Pittige jaren: Praktische gids bij het opvoeden van jonge kinderen 978-90-313-4890-9, 978-90-313-7147-1 [PDF]

Zitiervorschau

Pittige jaren

Voor Mary en Len, mijn ouders Seth en Anna, mijn kinderen John, mijn echtgenoot

Pittige jaren Praktische gids bij het opvoeden van jonge kinderen

Carolyn Webster-Stratton

Bohn Stafleu van Loghum Houten 2007

Ó 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee¨n of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 4890 9 NUR 854, 847 Ontwerp omslag: TEFF, Peter Matthias Noordzij, Hurwenen Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Illustraties: David Mostyn en Leen Baars Nederlandse vertaling: Hilde Merkus, Marte van der Horst, Walter Matthys en Maartje Raaijmakers Dit boek werd vertaald in het kader van een wetenschappelijk onderzoek gefinancierd door ZonMw-Preventie. Oorspronkelijke titel: The Incredible Years. A Trouble-Shooting Guide for Parents of Children Aged 2-8 Years. Copyright Ó 2006 Incredible Years, Seattle

Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246

Distributeur in Belgie¨: Standaard Uitgeverij Mechelsesteenweg 203

3990 GA Houten

2018 Antwerpen

www.bsl.nl

www.standaarduitgeverij.be

Inhoud

Dankwoord Voorwoord bij de Nederlandse vertaling Introductie De achtergrond van het boek Hoe werkt het boek

8 9 11 17 20

deel 1 de basis voor succesvol ouderschap 1

Spelen met uw kind

25

2

Positieve aandacht, aanmoediging en prijzen Meer effect bereiken met prijzen Verdubbel de uitwerking

39 45 50

3

Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden Voorbeelden van tastbare beloningen Doelen stellen Beloningen kiezen

51 53 55 59

4

Grenzen stellen

72

5

Negeren

85

6

Time-out om rustig te worden Stappen om time-out op te zetten Valkuilen bij het gebruik van time-out Kijk verder dan de straf alleen

94 96 1 02 1 17

7

Natuurlijke en logische gevolgen

1 19

6

Pittige jaren

8

Kinderen leren problemen op te lossen

1 27

9

Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

1 44

10

Leren omgaan met leeftijdgenoten

161

deel 2 communiceren en problemen oplossen 11

Omgaan met negatieve gedachten Laat zien dat u het aan kunt

1 79 1 94

12

Time-out voor uzelf

1 97

13

Effectief communiceren

205

14

Problemen oplossen tussen volwassenen De zes stappen van Probleem oplossen Het probleem duidelijk omschrijven Doelstellingen en verwachtingen Brainstormen over oplossingen Een plan opstellen

226 227 23 1 234 235 236

15

Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

24 1

deel 3 omgaan met veel voorkomend probleemgedrag Probleem 1

Probleem 2 Probleem 3 Probleem 4 Probleem 5 Probleem 6 Probleem 7 Probleem 8

Controle over televisie en computer Waarom zouden we ons druk maken over welke televisieprogramma’s of computerspelletjes uw kind ziet? Uit televisie en computer halen wat er inzit Gedrag in openbare gelegenheden Treuzelen Rivaliteit en ruzie tussen broertjes en zusjes Ongehoorzaamheid Verzet tegen het slapengaan ’s Nachts wakker worden: spoken, leeuwen en heksen Stelen

26 1

262 267 27 1 276 28 1 290 296 30 1 305

7

Inhoud

Probleem 9 Probleem 10 Probleem 11 Probleem 12

Liegen Problemen met eten Bedplassen Hyperactiviteit, impulsiviteit en een korte aandachtsboog Probleem 13 Uw kinderen helpen bij het omgaan met echtscheiding Probleem 14 Angst Probleem 15 Het vergroten van de leesvaardigheden van uw kind

309 313 320 325 334 342 352

Dankwoord

Veel heb ik te danken aan de talrijke gezinnen met wie ik de afgelopen 25 jaar heb samengewerkt. Ze hebben me veel geleerd over het ouderschap – zonder hen zou dit boek niet tot stand zijn gekomen. Daarnaast ben ik veel dank verschuldigd aan de medewerkers van de Parenting Clinic van de Universiteit van Washington – zij hebben niet alleen bruikbare gegevens geleverd om deze concepten en principes te evalueren, maar ook een relevante bijdrage aan de inzichten in de interacties en veel voorkomende problemen binnen gezinnen. Ook ben ik verschillende onderzoekers dankbaar voor hun uitzonderlijke werk rond het thema van de interacties van kinderen en andere gezinsleden. Bijvoorbeeld hoofdstuk 1, dat tot stand is gekomen door de klinische bijdragen van dr. Connie Hanf van de Oregon School of Medicine; de hoofdstukken 4, 5 en 6 zijn voortgekomen uit een baanbrekend onderzoek naar agressie in de kinderleeftijd door dr. Jerry Patterson en dr. John Reid en hun collega’s van het Oregon Social Learning Center; hoofdstuk 8 is geschreven op basis van het onderzoek van Myrna Shure en G. Spivak; hoofdstuk 11 komt voort uit het onderzoek over depressie van dr. Aron Beck van de Universtiteit van Pennsylvania; deel 2 is ontstaan onder meer dankzij de belangrijke theoretische bijdrage en het hieraan gekoppelde interventieonderzoek van dr. John Gottman en dr. Neil Jacobsen van de Universiteit van Washington. Al deze onderzoekers hebben de theoretische achtergrond geleverd voor de onderwerpen die besproken worden in dit boek. Mijn speciale dank gaat uit naar dr. Jamila Reid voor haar nauwkeurige kritisch commentaar op en bijdragen aan de nieuwe hoofdstukken in dit boek en naar Lisa St. George voor het redigeren van de tekst. En in de laatste, maar zeker niet onbelangrijkste plaats: veel dank aan Anna en Seth, mijn kinderen, die mij zoveel over mijzelf als ouder hebben geleerd. Carolyn Webster-Stratton

Voorwoord bij de Nederlandse vertaling

Jengelen, niet luisteren en boze buien horen bij jonge kinderen. Maar als uw driejarige dochtertje niet ophoudt met krijsen omdat zij geen tv meer mag kijken, wat is dan verstandig om te doen? Hoe te reageren als uw vijfjarige zoontje zijn jongere zusje een duw heeft gegeven, nadat ze zijn speelgoed heeft afgepakt? En als u uw zoontje naar de gang stuurt omdat hij zijn zusje heeft geslagen, maar hij komt steeds de woonkamer weer in, wat moet u dan? Wat kunt u doen als uw kind zich misdraagt in de supermarkt? Hoe kunnen kinderen geholpen worden beter met boosheid om te gaan? En hoe kunnen ouders de sociale vaardigheden van hun kinderen helpen vergroten in het samenspelen met andere kinderen? In Pittige jaren geeft Carolyn Webster-Stratton antwoord op deze vragen. Het zijn inderdaad pittige jaren, de tijd waarin ouders kinderen in de leeftijd van 2 tot 8 jaar opvoeden. Pittig in de zin van soms zwaar en heftig, maar ook in de zin van levendig, vol met voorvallen waar ouders later met vertedering op terugkijken, of hartelijk om kunnen lachen. Bij het bespreken van de problemen maakt klinisch psycholoog Carolyn Webster-Stratton gebruik van meer dan 25 jaar ervaring in het werken met ouders van jonge kinderen. Zij geeft niet alleen mogelijke oplossingen, maar licht ook op een heel praktische manier de achtergrond toe van de gewenste aanpak. Als kinderen, bijvoorbeeld, meegesleept worden door hun spel en daardoor almaar harder gaan praten en uiteindelijk tegen elkaar gaan schreeuwen, dan bereikt u als ouder meer door te zeggen ‘Praat wat zachter’ dan ‘Hou op met schreeuwen’. Als toelichting geeft zij hierbij dat sporttrainers ook meer bereiken door uit te leggen hoe een beweging op een goede manier uitgevoerd kan worden dan door te benadrukken hoe het nı´et moet. Pittige jaren bestaat uit drie delen. Deel 1 bevat tien korte hoofdstukken over opvoedingsvaardigheden zoals hoe te spelen met uw kind, hoe uw kind aan te moedigen, hoe opdrachten te geven, te negeren, time-

10

Pittige jaren

out te geven, privileges te ontnemen en hoe uw kind te leren problemen op te lossen. Het toepassen van die vaardigheden valt niet altijd mee. Ouders worden hierin soms belemmerd door onzekerheden over eigen kunnen, door oplopende ergernis en boosheid, of omdat ze het gevoel hebben er alleen voor te staan. Hoe hiermee om te gaan wordt behandeld in deel 2. Het bevat vijf hoofdstukken, onder andere over omgaan met eigen stress, communiceren met uw partner over ergernissen, problemen in het gezin oplossen en effectief samenwerken met leerkrachten. In deel 3, ten slotte, worden vijftien vaak voorkomende problemen behandeld waaronder treuzelen, verzet bij naar bed gaan, eetproblemen en angsten. Met veel plezier hebben we met een klein groepje dit boek vertaald. Het werken met ouders heeft ons hierbij geholpen. Pittige jaren is geschreven vanuit de unieke combinatie van een rijke praktische ervaring met een grondige kennis van de wetenschappelijke achtergrond van opvoeden. Welke ouder heeft zo nu en dan niet met kleinere of grotere problemen te maken bij het opvoeden van jonge kinderen? Voor menig ouder zal dit boek een veilige en wijze gids zijn bij de oplossing van die problemen. Walter Matthys Kinder- en jeugdpsychiater, UMC Utrecht Hoogleraar agressie bij kinderen, Universiteit Utrecht

Introductie

Het opvoeden van kinderen in de leeftijd van drie tot en met acht jaar kan een lastige periode zijn voor zowel ouders als kinderen. Voor kinderen is het een periode van grote veranderingen wanneer ze zich bewegen van een wereld waarin fantasie en realiteit vaak verward worden, naar een wereld waar regels en ideee¨n permanent aanwezig zijn. Het ene moment zoeken ze zekerheid en affectie, het volgende moment willen ze onafhankelijk zijn en willen ze laten zien dat ze bepaalde dingen al zelf kunnen. Het is een tijd waarin ze de grenzen van hun omgeving testen en zo uitvinden wat wel en wat niet getolereerd wordt. Wanneer ze zich meer buitenshuis gaan bewegen, zoals op de peuterspeelzaal en in groep 1 van de basisschool, ontdekken ze nieuwe regels en krijgen ze te maken met reacties van andere ouders en kinderen. En wanneer kinderen deze tegenstrijdige behoeften en verwachtingen ervaren, kunnen ze driftbuien, huilen en destructief gedrag laten zien wanneer dingen niet op hun eigen manier gebeuren. Of ze kunnen gaan liegen en stelen om zo toch te krijgen wat ze willen of om aandacht te krijgen. Ook kunnen ze zich terugtrekken of angstige situaties vermijden. Wist u dat e´e´n op de vier sociale interacties tussen kinderen jonger dan vijf jaar agressief is? Of, dat circa zeventig procent van alle peuters minimaal een keer per dag een driftbui heeft? Voor ouders zijn deze gedragingen en reacties verrassend, en soms moeilijk om mee om te gaan. Wanneer uw kinderen zich ontwikkelen van baby tot kleuter, kunt u hierbij een gevoel van controleverlies ervaren; wanneer ze weigeren mee te werken kunt u boos worden. U zult zich waarschijnlijk angstig voelen over hun kwetsbaarheid en bezorgd zijn of ze het goed doen op school en genoeg vriendjes maken. Vaak zult u zich afvragen hoeveel discipline en controle ze nodig hebben, en hoeveel vrijheid. U zult zich regelmatig schuldig voelen over een probleem dat u niet handig heeft aangepakt of wanneer u te veel van ze verwacht heeft. En u zult zich niet realiseren hoeveel stress er ontstaat wanneer ze zich ongewenst gedragen. Ei-

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_1, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

12

Pittige jaren

genlijk is opvoeden e´e´n van de moeilijkste van alle taken van volwassenen, maar waarschijnlijk ook degene waarvoor de minste training en voorbereiding wordt geboden. Ik heb dit boek geschreven om ouders te helpen bij het herkennen en oplossen van problemen die ze bij de opvoeding van jonge kinderen tegen kunnen komen. Ik probeer de mogelijkheid te bieden voor het ontwikkelen van een gevoelige en verzorgende stijl van opvoeden, waarbij positief gedrag van kinderen wordt aangemoedigd en het zelfvertrouwen wordt vergroot. Ik geloof dat wanneer ouders de meest effectieve methoden leren, ze de gedragsproblemen van hun kinderen kunnen verminderen voordat ze hun greep erop verliezen. Door deze methoden toe te passen kunnen ouders de sociale, emotionele en schoolse vaardigheden van hun kinderen laten toenemen. Dit boek biedt specifieke en gedetailleerde methoden, maar er is ook een aantal thema’s dat doorloopt in de verschillende hoofdstukken. openstaan voor de signalen en behoeften van het kind Dit boek is gebaseerd op psychologische principes over hoe gedrag geleerd en veranderd kan worden. In plaats van de gedragsproblemen als de schuld van het kind te zien of van ouders die onbekwaam zijn, geloof ik dat de beste ouders diegenen zijn die gevoelig zijn voor de interactie tussen henzelf en hun kinderen. Dat betekent dat ze leren hoe ze kunnen reageren op het temperament van hun kinderen en op de signalen die hun kinderen hen geven. Ouders laten zich door deze signalen leiden in hun reacties op hun kinderen. Bijvoorbeeld, de ouder die opmerkt wanneer zijn kind gefrustreerd raakt en genoeg steun en begeleiding biedt (zonder het over te nemen) zodat zijn kind het gevoel heeft iets bereikt te hebben. Of de ouder van een hyperactief of impulsief kind die zijn verwachtingen aanpast om te begrijpen dat zijn kind emotioneel en sociaal jonger is dan andere kinderen van dezelfde leeftijd en extra begeleiding en steun nodig heeft om sociale vaardigheden te leren en opdrachten op te volgen. Ouders zijn als het ware de ‘coach’ van hun kinderen. Zij weten waartoe kinderen in staat zijn om te leren (passend bij hun ontwikkeling en karakter), juichen alle kleine stapjes in de richting van het leren van nieuw gedrag toe en begeleiden hen bij het behalen van gepaste doelen door middel van steun en zorg. de aandachtsregel De ‘aandachtsregel’ is het basisprincipe achter veel van wat wordt besproken op de volgende pagina’s. Eenvoudig gezegd doen kinderen

Introductie

alles voor het krijgen van aandacht van anderen, met name van hun ouders, hetzij positieve (prijzen) of negatieve (kritiek) aandacht. Wanneer kinderen geen positieve aandacht ontvangen, zullen ze hun best doen om negatieve aandacht te krijgen, omdat negatieve aandacht altijd nog beter is dan helemaal geen aandacht. Vandaar dat u uw kind, als u sociaal wenselijk gedrag wilt aanmoedigen, aandacht dient te geven wanneer hij dit gedrag laat zien. kinderen gedragen zich naar de verwachtingen van hun ouders Kinderen herkennen de verwachtingen van hun ouders sneller dan we ons realiseren. Als ouders hun kinderen negatief etiketteren door hen te vertellen hoe slecht of onbekwaam ze zijn, zullen deze kinderen dat geloven en zichzelf ook zo gaan zien. Daarom moeten ouders positief denken over hun kinderen, van hun toekomst een positief beeld schetsen, evenals van hun mogelijkheden succesvol om te gaan met bepaalde situaties. Uitspraken als ‘Laten we het opnieuw proberen’ en ‘Volgende keer doe je het vast beter’ en ‘Je bleef rustig en geduldig terwijl dat erg moeilijk voor je was’ geven kinderen het vertrouwen te leren van hun fouten. niet-gewelddadige aanpakken Ouders moeten een ethisch verantwoorde aanpak van opvoeden ontwikkelen die kinderen leert wat de gevolgen zijn van ongewenst gedrag, terwijl ze hen gelijktijdig laten weten dat ze geliefd zijn en dat er verwacht wordt dat ze het de volgende keer beter zullen doen. De positie die hier ingenomen wordt, is dat slaan als opvoedingsmethode grote nadelen met zich meebrengt en dat er verschillende andere nietgewelddadige aanpakken zijn met betere resultaten op de lange termijn, zowel voor de emotionele en sociale ontwikkeling van kinderen als voor de relatie die ouders met hun kinderen hebben. accepteer het unieke temperament van ieder kind De sleutel voor ouders om dit boek goed te gebruiken is het unieke van het temperament en van de ontwikkeling van ieder individueel kind te begrijpen, het te accepteren en zich daaraan aan te passen, de sterke kanten eruit te lichten evenals de beperkingen te accepteren. Met temperament bedoel ik de natuurlijke, aangeboren gedragsstijl (trekken) als activiteitsniveau, humeur, intensiteit, aanpassingsvermogen, impulsiviteit en volhardendheid. Denk aan uw kinderen – zijn het slome duikelaars en dromers, of humeurig en heel gevoelig, of zijn het misschien sociale vlindertjes, lichtzinnige persoontjes, en kletserig of

13

14

Pittige jaren

juist gereserveerd, ietwat teruggetrokken en stil? Misschien is een van uw kinderen evenwichtig, kneedbaar en coo¨peratief en de ander juist het tegenovergestelde – koppig, afkerig voor veranderingen en onoplettend. Er bestaat, wat betreft temperament, een grote spreiding van wat normaal is. Onderzoeken hebben aangetoond dat 10 tot 20 % van normale kinderen een temperament heeft dat als ‘moeilijk’ gezien wordt. Dit zijn kinderen die erg actief of impulsief zijn met een korte spanningsboog, ze zijn erg lastig voor ouders om mee om te gaan. Zulke persoonlijkheidstrekken hangen niet samen met intelligentie, wel met een ongelijkmatige neurologische ontwikkeling. Daarom is het belangrijk dat u zich als ouder van een kind met een dergelijk temperament realiseert dat deze gedragingen geen opzettelijke pogingen zijn u tegen te werken. En hoewel u deze kinderen wel kunt helpen om op een positieve manier te leren omgaan met hun gedrag en energie, kunt u deze fundamentele trekken niet veranderen – en dat moet u ook niet willen. Niemand kan een hyperactief, energievol, luidruchtig kind omtoveren tot een rustig en gereserveerd kind. Zo’n poging zal niet alleen frustrerend voor ouders zijn, maar ook schadelijk voor de kinderen. Deze kinderen hebben ieder hun eigen manier om zich aan te passen aan hun omgeving en ouders kunnen hen daarbij helpen door op een tolerante, geduldige, accepterende en begripvolle manier om te gaan met deze eigenschappen. gebruik het ouderlijk gezag/ verantwoordelijkheid Een van de meest basale gebieden waar verwarring over ontstaat tussen ouders is of het gezin democratisch is. Als ouders voelen dat het zo is, een samenstelling van gelijken, vermijden zij vaak het leiderschap en trekken zich terug uit de opvoeding. Maar het gezin is juist niet democratisch – macht en verantwoordelijkheid zijn niet gelijk verdeeld tussen ouders en kinderen. Om zich zeker te voelen hebben kinderen ouders nodig die verantwoordelijk zijn voor het gedrag en de beslissingen van jonge kinderen, omdat zij problemen nog niet zelfstandig op kunnen lossen. Kinderen moet geleerd worden hoe ze moeten delen, wachten, respect tonen en verantwoordelijk zijn voor hun eigen gedrag. Hoewel het stellen van grenzen bij kinderen gevoelens van frustratie en wrok kan oproepen, helpt het hen om te leren zich te beheersen en een afweging te maken tussen wat zij willen en wat anderen willen. Ouders moeten leren om hun ouderlijke macht op verantwoordelijke wijze te gebruiken. Zij moeten bepalen welke problemen direct aan-

Introductie

gepakt moeten worden en directe begeleiding nodig hebben (zoals beschadigen, vernielen en niet luisteren) en bij welke problemen kinderen zelf mogen bepalen (wat ze eten of aan hebben). De sleutel is te streven naar een werkbaar machtsevenwicht. Zolang kinderen zich goed gedragen kunnen ze enige zeggenschap krijgen; wanneer ze zich ongewenst gedragen moeten de ouders de leiding overnemen. Als kinderen nooit iets mogen bepalen binnen het gezin, zal zich een machtsstrijd ontwikkelen en zullen ze hun best gaan doen om deze controle te krijgen op ongewenste manieren (zoals weigeren om zich aan te kleden). Om samenwerking in het gezin te bevorderen en het zelfvertrouwen van kinderen te laten groeien, wat uiteindelijk leidt tot zelfstandigheid, moeten ouders voorkomen dat ze te toegeeflijk of te autoritair zijn. Noodzakelijke opdrachten en discipline moeten gecombineerd worden met warmte, prijzen en gevoelig zijn voor de speciale behoeften van kinderen. oefening baart kunst Wanneer ouders de opvoedingsvaardigheden toepassen die in dit boek besproken worden, kunnen ze gekunsteld of zelfs nep aanvoelen, vooral wanneer het de eerste keer is dat ouders deze methoden gebruiken. Deze onhandigheid is een normale reactie wanneer mensen iets nieuws leren. Raak niet ontmoedigd door de ingewikkeldheid van de opvoedingsvaardigheden en verwacht niet dat u er zich meteen prettig bij voelt. Door middel van oefening worden deze vaardigheden meer natuurlijk zodat u ze uiteindelijk automatisch zal gaan toepassen. alle kinderen hebben gedragsproblemen Het is belangrijk om te onthouden dat het normaal is voor kinderen om gedragsproblemen te hebben. U mag aannemen dat u ze onder controle krijgt wanneer er goed mee wordt omgegaan. Hoewel deze problemen er niet uitgeslagen kunnen worden, zal juist creatief zijn en het proberen van verschillende vormen van aanpak een groot verschil maken. Ouders moeten niet ongerust worden wanneer, na een periode van vooruitgang bij de aanpak van bepaald gedrag, kinderen een terugval laten zien. Vooruitgang wordt gekenmerkt door sprongen, terugvallen, het vinden van een stevige basis en verdere groei.

15

16

Pittige jaren

0.1 Zorg ervoor dat uw antenne altijd aan staat.

alle ouders maken fouten Net als alle kinderen problemen in hun gedrag laten zien, voelen alle ouders zich bij tijd en wijle boos, schuldig, gefrustreerd, machteloos of onbekwaam. Ouders, net als kinderen, leren, verkennen nieuwe dingen en maken voortdurend fouten. Er is geen blijvende schade voor kinderen wanneer ouders fouten maken, omdat kinderen flexibel en veerkrachtig zijn. Het belangrijkste is dat ze zien dat hun ouders doorgaan met leren en doeltreffend problemen aanpakken. Het doel van dit boek is nieuwe ideee¨n aan te moedigen, te waarschuwen voor valkuilen, leermogelijkheden te herkennen en ouders te helpen uit te vinden wat het beste voor hen werkt. geniet van het ouderschap Omdat dit boek beschrijft wat u wel en niet moet doen, tips geeft om te onthouden en adviezen om dit of dat te vermijden, geloven ouders onterecht dat er een perfecte oplossing is die altijd toegepast kan worden. Of ze maken zich zorgen dat er geen ruimte voor spontaniteit of plezier meer is. Maar dat is niet waar. Als ouders zelfverzekerd zijn en klaar om met bepaalde problemen en valkuilen om te gaan, zal er

Introductie

ruimte zijn voor flexibiliteit, speelsheid en creativiteit. Bijvoorbeeld, als een teruggetrokken kind eindelijk openheid toont, 5 minuten voordat het naar bed moet, zal een zekere en gevoelige ouder zich realiseren dat dit het juiste moment is om een uitzondering op de regel te maken en het kind wat langer te laten opblijven. Consequent zijn is noodzakelijk maar laat het geen onwrikbaar beleid worden. Zodra ouders inzicht hebben in het temperament en de ontwikkelingsfase van hun kind, evenals de gedragsprincipes die in dit boek besproken worden, kunnen ze de verschillende methoden proberen, het advies toepassen dat voor hen belangrijk is en gaan genieten van het creatieve proces van opvoeden. Heus, er is geen magische blauwdruk of geschikte formule voor opvoeden. Elke situatie is weer anders en ouders moeten hun eigen opvoedingsstijl uitvinden, ouders moeten ondervinden wat het beste voor hen werkt. Ze moeten vertrouwen ontwikkelen in hun kinderen, in hun eigen gezonde verstand en in hun verbeeldingskracht wanneer zij samen met hun kinderen leren. De achtergrond van het boek Pittige jaren is gebaseerd op ons onderzoek in de Parenting Clinic aan de Universiteit van Washington. De afgelopen 25 jaar hebben we samengewerkt met, onderzoek gedaan naar, en programma’s van opvoedingsvaardigheden ontwikkeld met meer dan 3000 ouders van kinderen in de leeftijd van drie tot acht jaar met gedragsproblemen. Het eerste doel van dit onderzoek was een effectieve behandelmethode te ontwikkelen om gezinnen te helpen met kinderen die moeilijk te hanteren gedrag vertonen. Als resultaat hebben we jonge kinderen bestudeerd met kleine problemen als jengelen en driftbuien, en jonge kinderen met ernstiger problemen als liegen en stelen. We hebben ook gewerkt met allerlei soorten gezinnen: twee-oudergezinnen, alleenstaande-oudergezinnen, stiefgezinnen, adoptiegezinnen en pleeggezinnen. We hebben gewerkt met gezinnen van verschillende culturen zoals de Aziatische, de Latijns-Amerikaanse, Afro-Amerikaanse en Oost-Afrikaanse cultuur. Niet alleen hebben we hen minimaal acht keer thuis geobserveerd, maar ook wanneer ze aan het spelen waren met hun kinderen. Deze gezinnen hebben hun persoonlijke opvoedingsstijl, hun ervaringen en problemen met ons gedeeld. Aanvullend hebben we informatie verzameld van de leerkrachten van deze kinderen. Als resultaat van deze studies, plus het werken met de gezinnen die kinderen hebben met minder ernstige problematiek, zijn we in staat geweest om de meest effectieve methoden van opvoeden te bepalen. Deze informatie heeft de basis voor dit boek geleverd. Gegevens van onze studies laten zien dat ouders die onze cursussen

17

18

Pittige jaren

0.2a

hebben gevolgd in staat zijn om het ongewenste gedrag van hun kinderen te laten afnemen en de sociale en emotionele competentie

Introductie

0.2b 0.2a en b Ouders vergroten hun probleemoplossende vaardigheden en handige ideee¨n om met gedrag van hun kind om te gaan.

van hun kinderen te vergroten. Ze hebben geleerd zorgende en gevoelige ouders te zijn. Bovendien geven ouders aan zich zelfverzekerd en prettig te voelen in het gebruik van de opvoedingsvaardigheden. We hopen dat we door dit boek meer ouders zullen bereiken en hen kunnen helpen om hun peuters, kleuters en schoolkinderen op te voeden, met vertrouwen, plezier, respect en in een geest van samenwerking. Wanneer de problemen van het gezin relatief gezien vrij mild zijn, kan dit boek helpen bij het afvlakken van de scherpe kantjes. Gezinnen die betrokken zijn in lang bestaande conflicten hebben niet voldoende aan het lezen van dit boekje om de problemen aan te pakken. In zulke gevallen moeten ze de steun van een therapeut zoeken die hen kan helpen bij het maken van de noodzakelijke veranderingen.

19

Pittige jaren

Hoe werkt het boek Het is belangrijk om de hoofdstukken te lezen in de volgorde waarin ze geschreven zijn, omdat elk hoofdstuk voortbouwt op de kennis uit het vorige hoofdstuk. Natuurlijk is het begrijpelijk dat ouders allereerst naar het hoofdstuk gaan wat ze het meest interesseert of dat gaat over de situatie waar ze de meeste strijd bij hebben. Toch wordt ouders aangeraden om te beginnen bij het begin en het hele boek te lezen.

agr ess sto ged rend rag de m nk iale otiv en vaa atie rdig hed e

– time t te gebru iken o – privile ut – natu ges wegne urlijke men en conse quenti logische es

nties

voo r ge spelb ver hoorz aarh e ant a wo amhe id ord elijh id eid

conseque

ie

beperk

negeren afleiden rleggen aandacht ve enzen duidelijke gr huisregels volhouden consequent

soc

vaak gebru te iken

ten

pra

eren

luist

men proble n e oploss

spelen

n ble sa men zel menw oplos ver fver erk sen tro trou en uw win ens wen st v ban oo d rh et kin d

aandacht geven en betrokken zijn

pro

vaak gebru te iken

belonen ronden feestelijk af

prijzen n aanmoedige meevoelen

20

0.3 De opvoedingspiramide.

Zoals te zien is in de afbeelding van de piramide gaat het in de eerste drie hoofdstukken om het versterken van de basis van de piramide door ouders manieren van aanpak te leren die zorgen voor een stevige band tussen u en uw kind. Deze positieve relatie geeft u mogelijkheden om positief gedrag aan te moedigen en het zelfvertrouwen en de sociale competentie van uw kinderen te vergroten. Veel ouders ervaren dat, wanneer ze zich bezig houden met de onderwerpen uit de eerste drie hoofdstukken, straffen minder nodig zijn en dat de opvoeding en het luisteren gemakkelijker verloopt. Wanneer we klimmen in de piramide, richten hoofdstuk 4 en 5 zich op hoe u duidelijke

Introductie

grenzen kunt stellen en hoe u kunt reageren wanneer uw kinderen niet luisteren. De volgende twee hoofdstukken bespreken nog andere geweldloze manieren die ouders helpen confrontaties te vermijden en ongewenst gedrag af te laten nemen. Hoofdstuk 8 gaat over het kinderen leren hoe ze problemen op kunnen lossen, zodat ze leren omgaan met conflicten en zelf komen met oplossingen voor problemen. Hoofdstuk 9 is gewijd aan het omgaan met emoties en hoofdstuk 10 aan vaardigheden die nodig zijn voor vriendschappen. Aan het einde van het eerste deel hebben ouders de basis van wat wij zien als de belangrijkste opvoedingsvaardigheden. Merkt u op dat de vaardigheden geleerd onderin de piramide de vaardigheden zijn die het meest gebruikt worden bij kinderen. Deel 2 van dit boek betreft zaken die meer gerelateerd zijn aan de interpersoonlijke vaardigheden van ouders dan aan opvoedingsvaardigheden op zich. De eerste twee hoofdstukken gaan over zelfbeheersing en hoe ouders om kunnen gaan met hun gevoelens van verdriet, boosheid, frustratie aangaande hun opvoedinsgvaardigheden. In hoofdstuk 11 wordt beschreven hoe zelfcontrole bevorderd kan worden door gedachten, terwijl hoofdstuk 12 gaat over ontspanningsoefeningen en manieren van omgaan met dagelijkse stress. Het volgende hoofdstuk, 13, behandelt effectieve communicatieve vaardigheden voor zowel ouders als kinderen. Het dan volgende hoofdstuk 14 gaat over de relatie tussen ouders onderling zodat ouders kunnen leren hoe ze problemen binnen het gezin samen kunnen bespreken op een niet-kritische en samenwerkende manier, en hoe ze tot oplossingen kunnen komen. In het laatste hoofdstuk, 15, wordt besproken hoe u communicatie en ‘probleemoplossende vaardigheden’ kunt gebruiken om een samenwerking met school en de leerkracht te ontwikkelen. Het tot stand komen van een prettige relatie tussen school en ouders zal zorgen voor een consequente aanpak, voor gemeenschappelijke doelen voor thuis en school, evenals voor steun voor uzelf en voor de leerkracht van uw kind. Deel 3 is gewijd aan toepassingen op veel voorkomende problemen van de in de voorgaande delen geleerde principes: problemen als treuzelen, verzet tegen het slapen gaan, hyperactiviteit, problemen met eten, rivaliteit en ruzie tussen broertjes en zusjes, angsten om gescheiden te worden van ouders of voor bepaalde situaties, en leren lezen. In deze hoofdstukken worden mogelijke oorzaken voor ieder probleem besproken, gevolgd door een aantal praktische suggesties.

21

22

Pittige jaren

Samenvattend... » De sociale, emotionele en schoolse ontwikkeling van kinderen is een ingewikkeld proces – evenals de groei en ontwikkeling van ouders! Sta uzelf toe om hiervan te genieten door te vertrouwen op uw gevoel, te leren van uw blunders, te lachen om uw fouten en onvolkomenheden, steun te krijgen van anderen, tijd voor uzelf te nemen, en door plezier te hebben met uw kinderen. Het is een ongelooflijke tijd – met al zijn tranen, gevoelens van schuld, boosheid, gelach, plezier en liefde.

Deel 1 De basis voor succesvol ouderschap

1

Spelen met uw kind

Meestal vinden we de tijd die ouders besteden aan het samen spelen met hun kind, niet nuttig en niet productief. Deze opvatting over spelen komt naar voren in uitspraken als ‘ze zit alleen maar te spelen’, ‘zit niet met je eten te spelen’ en ‘op de cre`che of peuterspeelzaal leren ze niks, daar spelen ze alleen maar’. Tevens blijkt dit uit het feit dat ouders hun kinderen allerlei vaardigheden willen leren in plaats van gewoon lekker met ze te spelen. In een maatschappij waarin schoolprestaties, inkomen en werk steeds belangrijker worden, is het niet gemakkelijk het idee los te laten dat spelen tijdverspilling is. Toch zouden we dat moeten doen. Spelen is namelijk in vele opzichten goed voor kinderen, omdat ze door spel zoveel leren. Ze leren wie ze zijn, wat ze kunnen en op wat voor manieren ze met hun omgeving kunnen omgaan. Sommige ouders zien weliswaar deze voordelen van spelen wel in, maar hebben niet het idee dat ze daar zelf een rol bij spelen. Ze gaan er ten onrechte van uit dat spelen een vanzelfsprekend gebeuren is, het enige wat kinderen uit zichzelf kunnen zonder hulp van volwassenen. Het is zeker waar dat kleine kinderen tot op zekere hoogte uit zichzelf spelen. Maar als volwassenen er geen aandacht aan besteden, zal dit creatieve spel geleidelijk afnemen of verdwijnen. Om deze en vele andere redenen is het belangrijk dat ouders met hun kinderen spelen. Het versterkt de band en warmte tussen gezinsleden, die positieve invloed kan hebben in geval van ruzie. Door te spelen kunt u uw kinderen leren om problemen op te lossen, nieuwe dingen uit te proberen en hun fantasie te gebruiken. Evenzeer bevordert het spelen met volwassenen de taalontwikkeling, zodat kinderen leren hun gedachten, gevoelens en verlangens te verwoorden. Verder kunnen kinderen zich door spel beter ontwikkelen op sociaal gebied, ze leren bijvoorbeeld op hun beurt te wachten en rekening te houden met de gevoelens van anderen. Wellicht is het belangrijkste nog, dat ouders tijdens het spelen veel mogelijkheden hebben om de zelf-

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_2, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

26

Pittige jaren

waardering en het vertrouwen in eigen vaardigheden van hun kind te vergroten. Uit onderzoek blijkt dat kinderen in het algemeen creatiever worden en minder gedragsproblemen krijgen als hun ouders van jongs af aan (fantasie)spelletjes met ze spelen. Helaas blijkt maar al te vaak, dat ouders niet met hun kinderen spelen omdat ze eenvoudigweg niet weten hoe. In dit hoofdstuk geven we enkele tips voor het spelen met kinderen en het omzeilen van veel voorkomende valkuilen hierbij. volg de leiding van uw kind Sommige ouders proberen leiding te geven aan het spel van hun kind door aanwijzingen te geven over hoe je een kasteel hoort te bouwen, een perfecte kerstkaart moet maken of een puzzel moet afmaken. Mogelijk denken ze dat ze op deze manier het nuttige met het aangename verenigen. Hiermee legt de ouder te veel nadruk op het eindresultaat. Het stellen van te veel eisen levert voor kinderen noch volwassenen iets op. We geven een voorbeeld: Lisa gaat met haar nieuwe poppenhuis spelen, samen met haar moeder. Moeder zegt: ‘Kijk, we zetten eerst de koelkast en het fornuis in de keuken.’ Lisa geeft aan waar volgens haar de keuken moet zijn en moeder antwoordt: ‘Oke´, dan zetten we daar ook alle andere keukenspullen.’ Vervolgens zegt ze: ‘En de woonkamerspulletjes moeten dan daar.’ Terwijl Lisa wat meubels in de huiskamer zet, laat haar moeder zien waar de badkamerspullen moeten staan. Al gauw houdt Lisa op met spelen, leunt achterover en kijkt hoe haar moeder alles in de goede kamers zet. Intussen is moeder de enige die nog aan het spelen is en heeft ze geen idee wat Lisa eigenlijk zelf had gewild met het poppenhuis. Als ze had afgewacht, was misschien gebleken dat Lisa een rijke fantasie had in het spel, met bedden die kunnen vliegen en huiskamermeubels in elke kamer. De eerste stap bij het spelen met uw kinderen is leren mee te gaan met de ideee¨n en fantasie van uw kind en uw kind het spel te laten leiden. Probeer de activiteiten niet te sturen door middel van opdrachten of instructies. Doe wat uw kind wil dat je doet, in plaats van les te geven. Al gauw zal blijken dat wanneer u zich afwachtend opstelt en uw kind de kans krijgt zijn fantasie te gebruiken, het meer betrokken, geı¨nteresseerd en creatiever wordt in het spel. Daarnaast groeien door deze aanpak de mogelijkheden van uw kind om zelfstandig te spelen en te denken.

1 Spelen met uw kind

laat uw kind het tempo bepalen Kleine kinderen herhalen in hun spel vaak steeds opnieuw dezelfde handeling. Hoe vaak zien we niet een jonge peuter alsmaar een doos vullen en legen? Hoe vaak hebben we niet stiekem zuchtend hetzelfde verhaaltje telkens opnieuw voorgelezen? Het is begrijpelijk dat dit de meeste ouders al gauw verveelt en dat ze vaak in de verleiding komen het tempo wat op te voeren door een nieuw idee te opperen of op een ingewikkelder manier met het speelgoed om te gaan. Het probleem is echter, dat kinderen er behoefte aan hebben een nieuwe handeling te blijven oefenen en herhalen totdat ze het werkelijk onder de knie hebben en zelf een goed gevoel hebben over hun vaardigheid. Wanneer kinderen op een enigszins dwingende manier worden overgehaald om iets te doen, kunnen ze zich onzeker gaan voelen. Ze kunnen er gefrustreerd door raken en niet meer met hun ouders willen spelen vanwege de te hoge eisen. Uiteindelijk krijgen ze het gevoel dat ze niet in staat zijn aan de verwachtingen van hun ouders te voldoen. Houd dus bij het spelen het tempo aan van uw kind. Geef het voldoende tijd om zijn fantasie te gebruiken. Jaag uw kind niet op, alleen omdat u zich verveelt. Wacht tot het uit eigen beweging besluit iets anders te gaan doen. Vergeet niet dat kinderen veel langzamer van het ene idee op het andere overschakelen dan volwassenen. Door een laag tempo kan uw kind leren zijn aandacht langer vast te houden en wordt het aangemoedigd zich een tijdlang te concentreren op e´e´n ding. let op de signalen van uw kind Soms bieden ouders hun kind een spel of speeltje aan dat, gezien zijn ontwikkelingsniveau, te moeilijk is voor het kind. Een vader kan bijvoorbeeld denken dat zijn driejarige dochter al toe is aan een spelletje boter-kaas-en-eieren of een moeilijke puzzel. Als ze bij de uitleg echter weerstand vertoont, komt dat vaak doordat ze nog niet toe is aan het spel en gefrustreerd raakt doordat haar iets gevraagd wordt dat ze nog niet snapt. Let dus bij het spelen op de signalen die uw kind geeft. Toont uw kind geen interesse voor het maken van een puzzel of het leren van een spelletje, stap dan over op iets wat uw kind we´l wil. Met tussenpozen kunt u een nieuw spel aanbieden en op het moment dat uw kind er interesse voor toont, een helpende hand bieden. Het belangrijkste is dat uw kind de tijd krijgt na te denken, te ontdekken en ervaring op te doen. Het is niet erg als het boter-kaas-en-eieren of een kaartspelletje

27

28

Pittige jaren

opeens iets totaal anders wordt, bijvoorbeeld bioscoopkaartjes of een tekening. vermijd machtsstrijd Bent u wel eens verstrikt geraakt in een machtsstrijd met uw kind over wie er gewonnen heeft, wat de regels van het spel zijn of welke tekening het mooiste is? Dit is heel begrijpelijk: zonder dat ze het in de gaten hebben gaan veel ouders een wedstrijdje spelen met hun kinderen. Bij een gezelschapsspel kunnen ze het bijvoorbeeld belangrijk vinden dat het kind leert zich aan de spelregels te houden en tegen zijn verlies te kunnen. Bij een ander spel kan het gebeuren dat een ouder het zo goed doet dat het kind zich wel onzeker moet gaan voelen.

1.1 Vermijd onnodige machtsstrijd.

Een voorbeeld: Moeder speelt met haar zoon Pieter met de blokken. Pieter gaat helemaal op in het feit dat het hem eindelijk aan het lukken is een muur voor zijn huis te maken die stevig blijft staan. Als hij vervolgens blij naar zijn moeder kijkt voor een teken van goedkeuring, ziet hij dat ze inmiddels al een heel huis heeft gebouwd. Pieter voelt zich tekortschieten en krijgt bovendien het gevoel dat hij op de e´e´n of andere manier in een concurrentiestrijd met zijn moeder verwikkeld is die hij onmogelijk kan winnen. Op dat moment kan hij plotseling stoppen met spelen of op een andere manier proberen de situatie naar zijn hand te zetten, bijvoorbeeld door een driftbui. Het belangrijkste doel is dat het kind zich er zeker en onafhankelijk bij

1 Spelen met uw kind

voelt en dat het zich in een situatie bevindt waarbinnen het een controlerende of bepalende rol mag hebben. Bij de omgang met volwassenen krijgen kleine kinderen weinig gelegenheid hiervoor. Het spel is de enige activiteit waarin ze dingen zelf mogen bepalen en tot op zekere hoogte zelf hun eigen regels mogen bedenken. Peuters en jonge kleuters begrijpen de regels van gezelschaps- en kaartspelletjes nog onvoldoende. Pas met zeven a` acht jaar laten kinderen zien tot op zekere hoogte in staat te zijn tot samenwerking en zelfs op die leeftijd kan hun begrip van regels nog wat vaag zijn. Toch kunnen ze wel plezier hebben in een gezelschapsspel met volwassenen, op voorwaarde dat er geen echte competitie en regels zijn. Laat uw kind zijn eigen regels verzinnen waardoor het kan winnen. U hoeft niet te vrezen dat uw kind daardoor niet leert tegen zijn verlies te kunnen (dat leert hij door vele andere ervaringen van het leven) en als u bij spelletjes de regels en leiding van uw kind accepteert, dan is uw kind meestal meer geneigd in andere situaties de regels van u te volgen. prijs de ideee¨ n en fantasie van uw kind en moedig deze aan Volwassenen begaan vrij gemakkelijk de fout kinderen te verbeteren bij hun spel. Hoe vaak horen we onszelf niet zeggen: ‘Nee, deze moet da´a´r’ of ‘Nee, dat moet zo´’? Door dergelijke kritiek of correctie verliest een kind uiteindelijk de zin om zijn eigen ideee¨n uit te proberen. Ook wordt hierdoor vaak een gevoel van hulpeloosheid opgeroepen, omdat de aandacht van de volwassenen en ouders gericht is op wat het kind niet goed doet in plaats van wat het wel kan. Hiermee geven de ouders de boodschap dat het eindresultaat perfect moet zijn, en wordt het creatieve proces niet aangemoedigd. Beoordeel het niet, corrigeer het niet en spreek het niet tegen als uw kind speelt. Verkennen en ontdekken is het doel, niet het uiteindelijke product. Onthoud dat het spel van een kind niet logisch of zinnig hoeft te zijn in de ogen van een volwassene. Auto’s kunnen vliegen en paarden kunnen praten. Tijdens het spel moet u zich richten op het gewenste gedrag van uw kind, door dingen te zeggen als ‘ Dat is mooi. Dat is een mooie rode giraffe’, of ‘O wat leuk, jij maakt er een heel nieuw spel van!’ Bedenk manieren om het kind te prijzen voor zijn ideee¨n, gedachten en zijn gedrag. Er zijn veel verschillende vaardigheden die aangemoedigd kunnen worden, zoals concentratie, volharding, probleemoplossend vermogen, creativiteit, uitdrukking van gevoelens, samenwerking, motivatie en zelfvertrouwen. Om het aanmoedigen in de vingers te krijgen, kunt

29

30

Pittige jaren

1.2 Moedig fantasiespelletjes aan.

u proberen elke twee tot drie minuten uw kind te prijzen voor iets wat het aan het doen is. moedig verbeelding en fantasiespel aan Sommige ouders spelen niet graag fantasiespelletjes omdat ze zich een beetje opgelaten voelen als ze over de grond moeten kruipen en treingeluiden maken of een sprookje moeten naspelen. Met name vaders vinden het vervelend om met poppen of verkleedkleren te spelen met hun kinderen. Ook zijn er ouders die denken dat fantasie een teken is van een emotionele afwijking. Het aanmoedigen van net-alsofspel van kinderen is niet alleen belangrijk voor het opbouwen van de fantasiewerelden van kinderen, het creatieve denken en het vertellen van verhaaltjes, maar het helpt ook kinderen bij het leren hoe ze hun emoties onder controle kunnen houden en hoe ze gevoelens kunnen delen. Als kinderen een fantasiespelletje spelen ofwel ‘doen alsof’, dan leren ze waar dingen voor kunnen staan. De meeste kinderen doen dat vanaf een jaar of drie, maar sommigen al vanaf anderhalf jaar. Vierjarigen hebben vaak een ingebeeld vriendje. Fantasiespelletjes nemen toe tot halverwege de schoolleeftijd en verdwijnen daarna. Het is belangrijk deze vorm van spelen aan te moedigen, omdat kinderen er veel van leren, op het vlak van hun denken, voelen en

1 Spelen met uw kind

sociale vaardigheden. Sta dus toe dat dozen en stoelen, huizen en kastelen worden en dat de poppen opeens familie, vrienden of een favoriet tekenfilmfiguurtje zijn. Door fantasie leren kinderen onderscheiden wat werkelijkheid is en wat niet. Door rollenspellen leren ze zich in te leven in de gevoelens van anderen, zodat ze begrijpende en invoelende mensen kunnen worden. Moedig het gebruik van poppen, verkleedkleren, namaaktelefoons, nepgeld en gesprekken over ingebeelde figuren aan. Kinderen zijn eerder geneigd om pijnlijke of angstige gevoelens met ouders te delen door middel van een pop of een fantasiespel. wees een enthousiast publiek Belangrijk is dat ouders een goed publiek vormen tijdens het spelen met hun kinderen. Sommige ouders gaan zodanig op in het spel dat ze hun kinderen even vergeten of het spel van ze overnemen. Uiteindelijk zit het kind dan toe te kijken terwijl de ouder speelt. Denk maar aan de moeder van Lisa of aan Pieter die zich uiteindelijk tekort voelde schieten en gefrustreerd raakte omdat hij niet even goed kon bouwen als zijn moeder. Probeer bij het spelen met kinderen de aandacht te richten op uw kinderen en niet te zeer op te gaan in wat u aan het doen bent. Spel is e´e´n van de weinige mogelijkheden voor kinderen om de leiding te hebben zolang ze zich fatsoenlijk gedragen. Ook is het e´e´n van de weinige gelegenheden waarbij ze op uw enthousiasme mogen rekenen zonder dat er allerlei regels en beperkingen aan te pas komen. Tracht als ouder een enthousiast publiek te zijn, leun lekker achterover, kijk naar wat uw kind doet en prijs enthousiast het spel (en wie toch echt zijn eigen fantastische lego-kasteel wil bouwen of zijn artistieke meesterwerk wil maken met die 48-delige potlodenset, die heeft daarvoor alle gelegenheid als de kinderen naar bed zijn!). beschrijf wat er gebeurt Ouders hebben soms de neiging veel vragen te stellen aan het spelende kind: ‘Wat is dat voor een dier?’, ‘Hoeveel vlekjes heeft hij?’, ‘Wat is dat voor vorm?’, ‘Waar moet deze?’, ‘Wat ben je aan het maken?’. Het doel van die vele vragen is dat het kind ervan leert. Maar vaak heeft dit een tegenovergesteld effect; het kind trekt zich terug, wordt stil en heeft geen zin meer om vrij te spreken. In feite zijn deze vragen verhulde opdrachten, omdat van het kind een prestatie verwacht wordt.

31

32

Pittige jaren

Nu gooit Pieter de rode in de mand en nu de gele. Jááá! Jimmy heeft alle potloden in de doos gedaan!

1.3 Beschrijven van gedrag lijkt op het commentaar van een sportverslaggever.

beschrijven van gedrag lijkt op het commentaar van een sportverslaggever Een verzoek aan het kind om aan te geven wat het aan het maken is, wordt vaak al gesteld voordat het kind ook maar heeft nagedacht over het eindproduct of de kans heeft gehad zijn ideee¨n uit te proberen. De nadruk komt daardoor te liggen op het product in plaats van op het spel. Als de vragen wel worden beantwoord, reageren ouders hierop vaak niet of moedigen dit niet aan, waaruit het kind kan opmaken dat de ouder niet echt geı¨nteresseerd of enthousiast is. U kunt uw interesse in het spel van uw kinderen tonen door eenvoudig te beschrijven wat zij aan het doen zijn en hen op die manier ondersteunen. U kunt bijvoorbeeld zeggen ‘O, je zet de auto in de garage, en nu ga je tanken’, enzovoort. Al gauw zal blijken dat uw kinderen dit spontaan overnemen. Daarop kunt u hun inzet om dingen te leren prijzen en zullen ze zelf enthousiast worden over hun vooruitgang. Beschrijven is dus doorlopend vertellen wat de kinderen doen. Het

1 Spelen met uw kind

klinkt vaak als een sportverslaggever die een wedstrijd becommentarieert. Omdat het voor de meeste mensen een nieuwe vorm van communiceren is, kan het in eerste instantie wat onwennig aanvoelen. Door dit in verschillende situaties uit te proberen zal die onwennigheid wel afnemen. Ouders die volhouden zullen merken dat hun kinderen deze vorm van aandacht heerlijk vinden en dat hun woordenschat hierdoor vergroot wordt (merkt u op dat het nadoen van geluiden als het kwaken van een kikker, het blaffen van een hond of het knorren van een varken ook een vorm is van beschrijven)! Als u toch vragen stelt, kunt u het aantal vragen het beste beperkt houden. Wanneer u een vraag stelt, reageert u positief en niet bekritiserend op het antwoord van het kind. Wanneer een kind initiatief toont moet het hiervoor geprezen worden en de mogelijkheid krijgen om te reageren, zonder dat u ingrijpt. Op bijvoorbeeld uw vraag ‘Welk dier is dat?’ kan uw kind antwoorden ‘Een giraf’, waarna u kunt zeggen ‘O, een giraf. Jij hebt echt verstand van dieren he`? En het is niet zomaar een giraf, maar nog een paarse ook!’ Uw positieve reactie moedigt uw kind aan om moeite te doen een antwoord op uw vraag te geven; uw reactie sluit aan op het antwoord door er informatie aan toe te voegen. help uw kind schoolrijp te worden In tegenstelling tot beschrijven van wat uw kinderen doen tijdens hun spel, kunt u ook de kenmerken van de verschillende objecten beschrijven waarmee ze spelen, zoals de kleuren, vormen, afmetingen (lang, kort, smal, smaller dan) en de posities (hoog, laag, naast, vlakbij, achter). U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Je zet het blauwe blokje vlakbij het gele vierkant, en de paarse driehoek bovenop de grote rode rechthoek.’ Deze woorden helpen kinderen de verschillende begrippen te begrijpen en de woordenschat die ze voor school nodig hebben wordt hierdoor uitgebreid. U kunt uw kind ook gedurende zijn spel aanmoedigen hardop te denken, goed te luisteren, zelfstandig te werken, een moeilijke taak vol te houden en aanwijzingen op te volgen. Dit kan met name nuttig zijn voor het leren vasthouden van de aandacht en het zich richten op wat langer durende activiteit. gebruik woorden voor gevoelens De methoden om kinderen emoties te leren zijn te vergelijken met de methoden om kinderen schoolse vaardigheden te leren. Herken, benoem en beschrijf in eerste instantie de gevoelens van uw kinderen wanneer u met ze speelt. Merk het op en geef commentaar wanneer ze

33

34

Pittige jaren

kalm, gelukkig, nieuwsgierig, ontspannen, opgewonden, zeker, trots, gefrustreerd of gespannen zijn. Dit is een erg nuttige manier om kinderen te leren hun gevoelens te koppelen aan de woorden die er daarvoor zijn en het vergroot hun woordenschat. Uiteindelijk zullen ze in staat zijn onafhankelijk hun gevoelens tegenover anderen te uiten. Voor kinderen met e´e´n overheersend gevoel (bijv. boosheid, angst of verdriet) kan het helpen hun kennis van gevoelens uit te breiden door ze meer bewust te maken van de momenten waarop ze rustig zijn of plezier hebben en zich goed voelen. Het kan ook helpen om negatieve gevoelens te koppelen aan positieve opmerkingen. Bijvoorbeeld: ‘Je lijkt gefrustreerd door de blokken die gevallen zijn, maar ik zie dat je rustig blijft en dat je het opnieuw probeert.’ Ouders kunnen ook hun eigen gevoelens van geluk delen met hun kinderen. Dit versterkt de band tussen u en uw kinderen. Daarnaast geeft u met het delen van emoties het goede voorbeeld aan uw kinderen om gevoelens op een goede manier te uiten. wees een coach bij het samenspelen met andere kinderen Hoewel het heel waardevol is om e´e´n op e´e´n met uw kind te spelen, zijn er ook voordelen van spelen met twee of drie kinderen. Als uw kind broertjes/zusjes heeft of vriendjes die komen spelen, kunt u dat moment aangrijpen om de sociale vaardigheden van uw kind aan te moedigen. U kunt het sociale gedrag als delen, beurten nemen, wachten, de ander helpen, dank je wel zeggen, vragen of je ergens mee mag spelen, en het geven van een vriendelijke tip beschrijven. Deze aanpak versterkt de vriendschappen van uw kind. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Dat is aardig. Je deelt je blokken en wacht op je beurt.’ Of: ‘Je hebt goed geluisterd naar de aanwijzing van je vriendje. Dat is erg aardig.’ U kunt ook spontaan bepaald gedrag oproepen als dank je wel zeggen, een complimentje geven en verontschuldigen. Bijvoorbeeld: ‘Kijk eens wat je vriend gemaakt heeft. Denk je dat je hem een complimentje kunt geven?’ Wanneer uw kind een complimentje geeft kunt u uw kind weer daarvoor prijzen. moedig het zelfstandig problemen oplossen aan In een poging behulpzaam te zijn kunnen ouders het moeilijk maken voor hun kind om zelfstandig problemen op te lossen en te spelen. Als een klein kind bijvoorbeeld zit te jengelen omdat hij een deksel niet goed op een doos krijgt, kan zijn moeder reageren met: ‘Kom maar, ik doe het wel voor je.’ Vervolgens wordt het kind boos omdat het helemaal niet wilde dat zijn moeder het zou overnemen. Hetzelfde zal

1 Spelen met uw kind

waarschijnlijk een vader overkomen die een puzzel afmaakt voor zijn dochter omdat hij niet kan aanhoren hoe ze gefrustreerd raakt wanneer het niet lukt. Door te veel hulp of het overnemen van een activiteit, neemt het zelfvertrouwen van het kind af en leert het zich afhankelijk op te stellen van volwassenen. Omdat kinderen een strijd voeren tussen zelfstandigheid en afhankelijkheid, geven ze soms tegenstrijdige boodschappen aan hun ouders, omdat ze zelf niet precies weten wat ze willen. Aan de ene kant willen ze hulp, maar aan de andere kant kunnen ze boos worden als ze het krijgen. Daardoor kan het lastig zijn om in te schatten wanneer als ouder te reageren en wanneer niet. Tijdens het spelen kunt u uw kind aanmoedigen om zelfstandig na te denken, problemen op te lossen en te spelen. In plaats van het spel over te nemen en de puzzel voor uw kind af te maken, kunt u aanbieden om het samen te doen. Geef uw kind voldoende complimentjes, aanmoediging en hulp zodat het blijft werken aan de puzzel, maar niet zo veel dat uw kind er het gevoel aan overhoudt niets bereikt te hebben. Voorzeggen of helpen mag, als uw kind maar zelf iets bereikt. Als uw kind bijvoorbeeld moeite heeft met het aandraaien van moeren met een sleutel, kunt u zeggen: ‘En als ik hem nou eens hier vasthoud terwijl jij hem aandraait.’ Op die manier heeft uw kind het toch zelf gedaan. De kern is dat u uw kind helpt zonder het helemaal over te nemen en dat u uw kind aanmoedigt om zelf problemen op te lossen. Onthoud dat kinderen soms hulp vragen zonder dat ze die echt willen. Ze willen dan enkel aandacht. Het enige wat ze nodig hebben is dat u rustig blijft zitten en de boodschap overbrengt zeker te weten dat ze het zelf kunnen oplossen. besteed aandacht aan het spelen Als kinderen rustig spelen, maken ouders meestal van de gelegenheid gebruik iets voor zichzelf te doen: het avondeten maken, een brief schrijven of lezen. Op die manier kunnen ouders wellicht vergeten het kind te laten weten hoe zeer dat zelfstandig spelen gewaardeerd wordt. Zodoende krijgen kinderen het gevoel dat ze genegeerd worden als ze rustig, netjes en zelfstandig spelen, en dat ze alleen aandacht krijgen als ze luidruchtig zijn of expres iets doen om aandacht te trekken. Zo leren ze dus dat ze zich moeten misdragen om aandacht te krijgen. Een kind zal altijd zijn best doen om aandacht van anderen te krijgen, vooral van de ouders, of dat nu positieve aandacht is (complimentjes) of negatieve aandacht (een standje of kritiek). Als een kind geen positieve aandacht krijgt voor gewenst gedrag, dan zal het zijn best

35

36

Pittige jaren

Wat goed! Je hebt alle stenen netjes op elkaar gezet en nu is en! het een enorme toren geword

1.4 Positieve aandacht voor het spel van uw kind geeft uw kind zelfvertrouwen.

doen om negatieve aandacht te krijgen door zich te misdragen. Dit principe ligt ten grondslag aan een groot aantal veel voorkomende gedragsproblemen. Laat merken dat u het waardeert wanneer uw kind op een gewenste manier speelt, neem actief deel aan spelactiviteiten met uw kind. Als u aandacht besteedt aan gewenst spel, zullen uw kinderen minder behoefte hebben om door middel van ongewenst gedrag een reactie van u uit te lokken. Veel ouders merken dat wanneer ze een half uur per dag met hun kinderen spelen, ze daarna de kans krijgen wat tijd voor zichzelf te nemen. Als kinderen weten dat ze regelmatig aandacht krijgen van hun ouders, hoeven ze geen ongewenste manieren te bedenken om die aandacht op te eisen. Pas op Wees erop voorbereid dat kinderen bij tijd en wijle op ongewenste manieren spelen of zich misdragen door te jengelen, te schreeuwen, met speelgoed te gooien of zich op andere wijze storend te gedragen. Besteedt u, als het enigszins kan, geen aandacht aan dat gedrag door u

1 Spelen met uw kind

af te wenden en met iets te gaan spelen dat aantrekkelijk lijkt. Als uw kind zich weer fatsoenlijk gedraagt, kunt u zich weer terugdraaien. Is het gedrag echter agressief, dan moet het speelmoment direct worden onderbroken met een eenvoudige uitleg, zoals ‘Als je met de blokken gaat gooien, spelen we niet verder.’ Soms hebben ouders weinig zin om met hun kinderen te spelen vanwege de teleurstelling en reactie die ze verwachten als ze er weer mee willen stoppen. De oplossing is hier uw kind voor te bereiden op het einde van een speelmoment. Vijf minuten voordat u ermee ophoudt kunt u zeggen: ‘Over een paar minuutjes moet ik ermee stoppen.’ Belangrijk is hierbij alle vormen van protest of discussie te negeren en uw kind proberen af te leiden door de aandacht op iets anders te richten. Als de vijf minuten voorbij zijn zegt u eenvoudig: ‘Nu moet ik stoppen, ik vond het erg leuk om met jou te spelen.’ Loop dan weg en geef geen aandacht aan smeekbedes. Als de kinderen eenmaal weten dat u niet over te halen bent om langer te blijven spelen, zal het protest afnemen. En als ze door krijgen dat er elke dag een vast speelmoment is, zullen ze minder behoefte voelen om te protesteren omdat ze weten dat ze morgen weer de gelegenheid krijgen met u te spelen. Samenvattend... » Belangrijk is dat ouders waarde hechten aan spel en tijd vrijmaken om met hun kinderen te spelen. Bovendien kunnen ze manieren van spelen leren die de zelfwaardering van het kind bevorderen evenals hun sociale, emotionele en cognitieve ontwikkeling. Door de tips uit dit hoofdstuk voor gewenst speelgedrag op te volgen, kunt u een steunende omgeving cree¨ren waarin uw kinderen hun fantasie kunnen uitproberen, onmogelijke en rare dingen kunnen verkennen, nieuwe ideee¨n kunnen uitproberen, fouten kunnen maken, problemen kunnen oplossen en geleidelijk steeds meer vertrouwen krijgen in hun eigen gedachten en ideee¨n. In een sfeer van steun en goedkeuring krijgen kinderen de mogelijkheid hun hoop e´n hun frustraties te uiten. Kinderen leven in een wereld waarin ze maar weinig zelf kunnen bepalen en middelen hebben om op een gepaste wijze hun gevoelens te uiten. Door op een goede manier met hun ouders te spelen krijgen kinderen de kans gevoelens van boosheid, angst en tekortschieten te verminderen en doen ze ervaringen op die gevoelens van controle, succes en plezier bevorderen. Door een soepele benadering van spel kunnen ouders de druk verminderen op de omgang met hun kinderen en wordt elk

37

38

Pittige jaren

kind aangemoedigd zich te ontwikkelen tot een uniek, creatief en zelfverzekerd persoon. Onthoud: » Volg de leiding van uw kind. » Pas u aan het tempo van uw kind aan. » Verwacht niet te veel: gun uw kind de tijd. » Ga geen strijd aan met uw kind. » Prijs en stimuleer ideee¨n en creativiteit van uw kind; geef geen kritiek. » Speel mee in rollenspelen en fantasiespel van uw kind (gebruik poppen, poppenhuis e.d.). » Wees een aandachtig en enthousiast publiek. » Beschrijf wat er gebeurt in plaats van vragen te stellen. » Gebruik verantwoord coachen om het leren lezen op school aan te moedigen. » Gebruik emotionele aanmoediging om emotionele woordenschat aan te moedigen. » Het coachen van positief spel tussen leeftijdgenoten. » Houd uzelf in bedwang als u te veel hulp wilt bieden; stimuleer het eigen probleemoplossend vermogen van uw kind. » Beloon rustig alleen spelen met uw aandacht. » Lach en heb plezier en deel uw gevoelens van geluk en plezier.

2

Positieve aandacht, aanmoediging en prijzen

Ouders zien vaak het belang van het prijzen van hun kinderen of het geven van andere sociale beloningen zoals glimlachen en knuffelen over het hoofd. Ouders denken dat kinderen zich moeten kunnen gedragen zonder sturing van een volwassene en dat ze alleen geprezen moeten worden bij uitzonderlijk goed gedrag of een bijzondere prestatie. Meestal wordt een kind niet geprezen voor het feit dat het rustig alleen aan het spelen is of zonder tegenstribbelen een vervelend klusje doet. Uit onderzoek is echter gebleken dat kinderen zich meer gaan misdragen als ze niet geprezen worden of geen aandacht krijgen voor goed gedrag. Prijzen en aanmoedigen kunnen juist heel goed gebruikt worden om een kind stap voor stap te begeleiden bij het aanleren van een nieuwe vaardigheid, het ontwikkelen van een positief beeld van zichzelf, en om gemotiveerd te blijven voor een moeilijke taak. Anders dan tastbare beloningen zoals geld of privileges, kunnen sociale beloningen zoals prijzen bijna eindeloos worden gegeven. Het kost maar heel weinig tijd om positief gedrag bij kinderen aan te moedigen. Het enige wat ervoor nodig is, is een enkele opmerking als ‘wat ben jij toch leuk aan het spelen, echt een grote meid!’ of een goed getimede knuffel. Naast ouders die vinden dat ze hun kinderen niet moeten prijzen, weten veel ouders eenvoudigweg niet hoe of wanneer ze dat zouden moeten doen. Soms hebben ze zelf als kind niet veel lof en waardering gekregen en voelt het voor hen ongemakkelijk of gemaakt om de woorden daarvoor nu zelf te gebruiken. Soms weten ze niet welke soorten gedrag ze moeten prijzen. Toch kan elke ouder of andere volwassene het prijzen en aanmoedigen in de vingers krijgen en zal hij of zij merken, dat het toepassen van sociale beloningen een enorme invloed heeft op het gedrag van het kind. In het eerste deel van dit hoofdstuk bespreken we enkele onjuiste bezwaren die ouders kunnen hebben tegen het prijzen van kinderen.

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_3, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

40

Pittige jaren

In het tweede deel bespreken we welke manieren van prijzen effectief zijn en welke niet. raken kinderen verwend door blijken van waardering? ‘Raakt mijn kind niet verwend als ik hem te veel prijs? Is het niet zo dat hij daardoor alleen nog meewerkt als hij een blijk van waardering krijgt?’ Het is echt niet zo dat kinderen verwend raken door prijzen en ze leren er ook niet door zich alleen nog in te spannen voor een beloning van buitenaf. Het tegendeel is waar: kinderen die alleen bereid zijn iets te doen in ruil voor een beloning zijn over het algemeen kinderen die weinig lof of aanmoediging krijgen van volwassenen. Daardoor krijgen ze er zoveel behoefte aan dat ze het gaan eisen voordat ze instemmen met een verzoek van hun ouders. Kinderen die vaak geprezen worden door hun ouders hebben meer zelfwaardering. Ook zullen ze vaker anderen prijzen, hetgeen ve´rstrekkende gevolgen kan hebben. Hier werkt het principe van ‘je krijgt terug wat je zelf gegeven hebt’ (‘you get what you give’). Uit onderzoek blijkt, dat kinderen die op school veel positieve dingen tegen anderen zeggen, populair zijn en veel positieve dingen van anderen te horen krijgen. Onthoud dus dat kinderen nadoen wat ze zien en horen. Als ze van hun ouders vaak positieve opmerkingen krijgen, dan zullen ze zich die manier van denken eigen maken (‘internaliseren’) en gebruiken ter ondersteuning van hun eigen zelfvertrouwen en dat van mensen om hen heen. Uiteraard geldt het tegenovergestelde even goed: als ouders vaak negatief en kritisch zijn, zullen hun kinderen dit gedrag en negatieve zelfspraak overnemen. horen kinderen te weten hoe ze zich moeten gedragen? ‘Mijn kind hoort te weten hoe het zich moet gedragen. Dan hoef ik haar toch niet te prijzen voor gewone dingen als huishoudelijke taakjes en speelgoed delen met andere kinderen?’ Het is niet realistisch van een kind te verwachten dat het zonder lof of beloning kan. De enige manier waarop een kind een bepaald gedrag kan aanleren, is door dat gedrag aan te moedigen. Als de ouder aandacht besteedt aan het gedrag, is de kans groter dat het later opnieuw voorkomt. Als het gedrag genegeerd wordt, is de kans kleiner dat het opnieuw voorkomt. Dit betekent dat wanneer we gewenst gedrag als vanzelfsprekend aannemen, het snel zal verdwijnen.

2 Positieve aandacht, aanmoediging en prijzen

is prijzen geen vorm van manipulatie, heeft het niet iets gemaakt? ‘Als ik mijn kind prijs, ben ik dan niet aan het manipuleren om bepaald gedrag van mijn kind te bereiken?’, ‘Als ik bewust probeer hem te prijzen, voelt het gemaakt aan.’ Het woord manipuleren impliceert dat een ouder heimelijk probeert het kind gewenst gedrag te laten vertonen, terwijl het kind dit zelf niet wil. Het doel van prijzen is echter positief gedrag te bevorderen en dit vaker te laten voorkomen op een heel open manier voor het kind. Voorspelbare complimentjes en beloningen brengen bij kinderen hun beste gedrag naar boven. Het is te vergelijken met de tactiek van werkgevers die een bonus geven aan werknemers die hun werk extra goed doen. Het prijzen kan in het begin ‘gemaakt’ aanvoelen, zoals iedere nieuwe vorm van gedrag. Dat is heel begrijpelijk en te verwachten. Onthoud echter dat het steeds gewoner gaat voelen naarmate u het vaker doet. moet prijzen beperkt blijven voor uitzonderlijke prestaties? ‘Ik beperk prijzen liever tot dingen die echt het prijzen waard zijn, zoals een 10 voor rekenen, een perfect opgemaakt bed of een echt mooie tekening. Is dat niet hoe een kind zo goed mogelijk leert presteren?’ Het probleem van deze aanpak is, dat niemand tot een perfect resultaat kan komen zonder allemaal kleine stapjes op de weg er naar toe. De ouder moet de aandacht richten op hoe het kind probe´e´rt een tekening te maken, een bed op te maken of een probleem met rekenen op te lossen. Anders doet de gelegenheid tot prijzen zich wellicht nooit voor, want de kinderen van ouders die hun complimenten reserveren voor perfectie geven het meestal op voordat ze het hebben bereikt. Heb oog voor goed gedrag van uw kind, in plaats van het prijzen op te sparen. Merk het op wanneer ze kunnen delen met andere kinderen, vriendelijk en met zachte stem praten, aan een verzoek voldoen, naar bed gaan als ze naar bed moeten, een huishoudelijke taak uitvoeren... Neem dergelijk alledaags gedrag niet voor lief, maar prijs uw kind ervoor. Wie aandacht besteedt aan het feit dat een kind probeert het bed op te maken of de afwas te doen, stuurt daardoor het gedrag van het kind in de gewenste richting bij. Met andere woorden: prijs uw kind voor het feit dat het iets probeert te bereiken, niet alleen voor de prestatie zelf.

41

42

Pittige jaren

2.1 Betrap uw kind op goed gedrag.

moet een kind zijn gedrag veranderen om geprezen te worden? ‘Mijn kind kan heel stout en dwars zijn. Ik kan haar toch niet prijzen voordat ze zelf haar gedrag verandert?’ Het gevaar is dat hier een patstelling ontstaat. Het is niet waarschijnlijk dat het kind uit zichzelf zijn of haar gedrag verandert. Toch moet iemand een eind maken aan de negatieve interactie; dat moeten de ouders zijn. Ton Klasen is een goed voorbeeld van de manier waarop het fout kan gaan. Ton ergert zich voortdurend aan het feit dat zijn zoon Lars nooit zijn kamer opruimt of zijn speelgoed of jas opbergt, totdat Ton echt boos wordt. Om die reden is Ton nooit in de stemming om op te merken dat zoon Lars regelmatig en met alle plezier de tafel dekt. Als iemand hem daarop attent zou maken, zou Ton waarschijnlijk iets zeggen als: ‘Ja, nou en?’, omdat hij alleen nog maar kan denken aan het opruimprobleem. Ouders moeten leren zich te richten op de positieve dingen die hun kinderen doen en ze te prijzen voor hun inspanningen. Dan is de kans groot dat een kind dat positieve gedrag zal herhalen en uitbreiden. Met andere woorden: pas als de ouders de verantwoordelijkheid op

2 Positieve aandacht, aanmoediging en prijzen

zich nemen om zelf eerst te veranderen, is er een goede kans op positieve veranderingen in de relatie. Dit is een principe dat voor elke relatie geldt, of dat nu met een levenspartner is of met oudere kinderen of collegae op het werk. Wie obstinaat is en weigert zelf iets ten positieve te veranderen in zijn gedrag, houdt daarmee de status quo in stand en maakt het onwaarschijnlijk dat de relatie kan veranderen. wat te doen met een kind dat zich niet laat prijzen? ‘Telkens als ik mijn kind wil prijzen, krijg ik een snauw van hem. Het lijkt wel of hij nooit wil aannemen wat ik zeg, of alsof hij niet wil dat ik hem prijs.’ Kinderen met een moeilijk temperament of agressieve kinderen kunnen het prijzen zeer moeilijk maken. Door hun gedrag worden ouders vaak kwaad en hebben ze geen zin meer om positief te reageren. Om het nog moeilijker te maken kunnen deze kinderen de complimenten die ze krijgen zelfs afwijzen. Het lijkt alsof ze zich een negatief beeld van zichzelf hebben eigengemaakt (‘geı¨nternaliseerd’) waardoor ze, als een ouder hun een alternatief, positief beeld geeft, dit maar moeilijk kunnen accepteren en zich vastklampen aan hun negatieve zelfbeeld. Hoewel zulke ‘moeilijke’ kinderen niet gemakkelijk te prijzen zijn, hebben ze er juist meer behoefte aan dan andere kinderen. De ouders van zo’n kind moeten dus continu alert zijn op positief gedrag om dit aan te moedigen, totdat het kind zich een wat positiever zelfbeeld eigen heeft gemaakt. Op dat moment hoeft het kind complimenten niet meer af te wijzen om het slechte zelfbeeld in stand te houden. is prijzen voor sommige ouders moeilijker dan voor anderen? ‘Het is niet zo dat ik echt bezwaren heb tegen het prijzen van mijn kind, maar het komt gewoon niet van nature bij me op en dus doe ik het niet.’ Vaak zijn ouders die hun kinderen niet prijzen, mensen die ook zichzelf niet prijzen. Ze kunnen zeer kritisch over zichzelf zijn als ze fouten maken, een conflict hebben of ergens moeilijkheden mee hebben. Misschien zullen ze hun kinderen wel vertellen over hun problemen, maar zelden over wat hen wel lukt op het werk of thuis. Dergelijke ouders geven geen goed voorbeeld van hoe iemand zichzelf kan prijzen. Zouden ze nagaan hoe ze in zichzelf praten, dan zouden ze merken dat ze geen dingen zeggen als ‘Je bent Jantje goed aan het

43

44

Pittige jaren

opvoeden’, of ‘Dat conflict heb je kalm en goed opgelost’, of ‘In die situatie heb je je geduldig opgesteld.’ In plaats daarvan bekritiseren ze zichzelf gemakkelijk voor elke kleine tekortkoming. Ze moeten dus leren positief tegen zichzelf te praten en zichzelf met iets leuk te belonen. Als ze dat doen, is de kans groter dat ze dat ook voor hun kinderen doen.(Zie hoofdstuk 11.) Voor kinderen is het belangrijk te zien, hoe hun ouders ook zichzelf prijzen. Zo kan een moeder hardop tegen zichzelf zeggen: ‘Ik heb die klus op mijn werk goed afgemaakt’, of ‘Dat was een moeilijke situatie maar we hebben hem goed opgelost, vind ik’, of ‘Dat was een lekkere ovenschaal, die ik vanavond gemaakt heb.’ Door voor te doen aan kinderen hoe we onszelf prijzen, leren we ze positief tegen zichzelf te praten, eerst hardop, later in zichzelf. Dit is belangrijk omdat ze leren zichzelf te motiveren en dat zich eigen te maken.

Dat heb ik nog eens goed gedaan!

2.2 Laat uw kinderen zien hoe u uzelf prijst.

2 Positieve aandacht, aanmoediging en prijzen

is er verschil tussen stimuleren (aanmoedigend commentaar) en prijzen (complimenten geven)? ‘Ik besteed veel aandacht aan het geven van aanmoedigend commentaar aan mijn kind. Is dat niet genoeg?’ Sommige ouders vinden dat ze hun kind moeten stimuleren, maar niet prijzen. Vaak zijn het dezelfde ouders die bang zijn dat ze hun kinderen verwennen of dat de kinderen alleen nog wat doen voor een beloning van buitenaf. Ze geven aanmoedigend commentaar, maar zorgen ervoor geen dingen te zeggen die kunnen klinken als een compliment. Op die manier zijn ze voortdurend op hun woorden aan het letten, om maar te zorgen dat hun stimulerende opmerkingen niet prijzend over zouden kunnen komen. Het maakt de zaken nodeloos ingewikkeld omdat kinderen waarschijnlijk het onderscheid niet zien. Als er al voorbeelden zijn van kinderen met gedragsproblemen doordat ze te veel geprezen worden, dan zijn ze extreem zeldzaam. Meestal is het omgekeerde probleem aan de orde: dat een kind veel opdrachten en kritiek krijgt en te weinig complimenten. Maakt u zich geen zorgen over de manier waarop u een positieve opmerking formuleert, maar geef eenvoudig aanmoedigend commentaar e´n complimenten bij elke vorm van positief gedrag die u opmerkt. Meer effect bereiken met prijzen Het komt voor dat ouders hun kinderen wel prijzen, maar op een nieteffectieve manier. Hier volgen enkele manieren om kinderen zo effectief mogelijk te prijzen. wees specifiek Vage complimenten volgen elkaar vaak snel op, maar zonder dat ze specifiek of gericht zijn. Dat klinkt bijvoorbeeld zo: ‘Goed zo... goed gedaan... geweldig, jongen... mooi zo... jaaaa!’ Helaas geven deze opmerkingen niet aan welk gedrag er geprezen wordt. Effectiever is het om specifiek gedrag te prijzen. Gericht prijzen betekent dat het gedrag dat u wenst te zien benoemd wordt. In plaats van ‘Goed zo, meisje’, of ‘Goed gedaan’, zegt u bijvoorbeeld ‘Wat zit je daar toch netjes’, of ‘Heel goed dat jij uit jezelf dank je wel zei’, of ‘Goed zo, jongen, alle blokken opgeraapt precies zoals ik vroeg!’ Deze beschrijving van het gewenste gedrag helpt kinderen begrijpen waarom dit sociale gedrag belangrijk is.

45

46

Pittige jaren

prijs alleen als er echt aanleiding voor is Van cruciaal belang is, dat een compliment pas gegeven wordt nadat het kind gewenst gedrag heeft laten zien. Een compliment voor het delen van speelgoed moet gegeven worden op het moment dat een kind daadwerkelijk haar speelgoed deelt met haar kleine broertje. Gedraagt een kind zich echter niet goed, dan is het beter om ook mogelijke positieve aspecten van dat gedrag te negeren dan toch op e´e´n of andere manier iets te willen prijzen. Prijzen is niet van toepassing op het moment dat Sara weliswaar haar potloden met Danny deelt, om er samen de hele muur mee onder te kalken. Niet gemeend prijzen op het moment dat een kind zich slecht gedraagt, is misleidend en verwarrend. Wacht tot het kind iets doet dat constructiever is en prijs da´t positieve gedrag. toon enthousiasme Soms is prijzen niet effectief omdat het saai, eentonig en zonder glimlach of oogcontact wordt gebracht. Sommige ouders herhalen dezelfde woorden steeds op een vlakke, onenthousiaste toon. Dergelijke complimenten vormen geen aanmoediging voor kinderen. Een compliment kan kracht bijgezet worden door non-verbale tekenen van enthousiasme.

2.3 Toon enthousiasme.

2 Positieve aandacht, aanmoediging en prijzen

Glimlach tegen het kind en begroet het met belangstelling in de ogen of met een schouderklopje. Het compliment moet energiek, betrokken en oprecht gebracht worden. Woorden die achteloos in het rond worden gestrooid ontgaan het kind volledig. Een belangrijke waarschuwing: als u prijzen moeilijk vindt en het niet gewend bent, zal het in het begin wellicht wat gemaakt of saai overkomen. Dat is te verwachten. Het echte positieve gevoel komt mettertijd wel naarmate u steeds vaker gaat prijzen. een aantal zegswijzen om op gang te komen Ik vind het fijn als je zo... Je ruimt de blokken op, zoals mama gevraagd had. Je bent een goede hulp! Wat een goed idee voor ... Wat luister je goed naar papa. Dat heb je goed gedaan zo. Mama is heel trots op jou omdat je... Kijk eens hoe goed hij/zij heeft ge... Prachtig! Heel goed! Geweldig! Enig! Ongelooflijk! Dat is een heel goede manier om... Tjee! Wat heb jij goed ge... Ik word altijd zo blij als jij... Jij bent zo’n goede vriend voor ... Flinke jongen, dat je... Dank je wel dat je... Wat een goede... Zo, jij bent een slimmerik, je hebt... Geef jezelf maar een schouderklopje voor... Je zult wel trots zijn op jezelf omdat... combineer prijzen niet met een verwijt Sommige ouders prijzen en maken vervolgens een cynische opmerking. Zonder het te beseffen doen ze twee tegenstrijdige dingen. De aanmoediging van het kind wordt hierdoor teniet gedaan. Vooral wanneer ze hun kinderen iets zien doen dat ze nooit eerder gedaan hebben, worden sommige ouders verleid tot cynisme of kritiek op het nieuwe gedrag. Zo kan een vader tegen zijn kinderen zeggen: ‘Tommie en Ankie, jullie kwamen allebei direct naar de tafel toen ik het vroeg, dat is heel goed. Maar zouden jullie volgende keer niet eerst je handen even wassen?’ Of een moeder kan zeggen: ‘Leo, ik ben blij dat je je bed hebt opgemaakt, maar waarom doe je dat nou niet elke ochtend?’

47

48

Pittige jaren

Bedankt dat je je kauwgom in de vuilnisbak hebt gegooid, in plaats van hem onder de stoel te plakken zoals je altijd doet.

2.4 Combineer prijzen niet met een verwijt.

Het is van belang dat op nieuw gedrag positief gereageerd wordt. Als een ouder, zoals in de beschreven voorbeelden, ontmoedigd of ontmoedigend overkomt, zal het kind zijn best niet meer doen. Het prijzen van een kind moet duidelijk en onherroepelijk zijn, zonder herinneringen aan hoe het kind het voorheen fout of nog niet helemaal goed deed. prijs direct Soms wordt een kind pas uren of zelfs dagen nadien geprezen voor positief gedrag. Een moeder kan bijvoorbeeld een week later tegen haar dochter zeggen dat ze het zo op prijs stelde dat ze toen de keuken opgeruimd of de vuilnis buitengezet heeft. Helaas verliest het prijzen dan aan kracht en gaat het steeds gemaakter klinken. Hoewel uitgesteld prijzen beter is dan helemaal niet prijzen, is het het meest effectief om binnen vijf seconden na het positieve gedrag al een compliment te geven. Dat betekent dat wie een nieuwe vorm van gedrag wil aanmoedigen, alert moet zijn op alle momenten dat de

2 Positieve aandacht, aanmoediging en prijzen

kinderen kunnen delen, een verzoek opvolgen of proberen zichzelf aan te kleden. Wacht niet met prijzen tot ze zichzelf perfect kunnen aankleden of hun speelgoed helemaal correct opbergen. Prijs uw kinderen zodra ze het gewenste gedrag beginnen te vertonen. Het prijzen moet in het begin frequent en consequent zijn, waarna het geleidelijk meer met tussenpozen gedaan kan worden. richt u op specifiek gedrag dat u wilt aanmoedigen, naar de behoeften van uw kind Het kan erg effectief zijn om u te richten op bepaald gedrag dat u wilt aanmoedigen bij uw kind. Als uw kind bijvoorbeeld stil, teruggetrokken of angstig is, kunt u haar elke keer prijzen wanneer ze risico neemt, iets zegt, dapper is of iets nieuws probeert. Als uw kind aan de andere kant moeite heeft haar aandacht ergens bij te houden en impulsief is, kunt u haar prijzen voor luisteren naar uw instructies, op haar beurt wachten of iemand anders eerst laten gaan. Voor een opstandig kind is het belangrijkste gedrag waarop u zich moet richten het prijzen van gehoorzaamheid. Hetzelfde geldt voor het versterken van schoolse vaardigheden; als uw kind moeite heeft met schrijven en spelling, kunt u hem prijzen voor zijn pogingen om zo zijn interesse en volhardendheid aan te moedigen. Het kan helpen een lijst met gedragingen te maken die u meer wilt zien. Kies vervolgens een aantal gedragingen die u nadrukkelijk in de gaten wilt houden en wilt prijzen. Dit plan kan ook worden uitgevoerd door andere gezinsleden. gedrag hoeft niet perfect te zijn om aandacht te verdienen Gedrag hoeft niet perfect te zijn om erkenning te krijgen door middel van prijzen of positieve aandacht. Wanneer kinderen nieuw gedrag leren moeten ze eigenlijk voor ieder klein stapje in de goede richting aangemoedigd en geprezen worden. Wanneer ze moeten wachten op een complimentje totdat ze zich het gedrag eigen hebben gemaakt, geven ze het op. Een kind prijzen voor ieder stapje in de goede richting beloont het kind voor zijn pogingen en voor zijn leren. Dit proces, ook wel ‘shaping’ genoemd, zorgt voor succes voor het kind. moedig kinderen aan om zichzelf en anderen te prijzen Uiteindelijk willen we dat kinderen leren anderen te prijzen, omdat dit een vaardigheid is die hen helpt positieve relaties op te bouwen met andere kinderen. We willen ook dat ze zichzelf prijzen, omdat dit hen

49

50

Pittige jaren

helpt moeilijke taken te volbrengen en vol te houden. Ouders kunnen hun kinderen helpen hun eigen gevoelens te leren herkennen door de manier waarop ze zinnen formuleren. Een opmerking als: ‘Je zult wel trots zijn op jezelf omdat je het hele hoofdstuk helemaal alleen hebt gelezen. Geef jezelf maar een schouderklopje’ richt zich op de positieve erkenning van het kind over zijn eigen werk. Ouders kunnen ook hun kinderen direct sturen om anderen een complimentje te geven en daarna hun kind te prijzen voor hun vriendelijke gedrag. Bijvoorbeeld: ‘Lisa, kijk eens naar dat prachtige kasteel dat je vriendin heeft gebouwd. Kun je haar een complimentje geven?’ Verdubbel de uitwerking Ongeacht of de aanmoediging plaatsvindt door aandacht, een knuffel, een glimlach of verbaal prijzen, het aanleren van nieuw gedrag aan een kind is een lang en moeizaam proces en gaat het vaak langzaam. Het betekent dat positief gedrag telkens als het voorkomt aangemoedigd moet worden. Telt een gezin twee of meer opvoeders, dan moeten zij met elkaar afspreken welke vormen van gedrag ze willen verbeteren en hoe ze gaan proberen het gewenste gedrag aan te moedigen. Als alle opvoeders meedoen gaan de dingen sneller. Verder kunnen volwassenen de uitwerking van het prijzen verdubbelen door het te doen waar andere volwassenen bij zijn en door te laten zien hoe ze ook zichzelf prijzen. Samenvattend... » Heb oog voor goed gedrag van uw kind: beperk het prijzen niet alleen tot perfect gedrag. » Wees niet bang dat het kind verwend raakt door het prijzen. » Prijs moeilijke kinderen nog meer. » Laat zien hoe iemand zichzelf prijst. » Geef specifieke en gerichte complimenten. » Prijs alleen bij goed gedrag. » Prijs met een glimlach, oogcontact en enthousiasme. » Prijs op een positieve manier en geef aandacht aan gedrag dat u wilt aanmoedigen. » Prijs direct. » Geef bij het prijzen schouderklopjes, knuffels en kusjes. » Prijs consequent. » Prijs in het bijzijn van anderen. » Uit uw vertrouwen in uw kinderen.

3

Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

In het voorgaande hoofdstuk hebben we besproken hoe ouders sociale beloningen kunnen geven in de vorm van aandacht, prijzen en aanmoedigen. Daarnaast vormen tastbare beloningen een belangrijke manier om positief gedrag bij kinderen aan te moedigen. Een tastbare beloning is iets concreets: iets lekkers, een extra privilege, stickers, geld. Deze beloningen moeten minder vaak gebruikt worden dan sociale beloningen. Over het algemeen zijn ze bedoeld voor het aanleren van iets moeilijks zoals zindelijkheid, samenspelen met broertjes en zusjes, leren zichzelf aan te kleden, enzovoort. Wanneer u tastbare beloningen gebruikt om kinderen iets nieuws te leren, is het belangrijk om daarbij ook sociale beloningen te blijven geven. Het effect is groter als sociale en tastbare beloningen met elkaar gecombineerd worden. Sociale en tastbare beloningen dienen elk een ander doel. Sociale beloningen kunnen worden gebruikt als aanmoediging voor alle pogingen van een kind om nieuwe vaardigheden of nieuw gedrag onder de knie te krijgen. Tastbare beloningen worden meestal gebruikt voor het bereiken van een specifiek doel. Er zijn twee manieren van tastbaar belonen. De eerste is een verrassing op een moment dat u merkt dat uw kind gewenst gedrag vertoont, zoals speelgoed delen of stilzitten in de auto. De ouder kan bijvoorbeeld zeggen: ‘Johan, je hebt me zo goed geholpen in de winkel, nu gaan we samen iets lekkers eten.’ Deze benadering is zinvol als uw kind het gewenste gedrag al even vertoont en u wilt dat uw kind dit vaker laat zien. Bij de tweede benadering wordt samen met het kind vooraf gepland welk gedrag een beloning oplevert. Een dergelijk beloningsprogramma, eigenlijk een soort contract, is aan te bevelen als u gedrag dat bijna nooit optreedt vaker wilt zien. Een voorbeeld. Ria maakt zich zorgen omdat de zevenjarige Anna en de vijfjarige Karel vaak ruzie maken en vechten om speelgoed. Zij wil bereiken dat ze minder vechten, beter delen en rustig samen kunnen spelen. Daartoe ontwerpt ze met beide kinderen een beloningsprogramma. De kinderen worden gemotiveerd door het behalen van beloningen

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_4, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

52

Pittige jaren

voor delen en rustig zijn. Ria begint met het programma door te zeggen: ‘We gaan werken met een stickerprogramma om jullie met elkaar te leren delen. Jullie vinden het allebei moeilijk om met elkaar te delen en jullie maken veel ruzie als jullie samen spelen. Ik moet dan altijd boos worden. Dat is voor niemand van ons leuk. Vanaf nu ga ik kijken hoe jullie samen spelen vanaf het moment dat jullie uit school thuiskomen tot aan het avondeten. We zetten de kookwekker op 15 minuten en elke keer wanneer het belletje gaat, geef ik jullie een sticker voor vriendelijk spelen, delen en elkaar helpen. Na het eten kun je de stickers inruilen voor een prijs. Ik wil dat jullie een lijst maken van beloningen waar jullie voor willen werken’. De lijst met gewenste beloningen en privileges wordt besproken en, als iedereen het ermee eens is, opgeschreven zodat er een beloningslijst ontstaat. Daarna zegt Ria: ‘Jullie hebben een hele mooie lijst gemaakt. Jullie hebben erop staan dat Mark mag komen logeren, een extra verhaaltje voor het slapengaan, naar het park gaan met papa, je favoriete eten uitkiezen bij de winkel, naar de film gaan, en een cadeautje uit de grabbelton. Als e´e´n van jullie nog eens iets bedenkt waarvoor je je best wilt doen, dan kunnen we dat er later ook bij zetten. Nu gaan we kijken hoeveel stickers elk van deze dingen waard is.’ Voor elke beloning wordt een prijs in stickers bepaald. De kinderen maken hier een beloningskaart van die op de koelkast wordt gehangen. Voor oudere kinderen (6-8 jaar) is het een goed idee om de beloningslijst behoorlijk lang te maken met kleine, goedkope cadeautjes erop en wat grotere, duurdere. Op de lijst van Anna en Karel kan een extra verhaaltje bij het slapengaan bijvoorbeeld vijf stickers waard zijn en naar de film gaan dertig stickers. De lijst kan worden bijgewerkt als kinderen met nieuwe ideee¨n komen. Het varieert hoe lang kinderen kunnen wachten op hun beloning. Vijf- tot zesjarigen willen graag elke dag hun stickers inruilen voor een beloning, terwijl oudere kinderen een paar dagen kunnen wachten met het inwisselen van hun punten. De tijd dat ze kunnen wachten hangt samen met de ontwikkeling. Sommige vijfjarigen zijn in staat een paar dagen voor een beloning te sparen, terwijl een impulsieve achtjarige dagelijks een beloning nodig heeft. Kinderen in de leeftijd van drie tot vier jaar zullen verward raken door een ingewikkeld beloningssysteem waarbij ze stickers moeten ruilen voor beloningen. Op deze leeftijd kan een speciale sticker, een handstempel of een kleine beloning (extra verhaaltje voor het slapen gaan, grabbelen in de grabbelton), die direct gegeven wordt wanneer het gewenste gedrag plaatsvindt, al belonend genoeg zijn.

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

Voorbeelden van tastbare beloningen goedkope cadeautjes – fluorescerende pennen,verf, wasco en papier, potloden, kleurboeken – geld (de hoogte van het bedrag is afhankelijk van de leeftijd van uw kind) – voetbalplaatjes – grabbelton met kleine cadeautjes (autootje, knikkers, gummen, winegums, ballonnen) – nieuw speelgoed (met maximaal mogelijke prijs) – fruit naar keuze – kindervideo huren – iets lekkers mee naar school – na school iets lekkers – onderdeel voor de trein – nieuw onderdeel voor speelgoed of verzameling – kledingstuk voor pop – lievelingseten mogen kiezen – favoriete drankje – nieuw gereedschap voor in de gereedschapskist. bijzondere dingen binnenshuis – toetje uitkiezen voor het hele gezin – iemand opbellen – verkleden met kleding van ouders – tafel dekken – een spelletje op de computer – kleien – een vriendje te spelen krijgen – tv-programma of dvd uitkiezen – een vriendje te logeren krijgen – op papa’s stoel zitten bij het eten. bijzondere dingen buitenshuis – naar een voetbalwedstrijd – naar de film – fietsen op de speelplaats – logeren bij opa en oma – naar het park – paardrijden – picknicken

53

54

Pittige jaren

– – – –

een paar keer op en neer met de lift ergens gaan ontbijten met een van de ouders naar dierentuin, speeltuin zwemmen.

iets speciaals doen met een ouder – tien minuten langer spelen – koekjes bakken – een extra verhaaltje voor het slapengaan – een dagprogramma plannen – ergens alleen met papa of mama naartoe – een puzzel maken – een spelletje doen – tien minuten extra speeltijd met een ouder – met een ouder naar een favoriete CD luisteren – met papa of mama mee als die naar de kapper gaat. NB: zorg dat uw kinderen betrokken zijn bij het kiezen van de beloningen. Een hulpmiddel kan zijn te zoeken naar dingen waar uw kind vaak om vraagt, aangezien die vaak een goede motivatie opleveren. In het eerder beschreven voorbeeld is het belangrijk dat Ria het probleemgedrag precies omschrijft en tevens het positieve gedrag aangeeft dat ze daarvoor in de plaats wil zien. Ze heeft voor een periode van 15 minuten gekozen, omdat ze gemerkt heeft dat de kinderen gewoonlijk iedere 20 a` 30 minuten elkaar in de haren vlogen. Met 25 minuten krijgen de kinderen dus een ree¨le kans om het goed te doen en een sticker te verdienen. Als ze echter na een dag zou merken dat ze niet 15 minuten zonder vechten kunnen, dan zou ze de periode moeten verkorten naar 10 minuten. Wanneer ze juist merkt dat ze altijd wel een sticker weten te verdienen in 15 minuten, dan zou ze de tijdsspanne kunnen verlengen tot 20 minuten. Het idee is dat de stapjes klein, haalbaar en noch te gemakkelijk noch te moeilijk zijn. Een tweede belangrijk aspect uit dit voorbeeld is, dat Ria probeert het beloningsprogramma leuk te maken voor haar kinderen, door ze te betrekken bij het samenstellen van de lijst met beloningen. Onthoud dat een programma met tastbare beloningen alleen werkt als u: – beloningen kiest die motiverend werken; – het programma eenvoudig en leuk maakt; – de stand zorgvuldig bijhoudt (aantal stickers of punten);

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

– consequent bent en de verdiende beloningen snel geeft; – het programma kan veranderen naarmate het gedrag en de beloningen veranderen; – het te belonen gedrag zeer duidelijk omschrijft. Wanneer kinderen nieuw gedrag eenmaal onder de knie hebben, kunnen de tastbare beloningen langzaam afgebouwd worden terwijl de ouders het gedrag nog wel blijven prijzen. Hoewel een beloningsprogramma eenvoudig lijkt, zijn er nogal wat valkuilen waardoor het kan mislukken. In de volgende paragrafen behandelen we een aantal veel voorkomende problemen die ouders tegenkomen bij het opzetten van zo’n programma. Tevens worden suggesties gegeven om het beloningsprogramma te doen slagen. Doelen stellen omschrijf precies het gewenste gedrag Vaak ontwerpen ouders een beloningsprogramma waarin het te belonen gedrag wat vaag is omschreven. Zo kan de vader van Pieter bijvoorbeeld zeggen: ‘Als je lief bent voor je broertje, mag je een beloning uitkiezen’, of ‘Als je lief bent bij de supermarkt, krijg je iets lekkers.’ Hij geeft hier een onduidelijk omschreven eigenschap aan, ‘lief zijn’, maar zegt niet duidelijk welk gedrag Pieter precies moet vertonen om zijn beloning te verdienen. Als daar geen duidelijkheid over bestaat, hebben de kinderen weinig kans van slagen. In al hun onschuld kunnen ze zelfs hun beloning opeisen omdat ze denken dat ze lief geweest zijn, terwijl de ouder vond dat ze zich slecht gedroegen. Pieter zou kunnen beweren: ‘Maar ik was lief, ik wil iets lekkers!’ In feite denkt hij ook dat hij lief was omdat hij heel even met zijn broertje een speeltje deelde en probeerde zich te gedragen. Helaas heeft zijn vader een wat verder gaande opvatting van ‘lief zijn’. De eerste stap bij het maken van een beloningsprogramma is duidelijk bedenken welke misdragingen vervelend zijn. Hoe vaak treden ze op en welke gedragingen kunnen ervoor in de plaats komen? De vader van Pieter die wilde dat hij zich zou gedragen in de supermarkt, zou kunnen zeggen: ‘Als je rustig naast me blijft lopen in de supermarkt zonder weg te rennen of te schreeuwen, dan krijg je een sticker.’ Zo krijgt het kind een duidelijke omschrijving van het positieve gedrag. Door precies en duidelijk te zijn, kan de ouder ook gemakkelijker voor zichzelf uitmaken of hij een beloning uiteindelijk moet geven.

55

56

Pittige jaren

maak de stapjes klein en werk toe naar een groter doel Ee´n reden van het mislukken van een beloningsprogramma kan zijn, dat de ouders de stappen of de verwachtingen zo groot maken dat de kinderen het gevoel krijgen dat het onmogelijk is een beloning in de wacht te slepen en het opgeven, of dat ze er niet eens aan beginnen. Als Pieter uit het voorbeeld van de supermarkt een driejarig jongetje is dat zeer actief is en de gewoonte heeft alle stellingen in de supermarkt langs te rennen, is het niet realistisch om van hem te verwachten dat hij lang naast zijn vader kan blijven staan of lopen. Een beloningsprogramma waarbij hij een sticker zou kunnen verdienen door drie kwartier lang in de supermarkt naast zijn vader te blijven is hier gedoemd te mislukken. In een goed beloningsprogramma zijn kleine stappen opgenomen die kinderen moeten maken om een doel te bereiken. Kijk eerst een aantal dagen goed hoe vaak de misdragingen plaatsvinden. Dit wordt het uitgangspunt voor het bedenken en vaststellen van de juiste stappen voor uw kind. Blijkt uw kind bijvoorbeeld af en toe in staat in hetzelfde winkelgangpad als de ouder te blijven zonder te rennen of te schreeuwen, dan vormt dit de eerste stap die aangemoedigd kan worden. Het beloningsprogramma moet dan inhouden dat er een sticker verdiend kan worden door rustig in het gangpad heen en weer te blijven lopen (het kan verstandig zijn een aantal proefuitstapjes naar de supermarkt te doen waarbij er niet veel boodschappen gedaan hoeven worden. Zo hoeft de tijd in de supermarkt niet langer dan vijf tot tien minuten te zijn en heeft u niet de stress van twee taken tegelijk: de boodschappen voor een week doen en uw kind leren zich te gedragen). Bij deze benadering heeft uw kind een goede kans van slagen en zal hij zich inspannen voor de stickers. Als uw kind eenmaal in staat is in meer gangpaden achtereen rustig te blijven rondlopen, dan kan het programma worden bijgesteld en de beloning bijvoorbeeld pas volgen op elke twee gangpaden, terwijl de tijd om te winkelen wat langer kan worden. Onthoud dat het idee is dat u met kleine stapjes toewerkt naar het gewenste doel. houd het juiste tempo aan Het tegenovergestelde probleem treedt op als de stappen te gemakkelijk zijn. In dat geval raken kinderen niet gemotiveerd en spannen ze zich niet langer in voor de beloning of waarderen ze de beloning niet meer, omdat ze die al zo vaak krijgen. Dit treedt zelden in het begin op, omdat de meeste ouders de stappen te groot maken. Het kan

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

echter wel een probleem worden naarmate het programma vordert. Na een week of drie zal de driejarige peuter bijvoorbeeld telkens na elk gangpad in de winkel een sticker krijgen. Als de ouder het beloningsprogramma dan niet moeilijker maakt door bijvoorbeeld pas na drie paden een sticker te geven, verliezen de stickers hun aanmoedigende werking. Een goede vuistregel is dat het vrij gemakkelijk moet zijn om een beloning te verdienen wanneer kinderen nieuw gedrag aanleren. In het begin hebben ze vaak en veel succes nodig. Hierdoor leren ze de beloning en de goedkeuring van hun ouders te waarderen. Ook zullen ze gaan inzien dat ze in staat zijn het gewenste gedrag te vertonen. Vervolgens mag het programma iets moeilijker worden en mogen de beloningen geleidelijk steeds minder vaak gegeven worden, totdat ze helemaal niet meer nodig zijn. Uiteindelijk is de goedkeuring van de ouders voldoende om het gedrag in stand te houden. Voorzichtigheid is echter geboden. Soms denken ouders dat hun beloningsprogramma al werkt en maken ze het moeilijker, terwijl de kinderen er nog niet aan toe zijn. Hierdoor kan een terugval ontstaan en kunnen kinderen gefrustreerd raken. Het is dan ook van groot belang om doorlopend bij te houden of het tempo nog wel passend is voor het slagen van een programma met tastbare beloningen. kies zorgvuldig het aantal te belonen gedragingen Soms mislukt een beloningsprogramma doordat er te veel negatieve en moeilijk te leren gedragingen in opgenomen zijn. Wij hebben meegemaakt dat ouders zeer enthousiast begonnen met een beloningsprogramma voor het voldoen aan opdrachten van de ouders, geen broertjes en zusjes pesten, zonder tegenstribbelen naar bed gaan en ’s ochtends op tijd aangekleed zijn. Een dergelijk programma is veel te ingewikkeld. Als kinderen op zoveel verschillende vlakken tegelijk moeten presteren, kan de druk te groot worden en zullen ze het al bij voorbaat opgeven. Een ander nadeel van deze benadering is dat het betekent dat ouders de hele dag door de prestaties moeten bijhouden. Het is alleen al een enorme klus de hele dag bij te houden hoe vaak een kind luistert naar een ouder als deze iets vraagt, omdat dit een situatie is die vaak voorkomt. Als het niet haalbaar is voor u om het gedrag van uw kind goed bij te houden en te belonen, dan is zelfs het best ontworpen beloningsprogramma gedoemd tot mislukken. Er zijn drie zaken belangrijk bij het kiezen van het aantal gedragingen dat kinderen tegelijk kunnen leren: hoe vaak het gedrag voorkomt, het ontwikkelingsniveau van uw kind en wat voor u uitvoerbaar is.

57

58

Pittige jaren

Wat betreft het eerste punt is het van belang te bedenken dat gedrag als dwarsheid, jengelen, pesten of ruzie maken vaak kan voorkomen en zodoende veel controle van een ouder vergt. Dan is het dus niet haalbaar als u op meer dan e´e´n zo’n negatieve gedraging tegelijk moet letten. Aan de andere kant komen gedragingen zoals aankleden, tanden poetsen of autogordels dragen relatief weinig voor en kunnen er hiervan wel drie tot vier in e´e´n programma worden opgenomen.

3.1 Houd het beloningsprogramma simpel.

Het tweede belangrijke punt is het ontwikkelingsniveau van uw kind. Voor kleine kinderen moet een beloningsprogramma gemakkelijk te begrijpen zijn met niet meer dan e´e´n of twee eenvoudige gedragingen tegelijk. Leren luisteren als een ouder iets vraagt, of ’s nachts in bed blijven zijn grote stappen in de ontwikkeling voor een klein kind. Beide gedragingen vergen een groot aantal leermomenten en veel tijd en geduld van de ouders. Naarmate een kind echter ouder wordt (schoolleeftijd of ouder) kan een beloningsprogramma steeds ingewikkelder worden, omdat het kind het beter zal begrijpen en onthouden. Bovendien komt problematisch gedrag dat bij deze leeftijden hoort minder vaak voor en is het dus gemakkelijker bij te houden.

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

Bij een schoolgaand kind kan een beloningsprogramma best tandenpoetsen, jas ophangen, huiswerk maken en afwassen omvatten. De derde factor die van belang is, is de mate waarin u in staat bent controle te houden over het gedrag van uw kind. Zelfs een niet buitenshuis werkende moeder kan niet van meerdere jonge kinderen tegelijk de hele dag het gewenste gedrag bijhouden. Zij kan bijvoorbeeld een bepaalde periode van de dag kiezen waarop ze zich kan richten op het probleemgedrag. Dat kunnen bijvoorbeeld twee uren in de namiddag zijn als de baby slaapt of in de ochtend als het oudste kind naar de peuterspeelzaal is. Anderzijds zal een moeder die ’s ochtends op tijd op haar werk moet zijn en ’s avonds moe thuiskomt, alleen elke ochtend een half uurtje de tijd en energie hebben om gedragsproblemen bij te houden. leg de nadruk op positief gedrag Ook moet het programma niet alleen gericht zijn op negatief gedrag. De ouders kunnen aangeven welk negatief gedrag ze willen verminderen, bijvoorbeeld vechten. In het beloningsprogramma zal opgenomen worden welke beloningen de kinderen krijgen voor elk uur dat ze niet vechten. Het programma moet echter nog een stap verder gaan. Er is namelijk wel duidelijk omschreven wat de kinderen niet moeten doen, maar er is geen beschrijving van en ook geen beloning voor wat het kind wel moet doen. Er is dus meer aandacht van de ouders voor ongewenst gedrag dan voor gewenst gedrag. Belangrijk is dat ook het positieve gedrag beschreven wordt dat in de plaats moet komen van het negatieve gedrag. Dit moet worden opgenomen in het beloningsprogramma. De kinderen moeten even goed een beloning krijgen wanneer ze rustig spelen en speelgoed met elkaar delen, als wanneer ze 15 minuten zonder ruzie met broertjes of zusjes kunnen. Het is van groot belang dat het positieve gedrag even duidelijk omschreven is als het te verminderen gedrag. Beloningen kiezen Als eenmaal gekozen is welk gedrag moet toenemen en de juiste stappen zijn bedacht waarin dat moet gebeuren, kunnen tastbare beloningen gekozen worden met de hulp van het kind. kies beloningen die niet veel geld kosten Geloof het of niet, maar wij hebben beloningsprogramma’s gezien die bijna leidden tot het faillissement van de makers. Elk kind zal dure dingen op de lijst met beloningen willen zetten, zoals een nieuwe fiets of een reis naar Euro Disney.

59

60

Pittige jaren

Er zijn ouders die daaraan toegeven en dergelijke dingen op de lijst zetten, omdat ze denken dat de kinderen toch nooit genoeg punten zullen halen, of uit schuldgevoel omdat ze dergelijke dingen niet kunnen betalen of omdat ze zich schuldig voelen en dergelijke dingen zouden willen geven. Weer andere ouders nemen dure dingen op omdat ze niet goed grenzen kunnen stellen bij hun kinderen. Zelfs met de beste motivatie van de ouders is het opnemen van niet-haalbare beloningen funest voor het programma.

3.2 Pas op voor beloningen die u te veel geld kosten.

Maar al te vaak slaagt een kind er we´l in voldoende punten of stickers te verdienen. Vervolgens raken de ouders in een lastige situatie, ofwel doordat ze de beloning niet kunnen betalen, ofwel doordat ze hun kind de beloning tegen hun zin geven. In dat geval krijgt het kind een dubbele boodschap over het plezier dat de ouders erin hebben als het kind zijn doel bereikt. Ook in een gezin waar dure beloningen wel bekostigd kunnen worden, is het niet goed om alleen deze te gebruiken, omdat de kinderen daarvan leren dat ze grote beloningen moeten verwachten voor hun successen. De nadruk komt dan meer te liggen op de grootte van de beloning en niet op de voldoening en trots van de ouders en het succes van het kind. Over het algemeen is het goed een maximaal bedrag vast te stellen voor elke beloning op de lijst, bijvoorbeeld vijf euro of minder, af-

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

hankelijk van wat het gezin zich kan veroorloven. Dit kan de kinderen van tevoren verteld worden. Vervolgens zullen ze weliswaar dure dingen blijven vragen om te kijken of de regel te doorbreken is, maar over het algemeen werken goedkopere dingen als een goede aanmoediging. Kleine kinderen verdienen graag wat extra tijd met hun ouders, zoals extra voorleestijd, naar het park gaan of met de bal spelen. Ook kleine traktaties kunnen hen aanspreken, zoals rozijntjes, een koekje, hun favoriete eten of toetje. Oudere kinderen verdienen graag geld en privileges zoals meer televisiekijken, een vriendje te logeren krijgen, telefoneren, koekjes bakken, enzovoort. Onthoud dat het veel gemakkelijker is om het beloningsprogramma een stapje moeilijker te maken dan om een stapje terug te doen. zorg voor dagelijkse tot wekelijkse beloningen Soms maken ouders de beloningen niet alleen te groot, maar wordt ook de tijd die het de kinderen kost om er e´e´n te verdienen te lang. Stel dat de vader van Tom zegt: ‘Als je 400 stickers hebt verdiend krijg je een fiets’, of ‘bij 100 punten mag je naar een voetbalwedstrijd.’ Afhankelijk van het aantal stickers of punten dat Tom maximaal kan verdienen op een dag, kan het hem een maand of langer kosten om de beloning te verdienen. De meeste jonge kinderen (3-4 jaar) geven het op als ze niet dagelijks een beloning kunnen uitkiezen. Oudere kinderen (6-8 jaar) moeten eens per week iets kunnen verdienen. Om een waarde aan een beloning te koppelen, moet eerst bepaald worden hoeveel stickers of punten het kind kan verdienen als het zich voor 100 procent goed gedraagt volgens het programma. Als Tom, 7 jaar, bijvoorbeeld een sticker kan verdienen met tandenpoetsen (twee, voor tweemaal per dag) zijn autogordels aandoen (twee autoritten per dag), zelfstandig spelen tussen 5 uur en half zes (e´e´n per dag) en naar bed gaan als hem dat gevraagd wordt (e´e´n), dan kan hij per dag in totaal zes stickers verdienen. Zijn lijst met beloningen moet dan kleine cadeautjes bevatten die vier stickers waard zijn, zodat hij dagelijks iets uit de lijst kan kiezen als hij erin slaagt twee derde van het gewenste gedrag waar te maken. Daarnaast is het een goed idee andere beloningen op te nemen met een waarde van 4 tot 25 stickers, zodat hij zelf kan beslissen of hij zijn beloning twee tot drie dagen uit wil stellen voor een favoriet toetje, dat bijvoorbeeld 10 stickers waard is. Als Tom 100 stickers nodig heeft voor een voetbalwedstrijd, moet hij 16 dagen wachten als hij zich die dagen tenminste perfect gedraagt. Slaagt hij daar maar voor twee derde in, dan kosten 100 stickers hem 25 dagen. Belangrijk voor het slagen van een beloningsprogramma is niet alleen een creatieve lijst van te verdienen beloningen, maar ook dat elke

61

62

Pittige jaren

3.3 De beste beloningen kosten vaak niets.

beloning een passende prijs heeft, gebaseerd op het te verwachten aantal punten dat uw kind per dag kan behalen. Ouders die stickers of punten gebruiken om kinderen te leren gehoorzamen als hen iets gevraagd wordt, kunnen erachter komen dat een kind wel 30 punten per dag kan verdienen. Uiteraard moet dan de prijs voor de beloningen voor hun kinderen hoger zijn dan die voor een kind dat maar 6 punten per dag kan verdienen. betrek kinderen bij het beloningsprogramma Soms kiezen ouders tastbare beloningen die zij zelf leuk vinden in plaats van hun kinderen. Ze nemen beloningen in de lijst op als uit eten of naar een concert gaan, dingen die ze zelf graag doen. Een soortgelijk probleem zien we als ouders te veel controle over het programma willen hebben. Wij hebben prachtig uitgevoerde beloningskaarten gezien met plakplaatjes en mooie stickers die de ouders uitgekozen hadden in plaats van de kinderen. Als de kinderen niet enigszins de baas zijn over het programma, heeft het veel minder kans van slagen. Het doel van een beloningsprogramma moet nu juist zijn dat uw kinderen leren meer verantwoordelijkheid op zich te nemen voor hun eigen gedrag. Als ze merken dat u niet graag iets van de

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

controle uit handen geeft, dan kunnen uw kinderen wel eens hun hakken in het zand zetten en ruzie zoeken. Ze zijn dan niet meer geı¨nteresseerd in het plezier van meedoen en zich goed gedragen, maar in het winnen van een machtsstrijd door zich extra in te spannen voor negatieve aandacht. Probeer voor elk kind te achterhalen wat het beste werkt. Zorg er bijvoorbeeld voor dat u zelf al veel ideee¨n heeft over beloningen, voor het geval de kinderen niks kunnen bedenken. Probeer echter nadrukkelijk uw kinderen zelf met ideee¨n te laten komen. Tegen een kind dat twijfelt kunt u zeggen: ‘Je vindt het bijvoorbeeld leuk als Julia komt. Zullen we dat op de lijst zetten?’ Een lijst met beloningen hoeft ook niet perse in e´e´n gesprek klaar te zijn. Mettertijd kunnen er nieuwe dingen op komen als uw kinderen iets nieuws bedenken waarvoor ze zich in willen spannen. Wie gebruik maakt van stickers kan de kinderen deze zelf laten uitzoeken in de winkel. Ook kunnen ze helpen met het maken van stickerkaarten en het bepalen hoeveel stickers sommige beloningen waard zijn. Zorg dat uw kinderen plezier beleven aan het programma en dat ze het spannend vinden om beloningen te verdienen. eerst het gedrag, dan pas de beloning Wat is het verschil tussen omkopen en belonen? We nemen als voorbeeld een vader die bij de bank is met een schreeuwend kind en tegen haar zegt: ‘Je krijgt deze chocoladereep als je stopt met schreeuwen’, en een vader wiens kind steeds uit bed komt en die zegt: ‘Oke´, je krijgt een zakje chips als je daarna terug naar bed gaat.’ In deze voorbeelden gaat het om omkopen aangezien de chocoladereep en de chips al gegeven worden vo´o´rdat het gewenste gedrag vertoond is en omdat de vader ermee komt vanwege ongewenst gedrag. Op die manier wordt kinderen aangeleerd dat ze een beloning krijgen als ze zich slecht gedragen. Een beloning moet gegeven worden voor positief gedrag en wel na´dat dit voorgekomen is. Een geheugensteuntje kan zijn de ‘als/dan-regel’. Dat wil zeggen dat het kind eerst het goede gedrag moet vertonen en het daarna pas de beloning krijgt. In het voorbeeld van de vader bij de bank, had deze tevoren tegen zijn kind kunnen zeggen: ‘Als je rustig naast me blijft bij de bank, dan geef ik je als we klaar zijn een chocoladereep.’ De ouder krijgt eerst het gewenste gedrag te zien en geeft daarna de beloning. In het voorbeeld van de vader met het kind dat steeds uit bed komt, had hij kunnen zeggen: ‘Als je de hele nacht in je bed blijft, dan doen we morgenochtend een spelletje en mag jij kiezen welk.’

63

64

Pittige jaren

Omdat je vandaag zo goed hebt geholpen in de winkel, gaan we nu een ijsje eten.

3.4 Eerst het gewenste gedrag, dan de beloning.

geef tastbare beloningen voor alledaagse prestaties Sommige ouders bewaren hun tastbare beloningen voor bijzondere prestaties van de kinderen zoals goede rapportcijfers, het hele huis schoonmaken of stilzitten bij een autoreis van twee dagen. In feite is dit een voorbeeld van het te groot maken van de stappen naar het uiteindelijke doel. Niet alleen wachten de ouders te lang met het geven van een beloning, maar ook bewaren ze de beloning voor perfect gedrag. Zo krijgen kinderen eigenlijk de boodschap dat alledaagse gedragingen zoals gehoorzaamheid, delen of een karweitje doen niet belangrijk zijn. Bedenk kleine beloningen die vaak gegeven kunnen worden. Ouders die wat meer rust in de auto willen, kunnen bijvoorbeeld een tas met verrassingen maken (potloden, boeken, puzzels, spelletjes). Voor elke 100 a` 150 km van de afstand waarin de kinderen rustig zijn geweest en geen ruzie hebben gemaakt mogen zij hier iets uit kiezen. Door dergelijke beloningen worden de kinderen ook voldoende aangemoedigd tijdens zo’n lange rit. Uiteraard mogen ook voor bijzondere prestaties beloningen gegeven

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

worden, maar de kleine stappen er naar toe moeten niet vergeten worden, zoals huiswerk maken, speelgoed opruimen, delen, de hele nacht in bed blijven en naar het toilet gaan. Alleen als de kleine stapjes ook beloond worden, zijn de grotere doelen zoals goede cijfers, beter luisteren en goede vriendschapsrelaties te bereiken. vervang tastbare beloningen door sociale goedkeuring Ouders vrezen vaak dat ze te veel tastbare beloningen geven. Ze willen niet dat hun kinderen leren zich alleen goed te gedragen in ruil voor een beloning zonder dat hun gevoel van verantwoordelijkheid voor hun eigen gedrag zich verder ontwikkelt. Die zorg is terecht en deze ongewenste situatie kan op twee manieren ontstaan. Bij de eerste manier is de ouder ‘stickerverslaafd’: hij of zij geeft stickers of punten bij alles wat het kind doet maar vergeet daarbij ook sociale goedkeuring te geven en te prijzen. In feite is deze ouder het kind aan het leren zich in te spannen voor een tastbare beloning en niet voor het plezier van zowel ouder als kind in de prestaties van het kind.

3.5 Stickerverslaving.

65

66

Pittige jaren

De tweede situatie ontstaat wanneer de ouder verzuimt het moment te plannen waarop het tijd wordt de tastbare beloningen af te bouwen en het gedrag in stand te houden door sociale goedkeuring. Anders gezegd krijgt het kind niet de boodschap dat de ouder verwacht dat het uiteindelijk in staat is zich uit zichzelf goed te gedragen zonder beloningen. Het geven van tastbare beloningen moet gezien worden als een tijdelijke maatregel om kinderen te helpen een nieuw soort gedrag onder de knie krijgen. Deze beloningen moeten altijd vergezeld gaan met sociale beloningen. Als het nieuwe gedrag eenmaal aangeleerd is, nemen de tastbare beloningen geleidelijk af en kan het gedrag door complimentjes ondersteund blijven. Zo kan de moeder van Sonja tegen haar zeggen: ‘Nu ga je bijna altijd op de wc plassen en verdien je heel veel stickers. We maken het programma nu wat spannender! Vanaf nu krijg je pas een sticker elke keer als je twee dagen achter elkaar een droge broek hebt.’ Als Sonja hier regelmatig in slaagt, kan dit vier dagen worden en zo verder, totdat de stickers niet meer nodig zijn. Tegen die tijd kan haar moeder besluiten de stickers te gebruiken om Sonja een nieuw soort gedrag te leren. Ze kan zeggen: ‘Weet je nog hoe goed je zelf leerde plassen op de wc met het stickerprogramma? We kunnen weer zo’n programma maken maar dan om te leren aankleden als je ’s ochtends opstaat.’ Zodoende kan een beloningsprogramma telkens afgebouwd en weer opgestart worden voor een ander gedrag. Een belangrijk onderdeel van een belonings- of puntenprogramma is de boodschap die met de beloning wordt gegeven. Ouders moeten duidelijk overbrengen dat ze niet alleen blij zijn met de successen die het kind boekt, maar dat ze ook inzien dat dit succes een gevolg is van de inspanning van het kind en niet van de beloning op zich. Zo wordt het kind geholpen het succes te zien als iets van zichzelf en er trots op te zijn. Zo kan de vader van Mark tegen hem zeggen: ‘Ik ben trots op je, dat je zo goed hebt geleerd de hele nacht op je slaapkamer te blijven. Daar heb je hard je best voor gedaan en je bent nu vast zelf ook trots. Je wordt al een hele grote jongen.’ Zo krijgt Mark, terecht, de waardering voor de geleverde prestatie. zorg voor een duidelijke en specifieke lijst van beloningen Een ander veel voorkomend probleem bij beloningsprogramma’s is dat de beloningen te vaag zijn. Victor zegt tegen zijn dochter: ‘Als je doet wat ik zeg en veel punten verdient, mag je iets kopen. Wat wil je graag hebben?’ Tina antwoordt: ‘Een knuffel!’ En Victor zegt: ‘Nou,

67

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

dat kunnen we dan misschien wel kopen of anders iets anders. Als je veel punten verdient, dan zullen we wel zien.’ In dit voorbeeld is de vader vaag over de beloning en het aantal punten dat ervoor nodig is. Zo zal Tina niet erg gemotiveerd zijn om punten te verdienen. Een goed beloningsprogramma is duidelijk en precies. Ouder(s) en kind(eren) moeten samen de lijst met alle overeengekomen beloningen uitschrijven inclusief het aantal punten dat voor elke beloning nodig is. Die lijst moet ergens hangen waar iedereen hem kan zien. Het kan er bijvoorbeeld zo uitzien:

Leuk samen spelen M

D

W

D

V

Z

Z

16.30-16.45 16.45-17.00 17.00-17.15 17.15-17.30 totaal Een sticker verdien je door 15 minuten lief samen te spelen en niet te pesten. 3 stickers = extra voorleesverhaaltje door mama of papa 6 stickers = naar het park met papa 3 stickers = favoriet toetje uitkiezen 6 stickers = met de fiets naar school 3 stickers = grabbelen uit de grabbelton 12 stickers = vriendje te logeren 12 stickers = naar de film met een vriendje

Naam ouder:

Naam kind:

3.6 Leuk samen spelen.

Het bovenstaande schema lijkt op een contract. Met oudere kinderen kan het zelfs ondertekend worden ten teken dat iedereen het begrepen heeft. Ook is het goed alvast te laten weten dat elke week gekeken wordt of het programma moet worden bijgesteld met bijvoorbeeld nieuwe beloningen. zorg dat de lijst beloningen gevarieerd is Sommige beloningsprogramma’s hebben een vaststaande lijst beloningen. Dat wil zeggen dat de ouder(s) en kind(eren) in e´e´n bespre-

68

Pittige jaren

king de lijst vaststellen en deze de komende drie maanden niet herzien. Het probleem hiervan is dat kinderen in het begin vaak niet helemaal weten waarvoor ze zich in willen spannen. Mettertijd kan het zijn dat ze meer beloningen bedenken. Zorg dat de beloningslijst flexibel en gevarieerd is. Moedig de kinderen aan om veel verschillende beloningen te bedenken, zoals tijd met een ouder, privileges, goedkope speeltjes, activiteiten buitenshuis en traktaties. Belangrijk is natuurlijk om erachter te komen wat hen het meest motiveert. Gewoonlijk geeft een aantrekkelijke en gevarieerde lijst de kinderen meer mogelijkheden, omdat ze van dag tot dag een andere interesse kunnen hebben. Belangrijker is nog dat de lijst om de zoveel weken bekeken wordt en de kinderen nieuwe dingen op de lijst mogen zetten, zodat ze het programma ook na een tijdje nog interessant vinden. zorg dat de beloningen aansluiten bij de leeftijd van het kind Voor drie- tot vijfjarigen moet uw beloningsprogramma duidelijk, simpel en speels zijn. Kinderen van deze leeftijd vinden het leuk om verschillende stempels of stickers te verzamelen of een klein cadeautje te grabbelen. Het is niet nodig het programma moeilijker te maken met bepaalde beloningen of stickers in te ruilen voor grotere beloningen. Het enkel krijgen van de sticker samen met uw aanmoediging en zien dat hun stickerboekje al voller raakt, is alle aanmoediging die ze nodig hebben. Wanneer kinderen getalbegrip hebben en begrip van de dagen van de week en van tijd (6 jaar en ouder), vinden ze programma’s waarbij ze dingen kunnen verzamelen en inwisselen leuk. Op deze leeftijd begint het ‘verzamelen’ – denk eens aan alle verzamelingen van voetbalplaatjes, stenen, munten en postzegels. Op deze leeftijd kan kinderen de mogelijkheid geboden worden om stickers te verzamelen en deze te ruilen voor een grotere beloning. wees positief Wat gebeurt er als er met veel inspanning een beloningsprogramma is ontworpen en het de kinderen niet lukt punten te verdienen? De ouder kan in de verleiding komen de kinderen kritiek te geven, hen te berispen en aan te raden beter hun best te doen. Helaas krijgen ze hierdoor niet alleen de ontmoedigende boodschap dat ze niet goed genoeg zijn (hetgeen een voorspelling kan worden die ook werkelijk uitkomt), maar de negatieve aandacht en de daaruit voortvloeiende machtsstrijd kan ook een ongewilde aanmoediging

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

opleveren van wangedrag of verzet tegen het programma. De kinderen worden, met andere woorden, meer beloond als ze niet meewerken dan wanneer ze dit wel doen. Als uw kind geen punten of stickers heeft verdiend, probeer dan rustig te zeggen: ‘Deze keer heb je geen punten verdiend, maar ik durf te wedden dat je er de volgende keer een paar verdient.’ Laat bij een uitspraak over de toekomst een positieve verwachting horen. Blijft het echter moeilijk voor uw kind om punten te vergaren, ga dan na of de stappen niet te groot zijn. houd het beloningsprogramma en straf gescheiden Sommige ouders maken een beloningsprogramma en koppelen daar vervolgens straffen aan. Een kind kan dan bijvoorbeeld stickers verdienen omdat het zijn speelgoed deelt, maar ze weer kwijtraken als het vecht of ruzie maakt. Zo krijgen de stickers een negatieve bijklank in plaats van een positieve. Nog meer problemen kan deze benadering opleveren als het kind meer punten kwijt raakt dan het aantal punten dat het oorspronkelijk had. Als het enige mogelijke vooruitzicht is, stickers te verdienen om een schuld af te lossen, is er geen positieve aanmoediging meer voor goed gedrag. De natuurlijke reactie van het kind is dat het ontmoedigd raakt en zich niet meer inspant om te veranderen. Houd het beloningsprogramma gescheiden van de beı¨nvloeding van ongewenst gedrag door straf. Neem geen punten of beloningen af bij wijze van straf. Daarmee gaat immers het gehele doel van het programma verloren, namelijk dat de aandacht gericht wordt op gewenst gedrag. Wie een kind privileges wil afnemen bij wijze van straf, moet zorgen dat de privileges die hij daarvoor gebruikt (zoals tv kijken of fietsgebruik) niet op de beloningslijst komen. blijf de baas over het beloningsprogramma Het programma kan op verschillende manieren uit de hand lopen. De eerste manier is door ook te belonen voor een ‘bijna-prestatie’: een kind een beloning geven als het nog niet het volledig benodigde aantal punten heeft. Dat gebeurt meestal als het kind erover gaat discussie¨ren en volhoudt dat het alles heeft gedaan dat ervoor nodig was. Helaas leidt dat tot ondermijning van de regels uit het contract e´n van uw gezag als ouder. Ook is de kans groot dat uw kinderen steeds vaker gaan smeken en discussie¨ren over het wel of niet behalen van punten. In plaats van het aanpakken van probleemgedrag, wordt er zo een nieuw probleem gecree¨erd. Een tweede manier waarop problemen

69

70

Pittige jaren

ontstaan, is als u stickers en beloningen laat slingeren zodat de kinderen erbij kunnen. Een derde probleem kan zijn dat u de afspraken niet nakomt. Dat gebeurt als uw kinderen zich goed gedragen volgens het programma en u dit niet opmerkt of vergeet er een sticker voor te geven. Als de beloningen erg laat komen of niet consequent gegeven worden, daalt de aanmoedigende waarde ervan tot een minimum. Een beloningsprogramma met tastbare beloningen vergt veel inspanning van de ouder, wil het werken. U moet consequent bijhouden hoe uw kind zich gedraagt om te kunnen vaststellen of het een sticker of punt heeft verdiend. Als uw kind beweert dat het zijn speelgoed deelde of naar het toilet is gegaan, geef het dan alleen een sticker of punt als u dat ook zelf gezien hebt. Werkt u met de kinderen aan een veel voorkomend gedrag zoals weigeren te gehoorzamen bij een opdracht of een kwartier niet pesten of jengelen, dan is grote alertheid geboden. Een beloning heeft het meeste effect als hij direct op het gewenste gedrag volgt. Verder werkt het programma ook alleen als u consequent grenzen stelt. Elk kind zal de grenzen uitproberen en kijken of het beloningen kan krijgen voor minder inspanning. Dat is vanzelfsprekend, maar het betekent wel dat u voorbereid moet zijn dat u zich ook aan het programma moet houden en allerlei discussies en smeekbedes moet negeren, wanneer uw kind te weinig punten heeft verdiend. Ten slotte moet u de beloningen goed in de gaten houden. Prijzen en stickers moeten goed verborgen zijn en u moet degene zijn die de punten en stickers geeft, niet uw kinderen. werk samen met leerkrachten Als u aan bepaald probleemgedrag werkt dat ook op school voorkomt, bespreek dan uw plannen met de leerkracht van uw kind. Als bijvoorbeeld de agressie en het opstandige gedrag van uw kind ook op school voor problemen zorgt, kunt u samen met de leerkracht een beloningsprogramma opstellen dat zowel thuis als op school geldt. De leerkracht geeft uw kind bijvoorbeeld handstempels of stickers wanneer zij opmerkt dat uw kind deelt of goed luistert. Aan het einde van de dag gaat er een kaart/briefje mee naar huis waarop staat hoeveel stickers uw kind die dag verdiend heeft. U kunt de invloed hiervan verdubbelen door bonusstickers te koppelen aan een bepaald aantal stickers behaald op school. U gaat thuis door met de beloningskaart voor bepaald gedrag waarbij uw kind wederom stickers verdient voor delen en luisteren. Het ongewenste gedrag zal eerder afnemen wanneer kinderen dezelfde aanpak voor bepaald gedrag in verschillende omgevingen krijgen.

3 Tastbare beloningen, cadeautjes en feestelijkheden

Samenvattend... » Omschrijf duidelijk en precies het gewenste gedrag. » Houd de stapjes klein. » Maak het programma geleidelijk moeilijker. » Maak een beloningsprogramma niet te ingewikkeld. » Begin met e´e´n of twee gedragingen. » Richt de aandacht op positief gedrag. » Kies goedkope beloningen. » Zorg dat er dagelijkse beloningen mogelijk zijn. » Betrek het kind bij de keuze van de beloningen. » Beloon pas nadat het gewenste gedrag is vertoond. » Beloon alledaagse prestaties. » Vervang tastbare beloningen geleidelijk door sociale goedkeuring. » Wees helder en specifiek over de beloningen. » Stel een gevarieerde lijst van beloningen op. » Uit positieve verwachtingen. » Koppel geen straffen aan het beloningsprogramma. » Blijf het programma consequent bijhouden.

71

Grenzen stellen

4

Hoe belangrijk het ook is (en dat is het!) om kinderen te prijzen en te belonen bij goed gedrag, er zijn ook momenten waarop de ouders orde moeten handhaven en grenzen moeten stellen aan ongewenst gedrag. Het is zelfs zo dat in gezinnen met weinig duidelijk gestelde regels en afspraken, de kinderen zich vaker misdragen. Door het consequent stellen van grenzen voelen kinderen zich veiliger en beter op hun gemak. Daarnaast is het echter belangrijk te bedenken, dat elk kind de regels en opdrachten van zijn ouders zal uittesten. Dat gebeurt vooral wanneer de ouders in het verleden niet consequent zijn geweest en de regels niet hebben gehandhaafd. Wees voorbereid op dit uittesten, want alleen door te proberen een regel te doorbreken kan een kind ervaren dat hij werkelijk geldt. Alleen als ongewenst gedrag consequent dezelfde gevolgen heeft, leren kinderen dat ze geacht worden zich gewenst te gedragen. Uit onderzoek blijkt dat normale kinderen ongeveer een derde van de tijd niet gehoorzamen wanneer hun ouders iets vragen. Kleine kinderen zullen zich verzetten, gaan schreeuwen of krijgen een driftbui als hen een speeltje wordt afgepakt of ze ergens bij worden tegengehouden. Schoolkinderen zullen eveneens in discussie gaan of protesteren als ze iets niet mogen hebben of doen. Dat is normaal gedrag waaruit de behoefte van het kind aan onafhankelijkheid en zelfstandigheid blijkt. Vat dergelijke vormen van protest niet persoonlijk op. Bedenk dat uw kind gewoon de regels aan het testen is en kijkt hoe ver het kan gaan en hoe consequent u bent. Wanneer u niet consequent bent, zal uw kind de volgende keer de regels nog fanatieker uittesten. Probeer het protesteren te zien als een leermogelijkheid, een manier voor uw kind om de grenzen van zijn omgeving te verkennen en te leren welke gedragingen gepast en ongepast zijn. In de volgende paragrafen worden enkele problemen behandeld waar ouders vaak tegenaan lopen bij het stellen van grenzen voor hun kinderen, evenals enkele goede manieren om opdrachten te geven.

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_5, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

73

4 Grenzen stellen

houd het aantal opdrachten beperkt De meeste ouders realiseren zich niet hoe vaak ze hun kinderen een opdracht of correctie geven. Het zal velen verbazen dat de gemiddelde ouder dit 17 keer per half uur doet! In gezinnen met kinderen die meer gedragsproblemen hebben dan gemiddeld, is dit aantal zelfs 40 keer per half uur. Bovendien is uit onderzoek gebleken dat kinderen van wie de ouders uitzonderlijk veel opdrachten geven, meer gedragsproblemen krijgen. Door veel opdrachten of correcties wordt het gedrag van een kind dus niet beter. Het is dan ook van groot belang dat u zowel het aantal als het soort opdrachten dat u geeft in de gaten houdt en dat u zich zo veel mogelijk beperkt tot de meest noodzakelijke. Sommige ouders hebben de neiging hun opdracht te herhalen terwijl het kind er al aan voldoet. De vader van Joyce zegt bijvoorbeeld een tweede keer ‘Ruim je speelgoed op’, terwijl Joyce daar al mee bezig is. Als haar vader had opgelet, had hij gezien dat deze herhaling overbodig was en dat hij Joyce eigenlijk had moeten prijzen. Ook zijn er ouders die opdrachten geven over onbelangrijke zaken.

Zit stil! p!

o as

P

ag dra

Ge

L

z ief

ijn

je!

!

oute n st en! e e o G en d ding

Wees voorzichtig!

4.1 Kind in een regen van opdrachten.

Ze kunnen dingen zeggen als ‘Die kikker moet je groen kleuren’, ‘Trek

74

Pittige jaren

je blauwe shirt maar aan’, of ‘Eet je toetje op.’ Dit zijn overbodige opdrachten. Dergelijke dingen moeten kinderen zelf kunnen bepalen zonder erover in discussie te moeten met ouders die misschien iets anders zouden willen. Belangrijk om te bedenken is dat als ouders elk half uur 20 tot 40 opdrachten geven, het kind onmogelijk aan alle opdrachten kan voldoen. Zodoende ontstaat er een verwarrende boodschap over het belang van opdrachten. Bedenk vo´o´r het geven van een opdracht of deze belangrijk is en of het de moeite waard is er consequenties aan te verbinden als het kind niet luistert. Een goed hulpmiddel kan zijn de belangrijke huisregels voor uw gezin op te schrijven. Waarschijnlijk komen er uiteindelijk maar vijf tot tien uit de bus waarvan werkelijk niet afgeweken mag worden. Hang deze lijst op de koelkast of een andere plaats waar alle gezinsleden hem kunnen zien. Op die manier weet iedereen, inclusief de oppas, wat de regels zijn. Een dergelijke lijst kan er zo uitzien: – – – – –

Veiligheidsgordels moeten altijd om in de auto. Slaan is niet toegestaan. Binnenshuis mag niet gegooid worden. De televisie mag pas na 7 uur aan. Eten moet in de keuken blijven.

Als de belangrijkste regels eenmaal duidelijk zijn, zult u niet alleen merken dat u zelf preciezer bent bij het formuleren ervan, maar ook dat u andere, minder belangrijke opdrachten erdoor weet te beperken. Zodoende leren de kinderen dat de opdrachten dı´e worden gegeven, belangrijk zijn en dat ze geacht worden deze op te volgen. geef e´ e´ n opdracht tegelijk Soms geven ouders een hele reeks opdrachten achter elkaar, zonder dat het kind de tijd krijgt de eerste uit te voeren voordat er meerdere volgen. Kleine kinderen kunnen zo een overdosis informatie krijgen. Een moeder kan bijvoorbeeld tegen haar vierjarige kind zeggen: ‘Het is bedtijd. Ruim je stiften op, raap het papier van de grond, ga naar boven en trek je pyjama aan, en poets daarna je tanden.’ Een reeks opdrachten als deze is voor kleintjes moeilijk te onthouden. De meeste kunnen maar e´e´n of twee dingen tegelijk onthouden. Een ander probleem van elkaar snel opvolgende opdrachten is dat de ouder er niet de tijd door krijgt het kind te prijzen als het luistert. Uiteindelijk zal het kind hierdoor niet meer zijn best doen, deels omdat het eenvoudig niet alle bevelen kan opvolgen, deels omdat er geen bekrachtiging volgt als het wel luistert.

75

4 Grenzen stellen

Je moeder roept je.

Weet ik, maar pas voor de vierde keer. Ik hoef pas bij de tiende keer!

4.2 Vermijd een reeks opdrachten

Een andere vorm van het geven van een reeks opdrachten is dat de ouder dezelfde opdracht enkele malen achter elkaar uitspreekt, alsof het kind het niet gehoord heeft. Veel ouders herhalen dezelfde opdracht vier tot vijf keer, zodat hun kinderen heel snel leren dat ze pas bij de vijfde keer echt moeten luisteren. Bovendien wordt slecht luisteren door het herhalen van de opdrachten aangemoedigd, aangezien het kind hierdoor veel aandacht krijgt. In plaats van de opdracht steeds te herhalen, alsof u van uw kind verwacht dat het de opdrachten negeert, is het beter deze e´e´nmaal te geven. Spreek hem langzaam uit en wacht af of uw kind een begin maakt om de opdracht uit te voeren. Mogelijk helpt het hierbij in stilte te tellen totdat duidelijk is of uw kind wel of niet gaat reageren. Dit om te voorkomen dat u gaat ‘zeuren’. geef haalbare opdrachten Soms geven ouders opdrachten die niet haalbaar zijn of niet passen bij de leeftijd van het kind. Een verzoek van een moeder aan haar driejarige zoon om zijn bed op te maken of zijn favoriete speelgoed te delen met zijn eenjarige zusje, is gedoemd tot mislukken omdat het

76

Pittige jaren

kind daar te jong voor is. Andere voorbeelden van onhaalbare opdrachten zijn dat van een vierjarige verwacht wordt dat hij de badkamer schoon houdt, van een driejarige dat hij stil is tijdens een lang gesprek tussen zijn ouders, of van kinderen van welke leeftijd dan ook om altijd hun bord leeg te eten. Geef opdrachten die uw kind volgens u ook kan uitvoeren. Bespaar mislukkingen en uzelf teleurstellingen. En mocht u een kind hebben met aandachtsproblemen en met hyperactief of impulsief gedrag, let er dan extra op dat u geen onuitvoerbare opdrachten geeft. Van zo’n kind kan niet verwacht worden dat het bij het eten lang blijft zitten of dat het zich lange tijd rustig houdt. Een meer haalbare verwachting is dat het vijf tot tien minuten aan tafel blijft zitten. geef duidelijke opdrachten Sommige ouders geven te veel regels en opdrachten, terwijl anderen juist een hekel aan het stellen van regels hebben. Zij voelen zich schuldig als ze hun kind opdragen iets te doen dat misschien niet leuk is. Vaak geven deze ouders hun regels wat vaag en indirect aan. Ze verhullen hun opdrachten zodat ze zich minder schuldig voelen. Voorbeelden van veel voorkomende vage of niet precies omschreven opdrachten zijn: ‘Pas op’, ‘Doe je voorzichtig?’, ‘Lief zijn, he`?’, ‘Braaf zijn’, ‘Kappen nou’, en ‘Wacht even.’ Dit zijn verwarrende opdrachten omdat ze niet duidelijk aangeven wat er van het kind verwacht wordt. Een andere onduidelijke opdracht is het geven van beschrijvend commentaar. Een moeder kan tegen haar dochter zeggen: ‘Oh, Denise, je knoeit, pas nou op!’ Of een vader kan naar buiten kijken en zeggen: ‘Dirk, je fiets staat nog buiten!’ Behalve dat hier geen duidelijkheid wordt gegeven, bevatten zulke opmerkingen een bepaalde vorm van kritiek. Niet alleen is het voor een kind moeilijker om hieraan te gehoorzamen dan aan een directe opdracht (‘Houd je glas recht’, ‘Zet je fiets binnen’), maar de verhulde kritiek zal waarschijnlijk ook leiden tot wrok. Nog een vorm van onduidelijk opdrachten geven is ze te formuleren met ‘Laten we eens...’: ‘Laten we de speelgoedbordjes eens afwassen’, ‘Laten we nu maar eens naar bed gaan.’ Dit kan zeer verwarrend zijn voor kinderen, vooral als de ouders helemaal niet van plan zijn mee te doen. Bijvoorbeeld een moeder die met haar twee zoontjes in de keuken aan het spelen is en wil dat ze nu hun speelgoed opruimen, kan zeggen: ‘Laten we het speelgoed nu maar eens opruimen.’ Wanneer zij de jongens vervolgens niet helpt, doen die waarschijnlijk niet

77

4 Grenzen stellen

Mijn ouders zeggen dat we moeten kappen.

Waarmee moeten we dan kappen?

4.3 Zorg dat de opdrachten precies en positief zijn.

wat ze zegt en kan ze boos worden omdat ze haar onduidelijke opdracht niet uitvoeren. Geef heel precies aan welk gedrag u van uw kind verwacht bij het geven van een opdracht. Als Kim met haar vader of moeder wil spelen, kan die in plaats van ‘Wacht even’, beter zeggen: ‘Wacht nog vijf minuten, dan kom ik daarna met je spelen.’ Zeg tegen een kind dat knoeit bij het inschenken niet: ‘Voorzichtig nou’, maar ‘Gebruik allebei je handen bij het inschenken.’ Zeg ‘Nu is het tijd om het speelgoed op te ruimen’, in plaats van ‘Laten we het speelgoed maar eens opruimen.’ geef doe-opdrachten Opdrachten in de vorm van een vraag zijn zeer verwarrend voor kinderen. Hier gaat het om het kleine verschil tussen een verzoek en een opdracht. Een verzoek doet vermoeden dat het kind de keuze heeft eraan te voldoen of niet. Wie wil dat zijn kind luistert, maar de opdracht formuleert als een vraag, geeft daarmee een verwarrende boodschap. Een ander probleem van opdrachten in vraagvorm is, dat

78

Pittige jaren

de ouder vast kan komen te zitten. Als een vader zegt: ‘Heb je zin om in bad te gaan?’ en het kind zegt ‘Nee’, dan zit de vader vast. Hij heeft een vraag gesteld, een antwoord gekregen dat hij niet wilde, en zit nu met het probleem hoe hij zijn kind gaat overhalen om in bad te gaan. Geef opdrachten in de vorm van een duidelijke stelling en niet als vraag. Geef doe-opdrachten met het werkwoord aan het begin van de zin: ‘Berg nu je speelgoed maar op’, ‘Ga naar bed’, ‘Loop langzaam’, ‘Praat zachtjes.’ Het actieve werkwoord is hier het eerste woord van de zin en kan uw kind dus niet ontgaan. geef beleefde opdrachten Als een ouder boos is bij het geven van een opdracht, lijkt hij vaak uit te lokken dat het kind niet luistert, doordat hij kritiek of negatief commentaar in de opdracht verweeft. Een vader kan zeggen: ‘Pieter, waarom zit je nou niet eens voor e´e´n keertje stil!’ Of hij kan Pieter op cynische toon gebieden stil te zitten. Soms wordt een kind omlaag gehaald bij het geven van een opdracht, doordat de ouder zijn frustratie laat blijken over het feit dat het kind deze opdracht al vele malen geweigerd heeft. Het gevoel dat met een opdracht echter wordt overgebracht, is net zo belangrijk als de precieze woorden. Als uw kind de frustratie voelt achter een opdracht, kan uw kind besluiten niet te luisteren bij wijze van wraak op uw kritiek. Probeer geen kritiek te leveren bij het geven van een opdracht. Door negatieve opmerkingen zal uw kind zich onzeker gaan voelen, zich verdedigend opstellen en minder snel geneigd zijn te luisteren. Dat uw kind zich gewaardeerd voelt, zou minstens even belangrijk moeten zijn als dat het gehoorzaam is. Een opdracht moet positief, beleefd en respectvol gegeven worden. noem bij opdrachten het gewenste gedrag Ook een opdracht als ‘Stop met ...’ is een negatieve opdracht, omdat het kind alleen te horen krijgt wat het niet moet doen. ‘Niet schreeuwen’, ‘Hou daarmee op’, ‘Kappen nou’, ‘Stil zijn jij’, ‘Doe dat nou eens niet’, ‘Zo is het wel genoeg’ zijn allemaal stop-opdrachten. Niet alleen geven ze het kind het gevoel bekritiseerd te worden, maar ook zijn ze gericht op het ongewenste gedrag in plaats van op hoe het kind zich hoort te gedragen. Bij sportpsychologisch onderzoek is gebleken, dat als een coach tegen een werper zegt dat hij ‘geen harde bal moet gooien’, de werper zeer waarschijnlijk juist een harde bal gooit; niet uit onwil, maar eenvoudig omdat de woorden van de coach hem dat beeld in gedachten hebben

4 Grenzen stellen

gegeven. Het is dus belangrijk om te zoeken naar positieve opdrachten die het gewenste gedrag in detail weergeven. In plaats van te zeggen ‘Niet schreeuwen’ en ‘Niet zo spetteren’, is het beter te zeggen: ‘Praat maar zachtjes’, of ‘Houd het water in het bad.’ Bedenk telkens als uw kind iets ongewenst doet, wat het gewenste gedrag is en geef vervolgens een opdracht die gericht is op dat positieve gedrag. geef gelegenheid om te gehoorzamen Een opdracht waarbij geen gelegenheid wordt gegeven er aan te voldoen, geeft het kind geen kans te gehoorzamen als het iets gevraagd wordt. Een vader kan bijvoorbeeld zeggen: ‘Ruim je kleren op’, en vervolgens zelf de kleren beginnen op te ruimen. Of een moeder kan zeggen: ‘Kom van die schommel af’, en meteen haar kind zelf van de schommel af halen, zonder eerst af te wachten of het gehoorzaamt. Hoewel in sommige gevallen gehoorzaamheid direct vereist is, als de veiligheid in het geding is, moeten kinderen over het algemeen de gelegenheid krijgen succes te boeken in het gehoorzamen. Houd na het geven van een opdracht even in. Het kan daarbij helpen in stilte tot vijf te tellen. Heeft uw kind dan nog niet geluisterd, ga dan in op die ongehoorzaamheid. Als kinderen echter de tijd krijgen te gehoorzamen, zal blijken dat ze dat vaak doen. Door te wachten na het geven van een opdracht, wordt u tevens gedwongen uw aandacht te richten op uw kind en te bekijken of het wel of niet luistert. Dan kunt u gehoorzaamheid belonen of consequenties verbinden aan ongehoorzaamheid. geef waarschuwingen en herinneringen Sommige ouders geven plotseling opdrachten en zonder enige waarschuwing. Een voorbeeld: Jenny gaat helemaal op in het kasteel dat ze met de blokken aan het bouwen is. Plotseling komt haar vader binnen en zegt dat ze naar bed moet. Het gevolg? Waarschijnlijk veel teleurstelling, protest en weerstand van de kant van Jenny. Als het enigszins kan, is het handig om kort voor een opdracht alvast een herinnering of waarschuwing te geven. Op deze manier wordt een kind vaak beter voorbereid op een verandering. Als de vader van Jenny had opgemerkt dat ze verzonken was in haar spel met de blokken en had gezegd: ‘Over twee minuten is het tijd om de blokken op te ruimen’, dan had Jenny waarschijnlijk niet zoveel drukte gemaakt. Waarschuwingen kunnen op veel verschillende manieren gegeven worden. Bij kinderen die nog geen benul van tijd hebben, kan een kookwekker handig zijn. U kunt dan zeggen: ‘Als het wekkertje afgaat,

79

80

Pittige jaren

is het tijd om de blokken op te ruimen.’ Bij oudere kinderen kunt u op de klok wijzen. Het is ook wenselijk om rekening te houden met de voorkeuren en de wensen van uw kind. Bij een achtjarig kind bijvoorbeeld dat verzonken is in een boek, kunt u vragen: ‘Hoeveel bladzijden moet je nog lezen tot het einde van het hoofdstuk?’ Als uw kind antwoordt: ‘Nog e´e´n bladzijde’, dan kunt u zeggen: ‘Oke´, ik wil dat je na die pagina even de tafel dekt.’ Wie rekening houdt met de wensen van het kind en het kind wat voorbereidingstijd geeft, zal gemakkelijker gehoorzaamd worden dan wie onmiddellijk gehoorzaamheid verwacht. ‘als/dan’-opdrachten Er zijn gevallen waarin ouders opdrachten geven die klinken als een bedreiging: ‘Als je tv blijft kijken, dan zwaait er wat!’ of ‘Daar krijg je spijt van, jongen.’ De bedoeling hiervan kan weliswaar zijn het kind te waarschuwen of voor te bereiden dat het in de problemen gaat komen, maar het resultaat van dergelijke bedreigingen met vage of onduidelijke omschrijvingen van consequenties is meestal dat het kind zich verdedigend opstelt of negatief reageert in plaats van te gehoorzamen. Gebruik ‘als/dan’-opdrachten op een manier waardoor uw kind van tevoren verteld wordt wat precies het gevolg van zijn daden zal zijn: ‘Als je de tafel gedekt hebt, dan mag je je televisieprogramma zien’, of ‘Als je klaar bent met afwassen, dan mag je met je vriendjes gaan spelen’. U wilt eerst het gewenste gedrag zien en biedt vervolgens een positieve consequentie aan. Door een dergelijke opdracht krijgt uw kind de keuze al of niet te gehoorzamen, wetend wat van elke keus het gevolg zal zijn. Belangrijk bij het geven van een ‘als/dan’-opdracht is echter, dat elke vorm van protest of tegenspraak wordt genegeerd en dat de aangekondigde consequenties ook echt volgen. Uiteraard moet een dergelijk soort opdracht alleen gegeven worden als het niet erg is als het kind niet wenst te gehoorzamen. Is het noodzakelijk dat het gehoorzaamt, geef dan een eenduidige positieve opdracht. bied alternatieven Vaak houdt een opdracht van een ouder een verbod in van iets wat het kind graag doet, zoals met een vriendje spelen of langer televisiekijken. Het kan gebeuren dat de ouder het kind wel vertelt wat het niet mag doen, maar vergeet te vertellen wat het in plaats daarvan kan doen. Als een kind zich alleen maar beperkt voelt en niet de mogelijkheid krijgt iets leuks te doen, kan het gaan protesteren en ongehoorzaam worden.

4 Grenzen stellen

Een opdracht waarmee een kind iets verboden wordt, moet vergezeld gaan met ideee¨n over andere bezigheden. Een ouder kan zeggen: ‘Je mag nu geen tv meer kijken, maar we kunnen samen deze puzzel doen’, of ‘Je mag niet met het gereedschap spelen, maar je kan in de kelder een fort gaan bouwen.’ Door een dergelijke benadering is een machtsstrijd te voorkomen, omdat de aandacht gericht wordt op een positieve activiteit in plaats van op een conflict over iets wat het kind niet mag. geef korte opdrachten Te lange en te ingewikkelde opdrachten zitten vaak vol met uitleg, vragen of een waterval van woorden. Een vader kan bijvoorbeeld tegen zijn zoon zeggen: ‘Ruim je potloden eens op’, en vervolgens veel vragen stellen over waarom nu al die potloden uit de doos zijn gehaald en wat hij aan het tekenen is. Het gevolg is dat de opdracht die hij in eerste instantie gaf, vergeten wordt. Een soortgelijk probleem is dat een ouder soms te veel uitleg geeft bij een opdracht. Ouders denken misschien dat de kans groter wordt dat het kind gehoorzaamt als het een lange uitleg krijgt, maar meestal is het tegenovergestelde waar. De meeste kinderen zullen in discussie gaan over die uitleg en proberen de aandacht af te leiden van de oorspronkelijke opdracht. Houd de opdracht duidelijk, kort en kernachtig. Oogcontact met uw kind helpt ook. Als u toch een verklaring wilt geven voor uw opdracht, houd het dan kort en doe het ofwel voorafgaand aan de opdracht ofwel nadat uw kind gehoorzaamd heeft. Stelt u zich voor dat u uw dochter vraagt de huiskamer op te ruimen. Als u dat doet, kunt u toevoegen: ‘Dank je wel, mooi zo. Het was echt nodig dat de huiskamer opgeruimd werd, want vanavond krijgen we mensen te eten.’ Vergeet niet tegenspraak en protest te negeren, want wie daar aandacht aan besteedt, zou ongehoorzaamheid wel eens kunnen aanmoedigen. ondersteun opdrachten van de andere ouder Een ander probleem kan ontstaan als twee ouders een kind tegenstrijdige opdrachten geven. Dit kan gebeuren doordat de ene ouder niet weet wat de ander tegen het kind gezegd heeft. Het behoeft geen betoog dat dit onvermijdelijk leidt tot ongehoorzaamheid en ruzie in het gezin. Het is belangrijk dat elke volwassene in een gezin luistert naar de opdrachten van de andere(n) en deze ondersteunt. Zorg dat uw kind een opdracht van een ander eerst kan afmaken, voordat u een andere opdracht geeft.

81

82

Pittige jaren

Wil je soms een time-out?

4.4 Voer de opdrachten door, anders leren uw kinderen u te negeren.

toon waardering of stel consequenties Soms kijken ouders niet of hun kind een opdracht wel of niet uitvoert. Als ze niet reageren en het kind dus niet wordt aangemoedigd voor zijn gehoorzaamheid en ook geen consequenties ondervindt voor ongehoorzaamheid, moeten ouders niet verbaasd staan wanneer hun opdrachten niet uitgevoerd worden. Door waardering te tonen voor gehoorzaamheid wordt uw kind aangemoedigd om te gehoorzamen en gaat het verzoeken en opdrachten naar waarde schatten. Doet uw kind niet wat het gezegd wordt, dan moet u een waarschuwing geven. Dat moet een ‘als/dan’-boodschap zijn: ‘Als je je laarzen niet opruimt, moet je naar de time-outruimte.’ Als uw kind na vijf seconden nog niet gehoorzaamt, moet het dan ook naar de time-out gebracht worden en als uw kind wel gehoorzaamt, moet het geprezen worden. Samenvattend... » Om effectief opdrachten te geven hoeft u niet autoritair of star op te treden, of 100 procent gehoorzaamheid te verlangen van uw kinderen. De nadruk ligt eerder op zorgvuldig overwegen of een op-

4 Grenzen stellen

dracht wel nodig is en of de ouder bereid is er consequenties aan te verbinden als het kind niet gehoorzaamt. Belangrijk is dat er een goede balans is tussen keuzemogelijkheden voor het kind en regels van de ouders. Soms mag een kind betrokken worden bij de beslissing rond een regel. Dat werkt het beste bij kinderen vanaf vier jaar. Wanneer twee kleuters aan het vechten zijn bijvoorbeeld, omdat ze allebei met de bellenblaas willen spelen, kan hun vader reageren met de opdracht: ‘Eerst mag jij, Daan, en daarna jij, Suzanne.’ Een andere mogelijkheid is dat de vader de beide kinderen betrekt bij het vinden van een oplossing. Hij kan dan zeggen: ‘Er is maar e´e´n bellenblaas en jullie zijn met zijn tweee¨n. Wat kunnen we daaraan doen? Hebben jullie een idee?’ Als Daan en Suzanne een oplossing aandragen, dan kan vader hun probleemoplossend vermogen stimuleren. Op die manier heeft hij niet autoritair hoeven optreden en heeft hij de kinderen aangemoedigd het probleem op te lossen. » Op een handige manier opdrachten geven is moeilijker dan het in eerste instantie lijkt. Er zijn situaties waarin een opdracht van een ouder onvoorwaardelijk moet zijn. Waar het bijvoorbeeld gaat om autogordels, slaan, niet met de fiets op straat, niet te veel televisiekijken, moet u als ouder volledig kunnen bepalen wat uw kind wel of niet doet; u formuleert dan uw opdrachten op een positieve, respectvolle en vastberaden wijze. In andere situaties stelt u zich minder bepalend op en moeten overbodige opdrachten of niet haalbare verwachtingen vermeden worden. Waarom zou een kind zelf niet mogen bepalen welke kleren het aantrekt, of het zijn bord helemaal leeg eet en welke verhaaltjes er gelezen worden voor het slapen gaan? Weer andere situaties bieden een gelegenheid om samen met de kinderen problemen op te lossen en dus de verantwoordelijkheid te delen. » Hoewel dit een langzaam proces is en pas in de tienerjaren wat gaat opleveren, kan het inbrengen van onderhandelen en discussie bij kinderen vanaf vier jaar al een hele goede voorbereiding zijn. Onthoud: » Geef geen overbodige opdrachten. » Geef e´e´n opdracht tegelijk. » Zorg dat verwachtingen haalbaar en uitvoerbaar zijn en dat de opdrachten aansluiten bij de leeftijd. » Formuleer de opdrachten zo, dat het gewenste gedrag duidelijk omschreven wordt.

83

84

Pittige jaren

» Noem bij opdrachten het gewenste gedrag. » Formuleer de opdrachten positief en beleefd. » Geef geen stop-opdrachten: opdrachten die beschrijven wat het kind nı´et moet doen. » Geef voldoende gelegenheid om te gehoorzamen. » Geef waarschuwingen of help het kind herinneren. » Uit geen bedreigingen, maar geef ‘als/dan’-opdrachten. » Geef het kind waar mogelijk een keus. » Geef korte en kernachtige opdrachten. » Ondersteun de opdrachten van de andere ouder. » Prijs gehoorzaamheid of voer consequenties door voor ongehoorzaamheid. » Zorg voor een goed evenwicht tussen de regels van de ouder en de keuzemogelijkheden van het kind. » Moedig probleem oplossen bij kinderen aan.

5

Negeren

Ongewenst gedrag als jengelen, jennen, tegenspreken, vloeken en driftbuien zijn niet gevaarlijk voor het kind of anderen en zijn vaak uit te bannen door ze systematisch te negeren. Sommige ouders vinden negeren geen vorm van straf. In feite is het echter e´e´n van de meest effectieve opvoedingsvaardigheden. Het idee achter negeren is eenvoudig. Het gedrag van een kind wordt in stand gehouden door de aandacht die het krijgt. Zelfs negatieve aandacht van de ouder zoals snauwen, schreeuwen of een standje kan voor het kind belonend werken. Wanneer ouders hun kinderen negeren op het moment dat ze zich ongepast gedragen, krijgen de kinderen geen aandacht en worden ze dus niet beloond voor dat gedrag. Als het negeren consequent gedaan wordt, houdt het kind uiteindelijk op. En als het vervolgens meer goedkeuring en aandacht krijgt voor gewenst gedrag, leert het dat het meer oplevert wanneer het zich goed gedraagt dan wanneer het zich misdraagt. Hoewel negeren zeer effectief is, is het misschien wel de moeilijkste opvoedingsvaardigheid om uit te voeren. In de volgende paragrafen worden veel voorkomende problemen behandeld die ouders hebben met het negeren van wangedrag bij hun kinderen. vermijd discussies en oogcontact Soms denken ouders dat ze het ongewenste gedrag van hun kind negeren, terwijl ze er eigenlijk veel aandacht aan besteden. Ze praten wellicht niet meer tegen het kind, maar blijven het wel aanstaren, trekken afkeurende gezichten of laten op andere manieren merken dat het ongewenste gedrag ze iets doet. Sommige ouders negeren door geen oogcontact meer te maken met het kind, maar wel te blijven zeggen wat hen niet zint. In beide gevallen slaagt het kind erin aandacht te krijgen door zich te misdragen en zelfs, wellicht, een sterke negatieve emotie los te maken. Effectief negeren houdt in dat u een neutrale reactie geeft op wat uw kind doet. Uw gezichtsuitdrukking is neutraal, u hebt geen oogcontact

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_6, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

86

Pittige jaren

en u staakt elke vorm van discussie. Negeren houdt ook in dat u zich afwendt van uw kind, vooral als er net nog nabij contact was. Zoals de beste vormen van positieve aandacht een glimlach, oogcontact, complimentjes en fysiek contact inhouden, zo bevatten de beste vormen van negeren een neutrale uitdrukking, geen oogcontact, geen communicatie en een afgewend lichaam. negeer consequent – wees erop voorbereid dat het ongewenste gedrag eerst zal toenemen Soms beginnen ouders met de beste bedoelingen aan het negeren van ongewenst gedrag zoals driftbuien of grote monden, maar zonder dat ze voorbereid zijn op de reactie van het kind. De meeste kinderen zullen in eerste instantie meer ongewenst gedrag vertonen om te kijken of ze hun ouders kunnen overhalen. We nemen als voorbeeld de vijfjarige Melissa die naar buiten wil en met haar moeder in discussie gaat. Uiteindelijk reageert haar moeder met de opmerking dat ze niet naar buiten mag en negeert alle tegenspraak. Melissa versterkt haar protest om te kijken of ze haar zin krijgt.

5.1 Wees voorbereid op uittesten wanneer u negeert.

Dat duurt zo’n tien minuten totdat haar moeder, kwaad en moe van het gezeur, zegt: ‘Oke´, ga dan maar naar buiten jij!’ Door toe te geven omwille van het voordeel op de korte termijn, namelijk dat ze van het gezeur af is, heeft de moeder nu een langduriger probleem gecree¨erd: Melissa heeft zojuist geleerd dat als ze maar lang en irritant genoeg

5 Negeren

blijft zeuren, ze uiteindelijk haar zin krijgt. Haar negatieve gedrag wordt dus aangemoedigd. Wanneer u voor het eerst ongewenst gedrag negeert, kan het zijn dat het ongewenste gedrag in eerste instantie juist toeneemt. U moet bereid zijn deze periode te doorstaan en vol te houden. Als u toch toegeeft, leren uw kinderen dat hun ongewenste gedrag een goede manier is om hun zin te krijgen. Het voorbeeld van Melissa en haar moeder lijkt op de ervaring die velen van ons wel zullen hebben met automaten voor bijvoorbeeld snoep of frisdrank. Soms stop je er geld in voor een blikje frisdrank zonder dat er wat uitkomt en het geld krijg je ook niet meer terug. De meesten van ons zullen de retourknop meerdere malen proberen en als dat niet werkt, de knop voor het drankje nog eens een paar keer indrukken. Afhankelijk van de ernst van onze dorst of kwaadheid kunnen we dat nog lang volhouden of zelfs gaan kijken wat er gebeurt als we een paar keer op de automaat beuken. Uiteindelijk, als er helemaal niets gebeurt, geven we het op of gaan we wat anders doen omdat het beuken niets oplevert. Als er echter door stom toeval of geluk toch een blikje uit de automaat komt tijdens het beuken, dan weten we dat bij de volgende keer als er geen blikje uit komt, de truc is hard en lang genoeg op het ding te gaan beuken. Kinderen kunnen op soortgelijke wijze volhardende beukers worden. Dit is e´e´n van de redenen waarom negeren zo moeilijk is voor de ouders. Elk kind zal het negeren van zijn ouders uittesten door meer ongewenst gedrag te vertonen. Als u besloten heeft de techniek van het negeren te gebruiken, moet u bereid zijn deze periode uit te zitten door vasthoudend te blijven negeren. negeren en afleiden Negeren van ongewenst gedrag betekent niet dat er geen positieve mogelijkheden zijn om de situatie te verbeteren. Eigenlijk is het zo dat als de ouders geen afleiding of alternatieven bieden voor beter gedrag, ze met hun kind vast kunnen komen te zitten in een machtsstrijd waardoor het kind het wangedrag blijft volhouden. We geven een voorbeeld: Tony vraagt zijn vader tijdens het winkelen of hij een bepaald speeltje voor hem wil kopen. Zijn vader weigert en Tony begint te schreeuwen en te gillen. Zijn vader negeert dat goed door weg te lopen en na een paar minuten houdt het schreeuwen op. Op dat moment kan Tony’s vader proberen hem af te leiden met iets anders om te doen of aan te denken. In plaats daarvan wacht hij gewoon tot Tony weer bij hem komt. Tony voelt zich genegeerd en begint weer te gillen in een poging zijn vaders aandacht te trekken.

87

88

Pittige jaren

Soms is afleiding een goede manier om de reactie van uw kind op het negeren te verminderen. Afleiding is met name nuttig bij kinderen van twee of drie jaar oud, maar ook bij oudere kinderen werkt het. Toen Tony eenmaal stopte met schreeuwen had zijn vader kunnen zeggen dat hij zelf het speelgoed kon kopen zodra hij genoeg gespaard had. Als uw kind begint te jengelen omdat het niet het zoete beleg dat het wil op zijn boterham krijgt, negeer het dan totdat het stopt met jengelen en vraag het daarna om te helpen iets anders uit te kiezen. De ongewenste reactie van uw kind moet genegeerd worden en zodra uw kind zich beter gedraagt, kan het worden afgeleid. Gaat het zich daardoor opnieuw misdragen, dan moet uiteraard het negeren weer hervat worden. Een andere manier om afleiden en negeren te combineren is dat u zelf afleiding zoekt. Dat kan door in uzelf of tegen een ander te praten, of door iets anders te gaan doen. Als u de driftbui van uw kind wilt negeren, kunt u bijvoorbeeld naar het aanrecht lopen om aardappelen te gaan schillen of iets zeggen over iets wat u buiten door het keukenraam ziet gebeuren. Als uw kind denkt dat u afgeleid bent, kan het daardoor wel eens sneller het wangedrag opgeven. wend u af van uw kind, maar blijf in de kamer Het kan een redelijke optie lijken het wangedrag van uw kind te negeren door de kamer te verlaten. Dat kan een goede methode zijn als uw kind aan u gaat hangen en op een lichamelijke manier aandacht afdwingt. Maar wanneer u de kamer uitgaat kunt u geen aandacht aan uw kind geven wanneer het zich weer goed gedraagt. De beste manier van negeren is afwenden van uw kind en weglopen naar een andere kant van de kamer. Op die manier kunt u het gedrag van uw kind blijven zien en dit bekrachtigen zodra het verbetert. Komt uw kind u achterna en houdt het zich vast aan uw benen of armen, dan kan het nodig zijn de kamer te verlaten. Kom daarbij echter zo snel mogelijk weer terug om aandacht te kunnen geven aan gewenst gedrag zodra het optreedt. negeren leert uw kind zelfbeheersing Sommige ouders maken geen gebruik van negeren omdat ze het respectloos vinden en schadelijk voor de eigenwaarde van het kind. Ze denken dat deze benadering hun relatie met de kinderen zal schaden. Andere ouders doen juist niet aan negeren omdat ze vinden dat ze het kind daar niet voldoende mee straffen. Zij zeggen: ‘Hoe kun je nou

5 Negeren

geen aandacht besteden aan dingen als vloeken of schreeuwen? Dat zijn dingen die bestraft moeten worden.’ Uit onderzoek blijkt, dat negeren een effectieve manier van straffen is omdat het een positieve relatie tussen ouder en kind handhaaft op basis van respect in plaats van angst. Als het lukt om het schreeuwen of vloeken te negeren in plaats van terug te schreeuwen of kritiek te geven, dan toont u uw kind dat hij in staat is zichzelf te beheersen bij conflicten en boosheid. En doordat u niet aangedaan bent door zulk gedrag, merkt het kind dat het niet effectief of lonend is en het dus geen zin heeft dit gedrag te blijven toepassen. leer anderen om te negeren Soms werkt negeren niet omdat anderen aandacht geven aan het kind door het te plagen of het te troosten terwijl de ouder negeert. Als dit gebeurt werkt uw negeren niet en slaagt uw kind er toch in aandacht te krijgen voor zijn ongewenste gedrag. Als anderen aandacht geven aan het ongewenste gedrag van uw kind, moet hen verteld worden wat het doel van negeren is. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘We kunnen Ramon het beste helpen als we hem negeren totdat hij zichzelf weer onder controle heeft’. beperk het aantal te negeren gedragingen Hoewel sommige ouders te weinig negeren, doen anderen dat te veel. Deze laatsten negeren effectief het wangedrag dat het kind in eerste instantie vertoont, maar blijven vervolgens uren of zelfs dagen achtereen geen aandacht, aanmoediging en goedkeuring geven. Een soortgelijk probleem treedt op als de ouders te veel misdragingen aanpakken door middel van negeren: jengelen, roepen, gillen, ruziemaken, en slordig eten bijvoorbeeld. Als er zoveel dingen genegeerd worden, gaat een kind zich verwaarloosd voelen en wordt het voor de ouders ook vaak te veel. Niet alleen zullen zij het moeilijk vinden consequent te blijven negeren, maar ook wordt het moeilijk wel aandacht te geven bij het tegenovergestelde, positieve gedrag. Belangrijk is dat ouders bepaalde gedragingen afspreken die ze zullen negeren. Kies er e´e´n of twee die systematisch genegeerd worden telkens wanneer ze optreden. Door u aldus te beperken, is de kans dat u consequent bent en het wangedrag altijd zult negeren als het optreedt, groter. Tevens wordt het op deze manier mogelijk het effect van deze methode op het specifiek afgesproken gedrag te beoordelen.

89

90

Pittige jaren

bepaald gedrag kan niet genegeerd worden Sommige ouders negeren al het ongewenste gedrag van hun kinderen, ongeacht de ernst ervan of in welke situatie het optreedt. Dit is geen goede benadering voor gedrag dat schade kan berokkenen aan het kind zelf, anderen of eigendommen. Het is ook niet gewenst in situaties (bijvoorbeeld een driftbui in de bus) waarin het kind van anderen wel aandacht krijgt, of bij gedrag als liegen, stelen, ongehoorzaamheid of het vergeten van huishoudelijke taakjes. Meestal zijn irritante gedragingen als jengelen, pruilen, schreeuwen en driftbuien goed tegen te gaan door ze te negeren. Anderzijds mag gevaarlijk of ruw gedrag, waaronder slaan, schelden, wegrennen, vuurtje stoken of eigendommen beschadigen niet genegeerd worden. Pesten van een broertje of zusje en stelen, dingen waarbij het kind direct voordeel heeft terwijl het anderen ermee benadeelt of pijn doet, mogen ook niet genegeerd worden. In dergelijke situaties is een krachtiger consequentie, zoals time-out, een taak krijgen of een privilege kwijtraken, noodzakelijk om het gedrag te veranderen. Het is dus belangrijk dat de gedragingen die genegeerd worden, met zorg uitgekozen worden. Bedenk dat het negeren van ongewenst gedrag alleen effectief is bij die gedragingen waarvan aandacht van de ouders de belangrijkste bekrachtiging voor het kind is. voorbeelden van gedrag van jonge kinderen waarbij negeren goed helpt: – jengelen, pruilen – driftbuien – vloeken – gezichten trekken – grote monden of brutaal zijn – kleine ruzietjes tussen kinderen – kort huilen midden in de nacht – protesteren als iets niet mag – kieskeurig of slordig eten – baby-achtig praten – neuspeuteren en nagelbijten – duimzuigen schenk aandacht aan positief gedrag Sommige ouders gaan zodanig op in hun eigen activiteiten dat ze geen aandacht schenken aan een kind dat netjes praat, speelgoed deelt, een moeilijk probleem oplost, of rustig speelt. Als dergelijk positief gedrag

5 Negeren

genegeerd wordt, zal het verdwijnen. Veel ouders ontwikkelen een reflexmatige manier van reageren, waarbij ze alleen iets doen als het kind in de problemen dreigt te raken. Door deze negatieve spiraal van aandacht voor ongewenst gedrag en negeren van gewenst gedrag zal in feite het ongewenst gedrag toenemen. Als u negeren gebruikt, moet u absoluut aandacht besteden aan positief gedrag door uw kind te prijzen, vooral als het gedrag het tegenovergestelde is van wat genegeerd moet worden. Als u besloten heeft jengelen te negeren, moet u zich bijvoorbeeld bewust inspannen uw kind te prijzen als het netjes praat. U kunt zeggen: ‘Ik vind het echt fijn dat je dat op een beleefde manier vraagt.’ Belangrijk is dat de aandacht uitgaat naar het positieve gedrag dat in de plaats moet komen van het probleemgedrag. Als u zich zorgen maakt over uw dochter die anderen vastgrijpt en slaat, moet u haar prijzen als ze speelgoed deelt en lief speelt met anderen. Een andere effectieve aanpak is een combinatie van negeren en prijzen in een groep van twee of drie kinderen. Als e´e´n kind zich misdraagt, schenk dan aandacht aan het kind dat zich goed gedraagt. Een voorbeeld: Peter is bij het eten erwtjes op de grond aan het gooien, terwijl David netjes aan het eten is en zijn bord naar de keuken brengt. De natuurlijke reactie van de ouders is zich te richten op het kind dat zich misdraagt: ‘Peter, hou daarmee op.’ Dit zou echter een bekrachtiging zijn van het wangedrag van Peter. Als Peter in plaats daarvan genegeerd wordt en David geprezen, zal Peter zich waarschijnlijk beter gaan gedragen omdat hij ziet dat gewenst gedrag aandacht oplevert en ongewenst gedrag niet. schenk zo snel mogelijk weer aandacht Zo af en toe kunnen ouders zo aangedaan en boos zijn door het wangedrag van hun kind, dat ze het niet kunnen opbrengen zich te richten op goed gedrag. Belangrijk is dat zodra het kind zich niet meer misdraagt, het heel snel weer gewone aandacht moet krijgen (binnen vijf seconden) en er een compliment moet volgen op gewenst gedrag. Alleen door de combinatie van geen aandacht geven aan ongewenst gedrag en consequent aandacht schenken aan gewenst gedrag, is de spiraal van negatieve aandacht voor negatief gedrag te doorbreken. Begin dus zodra het ongewenste gedrag ophoudt te glimlachen, tegen uw kind te praten en naar iets te zoeken dat een compliment waard is. negeer op een subtiele manier Ouders kunnen hun kind op een extreme manier negeren. Als een kind begint te pruilen of vloeken, overdrijven ze in de wijze waarop ze

91

92

Pittige jaren

zich terugtrekken en geen acht slaan op het ongewenste gedrag. Dat kan voor het kind een bijna even grote aanmoediging vormen als aandacht schenken, aangezien het kind ziet dat het een sterke emotionele reactie losmaakt bij de ouder(s). Hoewel het goed is om geen lichamelijk contact, oogcontact en verbaal contact te geven bij negeren, is het ook belangrijk om emotioneel neutraal te reageren. Als uw kind begint te jengelen, dan kijkt u de andere kant op en zegt u tegen uzelf of een ander persoon iets over wat elders gebeurt. Dat is effectief omdat u zo niet laat blijken dat u eventueel aangedaan bent door het ongewenst gedrag van uw kind. blijf de baas Sandra is bijna te laat voor haar werk, maar haar vierjarige zoontje is aan het treuzelen en weigert zijn schoenen aan te trekken. Ze raakt zo gefrustreerd, dat ze uiteindelijk zegt: ‘Jimmy, als je nou niet opschiet en je aankleedt, ga ik zonder jou weg!’ Als hij blijft treuzelen, loopt ze het huis uit en stapt in de auto. Uiteraard wacht ze vervolgens in de auto, of rijdt ze het hoekje om. Ouders die op een extreme manier negeren of dreigen met het verlaten van hun kind, denken dat door deze angst het kind wel gehoorzamer wordt. Hoewel een dergelijk dreigement Jimmy op dat moment wel de deur uit zal krijgen, heeft het op de lange termijn grote nadelen. Dreigementen zijn pas effectief als ze uitgevoerd worden. Als uw kind eenmaal in de gaten heeft dat u niet werkelijk van plan bent te vertrekken, zal hij reageren met soortgelijke dreigementen: ‘Oke´, ga maar weg, kan me toch niks schelen!’ Op dat moment staat u machteloos omdat u overbluft wordt door uw kind. Als u niet weggaat, voert u uw consequentie niet door. Weggaan is echter geen optie omdat een klein kind alleen in huis niet veilig is. Ook het emotionele gevaar is groot. Als een kind bedreigd wordt met verlating, kan het onzeker worden en problemen met de eigenwaarde krijgen. Verder leert u uw kind dreigen als machtsmiddel in te zetten bij de oplossing van conflicten in relaties. Hij kan zelf beginnen te dreigen met weglopen als hij een manier zoekt om zijn zin te krijgen. Dreig nooit met weggaan of uw kind te verlaten, hoe groot de verleiding ook is. Bedenk andere manieren om het te leren om te gehoorzamen. Wellicht is negeren van het gedrag waarvan u zo kwaad wordt een manier om uw kind te leren zich beter te gedragen. Als negeren geen optie is, kan een andere manier van straffen te proberen zijn, zoals time-out, een taak geven of een privilege afnemen. Hoewel deze strategiee¨n allemaal op de korte termijn meer tijd vergen, leren uw kinderen erdoor dat de relatie met u een veilige is, ongeacht de ruzies

5 Negeren

die er zo nu en dan zijn. Dergelijke strategiee¨n zijn veel beter omdat ze gebaseerd zijn op respect in plaats van op angst voor verlating. Samenvattend... Wanneer u besluit ongewenst gedrag te negeren, moet u vastbesloten zijn dit in praktijk te brengen totdat het ongewenste gedrag stopt. Consequent blijven, daar gaat het om bij negeren. Als uw dochter een driftbui krijgt, kunt u in de verleiding komen om toe te geven, maar telkens wanneer u dat doet, versterkt u juist het ongewenste gedrag omdat u uw kind zodoende leert dat het een langere adem heeft dan u. De volgende keer zal de driftbui nog groter of heviger zijn en langer duren. U moet dus blijven negeren totdat het gedrag verandert. Bedenk dat negeren geen invloed zal hebben op het gedrag van uw kind tenzij er al een positieve relatie is tussen u en uw kind. De eerste stap bij elk plan om gedrag te veranderen is het vergroten van de aandacht en het aantal complimentjes voor positief gedrag. Hoewel door negeren ongewenst gedrag af kan nemen, zal het geen toename van positief gedrag opleveren. Om dat te bereiken moet negeren gecombineerd worden met goedkeuring van gewenst gedrag en de toelichting bij gewenst gedrag op momenten dat uw kind dit vertoont. Onthoud: » Maak geen oogcontact en vermijd discussies bij het negeren. » Wend u af van uw kind maar blijf zo mogelijk in de kamer. » Negeer niet op een extreme manier maar op een subtiele manier. » Wees erop voorbereid dat uw kind het negeren zal uittesten. » Wees consequent. » Schenk weer aandacht aan uw kind zodra het wangedrag stopt. » Combineer afleiden met negeren. » Kies welke specifieke gedragingen genegeerd moeten worden en zorg dat deze ook genegeerd kunnen worden. » Beperk het aantal gedragingen dat systematisch genegeerd moet worden. » Schenk aandacht aan het positieve gedrag van uw kind.

93

Time-out om rustig te worden

6

Hoewel de sociale en emotionele ontwikkeling van een kind gebaseerd is op liefde, aanmoediging, begrip en communicatie van de ouders, is het daarnaast noodzakelijk dat ouders duidelijke grenzen stellen in de vorm van consequenties voor ongewenst gedrag. Veel ouders hebben een vorm van lichamelijk straffen geprobeerd, een standje geven of het laten blijken van afkeuring. Uit onderzoek is echter gebleken dat deze straffen niet zo goed werken. Het is zelfs zo dat snauwen, bekritiseren, uitleggen, schreeuwen of in discussie gaan terwijl een kind zich misdraagt, vormen van aandacht van de ouders zijn die leiden tot aanmoediging van het ongewenste gedrag. Daarnaast kan het kinderen juist leren om te gaan schreeuwen, kritiek te geven en in discussie te gaan met hun ouders. Slaan, een tik of een klap geven is daarentegen een snelle manier die het ongewenste gedrag waarschijnlijk op korte termijn doet stoppen. Het probleem van een tik is echter dat het op de lange termijn nadelen heeft. Allereerst geven de ouders het voorbeeld van agressief gedrag als reactie op wangedrag, zodat hun kinderen leren agressief te reageren op frustratie. Nog erger is het wanneer ouders hun zelfbeheersing verliezen wanneer ze hun kind slaan. Dat is beangstigend voor de kinderen en kan ook beangstigend zijn voor de ouder die controleverlies ervaart, wat kan leiden tot schuldgevoelens wanneer deze weer gekalmeerd is. Vervolgens kan deze gaan overcompenseren met troost of cadeautjes (waardoor een kind het slaan soms doorstaat om beloningen te krijgen) of door in het vervolg maar niet meer te straffen. We hebben het al eerder gehad over de noodzaak van consequent zijn zodat gedrag voorspelbaar is voor kinderen. Wanneer het slaan alleen gebeurt wanneer de ouder heel erg boos is geworden, maar niet bij het begin van het ongewenste gedrag, wordt het moeilijk voor het kind om te leren hoe ze dat kunnen vermijden. Een tweede probleem met slaan is dat het kind er meestal een ‘schone lei’ door krijgt, waardoor het kind geen gevoel van spijt of schuld voor het ongewenste gedrag er-

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_7, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

6 Time-out om rustig te worden

vaart en ze niet leren wat ze anders moeten doen. Als gevolg hiervan gedragen de meeste kinderen zich aangepast in het bijzijn van de ouders, maar ongewenst als ze ergens anders zijn of bij andere volwassenen. Ook leren ze problemen te verhullen of erover te liegen, om te voorkomen dat ze geslagen worden. Hoe meer pijn straffen doen, of dat nou denigrerende kritiek of lichamelijke straffen zijn, hoe sluwer en weerbarstiger kinderen worden. Ze kunnen zelfs een hekel krijgen aan de ouder, wat het voor de ouder weer moeilijker maakt om het kind naar hem te laten luisteren. Het is de taak van de ouders om een verantwoorde manier van straffen te hanteren, waarvan kinderen kunnen leren welk gedrag niet gewenst is. Tegelijk brengen ouders de positieve boodschap over dat ze verwachten dat het de volgende keer vast en zeker beter zal gaan en dat ze veel van het kind houden. Methoden als negeren, het gebruik maken van logische gevolgen, privileges ontnemen en problemen oplossen zijn opvoedingsmethoden die bij veel problemen werken. Deze worden allemaal besproken in andere hoofdstukken. In dit hoofdstuk bespreken we een andere methode, die we time-out noemen en die zeer bruikbaar is voor ernstig wangedrag zoals agressief en destructief gedrag. Het is ook bruikbaar voor kinderen die zeer ongehoorzaam zijn, opstandig of uitdagend gedrag laten zien (een kind dat in meer dan 75 % van de gevallen weigert te doen wat hem gevraagd wordt), aangezien gehoorzaamheid de basis is voor de mogelijkheden van ouders om hun kinderen sociaal gedrag te leren. De term time-out betekent eigenlijk ‘time-out van positieve aanmoediging’ en komt neer op een extreme vorm van negeren, waarbij het kind een korte periode wordt verwijderd van elke bron van positieve aanmoediging, met name van de aandacht van de ouder(s) en het de mogelijkheid wordt gegeven om even af te koelen. Wanneer het correct gebruikt wordt biedt time-out verschillende voordelen ten opzichte van andere straffen als een standje geven of slaan. Het is een voorbeeld van geweldloos reageren op conflicten, maakt een einde aan het conflict en de frustratie, en biedt zowel kinderen als ouders de gelegenheid even tot rust te komen. De vertrouwensrelatie met het kind blijft gehandhaafd, er wordt respect opgebracht voor het kind en het kind behoudt het gevoel dat het eerlijk kan zijn tegen zijn ouders over problemen en fouten. Time-out biedt kinderen de mogelijkheid om na te denken over wat ze gedaan hebben en over andere oplossingen, het bevordert de ontwikkeling van een innerlijk gevoel voor verantwoordelijkheid. Ook is het kinderen leren een korte pauze te nemen om rustig te worden of zichzelf weer onder controle te krijgen,

95

96

Pittige jaren

een aanpak om met boosheid om te gaan die kinderen gedurende hun hele leven kunnen toepassen. Stappen om time-out op te zetten Veel ouders hebben al een vorm van time-out bij hun kinderen geprobeerd, maar hebben ervaren dat het niet werkte. Er is heel wat onderzoek gedaan naar de meest effectieve manieren om een goede time-out op te zetten. Twee belangrijke punten die bijdragen aan een goede time-out moeten genoemd worden. Allereerst moet het kort duren (meestal is 5 minuten voldoende). In de tweede plaats moet de ouder controle hebben over het starten en het eindigen van de timeout. Hier volgen nog meer stappen die meegenomen moeten worden bij het geven van een time-out. time-outplaats Kies zorgvuldig de plaats(en) waar uw kind een time-out kan krijgen en even kan afkoelen. Dit is bij voorkeur een stoel die in een hoek van de kamer of in de gang staat, weg van alle activiteiten van het gezin en de televisie. Het is belangrijk dat dit niet het ‘stoutstoeltje’ of ‘strafstoeltje’ genoemd wordt, maar beter de ‘time-outstoel’, ‘kalmeerplekje’ of ‘denkstoel’. Het is ook handig om een kamer achter de hand te hebben, voor het geval het kind niet op de stoel blijft zitten. Bij voorkeur is dat een saaie, oninteressante kamer waarin het kind veilig alleen kan zijn. De logeerkamer is een goede optie, als die er is. De badkamer is niet zo’n goede keuze omdat het daar gevaarlijk kan zijn met al het water, medicijnen en schoonmaakmiddelen. Sommige gezinnen met weinig ruimte zijn genoodzaakt om de slaapkamer van het kind als time-outkamer te gebruiken. Dat werkt bij sommige kinderen, maar niet bij allemaal. Het probleem van de slaapkamer is dat er meestal wel interessant speelgoed en spelletjes liggen. Bij een zeer agressief kind dienen die voor een tijdje verwijderd te worden, totdat het kind zijn gedrag weer onder controle heeft. Over het algemeen wordt de time-outkamer alleen in het begin gebruikt, wanneer uw kind nog aan het uittesten is of u de time-out wel doorzet. Eigenlijk hoort dit bij het time-outproces wanneer dat voor een nieuw probleem ingezet wordt. Als u nog steeds de time-outkamer gebruikt na zo’n zes weken voor een bepaald probleem, is het de moeite waard om nogmaals naar het probleem te kijken om erachter te komen of het haalbaar is voor het kind om de time-out te vermijden – heeft u uw kind andere manieren geleerd om ermee om te gaan? Of komt uw kind onder bepaalde vervelende dingen uit doordat het een time-out krijgt?

6 Time-out om rustig te worden

beslis voor welk gedrag u een time-out geeft U moet besluiten welke misdragingen tot een time-out leiden. Misdragingen die niet te negeren zijn, zoals extreme ongehoorzaamheid of opstandig gedrag, slaan en destructief gedrag zijn goede keuzes. Echter, alle jonge kinderen die zich nog niet goed met woorden kunnen uiten, vertonen milde of ernstige vormen van agressief gedrag. Deze milde agressieve gedragingen kunnen vaak afgehandeld worden met een standje, een aanwijzing voor het kind om woorden te gebruiken, of de opdracht daarmee op te houden. Kinderen gehoorzamen gemiddeld 1 op de 3 keer niet en het is meestal voldoende om daar een waarschuwing voor te geven. Time-out moet bewaard blijven voor ernstige vormen van opzettelijk agressief gedrag of voortdurende ongehoorzaamheid. Denk aan de ‘opvoedingspiramide’ waar u eerst werkt aan de relatie met uw kind door middel van spel, prijzen en steun en het gebruik van proactieve methoden om problemen waarvoor time-out gebruikt kan worden, te voorkomen. de duur van de time-out Een algemene vuistregel is een periode van drie minuten voor driejarigen, vier minuten voor vierjarigen en vijf minuten voor kinderen van vijf jaar en ouder. Time-outs die langer dan 5 minuten duren, zijn niet effectiever. Kinderen moeten echter niet uit de time-outruimte gelaten worden voordat ze minimaal twee minuten rustig zijn geweest. Dit is een teken dat ze gekalmeerd zijn. Dat houdt in dat de time-out de eerste keren lang kan duren (30 tot 40 minuten) als uw kind blijft schreeuwen. Wanneer uw kind eenmaal geleerd heeft dat het door schreeuwen niet eerder weg mag maar door rustig gedrag en stil zijn wel, zal de time-outperiode meestal korter duren (een minuut of vijf ). Het idee is de periode zo kort mogelijk te maken en het kind vervolgens meteen de gelegenheid te geven het opnieuw te proberen en succesvol te zijn. Gebruik time-out niet voor kinderen jonger dan drie jaar. Negeren en afleiden werken goed bij peuters. handvatten voor time-out Scenario voor een agressief kind Bram is 5 jaar en erg agressief. Zijn ouders hebben hem uitgelegd dat hij een time-out krijgt in de hoek van de woonkamer, als hij zich niet aan de huisregels houdt voor niet slaan. Er wordt geen waarschuwing gegeven bij agressief gedrag. Als u in dit geval ziet dat Bram zijn zusje slaat, is het niet gepast om te zeggen: ‘Als je Suus nog een keer slaat, krijg je een time-out’. Dit zou Bram een tweede kans geven om zijn

97

98

Pittige jaren

zusje te slaan. Slaan moet direct een time-out tot gevolg hebben, omdat ‘niet slaan’ een van de huisregels is waar niet over te onderhandelen is. Bijvoorbeeld: Ouder: Bram, je mag je zus niet slaan. Daarom krijg je nu een timeout om af te koelen. Scenario voor kind (4 jaar en ouder) dat alsmaar ongehoorzaam is U heeft duidelijk en beleefd uw kind gevraagd om iets te doen en hij blijft weigeren en negeert uw opdracht. U wacht 5 seconden om te kijken of hij, ondanks zijn houding, toch gehoorzaamt, maar het is duidelijk dat hij dat niet gaat doen. Vervolgens geeft u een duidelijke, beleefde waarschuwing: ‘Als je nu niet je speelgoed opruimt, krijg je een time-out’. U wacht weer 5 seconden om te kijken of hij nog steeds weigert. Vervolgens vertelt u hem op een ferme, respectvolle en kalme manier dat hij een time-out krijgt. Hier volgt een voorbeeld van het opstarten van een time-out: Ouder: Bram, hang je jas op alsjeblieft. (wacht 5 seconden) Kind: Nee, ik ben tv aan het kijken. Ouder: Als je nu je jas niet ophangt, krijg je een time-out. Kind: Ik doe het later wel. Ouder (wacht 5 seconden): Bram, ik heb je gevraagd je jas op te hangen en dat heb je niet gedaan. Daarom krijg je nu een time-out. zet een wekkertje Wanneer uw kind een time-out heeft, is het handig om een wekkertje te zetten op drie tot vijf minuten en u uw kind negeert gedurende de time-out. Het gebruik van een zandloper of een (kook)wekkertje om de tijd van de time-out in de gaten te houden is heel belangrijk. De meeste jonge kinderen begrijpen het concept tijd nog niet, en kunnen in paniek raken wanneer hen gezegd wordt om ergens te gaan zitten voor een tijdje. Het zich richten op het wekkertje kan kinderen rustig maken en het wordt zichtbaar voor kinderen hoe lang ze nog op de stoel moeten blijven zitten. U zet het wekkertje op een plek waar uw kind het wel kan zien, maar er niet bij kan. Het is belangrijk om niet tegen uw kind te praten wanneer hij of zij een time-out heeft. stilte in de laatste 2 minuten van de time-out Wanneer het wekkertje gaat, en uw kind is rustig en kalm, kunt u zeggen: ‘Bram, je time-out is voorbij, je mag er uit komen’. Wanneer uw kind nog steeds aan het schreeuwen of aan het huilen is, moet u

6 Time-out om rustig te worden

wachten totdat hij of zij ten minste 2 minuten gekalmeerd is. Onthoud dat sommige kinderen meer tijd nodig hebben om rustig te worden dan andere kinderen. Individuele verschillen moeten gerespecteerd worden. houd vol: herhaal de opdracht Wanneer u een time-out gegeven heeft voor ongehoorzaamheid, dient u direct na de time-out de oorspronkelijke opdracht te herhalen. Ouder: Bram, hang je jas op alsjeblieft. Kind: Oke´. Ouder: Fijn dat je je jas op hebt gehangen. Als Bram had geweigerd zijn jas op te hangen, hadden alle stappen weer herhaald moeten worden. Als de time-out gebruikt was voor destructief gedrag als slaan, moet u zodra de time-out voorbij is, kijken naar het eerste positieve gedrag dat uw kind laat zien zodat dat aangemoedigd kan worden. Ouder: Bram, dat is aardig van je, dat je met je zus deelt. wat doen wanneer kinderen weigeren naar timeout te gaan Als uw kind zes jaar of jonger is en weigert naar de time-out te gaan, geef uw kind dan een waarschuwing. ‘Je kunt zelf naar de time-out gaan als een grote meid, of ik kom je helpen’. Deze keuze is voor de meeste kinderen al genoeg reden om zelf te gaan. Wanneer uw kind nog steeds zelf weigert te gaan, pak uw kind dan voorzichtig bij de arm en loop rustig met uw kind naar de timeout. Als uw kind oud genoeg is om enig besef van tijd te hebben (zo’n 7 jaar) en in eerste instantie weigert om naar time-out te gaan, voeg dan een extra minuut toe voor discussie¨ren en niet naar time-out gaan. Dat kunt u opvoeren tot tien minuten. Daarna geeft u een waarschuwing om naar time-out te gaan of een privilege te verliezen, bijvoorbeeld geen televisie vanavond, of zijn fiets achter slot en grendel voor 24 uur. Ouder: Bram, hang je jas op alsjeblieft. Kind: Nee, ik ben tv aan het kijken. Ouder: Als je je jas nu niet ophangt krijg je een time-out. Kind: Maakt me lekker niks uit. Je kan me toch niet dwingen! Ouder: Dat is een extra minuut in de time-out.

99

100

Pittige jaren

Kind: Nou en! Ik vind het daar toch wel leuk. Ouder: Dat is nu zeven minuten. Kind: Zo, jij kunt ook tellen?! (... ga zo door tot 10 minuten) Ouder: Dat is nu tien minuten. Als je nu niet naar de time-out gaat, mag je vanavond niet computeren. Kind: Maar dat is niet eerlijk! Ouder: Geen computer vanavond. Wanneer u een privilege heeft ontnomen, zal uw kind snel leren dat het verstandiger is om direct naar de time-out te gaan. Het voordeel van deze aanpak is dat u geen machtsstrijd aangaat en u uw kind de keuze geeft: of hij kiest voor de time-out (van 10 minuten) of hij kiest voor geen computer vanavond. Het is belangrijk om diezelfde dag nog een privilege te ontnemen en het ook dezelfde dag, of de dag erna, weer terug te geven. Langere straffen zijn niet effectiever. Kortdurende gevolgen geven kinderen de mogelijkheid om een nieuwe start te maken en nieuwe leermomenten waarin kinderen kunnen laten zien dat ze het kunnen. Ten slotte is het handig dat uw kind eerst de gevolgen heeft ervaren voor het niet naar de time-out gaan, voordat u een nieuwe time-out geeft. Wanneer bijvoorbeeld het slaan van zijn zus het probleemgedrag van Bram is, zal zijn ouder het aantal mogelijkheden waarin Bram zijn zus kan slaan moeten terugbrengen totdat Bram de gevolgen heeft ervaren. Op deze manier zal Bram de volgende keer waarin hij de keus tussen time-out of het verlies van een privilege krijgt, weten dat u volhoudt en eerder geneigd zijn om voor time-out te kiezen. weigeren om in de time-out te blijven Wederom geeft u uw kind een aantal keuzemogelijkheden. Als uw kind uit de time-outstoel komt, stuur het dan terug door kalm de waarschuwing te geven: ‘Als je nog een keer van de stoel komt, moet je naar de time-outkamer’. Als uw kind dan weer niet op de stoel blijft zitten, breng het dan op een vriendelijke manier naar de time-outruimte en laat de deur open. Als uw kind eruit komt, geef dan nog een waarschuwing: ‘Als je niet met de deur open in de kamer blijft zitten, dan moet ik de deur dicht doen’. Als uw kind er voor de tweede keer uitkomt, moet u de deur dicht doen. Er zijn verschillende mogelijkheden voor uw kind om een goede keuze te maken. Misschien zal uw kind in eerste instantie kijken hoever het kan gaan. Toch zal het dat waarschijnlijk de tweede keer niet meer doen, omdat het heeft ervaren dat u de gevolgen doorvoert. Als uw kind ouder is dan zeven jaar en uit de time-out komt, kunt u

6 Time-out om rustig te worden

een andere aanpak toepassen, namelijk het afnemen van een privilege. Geef e´e´n waarschuwing: ‘Als je nu niet terug naar de time-out gaat, mag je vanavond niet fietsen’. (Of ‘krijg je geen verhaaltje vanavond’of ‘niet buiten spelen na het eten’). Wanneer uw kind nog steeds weigert, dient u het afnemen van een privilege uit te voeren en vervalt daarna de time-out. ongewenst gedrag neemt in eerste instantie toe Onthoud dat, wanneer u time-out voor het eerst gebruikt, het ongewenste gedrag eerst verergert voordat het verbetert. Wees voorbereid op een periode van uittesten. Soms laten kinderen heftig ongewenst gedrag zien om uw aandacht te krijgen. Onthoud dat troep opgeruimd kan worden en kapotte spullen gemaakt kunnen worden.

6.1 Wees erop voorbereid om het kind te negeren als het raast en tiert en probeert de deur in te rammen.

wees positief Geef uw kind na de time-out geen standje en lees het niet de les. Zoek naar nieuwe leermogelijkheden waarbij uw kind succesvol kan zijn. leer uw kind hoe het een time-out kan nemen Kinderen zullen minder weerstand tegen time-out hebben wanneer u ze de bedoeling van time-out heeft uitgelegd en dit met ze heeft geoefend voordat het plaatsvindt. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Je krijgt een time-out als je de fout maakt iemand te slaan. Tijdens de time-out heb je de kans om rustig te worden, af te koelen en na te

101

102

Pittige jaren

denken over wat je gedaan hebt. Wanneer de time-out voorbij is, krijg je de kans om het nu goed te doen’. Deze uitleg heeft weinig betekenis voor jonge kinderen totdat ze time-out daadwerkelijk ervaren hebben, maar toch toont het een respectvolle aanpak. Het is ook een goed idee om met uw kind te oefenen naar de time-out te gaan en wat hij kan doen en denken wanneer hij op de stoel zit. U kunt uw kind aanmoedigen om tegen zichzelf te zeggen: ‘Stop. Even rustig worden. Ik kan dit wel. Ik kan hiermee omgaan. Ik neem diep adem en probeer het opnieuw’. Het oefenen van deze zelfspraak helpt uw kind om zelf controle te behouden en sneller rustig te worden. Maar onthoud, dit aanmoedigen kan alleen wanneer u oefent met de time-out, niet tijdens een echte time-out omdat u dan alle protest dient te negeren. Er zijn vele valkuilen bij het gebruik van time-out die vermeden moeten worden. Op de volgende pagina’s vindt u een overzicht van problemen die ouders kunnen tegenkomen en van manieren om die op te lossen. Valkuilen bij het gebruik van time-out houd kritiek en hatelijkheden binnen Het kan erg moeilijk zijn om rustig te blijven bij openlijke ongehoorzaamheid of agressief gedrag. Sommige ouders bekritiseren het kind of zeggen beledigende en kwetsende dingen als het kind een time-out krijgt vanwege wangedrag. Voorbeelden daarvan zijn: ‘Jij doet ook nooit iets goed. Ga naar de time-outkamer’, ‘Nou heb ik er genoeg van, jij luistert ook nooit! Je krijgt een time-out’, ‘Jij bent stout geweest vandaag. Hoe vaak moet ik je nou nog zeggen dat je moet ophouden?’ Deze negatieve uitlatingen leiden er waarschijnlijk toe dat het kind weigert naar de time-out te gaan of reageert met beledigingen van zijn kant. Daarop kan een ouder nog bozer worden zodat de situatie uitloopt op ruzie. Het is begrijpelijk dat een ouder gekwetst en boos is als een kind zich misdraagt, ongehoorzaam is of het gezag van de ouder in twijfel trekt. Om het uit de hand lopen van negatieve woorden over en weer te voorkomen, moet de ouder besluiten te stoppen met bekritiseren en beleefd en rustig te blijven juist op het moment dat het kind onbeleefd, vervelend en onredelijk is. Dat houdt in dat de ouder negatieve opmerkingen en reacties binnen moet houden. In plaats daarvan moet hij op standvastige maar beleefde wijze, precies zeggen wat hij van het kind wil en waarom. Bijvoorbeeld: ‘Je krijgt nu een time-out omdat je niet deed wat ik je vroeg’, of ‘Denk er aan dat je niet mag slaan. Ga naar de time-out.’

6 Time-out om rustig te worden

Dit houdt tevens in dat het kind na de time-out niet meer de les gelezen wordt. Soms denken ouders dat ze hun kind er aan moeten herinneren waarom het ook al weer moest afkoelen: ‘Je kreeg een time-out omdat je hebt geslagen. Onthoud voortaan dat je niet mag slaan. Ik word daar heel boos van.’ Op deze manier blijft de ouder het kind zijn fout inwrijven. Beter is het te zeggen: ‘Oke´, we gaan het nog eens proberen. Ik weet zeker dat je het kunt.’ Als de time-out eenmaal voorbij is moet het kind weer een schone lei hebben en nieuwe leermogelijkheden krijgen: de kans het opnieuw te proberen en nu succesvol te zijn. herken het probleemgedrag vroeg Soms proberen ouders om vervelend gedrag als zeuren, bekvechten met een broertje of zusje of hard gillen te negeren. Vervolgens kunnen ze er van het ene op het andere moment niet meer tegen en exploderen ze plotseling van woede. ‘Jij krijgt nu´ een time-out, ik word er echt ge´k van! Nu´ zeg ik, hoor je? Voordat er echt wat zwaait voor jou!’ Hier zien we een aantal problemen. Ten eerste heeft de ouder hier gewacht totdat hij overkookte van woede en de situatie bijna niet meer in de hand had. Ten tweede heeft het kind geen waarschuwing gekregen en ten derde zegt de ouder niet duidelijk waarom het kind een time-out krijgt. Door deze benadering leert een kind helemaal niets, behalve hoe het explosief kan reageren op frustratie. Wellicht bent u zich als ouder niet bewust hoe kwaad u wordt van bepaald ongewenst gedrag, tot het moment dat u ontploft. Als dat zo is, probeer dan goed te letten op uw eigen reacties op bepaalde misdragingen. Merkt u dan dat bijvoorbeeld jengelen of in de rede vallen een sterke emotionele reactie bij u losmaakt, dan kunt u besluiten dat het voor u niet mogelijk is dat gedrag al te lang te negeren. In zo’n geval moet u de kinderen het principe uitleggen van Driemaal Fout en Je Bent Af. Zeg tegen ze dat wie zich drie keer schuldig maakt aan jengelen of in de rede vallen, een time-out krijgt. Bij de eerste keer dat een kind iemand in de rede valt kunt u zeggen: ‘Dat was je eerste onderbreking.’ Vervolgens ‘Dat was je tweede onderbreking’, en uiteindelijk: ‘Dat was je derde onderbreking. Nu krijg je een time-out.’ Hierdoor krijgt het kind een waarschuwing dat het zich ongepast gedraagt en bent u zelf alert op uw groeiende woede. Bij deze benadering geeft u duidelijk aan voor welk gedrag het kind een time-out krijgt. Tevens geeft u het goede voorbeeld van een rustige en verstandige reactie op probleemgedrag. De sleutel tot succes is kalm blijven!

103

104

Pittige jaren

6.2 Drie keer fout en je bent af

spijt verwachten Sommige ouders denken dat time-out als straf alleen effect heeft, wanneer het kind pijn, verdriet of spijt heeft van zijn gedrag. Gebeurt dat niet, dan denken ze ten onrechte dat het niet werkt en stoppen ze ermee. Wellicht vinden ze een pak voor de broek effectiever, omdat het vaker eindigt met tranen en uitingen van spijt. Zoals we echter al gezien hebben, leiden lichamelijke straffen, ook al vermindert het ongewenste gedrag op korte termijn, op de lange duur juist tot problemen, omdat de kinderen leren conflicten aan te pakken op een gewelddadige manier. Door te slaan leren ze ook niet hoe ze problemen kunnen oplossen of hoe ze tot rust kunnen komen waarna ze het probleem goed kunnen aanpakken. Tranen kunnen een ouder het geruste gevoel geven dat het kind zijn ‘verdiende loon’ krijgt, maar zijn niet het bewijs dat een straf effect heeft. Onze ervaring is dat gemeende excuses eerder plaatsvinden wanneer deze niet opgelegd worden. Time-out hoeft niet te eindigen in een woedeaanval, huilen of uiting van schuldgevoelens om effect te hebben. In het begin kunnen kleine kinderen agressief reageren op een time-out, maar als het consequent en vaak wordt toegepast, nemen de meeste kinderen het zonder al te veel boosheid aan. Onze ervaring is zelfs dat sommige kinderen uit zichzelf naar de time-outruimte gaan als ze merken dat ze hun zelfbeheersing kwijtraken. Door time-out leren kinderen dus zichzelf te beheersen. Wees niet verbaasd als een kind zegt dat het de time-out lekker toch niet erg vindt en laat u niet voor de gek houden. Het is pure bluf.

6 Time-out om rustig te worden

Bedenk dat het doel van time-out niet is wraak te nemen of kinderen leed te bezorgen, maar het bee¨indigen van het conflict en het stoppen van de negatieve aandacht voor slecht gedrag. Het kind krijgt een periode om tot rust te komen en zichzelf te hervatten en na te denken over wat het heeft gedaan. vijf minuten time-out met twee minuten stilte Ouders denken al gauw dat een time-out effectiever is als hij langer duurt, vooral als het kind iets heel ergs gedaan heeft zoals liegen of stelen. Sommige ouders maken de periode langer als het kind schreeuwt of zich misdraagt in de time-outruimte. Dat is extra problematisch, wanneer de ouder zelf ook aan het schreeuwen is bij de deur van de kamer: ‘Dat is een minuut extra omdat je schreeuwt!’ Hierdoor wordt het wangedrag juist versterkt vanwege de aandacht die eraan besteed wordt. Al te lange time-outs kunnen afkeer en weerstand bij het kind oproepen en door de afzondering heeft het kind geen nieuwe mogelijkheden om van ervaring te leren, het opnieuw te proberen en succes te hebben. Bij sommige ouders speelt juist het tegenovergestelde probleem. Ze geven het kind een time-out van een minuutje en laten het er dan al uitkomen omdat het op de deur bonst, huilt of belooft zich te gedragen. Helaas wordt het slechte gedrag aangemoedigd als het kind er al uit mag terwijl het zich misdraagt. De boodschap die het kind krijgt is: ‘Als je maar hard genoeg schopt (of huilt of dingen belooft), dan mag je eruit.’ De meest effectieve time-out hoeft maar drie tot vijf minuten te duren (gebaseerd op de leeftijd van het kind) op voorwaarde dat het kind de laatste twee minuten daarvan stil is geweest. Dus als uw kind de eerste 3 minuten van de time-out gilt, maar de laatste 2 minuten stil is, kunt u hem eruit halen. (U hoeft geen tijd erbij te tellen voor het schreeuwen, maar wees er zeker van dat uw kind 2 minuten stil is geweest en rustig is geworden voor u hem eruit haalt). De periode langer maken omdat het kind zich misdraagt maakt time-out niet effectiever en voorkomt het probleem niet. Het kan zelfs het tegenovergestelde opleveren. Bedenk dat bij kinderen de straf niet in verhouding hoeft te staan tot de overtreding. Time-out hoeft niet te lijken op een gevangenisstraf bij volwassenen. Het doel is dat het kind tijd krijgt om tot rust te komen en dat het een duidelijke, niet belonende consequentie ondervindt voor zijn wangedrag. De bedoeling is dat het kind er zo snel mogelijk weer uit kan zodat het een nieuwe kans krijgt om succes te hebben.

105

106

Pittige jaren

gebruik time-out niet voor elk ongewenst gedrag Time-out wordt vaak gebruikt voor allerlei gedragingen, van jengelen, schreeuwen en gillen tot gooien, slaan en liegen. Sommige ouders melden dat ze het wel 20 tot 30 keer per dag doen! Maar op die manier krijgen kinderen zo te weinig gelegenheid om beter gedrag aan te leren of te laten zien. Ze leren er geen nieuwe, meer gepaste manieren van om zich te gedragen. Hoewel de ouder op korte termijn wel van het probleem af is, kan het kind op de lange duur verbitterd raken en het gevoel krijgen dat het niets goed kan doen. Als u verslaafd bent aan het geven van een time-out, kies dan het gedrag uit waar u zich het meest zorgen over maakt (bijv. agressie), en gebruik time-out de eerste drie a` vier weken alleen voor dat gedrag. Wanneer door de time-outs het specifieke ongewenste gedrag is afgenomen, kunt u time-out voor een andere gedraging eraan toevoegen (bijv. schelden). Voor minder ongewenst gedrag als huilen of driftbuien, kunt u negeren gebruiken of een logisch gevolg in plaats van time-out. Belangrijk is dat u er zeker van moet zijn dat u meer tijd bezig bent met het stimuleren, leren en aanmoedigen van goed gedrag dan u te richten op negatief gedrag. Time-out werkt alleen als er vaak positieve consequenties zijn die volgen op gewenst gedrag en als hier ouderlijke aandacht aan besteed wordt. Onthoud dat time-out alleen effectief is als het niet regelmatig gebruikt wordt. Als u het gebruikt naast een positieve aanpak voor het gewenste gedrag van uw kind, hoeft u het niet heel lang toe te passen. wacht niet tot u ontploft Sommige mensen hebben van nature de neiging confrontaties en conflicten uit de weg te gaan, omdat ze willen dat alles altijd gladjes en vrolijk verloopt. Deze mensen veranderen niet als ze kinderen krijgen en proberen waarschijnlijk time-out zo veel mogelijk te vermijden. Vaak kroppen ze hun ergernis op en gaan ze een probleem pas te lijf op het moment dat ze op ontploffen staan. Het vermijden van conflicten met kinderen helpt hen niet bij het leren dat er negatieve gevolgen bestaan voor ongewenst gedrag. Wees eerlijk tegen uzelf over gedrag dat u ergerlijk of onwenselijk vindt of waardoor uw kinderen problemen kunnen krijgen met vriendjes of op school. Dat houdt in dat die ergernissen helder en standvastig moeten worden aangepakt zodra ze optreden. U kunt bijvoorbeeld tegen e´e´n van uw kinderen zeggen: ‘Ik vind het niet goed als je ongehoorzaam bent. Als je de huiskamer niet opruimt, krijg je een time-out.’

6 Time-out om rustig te worden

vrijheid binnen zekere grenzen Sommige ouders willen niet met time-out werken, omdat ze de opvoeding en hun relatie met de kinderen willen baseren op democratie en gelijkheid. Zij vinden dat ouders nooit hun gezag moeten laten gelden of macht moeten uitoefenen over hun kinderen en dat het beter is met de kinderen te praten over hun problemen in plaats van ze een time-out te geven. Wellicht hebben ze het gevoel dat het respectloos is het kind naar een time-out te sturen om af te koelen of zelfs dat het een vorm van afwijzing is. Ten eerste is het belangrijk om de methode van time-out niet aan te zien voor een opvoedingsstijl. Sommige ouders zijn autoritair ingesteld. Zij verwachten volledige gehoorzaamheid van hun kinderen. Zij gebruiken time-out om de onafhankelijkheid, creativiteit, het probleem oplossen en het in twijfel trekken van waarden de kop in te drukken. Andere ouders zijn democratisch: zij vragen de kinderen om inbreng en leggen hen uit waarom bepaald gedrag gewenst of ongewenst is. Deze ouders gebruiken time-out op respectvolle wijze om hun kinderen te leren zichzelf in de hand te houden en dat ongewenst gedrag consequenties heeft. Het leert kinderen ook dat het nodig is rustig te worden om een conflictsituatie te hanteren. Democratie is niet hetzelfde als onbeperkte vrijheid zonder regels. Het is vrijheid binnen zekere grenzen. Deze grenzen moeten gesteld en gehandhaafd worden. In de meeste gezinnen gaat het hierbij om elkaar geen pijn te doen, geen dingen kapot te maken en respectvol met elkaar samenwerken. Ten tweede moet het geven van time-out niet opgevat worden als een vervanging voor praten met de kinderen en ze dingen leren. Het is slechts e´e´n middel dat kort gebruikt kan worden op het moment dat een kind heel boos of gefrustreerd is. Als de gemoederen bedaard zijn en het kind zich weer gedraagt, kunnen de ouders betere manieren van omgaan met problemen aanreiken door het goede voorbeeld te geven, uit te leggen en te praten. geef ‘als/dan’-waarschuwingen en wees consequent Soms dreigen ouders met het geven van een time-out zonder dat ze dat werkelijk van plan zijn. Ze kunnen zeggen: ‘Wil je soms een time-out?’ of ‘Jij vraagt om een time-out!’ of ‘Ben je klaar voor een time-out?’ Dergelijke dreigementen komen over als snauwen en omdat ze zelden uitgevoerd worden, ondermijnen ze het gezag van de ouders. Het kind gaat geloven dat time-out nooit wordt gebruikt, vooral als het dreigement maar e´e´n op de tien keer uitgevoerd wordt. Het gevolg is dat het

107

108

Pittige jaren

kind zich extreem zal verzetten als het werkelijk een keer een time-out krijgt. Het werkt beter om een ‘als/dan’-waarschuwing te geven in plaats van een loos dreigement met time-out. ‘Als je de deur van de koelkast niet dicht doet, dan moet je naar je kamer.’ Voer deze waarschuwing dan ook uit als het kind eenmaal de kans heeft gekregen te gehoorzamen. Begin alleen over time-out als u ook de tijd en energie heeft deze uit te voeren. Anders is het beter het wangedrag te negeren. Consequent zijn betekent ook dat u bereid en in staat bent om de timeoutprocedure te herhalen als het kind nog steeds niet gehoorzaamt na de eerste keer. Als de moeder van Jessica haar dochter een time-out heeft gegeven omdat ze weigerde de afwas te doen, dan moet ze direct na de time-out die opdracht herhalen. Als Jessica dan weer weigert, moeten de waarschuwing en de time-out herhaald worden totdat ze de afwas doet. Wanneer u dit belangrijke aspect van consequent zijn weglaat, zult u merken dat de kinderen time-out gaan gebruiken om dingen te vermijden die ze niet graag doen. Het kind laten kiezen wanneer ze terugkomt, is een van de dingen die vermeden moeten worden. Hierdoor neemt de effectiviteit van time-out aanzienlijk af. U moet zelf de controle houden over het starten en afronden van een time-out. vermijd het geven van aandacht tijdens de timeout Sommige ouders geven het kind onopzettelijk toch aandacht tijdens de time-out. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer Tim roept vanuit zijn kamer en zijn vader op elke schreeuw reageert met: ‘Je moet stil zijn voordat je eruit mag.’ Andere ouders reageren telkens als het kind vraagt: ‘Hoeveel minuten nog?’ Ook zijn er ouders die steeds de timeoutruimte in- en uitlopen, ofwel om te zien hoe het met het kind gaat ofwel om het terug te brengen als het er steeds uitkomt. Dit zijn allemaal dingen die het doel van time-out voorbij schieten en voor het kind zeer aanmoedigend werken. Er moet helemaal geen communicatie met het kind zijn tijdens de time-out. Wanneer u sterk de neiging heeft de time-outruimte steeds in te lopen uit angst dat uw dochter iets kapotmaakt, moet u een andere plek kiezen of alle breekbare voorwerpen verwijderen. Wanneer u een time-outstoel gebruikt en uw kind slaagt erin de aandacht van de hond, een broertje of zusje, of een andere volwassene te trekken, dan moet de stoel misschien verplaatst worden, weg van de rest van het gezin.

6 Time-out om rustig te worden

vermijd lichamelijke straffen Soms blijft een kind steeds uit de time-outruimte komen totdat de ouders het uiteindelijk vastbinden in de kamer. Andere ouders slepen het kind ‘aan de haren’ terug of geven het een tik of pak slaag om het te dwingen terug te gaan. Om dit te rechtvaardigen vertellen ze dat ze het slaan alleen als laatste redmiddel gebruiken nadat al het andere mislukt is, of dat er niets mis mee is omdat het tenslotte werkt. Het probleem van deze ‘het doel heiligt de middelen’-benadering is dat het doel van time-out ermee teniet wordt gedaan en dat de benadering alleen gericht is op het kortetermijndoel, namelijk het kind te dwingen tot gehoorzamen en de controle te behouden. De nadelen op de lange termijn wegen helaas veel zwaarder dan de voordelen op de korte termijn. De kinderen worden er agressiever van en leren ervan gewelddadig te reageren op conflictsituaties. Situaties als deze kunt u beter aanpakken door het geven van een time-out te combineren met het verlies van een privilege. Wanneer u merkt dat u uw kind op een lichamelijke manier dwingt om naar de time-out te gaan of om daar te blijven, moet u even terugschakelen en uw kind de keuze geven om vrijwillig te gaan of te kiezen voor een andere consequentie. Zo krijgt het kind een goed voorbeeld van een geweldloze benadering en blijft de relatie met het kind goed. weigeren om uit de time-out te komen Een andere manier van tegensputteren door kinderen is om te weigeren uit de time-out te komen wanneer deze voorbij is. Als uw kind een time-out heeft gekregen voor niet luisteren, is het belangrijk dat u de originele opdracht herhaalt (bijv. ‘Bram, je moet uit de time-out komen en je moet de vuilnis buiten zetten’). Wanneer uw kind weigert om uit de time-out te komen om de vuilnis buiten te zetten, kunt u twee minuten aan de time-out toevoegen. Dit kan oplopen tot tien minuten en dan moet er een privilege ontnomen worden. Het is belangrijk om vol te houden door de originele opdracht te herhalen, anders leren kinderen dat ze onder iets uit kunnen komen door in de time-out te blijven. Maar als uw kind een time-out heeft gekregen voor slaan, kunt u zeggen: ‘ Je tijd is voorbij. Je mag er nu uit komen’. In dit geval is het prima als uw kind weigert eruit te komen omdat er niets is dat het kind nog moet doen. U kunt simpelweg reageren door te zeggen: ‘Kom er maar uit wanneer jij er klaar voor bent’, en sla geen acht op verdere weigering. Hierdoor geeft u geen enkele aandacht aan het niet luisteren van het kind.

109

110

Pittige jaren

geen geschikte time-outruimte Sommige gezinnen hebben geen geschikte kamer die ze achter de hand kunnen houden wanneer het kind weigert om op de stoel te blijven zitten of naar de time-outkamer te gaan. Dit betekent niet dat u geen time-out kunt gebruiken, maar dat u een alternatief plan nodig heeft. Wanneer dit het geval is kunt u de aanpak van het afnemen van een privilege bij een ouder kind gebruiken wanneer deze weigert naar time-out te gaan. U kunt zeggen: ‘Als je nogmaals van de time-outstoel komt, verlies je 30 minuten televisietijd’, of ‘mag je niet naar voetbaltraining vanavond’. Wanneer uw kind voor de tweede keer van de stoel komt, bee¨indigt u de time-out en voert u de consequentie door. Denk aan mogelijke privileges die u direct kunt afnemen wanneer het kind weigert op de stoel te blijven zitten. Voorbeelden zijn verlies van computertijd, televisietijd, niet fietsen, niet bellen of verlies van een activiteit die voor die avond gepland staat. Zodra uw kind deze consequentie heeft ervaren, leert het dat het verstandiger is om op de time-outstoel te blijven zitten dan een privilege te verliezen. andere vormen van machtsstrijd Een ander soort afbraak van de time-out als methode treedt op als een ouder moeite heeft om het kind te vergeven en een uur of zelfs een dag lang blijft weigeren tegen het kind te praten. Zoals eerder gezegd leert het kind hierdoor niet hoe het op een goede manier met conflicten om kan gaan, maar leert het zich terug te trekken bij een conflict. Lange tijd weigeren tegen uw kind te praten na een misdraging, voert de spanning en de boosheid alleen maar op. In deze situatie moet u nagaan wat u dwarszit, welk gedrag u verwacht en dat vervolgens duidelijk uitspreken. Bijvoorbeeld: ‘Ik ben boos omdat je mijn mooie vaas hebt gebroken. Je moet de scherven opruimen en de vaas terugbetalen van je zakgeld. Ik help je wel met het oprapen van de stukken.’ houd kinderen verantwoordelijk Sommige kinderen reageren agressief als ze een time-out krijgen, door dingen in te gooien, kapot te maken of zelfs gaten in de deur te beuken. Ouders kunnen hierop reageren door de deur open te maken en het kind een pak slaag te geven. Anderen zullen wellicht geen gebruik meer maken van time-out uit angst voor dezelfde reactie. Het is niet ongewoon dat kinderen heftig reageren op time-out, vooral in het begin. Als uw kind iets in de kamer kapot maakt tijdens de timeout, kunt u op verschillende manieren reageren. Allereerst moet de oorspronkelijke opdracht worden herhaald (als de time-out was opgelegd vanwege ongehoorzaamheid). Bijvoorbeeld wanneer uw zoon

6 Time-out om rustig te worden

een time-out kreeg omdat hij zijn fiets niet wilde binnenzetten, dan moet hij dat eerst doen. Daarna moet hem gevraagd worden de timeoutruimte op te ruimen. Als hij iets kapot gemaakt heeft, dan moet hij daar verantwoordelijk voor worden gehouden en het van zijn zakgeld terugbetalen of voor die dag een privilege verliezen. Als u de slaapkamer van uw kind gebruikt als time-outruimte en rotzooi in de time-out regelmatig voorkomt, zult u een andere kamer moeten vinden. Een saaie kamer, zo leeg mogelijk, zal minder interessant zijn en minder aanmoedigend werken omdat er veel minder mogelijkheden zijn om rommel te maken of dingen kapot te maken. houd vol Een kind dat schreeuwt, gilt, vloekt en op de deur bonst tijdens de time-out, kan voor ouders een uitputtingsslag betekenen. Het is moeilijk om ernaar te luisteren zonder er bezorgd, somber of boos van te worden of de moed te verliezen. ‘Houdt ze hier ooit nog mee op?’ of ‘Wat heb ik verkeerd gedaan?’ of ‘Het kan nooit goed voor hem zijn om zo boos te worden.’ Dergelijke gevoelens maken het moeilijk om met de time-out door te gaan of het later nog eens te gebruiken. In zekere zin kunnen ouders er een ‘kater’ aan over houden en voortaan geen gebruik meer maken van time-out. Dit kan beter voelen op de korte termijn, maar het kind heeft dan geleerd dat schreeuwen en gillen goede manieren zijn om ervoor te zorgen dat de ouders minder streng de regels hanteren.

6.3 Time-out kater.

111

112

Pittige jaren

Het is van belang ervan uit te gaan dat time-out soms moeilijk zal zijn omdat elk kind de grenzen van de opvoeding zal verkennen. Dat betekent ook dat als u time-out gebruikt bij slaan, uw kinderen in het begin vaker zullen slaan om te kijken of het gevolg voorspelbaar en consequent is. Als ze merken dat de consequenties niet steeds hetzelfde zijn, zullen ze blijven slaan bij conflicten. Om consequent te blijven en met de stress bij de time-out om te kunnen gaan (wanneer uw kind hard schreeuwt) kunt u proberen uzelf af te leiden door bijvoorbeeld een (steunende) vriend(in) te bellen, de tv wat harder te zetten, met een koptelefoon op naar rustgevende muziek te luisteren, of ademhalingsoefeningen te doen. (Zie hoofdstuk 12.) time-out in het openbaar Als een kind zich misdraagt in het openbaar, zoals in een restaurant, bioscoop of supermarkt, zijn ouders vaak wat huiverig om hun gebruikelijke opvoedingsmethoden te hanteren. Sommigen maken zich zorgen over de reacties van andere mensen als ze in het openbaar het kind een time-out geven. Anderen zijn bang dat het wangedrag van het kind zal uitlopen op een driftbui, dus geven ze maar geen straf. Weer andere ouders kunnen zich niet voorstellen hoe ze ergens anders dan thuis time-out kunnen hanteren en stappen in het openbaar dus over op dreigementen en een pak slaag. Op die manier leren veel kinderen dat ze in de supermarkt of in een restaurant hun zin kunnen doordrijven, omdat hun ouders dan toegeeflijker zijn uit angst voor ophef. Probeer het geven van een time-out in het openbaar te vermijden totdat u time-outs thuis consequent toepast voor bepaald gedrag. Het is eigenlijk een goed idee om openbare plekken met kinderen te vermijden totdat u enig succes heeft geboekt met time-out thuis. Zodra u zich zeker voelt over de werking van deze aanpak, is het geven van time-out in het openbaar voor agressief gedrag de volgende stap. Dat kan betekenen dat u de supermarkt uit moet om een aangepaste time-out van vijf minuten in de auto te geven of bij een boom in een parkje. Als er geen geschikte plaats voor is, kunt u zeggen: ‘Als je niet ophoudt met schreeuwen (of jengelen of wat dan ook), dan krijg je als we thuiskomen een time-out.’ Dit moet u vervolgens waarmaken zodra u thuiskomt. Als dat e´e´n of twee keer gebeurd is, zal de waarschuwing in het vervolg meer effect hebben. Het kind leert erdoor dat de regels overal van toepassing zijn, het zal ze niet meer uitproberen maar zal zich voortaan gedragen.

6 Time-out om rustig te worden

6.4 Wees erop voorbereid om in het openbaar een time-out te geven.

neem de tijd Vaak hebben ouders het gevoel dat ze geen tijd hebben om hun kind een time-out te geven. Ofwel zijn ze al laat voor hun werk, ofwel moeten ze naar een belangrijke afspraak of zijn aan het telefoneren op het moment dat hun kind zich misdraagt. Als ze een time-out zouden moeten geven terwijl ze al laat zijn voor hun werk, besluiten ze het ongewenste gedrag door de vingers te zien of eraan toe te geven. Hierdoor wordt time-out niet meer consequent toegepast en ontstaat meestal de situatie dat op dergelijke tijdstippen het ongewenste gedrag toeneemt. Als kinderen zich misdragen terwijl u haast heeft om op tijd op uw werk te komen, moet u van aanpak veranderen. In eerste instantie betekent dit dat u vroeger zult moeten opstaan, zodat u voldoende tijd heeft om positief gedrag aan te moedigen en time-outs te geven bij ongewenst gedrag. steun elkaar Het komt voor dat terwijl een ouder een kind een time-out geeft, de andere ouder of een grootouder of bevriende volwassene het proces dwarsboomt door tegen het kind te gaan praten of in discussie te gaan over de time-out. Daardoor wordt het moeilijk de time-out uit te

113

114

Pittige jaren

voeren en ziet het kind dit vaak als een kans om te verdelen en te heersen. Uit onderzoek is gebleken dat conflicten met kinderen zich kunnen uitbreiden of kunnen overslaan naar conflicten tussen partners, tussen ouders en grootouders of tussen ouders en leerkrachten. Het moet dus regel zijn dat als e´e´n van de ouders een time-out geeft, andere gezinsleden deze steunen, zelfs als ze het er niet mee eens zijn. Als de ouders later wat rustiger zijn, moeten ze over de volgende dingen in discussie gaan, meningsverschillen oplossen en duidelijkheid scheppen: – welk soort gedrag moet leiden tot een time-out; – hoe wordt bepaald wie de leiding heeft bij het uitvoeren van een time-out; – op welke manieren eenieder de time-out kan ondersteunen; – hoe kan de ene ouder de ander laten weten dat hij zijn zelfbeheersing aan het verliezen is en wellicht hulp nodig heeft bij het afmaken van de time-out; – wat zijn acceptabele manieren om elkaar feedback te geven over het gebruik van straffen. Als gezinsleden onderling als team samenwerken, krijgen kinderen minder kans de e´e´n tegen de ander uit te spelen en is er tussen ouders en kinderen minder vaak een negatieve discussie over time-out. Het is ook een goed voorbeeld voor kinderen om te zien hoe mensen samen kunnen werken. er is geen kant-en-klare oplossing Sommige ouders beweren dat time-out bij hen nu eenmaal niet werkt. De reden kan er een zijn die we hiervoor al hebben besproken of het kan zijn dat ze het een aantal keren geprobeerd en het daarna opgegeven hebben. Het is echter verkeerd om te verwachten dat na 4 of 5 keer time-out het probleemgedrag gestopt is. Time-out is geen tovenarij. Kinderen hebben meerdere leermomenten nodig. Ze moeten zich vele malen kunnen vergissen of misdragen en vervolgens van de consequenties kunnen leren. Net zoals een baby honderden keren moet vallen en opstaan om te leren lopen, zo moeten kinderen het honderden keren fout doen om zich sociaal gepast te leren gedragen. Onthoud dus dat zelfs bij consequent gebruik van time-out, gedrag maar langzaam verandert. Wees geduldig. Bedenk dat het minstens achttien jaar duurt voordat uw kind alle volwassen gedragingen die u graag wilt zien onder de knie heeft.

115

6 Time-out om rustig te worden

zorg

spel

meevoelen

praten steun prijzen

aanmoediging probleem oplossen

liefde

6.5 Vergeet niet uw krediet op te bouwen.

bouw krediet op via liefde en steun Soms zijn ouders wel duidelijk tegen hun kinderen over de consequenties van wangedrag, maar geven ze geen aandacht aan gewenst gedrag of moedigen ze het niet aan. Met andere woorden: er ligt veel nadruk op wat de kinderen niet mogen, maar aanzienlijk minder op wat ze in plaats daarvan moeten doen. Time-out is slechts e´e´n onderdeel van de opvoeding. Op zichzelf is het niet voldoende. U moet gebruik maken van de vele mogelijkheden om uw kind gewenst gedrag te leren. Prijzen, aanmoedigen en het zelfvertrouwen stimuleren telkens als een kind iets positiefs doet, daar gaat het in eerste instantie om in de opvoeding. Bovendien vormt het vermogen van de ouders om model te staan voor goede communicatie, voor omgaan met conflicten, voor probleem oplossen, voor positieve zelfspraak, voor speelsheid en voor inlevingsvermogen een wezenlijk onderdeel van de sociale en morele ontwikkeling van uw kind. In zekere zin is wat u doet het opbouwen van krediet voor het hele gezin op basis van liefde, steun en begrip. Time-out houdt vervolgens niet me´e´r in dan het eenmalig intrekken hiervan, wat zo nu en dan noodzakelijk is. Zorg dus dat het krediet continu blijft groeien.

116

Pittige jaren

time-out voor ouders Ouders kunnen overgevoelig zijn voor het ongewenste gedrag van hun kinderen. Dit kan te maken hebben met uitputting, woede of teleurstelling over iets anders in hun leven. Een vader die boos wordt op zijn dochter kan in werkelijkheid boos zijn op zijn vrouw omdat die zijn inspanningen met de kinderen niet ziet. Of een moeder die een zware werkdag heeft gehad en kritiek van haar baas heeft gekregen, kan boos worden op de kinderen omdat ze lawaai maken en haar niet met rust laten. Afhankelijk van het humeur en de energie van de ouder kan hetzelfde gedrag van een kind de ene dag schattig zijn en de andere dag vervelend.

6.6 Vergeet niet zelf een time-out te nemen.

Zelfs de zachtaardigste en meest goedbedoelende ouders kunnen gefrustreerd raken en kwaad worden op hun kinderen. Niemand is perfect. Belangrijk is echter dat ouders zich blijven realiseren door welke bril en met welk humeur ze hun kinderen bekijken en dat ze leren omgaan met hun eigen frustraties en boosheid. Voor wie bijvoorbeeld somber gestemd is door werkomstandigheden, kan het een goed idee zijn zelf even een time-out te nemen, weg van de kinderen, om even te ontspannen en de dingen weer in de juiste verhouding te zien. Wie boos is op zijn partner heeft wellicht een time-outperiode nodig om problemen op te lossen. Om de kinderen te leren minder agressief te zijn, problemen beter te kunnen oplossen en op een meer opbouwende manier met conflicten om te gaan, is het van groot belang dat ouders zelf ook afkoelen als ze woede voelen aankomen. Alleen zo kunnen ze model staan voor omgaan met conflicten en voor

6 Time-out om rustig te worden

zorgzaamheid en toewijding voor elkaar. Onthoud dat kinderen veel meer leren van positieve voorbeelden dan van kritiek. Kijk verder dan de straf alleen Kinderen die impulsief, opstandig, onoplettend, hyperactief en agressief zijn, hebben doorlopend de controle en begeleiding van hun ouders nodig op sociaal gebied door middel van terechtwijzen, waarschuwingen, herinneringen, en het doorvoeren van consequenties. Maar een van de moeilijkste dingen om te doen bij een opstandig kind is om na de time-out de relatie met uw kind te herstellen en op een positieve manier verder te gaan. Dat betekent dus niet vasthouden aan wrok en verontwaardiging nadat consequenties zijn uitgevoerd, maar doorgaan met prijzen en aanmoedigen van het positieve gedrag, evenals leren om problemen op te lossen, emoties en jezelf onder controle houden. Wees geduldig met uw kinderen en met uzelf. Samenvattend... » Wees beleefd. » Wees voorbereid op uittesten. » Houd uw eigen woede onder controle om plotselinge uitbarstingen te vermijden; geef waarschuwingen. » Geef een time-out van vijf minuten met twee minuten stilte aan het eind. » Beperk zorgvuldig het aantal gedragingen waarvoor het kind een time-out krijgt. » Pas time-out vervolgens consequent toe bij die gedragingen. » Dreig alleen met time-out als u ook van plan bent deze door te voeren. » Negeer het kind tijdens de time-out. » Gebruik geweldloze benaderingen zoals het ontnemen van privileges als reservemogelijkheid bij time-out. » Maak de time-out helemaal af. » Houd het kind verantwoordelijk voor het opruimen van de rommel, gemaakt tijdens de time-out. » Pas de time-out toe in elke situatie. » Ondersteun uw partner als hij of zij een time-out geeft. » Vertrouw niet alleen maar op time-out – combineer het met andere opvoedingsmethoden zoals negeren, logische gevolgen en probleem oplossen. » Ga ervan uit dat leermomenten vele malen herhaald moeten worden.

117

118

Pittige jaren

» Bepaal welke privileges u kunt afnemen bij oudere kinderen die weigeren naar time-out te gaan of in time-out te blijven. » Bouw een krediet op van aanmoediging, liefde en steun. » Neem zelf ook een time-out om te ontspannen en nieuwe energie te krijgen.

7

Natuurlijke en logische gevolgen

Een van de belangrijkste en moeilijkste taken van het ouderschap is kinderen voorbereiden op zelfstandigheid. Dit begint al op jonge leeftijd. Een belangrijke manier om een kind te leren zijn eigen beslissingen te nemen, zich verantwoordelijk te voelen en te leren van fouten, is door natuurlijke en logische gevolgen te gebruiken. Een natuurlijk gevolg is wat er zou gebeuren na een actie van het kind als de ouder niet zou ingrijpen. Als Rick zich bijvoorbeeld verslaapt en daardoor de bus naar school mist, zou het natuurlijke gevolg zijn dat hij op de fiets of lopend moet gaan. Als Cathelijne haar jas niet aan wil trekken krijgt ze het koud. Een logisch gevolg daarentegen wordt opgelegd door de ouders als een negatief gevolg passend bij het ongewenste gedrag. Als een kind het raam van de buren heeft ingegooid, is een logisch gevolg dat het kind klusjes in en om het huis moet doen om de schade terug te betalen. Als een kind in bed geplast heeft, is een logisch gevolg dat het zelf de lakens moet afhalen en ze in de was moet doen. De ouders beschermen met andere woorden het kind niet voor de negatieve gevolgen van zijn gedrag. voorbeelden van natuurlijke gevolgen – Een kind dat boos is en zijn speelgoed kapotmaakt, heeft nu een kapot en onbruikbaar speeltje. – Als kleren niet in de wasmand gegooid worden, blijven ze vies. – Een kind dat in modderplassen springt krijgt natte schoenen. – Een kind dat te laat aan tafel komt, zit alleen aan tafel en zijn eten is koud geworden. – Een kind dat tijdens maaltijden niets eet, krijgt pas weer wat bij een volgende maaltijd en zal in de tussentijd dus honger krijgen. voorbeelden van logische gevolgen – Als het kind zijn kleurpotloden niet op het papier kan houden, worden deze afgenomen.

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_8, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

120

Pittige jaren

– Een kind dat weigert te eten aan tafel, krijgt geen nagerecht of tussendoortje. – Als het kind zijn kauwgom niet in zijn mond houdt, wordt deze afgenomen. – Als er water over de badrand komt, is het baden voorbij. – Als het kind niet zacht praat in de bibliotheek, moet het de bibliotheek verlaten. – Als het kind niet in de achtertuin blijft, moet het binnen spelen. – Als glazen in de huiskamer blijven staan, mogen kinderen daar de volgende dag niet drinken. – Als het kind niet voor half vijf zijn tussendoortje heeft genomen, mag hij het niet meer vo´o´r de avondmaaltijd. – Als het kind meer televisie kijkt dan is toegestaan, wordt dezelfde tijd de volgende dag afgenomen. – Als het kind zijn fiets niet in de garage zet, mag de fiets die avond niet meer gebruikt worden. Natuurlijke en logische gevolgen zijn het meest effectief bij steeds terugkerend gedrag waarvan de ouders vooraf besloten hebben hoe ze erop zullen reageren. Door deze benadering krijgen kinderen de kans om beslissingen te leren nemen, leren ze verantwoordelijk te zijn voor hun eigen gedrag en leren ze van hun eigen fouten. In de komende paragrafen beschrijven we enkele problemen en goede oplossingen daarvoor, die kunnen optreden bij het gebruik van natuurlijke en logische gevolgen. wees er zeker van dat uw verwachtingen passen bij de leeftijd van uw kind De meeste natuurlijke en logische gevolgen werken het best bij kinderen vanaf vijf jaar. Bij jongere kinderen kunnen ze wel gebruikt worden, maar dan moeten de ouders goed nagaan of het kind het verband kan leggen tussen de gevolgen en het gedrag. Als Sandra bijvoorbeeld nog te jong is om zindelijk te worden maar wel haar bed of onderbroek moet verschonen, kan ze zich buitensporig bekritiseerd of vernederd voelen. Bovendien is het logische gevolg een onterechte straf. Wanneer een kind dat weigert zijn avondeten op te eten geen nagerecht of tussendoortje krijgt, is dat wel een gepast gevolg, omdat het kind ervan leert dat het honger krijgt als het zijn eten niet opeet. Natuurlijke gevolgen moeten uiteraard niet gebruikt worden als het kind er lichamelijke pijn door kan oplopen. Een peuter moet bijvoorbeeld niet de kans krijgen het natuurlijke gevolg te ondervinden van

7 Natuurlijke en logische gevolgen

zijn vinger in het stopcontact steken, de oven aanraken of de straat op rennen. Bij het bepalen van de natuurlijke gevolgen van ongewenst gedrag van uw kinderen, moet rekening gehouden worden met de leeftijd. Vanwege de cognitieve vaardigheid die ervoor nodig is, werken natuurlijke gevolgen beter bij kinderen vanaf vijf jaar dan bij jongeren kinderen. Logische gevolgen die jonge kinderen wel al begrijpen zijn ‘als/dan’waarschuwingen. Bijvoorbeeld: ‘Als je je kauwgom niet in je mond houdt, dan pak ik hem af.’ Of bij een kind dat de schaar op iemand richt: ‘Als je niet voorzichtig kunt zijn met de schaar, dan neem ik hem af.’ In deze voorbeelden is het logische gevolg van iets niet naar behoren gebruiken, dat het wordt afgenomen. wees er zeker van dat u met de keuzes kunt leven Sommige ouders vinden het moeilijk hun kinderen de gevolgen van hun daden te laten ondervinden bij het toepassen van natuurlijke en logische gevolgen. Ze voelen dusdanig mee met hun kinderen, dat ze zich schuldig voelen als ze hen niet te hulp komen. Daarom grijpen ze wellicht in voordat het gevolg kan optreden. Carla zegt bijvoorbeeld tegen haar dochter Angela dat als ze ’s ochtends zo treuzelt en niet op tijd voor het kinderdagverblijf is, het natuurlijke gevolg is dat ze in pyjama moet gaan. Als het echter zover is, kan Carla het niet over haar hart verkrijgen en kleedt ze Angela toch nog aan. Deze overbeschermende houding belet het kind om met problemen en fouten te leren omgaan. Bij het toepassen van gevolgen is het belangrijk om de voors en tegens ervan af te wegen. Wees er zeker van dat u met de gevolgen kunt leven en dat u geen loze bedreigingen uit. In het bovenstaande voorbeeld had Carla zich eerst moeten afvragen of ze bereid was het dreigement door te voeren en Angela in haar pyjama naar het kinderdagverblijf te brengen als ze zou blijven treuzelen. Het niet doorvoeren van een afgesproken gevolg is funest voor uw eigen gezag en voor de mogelijkheden van uw kind om van eigen fouten te leren. gevolgen moeten vrij direct volgen De methode van natuurlijke en logische gevolgen werkt niet als de consequenties voor het ongewenste gedrag te ver in de toekomst liggen. Het natuurlijke gevolg van geen tanden poetsen zou zijn, dat het kind gaatjes krijgt. Aangezien dat echter nog vijf tot tien jaar kan duren zal dat niet effectief zijn. Evenzo zal te veel eten consequenties op de lange termijn hebben die te ver weg liggen om op korte termijn effect te kunnen hebben op het

121

122

Pittige jaren

7.1 Zorg dat u met de gevolgen kunt leven.

gedrag van het kind. Kinderen toestaan geen huiswerk te maken en elke avond tv te kijken totdat hun eindrapport uitwijst dat ze niet overgaan, is eveneens een gevolg dat te ver in de toekomst ligt om invloed te hebben op hun dagelijkse studiegewoonten. Dergelijke straffen op de lange termijn zullen kinderen juist doen twijfelen aan hun eigen mogelijkheden. Voor jonge kinderen maar ook voor kinderen in de schoolleeftijd is het van belang, dat de gevolgen snel op het ongewenste gedrag volgen. Als Danie¨l een speeltje van een ander kind kapotmaakt, dan moet dat zo snel mogelijk terugbetaald worden en moet Danie¨l eraan meebetalen van zijn zakgeld of door het doen van klusjes. Als Lisa haar kleren niet in de wasmand gooit, moet ze de vuile kleren direct dragen. Op die manier leren Lisa en Danie¨l van hun ongepaste gedrag en zullen ze zich de volgende keer waarschijnlijk beter gedragen. geef uw kind vooraf de keuze Soms gebruiken de ouders deze methode als straf, zonder de kinderen van tevoren over de gevolgen in te lichten. Als de vader van Linda ’s ochtends plotseling haar kamer binnenloopt en zegt: ‘Je bent niet op tijd aangekleed en we moeten nu weg, dus je komt maar mee in je pyjama’, geeft hij vooraf geen waarschuwing en geeft hij Linda niet de keuze tussen klaar staan om 8 uur of aankleden in de auto op weg naar school. Het is niet verbazend dat Linda hierdoor alleen maar boos of verontwaardigd zal raken en zich niet verantwoordelijk voelt voor de gevolgen van haar gedrag.

7 Natuurlijke en logische gevolgen

7.2 Vermijd gevolgen die te ver in de toekomst liggen.

Bespreek de verschillende gevolgen op tijd met uw kind, zodat het erover na kan denken en kan beseffen dat het zelf verantwoordelijk is voor de beslissing. De vader van Linda kan bijvoorbeeld zeggen: ‘Als je zoveel moeite hebt je ’s ochtends op tijd aan te kleden, dan krijg je een wekker of je gaat een half uur eerder naar bed.’ Of hij kan zeggen: ‘Jij bent om 8 uur aangekleed, o´f je gaat zonder ontbijt de deur uit en je kleedt je aan in de auto.’ Een ander voorbeeld waarbij het kind de keuze krijgt is: ‘Als je speelgoed niet om zeven uur opgeruimd is, krijg je geen koekje of verhaaltje meer voor het slapengaan.’ Het kind kan nu zelf beslissen hoe het reageert. Door deze benadering leert een kind door middel van positieve gevolgen, dat het beter is positief te reageren dan negatief. gevolgen moeten natuurlijk of logisch zijn en niet bestraffend Soms bedenken ouders consequenties die geen natuurlijk of logisch gevolg zijn op bepaald gedrag. Denk bijvoorbeeld aan een moeder die de mond van haar zoon met zeep spoelt omdat hij iets onbehoorlijks heeft gezegd. Zij kan aanvoeren dat het logisch is de mond van een kind te wassen als het vloekt, maar in werkelijkheid voelt haar zoon

123

124

Pittige jaren

zich waarschijnlijk alleen vies, vernederd en boos na deze straf. Andere ouders bedenken gevolgen die te zwaar zijn. ‘Omdat je vannacht in je bed geplast hebt, mag je vandaag vanaf 12 uur niets meer drinken’, of ‘Omdat je je avondeten niet opgegeten hebt, krijg je het als ontbijt’, of ‘Als je mij slaat, bijt ik jou.’ Een kind zal boos en misschien zelfs wraakzuchtig reageren op dergelijke gevolgen. Het kind zal zich waarschijnlijk eerder richten op de wreedheid van zijn ouders dan op het veranderen van zijn eigen gedrag. Een kalme, vriendelijke, ter zake doende houding is belangrijk bij het bedenken en doorvoeren van gevolgen van gedrag. Het natuurlijke gevolg van zonder jas naar buiten als het koud is, is dat je het koud krijgt. Het logische gevolg van geen huiswerk maken kan zijn dat je een favoriet tv-programma moet missen. Het natuurlijke gevolg van je vieze kleren niet in de wasmand gooien is dat ze nooit gewassen worden. Deze gevolgen zijn niet vernederend en bezorgen het kind geen lichamelijke pijn. We´l leren kinderen om zelf beslissingen te nemen en krijgen ze meer verantwoordelijkheidsgevoel. betrek uw kind er zo veel mogelijk bij Sommige ouders bedenken een programma met natuurlijke en logische gevolgen zonder hun kinderen te betrekken bij de beslissingen. Dit kan ertoe leiden dat kinderen zich boos en verontwaardigd gaan voelen. U kunt dit echter ook als mogelijkheid zien om met uw kind samen te werken aan positief gedrag, waardoor uw kind zich gerespecteerd en gewaardeerd voelt. Als uw kinderen bijvoorbeeld steeds vechten om het televisieprogramma, kan de ouder zeggen: ‘Zo te zien kunnen jullie het niet eens worden over wat jullie willen kijken op de tv. Ik vind het niet leuk daar steeds boos over te worden en ik wil graag dat de avonden wat plezieriger verlopen. Jullie mogen beslissen of je ofwel om de beurt kiest wat er op komt ofwel helemaal niet kijkt. Wat doen jullie het liefst?’ Als u uw kinderen betrekt bij het bepalen van de gevolgen, zullen ze deze minder gaan uittesten en moedigt u het samenwerken aan. wees oprecht en vriendelijk Ouders ondermijnen soms de door hen gestelde gevolgen door boos te worden op het kind en het kritiek te geven als het zich onverantwoordelijk gedraagt. Hiermee wordt het doel van de gevolgen tenietgedaan, namelijk dat het kind voor zichzelf, door ervaring, achter de negatieve gevolgen van zijn gedrag komt. Bovendien kunnen boosheid en afkeuring het ongewenste gedrag juist versterken. Het is belangrijk om oprecht en stellig te zijn over de gevolgen, bereid

7 Natuurlijke en logische gevolgen

te zijn ze door te voeren en de protesten of smeekbeden van het kind te negeren. Als het kind de gevolgen weigert te aanvaarden, dan krijgt het een time-out of verliest het een privilege, afhankelijk van wat het beste past bij de betreffende situatie. Bedenk dat uw kinderen altijd uw grenzen zullen uittesten en wees daar dus op voorbereid. Belangrijk is echter ze niet de les te lezen of kritiek te geven of mee te leven als het gevolg plaatsvindt. Daarentegen kunt u uw kind een nieuwe mogelijkheid bieden om succesvol te zijn. gevolgen moeten passend zijn Soms bedenken ouders een consequentie die te lang duurt of die het kind buitensporig straft. Stel dat de 7 jaar oude Ben met zijn fiets de straat opgaat terwijl hem verteld is dat hij op de oprit moest blijven. Het logische gevolg zou zijn dat de ouders de fiets zouden opbergen. De fiets voor een maand achter slot en grendel zetten is echter een erge straf waarvan Ben waarschijnlijk alleen maar boos en wraakzuchtig wordt. Bovendien krijgt hij op die manier geen nieuwe kansen om met meer succes verantwoordelijk met zijn fiets om te gaan. Sommige mensen geloven echter dat een straf beter is naarmate die erger is en langer duurt. Een beter gevolg bij Ben zou zijn dat zijn fiets 24 uur achter slot en grendel verdwijnt en hij vervolgens weer de kans krijgt het goed te doen. Als de vierjarige Kathy met potloden speelt en er plotseling mee op de keukentafel gaat kleuren, dan zou een logisch gevolg zijn: ‘Als je de potloden niet op het papier kan houden, dan pak ik ze van je af.’ Gaat ze vervolgens gewoon door, dan moeten de potloden ook afgenomen worden. Daarna moeten ze na een half uur teruggegeven worden, zodat ze de kans krijgt het nu wel goed te doen. Het principe is dus dat de gevolgen kort, direct en gepast zijn en dat uw kind daarna meteen een nieuwe kans krijgt om het beter te doen. Bedenk dat de aanpak met logische gevolgen evenals elke andere opvoedingsvaardigheid tijd kost en planning, geduld en herhaling vereist. Bovenal behoeft de aanpak met logische gevolgen een rustige, respectvolle houding. Samenvattend... » Zorg ervoor dat de gevolgen passen bij de leeftijd van uw kind. » Zorg dat u zelf met de gevolgen kunt leven. » Laat de gevolgen direct plaatsvinden. » Geef het kind ruim van tevoren de mogelijkheid om te kiezen. » Laat de gevolgen natuurlijk zijn en niet bestraffend. » Betrek het kind er zo veel mogelijk bij.

125

126

Pittige jaren

7.3 Gevolgen mogen niet te zwaar zijn.

» Wees vriendelijk en positief. » Kies gevolgen die kort en zakelijk zijn. » Bied het kind snel een nieuwe kans om te leren en succesvol te zijn.

8

Kinderen leren problemen op te lossen

Jonge kinderen reageren gewoonlijk niet handig op problemen. Sommigen gaan huilen, anderen slaan en weer anderen gaan bij hun ouders klikken. Op die manier maken ze weinig kans om passende oplossingen voor hun problemen te bedenken. Ze maken er zelfs nieuwe problemen door. Uit onderzoek is echter gebleken, dat jonge kinderen onhandig reageren omdat ze geen andere manieren kennen of omdat hun onhandige reacties onbewust worden aangemoedigd door ouders of andere kinderen. Ouders kunnen helpen door hun kinderen te leren nadenken over oplossingen voor hun problemen en te leren beslissen welke oplossing de beste is. Het is ook aangetoond dat het temperament van kinderen van invloed is op hun mogelijkheden om effectief problemen op te leren lossen. Met name kinderen die hyperactief, impulsief, onoplettend of agressief zijn hebben een grotere kans moeite te hebben bij het oplossen van sociale problemen. Zulke ‘hoogrisicokinderen’ ervaren sociale situaties eerder als vijandig, bedenken minder prosociale (d.w.z. sociaal vriendelijke) oplossingen om interpersoonlijke conflicten op te lossen, en verwachten dat hun agressieve gedrag minder negatieve gevolgen oplevert. Ze reageren agressief en impulsief zonder te stoppen om na te denken over niet-agressieve oplossingen of over het gezichtspunt van de ander. Aan de andere kant is het duidelijk dat kinderen die meer gepaste probleemoplossende vaardigheden kennen, beter spelen, beter liggen bij leeftijdsgenootjes, en eerder meewerken, zowel op school als thuis. Ouders hebben dus een sleutelrol in het leren van meer prosociale oplossingen voor problemen aan agressieve en impulsieve kinderen en het beoordelen welke oplossingen goede keuzes zijn die leiden tot positievere gevolgen. Hoewel het leren van effectief probleem oplossen met name zeer nuttig is voor deze kinderen is het belangrijk alle kinderen te helpen met het verbeteren van hun sociale vaardigheden en hun sociaal probleemoplossende vaardigheden. Het is de taak van ouders kinderen te vormen tot verantwoordelijke burgers die nadenken over de beslis-

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_9, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

128

Pittige jaren

singen die ze nemen en kunnen omgaan met conflicten. Een succesvolle ontwikkeling van kind naar volwassene is afhankelijk van hun vermogen tot kritisch oordelen, van het beschikken over goede besluitvaardigheden en hun vermogen het gezichtspunt van de ander te zien, ongeacht hun aangeboren mogelijkheden, culturele of familiale achtergrond. ouder als model Ongetwijfeld leert u uw kind al betere probleemoplossende methoden zonder dat u dat zelf in de gaten hebt, met name wanneer uw kinderen de mogelijkheid hebben om te zien hoe u problemen oplost (zie hoofdstuk 14). Voor kinderen is het een rijke leerervaring om te zien hoe u met andere volwassenen een probleem bespreekt, onderhandelt en conflicten oplost, en resultaten van oplossingen beoordeelt. Hoewel u uw kinderen misschien niet bij alle probleemgesprekken wilt hebben, vormen vele dagelijkse beslissingen al een goede leermogelijkheid voor kinderen. Zo leren kinderen er bijvoorbeeld van als ze zien hoe hun ouder ‘nee’ zegt op een verzoek van een vriend. Ze kijken geı¨nteresseerd naar de reactie van vader als moeder hem aanraadt iets anders aan te trekken. Is mama sarcastisch, boos of zakelijk? Begint papa te mokken, wordt hij boos, doet hij het zonder meer of vraagt hij om toelichting? Door te zien hoe ouders samen beslissen naar welke film ze op zaterdagavond gaan, kunnen kinderen veel leren over het sluiten van compromissen en over onderhandelen. Uw kinderen leren veel over hun eigen gedrag door te zien hoe hun ouders omgaan met hun dagelijkse beslommeringen. Ouders kunnen daar nog een schepje bovenop doen door hun positieve probleemoplossende wijzen van aanpak hardop te bedenken. Een ouder kan bijvoorbeeld zeggen: ‘Hoe los ik dit op? Ik moet eerst even stoppen en erover nadenken. Welk plan kan ik bedenken om hier wat van te maken?’ Voor kinderen is het proces van problemen oplossen in zes stappen in te delen, in de vorm van de volgende vragen: – Wat is mijn probleem? Wat word ik geacht te doen? (probleem beschrijven en gevoelens die hiermee samen gaan) – Wat zijn enkele oplossingen? Wat zijn nog meer oplossingen? (brainstormen over oplossingen) – Wat zijn de gevolgen? Wat gebeurt er dan? – Wat is de beste oplossing of keuze? (beoordelen van de gevolgen in termen van veiligheid, eerlijkheid en gevoelens) – Gebruik ik mijn oplossing? (toepassing)

8 Kinderen leren problemen op te lossen

– Hoe heb ik het gedaan? (resultaten bekijken en inspanningen aanmoedigen) Voor kinderen van 3 tot 8 jaar is de tweede stap (het bedenken van mogelijke oplossingen) een essentie¨le vaardigheid om te leren. Toepassing en beoordeling (terugblikken) is iets voor oudere kinderen, jonge kinderen moeten eerst leren om verschillende mogelijke oplossingen te bedenken en te begrijpen dat sommige oplossingen beter zijn dan andere. De mogelijkheid om vooruit te denken over de mogelijke uitkomsten van elke oplossing is een grote stap in de ontwikkeling en is met name moeilijk voor jonge kinderen en kinderen die hyperactief en impulsief zijn. stap 1: bespreek hypothetische problemen Een leuke manier om met uw kinderen de discussie over probleem oplossen te beginnen is hen te vragen om te doen alsof ze detectives zijn die een probleem moeten oplossen. Door middel van verhalen of poppen kunt u probleemsce`nes bedenken en voordoen, en kunt u uw kinderen vragen om zo veel mogelijk oplossingen te bedenken. Meer van deze probleemsce`nes kunt u vinden in twee kleurrijke kinderboeken, Bobby’s Speurdersboek voor het oplossen van problemen op school en voor het oplossen van problemen thuis (Webster-Stratton, 1998). Hier volgt een aantal verzonnen probleemsituaties die u samen met uw kind kunt oplossen door middel van de zes stappen beschreven in dit hoofdstuk: – Stel je voor dat een veel jonger kind jou begint te slaan. Wat zou je dan doen? – Stel je voor dat een jongen al heel lang met hetzelfde speelgoed speelt en jij wilt er ook zo graag mee spelen. Wat kun je dan doen? – Stel je voor dat er nog maar e´e´n stuk pizza is en jij en je zusje willen dat allebei. Wat doe je dan? – Stel je voor dat je papa’s lievelingslamp kapot hebt gemaakt. Wat zou je dan doen? – Stel je voor dat je continu gepest wordt door een ander kind op school. Wat zou je doen? – Stel je voor dat je je nieuwe buurman wilt leren kennen. Wat zou je doen? – Stel je voor dat je moeder je naar je kamer stuurt omdat je je kleine broertje uitscheldt, terwijl hij was begonnen met jou uit te schelden. Wat zou je dan doen? – Stel je voor dat je een nieuw paar voetbalschoenen bent kwijtgeraakt die je vader voor je gekocht heeft. Wat zou je doen?

129

130

Pittige jaren

– Stel je voor dat je heel graag een speciaal programma op tv wilt zien, maar dat mag niet van je moeder. Wat zou je doen? – Stel je voor dat je een aantal kinderen vraagt of je mee mag spelen, maar dat mag niet. Wat zou je doen? – Stel je voor dat een ander kind je plaagt met je nieuwe kapsel. Wat zou je doen? – Stel je voor dat je een kind vraagt of het met jou met de bal wil spelen, en dat wil het kind niet. Wat zou je doen? – Stel je voor dat je broer een modelvliegtuigje kapotmaakt waar je wel twee weken aan gewerkt hebt. Wat doe je dan? De eerste stap om kinderen te helpen begrijpen wanneer ze een probleem hebben is dat ze zich bewust zijn van hun gevoelens. Als ze zich ongemakkelijk voelen (verdrietig, boos of bezorgd) is dat een belangrijke aanwijzing dat er een probleem opgelost moet worden. Wanneer er gepraat wordt over het probleem moeten kinderen geholpen worden de gevoelens van de verschillende personen in de situatie te herkennen. Sommige kinderen hebben nog weinig woorden om hun gevoelens te uiten. Om goede probleemoplossers te worden, is het voor deze kinderen nodig hun woordenschat op het gebied van gevoelens te vergroten. Wanneer ze in staat zijn hun gevoelens te herkennen en te benoemen, kunt u hen leren om het probleem nauwkeurig te beschrijven. Bijvoorbeeld: ‘Dus je bent boos omdat je klasgenootje de voetbal niet met je wil delen.’ Een ander aspect van het beschrijven van het probleem is uw kind helpen aan de gevoelens van anderen te denken in die situatie. Bijvoorbeeld: ‘Hoe denk je dat de jongen die de voetbal heeft zich voelt?’ Sommige kinderen vinden het lastig om de gevoelens van anderen te ‘lezen’ en vatten ze verkeerd op, wat leidt tot verkeerde beslissingen. stap 2: brainstorm over oplossingen Na het beschrijven van het probleem, is de volgende stap voor u uw kind te helpen met het bedenken van zo veel mogelijk oplossingen en keuzemogelijkheden voor het oplossen van het probleem. Als uw kind er helemaal geen kan bedenken, vertel er dan zelf een paar. Probeer de discussie over de oplossing leuk te maken door plaatjes, verhaaltjes of poppen te gebruiken. U kunt zelfs voorstellen om samen een verhaal te schrijven over het oplossen van het probleem. Geef geen kritiek of maak de oplossing die uw kinderen aandragen niet belachelijk, ook als het geen goede of handige oplossing is. Moedig het juist aan en probeer zelf een aantal creatieve oplossingen te geven. Prijs uw kin-

8 Kinderen leren problemen op te lossen

deren altijd voor hun pogingen om oplossingen te verzinnen. Het helpt met name wanneer u hen prijst voor hun verschillende oplossingen (bijv.: ‘Goed gedaan, nog een oplossing’), omdat dit hen aanmoedigt om meer verschillende oplossingen te bedenken in plaats van variaties van dezelfde oplossing. Hier volgen enkele oplossingen die voorgesteld kunnen worden voor de eerste drie hypothetische situaties. – Tegen hem of haar schreeuwen. Verdrietig kijken of huilen. Weglopen. Hem of haar uitlachen. Terugslaan. Tegen hem of haar zeggen dat slaan niet mag. Een ouder halen. – Gewoon afpakken. Hem slaan. Nog even wachten. Het hem vragen. Alsjeblieft zeggen. Iets anders leuks gaan doen. – Iets ervoor ruilen. Erover praten. Smeken. Aanbieden het te delen. Alsjeblieft zeggen. Het gewoon pakken. Doormidden snijden.

8.1 Los samen met uw kind problemen op.

stap 3: neem de gevolgen door Na het bedenken van zo veel mogelijk oplossingen is de volgende stap het nagaan van wat er zou gebeuren als de oplossingen zouden worden uitgevoerd. Als de gevolgen eenmaal besproken zijn, help dan uw kinderen de beste oplossing te kiezen. Uw dochter heeft bijvoorbeeld voorgesteld haar vriendje te bedreigen of te slaan om een speeltje van

131

132

Pittige jaren

hem te krijgen. Ga dan met haar na wat de mogelijke gevolgen daarvan zijn, zoals het vriendje kwijtraken, in de problemen komen, of het speeltje krijgen. Ga vervolgens de mogelijke gevolgen na van een andere oplossing, zoals de vriend om het speeltje vragen: ze kan afgewezen worden, ze wordt genegeerd of ze krijgt het speeltje. Vaak zijn kinderen verbaasd of teleurgesteld als de dingen niet volgens hun plan verlopen. Dit kan deels voorkomen worden als ze leren even na te denken over andere mogelijke gevolgen van hun gedrag. Zorg dat dit geen last of dwangmatige handeling wordt voor uw kind. Ze hoeven niet alle mogelijke gevolgen van alle mogelijke oplossingen te bedenken. stap 4: wat is de beste oplossing of de beste keuze? Nadat van een aantal oplossingen de gevolgen zijn besproken, is de volgende stap het helpen kiezen welke e´e´n of twee oplossingen de beste keuze zijn om uit te voeren. Door het als een keuze te brengen is het kind verantwoordelijk voor het probleem. Het kiezen van de beste oplossing vraagt van kinderen om zich drie vragen te stellen: Is de oplossing veilig? Is het eerlijk? Leidt het tot prettige gevoelens? Als het antwoord op deze drie vragen ‘ja’ is, moedig de kinderen dan aan om de oplossing toe te passen. U kunt ze vragen om het met u samen te proberen. stap 5: toepassen van probleemoplossende vaardigheden De vijfde stap bij probleemoplossende spelletjes is dat uw kind een situatie bedenkt waarin gebruik gemaakt kan worden van de bedachte oplossing. Later op de dag, wanneer u een soortgelijke situatie ziet, kunt u uw kind helpen de oplossing te gebruiken om het probleem op te lossen. Stel dat bijvoorbeeld, nadat u deze gesprekken over probleem oplossen heeft gevoerd, uw zoon naar u toe komt rennen en klaagt dat zijn zus zijn favoriete boek heeft gepikt, of dat uw dochter in tranen komt vertellen dat haar kleine broertje haar heeft gebeten. U kunt reageren door de stappen van probleem oplossen, hierboven beschreven, te volgen. Het is wellicht verleidelijker om uw kind te vertellen wat het moet doen, maar het is effectiever om hem of haar zelf te laten nadenken over oplossingen. Problemen oplossen tijdens een conflictsituatie is veel moeilijker dan in een hypothetische of neutrale situatie. Kinderen zijn misschien zo boos of van de kaart, dat ze niet helder meer kunnen nadenken. Wellicht lukt het u uw kind tot rust te brengen door te praten, zodat het een aantal oplossingen kan

8 Kinderen leren problemen op te lossen

bedenken. Soms kunnen kinderen zo van streek zijn dat ze een korte time-out nodig hebben, totdat ze afgekoeld zijn. In een enkel geval is een probleem zo aangrijpend dat het beter is om er op een later tijdstip over te praten, wanneer zowel u als uw kind de tijd heeft gehad om rustig te worden en weer overzicht te krijgen. stap 6: het resultaat beoordelen Hoe vaak heeft u zichzelf horen zeggen: ‘Max maakt dezelfde fouten, steeds maar weer. Hij lijkt helemaal niet te leren van ervaringen of te onthouden wat er de vorige keer is gebeurd.’ De reden hiervoor is dat sommige kinderen de vaardigheid om het verleden te gebruiken voor de toekomst maar in beperkte mate hebben. Ze weten niet hoe ze eerdere ervaringen weer naar boven kunnen halen om te zien of deze ervaringen toegepast kunnen worden bij wat er nu gebeurt. Daarom is de zesde stap zo belangrijk, het helpt uw kind te beoordelen hoe succesvol hij/zij is in het oplossen van een probleem (in verzonnen of in een echte situatie) en of oplossingen weer gebruikt kunnen worden in de toekomst. Het moedigt het kind dus aan om het verleden te overdenken en vooruit te kijken of het een goede keuze voor de toekomst zou zijn. U kunt uw kind helpen de oplossing en het gevolg te beoordelen door dezelfde drie vragen te stellen als bij het kiezen van een oplossing: – Was het veilig? Heeft iemand zich pijn gedaan? – Was het eerlijk? – Hoe voelde jij je erbij en hoe voelde de ander(en) zich? Als op e´e´n van deze vragen het antwoord negatief is, moedig uw kind dan aan om over andere oplossingen na te denken. U kunt zeggen: ‘Oke´, dit was dus niet de beste keuze en dat willen we niet nog een keer doen, omdat we ons er rot bij voelen. Welke andere keuze kunnen we maken als het nog een keer gebeurt?’ Uiteindelijk is het belangrijkste aspect van deze stap, dat uw kind aangemoedigd wordt voor zijn inspanningen om het probleem op te lossen. Prijs uw kind en zorg dat het kind trots is dat het zo goed heeft nagedacht, ongeacht de oplossing die het kind daadwerkelijk had voorgesteld. In de komende paragrafen worden problemen besproken die ouders kunnen tegenkomen bij het leren van probleemoplossende vaardigheden aan hun kinderen. Ook staan er goede manieren bij om die op te lossen.

133

134

Pittige jaren

ontdek hoe uw kind het probleem ziet Soms trekken ouders te snel de conclusie dat ze weten wat precies het probleem van hun kind is. De moeder van Tanja kan bijvoorbeeld vinden dat haar dochter problemen heeft met het delen van speelgoed zonder Tanja’s gezichtspunt te weten, namelijk het probleem dat haar vriendje haar potloden in eerste instantie weggriste. Of wellicht heeft Tanja de potloden wel met het vriendje gedeeld, maar weigerde die vervolgens ze terug te geven. Als haar moeder te snel het probleem vaststelt, kan het zijn dat ze helemaal fout zit. Door de situatie verkeerd te interpreteren gaat ze Tanja misschien de les lezen over delen. Dat kan om verschillende redenen leiden tot weerstand bij het kind. Niemand vindt het leuk beschuldigd te worden van iets wat hij of zij niet gedaan heeft en Tanja zal dus waarschijnlijk van streek raken omdat ze niet eerlijk behandeld wordt. En als ze vervolgens volledig in beslag genomen wordt door de vraag hoe ze de potloden terug moet krijgen, zal ze niet horen welke goede ideee¨n haar moeder aandraagt. Uw eerste opdracht is om het probleem te leren zien vanuit het gezichtspunt van uw kind. U moet daarvoor waarschijnlijk vragen stellen als: ‘Wat is er gebeurd?’, ‘Wat is er aan de hand?’ of ‘Kun je me het even uitleggen?’ Een dergelijke vraag helpt niet alleen uw kind het probleem in zijn hoofd helder te krijgen, maar voorkomt tevens dat u de verkeerde conclusie trekt. Als u eenmaal zeker weet dat u het begrijpt, zou u in een situatie als die van Tanja kunnen zeggen: ‘Nu snap ik het probleem. Jij deelde je potloden met hem, maar hij speelde er te lang mee en weigerde ze terug te geven. En nu ben jij kwaad.’ Kinderen kunnen pas iets leren van een probleem als de oplossing ook van toepassing is op hun visie op de situatie. Als uw kind gelooft dat u zijn of haar kant van het probleem begrijpt, zal uw kind meer gemotiveerd zijn samen aan een oplossing te werken. moedig uw kind aan zo veel mogelijk oplossingen te bedenken Veel ouders denken dat ze hun kinderen kunnen leren problemen op te lossen door hen uit te leggen hoe ze een probleem moeten oplossen. Als bijvoorbeeld twee kinderen problemen hebben met het delen van een fiets en de ouder reageert door te zeggen: ‘Jullie moeten ofwel samen spelen ofwel om de beurt gaan. Afpakken is niet lief.’ Of: ‘Je moet wel delen. Anders wordt Johnny boos en wil hij je vriendje niet meer zijn. Je kunt toch niet zomaar dingen afpakken, hoe zou jij het vinden als hij dat bij jou deed?’ Het probleem van deze aanpak is, dat de ouders hun kinderen vertellen wat ze moeten doen, zonder eerst na te gaan wat het probleem is voor hun kinderen. Bovendien worden de

8 Kinderen leren problemen op te lossen

kinderen niet aangemoedigd om na te denken over hun probleem en hoe ze het kunnen oplossen. In plaats van dat ze aangemoedigd worden om zelf na te denken, wordt ze verteld wat ze moeten denken en wordt de oplossing hen opgelegd. Het is effectiever om uw kinderen te leren bedenken hoe het probleem in eerste instantie ontstaan is in plaats van ze de oplossing aan te reiken. Nodig ze uit mogelijke oplossingen te bedenken. Als u uw kinderen wilt helpen om problemen zelf op te lossen, moet u ze aanmoedigen om zelf na te denken. Ze moeten aangemoedigd worden hun gevoelens over de situatie te uiten, te praten over ideee¨n voor oplossingen en vooruit te kijken naar wat er zou gebeuren als een bepaalde oplossing uitgevoerd zou worden. Het enige moment waarop u met oplossingen hoeft te komen is als uw kinderen wat ideee¨n nodig hebben om op gang te komen. begeleid probleem oplossen Het tegengestelde probleem treedt op, als de ouders denken dat ze hun kinderen helpen conflicten op te lossen door te zeggen dat ze het onderling maar moeten uitvechten. Die aanpak kan werken als de kinderen al goede probleemoplossende vaardigheden hebben, maar bij de meeste kleine kinderen is dat niet het geval. Als Max en Pieter vechten om een boek, zal deze aanpak slechts resulteren in voortgaande ruzie en zal Pieter, de meest agressieve van de twee, uiteindelijk aan het langste eind trekken. Op die manier wordt het ongewenste gedrag van Pieter aangemoedigd doordat hij zijn zin krijgt en wordt Max aangemoedigd om toegeeflijk te zijn omdat het vechten stopte toen hij zich terugtrok. Uw taak als ouder is om uw kinderen te leren het zelf op te lossen door ze bij het doorlopen van de stappen van probleem oplossen te begeleiden. Moedig ze bijvoorbeeld aan hardop te denken en prijs hun ideee¨n en pogingen. Op die manier worden ze aangemoedigd om een manier van denken te ontwikkelen waarmee ze allerlei problemen kunnen aanpakken. Moedig ze aan veel verschillende oplossingen te bedenken. Help ze vervolgens de aandacht te verschuiven naar de gevolgen van elke oplossing. De laatste stap is ze helpen na te gaan welke ideee¨n het beste zijn. wees aardig en positief Soms proberen ouders hun kinderen te helpen door te zeggen dat hun oplossing raar of ongepast is of weinig kans van slagen heeft. Hierdoor voelt het kind zich voor schut gezet en zal het waarschijnlijk

135

136

Pittige jaren

We kunnen boeken met elkaar ruilen.

8.2 Moedig kinderen aan om samen problemen op te lossen.

verder geen oplossingen meer bedenken. Een soortgelijk probleem ontstaat als een ouder het proces dwangmatig gaat doorvoeren en de kinderen dwingt zoveel oplossingen en mogelijke gevolgen te bedenken, dat de discussie erg verwarrend voor hen wordt. Maak de ideee¨n van uw kinderen niet belachelijk, geef geen kritiek of negatieve beoordelingen. Spoor ze juist aan zo veel mogelijk oplossingen te bedenken en hun fantasie de vrije loop te laten. Als ze zich maar voor een korte tijd kunnen concentreren of verveeld raken, hoeft niet van alle oplossingen uitgebreid nagegaan te worden wat de mogelijke gevolgen zijn. Richt de aandacht in plaats daarvan op twee of drie van de meest veelbelovende oplossingen. vraag naar gevoelens Sommige ouders praten bewust niet over gevoelens bij het problemen oplossen. Zij richten zich enkel op het denkproces, de oplossing en de gevolgen. Maar ze vergeten hun kinderen te vragen hoe zij zich voelen of hoe de andere persoon zich in die situatie moet voelen. Ook is het belangrijk voor ouders om zich bewust te zijn van hun eigen gevoe-

8 Kinderen leren problemen op te lossen

lens. Het is belangrijk kinderen te vragen wat zij voelen bij het probleem en hoe de ander zich gevoeld kan hebben. Het is ook belangrijk dat de ouders zich bewust zijn van hun eigen gevoelens. Als u van uw dochter hoort dat ze naar huis gestuurd is door de ouders van een vriendinnetje omdat ze geslagen heeft, kunt u boos worden, gefrustreerd raken of de moed verliezen. U moet die emoties eerst onder controle hebben voordat u uw kind kunt helpen om met ha´a´r gevoelens over de situatie om te gaan. Moedig uw kinderen aan om na te denken over hun gevoelens bij een probleem of bij een mogelijk gevolg van een oplossing. Spoor ze aan ook over het gezichtspunt van de ander na te denken. U kunt uw dochter vragen: ‘Hoe voel je je nu je naar huis bent gestuurd? Wat denk je dat je vriendinnetje voelde toen je dat deed? Hoe voelde jij je toen zij dat deed?’ Vraag hoe ze zelf zou kunnen ontdekken wat een ander voelt of denkt. ‘Hoe kun je erachter komen of ze jouw idee wat vindt? Hoe weet je of zij verdrietig is of blij?’ Hierdoor krijgt uw kind meer inlevingsvermogen. Ze gaat proberen de gevoelens en het gezichtspunt van anderen te begrijpen, waardoor ze eerder bereid is om haar problemen op te lossen, compromissen te sluiten en samen te werken. Door over uw gevoelens te praten geeft u ook aan dat u meevoelt met uw kind. moedig veel oplossingen aan Als uw kinderen oplossingen bedenken, zorg ervoor dat u geen kritiek geeft wanneer de ideee¨n niet goed genoeg zijn. Sta ze toe zo veel mogelijk oplossingen te bedenken zonder dat u een oordeel geeft over de kwaliteit of het mogelijke effect. Geef daarna eventueel een paar eigen creatieve ideee¨n, maar in de vorm van suggesties en niet van opdrachten. Uit onderzoek is gebleken, dat e´e´n van de verschillen tussen aangepaste en niet goed aangepaste kinderen is, dat de goed aangepaste kinderen vaker met meer oplossingen komen voor problemen. Het doel is dus ervoor zorgen dat uw kind zo veel mogelijk ideee¨n krijgt. gebruik open vragen en herformuleringen Het gebruik van open vragen stimuleert het denkproces van het kind over een probleem. Hoewel u geneigd bent om ‘waarom’-vragen te stellen (‘Waarom deed je dat?’) of een meerkeuzevraag (‘Sloeg je hem omdat je boos was of omdat hij je belachelijk maakte?’) of gesloten vragen (‘Heb je hem geslagen?’), probeer deze benaderingen te vermijden omdat ze enkel zullen leiden tot een ja of nee antwoord of een gesloten discussie omdat kinderen zich aangevallen of schuldig voe-

137

138

Pittige jaren

len. Stel ‘hoe of wat’-vragen zoals: ‘Wat is er gebeurd?’, of ‘Hoe voel je je?’of ‘Wat voel je nog meer?’ of ‘Wat denk je dat de ander voelt?’. Deze open vragen bevorderen de inzet van het kind bij het probleem oplossen. Door het iets anders verwoorden (herformuleren) van wat uw kind gezegd heeft of door terug te koppelen van wat uw kind zegt, voelen ze dat er naar hen geluisterd wordt en dat hun eigen ideee¨n gewaardeerd worden. Het voordeel van het herformuleren of in andere woorden weergeven van de uitspraken van het kind is dat u deze uitspraken omvormt in meer gepast taalgebruik. Bijvoorbeeld wanneer uw kind zich wil uitdrukken hoe het zich voelt en zegt: ‘Hij is echt stom’ kunt u dit beschrijven als ‘Je klinkt erg boos op hem’. Dit helpt uw kind om uiteindelijk een betere probleemoplossende woordenschat te ontwikkelen. bedenk positieve en negatieve gevolgen Als ouders de mogelijke gevolgen bespreken van de oplossingen, richten ze zich soms alleen op de negatieve. Een vader en zoon bespreken bijvoorbeeld welke gevolgen het kan hebben als de oplossing van de zoon wordt uitgevoerd, namelijk dat hij zijn vriendje slaat om de bal te krijgen. Ee´n voor de hand liggend gevolg is dat het andere kind gaat huilen, ongelukkig wordt en de zoon problemen krijgt met diens ouders. De meeste ouders zouden dit gevolg voorspellen. Velen van hen vergeten echter dat het slaan wel degelijk kan helpen om die bal in bezit te krijgen. Het is van belang eerlijk te zijn tegen kinderen en zowel de positieve als de negatieve gevolgen te bespreken. Als slaan op korte termijn effectief is, dan moet het kind er vervolgens over nadenken of zijn vriendje op de lange termijn nog wel met hem zou willen spelen. Door alle mogelijke consequenties na te gaan, kunnen kinderen een beter oordeel vormen over het effect van elke oplossing. doe het hardop denken voor Sommige ouders voeren de gesprekken over hun eigen problemen als de kinderen naar bed zijn, omdat ze zich niet op hun gemak voelen als de kinderen toekijken. Misschien vinden ze dat ze naar de kinderen toe een harmonieus front moeten vormen. Hoewel dit op het gebied van regels wel zo is, hoeft dat niet op andere vlakken. Kinderen kunnen leren met meningsverschillen om te gaan door volwassenen effectief problemen te zien oplossen. Hoewel ze geen verhitte discussies moeten zien over belangrijke zaken, levert het een positieve leerervaring op als ze een goede bespreking van een meningsverschil zien. Hoewel u uw kinderen wellicht niet bij alle gesprekken wilt hebben

8 Kinderen leren problemen op te lossen

wanneer u problemen oplost, is het leerzaam voor hen als zij er bij zijn wanneer de alledaagse problemen besproken worden. Ze kunnen ervan leren als ze vader en moeder zien overleggen wie voor dat weekend een oppas zoekt, wie de boodschappen doet of waar het gezin dat jaar op vakantie gaat. Voor alleenstaande ouders zijn er vele mogelijkheden voor uw kinderen om u gade te slaan bij het bespreken van een probleem of conflict, het vinden van oplossingen en vervolgens nagaan wat de beste oplossing zou kunnen zijn. U kunt het problemen oplossen voordoen door hardop te denken bij het plannen van een feestje, het maken van een carpoolafspraak of het uitwerken van het budget voor die maand. Ook helpt u uw kinderen als ze kunnen zien hoe u een oplossing bespreekt die niet goed gewerkt heeft en een nieuwe aanpak bedenkt voor de toekomst. Uit onderzoek blijkt dat het cruciaal is dat kinderen de mogelijkheid hebben volwassenen conflicten te zien bespreken en oplossen, niet alleen voor hun probleemoplossende vaardigheden, maar ook voor de afname van hun eigen stress en angstgevoelens over onopgeloste zaken. richt de aandacht op het nadenken en op jezelf onder controle houden Ouders denken vaak dat het doel van problemen oplossen is de beste oplossing te vinden voor een bepaalde situatie. Hoewel het fijn zou zijn als dat gebeurt, is het werkelijke doel van het hele leerproces, dat kinderen een denkstrategie en een manier leren om zichzelf onder controle te leren houden, in plaats van tot een specifieke oplossing te komen. Wanneer u met uw kinderen problemen oplost, richt u zich dan op de manier waarop ze denken in plaats van de specifieke conclusies die ze trekken. Uw doel is dat uw kinderen leren om op hun gemak na te denken over een conflict, een goede basis ontwikkelen voor het vinden van goede oplossingen en keuzes, methoden leren om vooruit te denken over mogelijke gevolgen van verschillende oplossingen. Deze cognitief-sociaal probleemoplossende vaardigheden leiden uiteindelijk tot zelfmanagement wanneer ze in een werkelijk conflict betrokken zijn. Probeer deze probleemoplossende methoden zo veel mogelijk gedurende de dag te gebruiken om uw kind te helpen zelf oplossingen te vinden voor problemen. Hier volgen enkele voorbeelden waarin problemen niet goed worden opgelost met kinderen of waarin dat wel goed gebeurt. Ineffectief problemen oplossen Twee kinderen vechten om een pop en trekken eraan.

139

140

Pittige jaren

Ouder: Ik heb al honderd keer tegen jullie gezegd dat je niet aan elkaars speelgoed mag trekken! Kind 1: Maar hij is van mij! Kind 2: Zij heeft hem afgepakt. Ik had hem het eerst. Ouder: Wanneer leren jullie nou eens om samen te spelen? Jullie moeten echt leren delen! Het gevecht zet zich voort. Effectief problemen oplossen Tina huilt en houdt haar arm vast. Moeder: ‘Wie heeft jou geslagen? Tina: Sara. Moeder: Wat is er gebeurd? (moeder vraagt naar Tina’s kijk op het probleem.) Tina: Ze sloeg mij zomaar. Moeder: Weet je waarom ze je sloeg? (moeder moedigt Tina aan om na te denken over de oorzaak.) Tina: Nou, ik sloeg haar eerst. Moeder: Nou, ik denk dat je erg boos was. Waarom? Tina: Ik mocht niet in haar boek kijken. Moeder: Dat moet erg frustrerend voor je geweest zijn. Hoe denk je dat zij zich voelde toen je haar sloeg? (moeder leert Tina na te denken over de gevoelens van anderen.) Tina: Boos. Moeder: Daarom sloeg ze je terug, denk ik. Weet je waarom ze jou niet in haar boek liet kijken? (moeder leert Tina het probleem van de kant van de ander te zien.) Tina: Nee. Moeder: Hoe kom je daar achter? Tina: Nou, ik kan het toch vragen? Moeder: Goed idee!’ (moeder moedigt Tina aan de feiten uit te zoeken en het probleem helder te krijgen.) Even later Tina: Sara zei, omdat ik haar nooit in mijn boeken laat kijken! Moeder: O. Nou, nu weet je waarom ze nee zei. Weet jij iets wat je zou kunnen doen zodat ze jou wel in haar boek laat kijken? (moeder spoort Tina aan een oplossing te bedenken.)

8 Kinderen leren problemen op te lossen

Tina: Ik kan zeggen dat ik anders haar vriendinnetje niet meer wil zijn. Moeder: Ja, dat is wel een idee. Wat zou er dan gebeuren? (Tina leert nadenken over mogelijke gevolgen van haar oplossing.) Tina: Dan speelt ze misschien niet meer met mij of ze wil mijn vriendinnetje niet meer zijn. Moeder: Ja, dat kan. Wil je dat ze je vriendinnetje blijft? Tina: Ja. Moeder: Kun je nog iets anders bedenken dat je kan doen, zonder dat jullie geen vriendinnetjes meer zijn? (moeder moedigt aan tot meer oplossingen.) Tina: Ik kan het boek ruilen met e´e´n van mijn boeken. Moeder: Dat is een goed idee. Wat zou er dan kunnen gebeuren? In dit voorbeeld leert de moeder van Tina haar nadenken over de reden dat ze geslagen is en het probleem te begrijpen. Als moeder erachter komt dat Tina de eerste klap uitdeelde, steekt ze geen preek af en geeft ze geen advies, maar helpt ze haar dochter nadenken over de gevoelens van Sara. Door probleemoplossende technieken moedigt ze Tina aan het probleem te overdenken en andere oplossingen te bedenken. Ineffectief problemen oplossen Mark: Papa, kom eens met mij spelen. Vader: Ik kan niet, ik ben bezig. Mark: Alsjeblieft papa, ik wil dat je met me komt spelen. Vader: Ik moet voor het eten zorgen. Ik speel straks wel met je. Mark: Alsjeblieft? Ik wil nu´ met jou spelen! Vader: Ga nou even alleen spelen terwijl ik voor het eten zorg. Je moet leren om ook alleen te spelen. Je kunt niet altijd alles meteen krijgen waar je zin in hebt. Vijf minuten later Mark: Papa, ben je klaar met het eten? Vader: Ik zeg het wel als ik klaar ben, val me nou niet steeds lastig anders speel ik helemaal niet meer met je. Effectief problemen oplossen: Mark: Papa, kom je met mij spelen?

141

142

Pittige jaren

Vader: Ik ben even bezig met het eten. Als de salade klaar is, kan ik met je komen spelen. Mark: Alsjeblieft papa, kom je alsjeblieft nu met mij spelen? Vader: Dat zou ik wel willen, maar het kan even niet. Opa en oma komen eten en ik wil dit afmaken voordat ze er zijn. Mark: Ah, papa? Vader: Kun je iets anders bedenken om te doen terwijl ik de salade maak? (vader leert Mark een andere activiteit te bedenken.) Mark: Nee. Vader: Nou, volgens mij houd je me voor de gek. Wat zou je leuk vinden om te doen? Mark: Ik kan helpen met de salade. Vader: Ja, dat kun je bijvoorbeeld doen! Mark: Of ik kan tv kijken. Vader: Jaaa! Nu heb je al twee dingen bedacht. En als je nog steeds met mij wilt spelen als ik klaar ben, kom het dan maar zeggen, goed? De emotionele confrontatie wordt hier voorkomen doordat zowel Mark als zijn vader het probleem begrijpen en elkaars gezichtspunt inzien. Mark accepteert dat hij niet direct kan krijgen wat hij wil en is bereid erop te wachten omdat hij wordt geholpen na te denken over de gevoelens van zijn vader en omdat hij weet dat vader zı´jn gevoelens begrijpt. prijzen en nog meer prijzen Kijk gedurende de dag naar momenten waarop uw kinderen goede beslissingen maken en effectief problemen oplossen. Neem even een pas op de plaats om uw kinderen te prijzen voor deze vaardigheden. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Wauw, jullie hebben samen dat probleem opgelost als echte detectives! Jullie zijn erg goed aan het worden in het oplossen van problemen en in rustig blijven.’ Samenvattend... Het aanleren van deze probleemoplossende vaardigheden is niet moeilijker dan het aanleren van andere vaardigheden zoals leren fietsen of lezen. Eerst leert u ze de stap-voor-stapprocedure te volgen en dan doet u het voor, oefen vaak en moedig het probleem oplossen aan in verschillende situaties. Dit stappenplan zal mettertijd een automatisme worden als er veel mee geoefend wordt. Nieuwe ervaringen ermee zullen ertoe leiden dat het stappenplan rijker wordt omdat het verband tussen verschillende stapjes beter begrepen wordt. Net als bij

8 Kinderen leren problemen op te lossen

het leren lezen, is er bij het leren van deze vaardigheden ook niet de verwachting dat het binnen een jaar gebeurd is. In plaats daarvan vereist het doorlopende instructie en steun. Net zoals sommige kinderen moeite hebben met leren lezen of schrijven, hebben sommige kinderen ook moeite met het ‘lezen’ van sociale signalen, het begrijpen van het gezichtspunt van de ander, het begrijpen hoe je gevoelens kunt uiten en het leren van gepaste methoden voor probleem oplossen. Met aanhoudende aanmoediging van de kant van de ouder, gaan kinderen zichzelf zien als kundige beslissers, en zijn ze uitgerust met de nodige vaardigheden om de uitdagingen aan te gaan die horen bij de puberteit en de volwassenheid. Onthoud: » Maak gebruik van spelletjes, boeken en poppen voor het oefenen van de stappen van probleem oplossen bij verzonnen problemen. » Help kinderen het probleem duidelijk te beschrijven en de gevoelens te herkennen die ermee gepaard gaan. » Richt u zich bij jonge kinderen (nog niet schoolgaand) op het bedenken van zo veel mogelijk oplossingen. » Help kinderen in de basisschoolleeftijd zich te richten op alle mogelijke gevolgen van de verschillende oplossingen. » Wees positief, creatief en humoristisch. » Los problemen zelf effectief op. » Help kinderen bedenken wat ze moeten doen als een oplossing niet werkt. » Onthoud dat het gaat om het leren nadenken over een conflict, niet om de beste antwoorden.

143

Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

9

Boris’ voetbalteam stond voor in een spannende wedstrijd tegen het team dat bovenaan stond. Het team was zeer opgetogen. In de laatste 10 minuten nam de wedstrijd een wending en kwam het andere team met 3-2 voor te staan. Het werd heel spannend! De keeper van Boris’ team raakte in paniek en gooide de bal zo in de voeten van de tegenstander, zodat de tegenstander meteen weer kon scoren. Uiteindelijk kreeg het team van Boris weer balbezit en Boris rende op het doel van de tegenstanders af. Vlak voor het doel speelde hij de bal naar een teamgenoot die hem er alleen maar in hoefde te trappen. Boris stond te trillen van de zenuwen. Maar het teamgenootje miste. Boris werd zo boos dat hij hard tegen de doelpaal trapte. Zijn vader klaagde: ‘Wat erg! Kan hij niet leren zichzelf onder controle te houden?’ Een andere jongen, Erik, miste even later ook een schot voor open doel en verliet stoı¨cijns het veld. Pim en Jesse barstten in tranen uit over het verlies. Een ouder riep: ‘Tienjarigen zijn te oud om te huilen! Gedraag je niet als baby’s.’ Weer een andere ouder adviseerde: ‘Je moet niet huilen, je moet boos worden!’ Toen het ontmoedigde team het veld verliet, zei een jongen: ‘Ik breek de benen van de keeper.’ Zoals dit scenario laat zien, zijn er grote verschillen in de reacties van kinderen en ouders op emotionele situaties. De eerste stap in het kinderen leren emoties onder controle te houden is, met begrip voor de oorzaak van deze emotionele reacties, ze te leren omgaan met frustraties en teleurstellingen die bij het leven horen. Het is belangrijk om eerst de term ‘emotie’ te omschrijven: emoties zijn reacties op prikkels of situaties die een persoon raken. Kijk hoe de teamgenoten de drie niveaus van emotionele reacties laten zien. – Het eerste – en meest basale – niveau betreft neurofysiologische en biochemische reacties, inclusief de lichamelijke processen die ge-

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_10, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

9 Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

reguleerd worden door het autonome zenuwstelsel; hartslag, bloeddruk, ademhaling, de afscheiding van hormonen en reacties in de hersenen. Een persoon die zich bijvoorbeeld boos voelt, heeft een verhoogde hartslag en krijgt een rood gezicht. Het trillen van Boris is een neurofysiologische uiting. – Het tweede niveau van emotionele reactie is het motorische en gedragsmatige niveau; een persoon drukt zijn emoties uit door middel van acties, zoals gezichtsuitdrukking, huilen, een norse blik of zich terugtrekken. Pim en Jesse lieten hun emoties zien toen ze in huilen uitbarstten, net als Boris die in zijn boosheid tegen de doelpaal trapte. Erik trekt zich terug door het veld te verlaten, een andere uiting van emotie in gedrag. – Nog een andere jongen liet zijn gevoelens zien door middel van woorden, hij liet een cognitieve en subjectieve reactie zien op de situatie. Dit is het derde niveau, het gebruik van woorden (gesproken, geschreven of in de vorm van gedachten) om gevoelens aan te geven als in: ‘Ik voel me gefrustreerd.’

wat is emotieregulatie? Emotieregulatie verwijst naar de mogelijkheden van een persoon om op een goede manier controle te houden over zijn of haar emotionele reacties (neurofysiologisch en biochemisch, gedragsmatig en cognitief) bij het omgaan met situaties. De term emotionele disregulatie verwijst naar iemand die zijn emotionele reacties niet onder controle kan houden, zoals een kind wiens boosheid en agressie hem ervan weer-

145

146

Pittige jaren

houden vriendjes te maken, of een kind dat zich terugtrekt bij spannende situaties wat leidt tot het vermijden van nieuwe activiteiten. Net als lopen, praten en zindelijkheidstraining stapjes in de ontwikkeling zijn, is er bij emotieregulatie ook sprake van een ontwikkeling; emotieregulatie is niet aangeboren, het moet geleerd worden. In het begin van de ontwikkeling biedt de omgeving de controle over de emoties. Een baby met een natte luier kan dat maar op e´e´n manier kenbaar maken, door te huilen. Ze heeft hulp van buitenaf nodig om haar innerlijke spanning af te laten nemen. Dit laat ze blijken door te gaan huilen. De ouder begrijpt de bedoeling van het huilen en doet wat nodig is om haar te kalmeren. En zoals we weten zijn sommige baby’s gemakkelijker te kalmeren dan andere. Kinderen worden geboren met individuele verschillen in hun mogelijkheden om zichzelf onder controle te houden. In de peuter- en kleutertijd, vindt rijping plaats in de emotieregulatie; het kind leert steeds beter zijn emoties onder controle te houden. Als kinderen leren praten worden ze vaardiger in het benoemen van hun emoties, gedachten en bedoelingen, wat hen helpt hun emotionele reacties onder controle te houden. Hiermee wordt bedoeld dat ze hun ouders laten weten wat ze nodig hebben om rustig te blijven. Maar kinderen van deze leeftijd hebben nog wel hulp hierbij nodig! Kinderen vanaf 6 jaar nemen een grotere verantwoordelijkheid voor hun eigen emotionele functioneren, maar ouders blijven een grote rol spelen. In dit stadium wordt de emotieregulatie meer reflectief; het kind kan zelf bekijken hoe het zijn emoties onder controle houdt met behulp van zijn omgeving. De sterke emotionele reacties als woede, angst en spanning zijn al in zekere mate milder geworden op deze leeftijd. In plaats van iemand slaan of een driftbui krijgen wanneer ze boos zijn, zullen veel kinderen het met woorden uitvechten, of zelfs in staat zijn te vertellen dat ze boos zijn. In plaats van ongeduld te tonen door te gaan huilen, zijn kinderen beter in staat te wachten. In plaats van rondjes te gaan rennen wanneer ze opgewonden zijn, kunnen kinderen praten over hoe opgewonden ze zijn. Wanneer kinderen hun eigen emotionele regulatie ontwikkelen, beginnen ze innerlijke ervaringen te scheiden van reacties naar buiten toe. Het kan dus zijn dat een kind in de basisschoolleeftijd van binnen erg gestrest is door een bepaalde situatie, maar van buiten geen enkele emotionele reactie laat zien. Gedurende de adolescentie komen hormonen de hoek om kijken en geven deze emotionele systemen een optater, waarbij al het geleerde

9 Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

op de proef gesteld wordt. Ouders kunnen ervaren dat hun puber terugvalt naar de emotieregulatie van een kleuter. hoe snel leren kinderen hun emoties te reguleren? Net als bij het leren lopen, praten of zindelijk worden, zijn er ook op dit gebied veel verschillen tussen kinderen. Sommige kinderen ontwikkelen zich langzamer in zelfbeheersing dan andere. We weten nog erg weinig over wat aan de verschillen in deze ontwikkeling bijdraagt. Desondanks laat onderzoek zien dat er in ieder geval drie processen ten grondslag liggen aan de ontwikkeling van het onder controle houden van emoties: – Neurologische rijping. De groei en ontwikkeling van het zenuwstelsel van kinderen vormt de ‘hardware’ die nodig is om emotionele reacties onder controle te houden. – Temperament en niveau van ontwikkeling. Sommige kinderen zijn kwetsbaarder voor emotionele ontregeling door leerproblemen, achterstand op het gebied van taal, tekorten wat betreft aandacht of een moeilijk temperament. – Sociaal functioneren van ouders en steun uit de omgeving. Verschillen in hoe gezinnen praten over gevoelens (van zichzelf en die van anderen) zijn gekoppeld aan latere verschillen in de manier waarop kinderen hun eigen gevoelens uiten en hun emoties onder controle houden. Kinderen die continu stress ervaren, of voorspelbaarheid en stabiliteit in hun omgeving missen, hebben meer problemen om hun emoties onder controle te houden. We kunnen het zenuwstelsel of het temperament en het ontwikkelingsniveau van kinderen niet zomaar veranderen, maar we kunnen hen wel leren hun emoties onder controle te houden met behulp van de derde factor, socialisatie en steun. op welke manieren kunt u helpen? Zorg voor stabiliteit en duidelijkheid Duidelijke grenzen, huisregels en routine helpen kinderen te leren wat ze kunnen verwachten. Wanneer het thuis stabiel en veilig voelt, ontwikkelen kinderen emotionele middelen om met de minder voorspelbare buitenwereld om te gaan.

147

148

Pittige jaren

Accepteer de emoties en de emotionele reacties van uw kind De emotionele uitbarstingen van kinderen zijn niet expres of opzettelijke pogingen om het ouders moeilijk te maken. Het is normaal dat kinderen bij tijd en wijle pruilen, reageren door te schreeuwen, vloeken, iets breken en zich terugtrekken of alleen gelaten willen worden. Afstemmen en begrip hebben voor de emoties van uw kind helpen uw kind een grotere mate van emotionele spanning te verdragen en ermee om te gaan. Zelfs een simpele opmerking als ‘Ik zie dat je boos bent omdat je het koekje niet nu mag’, helpt uw kind de emotionele verwarring in zijn lichaam te herkennen. Praat over uw eigen gevoelens Praat over uw eigen gevoelens zodat kinderen leren om emoties te herkennen en ze op een goede manier om te zetten in woorden. In het voorbeeld aan het begin, had de vader tegen zijn zoon kunnen zeggen: Ik vond het echt heel erg hoor, dat jullie verloren hebben en de wedstrijd ging juist zo goed. Ik was er helemaal kapot van. Maar het belangrijkste is dat jij een hele goede wedstrijd gespeeld hebt. Jullie deden allemaal je best en jullie waren een echt team – jullie werkten echt goed samen. Ik ben trots op je. Volgende keer win je vast! Ouders die vaak de ‘taal van emoties’ gebruiken om hun eigen emoties te uiten en de non-verbale emoties van anderen uit te leggen, helpen hun kinderen met hun emoties om te gaan. Regelmatig praten over gevoelens helpt kinderen emoties te herkennen en laat zien hoe men door woorden te geven aan gevoelens om kan gaan met emoties. Kinderen die volwassenen horen praten over gevoelens zijn minder geneigd hun toevlucht te nemen tot het uiten van negatieve emoties in ongewenst gedrag. Onderzoek toont aan dat kinderen die leren praten over hun gevoelens, meer controle hebben over hun uitingen van emoties zonder woorden. Dit vergroot hun controle over gevoelens in het algemeen. Het verwoorden van emoties door ouders laat ook zien hoe ouders omgaan met bepaalde emoties. In tegenstelling tot ouders die afwerend tegenover het verwoorden van emoties staan, moedigen zij hun kinderen juist aan om hun gevoelens op te kroppen.

9 Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

moedig kinderen aan om vrij te praten over hun gevoelens We proberen kinderen te leren om controle over hun eigen gedrag te hebben, niet over hun gevoelens. Het is heel belangrijk dat kinderen begrijpen dat het niet altijd goed is om hun gedrag te laten bepalen door hun gevoel, maar dat ze altijd over hun gevoelens kunnen praten en dat alle gevoelens normaal en natuurlijk zijn. Vermijd te zeggen: ‘Wees niet verdrietig’, of ‘Je moet daar niet boos over zijn.’ Benoem in plaats daarvan de gevoelens van uw kind op een goede manier en moedig aan om over zijn/haar emoties te praten. Wanneer uw kind vertelt over een ervaring, luister dan aandachtig zonder te oordelen of advies te geven. Soms helpt het om een soortgelijke ervaring uit het verleden van uzelf te delen. Kinderen moeten ook begrijpen dat, net als de een van broccoli houdt en de ander niet, mensen verschillende gevoelens kunnen hebben bij dezelfde gebeurtenis en meerdere gevoelens tegelijk kunnen hebben. De belangrijkste les is dat alle gevoelens oke´ zijn – sommige gevoelens zijn prettig terwijl andere pijn doen, maar alle gevoelens zijn echt en belangrijk.

149

150

Pittige jaren

doe emotieregulatie voor Hoe gaat u om met uw eigen emoties? Wuift u ze weg of trekt u zich terug in stilzwijgen? Het is te verwachten dat uw kinderen u nadoen. Praat over uw emoties en de manieren waarop u ermee omgaat. Als u bijvoorbeeld gefrustreerd raakt bij het repareren van uw grasmachine, kunt u in plaats van boos te worden en te gaan vloeken, zeggen: ‘Ik kan maar beter even stoppen, tot rust komen en iets ontspannends gaan doen voordat ik verder ga. Ik ben het zo zat dat ik het alleen maar erger maak. Als ik even wegga, kom ik er misschien wel achter wat ik moet doen.’ Zoals altijd is het belangrijk om het gedrag voor te doen dat u van uw kind wilt zien. Als u wilt dat uw kind zijn emoties onder controle kan houden, is het belangrijk dat hij u hetzelfde ziet doen en de manier waarop u dat doet. Blijf kalm tijdens de uitbarstingen van uw kind. Probeer rustige, geruststellende woorden of advies te geven, knuffel uw kind even of aai even over zijn arm of rug. Maar als uw kind erg overstuur is, maakt uw aandacht en troost de uitbarsting alleen maar erger. Op die momenten is het, na het aanbieden van een korte geruststelling, vaak het beste om even weg te lopen en het gedrag van uw kind de vrije loop te laten. Wanneer uw kind wat rustiger wordt kunt u zeggen: ‘Ik weet dat je teleurgesteld bent, maar je probeert jezelf nu echt rustig te krijgen. Als je hulp wilt om het probleem op te lossen, hoor ik het graag van je.’ Op die manier krijgt uw kind zichzelf weer rustig genoeg om duidelijk te maken hoe ze zich voelt. leer uw kind positieve zelfspraak Onderliggende gedachten versterken of veroorzaken vaak negatieve emoties zoals angst, frustratie, boosheid en ontmoediging. Deze gedachten staan bekend als ‘zelfspraak’, hoewel kinderen dit ook hardop kunnen uiten. Een kind dat zich ontmoedigd voelt kan bijvoorbeeld tegen zichzelf zeggen: ‘Ik ben een grote mislukking’, ‘Ik kan ook helemaal niks goed doen’ of ‘Ik haat je’. In het voorbeeld aan het begin van dit hoofdstuk reageren Boris en Erik verschillend omdat ze andere dingen tegen zichzelf zeggen over de situatie. Als we Boris zouden vragen waarom hij boos werd, zou hij zeggen: ‘Mijn teamgenoot weet niet hoe hij een doelpunt moet maken.’ Wanneer we Erik zouden vragen waarom hij niet boos werd, had hij gezegd: ‘Ik ben niet goed in voetbal – ik kan niet eens de bal goed raken.’ Hoewel Boris reageert door de schuld aan een ander te geven en Erik reageert met negatieve zelfspraak, reageren ze beiden negatief en laten ze negatieve emoties zien. Deze zouden waarschijnlijk omgedraaid kunnen worden als ze tegen zichzelf hadden gezegd: ‘Ik heb

9 Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

mijn best gedaan, ik miste, maar de volgende keer doe ik het beter’ of ‘Ik kan dit wel, het vergt oefening, iedereen mist wel eens.’ Onderzoek toont aan dat kinderen met negatieve zelfspraak eerder boos worden dan kinderen met positieve zelfspraak. Leer uw kinderen om zachtjes geruststellende dingen tegen zichzelf te zeggen, help hen om controle over zichzelf te hebben, of plaats de situatie in een breder perspectief. Een kind dat bijvoorbeeld geplaagd wordt, kan rustig blijven door tegen zichzelf te zeggen: ‘Ik kan hiermee omgaan. Ik negeer ze gewoon. Het is het niet waard om me druk over te maken. Ik kan rustig blijven, ik ben sterk.’

Voorbeelden van positieve zelfspraak zijn:

151

152

Pittige jaren

‘Adem drie keer goed in.’ ‘Denk aan leuke dingen.’ ‘Ik laat me niet van de wijs brengen.’ ‘Iedereen wordt wel eens geplaagd.’ ‘Iedereen heeft ouders die wel eens kwaad worden.’ ‘Ik kan hiermee omgaan.’ ‘Ik kan rustig worden.’ ‘Ik heb andere vriendjes die me leuk vinden.’ ‘Hij deed het niet expres, het was een ongeluk.’ ‘Iedereen maakt fouten. Niemand is perfect. Ik doe het de volgende keer vast beter.’ ‘Als ik nog meer oefen, lukt het me vast.’ ‘Ik word rustig en kies opbeurende woorden.’ ‘Mijn vrienden vinden me nog steeds leuk, ook al maak ik fouten bij honkbal.’ ‘Straks voel ik me gelukkiger.’ herken moeilijke situaties en gebruik ze voor het leren van probleem oplossen Vaak zoeken kinderen hun toevlucht in driftbuien, omdat ze geen andere manieren hebben geleerd om te krijgen wat ze willen. We kunnen hen leren om verschillende manieren te bedenken waarop ze in een situatie kunnen reageren en wat de gevolgen van die reacties zijn. Dit zijn de grondbeginselen van probleem oplossen. Het basisidee is om kinderen te leren verschillende oplossingen voor een probleem te bedenken. Wanneer uw kind een idee heeft, moedig dat dan aan en vraag naar nog een idee. Wanneer u overtuigd bent dat uw kind met zo veel mogelijk oplossingen is gekomen, kunt u zelf oplossingen noemen. Vervolgens vraagt u hem na te denken over de gevolgen van elke oplossing. U kunt hem bijvoorbeeld helpen te begrijpen dat wanneer hij zijn zusje slaat om zijn fiets te krijgen, hij zichzelf in problemen brengt. Moedig vervolgens zijn nadenken en probleem oplossen aan door te prijzen. Het oefenen om te gaan met verzonnen situaties die hen normaliter boos maken, helpt kinderen controle te krijgen over hun eigen boosheid in de toekomst. Doe een rollenspel over situaties die hoogst waarschijnlijk een driftbui zouden veroorzaken (zoals geplaagd of buitengesloten worden of verliezen) en breek het proces van probleem oplossen in zes stappen: 1 Beschrijf het probleem: wat is het probleem en hoe voel ik me in die situatie?

9 Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

2 Brainstorm over oplossingen: wat kan ik eraan doen (hoe vergezocht ook)? 3 Evalueer mogelijke oplossingen: wat gebeurt er als ik dit doe? 4 Wat is de beste oplossing? (Wat is eerlijk, veilig en leidt tot prettige gevoelens?) 5 Probeer het uit: doe ik wat ik besloten had te doen? 6 Evalueer het resultaat: hoe is het gegaan, wat is eruit gekomen? Een andere aanpak om problemen te leren oplossen is om naar een probleem dat recentelijk is voorgekomen te kijken, de gevoelens die daarbij hoorden te benoemen en te bespreken hoe het kind op een andere manier had kunnen reageren. Geef geen schuld of kritiek; richt u zich in plaats daarvan op hoe u uw kind kunt helpen in de toekomst zijn gevoelens te herkennen en te denken over handige manieren om met deze gevoelens en het probleem om te gaan. leer uw kind de ‘schildpadtechniek’ Positieve zelfspraak en een probleemoplossende aanpak helpen kinderen om hun emoties onder controle te houden op het cognitieve niveau, op het denken. Maar soms hebben ze hulp nodig bij het omgaan met de neurofysiologische/biochemische aspecten van emotieregulatie. Sommige kinderen, of alle kinderen in bepaalde situaties, raken bijvoorbeeld zo overstuur dat ze geen controle meer hebben over hun zelfspraak of over het probleem oplossen; hun fysiologische prikkeling zorgt ervoor dat ze niet meer helder kunnen denken. Het leren van positieve zelfspraak zal helpen, maar het kind heeft misschien extra manieren nodig om kalm te worden. De ‘schildpadtechniek’ is een goede manier om rustig te worden en een goede eerste stap bij het probleem oplossen. Vraag het kind eerst zich voor te stellen dat het een schild heeft waarin het zich terug kan trekken, net als een schildpad. Leer vervolgens hoe het zich in het schild kan terugtrekken, haal drie keer diep adem en zeg tegen jezelf: ‘Stop, haal diep adem, wordt rustig.’ Wanneer ze diep adem haalt, vraag haar dan zich te richten op haar ademhaling en de adem in haar benen en armen te drukken zodat ze haar spieren kan ontspannen. Soms helpt het om aan een bepaalde ontspannende situatie te denken. Moedig uw kind aan om tegen zichzelf te zeggen: ‘Ik kan rustig worden. Ik kan dit. Ik heb de controle. Ik blijf buiten vechtpartijen’, terwijl uw kind doorgaat met langzaam adem halen. Ze kan in haar schild blijven totdat ze zich rustig genoeg voelt om eruit te komen en het nog eens te proberen.

153

154

Pittige jaren

Doe deze ‘schildpadtechniek’ aan uw kinderen voor. Zeg dat u allen in de auto zit te wachten op een parkeerplekje. Plotseling komt er een andere auto en die schiet zo het lege plekje in. U zegt: ‘Ik ben zo kwaad op hem! Ik was al veel langer aan het wachten! Nou ja, ik kan me beter terugtrekken in mijn schild voor een tijdje om even rustig te worden. Ik kan denk ik beter mijn schildpadkracht gebruiken en een paar keer diep ademhalen. Zo, dat voelt beter. Eens even kijken waar er nog meer een plekje vrij is.’ Voor jonge kinderen kan het erg nuttig zijn dit te oefenen en aan te moedigen met een handpop van een schildpad. Zo krijgt het kind een beeld van de schildpad die zich terugtrekt in zijn schild. Als u geen handpop heeft, kunt u een plaatjesboek uit de bibliotheek halen van een schildpad.

9 Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

help kinderen de stadia van het boos worden herkennen De eerste vroegtijdige waarschuwing van boosheid of negatieve emoties, is bekend bij elke ouder. Het kind moppert, ziet er nors uit en loopt pruilend door het huis. In het tweede stadium wordt het kind extreem gespannen, rusteloos en humeurig; het maakt niet uit wat u zegt, niets lijkt goed te zijn of hem te interesseren. Een explosieve uitbarsting kan ontstaan bij de minste uitdaging. Het kind weigert mee te werken aan pogingen van de ouders om de uitbarsting onder controle te houden en deze pogingen kunnen zelfs het verzet tegen alles wat ouders zeggen vergroten. In het derde stadium, nadat de uitbarsting heeft plaatsgevonden, neemt een gedrukte stemming de plaats in van de agressie; het is het ‘laat me alleen’-stadium. Het kind is verdrietig of kalm en wil niet praten met zijn ouders. In het vierde en laatste stadium is het kind er klaar voor om weer normale activiteiten te ondernemen en zich te gedragen alsof er niks gebeurd is. In het eerste stadium kunnen ouders hun kind helpen zich te beheer-

155

156

Pittige jaren

sen. Kom met ideee¨n als de ‘schildpadtechniek’ of kalmerende zelfspraak voordat het kind te geı¨rriteerd raakt. Vaak realiseren kinderen zich niet dat ze boos of gefrustreerd worden; deze gevoelens verwoorden ze niet maar komen in een driftbui tot uiting. Moedig kinderen in dit eerste waarschuwingsstadium aan te praten over hun gevoelens en hun frustratie te uiten op een sociaal gepaste manier. Als uw kind moeilijkheden heeft om zichzelf te uiten, probeer dan te verwoorden hoe u denkt dat uw kind zich voelt en wat het denkt. Ouderlijk begrip en bezorgdheid zorgen ervoor dat het opstapelen van negatieve gevoelens in dit stadium afneemt. U kunt uw kind ook helpen in het vierde stadium, wanneer het incident voorbij is. Op dit punt kan de ouder het kind door de stappen van probleem oplossen leiden, bespreken wat er gebeurd is en hoe het kind de volgende keer kan handelen. Bespreek hoe u uzelf en hoe uw kind zich voelde, wat de oorzaken en de vroegtijdige signalen waren, en welke andere manieren er zijn om het probleem in de toekomst op te lossen. Tijdens het tweede en derde stadium zijn kinderen vaak zo ontregeld dat ze niet meer reageren op de inbreng van ouders. Inbreng van ouders maakt in dit stadium de driftbui alleen maar erger. Inbreng van ouders betekent ook aandacht voor de driftbui en dus een aanmoediging. Tijdens deze stadia, is negeren het beste dat ouders kunnen doen, maar houd wel in de gaten of het kind veilig is. Als het gedrag van het kind zo opstandig of agressief is dat het niet genegeerd kan worden, maak dan gebruik van time-out. maak gebruik van time-out voor ongepaste emotionele uitbarstingen van boosheid Zoals al besproken in hoofdstuk 6, is time-out een effectieve manier om ongewenst gedrag van kinderen te ontmoedigen. Wanneer een kind een ander kind slaat of iets kapot heeft gemaakt en naar time-out gestuurd is, verliest hij de aandacht van zijn ouders voor zijn agressieve gedrag. Kinderen verlangen naar aandacht – zelfs negatieve aandacht is beter dan helemaal geen aandacht en zal het gedrag doen toenemen. Dus tegen het kind schreeuwen vanwege zijn ongewenste gedrag of meegaan met de emotionele uitbarsting van het kind, zal ervoor zorgen dat dat gedrag in de toekomst alleen maar meer zal voorkomen. Wanneer er daarentegen geen winst te behalen is voor het ongewenste gedrag en de ouder geeft geen aandacht, neemt het agressieve gedrag af – helemaal wanneer u uw kind andere reacties leert die u beloont met uw waardering.

9 Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

Leg eerst uit, wanneer uw kind rustig is, dat agressief gedrag als slaan, vloeken en het kapot maken van dingen als gevolg een time-out heeft. De ouder kan het bijvoorbeeld als volgt uitleggen: Bas, ik ben heel trots op je dat je zo snel klaar bent ’s ochtends. Je komt meteen uit bed en kleed je meteen aan wanneer ik je roep. Ik wil je graag helpen om nog meer de baas te blijven over je boosheid. Het is heel normaal om boos te worden, maar je mag daarbij anderen geen pijn doen. Dus vanaf nu gaan we je helpen om je boosheid de baas te blijven door je een time-out te geven elke keer dat je iemand slaat. Je krijgt dan een time-out van 5 minuten, op de stoel in de hoek van de kamer. Voordat we je eruit halen moet je minstens 2 minuten stil zijn geweest op het einde. Je kunt jezelf helpen om rustig te worden door de ‘schildpadtechniek’. We houden ook de beloningskaart bij voor alle keren dat je rustig bent gebleven tijdens situaties die je moeilijk vindt en wanneer je op een goede manier over je gevoelens hebt gepraat. De punten die je daarmee hebt verdiend kun je inwisselen voor een beloning, iets wat je leuk vindt.

157

158

Pittige jaren

Wanneer u uw kind naar de time-out stuurt voor het pijn doen van iemand, wees dan neutraal wanneer u de regel toepast (toon geen medeleven of boosheid). leer uw kind passende manieren om negatieve gevoelens te uiten Zoals al eerder is besproken moeten kinderen weten dat alle gevoelens goed zijn – boosheid, angst, bedroefdheid en andere negatieve gevoelens zijn onvermijdelijk en normaal – maar er zijn verschillende manieren om deze gevoelens te uiten, en kinderen hebben zelf de keuze hoe ze reageren. Kinderen moet geleerd worden hoe ze hun negatieve gevoelens om kunnen zetten in woorden op een duidelijke, niet-vijandige manier. ‘Het is goed om Jonathan te vertellen dat je het echt niet leuk vindt dat hij je bal afpakt. Het is niet goed om tegen hem te schreeuwen en hem voor stomkop uit te maken.’ sta uw kind niet toe emoties de vrije loop te laten Het is een tijdje in de mode geweest om bij het behandelen van opstandige kinderen ze aan te moedigen om te schreeuwen en tegen kussens te slaan. De theorie was dat mensen net als een fluitketel zijn, dat ze af en toe stoom moeten afblazen. Er is echter geen enkel bewijs dat het aanmoedigen van agressie ertoe leidt dat een kind meer controle krijgt over zijn boosheid. Het is zelfs zo dat kinderen die aangemoedigd worden om hun agressie te uiten door bijvoorbeeld een kussen of een pop te slaan juist agressiever worden! Het is dus nooit een goed idee om kinderen toe te staan agressief te zijn, ook niet met speelgoed of andere dingen. Moedig daarentegen uw kind aan de juiste woorden te geven aan zijn boosheid. Op die manier helpt u uw kind rustig te worden. Boze kinderen worden vaak geheel in beslag genomen door hun boosheid en herkennen niet de momenten dat ze andere gevoelens ervaren. Ze verwarren zelfs bedroefdheid, teleurstelling en frustratie met boosheid als ze niet de juiste woorden kennen voor deze gevoelens. U kunt uw kinderen helpen woorden te leren voor hun verschillende gevoelens door hun gevoelens van frustratie en verdriet te benoemen. Het helpt kinderen die vaak boos zijn te wijzen op positieve gevoelens die ze in bepaalde situaties ervaren zoals blijdschap, opgewondenheid, trots, nieuwsgierigheid en kalmte. Benoem tijdens de spelmomenten die u met uw kinderen hebt de positieve gevoelens die ze hebben door dingen te zeggen als: ‘Je lijkt erg trots op je modelvliegtuig’ of ‘Je bleef erg rustig en geduldig, ook al was het best

9 Kinderen leren hun emoties de baas te blijven

moeilijk om de puzzel te maken.’ Wanneer u een negatief gevoel benoemt, combineer dat dan met een positieve opmerking. Bijvoorbeeld ‘Ik zie dat je het erg vervelend vindt dat je nog niet aan de beurt bent. Maar ik ben trots op je dat je probeerde rustig te blijven en je handen thuis hebt gehouden.’ Als kinderen meer woorden kennen voor hun emoties, kunnen zij beter met hun emoties omgaan en erover communiceren. prijs de pogingen van kinderen om hun emoties de baas te blijven Prijs uw kinderen wanneer ze bij teleurstelling hun boosheid de baas blijven. ‘Ik ben erg blij dat je zo hard je best hebt gedaan, ook al was je aan het verliezen.’ Onderzoek toont aan dat agressieve, impulsieve en hyperactieve kinderen meer kritische feedback en negatieve opdrachten krijgen en minder complimentjes ontvangen dan andere kinderen, ook als ze zich goed gedragen. Ze trainen als het ware hun ouders om gewenst gedrag niet te prijzen of aan te moedigen, omdat hun emotionele reacties zo vermoeiend zijn om mee om te gaan. Bovendien hebben ze moeite hun eigen gevoelens te herkennen. Daarom zijn ze zich niet bewust van de keren dat ze hun emoties wel onder controle houden. Door deze momenten te benoemen en uw kinderen te prijzen voor hun pogingen hun emoties te controleren, geeft u hun positieve aandacht en maakt u hen bewust van hun vermogen om zich te beheersen. Het is met name belangrijk om hun zelfbeheersing en doorzettingsvermogen te prijzen, hun gepaste uitingen van gevoelens (hetzij positieve, hetzij negatieve) en hun controle over uitbarstingen, vooral bij kinderen die snel ontregeld of impulsief zijn en aandachtsproblemen hebben. Moedig rustige, geschikte activiteiten aan na een teleurstelling of frustratie. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Dat was fantastisch. Je hebt jezelf rustig gekregen’ of ‘Dat was knap. Je bleef geduldig en je bleef het proberen, ook al had je het heel moeilijk met die rekenopdracht.’ U kunt uw kinderen ook leren om zichzelf aan te moedigen. Leer hen om zichzelf te prijzen door positieve zelfspraak als: ‘Ik heb dat goed gedaan’ of ‘Ik bleef erg rustig, ik was geduldig en dat werkte goed.’ verander het zelfbeeld van kinderen en schets een positieve toekomst Door prijzen helpt u uw kinderen hun zelfbeeld te veranderen. Zorg dat uw kind zichzelf gaat zien als iemand die succesvol zal zijn in het omgaan met emoties. U kunt het succes van uw kind voorspellen door

159

160

Pittige jaren

dingen te zeggen als: ‘Je wordt echt iemand die zijn boosheid de baas blijft. Je wordt erg sterk van binnen.’ Samenvattend » Zorg voor zo veel mogelijk stabiliteit en duidelijkheid. » Accepteer de emoties en emotionele reacties van uw kind. » Praat over uw eigen gevoelens (positieve en negatieve). » Moedig kinderen aan te praten over hun gevoelens, maar vermijd hen hierin te sturen. » Laat zien hoe u met uw gevoelens omgaat. » Herken typische situaties die resulteren in een uitbarsting en gebruik ze als springplank om probleem oplossen te leren. » Leer kinderen de ‘schildpadtechniek’ voor het omgaan met hun boosheid. » Help kinderen zich bewust te worden van het oplopen van spanning. » Gebruik time-out voor destructief gedrag. » Moedig het op een goede manier uiten van gevoelens aan. » Prijs de pogingen van kinderen om hun emoties de baas te blijven.

10

Leren omgaan met leeftijdgenoten

Mijn zoon Robbie, 7 jaar, wordt nooit uitgenodigd door zijn klasgenootjes om na school te komen spelen. Hij krijgt ook nooit uitnodigingen voor partijtjes van andere kinderen. Op een dag kwam Robbie in tranen uit school en zei: ‘Niemand vindt mij leuk. Waarom vinden andere kinderen mij niet leuk?’ Ik heb toen besloten om hem die zomer op kamp te sturen zodat hij sociale vaardigheden zou leren en nieuwe vriendjes kon maken in een nieuwe omgeving. Na twee dagen wachtte iemand van de leiding me aan het eind van de dag op en vertelde me dat Robbie opstandig was en niet samen wilde werken met andere kinderen. Hij vond geen aansluiting – de andere kinderen sloten hem buiten. Men vroeg zich af of Robbie al wel toe was aan dit kamp. Wat kan ik doen om hem te helpen, hoe kan ik ervoor zorgen dat andere kinderen hem mogen en dat hij kan samenwerken? Moet ik hem van dit kamp afhalen? Ik vind dit zo erg. Mijn zoon heeft helemaal geen vriendjes op school. Hij is bijna altijd alleen. De andere kinderen plagen hem de hele tijd. Het is hartverscheurend om te zien dat je zoon dat kind in de klas is dat je je nog van vroeger herinnert, het kind waarvan iedereen dacht ‘bah, we willen niet bij hem zijn, hij is raar’. Mijn doel is dat hij gelukkig is, dat hij vriendjes krijgt en dat er daarna weer wat meer rust zal zijn voor hem. Verhalen als deze zijn niet vreemd voor ouders. Als volwassene weet u hoe belangrijk levenslange vriendschappen zijn en wilt u dat uw kinderen ook blijvende vriendschappen ontwikkelen. Maar u weet ook dat u andere kinderen (of volwassenen) niet kunt dwingen uw kind leuk te vinden. Zien dat uw kind buitengesloten en afgewezen wordt door leeftijdgenoten kan u emotioneel erg aangrijpen. U ziet eenzaamheid en de invloed van het isolement van uw kind op zijn zelfwaardering. Ook al weet u dat u thuis met uw kind probleem oplossen kunt oefenen en hem sociale vaardigheden kunt leren en vaardigheden om zichzelf

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_11, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

162

Pittige jaren

onder controle te houden, toch voelt u zich hulpeloos over wat er in een andere sociale omgeving, bijvoorbeeld op school, gebeurt. U kunt uzelf er zelfs op betrappen dat u deze situaties vermijdt; u geeft uw kind niet meer op voor zomerkamp of naschoolse activiteiten uit angst voor negatieve reacties of telefoontjes van begeleiders over het gedrag van uw kind. Als resultaat zal uw kind steeds meer en meer tijd alleen doorbrengen, het tegenovergestelde van wat u voor uw kind wilt. waarom zijn vriendschappen tussen kinderen zo belangrijk? Er is maar een aantal ouders dat daadwerkelijk overtuigd moet worden van het belang van vriendschappen tussen kinderen. Door vriendschap leren kinderen sociale vaardigheden als samenwerken, delen en het omgaan met conflicten. Vriendschap geeft uw kind ook het gevoel bij een groep te horen en vergroot daardoor het inlevingsvermogen van uw kind, de mogelijkheden om het gezichtspunt van de ander te zien en te begrijpen. De vorming van vriendschap, of het ontbreken daarvan, heeft een langdurig effect op de mogelijkheden van uw kind om zich later in sociale situaties aan te passen. Onderzoek laat zien dat problemen tussen leeftijdgenoten, zoals buitengesloten en afgewezen worden, een aantal gedragsproblemen of aanpassingsproblemen op latere leeftijd kunnen voorspellen als depressie, schooluitval en andere psychiatrische problemen in de pubertijd en als volwassenen. waarom hebben sommige kinderen meer moeite om vrienden te maken? Voor veel jonge kinderen is het maken van vriendjes niet gemakkelijk. Er is aangetoond dat kinderen met een wat moeilijker temperament, als hyperactiviteit, impulsiviteit of aandachtsproblemen, meer moeite hebben om vriendschappen aan te gaan en deze te behouden. Ze vinden het moeilijk hun gedrag onder controle te houden, wat kan leiden tot agressieve reacties, moeite hebben met probleem oplossen, gebrek aan inlevingsvermogen en het niet overzien van de gevolgen van hun gedrag. Deze kinderen laten ook een vertraagde ontwikkeling zien wat betreft hun spelvaardigheden zoals het op je beurt wachten, het accepteren van de ideee¨n van leeftijdgenoten, iets opperen in plaats van iets eisen, of samenwerken bij het spelen met leeftijdgenoten. Ook is er aangetoond dat kinderen met zwakke gespreksvaardigheden eerder afgewezen worden door andere kinderen. Ze weten niet goed hoe ze een gesprek moeten voeren en hoe ze positief kunnen reageren op wat anderen zeggen. Daardoor vinden ze het moeilijk om

10 Leren omgaan met leeftijdgenoten

aansluiting te vinden bij groepen. Kinderen met sociale moeilijkheden schatten vaak verkeerd in wat er van hen verwacht wordt in sociale situaties: ze kunnen impulsief of storend gedrag vertonen wanneer ze een groep benaderen, vinden het moeilijk om te delen of op hun beurt te wachten, of maken ongepaste of kritische opmerkingen. Logischerwijs is dat vaak vervelend voor andere kinderen, met name voor kinderen die proberen een spel samen te spelen of die zich proberen te concentreren op hun eigen werk. Andere kinderen kunnen zich bedreigd voelen doordat deze kinderen snel emotioneel overstuur of boos raken. Leeftijdgenoten kunnen hierop reageren met het buiten sluiten van deze kinderen, door hen af te wijzen of hen belachelijk te maken. Jonge, impulsieve kinderen die deze moeilijkheden vertonen, voelen zichzelf vervelend en eenzaam en ontwikkelen een laag zelfbeeld. Dit zelfbeeld draagt bij aan verdere moeilijkheden met leeftijdgenoten doordat ze overgevoelig zijn voor opmerkingen. Ze zullen zich uiteindelijk terugtrekken uit interacties en groepsactiviteiten. Hun isolement resulteert in steeds minder mogelijkheden voor sociale interacties en minder kansen om goede sociale vaardigheden te leren. Uiteindelijk krijgen deze kinderen een slechte naam onder klasgenoten en andere leeftijdgenoten en raken ze in een sociaal isolement. wat kunnen ouders doen? Uw kind sociale vaardigheden leren kan een grote uitdaging zijn voor ouders. Ouders zijn gewoonlijk niet aanwezig om de impulsen van hun kinderen af te remmen of deze te stoppen en ze te laten nadenken over hoe ze zich het beste kunnen gedragen bij leeftijdgenoten. Maar de eerste stap is kinderen deze vaardigheden leren en ze thuis oefenen. Wanneer uw kind dit heeft geleerd, moedigt u uw kind aan deze vaardigheden te gebruiken wanneer andere kinderen thuis komen spelen. Daarnaast kunt u samenwerken met de leerkracht om deze vaardigheden en het contact met leeftijdgenoten op school aan te moedigen. leer kinderen hoe ze contact kunnen maken en een groep kunnen benaderen Een van de eerste sociale vaardigheden die jonge kinderen moeten leren is hoe ze een gesprek kunnen voeren of hoe ze contact kunnen maken met een ander kind of met een groep kinderen. Sommige kinderen zijn verlegen en bang om te praten, of om te vragen of ze mee mogen doen met een groepje dat al aan het spelen is. Andere kinderen ervaren moeilijkheden, niet doordat ze verlegen zijn, maar juist doordat ze te enthousiast zijn. Ze mengen zich zomaar in een

163

164

Pittige jaren

spelende groep kinderen zonder te vragen of ze mee mogen doen of zonder te wachten op een mogelijkheid om mee te gaan spelen. Als gevolg worden deze kinderen vaak afgewezen door de groep. Beide typen kinderen moeten leren hoe ze een groep moeten benaderen, hoe ze kunnen wachten op een geschikt moment om mee te gaan doen, of hoe ze het beste kunnen vragen of ze mee mogen doen. Ze moeten deze vaardigheden oefenen met hun ouders. U kunt ze deze vaardigheden leren door verschillende situaties uit te spelen in een rollenspel. De ouder doet eerst de juiste aanpak voor, waarna het kind deze nadoet.

10 Leren omgaan met leeftijdgenoten

Voorbeeld van een rollenspel Ouder benadert het kind (stopt even en bekijkt een tijdje hoe het kind speelt):

165

166

Pittige jaren

Ouder: Tjonge, dat is een interessant spelletje. (wacht op een reactie van het kind) Ouder: Vind je het goed als ik met je meespeel? Kind: Oke´. Ouder: Dank je wel. Met welke stukjes kan ik beginnen? Andere mogelijkheid: Ouder benadert het kind (stopt even en bekijkt een tijdje hoe het kind speelt): Ouder: Tjonge, dat is een interessant spelletje. (wacht op een reactie van het kind) Ouder: Vind je het goed als ik met je meespeel? Kind: Nee, ik wil dit alleen spelen. Ouder: Oke´, misschien een ander keertje. Wanneer je klaar bent, vind ik het leuk als je samen met mij aan mijn bouwwerk wilt werken. Draai de rollen nu om: Ouder speelt kind en het kind oefent deze vaardigheden. speel dagelijks met uw kind en doe sociale vaardigheden voor. moedig deze ook aan Hoewel ouders vriendelijk spel van hun kinderen moeten aanmoedigen en prijzen, dienen ze ook specifiek aandacht te geven aan het coachen van hun kinderen, met name als ze een vertraagde ontwikkeling laten zien (zoals kinderen met autisme of het syndroom van Asperger), of wanneer ze geı¨soleerd zijn, onzeker en zich terugtrekken op sociaal gebied of impulsief, druk en aandachtsproblemen hebben. De spelvaardigheden van deze kinderen ontwikkelen zich vertraagd en velen hebben niet de principes geleerd van samenwerken en de balans van geven en nemen in relaties. Ze missen simpelweg de noodzakelijke vaardigheden voor samenwerken en wederkerige interactie. U kunt ze dit leren door voor dagelijkse speelmomenten te zorgen (van 10 tot 15 minuten) waarin u zorgt voor ongestructureerd speelgoed zoals blokken of tekenmateriaal. Gedurende deze speelmomenten doet u voor hoe je op je beurt wacht, hoe je moet delen, wachten en hoe je een complimentje geeft. Wanneer u uw kind deze vaardigheden ziet toepassen, prijs hem of haar direct en moedig dit aan (zie hoofdstuk 1). Het is belangrijk dat deze speelmomenten kindgericht zijn. Geef geen opdrachten waarmee u inbreekt op het spel van uw kind, wees geduldig, neem het spel niet over en geef geen kritiek, maar volg de leiding van uw kind door te luisteren, beschrijvend commentaar te

10 Leren omgaan met leeftijdgenoten

geven, kalm te blijven en hem of haar te prijzen voor ideee¨n. Onthoud dat u model staat voor uw kind; kinderen leren van u hoe samen te spelen. leer uw kind hoe het met vriendjes kan praten Zwakke gespreksvaardigheden gaan vaak samen met weinig sociale vaardigheden en afwijzing door leeftijdgenoten. Het is aangetoond dat het oefenen van gespreksvaardigheden niet-populaire kinderen helpt meer aansluiting te vinden op sociaal gebied. Tijdens spelinteracties, rollenspellen met poppen en andere spelletjes met uw kinderen kunt u de volgende vaardigheden met ze oefenen en ze daarbij prijzen; jezelf voorstellen, luisteren en wachten met praten, vragen naar de gevoelens van een ander kind, beurten nemen in een gesprek, een idee opperen, interesse tonen, iemand prijzen, dank je wel zeggen, sorry zeggen en iemand uitnodigen om te spelen. Begin met een of twee van deze gespreksvaardigheden door ze eerst te oefenen en vervolgens uw kind te prijzen en het te benoemen wanneer hij deze vaardigheden thuis toepast. Bijvoorbeeld: ‘Dat was erg aardig van je om dank je wel te zeggen, dat vind ik hartstikke goed van je’, of ‘Je liet mij aan de beurt, wat ontzettend aardig van je’, of ‘Je hebt echt goed geluisterd naar het idee van je vriendje en volgde dat ook op, dat is erg aardig.’

167

168

Pittige jaren

arrangeer speelafspraken thuis – en houd de gang van zaken nauwlettend in de gaten Moedig uw kind aan om klasgenootjes uit te nodigen na schooltijd of in het weekend. Kies klasgenootjes die goed omgaan met leeftijdgenoten. U kunt vragen aan de leerkracht van uw kind welke klasgenoten dezelfde interesse hebben als uw kind of welke kinderen goed reageren op het temperament van uw kind. Vermijd in eerste instantie het uitnodigen van een impulsief en hyperactief kind wanneer u sociale vaardigheden met uw kind aan het oefenen bent, maar kies eerder een kind dat een aanvulling is op het temperament van uw kind. Help uw kind bij het uitnodigen door te oefenen wat hij kan zeggen door de telefoon. Breng de ouders van deze kinderen op de hoogte, zodat ze van de uitnodiging afweten. Wanneer er vriendjes komen spelen, laat de tijd dat de kinderen spelen dan niet ongestructureerd verlopen. Plan activiteiten waarbij ze kunnen samenwerken zoals een fort bouwen, een proefje doen, een model bouwen, samen een ruimteschip bouwen, koekjes bakken of basketballen. Bespreek met uw kind wat het andere kind leuk zou vinden en zorg voor voldoende structuur. Houd deze speelmomenten nauwlettend in de gaten en let erop dat de interactie goed verloopt. Het toenemen van gekkigheid, paardje rijden, vechtpartijen, het uit de hand lopen van frustratie of vijandigheid zijn signalen dat kinderen toe zijn aan een pauze met iets lekkers, of toe zijn aan een rustiger spelletje. Toon interesse in het vriendje van uw kind door te vragen wat hij of zij leuk vindt om te doen na school, op welke sport hij of zij zit, welk eten hij of zij lekker vindt, enzovoort. Vermijd dat de kinderen hun speeltijd samen doorbrengen met televisie kijken of computerspelletjes, omdat daar weinig sprake is van sociale interactie en weinig mogelijkheden om elkaar te leren kennen. Zorg dat de eerste afspraken kort en plezierig verlopen.

10 Leren omgaan met leeftijdgenoten

coach en prijs sociale vaardigheden bij het spelen met andere kinderen bij u thuis Begin met e´e´n of twee sociale gedragingen waarvan u vindt dat ze moeten toenemen (bijvoorbeeld delen of om de beurt gaan). Wees er eerst zeker van dat u uw kind tijdens de e´e´n-op-e´e´n speelmomenten deze vaardigheden geleerd heeft. U kunt ze zelfs op een kaart schrijven. Deze kaart herinnert u en uw kind aan het bepaalde gedrag dat uw kind oefent. Wanneer uw kind aan het spelen is, kijk dan wanneer dit gedrag zich voordoet. Wanneer u dat ziet, prijs hem direct voor zijn vriendelijke gedrag. U kunt er ook een spelletje van maken en uw kind punten, stickers of kleinigheidjes geven wanneer u hem ziet delen, om de beurt ziet spelen of de ander ziet helpen. Als uw kind 7 jaar of ouder is, roept u het even bij u, weg van het spel, om hem of haar te prijzen en een beloning te geven zodat anderen het niet horen. Beschrijf duidelijk het gedrag waarvoor u prijst. Prijs niet alleen uw eigen kind voor zijn gedrag; prijs beide kinderen voor het samenwerken en praat met hen hoe ze goede vrienden kunnen worden. Bijvoorbeeld: ‘Jullie zijn lekker bezig en werken erg goed samen! Jullie zijn aardig voor elkaar en helpen elkaar bij het maken van dit prachtige bouwwerk. Wauw, jullie zijn een echt team!’ Bekijk verschillende malen per week de kaart samen met uw kind. Herinner uw kind eraan deze vaardigheden te gebruiken wanneer hij/zij ergens gaat spelen. Wan-

169

170

Pittige jaren

neer uw kind de eerste sociale vaardigheid heeft geleerd kunt u verder gaan naar ander gedrag. Sociaal gedrag waar kinderen hulp bij nodig hebben om het te leren is: delen, wachten, om de beurt gaan, vragen (in plaats van eisen), een compliment geven, samenwerken, een idee opperen, het accepteren van het idee van een leeftijdgenootje, het uiten van een positief gevoel, een vriend helpen, geduldig zijn met een ander en probleem oplossen. leren hoe problemen en conflicten op te lossen Een vriendschap aangaan is niet altijd even gemakkelijk, het behouden van een vriendschap evenmin. De belangrijkste vaardigheid die uw kind nodig heeft om vrienden te behouden is weten hoe je een conflict kunt oplossen. Wanneer deze vaardigheid ontbreekt, krijgt het meest agressieve kind meestal zijn of haar zin. Wanneer dit gebeurt, verliest iedereen – het agressieve kind leert vriendschappen te misbruiken en zal afwijzing ervaren door leeftijdgenoten vanwege zijn agressie, terwijl meer terughoudende kinderen leren om slachtoffer te zijn. Daarom is het belangrijk dat ouders kinderen leren conflicten op te lossen zonder het zelf over te nemen. U kunt de rol van ‘coach langs de zijlijn’ aannemen; wanneer er onenigheid ontstaat, betrekt u de kinderen bij het proces van het probleem beschrijven en duidelijk krijgen, brainstormen over oplossingen en een oplossing uitkiezen om te proberen. Volg de stappen van probleem oplossen zoals besproken in hoofdstuk 8. Laten we zeggen dat bijvoorbeeld zesjarige Anna en zevenjarige Charlotte beide met iets anders willen spelen. Anna schreeuwt: ‘Ik wil met het huis spelen!’ en Charlotte schreeuwt: ‘Nee, ik wil kralen rijgen, vorige keer hebben we al met het huis gespeeld.’ Anna schreeuwt terug: ‘Niet waar, we hebben toen ook gedaan wat jij wilde.’ In dit geval kunt u zeggen: ‘Oke´, we hebben een probleem hier. Jullie willen beiden met iets anders spelen. Hebben jullie een idee hoe we dit op kunnen lossen?’ Vervolgens komen ze met oplossingen zoals om de beurt ermee spelen, beide activiteiten combineren, of met iets anders spelen. Wanneer ze besloten hebben welke oplossing ze gaan uitvoeren, hebben ze misschien beiden in moeten leveren, maar hebben ze wel de eerste stap geleerd voor het omgaan met een conflict. Prijs hen voor hun samenwerking en het oplossen van het probleem! Een spelletje dat u met uw kinderen kunt spelen heet ‘geef de hoed door’. In een hoed zitten kleine, opgerolde papiertjes waarop vragen staan geschreven. De kinderen zitten met u in een kring en geven de hoed door terwijl de muziek loopt. Wanneer de muziek stopt, pakt het kind die de hoed vast heeft een papiertje uit de hoed en probeert de

10 Leren omgaan met leeftijdgenoten

vraag die erop staat te beantwoorden. Als het kind het antwoord niet weet, mag het een ander vragen hem of haar te helpen. Hier volgen enkele suggesties. Voeg een aantal grapjes toe om het spel leuk te maken. – Een vriendje komt naar je toe en wil weten wat hij kan doen als hij gepest wordt. Wat kun je zeggen? – Je ziet dat een vriendje op het speelplein buitengesloten wordt bij een spelletje en gepest en weggeduwd wordt door andere kinderen. Wat zou je doen? – Wat is een oplossing? – Hoe weet je dat je een probleem hebt? – Wat is een gevolg? – Welke vragen kun je jezelf stellen om te beslissen welke oplossing tot een goed gevolg leidt? – Je vriendje is zijn nieuwe schoenen verloren. Wat kun je zeggen? – Je vader is boos en zegt dat hij een slechte dag heeft. Wat kun jij zeggen? – Je ziet dat iemand op de speelplaats aan het huilen is. Wat kun je zeggen of doen? leer uw kind positieve zelfspraak toe te passen Wanneer kinderen afwijzing of teleurstelling door leeftijdgenoten ervaren, liggen er vaak negatieve gedachten aan ten grondslag, die de emotie versterken en heftiger maken. Deze gedachten worden ‘zelfspraak’ genoemd, hoewel sommige kinderen ze hardop zeggen. Een kind dat bijvoorbeeld tegen zichzelf zegt: ‘Ik ben een stom kind, niemand vindt mij leuk. Ik kan helemaal niks goed doen’ is bezig met negatieve zelfspraak en deelt dat met u. Kinderen kan geleerd worden deze negatieve zelfspraak te herkennen en deze te vervangen door positieve zelfspraak om zo te leren omgaan met hun frustraties en hun boosheid te beheersen. Wanneer de vraag om mee te mogen spelen bijvoorbeeld negatief wordt beantwoord, kan het kind tegen zichzelf zeggen: ‘Ik kan hiermee omgaan. Ik vind wel een ander kind om mee te spelen’, of ‘Ik kan rustig blijven en het opnieuw proberen’, of ‘Tot 10 tellen. Zeg het met woorden maar sla niet’, of ‘Stop en denk eerst na.’ Op deze manier leren kinderen hun gedachten onder controle te houden, wat weer van invloed is op hun gedrag. Positieve zelfspraak leert kinderen hoe ze hun emoties onder controle kunnen houden in contact met leeftijdgenoten.

171

172

Pittige jaren

help uw kind bij het omgaan met boosheid Agressie en het niet onder controle kunnen houden van emoties zijn waarschijnlijk de grootste hindernissen voor effectief probleem oplossen en succesvolle relaties in de kindertijd. Uit onderzoek blijkt dat kinderen met agressief gedrag en kinderen met aandachtsproblemen, andere kinderen of situaties eerder als vijandig of bedreigend ervaren. Wanneer een kind geı¨rriteerd raakt (snelle hartslag, versnelde ademhaling) als gevolg van angst, boosheid, verdriet of agressie, zijn ze niet in staat om probleemoplossende of andere vaardigheden te gebruiken. Daarom moeten kinderen manieren leren om hun emoties onder controle te houden in situaties die hen boos kunnen maken. De

10 Leren omgaan met leeftijdgenoten

‘schildpadtechniek’ houdt in dat het kind zich voorstelt dat het een schild heeft, net als een schildpad, waarin het zich terug kan trekken. Wanneer een kind zich terugtrekt in zijn schild, haalt het diep adem en zegt: ‘Stop. Neem diep adem. Rustig.’ Het kind probeert aan leuke en fijne momenten te denken, haalt rustig en diep adem en zegt tegen zichzelf: ‘Ik kan rustig worden. Ik kan dit. Ik kan het opnieuw proberen.’ Wanneer u uw kind deze techniek geleerd hebt, kunt u het woord ‘schildpad’ gebruiken wanneer u ziet dat uw kind zich ergens over aan het opwinden is. Leerkrachten kunnen dit woord ook gebruiken in klassensituaties en kunnen reageren door een stempel van een schildpad op de hand van het kind te zetten of een ‘Ik kan mijn boosheid onder controle houden’-sticker te geven. (Zie hoofdstuk 9 voor meer informatie over het onder controle houden van emoties.) moedig positieve contacten met leeftijdgenoten in allerlei situaties aan Betrek uw kind in georganiseerde groepsactiviteiten, zoals de scouting of zomerkampen. Als uw kind impulsief is en een aandachtsprobleem heeft, adviseren we om programma’s te kiezen die voldoende gestructureerde activiteiten bieden met veel begeleiding van volwassenen. Kleine groepjes werken dan het beste. Probeer groepsactiviteiten waarbij veel samenwerking nodig is of activiteiten met veel en moeilijke regels te vermijden. Vermijd ook spelen waarbij uw kind een tijd rustig op de bank moet zitten. De ergste plek voor een kind dat snel afgeleid is, is een plek in het veld, omdat hij dan snel afgeleid raakt en niet meer betrokken is bij het spel. Vermijd te veel competitie, omdat dat emotionele opwinding, frustratie en ontregeld gedrag kan uitlokken. Een uitzondering hierop is natuurlijk wanneer een kind een duidelijk talent heeft voor een bepaalde sport. In zulke gevallen kunt u die activiteit juist aanmoedigen en vergroot dit het zelfvertrouwen. werk samen met leerkrachten Ouders hebben relatief gezien maar een beperkt aantal mogelijkheden om hun kinderen te zien wanneer ze zich in grotere groepen kinderen bevinden, terwijl dat de settings zijn waar kinderen deze vaardigheden juist moeten oefenen en toepassen! Gedrag in de klas kan heel anders zijn dan het gedrag thuis. Hoewel uw kind zich erg goed gedraagt wanneer er een vriendje thuis komt spelen, kan het problemen ervaren in grotere groepen leeftijdgenoten. Het is belangrijk om met de leerkracht van uw kind te bespreken hoe uw kind zich op school en thuis gedraagt. Werk samen met de leerkracht om de sociale vaardigheden waaraan u beiden wilt werken duidelijk te krijgen. Zet een programma

173

174

Pittige jaren

op voor deze vaardigheden, en biedt aan een kopietje daarvan te maken voor de leerkracht zodat zij er ook een heeft voor elke dag. De leerkracht kan de punten afvinken voor iedere keer dat uw kind stil zijn hand opsteekt, samenwerkt met leeftijdgenoten of op een gepaste manier ergens aan deelneemt (in plaats van zich er impulsief mee bemoeit). Aan het einde van de dag kan deze kaart mee naar huis met het kind, zodat de ouders kunnen checken hoeveel punten het kind op school heeft verdiend. Vijf vinkjes op school kan bijvoorbeeld een extra verhaaltje bij het slapen gaan opleveren of een speciale activiteit thuis. Het is ook fijn als u samen met de leerkracht een beloningsprogramma voor school kunt opzetten. Iedere dag dat uw kind bijvoorbeeld het afgesproken aantal punten verdient, mag het iets uitkiezen, bijvoorbeeld extra computertijd of het leiden van een groepsgesprek. Het helpt ook als de leerkracht uw kind speciale verantwoordelijkheden (taakjes) geeft zodat andere kinderen hem op een positieve manier gaan zien.

Voor snel afgeleide kinderen kunt u samenwerken met de leerkracht om de intern begeleider in te schakelen, een assistent of een leerkracht die als ‘coach’ voor uw kind kan functioneren. Zo’n coach kan bijvoorbeeld drie keer per dag even kort (5 minuutjes) met uw kind praten om te checken hoe het gaat. Tijdens deze momenten bekijkt de coach de beloningskaart van uw kind en prijst hem of haar voor zijn successen in interacties met leeftijdgenoten. De coach zorgt ervoor dat uw kind zijn boeken klaar heeft liggen en dat het programma van de ochtend duidelijk is. Tijdens de lunch bespreekt hij of zij de verwachtingen met het kind voor de overblijf op school of de lunch thuis en,

10 Leren omgaan met leeftijdgenoten

voordat het kind naar huis gaat, wordt zijn of haar gedrag van die dag besproken aan de hand van de beloningskaart. Tevens wordt gekeken of het kind zijn kaart, boeken en huiswerk heeft om mee naar huis te nemen. In kleine groepjes samenwerken helpt ook afwijzing door leeftijdgenoten te voorkomen. Het is belangrijk dat de meer hyperactieve en impulsieve kinderen in verschillende groepjes ingedeeld worden bij kinderen met goede sociale vaardigheden. Kinderen die geı¨soleerd worden of vaak slachtoffer zijn moeten geplaatst worden bij positief ingestelde, vriendelijke kinderen. Zorgvuldig geplande groepsactiviteiten waarbij kinderen moeten samenwerken, waar de nadruk ligt op de prestatie van het groepje, zorgen ervoor dat kinderen van elkaar afhankelijk zijn. Daardoor ontstaat er een saamhorigheidsgevoel onder de hele groep. Wanneer ieder kind verantwoordelijk is voor het leren van een ander kind, beginnen kinderen zich verantwoordelijk te voelen voor elkaar. training in inlevingsvermogen Belangrijk voor de goede ontwikkeling van uw kind is dat het oog heeft voor de belangen, de doelen en de gevoelens van anderen. Als uw kind niet het gezichtspunt van de ander kan zien, beoordeelt hij sociale situaties verkeerd of weet hij niet hoe hij moet reageren. Hoewel de ontwikkeling van het inleven in de ander een proces van jaren is, en alle jonge kinderen op zichzelf gericht of ‘egocentrisch’ zijn, is het wel mogelijk het bewustzijn van kinderen voor de gevoelens en gezichtspunten van anderen aan te moedigen. En natuurlijk vergroot een positieve, warme relatie tussen u en uw kind de kansen van uw kind om goede vriendschappen te ontwikkelen. Vergroot daarom het zelfvertrouwen van uw kind als een waardevol persoon die een goede vriend kan zijn. Zelfacceptatie en -vertrouwen bepalen de mate waarin uw kind hunkert naar (en daardoor afhankelijk is van) de acceptatie en goedkeuring van leeftijdgenoten. Wees een goed voorbeeld en een goede coach. Samenvattend... » Oefen tijdens e´e´n-op-e´e´n speelmomenten met uw kind hoe je een groep benadert, hoe je goed kunt samenspelen, en hoe je kunt praten met vrienden. » Ga door met het benoemen en het prijzen van vriendschappelijk spel tijdens de dagelijkse speelmomenten. » Nodig de speelkameraadjes van uw kind thuis uit en gebruik dit als een mogelijkheid om te coachen op sociaal en emotioneel gebied.

175

176

Pittige jaren

» Bedenk spelletjes waarbij ze moeten samenwerken, om kinderen te helpen bij het omgaan met vriendjes en het behouden van vriendschappen. » Moedig uw kind aan om positieve zelfspraak en manieren te gebruiken om rustig te blijven tijdens conflictsituaties. » Prijs en maak beloningsprogramma’s voor kinderen die sociale situaties moeilijk vinden om zo de sociale vaardigheden te vergroten. » Werk samen met leerkrachten om op elkaar afgestemde plannen en beloningsprogramma’s te maken die de sociale vaardigheden bevorderen, zowel op school als thuis.

Deel 2 Communiceren en problemen oplossen

11

Omgaan met negatieve gedachten

Elke ouder voelt zich wel eens boos, ontmoedigd, gefrustreerd of schuldig bij het omgaan met probleemgedrag bij kinderen. Deze gevoelens zijn niet alleen te verwachten, maar hebben ook een belangrijke functie en kunnen nuttig zijn. Ze geven aan dat er verandering nodig is of dat er een probleem opgelost moet worden en motiveren ons. Het wordt echter problematisch als de gevoelens de ouder dusdanig overweldigen dat deze niets meer doet uit moedeloosheid of controle verliest over zijn boosheid. Het idee is dan, niet om dergelijke gevoelens te vermijden of conflicten uit de weg te gaan, maar om meer beheerst te leren omgaan met emotionele reacties op conflicten. Onderzoekers hebben een duidelijk verband gevonden tussen wat we denken van een situatie, hoe we ons erbij voelen en hoe we ons gedragen. Laten we eens kijken hoe gedachten van invloed zijn op emoties. Om te zien hoe dat werkt, bekijken we verschillende manieren waarop ouders kunnen reageren in dezelfde situatie. Eddie heeft overal in de huiskamer eten, speelgoed en papiersnippers achtergelaten. Geı¨rriteerd door de rommel kan zijn vader bij zichzelf denken: ‘Wat een onverbeterlijk joch is het ook, zo onoplettend, onverantwoordelijk en lui.’ Door die negatieve gedachten wordt zijn boosheid steeds groter en begint hij Eddie kritiek te geven en tegen hem te schreeuwen. Een andere mogelijkheid is dat hij moedeloos wordt van de situatie of zichzelf de schuld geeft. Hij zou tegen zichzelf kunnen zeggen: ‘Hier komt hij nooit meer overheen’ of ‘Het is mijn eigen schuld, omdat ik zo’n slechte ouder ben’, of ‘Ik kan hier niets aan doen’. In dat geval zal hij zich eerder besluiteloos of minder gemotiveerd voelen, en geen opdracht of straf aan Eddie geven. Als hij zich echter blijft richten op zijn vermogen hiermee om te kunnen gaan en rustig te blijven, kan hij tegen zichzelf zeggen: ‘Ik moet Eddie even helpen deze kamer op te ruimen en hier meer een gewoonte van maken’. Zo wordt het gemakkelijker om verstandig en op een effectieve manier te reageren op de situatie.

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_12, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

180

Pittige jaren

Dezelfde gebeurtenis zorgt voor drie verschillende gedachten en emotionele reacties. Eigenlijk worden we niet kwaad om de situatie op zich, maar om de manier waarop we er tegenaan kijken. Misschien is het u wel eens opgevallen dat een onopgeruimde kamer u de ene dag wel en de andere dag niet stoort. Uw kijk op de situatie kan beı¨nvloed worden door andere gebeurtenissen in uw leven, zoals hoe het op uw werk gaat of dat u ruzie met uw partner heeft gehad die dag. Het doel van dit hoofdstuk is u te helpen bij het herkennen van enkele veel voorkomende vormen van negatief denken die u van streek maken en daarvoor in de plaats leren deze te vervangen door effectieve manieren van omgaan met conflictsituaties. stap 1: wees u bewust van positieve en negatieve gevoelens Uw gedachten zijn altijd bij u, ze staan onder niemand anders dan uw controle. Doordat ze altijd bij u zijn, neemt u ze voor lief en besteedt u er weinig aandacht aan. Alleen wanneer u leert er wel aandacht aan te besteden, kunt u ze veranderen. We gaan uit van de volgende situatie:

U heeft twee kinderen van vier en zes jaar oud. Het is etenstijd, u heeft een stressvolle dag op uw werk gehad en u bent net 5 minuten thuis. Beide kinderen zijn aan het schreeuwen en ruziemaken in de huiskamer. U probeert het eten klaar te maken en zegt tegen de kinderen dat ze stil moeten zijn en moeten stoppen met ruziemaken. Het vechten gaat echter door en u voelt zich steeds meer gespannen raken. Plotseling hoort u een lamp tegen de grond vallen. Wat denkt u? Waarschijnlijk zijn het negatieve gedachten.

stap 2: verminder uw negatieve gedachten Wanneer u zich bewust bent geworden van uw negatieve gedachtepatronen, is de volgende stap deze te verminderen. Er zijn vier manieren om dit te doen. Stop de gedachten: Zodra u merkt dat u een negatieve gedachte heeft, stopt u de gedachtestroom. U kunt bijvoorbeeld tegen uzelf zeggen: ‘Ik stop nu met denken aan de problemen op mijn werk. Ik moet de kinderen nu even aandacht geven.’ Sommige ouders dragen een elastiekje om hun pols en laten dit telkens tegen hun pols schieten bij een negatieve gedachte, om zichzelf eraan te herinneren dat ze ermee moeten stoppen. ‘Stop met piekeren. Aan piekeren heb je niets.’

11 Omgaan met negatieve gedachten

Plan tijd in voor piekeren of boos zijn: Doorlopend uw zorgen overdenken zoals hoeveel problemen en boosheid uw kinderen veroorzaken, is erg uitputtend. Bepaal hoeveel tijd u nodig heeft om erover na te denken en plan een tijdstip waarop u dit dagelijks kunt doen. U kunt bijvoorbeeld met uzelf afspreken dat u elke dag om half tien zo kwaad mag worden als u maar wil. Gedurende de rest van de dag mogen die gedachten dan geen invloed hebben op uw humeur, op uw werk of

181

182

Pittige jaren

spel. Het idee is de onplezierige zaken niet helemaal weg te drukken, maar te besluiten op welk tijdstip er het beste over nagedacht kan worden. Een half uur per dag zou genoeg moeten zijn. Bekijk de situatie met afstand: De derde manier waarop u uw negatieve gedachten kan stoppen is door uzelf ten tijde van een conflict af te vragen of uw gedachten of daden bijdragen tot het bereiken van uw doel: – Wat is mijn doel? (dat mijn kinderen zich beter gaan gedragen) – Wat ben ik nu aan het doen? (boos of verdrietig aan het worden) – Helpt dat bij het bereiken van mijn doel op de lange termijn? (nee, want we maken ruzie en ik kan ze wel slaan) – Zo niet, wat moet ik dan anders doen? (meer positief denken, even weggaan, enzovoort) Dit wordt ook wel de ‘schildpadtechniek’ genoemd, omdat u zich tijdelijk terugtrekt in uw schild om na te denken en uw gedrag te bepalen. In een oudergroep beschreef een vader dit als volgt. Hij wilde naar zijn werk gaan, maar zijn zoon was nog niet klaar en was voortdurend aan het treuzelen. Hij zette de jongen in de slaapkamer en deze begon te gillen. De vader werd steeds bozer, trok uiteindelijk de deur open, greep zijn zoon vast en zei: ‘Als je zo nodig negatieve aandacht moet hebben, dan krijg je die ook!’ Opeens bedacht hij zich waar hij mee bezig was en dat dit nergens toe zou leiden. Hij ging de kamer uit, liep naar buiten en na een paar minuten kwam zijn zoon volledig aangekleed het huis uit. De vader besprak hoe hij erin slaagde afstand te nemen, even pas op de plaats te maken en te kijken wat hij aan het doen was. Hij zag in dat controle verliezen of wraak nemen de situatie alleen maar zouden verergeren. Het is ideaal wanneer de ouder deze techniek toepast voordat hij de controle verliest, maar deze vader was in elk geval in staat zich halverwege te bedenken. De volgende keer zal hij zichzelf nog eerder betrappen. Bezie de situatie binnen juiste proporties: Een andere manier om een situatie met afstand te bekijken, is door die niet te overdrijven, door te bedenken dat alle ouders moeilijke dagen met conflicten hebben en dat alle kinderen gedragsproblemen hebben. Bovendien voelen alle ouders en kinderen zich wel eens schuldig, moedeloos, boos of bezorgd. Wanneer u eenmaal uw gedachten op die manier binnen normale proporties hebt gebracht, is het belangrijk de negatieve gedachten te stoppen. U kunt tegen zichzelf zeggen: ‘Ik ben nu gespannen,

183

11 Omgaan met negatieve gedachten

maar dat is een natuurlijke reactie’, of ‘Veel ouders voelen zich wel eens ontmoedigd. Dat gevoel gaat ook weer voorbij’.

Elke ouder heeft dit soort problemen.

11.2 Vergeet niet de situatie te relativeren.

stap 3: vermeerder uw positieve gedachten Het verminderen van het aantal negatieve gedachten doet het aantal positieve gedachten niet automatisch toenemen. Hier volgen zes manieren om u te helpen bij het krijgen van meer positieve gedachten. Spreek negatieve gedachten tegen Ga negatieve gedachten tegen die woorden bevatten als ‘hadden’, ‘moeten’ of ‘horen’ of te algemene gedachten met woorden zoals ‘verschrikkelijk’ of ‘ontzettend’. In plaats van te denken ‘Ik had een betere ouder moeten zijn’, zegt u tegen uzelf: ‘Waarom vind ik dat ik een perfecte ouder moet zijn?’ Zeg niet tegen uzelf: ‘Mijn kinderen zijn verschrikkelijk!’ maar: ‘Mijn kinderen zijn zo slecht niet.’ Hiermee worden de gedachten tot de juiste proporties teruggebracht en misdragingen met meer afstand bekeken. Als u zich een situatie kunt herinneren waarin u te sterk reageerde, kunt u deze nog eens nalopen,

184

Pittige jaren

nagaan welke negatieve gedachten er speelden en manieren bedenken om die tegen te spreken. Vervang negatieve gedachten door kalmerende gedachten en gedachten dat u de situatie aankunt Een andere benadering is het vervangen van negatieve gedachten en negatieve zelfbeoordeling door kalmerende gedachten. Wanneer u merkt dat u in vijandelijke termen over uw kind aan het denken bent (‘Ze misdraagt zich omdat ze een hekel aan me heeft’, ‘Ze vindt het leuk als ik boos word’), moet u deze gedachtestroom stoppen en proberen daarvoor in de plaats gedachten op te roepen die aangeven dat u de situatie aankunt (‘Ik moet haar nu even helpen zichzelf te leren beheersen. Dat hangt van mij af.’). Denk vooruit in de tijd Hier is het idee dat iemand positiever gaat denken door in gedachten vooruit te kijken naar de toekomst, wanneer deze zware periode voorbij is. Wanneer u bijvoorbeeld een klein kind zindelijk probeert te krijgen, denk dan: ‘Ach, voor je het weet gaat hij studeren en dan is hij in elk geval uit de luiers’. Daarmee erkent u dat het gedragsprobleem en de moedeloosheid niet eeuwig zullen duren. Als uw kind zich misdraagt omdat het niet krijgt wat het wil, duurt het waarschijnlijk maar enkele minuten totdat de driftbui over is. Als u met uw kinderen probeert een scheiding te boven te komen, heeft u daar waarschijnlijk langer voor nodig. Toch is het ook dan van groot belang dat u zich realiseert dat het verlies en de pijn die u vandaag voelt mettertijd zullen afnemen. Door vooruit te denken in de tijd worden gevoelens van stress erkend, wordt uitzicht op een betere toekomst mogelijk en herinnert u uzelf eraan dat u van psychologische pijn niet dood gaat. U kunt ook uw kinderen eraan herinneren dat een probleem maar tijdelijk is. Tegen uw zoon die nog niet zindelijk is, kunt u zeggen: ‘Volgend jaar rond deze tijd ben je helemaal zindelijk. Dan hoef je geen luier meer aan’, of: ‘Nu vind je het moeilijk om te leren lezen, maar het gaat elke week steeds beter.’ Bedenk zelfprijzende gedachten en spreek deze uit Een vierde manier om meer positief te denken is uzelf een klopje op de schouder te geven voor wat u bereikt heeft. Veel mensen geven zichzelf geen waardering voor wat ze doen, met name niet voor de moeilijke taak van het ouderschap, en rekenen het

11 Omgaan met negatieve gedachten

11.3 Denk vooruit aan ‘betere tijden’: ‘Voordat hij gaat studeren is hij zeker wel uit de luiers’.

vervolgens wel zichzelf aan als het een keer verkeerd loopt. Vergeet niet elke dag weer even te kijken naar wat u zoal bereikt heeft. Humor Humor helpt boosheid en verdriet verminderen. Neem uzelf niet te serieus. U kunt voor de grap tegen uzelf zeggen als het eten aanbrandt en u dreigt uw kinderen naar de maan te sturen omdat ze weer aan het vechten zijn: ‘O ja, ik ben een perfecte ouder, ik blijf altijd kalm.’ Door om uzelf te lachen kalmeert u gemakkelijker en kunt u vervolgens met meer afstand naar de situatie kijken en er over nadenken. U kunt zelfs een schrift met grappige momenten bijhouden, wat u tevoorschijn kunt halen op momenten waarop u zich gespannen voelt. Doe voor hoe iemand zichzelf vertelt dat hij het aankan en zichzelf prijst Wanneer u leert in gedachten tegen uzelf te zeggen dat u het aankunt en uzelf te prijzen, kunt u proberen deze gedachten hardop uit te spreken. U bent zelf een belangrijk voorbeeld voor uw kinderen. In een dag zijn er vele momenten waarop u aan uw kinderen kunt laten zien hoe u over een situatie denkt en ermee omgaat. Door het zien van

185

186

Pittige jaren

dergelijke reacties zullen uw kinderen die op den duur ook zelf gaan vertonen. Uiteraard zullen er tijden zijn, dat u het moeilijk vindt om deze zelfbeheersingsmethoden toe te passen. Maak u geen zorgen: terugval en problemen horen erbij. Oefening baart kunst. Denk in kleine stapjes en wees niet te kritisch als de vooruitgang geleidelijk verloopt. Vergeet bovendien niet uzelf te prijzen voor de inspanning. Vraag uzelf af of u daadwerkelijk boos had moeten worden? En vergeet niet uzelf krediet te geven voor uw pogingen. vermijd negatieve etiketten, richt uw aandacht op positief gedrag Als kinderen een etiket krijgen opgeplakt, worden hun persoonlijkheden op een negatieve manier ingedeeld. Een etiket lijkt aan te geven dat ze zich altijd op een bepaalde manier gedragen en niet kunnen veranderen. Diana, die het vuilnis is vergeten buiten te zetten, krijgt van haar vader het etiket ‘totaal onverantwoordelijk, onnadenkend, lui en verwend’ opgeplakt. Mensen die geleerd hebben op deze extreme manier naar de wereld te kijken, doen wellicht hetzelfde bij partners, andere gezinsleden, collegae en vrienden. Door deze algehele negatieve manier van denken is bij deze mensen de frustratie en woede in moeilijke situaties veel groter. Vermijd het zien van een enkel probleemgedrag als weerspiegeling van de totale persoonlijkheid van uw kind of partner. Ee´n manier om het plakken van etiketten te voorkomen, is door steeds te vragen: ‘Is dat altijd zo?’ of ‘Klopt dat wel helemaal?’ Waarschijnlijk geldt het gedrag alleen voor dat moment. Bedenk vervolgens welk probleemgedrag u op dat moment stoort en bedenk een manier om ermee om te gaan. De vader van Diana kan bijvoorbeeld tegen zichzelf zeggen: ‘Volgens mij denk ik nu wel erg algemeen. Ze is niet altijd lui. Ze vergeet alleen steeds de vuilnis buiten te zetten. Ik kan eens met haar praten over manieren om eraan te denken.’ Een andere manier om te vermijden dat u etiketten toekent aan uw kinderen, is door hun gedrag binnen de juiste proporties te zien. Bedenk dat alle kinderen driftbuien krijgen, ongehoorzaam zijn, huishoudtaakjes vergeten en zich nu en dan agressief gedragen. gis niet naar de bedoelingen van anderen Sommige mensen gaan ervan uit dat ze weten waarom hun kind of partner zich op een bepaalde manier gedraagt. Vaak kennen zij een

11 Omgaan met negatieve gedachten

motief toe aan het ongewenste gedrag en reageren vervolgens op basis van deze interpretatie alsof deze reden per definitie klopt. Helaas wordt een dergelijke aanname op die manier vaak een zichzelf vervullende voorspelling. Stel bijvoorbeeld dat twee kinderen aan het kibbelen zijn in de serrekamer terwijl hun moeder probeert naar het journaal te kijken. Zij leest hun gedachten en denkt: ‘Ze maken expres zoveel lawaai om mij kwaad te krijgen!’ Of wanneer een vader thuiskomt met de boodschappen en ziet dat zijn vrouw aan het telefoneren is, terwijl de kinderen een puinhoop maken van de woonkamer. Ook hij leest gedachten: ‘Niemand geeft hier wat om mij. Als zij wat om me zou geven, zou ze zorgen dat de kinderen zich gedroegen.’ Dergelijke negatieve interpretaties leiden onvermijdelijk tot meer gevoelens van wraak en boosheid ten opzichte van zijn vrouw en kinderen. Het is van belang de aandacht te richten op het gedrag dat moet veranderen en niet te gissen naar motieven. In plaats van te denken: ‘Dat doen ze expres om mij kwaad te maken’, kan de moeder tegen zichzelf zeggen: ‘Ik weet niet waarom ze nu weer aan het kibbelen zijn. Misschien moet ik hen dat even vragen.’ Ze vraagt hen naar het probleem in plaats van dingen aan te nemen. In het tweede voorbeeld kan de vader tegen zichzelf zeggen: ‘Ik moet met haar praten over hoe ze de kinderen kan helpen de woonkamer netter te houden.’ Hij vermijdt op deze manier gedachten lezen en richt zich op het gedrag dat hij wil veranderen. Hij kiest ervoor zichzelf te zien als iemand die veranderingen mogelijk maakt in plaats van zichzelf te zien als een slachtoffer van zijn gezin. denk positief Mensen die gedachten lezen, voorspellen ook vaak de toekomst of zelfs een ellendige toekomst. Ze nemen aan dat een gebeurtenis uit het verleden zeker van invloed is op gebeurtenissen in de toekomst. Stel bijvoorbeeld dat de vijfjarige Connie steeds kleine dingen in huis achteroverdrukt. Haar vader denkt vervolgens: ‘Zij wordt een misdadiger en maakt haar school niet af.’ Andere voorbeelden van zulke toekomstvoorspellingen zijn: ‘Hij gaat dat nooit afleren’, ‘Oh nee, daar gaan we weer, dat gaat weer net zo als de vorige keer.’ Dit soort ‘doemdenken’ maakt ouders moedeloos, weinig actief of ze trekken zich terug uit hun pogingen de kinderen te helpen zich beter te gedragen. Bovendien leiden negatieve aannames over de toekomst tot zichzelf vervullende voorspellingen. Als de ouders ervan overtuigd zijn dat een kind zich nooit zal gaan gedragen, dan gebeurt dat waarschijnlijk ook niet. Een positievere reactie op de neiging tot stelen van Connie zou zijn: ‘Ik

187

188

Pittige jaren

kan haar helpen dat af te leren.’ Zo wordt de aandacht gericht op manieren om effectief om te gaan met het probleem en krijgt Connie hoopgevende signalen over haar mogelijkheden. Een toekomstvoorspelling heeft pas een positieve uitwerking als de voorspeller in zijn hoofd vooruit reist naar een betere tijd na´ de stressvolle periode. Bijvoorbeeld een moeder van een tweeling van zes jaar die continu onderling ruzie maken, kan tegen zichzelf zeggen: ‘Het is niet gemakkelijk om twee zesjarigen tegelijk te hebben. Ze blijven maar bekvechten. Maar over een paar jaar kunnen ze vast goed met elkaar overweg en zijn het misschien de beste vrienden.’ Door positieve voorspellingen kunt u uzelf er steeds aan herinneren dat er een rustiger toekomst komt en uw kinderen aanmoedigen zich goed te gedragen.

Wat een draak van een kind. Ik kan er niet tegen!

Hij probeert me gewoon uit, ik zal hem helpen zich te beheersen.

11.4 Stop negatieve gedachten en vervang ze door positieve.

stop uw gedachten en bedenk dat u het aankunt Sommige ouders stellen zich de slechtst mogelijke gevolgen voor of overdrijven het belang van een negatieve gebeurtenis. Een vader die probeert te lezen terwijl zijn kinderen aan het jengelen zijn, maakt hier een drama van wanneer hij tegen zichzelf zegt: ‘Ik kan hier niet tegen. Ze maken me nog gek!’ Deze manier van denken leidt tot emotionele

11 Omgaan met negatieve gedachten

prikkeling, boosheid en woede-uitbarstingen, doordat ouders zichzelf ervan overtuigen dat ze geen controle meer hebben. U zult uzelf betrappen op het overdrijven van een probleem als u merkt dat u denkt in termen van ‘altijd’, ‘nooit’, ‘iedereen’ en ‘niemand’. Zeg dan tegen uzelf: ‘Stop! Zo ga ik er niet over denken.’ Vervolgens kunt u zich bedenken dat u het aankunt: ‘Ik weet mijn woede wel in de hand te houden’, ‘Het had nog veel erger gekund, ik kan best rustig blijven en de situatie aanpakken.’ Zo richt u de aandacht op uw mogelijkheid de controle te handhaven, hoe vervelend u de situatie ook vindt. In bovenstaand voorbeeld kan de vader bedenken dat hij het aankan door bijvoorbeeld tegen zichzelf te zeggen: ‘Dit is frustrerend, maar ik kan er wel tegen. De wereld vergaat niet. Elk kind jengelt wel eens.’ neutraliseer negatieve zelfspraak en ga er tegen in Wie tegen zichzelf praat in termen van ‘(zouden) moeten’ en ‘horen te’, gaat ervan uit dat hij ergens recht op heeft en dat het onacceptabel is als dat niet gebeurt. Dat eerste kan best waar zijn, maar het tweede geeft problemen. Door omstandigheden is de ideale situatie niet altijd haalbaar en wie dan reageert alsof de werkelijke situatie niet eerlijk is, vraagt om emotionele onrust. Ouders kunnen best vinden dat ze het recht hebben op stilte, de krant te lezen of televisie te kijken. Een dergelijke houding kan echter aanleiding geven tot veel boosheid, vooral als hij voorbij gaat aan de rechten en behoeften van anderen. Door een voorkeur uit te drukken als een absolute ‘must’, voelen de ouders zich slachtoffer als er niet aan hun wensen wordt voldaan. Daaruit ontstaat een gevoel van onrecht en de wens de schuldige te straffen of de zaken recht te zetten, zodat de boosheid in stand gehouden wordt en er ruzie ontstaat. Bijvoorbeeld Sally die in de supermarkt problemen krijgt met haar zoontje Jesse. Hij is vreselijk druk en luistert geen moment naar zijn moeder. Zij denkt: ‘Hij moet niet zo met mij omgaan. Hij moet met respect met me omgaan.’ Naarmate dergelijke gedachten zich opstapelen raakt ze steeds meer geı¨rriteerd. Uitspraken over uzelf en anderen die in absolute zin geformuleerd zijn kunt u beter herzien, zodat de normen voor uzelf en anderen wat flexibeler kunnen worden. Accepteer dat u en anderen niet perfect en onfeilbaar zijn en laat mensen vrij om naar keuze te reageren. In zekere zin betekent dit erop voorbereid te zijn dat onvoorspelbaarheid en fouten horen bij het leven. In het bovenstaande voorbeeld zou Sally tegen zichzelf kunnen zeggen: ‘Hij is vandaag een beetje sprin-

189

190

Pittige jaren

Wie zegt dat kinderen zich perfect moeten gedragen in de supermarkt?

11.5 Trek irree¨le gedachten in twijfel.

gerig, heeft zeker een slechte dag. Dat heeft elk kind wel eens.’ Een andere tactiek zou kunnen zijn, elke gedachte met termen als ‘moeten’ en ‘horen te’ in twijfel te trekken: ‘Waarom zouden kinderen eerlijk moeten zijn tegen ouders?’, ‘Waarom moet ik van hem verwachten dat hij perfect is terwijl andere kinderen dat ook niet zijn?’, ‘Wie zegt dat ik perfect hoor te zijn?’ Veel ouders merken dat ze zich, door hun eigen moeten in twijfel te trekken, bevrijd voelen van onhaalbare normen voor hun eigen gedrag. Interessant is dat deze onhaalbare normen een weerspiegeling zijn van het ‘moeten’ en ‘horen te’ dat ze vroeger van hun eigen ouders hoorden. houd doelstellingen op lange termijn voor ogen Soms zeggen ouders tegen zichzelf: ‘Dit is niet eerlijk! Waarom heb ik nou uitgerekend zo’n kind? Dit verdien ik niet. Mijn kind verdient hier straf voor.’ Ze voelen zich slachtoffer van hun kinderen en hun boosheid dient als doel om hun wraak te rechtvaardigen. Wellicht denken ze dat ze controle hebben over de situatie, ook al hebben ze hun woede niet onder controle. Boosheid loslaten is moeilijk, vooral wanneer iemand zich slachtoffer voelt van een oneerlijke bejegening. Door boosheid kan iemand zich

11 Omgaan met negatieve gedachten

11.6 Soms is het lastig om boosheid onder controle te houden.

gerechtvaardigd, energiek en sterk voelen. Dit loslaten van boosheid is wel eens moeilijk omdat het gemakkelijk verward wordt met het zich overgeven en machtsverlies. In een dergelijke situatie helpt het te denken aan de doelstellingen op de lange termijn in plaats van het kortetermijndoel van wraak nemen. De ouder kan tegen zichzelf zeggen: ‘Op de lange termijn is het het beste voor mijn kind, als ik laat zien hoe ik omga met woede door het de baas te blijven, in plaats van dat de woede controle over mij krijgt.’ Een andere opbouwende gedachte is: ‘Als ik nu in woede zou uitbarsten, zouden de nadelen op de lange termijn veel groter zijn dan de tijdelijke voldoening dat ik mijn kind laat zien dat ik niet met me laat sollen.’ Wie hele hevige grote woede voelt, kan profijt hebben van ontspannende ademhalingsoefeningen of een time-out om zichzelf weer in de hand te krijgen. objectiveer en neem afstand Een andere verontrustende gedachtevorming treedt op wanneer ouders zichzelf de schuld geven van problemen met de kinderen. Als zij tegen een probleem aanlopen zeggen zij tegen zichzelf: ‘Ik ben een ouder die niets kan. Ik doe werkelijk niets goed.’ Of als ze kijken naar hun eigen situatie zeggen ze: ‘Was ik maar niet weer gaan werken, dan

191

192

Pittige jaren

zouden ze zich misschien beter gedragen’, of ‘Dit soort problemen heb ik omdat ik alleenstaande ouder ben’. Op deze manier vergroten de ouders de problemen met hun kinderen en interpreteren ze deze als een weerspiegeling van hun opvoedingsvaardigheden of leefstijl. Dit is een sterke versimpeling van een ingewikkeld probleem, wat ouders vijandig en moedeloos kan maken. Ook kan het gebeuren dat ze zich uiteindelijk helemaal terugtrekken. Maak dergelijke gedachten minder persoonlijk door erbij stil te staan dat alle kinderen gedragsproblemen hebben en dat ze niet per definitie een afspiegeling zijn van de opvoedingsvaardigheden van u als ouder. Ook is het van belang afstand van het gedrag van het kind te kunnen nemen en de volgende vragen in gedachten te houden: – Hoe kan ik haar leren zich positiever te gedragen? – Wat is mijn doelstelling met haar? – Helpt wat ik nu aan het doen ben haar om zich positiever te gedragen? – Zo niet, wat moet ik dan anders doen? U kun bijvoorbeeld bij uzelf denken: ‘Met kwaad worden help ik haar niet. Ze test gewoon de grenzen in haar omgeving. Ik kan haar leren dat zij niet op de weg moet fietsen.’ Of: ‘Elk kind doet dit bij zijn ouders. Ze is geen draak. Ik moet rustig tegen haar blijven.’ Een manier om zelfkritiek binnen juiste proporties te houden is door zich te realiseren dat elk gezin wel een grote stressvolle ervaring meemaakt zoals een scheiding, dood, chronische ziekte, werkloosheid of een verhuizing. Het doel is niet dit soort stress te voorkomen of te ontkennen, maar uw kinderen ermee te helpen en te leren er productief en flexibel mee om te gaan. Als u kritisch bent ten opzichte van uzelf, moet u niet alleen leren negatieve gedachten te stoppen, maar ook positieve en zelfprijzende gedachten te vermeerderen. Veel mensen zijn huiverig om zichzelf te prijzen, wellicht omdat ze dat egocentrisch of ijdel vinden. Maar als het goed is anderen te prijzen, dan is het ook goed datzelfde voor uzelf te doen. Voorbeelden van zelfprijzende gedachten zijn: ‘Ik ben een goede ouder’, ‘Ik doe mijn uiterste best’, ‘Ik ben trots dat ik deze situatie aanpak’, ‘Ik ga vooruit’, en ‘Ik doe het elke keer een beetje beter.’ Ga elke dag na wat u allemaal bereikt heeft en geef uzelf er een schouderklopje voor.

11 Omgaan met negatieve gedachten

blijf rustig en maak gebruik van ‘ik’boodschappen Soms, wanneer ouders gefrustreerd raken door het gedrag van hun kinderen, geven ze hun partner de schuld van het probleem. Een voorbeeld hiervan is een moeder die denkt: ‘Ik doe hier al het werk. Van mijn man krijg ik totaal geen steun en de kinderen luisteren niet naar me. Het is zijn fout, want hij staat niet achter mij.’ Of een vader zou tegen zichzelf kunnen zeggen: ‘Ik ben moe na een dag hard werken. En als ik thuiskom krijg ik niets dan gedoe. De kinderen lopen te schreeuwen en te bekvechten. Als Jeannette de kinderen wat beter zou opvoeden zouden ze zich beter gedragen!’ Mensen die in gedachten op deze manier steeds anderen beschuldigen, raken vaak zowel met hun echtgenoot als met hun kinderen in conflict. Een andere manier waarop ouders elkaar de schuld geven van de problemen met de kinderen is door te vinden dat de ander een slecht voorbeeld geeft. Bijvoorbeeld: ‘Laura is net zo agressief als haar moeder’, of ‘Tom maakt er net zo’n troep van als zijn vader’. Deze manier van denken kan een zichzelf vervullende voorspelling worden. Als iemand boos of wanhopig wordt, zal hij de gedachte waarschijnlijk uitspreken, waardoor de kinderen leren dat van ze verwacht wordt dat ze de ongewenste gedragingen van hun ouders gaan nadoen. Wie in gedachten zijn echtgenoot de schuld blijkt te geven voor het gedrag van de kinderen, moet die gedachten stoppen. Opbouwende gedachten in de vorm van duidelijke ‘ik’-boodschappen’ over het gedrag dat u wilt zien moeten als vervanging gebruikt worden. De moeder die zich niet voldoende gesteund voelde, zou tegen zichzelf kunnen zeggen: ‘Ik kan beter even rustig worden voordat ik iets zeg waar ik wel eens spijt van kan krijgen. Wat ik nodig heb is hulp. Dat zal ik mijn man eens vragen. Dan kan ik daarna misschien lekker in bad.’ De vader zou tegen zichzelf kunnen zeggen: ‘Rustig maar. Haal een paar keer diep adem. Ik heb even een paar minuten rust nodig. Misschien kan ik Jeannette vragen even met de kinderen te spelen zodat ik wat kan lezen, dan kan ik daarna met ze spelen.’ Als u de persoonlijkheid van uw partner als oorzaak ziet voor het slechte gedrag van uw kinderen, moet u die manier van denken stoppen. Probeer in plaats daarvan de aandacht te richten op hoe hun positieve gedrag op elkaar lijkt. Bijvoorbeeld: ‘Ze is net zo energiek als haar vader. Misschien wordt ze ook wel een sporter.’ Of: ‘Hij leest al net zo graag als zijn moeder. Misschien wordt hij bibliothecaris.’

193

194

Pittige jaren

richt uw aandacht op een goede aanpak Sommige ouders richten in gedachten de aandacht op de neiging tot opgeven. Een moeder die haar zoon heeft begeleid bij zijn huiswerk zonder dat hij betere cijfers is gaan halen, kan bijvoorbeeld tegen zichzelf zeggen: ‘Ik word er doodmoe van, waarom zou ik nog langer mijn best doen? Niets helpt.’ Of: ‘Dit houd ik niet vol. Hij kan het gewoon niet.’ Wie een verslagen houding aanneemt, trekt zich meestal gauw terug uit het probleem, vermijdt de opvoedingstaak en blijft zich onderhuids ergeren of zorgen maken. Uiteindelijk zullen deze ouders ofwel in woede uitbarsten ofwel gedeprimeerd raken. Bovendien kan de uitspraak dat een kind niet in staat is te veranderen een voorspelling worden die zichzelf vervult. Een meer opbouwende reactie is het als de ouder zich bedenkt dat hij het kind kan helpen. Hij kan denken: ‘Dit is frustrerend en ik ben moe, maar ik kan het wel aan’, of ‘Ik laat me niet uit het veld slaan. Het wordt vanzelf beter, het duurt alleen even.’ Belangrijk is dat ouders zichzelf en de kinderen de boodschap geven dat ze de situatie allemaal aankunnen. Zelfs in slechte tijden kunnen ouders een positief vooruitzicht naar de toekomst geven. Ook al is de situatie door ingrijpen van een ouder niet noemenswaardig verbeterd, dan zal het ingrijpen in ieder geval verslechtering voorkomen hebben. Laat zien dat u het aan kunt Naarmate een ouder leert opbouwende en kalmerende dingen te denken als hij tegen een probleem aanloopt, kan hij proberen die gedachten uit te spreken. Bij de avondmaaltijd aan tafel kan moeder tegen vader zeggen: ‘Peter, ik denk dat ik Alices probleem op school goed aangepakt heb. Ik zei tegen mezelf dat ik niet te sterk moest reageren en dat elk kind wel eens problemen op school heeft. Ik heb een afspraak gemaakt met haar docent om te praten over manieren waarop ze beter kan leren delen. Daar heb ik een goed gevoel over.’ Hier doet de moeder van Alice niet alleen voor hoe ze zorgde dat ze zelf niet te sterk zou reageren, maar ook hoe ze zichzelf prees voor haar beheersing. Ouders zijn belangrijke voorbeelden voor hun kinderen. Elke dag zijn er vele momenten waarop een ouder de kans krijgt hardop uit te spreken hoe hij een moeilijke situatie goed aangepakt heeft. Als kinderen dergelijke voorbeelden van positief denken steeds zien, zullen ze dit geleidelijk ook zelf gaan toepassen.

11 Omgaan met negatieve gedachten

11.7 Maak uzelf sterk.

Samenvattend... Mensen zeggen vaak dat ze door een bepaalde gebeurtenis boos of moedeloos zijn geworden. Hoewel ze hiermee niet bewust hun eigen verantwoordelijkheid uit de weg gaan, plaatsen ze zichzelf er vaak mee in een slachtofferrol. Deze mensen hebben zelden het gevoel dat ze hun eigen emoties kunnen beı¨nvloeden. Zij wisselen de twee technieken van zich inhouden en ontsteken in woede af. Toch is het zo, dat er in feite maar e´e´n persoon is die iemand boos of moedeloos kan maken, en dat bent uzelf. Iedereen heeft altijd de keus tussen zich emotioneel laten gaan of het probleem aanpakken. Onthoud: » Verzet u tegen negatieve denkbeelden die in u opkomen. » Probeer niet te gissen naar bedoelingen van anderen. » Houd een positieve toekomst voor ogen. » Stop uw gedachten bij de neiging tot overdrijven of u het ergste voor te stellen. Vervang deze gedachte door een meer opbouwende gedachte. » Bezie het gedrag binnen juiste proporties en hanteer flexibele normen. » Houd boosheid in de hand.

195

196

Pittige jaren

» Geef geen zelfkritiek, maar neem afstand van de situatie en prijs uzelf. » Steun uw partner en andere betrokkenen bij de zorg voor uw kind en vraag ook steun. » Richt de aandacht op een goede aanpak. » Wees positief en gebruik humor. » Plan tijd voor piekeren of boos zijn. » Geef het goede voorbeeld door positief te denken.

12

Time-out voor uzelf

Wanneer u heeft geleerd om negatieve gedachten te herkennen en ze door positieve te vervangen, moet u vervolgens leren om meer zelfbeheersing te krijgen en leren bewust te worden van lichamelijke reacties op stressvolle gebeurtenissen en gedachten. Ga na hoe u lichamelijk reageert als er conflicten zijn. Veel mensen zeggen dat ze in stressvolle situaties veel lichamelijke spanningen voelen, zoals een snelle hartslag, hoofdpijn, een hoge bloeddruk of spierspanning. Ze geven aan dat dit nadelig werkt voor hun zelfbeheersing. Begin te onderzoeken wat er in uw leven stress veroorzaakt. Een van de verhalen die de ronde doen over stress is dat stress alleen optreedt bij machtige leiders of in tijden van grote rampen. Uit onderzoek blijkt echter dat alledaagse problemen meer stress veroorzaken dan zo’n crisissituatie. En zoals u weet kan het ouderschap veel dagelijks geharrewar met zich meebrengen. Dagelijkse stress kan bestaan uit rondrennen voor allemaal kleine klusjes, steeds tegen tijdslimieten aanlopen, op zoek zijn naar een oppas of een manier vinden om de rekeningen te betalen. Het kan ontstaan door lastige of zieke kinderen, kruimels op de vloer, of een hele berg vuil wasgoed. Er zijn geen grote problemen voor nodig, zoals een scheiding of ontslag. Ogenschijnlijke kleinigheden zoals niks te doen hebben, een eenzame nacht of verveling kunnen stress opleveren. De oorzaken van stress zijn zeer individueel bepaald. Wat de ene persoon aan de rand van een woede-uitbarsting brengt, zal een ander misschien volkomen koud laten. Door te leren ontspannen en uw stressniveau te beheersen kunt u de controle behouden en de gestelde doelen bereiken zonder u en uw naasten tot (bijna-)uitputting te brengen. In het vorige hoofdstuk hebben we besproken hoe u uw eigen gedachten die stress veroorzaken in positieve zin kunt bijstellen. Soms is het nodig dat u leert om u lichamelijk te ontspannen, of een time-out neemt om het lichaam tot rust te brengen, voordat u weer controle heeft over uw zelfspraak en gedachten. Denk aan een time-out bij stress. Bij de meeste sporten bestaat er de mogelijkheid tot time-out

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_13, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

198

Pittige jaren

ofwel rust. Deze onderbrekingen geven de coach en het team de kans hun strategie aan te passen, op adem te komen en met nieuwe energie het spel voort te zetten. Helaas worden er heel weinig time-outs ingelast in ons dagelijks leven. Zelfs onze koffiepauzes worden vaak gevuld met meer nieuwe prikkels in plaats van een echte verfrissing. Ergens onderweg hebben we de rust afgeschaft. Het is nu aan uzelf om de persoonlijke time-out in ere te herstellen zodat u weer overzicht krijgt en nieuwe krachten opdoet. In de komende paragrafen vindt u zes manieren om een time-out voor uzelf te nemen om verschillende redenen. Uiteraard kunt u als u alleen thuis zit met kleine kinderen zich niet terugtrekken en de kinderen even alleen laten. U heeft een aangepaste time-out nodig die past bij uw omstandigheden. Probeer het uit en leer spanning en boosheid los te laten en meer zelfbeheersing te krijgen. time-out om op adem te komen Diep en langzaam ademhalen kan rust brengen bij stress. Het helpt om spanning te verminderen, de hartslag te doen afnemen, de spieren te ontspannen, de bloeddruk te verlagen en de geest tot rust te brengen. Veel mensen moeten eerst leren om zich lichamelijk te ontspannen voordat ze weer controle krijgen over hun gedachten en deze kunnen ordenen. Een ontspanningsprocedure die u met een klein beetje oefening kunt leren is hierbij beschreven.

Kies een rustige omgeving (badkamer, kelder, garage). Ga gemakkelijk zitten of liggen. Sluit uw ogen. Wordt u bewust van uw ademhaling. Adem langzaam in en uit. Tel bij de volgende diepe inademing langzaam van e´e´n tot tien of tel zover als u komt gedurende die ene inademing. Adem nu langzaam uit waarbij u weer van e´e´n tot tien telt of zover u komt gedurende die uitademing. Stel uzelf kalm en beheerst voor. Verbeeld uzelf dat u ligt te ontspannen op uw favoriete plaats. Zeg tegen uzelf dat u het goed doet en dat u vooruitgaat. Herhaal al tellende dit langzame in- en uitademen totdat u zich ontspannen voelt. Ontspan zo veel spieren als mogelijk. Begin met het spannen en ontspannen van de spieren van uw voeten en ga zo omhoog naar uw benen en armen en uiteindelijk naar de spieren van uw gelaat.

12 Time-out voor uzelf

Doe deze oefening een of twee keer per dag (10 tot 20 minuten). Leren om te ontspannen is niet anders dan het leren van elke andere vaardigheid. Het vereist simpelweg oefening, geduld en tijd. Wees niet ongerust als u in het begin niet veel vooruitgang boekt. Piekeren of in de stress raken over ontspannen is natuurlijk niet erg ontspannend. Een van de meest voorkomende problemen bij pogingen om te ontspannen is het afdwalen van gedachten. Maakt u zich geen zorgen als uw geest wat maalt.

12.1 Time-out om op adem te komen.

Probeert u zich weer te concentreren op uw ademhaling. Een ander probleem is afleiding van buitenaf. Probeer daarom een tijd en plaats te kiezen waarbij de kans klein is dat u wordt gestoord. Als u tien keer op deze manier hebt geoefend met ontspannen, kunt u dit gaan gebruiken in probleemsituaties. Plan bijvoorbeeld een ontspanningsmoment vo´o´r perioden van spanning, zoals naar huis gaan en vanuit uw werk de kinderen ophalen, voordat de kinderen uit school komen, of wanneer u merkt dat uw ergernis toeneemt. time-out onderweg De volgende techniek kan overal worden toegepast: bij het boodschappen doen, tijdens de afwas of aan uw bureau. Span en ontspan systematisch bepaalde delen van uw lichaam. Sluit uw ogen en stel u voor hoe uw spieren zich spannen en ontspannen. Als u inademt, span dan daarbij zo hard mogelijk uw rechterarm en -vuist aan. Houd dit vier tellen vast en ontspan vervolgens volledig terwijl u uitademt. Herhaal dit voor de linkerarm en vuist, voor de billen, voor rechter- en

199

200

Pittige jaren

linkerbeen en -voet, voor gezicht en kaken. Span ten slotte uw hele lichaam en laat vervolgens los. time-out door zich een beeld te vormen Een derde manier om een time-out te nemen, is door u een rustgevende sce`ne of moment uit uw leven voor te stellen. Wanneer u zich iets indenkt, kunt u zelf de omstandigheden zo maken dat u uw gedachten goed kunt ordenen. De resultaten zijn vaak bijzonder productief. Verbeelden is heel persoonlijk. Er bestaat geen juiste manier voor. U zult het moeten uitproberen om uit te vinden welke soort voorstelling u doet ontspannen. Stel u een wolkeloze lucht voor, een kraakhelder huis, een rustige bibliotheek, een fijn moment met uw kind of met een vriend of...

12.2 Time-out: denk aan iets leuks.

time-out om boosheid te beheersen Ooit werd gedacht dat ‘stoom afblazen’ door te schreeuwen en te vloeken werkzaam was om zo energie die tot geweld en agressie leidt kwijt te raken. Mensen werden aangezien voor waterketels die slechts een bepaalde hoeveelheid agressieve energie konden bevatten. Als deze energie toenam moest het deksel van de ketel om de stoom te laten ontsnappen. Het is nu bekend dat stoom afblazen in plaats van een weldadig en opluchtend effect juist een stimulerend effect heeft op agressie en gebruik van geweld. Uit onderzoek is gebleken dat bij partners die tegen elkaar schreeuwen de boosheid achteraf niet minder is geworden maar juist is toegenomen. De reden daarvoor is dat boze uitbarstingen vaak juist zichzelf versterken, omdat ze mensen een onterecht gevoel van macht geven. De persoon in kwestie dwingt

12 Time-out voor uzelf

anderen hem serieus te nemen en soms zelfs zijn wensen uit te voeren door middel van zijn boosheid. Ook kan een woede-uitbarsting een manier zijn om wraak te nemen. Dit zijn echter allemaal korte-termijneffecten; het allerbelangrijkst is om te kijken naar de effecten op de lange termijn: die kunnen blijvend en beschadigend zijn. Aangezien woede-uitbarstingen nog wel eens beloond worden, zullen mensen die dit vaker gebruiken een gewoonte ontwikkelen om bij iedere frustratie boos te worden. Ook geven ouders met woedeaanvallen een verkeerd voorbeeld en maken de andere gezinsleden nog bozer, dringen hen in de verdediging en maken hen angstig. Alle ouders weten dat ze hun zelfbeheersing wel eens verliezen als alles moeilijk wordt. Daarom is het net zo belangrijk om voor uzelf een time-out in te stellen als voor de kinderen. De volgende stappen kunnen helpen de woedecyclus te doorbreken. Let goed op tekenen van toenemende woede Woede is er niet opeens maar neemt meestal geleidelijk toe. Het is dus van belang dat u let op de signalen van uw lichaam. Dergelijke signalen zijn: snelle ademhaling en snellere polsslag, of beschuldigende gedachten (‘dat rotkind’), dramatiserende gedachten (‘ik kan er niet meer tegen’), of gedachten lezen (‘ze doet het met opzet’). IJsberen, schreeuwen of uw vuisten ballen zijn eveneens tekenen van toenemende woede. Spreek een time-outsignaal af Bedenk een manier waarop u de gezinsleden laat weten dat u toe bent aan een time-out om uw boosheid onder controle te krijgen. Het moet een neutraal signaal zijn. U kunt bijvoorbeeld een ‘T’ maken met uw handen of u kunt simpelweg zeggen: ‘time-out’. Zoek een plaats waar u naartoe kunt Kies een plek waar u alleen kunt zijn en zorg ervoor dat de rest van het gezin weet waar u bent: anders kunnen ze zich in de steek gelaten voelen en proberen u tegen te houden. Stel de duur van de time-out vast Spreek af hoe lang de time-out mag duren. Het beste is: niet langer dan 30 minuten. Dan kunt u een teken geven dat u klaar bent om de discussie of wat het ook was dat u onderbrak, weer op te starten. Uw gezin moet weten dat de onderbroken activiteit weer voort wordt gezet, zodat de time-out geen vermijdingsgedrag wordt.

201

202

Pittige jaren

Ik ge lo ik boo of dat s wor d!

12.3 Geef het tijdig aan wanneer uw woede zich opbouwt.

Richtlijnen voor een time-out Alle gezinsleden moeten het eens zijn met de richtlijnen voor een time-out zodat ze weten wat ze kunnen verwachten als iemand een time-out vraagt. Factoren die in de richtlijnen kunnen staan: of de persoon het huis verlaat, naar vrienden gaat of iemand belt. (Het gebruik van alcohol of drugs mag niet als mogelijkheid overwogen worden, omdat alcohol en drugs geen positieve werking hebben op zelfcontrole en eerder het tegengestelde effect hebben). eigen gedachten over stress Denk eraan dat ook het stoppen van gedachten en negatieve gedachten tegenspreken manieren zijn om met stress om te gaan. U kunt dergelijke processen gebruiken om uw reacties op stresssituaties in de hand te houden. U kunt bijvoorbeeld tegen uzelf zeggen: ‘Dit is normaal. Meestal ben ik gestrest in het begin van een time-out’. Gebruik deze gevoelens van spanning als middelen die u helpen in dergelijke situaties. Ze geven aan dat u tegen uzelf moet zeggen: ‘Relax. Haal langzaam adem. Doe rustig aan’. Sta uzelf toe dat u zo af en toe gestrest raakt. Bedenk dat het er niet om gaat stress uit te bannen, maar om stress hanteerbaar te houden. U kunt bijvoorbeeld tegen uzelf zeggen: ‘Ik raak gespannen. Mijn spieren spannen zich. Mijn lichaam zegt me dat ik rustig moet worden’. Het idee is om stress te zien als een onderdeel van het gezinsleven. Zie het als een tijdelijk iets en niet als iets blijvends want hoe gespannen een situatie ook is, het

203

12 Time-out voor uzelf

Spiegeltje, spiegeltje aan de wand, wie is het meest gestrest van het land?

Relax man, stress is normaal!

12.4 Laat stress niet de overhand krijgen.

gaat uiteindelijk voorbij. Richt u op wat u onder controle kunt houden en niet op wat u niet onder controle kunt houden wanneer u probeert stress te hanteren. Probeer de moeilijkheden het hoofd te bieden en oplossingen voor problemen te bedenken in plaats van anderen de schuld te geven. Vertrouw ten slotte op uw eigen vermogens en talenten om de situaties aan te kunnen. time-out voor uzelf Wat kunt u nog meer doen? Sporten, goed eten, uzelf niet haasten, of wandelen, joggen, lezen, moppen tappen, naar muziek luisteren, winkelen, naar de bioscoop, een massage nemen. Vermijd koffie, alcohol of drugs. Een van de beste manieren om stress te verminderen, is tijd nemen voor jezelf; dat geldt zowel voor volwassenen als voor kinderen. Een overladen programma kan, maar probeer het beperkt te houden zodat er tijd vrijkomt voor spontane pret, gekke dingen doen en niets doen. Zorg dat ook uw kinderen niet overladen worden met allerlei lessen of andere gestructureerde activiteiten.

204

Pittige jaren

Samenvattend... » Het doel van time-out is stress of woede de rug toe te keren en de aandacht te richten op wat werkelijk van belang is. In plaats van zeer betrokken te raken bij stressvolle situaties neemt u een timeout. Zodra u weer overzicht heeft over een situatie kan die u niet meer overweldigen. Een time-out mag een minuut of een uur duren. Aan u om te kiezen waar en wanneer u hem neemt. Door korte maar veelvuldige time-outs in de dagelijkse routine op te nemen zullen uw welbevinden en zelfbeheersing groeien. Onthoud: » Ga na of uw lichaam tekenen van spanning vertoont, adem rustig en ontspan of doe oefeningen. » Merk negatieve zelfkritiek op en vervang het door aanmoedigende zelfspraak. » Vraag uzelf af of datgene wat uw spanning veroorzaakt werkelijk zo belangrijk is. Zal het over een week nog wat uitmaken? Of over een jaar? En als u 70 bent? » Stel uzelf een geweldige gebeurtenis uit het verleden voor of droom over een leuke gebeurtenis in de toekomst. » Tijdens een conflict: adem diep, kom tot rust, word speels of ga een paar minuten weg. » Doe af en toe even iets ontspannends (ga wandelen, neem een bad, lees een tijdschrift). » Maak een lijst met dingen die u plezierig vindt en plan er wekelijks eentje.

13

Effectief communiceren

Sommige gezinnen gaan rustiger en effectiever met problemen om dan andere. Over het algemeen beschikken deze gezinnen over goede communicatieve vaardigheden, waardoor ze gemakkelijker samen problemen kunnen oplossen en opkomende problemen in de kiem kunnen smoren. Helaas worden maar weinigen van ons met goede communicatieve vaardigheden geboren. Wel kunnen we ze leren en vervolgens het goede voorbeeld geven aan onze kinderen, zodat die ze ook leren. Om communicatieve vaardigheden zo goed mogelijk te kunnen gebruiken, moeten ouders in staat zijn zelfbeheersingstechnieken toe te passen om met hun negatieve gevoelens en gedachten om te gaan. Buitensporige woede, schuldgevoelens, zorgen of moedeloosheid bemoeilijken de communicatie. In de komende paragrafen worden hindernissen bij effectieve communicatie besproken en enkele manieren om deze te overwinnen. De moeilijkheden die hier opgesomd staan, hebben we allemaal wel in bepaalde mate. Allemaal kunnen we op enkele gebieden wel verbetering gebruiken. Het doel van dit hoofdstuk is dan ook u te helpen bij het herkennen van punten die u wilt verbeteren. actief en aandachtig luisteren Veel mensen weten niet goed hoe ze moeten luisteren. Ze onderbreken de spreker met vragen, tegenargumenten, kritiek of advies in plaats van hem eerst te laten zeggen wat hij wil zeggen. Een kind of volwassene die niet het gevoel heeft dat er naar hem geluisterd wordt, zal ofwel zijn probleem telkens blijven herhalen, ofwel zich helemaal terugtrekken. Als voorbeeld geven we het volgende gesprek tussen een volwassene en een kind. Katja: Ik mag van Mark niet in zijn kamer met hem spelen. Hij vindt mij niet lief.

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_14, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

206

Pittige jaren

Moeder: Nou, als je zijn speelgoed niet overhoop zou gooien zou hij je misschien wel lief vinden. (kritiek) of Waarom ga je niet gewoon buitenspelen? (oplossing) Katja: Niemand vindt mij lief. Niemand wil met mij spelen. Moeder: Waarom stop je niet eens met klagen? (kritiek) of Maar ik vind jou toch lief? (sussen) of Maar natuurlijk vinden ze jou wel lief! Ze kunnen gewoon even niet komen spelen nu. (ontkenning) of Waarom vraag je de nieuwe kindjes die hier pas in de straat zijn komen wonen niet om met je te spelen?’ (advies) Hierna een voorbeeld van een gesprek tussen twee volwassenen: Vrouw: ‘Ik heb echt een rotdag gehad met de kinderen. Ik ben doodop! Man (is zojuist thuisgekomen uit zijn werk en het eerste wat hij bij binnenkomst ziet is een rondrennende driejarige peuter en een huilende baby): Hmm... (vermijdt oogcontact en pakt de krant) (ontkenning) of Waarom zoek je niet een oppas die je overdag kan helpen? (oplossing) of Ik snap hoe je je voelt, ik heb zelf ook een rotdag gehad. (probleem van de ander tenietdoen)

13 Effectief communiceren

Aandachtig luisteren is een van de beste vormen van aanmoediging die iemand een ander kan geven. Helaas is het een zeldzame en vaak onderschatte vaardigheid. Luisteren betekent dat de spreker, of dat nu een kind of een volwassene is, even ‘vrij spel’ krijgt en zonder onderbreking gevoelens en ideee¨n kan uiten. Een goede luisteraar is niet passief; niets doen en alleen maar knikken met een neutrale uitdrukking op het gezicht en ondertussen de krant lezen. Hij luistert juist door de spreker goed aan te kijken met een gepaste gezichtsuitdrukking. Enkele tips om een goede luisteraar te worden: – Maak en houd oogcontact. (Zet de televisie uit of leg weg wat u aan het lezen bent.) – Geef de persoon de kans om uit te praten voordat u reageert. – Luister naar zowel de inhoud van het vertelde, als naar het gevoel van de spreker. (Elke boodschap heeft zowel een inhoudelijk aspect, namelijk de feitelijke informatie die wordt gegeven, als een gevoelsaspect, namelijk de boodschap die zonder woorden, nonverbaal, wordt overgebracht.) – Als de spreker is uitgesproken, toon dan interesse door vragen te stellen over de situatie. – Geef feedback: geef een samenvatting en herhaal in eigen woorden de inhoud en de gevoelens van de spreker. – Bevestig de spreker in zijn verhaal: probeer het probleem te zien vanuit het gezichtspunt van de spreker. Laat hem weten dat zijn standpunt geldig is. Deze bevestiging kan een eventuele kloof tussen spreker en luisteraar verkleinen. Van belang is dat u inziet dat er andere zienswijzen kunnen zijn dan de uwe en dat vanuit een andere positie het zicht op de situatie anders kan zijn. – Moedig de spreker aan om door te gaan. NB: uiteraard is het voor de spreker ook belangrijk dat deze nadenkt over wat het beste tijdstip is om te communiceren. Als de aangesproken persoon net opgaat in een televisieprogramma of bijna slaapt, zal duidelijk communiceren moeilijk zijn. Hier volgen enkele geschiktere manieren waarop de luisteraar in de voorgaande voorbeelden had kunnen reageren. Katja: Ik mag van Mark niet in zijn kamer met hem spelen. Moeder: Jij wil met Mark spelen en hij vindt dat niet goed. Dat vind jij vast niet leuk. (samenvatten en bevestigen van inhoud en gevoel)

207

208

Pittige jaren

of Nou, daar word jij vast heel droevig van. Wat kunnen we daaraan doen? (gevoelens van het kind weergeven en vragen stellen) of Vertel er eens wat meer over, wat is er gebeurd? (vragen stellen om het probleem beter te begrijpen) Vrouw: Ik heb echt een rotdag gehad met de kinderen. Ik ben doodop! Man: Wat is er gebeurd? (interesse tonen) Vrouw: Johnny kreeg problemen op de peuterspeelzaal omdat hij sloeg en daarna heeft hij de baby geslagen. De baby heeft diarree en huilt al de hele dag. Het huis is een puinhoop en ik ben kapot! Man: Ja, dat lijkt me ook frustrerend, Johnny is zo lastig en de baby is ook nog eens ziek! Je klinkt uitgeput. Kan ik ergens mee helpen? (reflectie en bevestigen van gevoel en inhoud) of Dat klinkt als een zware dag. Hoe gaat het nu met de baby? (feedback van gevoelens en interesse tonen) In deze beide situaties werden de gevoelens van de spreker bevestigd doordat de luisteraar probeerde het probleem van de kant van de ander te bekijken. open en eerlijk zeggen wat u denkt Sommige mensen vermijden conflicten, onenigheid of afkeuring door niet te praten over hun gevoelens of wat hen dwarszit. Soms kroppen ze alle ergernissen op en komt alles er in e´e´n woede-uitbarsting uit. De ouders in het voorbeeld hierna hebben duidelijk al heel wat negatieve gevoelens opgekropt. Moeder: Nu heb ik het gehad! Ik doe werkelijk alles in dit huis. Ik houd het schoon, kook alle maaltijden, doe de was, breng Max naar school, doe de boodschappen en werk ook nog eens parttime. Het enige wat jij doet is de krant lezen! Vader: Nu heb ik het gehad! Ik doe hier alles in dit gezin. Ik werk

13 Effectief communiceren

om iedereen te onderhouden, betaal de rekeningen, repareer de auto, lap de ramen, help bij de afwas, breng Max naar zijn voetbaltrainingen en jij loopt alleen maar te zeuren! Er zijn verschillende redenen waarom mensen hun gevoelens moeten uiten. Ten eerste zullen anderen wanneer u zelf uw gevoelens niet uit, uw gedachten gaan lezen en beslissingen voor u nemen. Aangezien ze er vaak naast zullen zitten, doen ze misschien iets tegen uw wensen in. Ten tweede kunt u wanneer u in alle (schijnbare) rust uw problemen blijft onderdrukken, plotseling een woede-uitbarsting krijgen.

ERGERNISSEN

13.1 Laat ergernissen zich niet onderhuids opstapelen tot een uitbarsting.

Door te praten over conflicten op het moment dat deze zich voordoen, kan de druk waardoor zo’n uitbarsting ontstaat verminderen. Stille mensen zeggen soms niet wat ze denken, omdat ze bang zijn gestraft of bekritiseerd te worden voor hun gedachten of gevoelens. In een dergelijke situatie moet de toehoorder de vaardigheden voor actief en aandachtig luisteren gebruiken, om de persoon in kwestie aan te moedigen. Hieronder staan enkele tips die u kunnen helpen bij het uiten van uw gevoelens en problemen. – Uit u in ‘ik’-boodschappen in plaats van in ‘jij’-boodschappen. Een ‘ik’-boodschap brengt over wat de spreker wil of voelt. Het is een manier om de ander ergens mee te confronteren zonder dat dit

209

210

Pittige jaren

agressief overkomt. Een ‘jij’-boodschap is meestal beschuldigend, bekritiserend of veroordelend en maakt dat de ander boos wordt of zich beledigd voelt. Ga eens na hoe u zelf zou reageren als u aan de ontvangende kant zou staan bij de volgende opmerkingen. U zult merken dat een ‘ik’-boodschap meer uitnodigt tot samenwerking. (Carla is niet aangekleed; sinds ze uit bed is gekomen is ze al aan het treuzelen. Haar moeder dreigt te laat op haar werk te komen.) Moeder: Jij kleedt je ook nooit op tijd aan. Door jou kom ik altijd te laat. Wanneer ben je nou eens gewoon op tijd klaar? (‘jij’-boodschap gericht op wat Carla fout doet) Alternatief: Ik erger me als je zo treuzelt ’s ochtends. Ik ben benieuwd of je een race tegen de klok aankunt en aangekleed kunt zijn als deze kookwekker over tien minuten afgaat. (‘ik’-boodschap gericht op wat moeder voelt en wil) Vader: Altijd als ik thuiskom van mijn werk is het hier een volslagen puinhoop. Is dat mijn loon na een lange dag hard werken? Kun je niet eens een beetje opruimen of zorgen dat de kinderen al gegeten hebben voordat ik thuiskom? (‘jij’-boodschap, kritiek op de moeder) Alternatief: Als ik net thuis ben van mijn werk heb ik even een paar minuten nodig om bij te komen. (‘ik’-boodschap gericht op wat vader wil) Moeder: ‘Ik heb de hele dag met de kinderen opgetrokken en dan kom jij binnen en eist dat je te eten krijgt. Vervolgens smeer je hem om die verdomde krant te lezen zonder ook maar een poot uit te steken.’ (‘jij’-boodschap) Alternatief: Als jij uit je werk komt, heb ik even een paar minuten nodig om bij te komen zonder de kinderen, voordat ik het eten opdien. (‘ik’boodschap) – Wees kort, duidelijk en precies. Om duidelijk te zeggen wat u denkt,

13 Effectief communiceren

moet u zich precies bedenken wat u wilt in plaats van u te richten op het negatieve, of op wat u niet wilt. Als u een helder idee heeft van wat u wilt, moet u dat kort en positief zeggen. U hoeft niet allerlei voorbeelden uit het verleden op te rakelen om te bewijzen dat uw kind of echtgenot(e) er steeds een puinhoop van maakt of zich onverantwoordelijk gedraagt. Formuleer gewoon het probleem kort en richt de aandacht vervolgens, in de vorm van een ‘ik’-boodschap, op het gewenste positieve gedrag. – Uit negatieve gevoelens direct. Hoe langer een probleem wordt genegeerd, des te groter de kans dat de bijbehorende gevoelens versterkt worden. Probeer een probleem aan te pakken zodra u er ontspannen over kunt praten. – Vraag feedback. Soms is het niet duidelijk of de luisteraar uw standpunt wel begrepen heeft. Als dat zo is, moet u vragen: ‘Ben ik duidelijk?’, ‘Snap je wat ik bedoel?’. Dat werkt beter dan maar door blijven praten en het geeft de luisteraar het gevoel dat het belangrijk wordt gevonden dat hij de situatie begrijpt. – Uit niet te pas en te onpas gevoelens; wees selectief. Het uiten van gevoelens betekent niet dat u geen aandacht moet besteden aan de plaats, het tijdstip en de manier waarop u dit doet. Vraag uzelf tevoren altijd af: ‘Is het echt zo dat we een appeltje te schillen hebben of heb ik gewoon een rotbui?’, ‘Reageer ik nu niet te sterk?’, ‘Wil ik werkelijk iets oplossen?’, ‘Is dit het goede moment om hier nu over te beginnen of wordt het beter begrepen als ik er later over begin?’. praten over gevoelens Veel ouders praten wel met hun kinderen over ideee¨n, feiten en regels, maar bespreken maar zelden hun eigen gevoelens met kinderen. Hoe vaak heeft u zelf bijvoorbeeld uw kind iets verteld over een situatie waarin u bezorgd, bang, gelukkig of blij was? Ouders hebben vaak precies dezelfde klacht over hun kinderen, dat de kinderen hen niet vertellen wat ze dwarszit. Uit onderzoek blijkt bovendien, dat wanneer ouders zich wel met de gevoelens van hun kinderen bemoeien, ze tegen jongens anders praten dan tegen meisjes en hen niet dezelfde emoties laten uiten. Jongens worden vaker gestimuleerd zich stoer voor te doen en agressief te zijn, terwijl ze vaker kritiek krijgen als ze verdriet uiten of te emotioneel overkomen. Meisjes leren juist vaker dat het direct uiten van agressie niet vrouwelijk is, terwijl het uiten van verdriet, tranen en emoties bij hen juist meer geaccepteerd is. Zodoende leren jongens uiteindelijk gevoelens van agressie en boosheid te uiten, terwijl meisjes leren praten over depressieve en verdrietige

211

212

Pittige jaren

gevoelens. Op die manier worden dergelijke gevoelens versterkt, zodat jongens over het algemeen vaker boos worden en meisjes vaker verdrietig. Kijk maar eens naar de volgende situatie met daarin een tamelijk veel voorkomende respons van de ouder. (Donald is vier jaar oud en zijn zusje Anna anderhalf.) Kind (huilend): ‘Ik haat Anna! Ze maakt altijd mijn spullen kapot en nu heeft ze me ook nog gebeten! Ouder: Zo´, heeft ze je gebeten? Kind (wijst op been): Ja, kijk maar, hier! Ouder (kijkt naar het been): Dat ziet er pijnlijk uit. Wat is er gebeurd? Kind (gaat harder huilen): Het doet pijn. Aaaauw, het doet pijn! Ouder: Rustig, rustig. Vertel nou maar eens wat jij gedaan hebt waardoor ze jou beet. (huilen stopt niet) Ouder (geı¨rriteerd): Hou nou eens op met huilen. Dat doen grote jongens niet. Ophouden nu! Anna is maar een baby. Jij moet gewoon eens leren je spullen bij haar vandaan te houden. Praten over gevoelens, ofwel uzelf uiten, is de vaardigheid een ander duidelijk en direct op de hoogte te stellen van de eigen positieve of negatieve gevoelens. Door gevoelens in woorden te uiten, geven beide partijen duidelijk aan wat er gaande is. Voor ouders betekent dit dat ze hun zoons en dochters moeten voordoen hoe ze open en duidelijk over gevoelens kunnen praten: ‘Ik vond het heel leuk met jou vandaag. Ik ben nu heel gelukkig’, ‘Ik snap dat je kwaad bent omdat we niet naar de film gaan’, ‘Ik vind het heel erg dat je hondje dood is.’ Merk op dat dit allemaal ‘ik’-boodschappen zijn en dat ze in de tegenwoordige tijd gesteld worden. Een korte waarschuwing: hoewel een ouder zeker zichzelf moet kunnen uiten, betekent dat niet dat hij ‘alles eruit moet gooien’ in een stortvloed van negatieve gevoelens. Ouders moeten juist zorgvuldig nagaan of het de tijd is voor een gesprek over negatieve gevoelens en of dat u¨berhaupt wenselijk is. Het doel moet zijn om elkaar op de hoogte te stellen van negatieve gevoelens en mogelijke knelpunten, zodat daarop actie kan worden ondernomen. Schreeuwen, beschuldigen en bekritiseren zijn allemaal dingen die dit doel juist moeilijker bereikbaar maken. Een ouder moet niet alleen zijn eigen gevoelens op gepaste wijze uiten, maar ook proberen de gevoelens van het kind onder woorden te brengen en te bevestigen. Een betere aanpak van de eerder beschreven situatie zou bijvoorbeeld de volgende zijn.

13 Effectief communiceren

Kind (huilend): Ik haat Anna! Ze maakt altijd mijn spullen kapot en nu heeft ze me ook nog gebeten! Ouder: Zo´, heeft ze je gebeten? Dat vind ik erg. Kind (wijst op been): Ja, hier. Ouder: Dat ziet er pijnlijk uit. Doet het pijn? Kind: Ja. Ouder: Wat is er gebeurd? Kind: Ik was een kasteel aan het bouwen met de blokken en toen gooide Anna het overhoop. Toen ik haar wegduwde beet ze mij. Ik haat haar! Ouder: Dat is jammer. Ik kan me wel voorstellen dat je boos was. Kind: Ze maakt altijd mijn spullen kapot. Maar ze hoeft me toch niet te bijten? Ik bijt haar gewoon terug! Ouder: Tja, dat zou je kunnen doen. Wat zou er dan gebeuren denk je? Is het probleem dan opgelost? Kind: ... Nee. Ouder: Wat wil je dan doen? Kind: Een kasteel bouwen zonder dat Anna er doorheen loopt. Misschien kan ik het op mijn kamer doen zodat ze me niet lastigvalt. Ouder: Dat lijkt me een heel goed idee.’ pauzeer en richt uw aandacht op iets anders Soms proberen mensen een probleem te bespreken, maar ‘ontladen’ ze opeens, dat wil zeggen dat ze er allerlei dingen bij halen die niets met het probleem te maken hebben. Dan zien al gauw alle partijen door de bomen het bos niet meer. Ouder: Ik kan dit huis niet meer zien en het gedrag van de kinderen al helemaal niet meer! Wij gaan nooit meer met zijn tweee¨n alleen uit. En jij bent altijd te moe om te vrijen. of Ouder: Jij bent ook zo onverantwoordelijk! Je had een ontzettend slecht rapport, je bent altijd aan het vechten met je broer en je slaapkamer is een puinhoop! Las een pauze in, of kondig een wapenstilstand af, en stop elke discussie als u merkt dat iemand begint te ontladen. Om het gemakkelijker te maken een pauze in te lassen, kunt u met het gezin vooraf bespreken hoe iemand kan aangeven dat een discussie tijdelijk moet

213

214

Pittige jaren

stoppen. Dat kan een eenvoudige opmerking zijn als: ‘Ik moet nu even stoppen met dit gesprek’, of: ‘Ik begin van streek te raken. Kunnen we hier straks over verder praten als ik weer rustig ben?’ (Merk op dat dit ‘ik’-boodschappen zijn.) Alle gezinsleden moeten met elkaar afspreken dat zelfs wanneer maar e´e´n persoon dit signaal geeft, de discussie tijdelijk moet stoppen. Vervolgens kunt u samen afspreken wanneer hij verder gaat.

13.2 Roep bij woede-uitbarstingen een wapenstilstand uit.

Zo’n pauze moet niet langer dan 24 uur zijn, want anders wordt het probleem wellicht helemaal omzeild en niet opgelost. Als het signaal echter tijdig gegeven wordt, dus voordat iemand al te zeer van streek is, kan het gesprek meestal binnen een paar minuten weer hervat worden. En hoe sneller het probleem besproken kan worden, hoe beter. blijf beleefd en positief en formuleer klachten zorgvuldig Onbegrijpelijk maar waar is dat we allemaal veel gemakkelijker gemene of beledigende dingen zeggen tegen bekenden en geliefden dan tegen onbekenden. Leden van een gezin onderbreken elkaar heel vaak, kleineren en kwetsen elkaar. Dergelijke lompheden kunnen de ander

13 Effectief communiceren

boos, wraakzuchtig, verdedigend of moedeloos maken en ze veroorzaken schuldgevoelens. Daarbij werken ze een goede communicatie en het oplossen van het probleem tegen. Hierna enkele veel voorkomende lompheden die volwassenen gebruiken in de omgang met kinderen of andere volwassenen. Tegen een kind: Wat ben je toch een smeerpoets. Kun je nou niet vijf minuten jezelf netjes houden? Ik word echt gek van jou! Wat een ontzettend vervelend kind ben jij! Jeroen, je vergeet je jas. Als je hoofd niet vastzat zou je dat ook nog vergeten. Wanneer word jij nou eens een beetje verantwoordelijk, zoals je zusje? Tegen een volwassene: Wat weet jij daar nou van? Opeens ben jij de expert zeker? Laat mij het maar doen. Jij raakt toch maar van streek. Beleefdheid is ontzettend belangrijk voor een goede oplossing in een moeilijke situatie. Eenieder kan voor zich beslissen dat hij zelf in elk geval beleefd blijft, ongeacht wat anderen doen. Het feit dat een ander onbeleefd en kinderachtig reageert, betekent niet dat iedereen dat dus kan gaan doen. Omdat niemand echter altijd in een beleefde stemming is, is een zorgvuldige formulering geboden in dergelijke situaties. Hier volgen enkele tips om klachten of kritiek beleefd te formuleren. Zeggen wat u kunt doen en wat u bereid bent te doen. Laat wat u niet kunt doen achterwege. Man: Laten we nu gaan winkelen. Vrouw: Ik kan niet mee. De baby slaapt. Ik heb maar een uur de handen vrij en moet nog honderdduizend dingen doen. (aandacht is gericht op wat ze nı´et kan doen, hetgeen weerstand oproept) Alternatief: Om vier uur kan ik wel een uurtje mee, als de baby wakker is. (formulering gericht op wat ze we´l kan doen) Kind: Kom je met me spelen? Waarom kun je nu niet? Vader: Ik ben net met je naar het park geweest. Jij wilt altijd met mij spelen. Waarom leer je niet ook alleen te spelen? Ik moet nog honderdduizend dingen doen. (aandacht is gericht op het feit dat het kind vervelend is, waardoor het kind bekritiseerd wordt en onzeker raakt over de relatie)

215

216

Pittige jaren

Alternatief: Als ik de was heb gedaan, kom ik met jou spelen. (formulering gericht op wat vader wel kan doen) Richt de aandacht op positieve dingen Uit geen klachten. Stel u voor dat uw kind probeert de afwas te doen maar de hele vloer nat maakt. Of dat uw partner kookt maar een puinhoop achterlaat in de keuken. In dergelijke gevallen heeft u de keuze: u kunt klagen, of dat niet doen en een eerlijk blijk van waardering geven voor de gedane moeite: ‘Tjee, wat fijn dat de hele vaat gedaan is. Dank je wel voor de moeite’, ‘Ik ben echt blij dat jij gekookt hebt vandaag’. (Mocht een puinhoop in de keuken een belangrijk onderwerp zijn voor u, dan kunt u altijd besluiten dit later alsnog te bespreken.) We geven nog een ander voorbeeld. Kind/moeder: Kijk eens, ik heb een cadeautje voor je gekocht. Vader (denkt bij zichzelf: ‘Wat moet ik hier nou mee? Jammer dat ze niet iets gekocht heeft dat ik leuk vind’, maar hij uit die gedachten niet in wat hij zegt): Dank je wel voor het cadeautje. Lief dat je aan me gedacht hebt. Sommige ouders zeggen geen positieve dingen tegen elkaar of tegen hun kinderen omdat ze het onoprecht vinden om iets te zeggen dat ze niet zo voelen. Ze weigeren iets te veranderen als hun partner of kind niet eerst zelf verandert. Op die manier ontstaat er een situatie waarin er niets zal veranderen. Andere ouders vinden dat het niet nodig moet zijn om positieve gevoelens te uiten, omdat de ander tenslotte wel weet wat ze voelen. Zij staan er niet bij stil hoe goed positieve opmerkingen werken om anderen zich beter te doen voelen en gedragen. Waarschijnlijk is de meest voorkomende hindernis bij positieve opmerkingen doodeenvoudige onwennigheid, vooral onder ouders die zelf als kind weinig geprezen zijn. Wie onwennigheid voelt bij het maken van positieve opmerkingen, moet proberen zich te herinneren hoe het was toen hij voor het eerst probeerde een bal te raken met een hockeystick, piano te spelen of Frans te spreken: de onwennigheid gaat vanzelf over als men blijft oefenen. Formuleer zelfkritiek opnieuw Stel dat u ruzie heeft met uw kind of kwaad wordt en vervolgens realiseert u zich dat u het fout doet. Wellicht denkt u: ‘Wat een slechte ouder ben ik toch, waarom schiet ik altijd uit mijn slof ?’ In plaats

13 Effectief communiceren

daarvan moet u deze zelfkritiek ombuigen tot een opbouwende opmerking: ‘Dat was niet waar wat ik daar zei. Het spijt me. Wat kan ik doen om het goed te maken?’, ‘Dat was dom van mij’, ‘Dat was niet zo’n goed idee. Even wat anders verzinnen.’ Het idee is hier, dat u de aandacht richt op de misvatting of foute actie en de verantwoordelijkheid voor de fout op u neemt, zonder uzelf daarbij omlaag te halen. Iedereen maakt fouten. Het is van belang dat u met die houding het goede voorbeeld geeft en dat u een positief alternatief presenteert voor situaties in de toekomst. Zo kunt u bijvoorbeeld zeggen: ‘Volgende keer probeer ik kalm te blijven’, of ‘Als dit nog eens gebeurt, zal ik een paar minuten naar buiten gaan in plaats van zo boos te worden.’ Richt de aandacht op het heden Haal geen oude koeien uit de sloot en rakel geen oude ruzies op. Daardoor wordt het probleem alleen maar groter en worden alle betrokkenen alleen maar kwader. Bedenk dat ‘ontladen’ vooral optreedt bij mensen die niet over problemen praten op het moment dat ze zich voordoen. Sta stil bij de behoeften en het gezichtspunt van de ander Wie merkt dat hij alleen aan zichzelf denkt, moet zijn gedachten bijstellen. Bedenk in plaats daarvan wat uw partner of kind nodig heeft of wil. Bijvoorbeeld: ‘Zou hij zich buitengesloten voelen omdat de pasgeboren baby zoveel tijd van me eist? Misschien moeten we een oppas zoeken voor de baby en samen op stap gaan.’ Ee´n van de reacties die een positief effect heeft op een klagend kind of partner is: ‘Ik snap hoe je erover denkt. Wat kunnen we eraan doen?’ richt de aandacht op de oplossing, niet op schuld Soms lukt het niet om goed te communiceren omdat er beschuldigingen geuit worden. De ene persoon kan de ander direct de schuld geven van een probleem, maar het kan ook veel subtieler. Hier volgt een aantal voorbeelden. Vader: Ze krijgt altijd haar zin en je geeft haar nooit een standje. Daarom gedraagt ze zich zo slecht. Je bent niet standvastig genoeg. Bij mij geeft ze nooit problemen. Moeder: Ik vind dat je haar te veel slaat. Daarom is ze zo agressief. Moeder: Zo was je vroeger nooit. Tegenwoordig denk je alleen nog maar aan jezelf.

217

218

Pittige jaren

Vader: Jij loopt ook altijd te zeuren. Waarom denk je dat ik zo lang op kantoor blijf hangen? Door beschuldigingen worden mensen juist tegen elkaar opgezet in plaats van samen een poging te doen om het probleem op te lossen. Van belang is dat u de aandacht richt op het vinden van een oplossing. Als de kinderen merken dat u en uw partner graag samenwerken, dan zullen ze minder geneigd zijn u tegen elkaar uit te spelen. Het was bijvoorbeeld veel beter geweest als de vader (of de moeder) in het eerste voorbeeld hierboven had gezegd: ‘Het lijkt erop dat Lilian te agressief is. Wij hebben allebei een andere aanpak wanneer ze zich verkeerd gedraagt. Misschien moeten we samen eens bekijken hoe we het beiden willen doen in het vervolg.’ Op die manier worden de verschillen in de aanpak van beide ouders en het feit dat die verschillen moeten worden opgelost onderkend. Er wordt niet uitgesproken welke aanpak het beste werkt. een probleem heeft altijd bestaansrecht Vaak kaart het ene gezinslid een probleem aan dat vervolgens direct door andere gezinsleden wordt verworpen als zijnde geen serieus probleem. Of de anderen hebben baat bij het handhaven van de situatie zoals die nu is en willen het dus liever niet bespreken. Een onopgeruimde woonkamer kan bijvoorbeeld voor e´e´n persoon storend zijn, maar verder voor niemand. Hierna enkele voorbeelden van ontkenning of onderwaardering van een probleem. Moeder: De woonkamer is een puinhoop en ik moet altijd alle oude kranten en speelgoed achter iedereen aan oprapen. Vader en kinderen: Ach mam, dat hoeft niet. Ons maakt het niets uit, je hoeft het niet op te ruimen voor ons. Vader: Hij is helemaal losgeslagen. Luistert absoluut niet naar wat ik zeg. Moeder: Dat is normaal voor zijn leeftijd. Je moet er geen probleem van maken, dan verwacht je te veel van hem voor zijn leeftijd. Kind: De andere kinderen vinden mij niet lief, ik mag niet met ze spelen. Ouder: Nou, dan gaan wij toch lekker samen buiten spelen. Een probleem mag dan voor u geen enkel punt zijn, voor uw kind of uw partner kan dat wel zo zijn. Omwille van de goede gezinsverhoudingen moet u de situatie dus aanpakken en samen aan een oplossing werken. Actief en aandachtig luisteren en het bevestigen van de ge-

13 Effectief communiceren

voelens van de ander zijn technieken die kunnen helpen als u op het punt staat een probleem teniet te doen. Ook kunnen ze u helpen het gezichtspunt van de spreker beter te begrijpen. richt u op haalbare veranderingen Uitspraken als ‘Niets helpt’, ‘Ze is precies haar vader en die deugt ook niet’, ‘Hij verandert ook nooit’, ‘Ik doe mijn best maar het zal wel niet veel uitmaken’, geven aan dat u bij voorbaat de moed laat zakken en dat elke poging tot verandering gedoemd is tot mislukken. Diezelfde boodschap wordt ook wel eens voorzichtiger gebracht, bijvoorbeeld in antwoorden van e´e´n of twee woorden: ‘Weet ik niet’, ‘Zal wel’, of ‘Mij best’, uitgesproken op moedeloze, futloze toon. Dit zijn opmerkingen waaruit gebrek aan hoop en interesse blijkt. Hopeloosheid kan zelfs non-verbaal geuit worden door bijvoorbeeld diep te zuchten of met de ogen te rollen. Als in het gezin een gevoel van hopeloosheid overheerst bij het aanpakken van een probleem, richt de aandacht dan op veranderingen die ook werkelijk haalbaar zijn. Misschien moeten er verwachtingen bijgesteld worden en moet het probleem stapje voor stapje aangepakt worden. Als het niet op te lossen is, zet het dan even in de koelkast. Probeer het opnieuw wanneer de emoties wat bedaard zijn. Hoewel grote problemen nooit in e´e´n gesprek zijn op te lossen, is er voor elk probleem wel een oplossing. Het is belangrijk om die houding te tonen. U kunt bijvoorbeeld hoop overbrengen door te zeggen: ‘Oke´, we moeten dus geduld hebben. De kinderen hebben tijd nodig om aan de baby te wennen. Laten we kijken aan welk gedrag we als eerste met ze willen gaan werken.’ vraag wat de ander denkt en voelt Sommige mensen denken dat ze de gedachten van de ander wel kunnen raden en dus diens motieven en meningen kennen zonder dat ze dat na hoeven te vragen. Deze mensen kunnen de gewoonte hebben voor een ander te spreken en vervolgens boos te worden als degene van wie ze denken de gedachten te weten hun interpretatie opeens tegenspreekt. Wie merkt dat hij aannames doet over wat een stiller gezinslid denkt of voelt, moet diegene aanmoedigen tot praten. Dat is vaak goed te doen door over dingen te praten die hem of haar aangaan of interesseren. Praten over de eigen ervaringen kan ook helpen. Een ouder kan een stil kind vertellen over eigen jeugdervaringen met verdwalen in het bos of leren fietsen. Bij het proberen een teruggetrokken gezinslid over te halen om te praten, is het van belang zich in te leven in die

219

220

Pittige jaren

ander. Door te proberen de zienswijze van een kind of partner te begrijpen, wordt het gemakkelijker vragen te stellen die wellicht reactie uitlokken. Zorg er vervolgens voor dat de gevoelens bevestigd worden wanneer ze uiteindelijk uitgesproken worden. Bevestigende opmerkingen zijn: ‘Ik kan me voorstellen dat dat kwetsend was’, ‘Daar zou ik ook chagrijnig van worden’, of ‘Ja. Mijn baas doet precies hetzelfde en dat is ontzettend frustrerend.’ blijf rustig en las pauzes in Sommige mensen bespreken pas een probleem als ze er boos over zijn. Iemand die kwaad is zal echter vaker kritiek geven, negatief zijn en anderen beschuldigen, en minder vaak helder kunnen denken. Dat leidt tot negatieve communicatie, die weinig oplevert. Probeer boze gedachten vo´o´r te zijn. Wie merkt dat hij kwaad aan het worden is, kan het beste een pauze inlassen en even weggaan. Een korte wandeling, ontspanningsoefeningen en diep ademhalen kunnen het gemakkelijker maken rustig te worden en een probleem verstandiger aan te pakken. Vervolgens moet de eerste vraag zijn of het onderwerp werkelijk een discussie waard is.

13.3 Wie ‘rood begint aan te lopen’, moet een afkoelperiode inlassen.

Zo niet, houd er dan over op. Zo ja, bedenk dan een manier om het probleem beleefd en positief te verwoorden. Als u eenmaal uw klachten op die manier kunt brengen, bent u klaar om het probleem te bespreken.

13 Effectief communiceren

benoem filters en vraag om feedback Mensen schieten in de verdediging als ze zich beschuldigd voelen, of ze nu werkelijk beschuldigd worden of niet en of dit nu terecht is of niet. Ze kunnen dan boos worden of tegenspreken, uitvluchten verzinnen, schrikken en huilen of zich terugtrekken en weigeren er nog over te praten. Moeder: Ik kan het niet aan met die kinderen elke dag maar weer de hele dag lang. Ik heb een oppas nodig die me helpt. Vader (interpreteert dit als ‘jı´j helpt te weinig met de kinderen’): Jij hebt de kinderen helemaal niet de hele dag. Een groot deel ervan zitten ze op school.

13.4 Herken filters die de communicatie beı¨nvloeden.

Uit onderzoek is gebleken dat er twee filters werkzaam zijn als twee mensen met elkaar praten Het ene filter beı¨nvloedt iemands manier van communiceren en het andere beı¨nvloedt hoe de boodschap ontvangen wordt. Het is van belang dat u zich bewust bent van die filters en de invloed die ze hebben op uw manier van praten tegen anderen en de manier waarop anderen horen wat u zegt. Als u bijvoorbeeld het gevoel heeft dat u beschuldigd of bekritiseerd wordt, is het goed om de discussie even te stoppen en feedback te vragen over wat de spreker bedoelde. De vader in bovenstaand voorbeeld zou kunnen proberen dit helder te krijgen: Vader: Misschien stel ik me wat verdedigend op vanwege de zware dag die ik heb gehad, maar bedoel je dat ik niet voldoende help met de kinderen?

221

222

Pittige jaren

of Ben je boos op mij? herformuleer klachten en doe positieve voorstellen Er zijn twee veel voorkomende manieren waarop mensen vaak het standpunt van de ander over het hoofd zien. De ene noemen we hier ‘ja maar’-en, de andere noemen we terugklagen. ‘Ja maar’-en betekent dat elke poging tot een voorstel of stellingname wordt tegengesproken, omdat er iets niet aan klopt. De spreker krijgt hierdoor het idee: ‘Ik heb het weer mis. Niets van wat ik zeg is aannemelijk.’ Dat leidt tot: ‘Waarom zou ik nog mijn best doen om te helpen?’ Degene die ‘ja maar’-t heeft vaak niet in de gaten dat hij de standpunten van de ander steeds verwerpt. Vader: Volgens mij moeten we een huiswerkbegeleider voor Nederlands zoeken voor Andrea. Moeder: Ja, dat is op zich een goed idee, maar het zal niet werken. Je weet dat ze er geen aandacht aan zal besteden. En bovendien heeft ze het ’s avonds al te druk om nog eens extra te studeren. Vader: Ik denk dat het heel veel zou uitmaken en dat ze er betere cijfers door zou halen. Moeder: Dat zou fantastisch zijn, maar ik denk dat een huiswerkbegeleider zonde van het geld is. Terugklagen betekent dat elke klacht beantwoord wordt met een andere klacht. Moeder: Nou heb ik zulk heerlijk eten gemaakt en in plaats van blij ben je alleen maar chagrijnig. Vader: Nou, je weet toch dat we zo’n groot stuk vlees niet kunnen betalen? Waarom zoek je geen werk? Moeder: Hoe kan ik me nou een goede kok voelen als ik niet eens een simpel groot stuk vlees mag maken? of Kind: Altijd eten we maar vlees met aardappelen. Jij maakt nooit iets wat ik lekker vind. Vader: Jij eet toch nooit iets wat ik maak. Je klaagt altijd.

13 Effectief communiceren

In deze voorbeelden geeft iedereen alleen maar een opsomming van de eigen klachten, zonder te proberen het standpunt van de ander te zien. Vergeet niet bij e´e´n onderwerp te blijven, klachten te herformuleren, actief en aandachtig te luisteren en het standpunt van de ander te bevestigen. Een andere manier om deze problemen aan te pakken is een negatieve klacht omzetten in een positief voorstel om met de situatie om te gaan. Zo kan iemand in plaats van te zeggen ‘Ik wil dat je niet meer over mijn kookkunst klaagt’, voorstellen: ‘Ik zou het op prijs stellen als je me wat vaker een complimentje gaf voor het eten’. streef naar een ondubbelzinnige boodschap Soms geeft een ouder een kind onbewust tegenstrijdige boodschappen. Een dubbelzinnige boodschap ontstaat als inhoud en gevoel ervan niet overeenkomen. Een moeder kan bijvoorbeeld glimlachend haar dochter bekritiseren omdat ze haar kamer onopgeruimd achterlaat. Of een vader kan tegen zijn zoon zeggen: ‘Ik heb altijd tijd voor jou’, en vervolgens meteen de telefoon pakken. Gedeeltelijk brengt het gedrag van de ouder plezier en goedkeuring over en gedeeltelijk verraadt het gedrag het tegenovergestelde. Een ander voorbeeld van een dubbelzinnige boodschap is een positieve opmerking met een steek onder water. Zo kan een moeder grinnikend zeggen: ‘Niet te geloven! Je kwam meteen aan tafel na maar e´e´n keer vragen!’ Volwassenen doen dat ook bij elkaar. Een man zegt bijvoorbeeld tegen zijn vrouw als ze hem belt om te vragen of ze wat langer op haar werk kan blijven: ‘Ja hoor, laat mij maar weer alleen met de kinderen. Maakt mij niet uit!’ Als zij vervolgens thuiskomt in plaats van over te werken, zegt hij: ‘Ik heb niet gezegd dat je niet mocht blijven!’ Of iemand kan een compliment op sarcastische toon geven: ‘Nou jij weet hoe je iemand moet helpen, zeg.’ Tegenstrijdige verbale (met woorden) en non-verbale boodschappen (zonder woorden) brengen kinderen in verwarring en maken volwassenen vijandig en op hun hoede. Uit onderzoek blijkt dat als hier een verschil tussen bestaat, de luisteraar de non-verbale of de gevoelsboodschap het zwaarst laat wegen. Duidelijk zijn is belangrijk en dat betekent dat inhoud en gevoel van een boodschap overeen moeten komen evenals de verbale en de nonverbale boodschap. Anders weten mensen misschien niet meer hoe ze moeten reageren.

223

224

Pittige jaren

geef positieve opdrachten Een van de belangrijkste vormen van communicatie is die waarbij iemand gevraagd wordt iets te doen. Dat noemen we een verzoek doen of een opdracht geven. Opdrachten die niet het gewenste effect opleveren zijn vaag, verhuld, gesteld in de vorm van een vraag, of worden op negatieve toon uitgesproken: een norse uitroep ‘Zet de vuilnisbak buiten, jij!’ of een klagerig ‘Waarom zet je de vuilnisbak nou niet buiten?’ of ‘Waarom was je niet af?’ Vooral in relaties waar voortdurend conflicten heersen, kunnen opdrachten problemen geven. Een opdracht of verzoek om een bepaald gedrag wordt dan opgevat als een uiting van macht of overheersing. Gehoor geven kan dan worden geı¨nterpreteerd als acceptatie van deze rangorde in plaats van eenvoudige samenwerking. In een dergelijke relatie zijn mensen vaak aan het discussie¨ren over het verzoek zelf terwijl het werkelijke probleem een machtsconflict is. Een aantal goede manieren om een opdracht te geven of een verzoek te doen zijn: – Wees positief. Zeg wat u wilt en niet wat u niet wilt. ‘Ruim alsjeblieft de keuken op’ in plaats van ‘Maak er niet zo’n troep van.’ – Wees precies. ‘Je moet om 10 uur thuis zijn’ in plaats van ‘Niet te laat thuiskomen.’ – Spreek in ‘ik’-boodschappen. ‘Ik wil graag dat je om 9 uur thuis bent’ in plaats van ‘Jij komt ook altijd te laat thuis.’ – Vraag ‘hoe’ en ‘wat’ in plaats van ‘waarom’. Als het nodig is een vraag te stellen ter opheldering, zijn ‘wat’ en ‘hoe’ gericht op manieren om het probleem op te lossen, terwijl ‘waarom’ kan leiden tot een beschuldiging en een verdedigende opstelling: ‘Hoe kunnen we het gemakkelijker maken voor jou om de badkamer schoon te maken?’ in plaats van ‘Waarom heb je de badkamer niet schoongemaakt?’ – Wees alert op gehoorzaamheid en beloon gehoorzaam gedrag. Dit is waarschijnlijk het allerbelangrijkste bij het doen van verzoeken of het geven van opdrachten. Bedenk dat het leren van nieuwe communicatietechnieken lijkt op leren autorijden. In het begin voelt het onwennig en misschien zelfs beangstigend, maar gaandeweg voelt het steeds normaler om op deze manier te communiceren. Samenvattend... » Onderbreek niemand, spreek niet tegen, geef geen advies; luister aandachtig en bevestig de spreker.

13 Effectief communiceren

» Krop geen ergernissen op; zeg wat u denkt en spreek in ‘ik’boodschappen. » Uit uw gevoelens. » Blijf bij het onderwerp en ga niet allerlei andere dingen ontladen. » Gooi er niet maar wat uit: blijf beleefd en positief. » Richt de aandacht op een oplossing en beschuldig niemand. » Erken het probleem van de ander. » Werk stap voor stap. » Lees geen gedachten van anderen. » Vraag en geef feedback. » Val niemand op boze toon aan. » Las een pauze in als de woede toeneemt. » Benoem ‘filters’. » Doe positieve voorstellen. » Moedig het gesprek aan. » Geef ondubbelzinnige verbale (met woorden) en non-verbale boodschappen (zonder woorden). » Geef positieve in plaats van negatieve opdrachten.

225

Problemen oplossen tussen volwassenen

14

In elk gezin komen wel eens conflicten voor en elk kind heeft wel eens gedragsproblemen. Een van de kenmerken van een goed lopend gezin is het vermogen om onenigheid op te lossen op een manier die iedereen tevreden stelt. Gezinnen die problemen kunnen oplossen door de nodige veranderingen door te voeren, maken een goede kans om bevredigende onderlinge relaties te behouden en zich in moeilijke overgangsperioden te redden. Gezinnen die niet flexibel en niet in staat zijn om veranderingen door te voeren die horen bij de ontwikkeling van de kinderen, kunnen grote problemen krijgen. Elke langdurige relatie vereist opoffering, flexibiliteit en beperkingen van de persoonlijke vrijheid. Om als gezin te kunnen groeien zijn samenwerking, compromissen sluiten en problemen oplossen van groot belang. Dit hoofdstuk gaat over probleemoplossende vaardigheden, waardoor u kunt omgaan met conflicten die in elke relatie voorkomen. Problemen oplossen is iets heel anders dan welke andere manier van communiceren dan ook. Het is niet spontaan, niet natuurlijk en niet ontspannend. Het gaat om een aantal specifieke vaardigheden waardoor iemand beter kan nadenken over een conflict. Dat betekent echter niet dat het altijd saai of vervelend is. Veel gezinnen melden juist dat het een positieve ervaring oplevert die iedereen dichter bij elkaar brengt doordat het de flexibiliteit en de samenwerking bevordert. Bij deze probleemoplossende vaardigheden horen ook de communicatieve en de methoden voor zelfbeheersing die in voorgaande hoofdstukken aan de orde zijn geweest. Ongecontroleerde gevoelens van woede of boosheid verkleinen het blikveld en daarmee ook de mogelijkheid om verschillende keuzemogelijkheden te onderscheiden. Tevens kan de opvatting ontstaan dat anderen een probleem opzettelijk hebben veroorzaakt of dat er onmiddellijk wat aan gedaan moet worden. Extreme gevoelens van moedeloosheid kunnen leiden tot terugtrekking of een weinig actieve houding ten opzichte van

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_15, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

14 Problemen oplossen tussen volwassenen

problemen, zodat een ‘kan-er-niets-aan-doen’-reactie ontstaat. Wie dus problemen goed wil kunnen oplossen, moet gevoelens van woede of moedeloosheid onder controle hebben. De zes stappen van Probleem oplossen stap 1: spreek een tijd en plaats af en stel een agenda op Probeer een conflict niet ter plekke op te lossen. Op dat moment zijn de meeste mensen te emotioneel om verstandig, op een handige manier met het probleem om te gaan. Als een probleem op een neutraal moment wordt besproken is de kans veel groter dat het goed wordt opgelost. Om een oplossing te kunnen bedenken, moet er een tijd en plaats worden bepaald om erover te praten. U kunt ervoor kiezen om elke week op dezelfde tijd af te spreken. Dat gebeurt meestal ’s avonds als de kinderen naar bed zijn, maar als de kinderen vijf jaar of ouder zijn en het probleem ook betrekking heeft op hen, dan kunnen ze ook bij zo’n bespreking betrokken worden. Het is verstandig de telefoon van de haak te leggen, de televisie uit te zetten en afleiding zo veel mogelijk uit te schakelen. Begin met het opstellen van een agenda. Bij elke bijeenkomst moeten slechts e´e´n of twee problemen worden besproken en aan elk probleem moet niet meer dan een half uur besteed worden. stap 2: formuleer het probleem en omschrijf het duidelijk Een probleem moet duidelijk en positief geformuleerd worden, aan de hand van de principes van goede communicatie uit het vorige hoofdstuk. Vermijd beledigen, overdrijven, beschuldigen en vaagheden. Een negatief geformuleerd probleem kan bijvoorbeeld beschuldigend klinken. Een stelling als ‘Ik vind dat jij niet voldoende betrokken bent bij de opvoeding van de kinderen’, kan de luisteraar in de verdediging drukken. Maar bij ‘Ik weet dat je het de laatste tijd druk hebt op je werk en dat het je veel tijd kost, maar ik zou het op prijs stellen als je meer tijd met mij en de kinderen zou doorbrengen, als het kan’, worden de positieve kwaliteiten van de ander bevestigd en kan diens bereidheid tot medewerking doen toenemen. Een goed geformuleerd probleem omvat de volgende zaken.

227

228

Pittige jaren

Situatie Wat is het probleem? Wie zijn erbij betrokken? Wat is er gebeurd (of niet gebeurd) dat u dwarszit? Hoe vaak gebeurt dat? (per dag, per week) Waar en wanneer komt het voor? Hoe treedt het op? Waardoor begint het en wat volgt erop? Hoe ging het de laatste keer? Waarom gebeurt het volgens u of wat zijn volgens anderen de redenen? Reactie Hoe voelt u zich als het probleem optreedt? Wat doet en zegt u als het probleem optreedt? Hoe voelt u zich daarna? Waarom reageert u zo? Van belang is dat iedereen zich bereidwillig en meewerkend opstelt en de verantwoordelijkheid voor het probleem mede op zich neemt. Ook als u juist het gevoel heeft dat u het slachtoffer bent en iemand anders de oorzaak van een probleem is, moet u dergelijke gevoelens opzij zetten voor een gevoel van samenwerking. Hoe moeilijk het ook mag zijn, luister goed naar de belangen van de ander. Zelfs wanneer slechts e´e´n gezinslid een situatie problematisch vindt, is het van groot belang dat het gezin ermee omgaat als zijnde een gezamenlijk probleem dat iedereen wil oplossen. Dat draagt bij aan het welzijn van het hele gezin. Bijvoorbeeld: ‘Ik weet dat de dingen thuis wat rommelig georganiseerd zijn en ik zal je wel eens verwijten dat je niet meehelpt, maar het zou fijn zijn als we er iets aan kunnen doen, omdat de kinderen en ik dan meer tijd met jou kunnen doorbrengen.’ Ten slotte moet het probleem relatief kort beschreven worden en gericht zijn op de gewenste verandering in de toekomst, niet op het verleden. Er moet maar e´e´n probleem tegelijk aangepakt worden. Breng geen andere problemen ter sprake uit boosheid of ter verdediging. Reacties als ‘Ik kom zo laat thuis omdat ik het niet eens ben met jouw manier van opvoeden’ maken het onmogelijk een probleem op te lossen. Als iemand een dergelijke zijweg kiest, reageer dan bijvoorbeeld met: ‘Volgens mij moeten we nu praten over hoe laat jij thuiskomt, niet over mijn manier van opvoeden.’

14 Problemen oplossen tussen volwassenen

stap 3: vat de doelstellingen en verwachtingen samen Als het probleem eenmaal door een gezinslid is gedefinieerd, moeten de andere gezinsleden het samenvatten en in hun eigen woorden vertellen om te kijken of ze het goed begrepen hebben. Als daar overeenstemming over is, wordt het tijd het gewenste doel te formuleren. Bijvoorbeeld: ‘Ik wil meer tijd met jou doorbrengen’, of ‘Ik wil graag dat hij beter leert delen.’ Vervolgens moeten die doelstellingen worden beoordeeld op haalbaarheid en redelijkheid. stap 4: brainstorm over oplossingen Als er overeenstemming is over het precieze probleem en de doelstellingen, is de volgende stap om zo veel mogelijk oplossingen te bedenken. Er wordt nu niet verder gepraat over het verleden of over het probleem. Bedenk door middel van brainstormen zo veel mogelijk oplossingen. Het gaat op dit moment om creativiteit en productiviteit, dus geef in dit stadium nog geen commentaar of oordeel over de oplossingen. Hoe creatiever de ideee¨n hoe beter, maar probeer niet te veel op de details in te gaan. Probeer ook een beetje lol en humor in het proces te brengen. Het doel hiervan is om tot compleet nieuwe oplossingen te komen. Hoe meer oplossingen er bedacht worden, hoe groter de kans is dat er een aantal goede tussen zitten. stap 5: stel een plan op De vijfde stap is het doornemen van de lijst met ideee¨n om de rare of onmogelijke oplossingen te schrappen en bij elkaar passende ideee¨n samen te voegen. Vervolgens moeten van elke suggestie de voor- en nadelen besproken worden. Elk idee moet worden bekeken aan de hand van de volgende vragen: – Is het haalbaar; is het uitvoerbaar? – Wat zijn de beste en de slechtst mogelijke resultaten? – Zijn de beste resultaten te verwachten op de korte of alleen op lange termijn? – In hoeverre sluiten de resultaten aan bij de doelstelling? Vervolgens moet er een overeenkomst worden opgesteld. Hierin kunnen meerdere ideee¨n van de lijst zijn opgenomen, en er moet duidelijk in staan wat elke persoon gaat doen en wie waarvoor verantwoordelijk is. De overeenkomst moet op schrift gesteld worden en door elk gezinslid worden ondertekend. Vervolgens moet deze op een zichtbare

229

230

Pittige jaren

We sturen hem voor een jaar naar jouw moeder!

Laten we naar een andere stad verhuizen!

14.1 Brainstormen: spreek uw gevoel voor humor en creativiteit aan.

plek worden opgehangen, waar elk gezinslid het kan zien. Op deze manier hoeft dit niet doorlopend onthouden te worden en wordt eenieder gedwongen de genomen verantwoordelijkheid op zich te nemen. Hierdoor wordt ook de kans op verschillen in interpretatie van de oplossingen kleiner. Er moet een vervolgbijeenkomst worden gepland om te evalueren of de overeenkomst werkt en om te bepalen of deze aangepast moet worden. NB: al deze stappen van problemen oplossen zijn te gebruiken met een partner, een kind of wanneer iemand zelf aan het nadenken is over een probleem. Voor hoofdstuk 8 zijn hierin enkele aanpassingen gemaakt. stap 6: bekijk de resultaten Bij een vervolgbijeenkomst moeten de oplossingen bekeken worden aan de hand van een aantal vragen. Allereerst: is de oplossing volgens plan uitgevoerd? Als het plan was dat vader niet vaker dan twee keer per week later dan zes uur thuis zou zijn en elke zaterdagochtend met het gezin zou doorbrengen, is dat dan ook werkelijk zo gebeurd? Zo niet, wat maakte het moeilijk om het plan uit te voeren? Ten tweede:

14 Problemen oplossen tussen volwassenen

als het plan bedoeld was om bepaald gedrag te verbeteren, is dat gedrag dan ook veranderd? Als de doelstelling bijvoorbeeld was dat u uw kind voortaan elke avond om negen uur in bed zou hebben door te werken met stickers, dan zou dit op papier moeten zijn bijgehouden om te zien of deze methode heeft gewerkt. En ten slotte: komen de uiteindelijke resultaten overeen met de doelstelling? Hebben de veranderingen daadwerkelijk geleid tot het gewenste resultaat? Zo niet, dan kan het nodig zijn nieuwe oplossingen te bedenken of een nieuw plan te maken. Klinken deze zes stappen gemakkelijk? In de komende paragrafen gaan we in op mogelijke valkuilen en geven we manieren om het proces wat soepeler te laten verlopen. Het probleem duidelijk omschrijven werk samen Wanneer ouders een probleem bespreken met hun partner of kinderen, blijken ze opeens aan het ruzie¨n te zijn over wie het probleem veroorzaakt heeft. Een moeder kan bijvoorbeeld tegen haar man zeggen: ‘Als jij niet zo veel tv zou kijken, zou je meer tijd hebben om Stefan te helpen met zijn huiswerk.’ Haar man kan antwoorden: ‘En jij staat nooit stil bij wat ik wil en je luistert nooit naar wat ik zeg.’ Dergelijke beschuldigingen eindigen meestal in gevit over en weer en ondermijnen het vinden van een oplossing. Bij het aangaan van een gesprek om een probleem op te lossen, is het van belang dat alle gezinsleden zich meewerkend opstellen. Iedereen moet mede verantwoordelijk zijn voor de oplossing van het probleem. Hoewel het vaak gemakkelijk is zich het slachtoffer of de enige rechtvaardige in het gezelschap te voelen, en te wachten tot de ander bereidheid toont tot verandering alvorens zelf toe te geven, is dat een houding die belemmerend werkt voor het oplossen van het probleem. Dergelijke gevoelens moeten opzij gezet worden. In het bovenstaande voorbeeld kan de moeder van Stefan zeggen: ‘Ik weet dat je na je werk even wilt ontspannen en ik snap dat het niet helpt als ik je dan achter je broek aan zit over het huiswerk van Stefan. Laten we dus bekijken hoe we dit probleem kunnen oplossen.’ Het doel is niet om te bepalen wie er schuldig is aan het probleem, maar om de kern van het probleem te beschrijven en af te spreken hoe het opgelost kan worden.

231

232

Pittige jaren

wees positief Soms worden ouders bij het problemen oplossen boos op elkaar en geven ze kritiek. Dat kan komen doordat ze de bijeenkomst te snel na het probleem hebben gepland of juist omdat ze veel wraakgevoelens en woede hebben opgekropt. Wat de reden ook mag zijn, kritiek en boosheid werken het oplossen van een probleem tegen. Van belang is dat alle partijen een positieve houding aannemen en geloven dat ze door samen te werken tot een oplossing kunnen komen. Ee´n van de eerste dingen die u kunt doen, is het probleem zodanig formuleren dat ook een positieve eigenschap van de ander wordt opgenomen. Dat vergroot de bereidheid tot samenwerking en voorkomt dat de ander in de verdediging schiet. Hoewel de verleiding groot kan zijn te openen met ‘Ik vind dat jij niet genoeg doet in huis’, zou een meer opbouwende formulering zijn: ‘Ik weet dat je veel hebt moeten overwerken de laatste tijd, maar ik zou het fijn vinden als je wat meer klussen in en om het huis op je zou nemen.’ Breng het probleem duidelijk en positief, zonder de ander aan te vallen of te kleineren. wees duidelijk en precies Bij het bespreken van een probleem vergeten veel mensen het probleem eerst duidelijk te formuleren. Voorbeelden van een vage probleemomschrijving zijn: ‘Ik erger me nogal aan de manier waarop jij je de laatste tijd gedraagt’, ‘Charles gedraagt zich niet zoals het hoort’, ‘Patrick probeert me steeds op de kast te jagen’, ‘Lianne is lui’ en ‘Je bent zo slap.’ Door dergelijke opmerkingen voelt de ander zich waarschijnlijk aangevallen of beschuldigd. Soms overdrijven mensen ook bij het aangeven van een probleem. Een man kan bijvoorbeeld zeggen: ‘Jij zult nooit leren om op een handige manier boodschappen te doen’, of een moeder kan jammeren: ‘Hij is echt onmogelijk, hij zal nooit veranderen. Hij wordt vast een misdadiger.’ Dergelijke pessimistische voorspellingen staan elke positieve inspanning tot het vinden van een oplossing in de weg. Een goed idee is om vo´o´r het bespreken van een probleem een paar minuten na te denken over wat nu eigenlijk precies uw probleem is en hoe u dat het beste kunt brengen. Zorg dat u in uw eigen hoofd heel duidelijk heeft wie erbij betrokken zijn; wat er gebeurd is (of niet gebeurd) dat u dwarszit; waar en wanneer het meestal optreedt; hoe lang het aanhoudt. Zeg vervolgens niet iets als ‘Marleen doet haar best niet’, maar ‘Ik erger me omdat Marleen al drie weken elke woensdag vergeten is het vuilnis buiten te zetten.’

14 Problemen oplossen tussen volwassenen

uit uw gevoelens Vaak zijn mensen huiverig hun gevoelens te uiten bij het bespreken van een probleem. Misschien nemen ze de tijd niet om na te gaan wat ze voelen en waarom, of zijn ze bang dat hun gevoelens overdreven zijn of een teken van zwakheid. Helaas is het zo dat het niet uiten van gevoelens kan leiden tot een escalatie van boosheid en wraakgevoelens die resulteren in een woede-uitbarsting die elke mogelijke oplossing van het probleem in de weg staat. Wanneer u het probleem beschrijft, is het belangrijk om aan te geven hoe u zich voelt wanneer het probleem zich voordoet. Gevoelens zijn niet goed of slecht, ze zijn er gewoon. Als u midden in een bepaalde situatie negatieve gevoelens krijgt, moet u dat zien als een signaal dat er iets dient te veranderen. Als u uw gevoelens uitlegt, is het een goed idee om deze te formuleren in ‘ik’-boodschappen in plaats van in ‘jij’boodschappen. Een vader kan bijvoorbeeld zeggen: ‘Ik voel me eenzaam als jij pas laat thuiskomt’, of ‘Ik word kwaad als je niet helpt als ik Jerry straf.’ De alternatieven ‘Jij geeft niks om mij want je komt niet thuis’, of ‘Jij bent niet geı¨nteresseerd in de opvoeding van Jerry’, drukken de ander in de verdediging en ondermijnen de samenwerking door de beschuldigende toon. wees gericht op de toekomst Ouders die proberen problemen met betrekking tot het gedrag van hun kinderen op te lossen, verzanden soms in het oprakelen van oude problemen. Als u probeert om te gaan met de brutaliteit van uw zoon, helpt het niet om terug te kijken op hoe moeilijk hij als baby al was, of op de problemen die er ook al waren met voeden, zindelijk worden en leren eten en alle moeite die daarin gestoken is. Integendeel: het doen herleven van oude problemen leidt vaak tot grotere woede en frustratie. Hierdoor daalt het vertrouwen in de mogelijkheid verbeteringen aan te brengen voor de toekomst. Kijk vooral naar de toekomst en richt uw aandacht op wat u wilt doen om de omstandigheden te veranderen. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Ik weet dat we altijd wel problemen hebben gehad met het gedrag van Irene, maar waar we het nu over willen hebben is wat we kunnen doen om haar in de toekomst te helpen. Ik ben ervan overtuigd dat we een aantal goede oplossingen kunnen bedenken als we samen werken.’ Het is van belang uit te gaan van een positieve toekomst. Negatieve voorspellingen blijken zichzelf maar al te vaak te vervullen.

233

234

Pittige jaren

houd het kort en blijf bij e´ e´ n probleem Wie begint met het bespreken van problemen, zal merken dat het niet altijd even gemakkelijk is om op een probleem gericht te blijven. Als u dat echter niet doet, kunt u wel eens erg veel tijd verspillen met het in kaart brengen van alle andere problemen die er in uw gezin zijn (of ooit waren). Dit doet de mogelijkheid om tot werkzame oplossingen te komen teniet, doordat er te veel problemen tegelijk worden aangepakt. Per bespreking worden er hooguit twee problemen besproken. Een half uur is voldoende om een probleem te bespreken en tot enkele mogelijke oplossingen te komen. Als u zich niet op die manier beperkt, loopt u grote kans om uitgeput en gefrustreerd te raken. Als iemand afdwaalt naar andere problemen, zou een goede reactie kunnen zijn: ‘Volgens mij moeten we nu bespreken hoe we ervoor kunnen zorgen dat Lisa haar huiswerk beter doet en niet of Klaas te veel tv kijkt.’ Er kan e´e´n persoon aangesteld worden om het afdwalen in de gaten te houden en het gezin weer op het goede spoor te zetten. Geef geen vier of vijf voorbeelden van hetzelfde probleem in verschillende situaties. In plaats van bijvoorbeeld te beschrijven hoe een kind driftbuien krijgt thuis, op school, in de bioscoop en in de bus, volstaat e´e´n kort voorbeeld om het probleem uit te leggen. Dat is voldoende en maakt de kans het kleinst dat iemand van de gespreksdeelnemers negatief of boos wordt. Doelstellingen en verwachtingen reflecteer en vat samen Als ouders eenmaal een probleem beschreven hebben, willen ze nog wel eens snel overgaan tot het brainstormen zonder het probleem eerst samen te vatten. Zo kunnen er misvattingen en misverstanden ontstaan. Als het probleem niet duidelijk beschreven, samengevat en goed begrepen wordt door alle gesprekspartners, heeft het brainstormen weinig zin. Als alle deelnemers vinden dat het probleem voldoende is besproken en duidelijk is omschreven, moet e´e´n persoon een samenvatting geven. Ee´n ouder kan bijvoorbeeld het probleem met het driejarige zoontje samenvatten door te zeggen: ‘Ik denk dat Jos gefrustreerd raakt doordat zijn kleine zusje steeds door zijn speelgoed banjert nu ze kan lopen, en hij niet weet hoe hij daarmee om moet gaan zonder te slaan.’ Andere voorbeelden van goede samenvattingen zijn: ‘Volgens mij hebben jij en ik een conflict omdat we verschillende opvattingen

14 Problemen oplossen tussen volwassenen

hebben over het tijdstip waarop de kinderen naar bed moeten’, ‘Het probleem is dat ik mijn avondschool moet opgeven als ik Jasper moet helpen met zijn huiswerk.’ Als het probleem eenmaal is samengevat, moeten de andere deelnemers dit verbeteren, aanvullen of bevestigen. geef de doelstelling en het gewenste gedrag aan Een ander probleem ontstaat als de gezinsleden veel tijd spenderen aan het bespreken van de negatieve kanten van het probleem, zonder vast te stellen welk gedrag ze daarvoor in de plaats willen zien. Een vrouw kan aangeven dat haar man ’s avonds te laat thuiskomt, maar niet duidelijk aangeven hoe laat ze hem eigenlijk graag thuis zou verwachten. Of een vader die vindt dat zijn dochter te agressief is, kan daarbij vergeten te vermelden dat zijn doelstelling is haar te leren delen. Het is belangrijk om de gewenste doelstelling duidelijk te maken. Dat kan zijn dat anderen wat meer huishoudklussen op zich nemen, dat een kind op tijd in bed gestopt wordt, of dat een partner meer doet en meer steun geeft. Wat het ook is, het moet expliciet gemaakt worden. Als dat niet gebeurt, kan het gezin later niet nagaan of het probleem opgelost is of niet. Brainstormen over oplossingen wees open Terwijl e´e´n gespreksdeelnemer aan het brainstormen is over mogelijke oplossingen kan een ander bezig zijn elke oplossing te voorzien van tegenwerpingen, door dingen te zeggen als ‘Het heeft geen zin om af te spreken dat jij om zes uur thuis bent want dat is niet haalbaar. Zo vroeg ben je nog nooit thuisgekomen’, of ‘Wat heeft het nou voor nut om voor te stellen dat we hem prijzen wanneer hij deelt? Dat hebben we geprobeerd en dat werkte niet.’ Kritiek op oplossingen en op degene die ze voorstelt staat de creativiteit in de weg en ondermijnt het hele idee van samenwerking dat van groot belang is om problemen op te lossen. Bij het brainstormen is het centrale idee dat iedereen open staat voor zoveel suggesties als er maar bedacht kunnen worden, ongeacht hoe gek, dwaas en onhaalbaar ze zijn. Sta iedereen toe, inclusief uzelf, om oplossingen te bedenken zonder ze te beoordelen. Als u die open houding weet te handhaven, worden er veel meer nieuwe en interessante ideee¨n aangedragen.

235

236

Pittige jaren

stel details uit Soms verzanden deelnemers tijdens het brainstormen in details over de uitvoering van een idee. Een ouder kan bijvoorbeeld zeggen: ‘Nou, we kunnen haar onmogelijk belonen voor elke keer dat ze haar speelgoed deelt aangezien we maar drie uur per dag bij haar zijn’, ‘Ik zou niet weten hoe ik hem zou moeten helpen met zijn huiswerk want gedurende het hele schooljaar heb ik het veel te druk’, of ‘Ik snap niet hoe ik ze elke keer in de gaten zou moeten houden als ze met vriendjes spelen, want ik heb hier in huis ook nog het een en ander te doen, zie je.’ Zo op de details ingaan is vaak gewoon een andere manier van kritiek leveren en remt in elk geval op dezelfde wijze het bedenken van goede oplossingen. Stel het bespreken van de details over de uitvoering van een oplossing uit. Het belangrijkste doel van de brainstormsessie is dat er zo veel mogelijk ideee¨n opkomen. De verdere details kunnen later uitgewerkt worden. wees creatief en bedenk nieuwe oplossingen Een veelgemaakte fout bij het oplossen van problemen is dat mensen het aantal mogelijke oplossingen beperken. Ze komen met e´e´n of twee goede ideee¨n en denken vervolgens dat ze er genoeg bedacht hebben. Door die beperkte aanpak komen ze niet verder dan dezelfde oplossingen als altijd, in plaats van dat ze nieuwe en andere manieren bespreken om een probleem te zien en op te lossen. Probeer bij het oplossen van problemen te bedenken: ‘Hoe gekker het idee hoe beter!’ Zo wordt het gemakkelijker een brede, interessante discussie te hebben met humor en gekke ideee¨n. Door die houding worden de gesprekken over problemen leuker en komen alle gezinsleden zo op nieuwe ideee¨n. Stop niet met brainstormen voordat u een lange lijst heeft met nieuwe ideee¨n. En wees niet ontmoedigd als het in het begin wat stroef gaat. Oefening baart kunst. Een plan opstellen loop de lijst na Soms komen ouders bij het oplossen van een probleem op een oplossing die hen beiden meteen aanstaat en besluiten ze alleen nog de uitvoering daarvan te bespreken. Ze gaan de lijst niet meer na om systematisch alle oplossingen te bespreken en zien zo misschien andere goede ideee¨n over het hoofd. Het is belangrijk de hele lijst na te lopen om de rare en onhaalbare ideee¨n te schrappen en de goede samen te voegen. Soms vormen twee niet zo bijzondere ideee¨n samen een uitstekende oplossing. Na deze

14 Problemen oplossen tussen volwassenen

herbeoordeling heeft u een lijst van mogelijke oplossingen om wat uitgebreider naar te kijken. Van elke oplossing kunnen de voor- en nadelen nu gedetailleerder besproken worden. beoordeel de ideee¨ n Als eenmaal de al te gekke en onmogelijke ideee¨n geschrapt zijn, moet van elke overgebleven oplossing beoordeeld worden of deze haalbaar is, of het een oplossing op korte of op lange termijn is en wat de gevolgen ervan kunnen zijn. Als dit niet gebeurt, wordt er meestal een onhandige oplossing gekozen of verloopt de uitvoering van het gekozen idee niet goed. Zeer belangrijk is dat bij de beoordeling van de oplossing gekeken wordt of een oplossing haalbaar en uitvoerbaar is. De wens dat uw kind de badkamer netjes houdt is wellicht niet haalbaar bij een vierjarige maar wel mogelijk bij een kind van acht. De verwachting dat uw kind met extra hulp tienen kan halen, terwijl het op dit moment vieren haalt, leidt onvermijdelijk tot teleurstelling voor zowel uzelf als uw kind. De ideee¨n moeten niet alleen beoordeeld worden op haalbaarheid voor uw kinderen, maar ook op uitvoerbaarheid door u. Besluiten dat u de kinderen telkens zult aanmoedigen als ze hun speelgoed delen, is moeilijk uitvoerbaar als u niet de tijd heeft om dat steeds bij te houden. Een tweede aspect om te beoordelen, is of de oplossing op korte of op lange termijn werkt. Op korte termijn kan het helpen uw kinderen een tik te geven telkens als ze niet luisteren. Dat kan ze leren beter te gehoorzamen, maar op de lange termijn leidt het tot agressiever gedrag en een angstigere relatie tussen de kinderen met u. Ook moet er gekeken worden naar de gevolgen. Wat zijn de beste en slechtste mogelijke resultaten? U kunt bijvoorbeeld concluderen: ‘Het beste resultaat zou zijn, dat de kinderen steeds vaker hun speelgoed delen. Het slechtste zou zijn dat dit niet gebeurt en dat we een andere manier moeten bedenken.’ herken dingen die in de weg kunnen staan en vind manieren om hiermee om te gaan Aanvullend op het kiezen van een oplossing die haalbaar en realistisch is met het oog op de mogelijke gevolgen, is het bedenken of er ook dingen zijn die het toepassen van de oplossing in de weg staan. U heeft bijvoorbeeld besloten dat u meer tijd wilt besteden aan het helpen en begeleiden van uw zoon bij het maken van zijn huiswerk. U realiseert zich echter dat u vaak niet op de hoogte bent van de verwachtingen van zijn leerkracht of zelfs welk huiswerk uw kind heeft. Uw kind vertelt u dat het geen huiswerk heeft, maar u weet zeker dat

237

238

Pittige jaren

dat niet het geval is. Wanneer u zich deze blokkade voor het uitvoeren van uw oplossing heeft gerealiseerd, is de volgende stap het bekijken hoe u hiermee om kunt gaan. U kunt bijvoorbeeld beslissen om met zijn leerkracht te gaan praten om er zo achter te komen wat voor huiswerk uw kind deze week heeft en of er overhoringen of proefwerken zijn. Het herkennen en begrijpen van mogelijke blokkades voor het uitvoeren van uw oplossingen en manieren om daarmee om te gaan, zorgen voor een succesvolle uitvoering van uw plan. schrijf het plan op Soms komen gezinsleden samen wel tot een plan, maar zetten ze het niet op papier om het ergens op te hangen waar iedereen het kan zien. Dat leidt vaak tot verschillen in uitleg van het plan en tot verschillende manieren waarop iedereen zich het plan herinnert. Door dergelijke verwarring wordt de kans groter dat het plan niet goed doorgevoerd wordt. Als er eenmaal overeenstemming is over een plan, schrijf het dan uit en hang het op waar iedereen het kan zien. Zodoende hoeft er niet alleen op herinnering vertrouwd te worden. Bovendien wordt, door deze eenduidige communicatie, eenieder gedwongen om preciezer en duidelijker te zijn over het plan. Mensen werken vaak gemakkelijker mee aan een afspraak als ze exact weten wat er van hen verwacht wordt. plan de volgende bijeenkomst U en uw gezin moeten daarna een afspraak maken voor een vervolgbijeenkomst, tenzij er al een vast moment is voor een probleemgesprek eens in de zoveel tijd. Het doel daarvan is na te gaan of de gekozen oplossing ook daadwerkelijk uitgevoerd is, hoe goed dat gegaan is en hoe iedereen over de resultaten denkt. Zelfs een zeer goede oplossing kan zwakke punten hebben. Als er verder niet meer naar gekeken wordt, kan het gebeuren dat een op zich goede oplossing nutteloos gevonden wordt, terwijl die door een kleine aanpassing wel tot het gewenste doel had kunnen leiden. Bij de volgende bijeenkomsten kunnen nog meer problemen worden opgelost. De overeenkomst kan zo nodig meer haalbaar of duidelijker opgesteld worden en mogelijke dubbelzinnigheden of moeilijkheden kunnen worden verholpen. prijs eenieders inzet Soms besteden gezinnen veel energie aan de probleemgesprekken zonder hun eigen inzet aan te moedigen. Hierdoor kan men gaan

14 Problemen oplossen tussen volwassenen

denken dat problemen oplossen vervelend is en niet lonend. Wie er zo over denkt zal steeds minder zin hebben in de bijeenkomsten. Om de kans op een dergelijke reactie zo klein mogelijk te houden, moet u eraan denken om eenieders inzet te prijzen, inclusief die van uzelf en uw partner, bij het oplossen van de problemen en de inspanningen van de kinderen om aan de oplossingen mee te werken. Met e´e´n bijeenkomst lost u niet alle problemen in het gezin op. Maar zelfs al is er nog zo’n kleine stap in de goede richting gezet, toch moet deze aangemoedigd worden. De positieve feedback zet de trend voor volgende bijeenkomsten en voor een gevoel van saamhorigheid onder alle gezinsleden. Als u en uw gezin in staat zijn om samen succesvol problemen op te lossen, dan heeft het gezin meer kans op flexibele, inspirerende onderlinge relaties gedurende een langere tijd. Samenvattend... Het probleem omschrijven » Plan een bijeenkomst om problemen op te lossen. » Richt de aandacht op e´e´n probleem tegelijk. » Werk samen en bespreek samen het probleem. » Zet het probleem duidelijk uiteen. » Uit gevoelens, maar geen kritiek of beschuldigingen. » Erken uw eigen rol bij het probleem. » Wees gericht op de toekomst. » Houd het kort. » Geef het gewenste gedrag aan. » Gebruik ‘ik’-boodschappen. Je doelstelling vaststellen » Vat het probleem samen. » Stel een haalbaar en uitvoerbaar doel. Brainstormen » Sta open: geef geen oordeel of kritiek op ingebrachte oplossingen. » Stimuleer fantasierijke oplossingen: hoe meer hoe beter. » Wees gericht op de toekomst. » Bespreek de details later. Plannen opstellen » Loop de lijst met oplossingen na. » Beoordeel elke oplossing op haalbaarheid en uitvoerbaarheid.

239

240

Pittige jaren

» Achterhaal wat het bereiken van een oplossing in de weg staat en manieren om zulke obstakels te overwinnen. » Schrijf het plan op. » Spreek een volgende bijeenkomst af om de behaalde doelen te evalueren en eventueel het plan bij te schaven. » Prijs ieders inzet.

15

Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

Een ouder wendt zich rechtstreeks tot de directeur en eist dat haar zoon in een andere klas gezet wordt. Ze zegt dat de leerkracht haar zevenjarige zoon niet mag en hem afschildert als een kind met een gedragsprobleem. Ze vertelt dat haar zoon hyperactief en een beetje impulsief is en dat ze niet gelooft dat de leerkracht de juiste vaardigheden heeft om op een goede manier met deze kinderen om te gaan. De laatste paar weken klaagt de vierjarige Jenny dat ze school niet leuk vindt en dat ze niet wil gaan. Ze zegt dat ze zich buitengesloten voelt en geen vriendjes heeft. Ze zegt dat haar juf haar niet aardig vindt.

waarom moet u een goede relatie opbouwen met de leerkracht van uw kind? Het staat onomstotelijk vast: als ouders willen dat hun kinderen het goed doen op school, is een van de belangrijkste dingen een goede samenwerking met de leerkracht van hun kind (of leidster van de dagopvang) en regelmatige, duidelijke communicatie. Maar dit is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Leerkrachten zijn vaak zo gestrest door de vele taken die bij het onderwijs horen, dat ze niet veel tijd hebben om met ouders te praten. Maar ook ouders maken vaak lange dagen of zijn zo druk met hun dagelijkse bezigheden dat ze weinig energie over hebben om betrokken te zijn bij school. Soms voelen ouders zich geı¨ntimideerd door de leerkracht of weten ze niet goed op wat voor manier ze hun betrokkenheid bij het onderwijs van hun kind kunnen laten zien, of hoe ze het beste met de leerkracht kunnen communiceren. Ouders waarvan de kinderen het moeilijk hebben op school en hyperactief of storend gedrag vertonen, voelen dat als een persoonlijk falen en vinden dat moeilijk om met de leerkracht te bespreken. Dit bespreken is echter van groot belang voor de toekomstige prestaties van uw kind op school. Een goede relatie met de leerkracht van uw kind zal leiden tot een aanpak voor uw kind die

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1_16, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

242

Pittige jaren

gebaseerd is op het begrip van de leerkracht voor de individuele emotionele en schoolse behoeften van uw kind. Samenwerking tussen school en thuis zorgt voor een mogelijkheid voor u en de leerkracht om elkaar te steunen, met als resultaat minder stress voor u beiden. In dit hoofdstuk bespreken we manieren waarop u een goede relatie met de leerkracht van uw kind kunt opbouwen om zo de schoolse, sociale en emotionele vaardigheden van uw kind te bevorderen.

15.1 Laat uw kind weten dat u samenwerkt met de leerkracht.

maak aan het begin van het schooljaar contact met de leerkracht U kunt zelfs al een beetje betrokken raken bij de school nog voordat uw kind naar school gaat. Zoek van alles uit over de school en over de leerkracht van uw kind. Ga naar de kennismakingsbijeenkomsten om de visie van school te horen, het dag- en weekprogramma te bekijken, om uit te zoeken hoe het zit met huiswerk en met oudergesprekken. Stel uzelf voor en neem de tijd om de leerkracht van uw kind te leren kennen zodat hij/zij weet hoe betrokken u bent bij de leervorderingen van uw kind. Wanneer u eenmaal een positieve relatie met de leerkracht hebt opgebouwd, en de leerkracht uw betrokkenheid en steun begrijpt, is het gemakkelijker om belangrijke zaken die zich in de toekomst voor zullen doen te bespreken. Als uw kind moeilijkheden heeft gehad op de peuterspeelzaal of het kinderdagverblijf kunt u dat

15 Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

aan de leerkracht vertellen en manieren van aanpak bespreken die voorheen hebben gewerkt. Soms zijn ouders terughoudend om deze informatie met een nieuwe leerkracht te bespreken omdat ze bang zijn dat de leerkracht daardoor naar problemen op zoek zal gaan. Maar zo’n gesprek legt juist de basis voor een goede relatie tussen u en de leerkracht. Zo is de leerkracht op de hoogte van de meest effectieve manieren om met uw kind te werken. zorg dat u de leerkracht regelmatig spreekt Laat de leerkracht weten welke dingen er in het gezin spelen die van invloed kunnen zijn op het gedrag van uw kind. Als er bijvoorbeeld een baby geboren is, er iemand overleden is, een scheiding of een andere nare ervaring in de familie speelt, is het belangrijk dat de leerkracht daarvan op de hoogte is zodat hij/zij extra steun kan bieden en de emotionele behoeften van uw kind begrijpt. Laat de leerkracht weten hoe uw kind het vindt om naar school te gaan, vertel bijvoorbeeld over een bepaalde creatieve activiteit die uw kind erg leuk vond, of over een bepaald boek dat uw kind leuk vond. Als u uw kind niet zelf op kunt halen, kunt u de leerkracht positieve feedback geven in de vorm van een klein briefje, een telefoontje, een kleine verrassing zoals een boek voor in de klas, of een bedankkaartje. Uit geen klachten in de briefjes, omdat deze kunnen leiden tot misverstanden en uw relatie kunnen schaden. Klachten kunt u beter persoonlijk bespreken. maak een plan om als ouder betrokken te raken Naast de algemene informatieavonden aan het begin van het jaar en de geplande oudergesprekken met de leerkracht om de vorderingen van uw kind te bespreken, is het ook belangrijk om informeel over de vooruitgang van uw kind te praten. U kunt, bijvoorbeeld wanneer u uw kind van school haalt, een paar minuutjes eerder komen om even kort te praten. Vraag leerkrachten welk moment op de dag het handigst is om hen even aan te schieten of te bellen. Nodig leerkrachten uit om contact met u op te nemen over uw kind en laat ze weten hoe en wanneer ze u het beste kunnen bereiken. Indien u de mogelijkheden hebt, stel u dan beschikbaar als leesouder, klassenouder, of om te helpen bij een uitstapje. zorg thuis voor routine wat betreft het leren U kunt uw kind ook op school helpen door thuis een schema te maken wanneer er dagelijks huiswerk gemaakt wordt. Als uw kind nog te jong is voor huiswerk, plan dan een vast moment per dag waarop u

243

244

Pittige jaren

samen met uw kind leest of zorg voor een stimulerende spelactiviteit. Zorg voor een speciaal plekje waar ze huiswerk kunnen maken of waar u samen kunt lezen, zonder te veel afleiding. Loop elke dag de tas van uw kind na om te kijken of er een briefje van de leerkracht of huiswerk inzit. Stel grenzen over de hoeveelheid televisie, computer, of videospelletjes per dag, en sta dat alleen toe nadat het huiswerk af is of nadat er samen gelezen is. Onthoud dat het niet alleen het huiswerk is dat uw kind succesvol maakt, maar juist het belang dat u als gezin aan school, aan het lezen en aan huiswerk hecht. Hoe eerder u van uw kind verwacht dat het huiswerk maakt of leest en dat elke dag aanmoedigt, hoe gemakkelijker het zal zijn dit voort te zetten. Voorspel positieve uitkomsten voor uw kinderen in plaats van dreigende opmerkingen te maken. Positieve opmerkingen als bijvoorbeeld: ‘Ik weet zeker dat je deze bladzijde of deze rekentaak nog af krijgt voor het eten. Dan kunnen we er samen naar kijken en kun je me helpen met koken.’ Of: ‘Je leest hartstikke goed! Misschien kunnen we het nog leuker maken; jij leest eerst een bladzijde voor en dan lees ik een bladzijde voor’, dit werkt veel beter dan ‘Je haalt het niet als je je huiswerk niet maakt.’ Uit uw vertrouwen in het kunnen van uw kind en laat blijken dat u en de leerkracht vertrouwen hebben in de mogelijkheden van het kind om dingen te bereiken. Prijs het doorzettingsvermogen en het geduld tijdens het leerproces. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Als je zo goed blijft oefenen met lezen elke avond, weet ik zeker dat je heel snel een hele bladzijde in je eentje kunt lezen.’ neem deel aan educatieve groepen voor ouders Op sommige scholen bieden leerkrachten, samen met schoolpsychologen, schoolartsen en maatschappelijk werkers educatieve lessen voor ouders. Deze lessen zijn een mogelijkheid om gezamenlijke plannen met de leerkracht van uw kind te ontwikkelen, passend bij de behoeften van uw kind. In deze lessen kunt u manieren leren waarop u steun kunt geven aan uw kind door met hem thuis te werken. Oudergroepen zijn een andere mogelijkheid voor u om leerkrachten te leren kennen en hen te laten weten waarover u zich zorgen maakt en wat er thuis speelt dat van invloed kan zijn op het emotionele, sociale en schoolse leren van uw kind. Wanneer leerkrachten bij oudergroepen betrokken worden, ontstaan langdurige samenwerkingsrelaties waarin u elkaar en de kinderen kunt steunen. Daarnaast kunnen uit de oudergroepen vriendschappen en steunende netwerken voortkomen. Het is belangrijk om de ouders van de andere kinderen uit de klas te leren kennen. Zo kunt u afspraken maken voor de kinderen om te gaan spelen waardoor u de vriendschappen van uw kind aanmoedigt.

15 Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

erken het belang van een goede relatie tussen ouder en leerkracht U en de leerkracht van uw kind investeren beiden in het leerproces van uw kind en hebben dezelfde doelen. De ideale relatie tussen leerkracht en ouder is gebaseerd op een samenwerking tussen twee gelijkwaardige personen. Ieder brengt een waardevol gezichtspunt in. De leerkracht heeft de kennis over de leerprincipes, het leerprogramma en de behoeften van uw kind op het gebied van leren, en heeft de mogelijkheid om te zien hoe uw kind zich gedraagt in de groep. U heeft meer weet van het temperament van uw kind, waar uw kind wel of niet van houdt, zijn emotionele behoeften en welke aanpakken er gewerkt hebben in eerdere schoolsituaties. Door oog hiervoor te hebben ontstaat er een relatie tussen ouder en leerkracht die wederzijds respectvol en steunend is. voer een succesvol gesprek op school De sleutel voor een geslaagd gesprek met leerkrachten is dat ouders gebruik maken van effectieve communicatie en probleemoplossende vaardigheden. Het volgende voorbeeld van een gesprek aan het begin van het schooljaar geeft inzicht in manieren die zorgen voor een succesvolle samenwerking met de leerkracht. U kunt deze dialoog zelf even oefenen voordat u een eerste afspraak met de leerkracht maakt. Kijk naar de vragen die de ouder aan de leerkracht stelt. Voorbeeld van een kennismakingsgesprek tussen ouder en leerkracht (het schooljaar is net begonnen) Leerkracht: Dag mevrouw Jansen, ik ben mevrouw Daniels. Dank u wel dat u de tijd neemt om langs te komen en eens even te praten. Ik heb met plezier met Tanja gewerkt de eerste paar weken. Ouder: Het is fijn om zo vroeg in het jaar met u kennis te maken. Tanja heeft me verteld hoe leuk ze de kringmomenten vindt. Ze is daar zo enthousiast over dat ik helemaal niks meer hoor over de rest van de dag. Ik ben erg benieuwd naar wat er verder in het rooster staat, zodat ik haar ook kan vragen hoe de rest van haar dag is geweest. (maakt een positieve opmerking en vraagt naar het rooster) Leerkracht: We beginnen inderdaad elke dag met de kring. Het is een goede mogelijkheid voor kinderen om over zichzelf te praten. We bespreken dan ook welke dag het is, welke datum, en wat voor weer het is. Ouder: Kan Tanja goed stil blijven zitten tijdens de kring? Ze is een

245

246

Pittige jaren

erg actief meisje en op de peuterspeelzaal bleef ze nooit lang op haar stoel zitten. Leerkracht: Dat is fijn voor mij om te weten. In het begin van het jaar verwacht ik van geen enkel kind dat ze lang op haar stoel kan blijven zitten, maar het is me wel opgevallen dat Tanja rusteloos is, behalve als we zingen of bewegen. Ik vind het goed om veel aan beweging te doen in de groep, dus tot nu toe is dat nog geen probleem. Ouder: Daar ben ik blij om. Ze vond het op de peuterspeelzaal ook altijd erg leuk om hulpje te zijn en de leerkracht liet haar ook soms helpen als ze in de kring bleef zitten. (toont interesse en betrokkenheid) Leerkracht: Dat lijkt me een goed plan. Als ze daar behoefte aan heeft kan ik dat ook gaan proberen. Weet u, de kring duurt altijd maar een paar minuten zo aan het begin van het jaar. Na de kring mogen de kinderen kiezen wat ze eerst willen gaan doen die dag. Alle taakjes hebben elementen van leren lezen en leren rekenen; de kinderen leren dat op een speelse manier. Ouder: Welk taakje kiest Tanja dan? Ze kan helemaal niet rekenen of tellen en ze kan ook nog niet lezen. Doet ze wel goed mee? (vraagt naar de interesse van het kind en haar deelname) Leerkracht: Oh, ze is erg betrokken tijdens deze momenten en veel kinderen van deze leeftijd kunnen nog niet rekenen en lezen. Het is me opgevallen dat ze graag in de bouwhoek speelt. Dat is een hoek met blokken en dozen. Kinderen leren daar om patronen te leggen, blokken te tellen of ze te sorteren. Het lijkt of ze gewoon aan het spelen zijn, maar eigenlijk leren ze zo de getallen, wat belangrijk is voor het leren rekenen later. Na hun eerste taakje wisselen ze. Dan kunnen ze aan een ander taakje werken. Daarna is het tijd om even iets te eten en gaan we ongeveer twintig minuutjes naar buiten. Ouder: Weet u, soms kan Tanja niet zo goed samen spelen met andere kinderen van haar leeftijd. Ze kan beter opschieten met jongere kinderen. Maakt ze vriendjes als ze buiten speelt? (vraagt naar de relaties met leeftijdgenoten) Leerkracht: Ik heb nog geen problemen gezien, maar bedankt dat u me daarop alert maakt. Ik zal het in de gaten houden. Als het niet goed gaat laat ik het u weten, dan kunnen we bespreken hoe we haar daarbij kunnen helpen. Vooralsnog lijkt ze aansluiting te vinden bij de anderen. Ouder: Dat is fantastisch, u kunt me ’s avonds altijd bereiken op dit nummer. Wat kan ik doen om Tanja dit jaar te helpen? (maakt

15 Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

haar betrokkenheid en bereidbaarheid om haar kind te helpen kenbaar) Leerkracht: Volgende week geef ik alle kinderen een lijst met boeken mee die ouders met ze kunnen lezen. Het zou fijn zijn als u samen met Tanja elke avond ongeveer tien minuten kunt lezen. Ik heb de boeken in het klaslokaal als u ze wilt lenen, en ik weet dat ze te leen zijn bij de bibliotheek. Met samen lezen bedoel ik dat u leest en samen de plaatjes bespreekt en praat over wat er in het verhaal zou kunnen gaan gebeuren. U hoeft haar niet de woorden uit te laten spreken. Zorg dat het leuk is, een prettig moment voor u beiden. Ouder: Dat is goed te doen, ze vindt het erg leuk om naar de plaatjes te kijken. Dank u wel voor de tijd die u voor me heeft vrijgemaakt. Als er iets is dat ik kan doen of als er iets is dat ik moet weten over de vooruitgang van Tanja, laat het me maar weten. Op welk moment kan ik u het beste bellen als ik met u wil praten? Hebt u er bezwaar tegen als ik u een e-mail stuur? (toont betrokkenheid en maakt duidelijk hoe ze het beste kan communiceren met de leerkracht in de toekomst) Leerkracht: Telefonisch kunt u me het beste bereiken na schooltijd, rond half vier. Een e-mail is ook prima, maar ik check mijn mail om de dag dus als het dringend is kunt u me het beste bellen. Ik weet dat u fulltime werkt, maar als u kans ziet om een keertje in de klas te komen helpen, bent u van harte welkom. Ik denk dat Tanja een fijne tijd in groep 1 gaat krijgen. In deze eerste afspraak hebben de leerkracht en de ouder een goede start gemaakt voor een prettige relatie. Ze hebben beiden open gecommuniceerd en laten zien dat ze willen samenwerken. De ouder was goed voorbereid op het gesprek en had nagedacht over haar doelen. Ze weet nu hoe zo’n dag op school eruit ziet en heeft de leerkracht op een goede manier op de hoogte gebracht van mogelijk gedrag en haar zorgen op sociaal gebied. Dit zorgt voor eensgezindheid tussen school en thuis en werkt steunend, wat het kind ten goede komt. andere vragen die u de leerkracht van uw kind kunt stellen – Hoe goed gaat mijn kind om met andere kinderen? Met wie speelt hij het meest? – Neemt mijn kind deel aan de kringgesprekken? – Wat vindt hij vooral leuk om te doen in de klas?

247

248

Pittige jaren

– Hebt u enige verandering gemerkt in het gedrag of de stemming van mijn kind? – Loopt mijn kind achter in het leren lezen of in zijn spraak of motoriek? Moet het kind niet getest worden? – Maakt mijn kind vriendjes in de klas en praat hij met andere kinderen? – Hoeveel huiswerk moet hij thuis eigenlijk doen? – Hoe kan ik hem thuis helpen of begeleiden met schoolactiviteiten? – Hoe kan ik het beste met u contact houden over eventuele bezorgdheden? – Zijn er momenten dat ik in de klas mag komen? – Zijn er dingen die ik ’s avonds of in het weekend kan doen om u te helpen? Ik werk overdag. enkele richtlijnen voor het bespreken van een probleem in de klas Alle kinderen hebben zo nu en dan schoolse of sociale problemen. Het is belangrijk een probleem met de leerkracht te bespreken zodra het u opvalt. Ook als u zich schuldig voelt of deels schuldig bent aan het probleem en onzeker bent over hoe u het moet oplossen, of zelfs twijfelt aan de vaardigheden van de leerkracht om het op te lossen, is het belangrijk dat u daar met de leerkracht over praat en samenwerkt om het probleem op te lossen – en geen schuldige aan te wijzen. De volgende communicatieve vaardigheden helpen u een positieve toon te zetten en zorgen voor een positief resultaat. herken problemen vroegtijdig – dan zijn ze gemakkelijker op te lossen Wanneer u een probleem opmerkt met betrekking tot schoolse vaardigheden of bepaald gedrag, neem dan direct contact op met de leerkracht, ook al is dit in de eerste schoolweek! Dit is erg belangrijk voor een succesvolle samenwerking. U kunt in de verleiding komen om de leerkracht niet over het probleem van uw kind te vertellen omdat u niet wilt dat er meteen een ‘etiket’ op uw kind geplakt wordt, of dat er een (negatieve) zichzelf vervullende voorspelling ontstaat. U hoopt misschien dat uw kind uiteindelijk vooruit gaat en over dit probleem heen groeit. Maar niet erover praten kan voor vertraging zorgen in het leveren van extra steun voor uw kind op school. Sommige leerkrachten bespreken niet de problemen met ouders, omdat ze bang zijn kritiek of het verwijt te krijgen dat ze een slechte leerkracht zijn. Ze denken dat het een teken van zwakte is om aan ouders te vertellen dat ze hulp nodig hebben in de omgang met het

15 Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

kind. Ze geloven in de ‘beste leerkracht’ mythe; goede leerkrachten moeten zelfstandig omgaan met de problemen van kinderen zonder de hulp van ouders. Maar het tegenovergestelde is waar. De beste leerkrachten betrekken ouders erbij en pakken de problemen aan door samen te werken. Discussies over de problemen van het kind moeten echter niet tussen neus en lippen door besproken worden, er moet een afspraak gemaakt worden op een handig tijdstip voor zowel de ouders als de leerkracht om er samen over te praten. De kans is dan groot dat in een rustig gesprek toegewerkt kan worden naar een oplossing voor het probleem. wees open over uw bezorgdheden Bereid u voor op uw afspraak met de leerkracht door de doelen die u wilt bereiken ruim van tevoren duidelijk voor ogen te hebben. Denk na over hoe de leerkracht van uw kind tegen het probleem kan aankijken en denk na over gezamenlijke doelen. Begin met een opmerking van waardering Start uw gesprek door eerst de leerkracht te bedanken voor de afspraak en laat haar weten dat u waardeert wat zij doet om uw kind te helpen met leren en wat zij doet voor de rest van de klas. Zo’n opmerking laat waardering zien en zet de toon voor het gesprek. Beschrijf kort uw bezorgdheden en vertel uw doelen Beschrijf vervolgens kort waarover u zich zorgen maakt en wat uw doelen zijn of wat u wilt bereiken met dit gesprek. Richt u niet op het negatieve of op wat u niet wilt. Vermijd het herhalen van verschillende vervelende situaties of het falen van de school om een zeker punt te verbeteren. Ouder: De situatie is onacceptabel. U beantwoordt mijn telefoontjes niet. U lijkt mijn kind niet te begrijpen of u interesseert zich niet voor zijn leren. Hij zegt dat u hem niet mag. Hebt u ooit eerder gewerkt met kinderen met ADHD? In dit voorbeeld begint de ouder meteen de leerkracht verwijten te maken over het probleem van haar kind. Deze aanpak zal waarschijnlijk uitmonden in een verdedigende houding van de leerkracht, in plaats van tot oplossingen te komen voor het probleem. Uit uw bezorgdheid kort en positief.

249

250

Pittige jaren

Ouder: Ik maak me zorgen omdat Tim niet met plezier naar school gaat. Hij vertelt me dat hij school niet leuk vindt. Ik weet dat hij zich moeilijk kan concentreren en dat het vast moeilijk is om les aan hem te geven. Ik vraag me af of er een manier is waarop we samen kunnen werken om hem aan te moedigen om te leren en zijn werk af te krijgen? Hier uit de ouder haar bezorgdheid duidelijk en kort en richt ze zich op een positieve uitkomst. Vermijd dat u het probleem van uw kind in vage en onduidelijke termen beschrijft als: ‘Ze gedraagt zich niet’, of ‘Haar houding is niet goed’ en vermijd veroordelende opmerkingen. Uit u in ‘ik’-boodschappen in plaats van ‘jij’-boodschappen Zoals beschreven in hoofdstuk 13 geven ‘ik’-boodschappen aan wat u wilt of voelt. Het is een manier om duidelijk te zijn over een bepaald onderwerp zonder negatief te zijn. ‘Ik’-boodschappen richten zich op uw gevoelens en uw verlangen om dingen te veranderen. Ouder: Ik vind het moeilijk om samen te lezen met Joost. Hij wordt boos wanneer ik hem verbeter en hij wil niet dat ik samen met hem lees. of Ouder: Ik maak me zorgen om Joost. Hij lijkt helemaal geen vriendjes te hebben. Hij wordt nooit uitgenodigd door andere kinderen om daar te gaan spelen. Hij vertelt me dat hij zich eenzaam voelt. Vraag om feedback Het kan voorkomen dat u er niet helemaal zeker van bent of de leerkracht uw gezichtspunt wel heeft begrepen. Als dat gebeurt, kunt u vragen: ‘Begrijpt u wat ik bedoel?’ Dit is veel effectiever dan maar door te ratelen, en het verzekert de leerkracht ervan dat u belang hecht aan zijn/haar begrip van de situatie. Heb er begrip voor dat de leerkracht maar beperkte tijd voor u heeft Eerlijk en open zijn betekent niet dat het niet uitmaakt hoe u uw gevoelens brengt, op welk tijdstip en waar. Allereerst is het belangrijk om u zelf te vragen: ‘Heb ik een geldige reden of ben ik in een slecht humeur?’, ‘Overdrijf ik nu?’, ‘Wat wil ik daadwerkelijk oplossen?’

15 Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

Bepaal vooraf de duur van het gesprek en realiseer u dat de leerkracht niet alle tijd voor u heeft, voorkom dat u gaat zitten doorratelen. Beschrijf de stappen die nodig zijn voor probleem oplossen Het is belangrijk voor de leerkracht van uw kind te zien dat u al over het probleem hebt nagedacht en ook al gepaste actie hebt ondernomen om het probleem aan te pakken; dat u niet de leerkracht belt om haar zelf het probleem op te laten lossen. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Ik werk thuis aan het niet luisteren en het vloeken van Tom. Ik geef hem extra aandacht en prijs hem wanneer hij beleefd praat en ik beloon hem voor luisteren. Maar ik zou ook graag van u willen horen hoe u ertegen aankijkt, zodat we samen een plan kunnen maken voor op school als dat mogelijk is?’ sta open voor het gezichtspunt van de leerkracht Een vaak gehoorde klacht van leerkrachten is dat ze het gevoel hebben dat er niet naar hen wordt geluisterd en dat ze geen respect krijgen van ouders. (Ouders hebben vaak hetzelfde gevoel over leerkrachten!) In plaats van te luisteren en leerkrachten de kans te geven hun inzichten over het probleem van het kind te geven, reageren ouders helaas vaak verdedigend op de bezorgdheden van de leerkrachten door meteen in discussie te gaan, boos te reageren of dingen te ontkennen. Sommige leerkrachten geven aan dat ze zich bekritiseerd voelen door ouders als ze problemen hebben met het gedrag van het kind in de klas. Wanneer een persoon het gevoel heeft dat er niet naar hem/haar geluisterd wordt, is de kans groot dat hij/zij zich terugtrekt uit de relatie en vermijdt het probleem op te lossen. Door goed te luisteren naar de visie van de leerkracht op het probleem van uw kind en te luisteren naar zijn/haar klachten, laat u aan de leerkracht zien dat u zijn/haar mening belangrijk vindt. Dit is belangrijk voor het samenwerken. In hoofdstuk 13 staan nog meer tips in verband met actief luisteren. Het is belangrijk dat u zichzelf in de schoenen van de ander plaatst. Denk na hoe de leerkracht zich voelt over deze situatie en bevestig vervolgens deze gevoelens. U kunt zeggen: ‘Ik kan me voorstellen dat het uw hele groep stoort’, ‘Dat zou mij ook boos gemaakt hebben’, of ‘Ja, ik erger me er ook aan als mijn zoon dat thuis doet.’ Op die manier worden de gevoelens van de leerkracht bevestigd omdat de ouder probeert het probleem te zien vanuit het gezichtspunt van de leerkracht. Deze benadering kan de kloof die er kan bestaan tussen de ouder en de leerkracht verkleinen.

251

252

Pittige jaren

wees beleefd en positief en herformuleer uw klachten Tijdens het luisteren kunt u zich gefrustreerd voelen of in de verdediging gedrukt door het oordeel van de leerkracht over uw kind of u bent het niet eens met zijn/haar interpretatie van het probleem. Toch is het belangrijk om positief te blijven en kritiek op de leerkracht te vermijden. Afkraken zorgt voor boosheid, verontwaardiging, verdediging, schuld of moedeloosheid en staat effectieve communicatie en het oplossen van het probleem in de weg. richt u op het verhelpen van het probleem Soms wordt effectieve communicatie gehinderd door beschuldigingen. Dit gebeurt wanneer mensen de verantwoordelijkheid van het probleem bij een ander neerleggen. Ze kunnen direct anderen de schuld geven van het veroorzaken van het probleem, of doen dit op een meer subtiele manier. Uit afspraken daaropvolgend geven leerkrachten en ouders aan dat ze het gevoel hebben dat zij de schuld krijgen voor het probleemgedrag van het kind. Hier volgt een aantal veel voorkomende voorbeelden van beschuldigen, zoals vermeld door leerkrachten en ouders. Leerkracht: Uw dochter gaat almaar haar eigen gang. U stelt nooit grenzen bij haar. Daarom heeft ze zo’n gedragsprobleem. U bent niet streng genoeg. Leerkracht: Uw kind is het meest agressieve kind dat ik ooit heb gezien. Hij is totaal losgeslagen. Ik heb al eerder moeilijke kinderen in de klas gehad, maar nooit e´e´n zoals uw kind. Ouder: Met de leerkracht van vorig jaar had hij niet zulke problemen. U zult hem wel niet aardig vinden en dat merkt hij. Ouder: U schreeuwt veel tegen hem in de klas en hij wil niet meer naar school. De schuld geven zet mensen tegen elkaar op. Samenwerking is dan ver te zoeken. Maar wanneer u zich ervan bewust bent dat u en de leerkracht hetzelfde doel hebben kunt u een goede samenwerking tot stand brengen. U kunt bijvoorbeeld tegen de leerkracht zeggen: ‘Het probleem is waarschijnlijk dat Guus buitensporig agressief reageert. Laten we kijken hoe u en ik hiermee om willen gaan zodat we op e´e´n lijn komen te zitten. Ik weet dat als wı´j samenwerken hem kunnen helpen om beter te leren samenwerken.’ Deze benadering legt de nadruk op samenwerking en duidelijkheid en leidt eerder tot een succesvol resultaat voor uw kind.

15 Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

kom op voor het belang van uw kind U kunt iets ter sprake brengen dat door de leerkracht niet erkend wordt als een echt probleem. Misschien bent u wel bezorgd omdat uw kind thuis agressief reageert of dat zij overmatig bang is voor huiswerk. Maar het kan zijn dat de leerkracht dit probleem niet in de klas ziet en daarom niet het belang ervan inziet om dit te bespreken. Het kan geruststellend zijn te vernemen dat het probleem zich niet op school voordoet, maar het is wel belangrijk voor u dat u uw bezorgdheid kunt uiten en de hulp van de leerkracht in kunt schakelen. Het vragen van advies aan de leerkracht over het omgaan met een probleem thuis kan een goede aanpak zijn. ‘Ik ben opgelucht te horen dat Chris goed met leeftijdgenoten opschiet op het speelplein. Ik maak me zorgen over hoe agressief hij is bij kinderen uit de buurt. Hebt u een aantal tips om daar thuis met hem aan te werken?’ toon u hoopvol Hoewel geen enkel groot probleem met e´e´n gesprek opgelost kan worden, heeft wel ieder probleem een haalbare oplossing. Dit is een belangrijke houding om verder te komen. U kunt bijvoorbeeld een houding van hoop of vertrouwen uitdragen door te zeggen: ‘Ik voel me gesteund door u, ik vind dat u goede ideee¨n hebt. Ik weet dat we geduldig moeten zijn en dat het tijd kost om zijn gedrag te veranderen. Hij heeft veel meegemaakt, maar ik heb er alle vertrouwen in dat we door samen te werken hem kunnen helpen. Zullen we even bespreken op welk gedrag we ons in eerste instantie zullen richten?’ bereik overeenstemming over doelen en brainstorm over oplossingen Wanneer het onderwerp of probleem besproken is en zowel uzelf als de leerkracht het gevoel heeft zijn zegje gedaan te hebben en dat ernaar geluisterd is, is de volgende stap het eens worden over de doelen en het brainstormen over oplossingen. U kunt de leerkracht vragen of hij/zij ideee¨n heeft voor het oplossen van het probleem. Bespreek wat u tot dusver al heeft geprobeerd en wat u denkt dat helpt gezien de nieuwe informatie van de leerkracht. Maak, nadat u samen hebt gebrainstormd, een plan over wat de leerkracht op school precies gaat doen en wat u thuis gaat doen. De leerkracht kan bijvoorbeeld zeggen: ‘Dit is wat ik op school ga doen. Ik stel een stickerprogramma op om hem te helpen luisteren en hem niet zomaar door de klas te laten praten. Daarnaast geef ik iedere dag een briefje mee naar huis waarin staat hoeveel stickers hij verdiend heeft.’ De ouder kan vervolgens zeggen: ‘Dat klinkt goed. Ik hou bij hoeveel stickers hij op

253

254

Pittige jaren

school heeft verdiend, en wanneer hij er 25 heeft verdiend, krijgt hij thuis een verrassing.’ Het plan wordt opgeschreven en er wordt een belmoment afgesproken om te bespreken of de aanpak werkt.

15.2

uit uw vertrouwen in de leerkracht U zult waarschijnlijk bezorgd zijn wanneer er een probleem met uw kind is. Desondanks moet u de leerkracht laten weten dat u vertrouwen hebt in zijn/haar mogelijkheden om met de situatie om te gaan en om met u samen te werken om uw kind nieuw gedrag te leren. het vervolgplan Het is belangrijk om een vervolgafspraak of een belmoment te plannen om te bespreken of het plan werkt. Het vervolgplan is noodzakelijk om alle partijen betrokken te houden bij het plan.

15 Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

Voorbeeld van een gesprek tussen ouder en leerkracht om een probleem te bespreken Leerkracht: Het is fijn u weer te zien, mevrouw Blaauw. U vertelde dat u ergens over wilde praten. Ouder: Ja, ik ben bezorgd omdat Joep impulsief en agressief is en hij nooit naar me luistert. Ik probeer duidelijke grenzen te stellen, maar ik wil graag weten of dit ook voor u een probleem is in de klas, en zo ja, hoe we samen kunnen werken om hem te leren meegaander te zijn. (duidelijke beschrijving) Leerkracht: Ja, hij is erg druk en soms ook impulsief. Hij heeft ook moeite zich op zijn werk te richten. Ik ben blij dat u me hierover wilde spreken. Ik wil graag dat onze ideee¨n en aanpak op elkaar zijn afgestemd. Ouder: Ja, ik kan me voorstellen dat dit frustrerend voor u moet zijn, u hebt nog 25 andere kinderen in de klas. Ik zou u graag willen helpen, op wat voor manier dan ook. (bevestigt de gevoelens van de leerkracht) Leerkracht: Hij is in veel opzichten een fantastisch kind en ik vind het erg leuk hem in de klas te hebben. Ik verwacht niet dat zijn karakter verandert, maar misschien kunnen we hem samen helpen om te leren dat hij opdrachten moet opvolgen en hem helpen sociale vaardigheden te leren zodat hij vrienden kan maken. Zijn impulsiviteit en agressieve gedrag kunnen tot gevolg hebben dat andere kinderen hem buitensluiten en ik wil niet dat dat gebeurt. Hij zal school leuker vinden als hij hier vrienden heeft. Ouder: Ik ben blij dat u deze kinderen begrijpt en ik vind het een goed idee om samen te werken aan zijn sociale vaardigheden en hem te leren vaker mee te werken. Thuis heb ik hiervoor een stickerprogramma en daar lijkt hij goed op te reageren. Elke keer als hij doet wat ik van hem vraag, geef ik hem een sticker. Wanneer hij 10 stickers heeft, mag hij voetbalkaartjes uitkiezen die hij graag wil verdienen voor zijn verzameling. Misschien dat zoiets ook werkt in de klas? (luistert naar de leerkracht, bevestigt zijn/haar idee en oppert zelf een idee) Leerkracht: Dat is een goed idee. Ik kan een kleine kaart op zijn tafel plakken en bijhouden wanneer hij samenwerkt. Telkens als hij doet wat ik hem vraag of als hij andere kinderen helpt, krijgt hij een stempel. Ik geef dagelijks een briefje mee waarop staat hoeveel stempels hij verdiend heeft. U kunt die dan toevoegen bij zijn totale aantal stickers om zo voetbalkaartjes te verdienen. Misschien kan

255

256

Pittige jaren

ik hem nog andere beloningen geven als hij een aantal stempels heeft verdiend. Wat denkt u dat hij leuk vindt op school? Ouder: Dat is een geweldig plan. Ik denk dat dit Joep erg helpt. Hij kan goed lezen en vindt boeken over dinosaurussen helemaal geweldig. Misschien kan hij wanneer hij een aantal stempels heeft verdiend een boek over dinosaurussen voorlezen aan de klas. Ik kan een boek uit de bieb halen als u er geen in de klas heeft. Wat vindt u daarvan? (doet een suggestie en vraagt de leerkracht om feedback) Leerkracht: Dat lijkt me prima. Andere kinderen zien zo ook een keer iets wat hij heel goed kan, wat een goede uitwerking kan hebben op hoe ze naar hem kijken. In de kring kan ik met de kinderen bespreken dat iedereen sterke kanten heeft en kanten waarmee hij moet oefenen. Ik maak ook met de klas de afspraak dat er niet buitengesloten wordt, dat betekent dat niemand een ander kind mag buitensluiten bij een spelletje. Hij speelt trouwens erg leuk samen met Michiel, die heel gemakkelijk is en veel accepteert; zou u misschien speelmomenten voor hen kunnen regelen waarbij u de momenten begeleidt, om zo die vriendschap aan te moedigen? Ouder: Dat vind ik een goed idee, ik wist ook niet zo goed wie zijn vriendje is dus dit helpt zeker. Dan kan ik hem prijzen en hem een sticker geven wanneer hij thuis op een prettige manier met Michiel speelt. (is het eens met de suggestie van de leerkracht) Leerkracht: Goed, ik denk dat we een goed begin hebben gemaakt. Zullen we over 2 weken bespreken hoe het gaat? Ouder: Ja, dat zou ik fijn vinden. U kunt me altijd bellen op mijn werk als u voor die tijd iets wilt bespreken. Wanneer kan ik u het beste bereiken? Dank u wel voor de tijd die u hebt genomen voor dit gesprek. Ik voel me al een stuk beter nu ik weet wat onze doelen zijn. (plant een vervolggesprek) Leerkracht: Kan ik u ’s avonds bellen? Het is lastig voor mij om gedurende de schooldag te bellen. Ouder: Ja, elk moment na half 6 is prima. Ik voel me erg gesteund door u en ik weet hoeveel dit betekent voor Joep. (uit vertrouwen en steun) wanneer betrekt u de intern begeleider of de directeur erbij Uw eerste stap is altijd proberen er samen met de leerkracht uit te komen. Dit is het prettigst voor uw kind. Maar als u om een bepaalde reden het gevoel heeft dat de weg doodloopt, kunt u overwegen de

15 Samenwerken met leerkrachten om problemen te voorkomen

intern begeleider of de directeur erbij te betrekken om te helpen met het vinden van een oplossing. straal eensgezindheid uit tegenover uw kinderen Er zullen altijd momenten zijn waarop u het niet eens bent met de leerkracht of voelt dat er geen ‘chemie’ is tussen het klaslokaal of de leerkracht en uw kind. U moet echter nooit uw negatieve gedachten over leerkrachten uiten in het bijzijn van uw kinderen. Als kinderen merken dat u geen respect heeft voor hun leerkracht, wordt daarmee het gezag van de leerkracht en de mogelijkheden de kinderen iets te leren ondermijnd. Eensgezindheid tussen ouders en leerkrachten is van groot belang voor goede prestaties van het kind. Wanneer uw kind u samen ziet werken met de leerkracht om conflicten op te lossen, geeft dat hem de boodschap dat school belangrijk is en dat beide partijen het belangrijk vinden dat het goed met hem gaat. denk op de lange termijn Als uw kind gedragsproblemen ervaart door een crisis binnen het gezin of de familie (dood, scheiding of misbruik), zal het hele schooljaar, en waarschijnlijk ook de daaropvolgende jaren samengewerkt moeten worden. Ook voor kinderen die druk of impulsief zijn, of een vertraging in hun ontwikkeling laten zien, is regelmatig overleg nodig voor het opstellen en bijstellen van programma’s die zich richten op het gedrag en het leren van uw kind. Behoud een positieve houding en neem e´e´n stapje tegelijk tijdens het aanmoedigen van uw kind, van de leerkracht van uw kind en van uzelf om te zorgen voor vooruitgang. Samenvattend... Werken met leerkrachten en betrokken raken bij de lesstof van uw kind is een proces dat veel tijd en energie vraagt, dat soms frustrerend kan zijn, maar vaak ook belonend. Voor drukbezette ouders en overwerkte leerkrachten kan het lastig zijn om tijd vrij te maken voor deze samenwerking. Maar de waarde van deze aanpak voor de sociale ontwikkeling en voor de leervorderingen van uw kinderen mag niet onderschat worden. Op de lange termijn zal het goed samenwerken met de leerkracht juist tijd besparen en leidt het tot meer steun voor zowel uzelf als voor de leerkracht. Ook voor het kind zal het een wereld van verschil zijn.

257

258

Pittige jaren

Onthoud: » Bedenk een manier om bij school betrokken te raken nog voordat het schooljaar begint. » Stuur de leerkracht positieve briefjes. » Bekijk hoe u op verschillende manieren contact kunt houden met de leerkracht van uw kind. » Spaar uw klachten niet op; regel een afspraak met de leerkracht van uw kind als uw kind problemen heeft op school. » Wees kort, duidelijk en precies wanneer u het probleem van uw kind beschrijft. » Luister en vraag de leerkracht om feedback en suggesties voor oplossingen. » Wees beleefd en positief. » Richt u zich op het oplossen van het probleem en vermijd beschuldigen. » Erken het gezichtspunt van de leerkracht. » Breng positieve ideee¨n in. » Plan een vervolggesprek met de leerkracht. » Blijf in gesprek met school en moedig dit aan.

Deel 3 Omgaan met veel voorkomend probleemgedrag

Probleem 1 Controle over televisie en computer

Sanne is uitgeput. Ze is vannacht drie keer opgestaan voor haar pasgeboren baby en nu rent haar vierjarige zoon Luc het huis rond, eist haar aandacht op en laat in elke kamer waar zij zojuist heeft opgeruimd, een puinhoop achter. Uiteindelijk besluit ze: ‘Ik heb even een pauze nodig!’ Dus zegt ze tegen haar zoon: ‘Luc, ga jij maar even televisie kijken of ga je even op de computer?’ Hij zet gewillig de televisie aan en is het volgende uur geheel in de ban van allerlei tekenfilms, zonder enig teken van de energie die hij daarvoor vertoonde. De rust in huis is wedergekeerd en Sanne kan aan het eten beginnen, zonder dat ze in de gaten heeft waar haar zoon eigenlijk naar kijkt. Komt dit u bekend voor? Televisiekijken en computerspelletjes kunnen verslavend zijn, niet alleen voor jonge kinderen, maar ook voor hun ouders, omdat het misschien het enige uurtje op een dag is dat ouders even rust hebben of bepaalde klusjes kunnen doen. De televisie is een gemakkelijke oppas en wordt daar regelmatig voor ingezet. Onderzoek heeft zelfs aangetoond dat kinderen van pas 18 maanden oud gemiddeld 14 uur per week tv kijken, peuters ongeveer 23 uur per week en schoolgaande kinderen 25 tot 30 uur per week. Rond de leeftijd van 18 zal het doorsnee kind waarschijnlijk zo’n 15.000 uur naar de televisie hebben gekeken. Daarnaast is het zo dat meer huishoudens een computer hebben waardoor kinderen meer ‘buistijd’ krijgen; daarmee wordt tijd voor de televisie, de computer, of het kijken van een dvd’tje bedoeld. Meer dan 20% van alle kinderen tussen de 8 en 18 jaar heeft een computer op zijn slaapkamer, die waarschijnlijk nog meer gebruikt wordt wanneer er sprake is van een sociaal isolement. In een Amerikaans onderzoek geven ouders aan dat kinderen die toegang hebben tot de computer zo’n 5 uur per dag buistijd hebben (computergebruik voor huiswerk niet meegerekend). En het dagelijks gebruik van computers door kinderen neemt elk jaar toe. Terwijl de tijd die kinderen per dag besteden aan deze media-

C. Webster-Stratton, Pittige jaren, DOI 10.1007/978-90-313-7147-1, © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

262

Pittige jaren

producten toeneemt, neemt de hoeveelheid tijd die ze kunnen besteden aan groepssporten, sociale interactie en buiten spelen af. Dit verstoort de ontwikkeling van vriendschappen van kinderen en heeft ook invloed op hun lichamelijke fitheid. Nog een alarmerend feit is dat minder dan 25% van deze kijktijd besteed wordt aan het kijken naar programma’s die speciaal voor de ontwikkeling van het kind zijn gemaakt. Ze zien meer dan 18.000 moorden en ruim 350.000 reclames, waarvan twee derde voor suikerhoudende producten. De Amerikaanse Temple University deed onderzoek onder 2.279 kinderen in de leeftijd van 7-11 jaar. Meer dan 50% van hen meldde dat zij televisie mochten kijken of op de computer mochten wanneer zij wilden, en 30% mocht naar de programma’s kijken die zij wilden zien. Waarom zouden we ons druk maken over welke televisieprogramma’s of computerspelletjes uw kind ziet? In de afgelopen 25 jaar is er in de Verenigde Staten veel onderzoek gedaan naar de effecten van televisie op kinderen. Van educatieve televisieprogramma’s als Mr. Rogers’ Neighborhood, een programma dat zich richtte op de cognitieve en emotionele ontwikkeling van het kind, is aangetoond dat het positief gedrag bevordert en samenwerking en fantasie in het spel bevordert. Educatieve computerspelletjes gericht op lezen, rekenen en onderwerpen uit de natuur, vergroten de leesvaardigheden, rekenvaardigheden en vergroten de schoolse vaardigheden over het algemeen. Maar deze educatieve televisieprogramma’s en computerspelletjes vormen een uitzondering. De hoeveelheid agressie en geweld neemt met iedere generatie van spelletjes toe. Een geslaagde analyse van de recent populaire Nintendo en Sega Genesis computerspelletjes geeft aan dat bijna 80% van de spelletjes agressie en geweld als onderwerp hebben. Toch zijn veel ouders zich niet bewust van de meest populaire gewelddadige titels (als Duke Nukem), ondanks de beoordeling van de Educatieve Software Ratings Board (ESRB). Veel televisie- en computerprogramma’s zijn niet ontwikkelingsgericht en kunnen negatieve gevolgen hebben. Hierna worden enkele van de schadelijke effecten opgesomd die uit het onderzoek naar voren kwamen. Gewelddadige televisie- en computerprogramma’s zorgen voor een toename van agressief spel en vechten met anderen. Veel studies hebben aangetoond dat overmatig spelen van gewelddadige computerspelletjes of het kijken naar gewelddadige televisieprogramma’s een toename veroorzaken in het agressieve gedrag van kinderen en hun vijandigheid. Kinderen zijn geneigd om bij het zien van gewelddadige figuren op televisie, nieuwe vormen van agressie te leren en

Probleem 1 Controle over televisie en computer

deze na te doen. Bovendien verandert de agressieve houding van kinderen wanneer ze een sterk dieet in het zien van zulke ‘kost’ voorgeschoteld krijgen. Degenen die naar zulke programma’s kijken raken vaker emotioneel onverschillig tegenover het leed van anderen en agressief gedrag in het werkelijke leven. Televisie- en computergeweld verlamt als het ware hun invoelend vermogen ten opzichte van slachtoffers. In feite leren ze agressie te zien als een geschikte methode om problemen op te lossen. Als ‘de goeie’ op televisie of in een computerspelletje het wint door ‘de slechte’ neer te schieten, gaan veel jonge kijkers geloven dat geweld toegestaan is zolang je ervan overtuigd bent zelf bij ‘de goeien’ te horen. (Vanaf 1980 gebruikt het Amerikaanse en Engelse leger gewelddadige videospelletjes om soldaten te trainen en ze te laten wennen aan het zien lijden van hun doelwit). Jonge kinderen in het bijzonder vinden het moeilijk om onderscheid te maken tussen de werkelijke en de niet-werkelijke wereld wanneer ze een simulatie-computerspelletje doen. Dit kan leiden tot verwarring over de betekenis van ‘in leven zijn’. te veel gewelddadige televisie- of computertijd kan slechte denkwijzen tot gevolg hebben In het doorsnee televisieprogramma ligt de nadruk op korte gebeurtenissen die in rap tempo voorbijkomen, of op actie die voortdurend wordt onderbroken of met speciale effecten en overgangen gepaard gaat. Minstens om de twee minuten verandert er iets. Deze razendsnelle opeenvolging van beeldmateriaal is bedacht om de aandacht van de kijker vast te houden. De prijs van deze benadering is echter dat kinderen geen tijd krijgen om even weg te kijken of na te denken over wat ze gezien hebben. Waarschijnlijk is het zelfs zo dat de snelheid van veel programma’s het verwerken en onthouden van nieuw materiaal belemmert. De enige manier om greep te krijgen op de gepresenteerde informatie is het ding helemaal uit te zetten. Een boek biedt de gelegenheid om een zin nog eens over te lezen totdat je hem begrijpt en kent. Nadat kinderen een zin gelezen hebben, kunnen ze even stoppen, nadenken over wat ze gelezen hebben, er in gedachten over uitweiden of zich een beeld bij de gebeurtenissen vormen. Een dergelijk leerproces is tijdens het televisiekijken uitgesloten. Omdat ze geen tijd hebben voor cognitieve interactie met zulke snelle beelden, leren kinderen achterover te leunen en datgene wat hun gepresenteerd wordt, passief tot zich te nemen. Televisie bevordert niet alleen slechte cognitieve gewoonten, het moedigt kinderen ook aan te verwachten dat ze tijdens het leren bezig worden gehouden of vermaakt worden door ouders, leerkrachten en

263

264

Pittige jaren

andere volwassenen. Degenen die veel tv kijken of veel tijd aan de computer besteden vinden het moeilijk om de aandacht erbij te houden als een uitleg wat langer duurt. Minder vermakende lessen vinden ze al gauw saai en kinderen die zich vervelen kunnen hierdoor actiever worden. Sommige onderzoeken suggereren dat hyperactieve kinderen meer televisie kijken dan andere kinderen. Onderzoek heeft ook aangetoond dat kinderen die een paar weken achtereen naar een langzaam programma keken, meer fantasie toonden en coo¨peratiever waren dan kinderen die in dezelfde periode naar een snel programma keken. Snelle beelden geven kinderen nauwelijks de tijd om erover na te denken of tijd om een mening te vormen. Deze vaardigheden zijn veel belangrijker voor het werkelijke leerproces dan bijvoorbeeld het uit het hoofd leren van getallen en letters. televisiekijken kweekt passiviteit en motiveert niet tot andere leeractiviteiten Overmatig televisiekijken of computerspelletjes doen betekent dat er minder tijd is om met leeftijdgenootjes te spelen, te lezen, na te denken of de eigen fantasie uit te leven. Er is een verband gevonden tussen uitzonderlijk veel televisiekijken en verminderde schoolprestaties, leesvaardigheid, een kortere aandachtsspanne en minder verbeeldingskracht, verminderd enthousiasme voor school en toegenomen hyperactiviteit. Onderzoekers stellen dat de verminderde schoolprestaties en leesvaardigheid waarschijnlijk komen doordat de televisie en de computer het studeren, het nadenken, het schrijven en de tijd om te lezen in de weg staan of vervangen. Tijd die alleen wordt doorgebracht achter de computer op de slaapkamer of voor de televisie betekent ook dat er minder tijd is om te spelen met andere kinderen of voor lichamelijke activiteit. Er is bewijs dat overmatig gebruik van televisie en computer, inclusief een veelvuldig gebruik van internet, de kans op eenzaamheid en depressie bij kinderen vergroot. televisie en computerspelletjes verstoren het gesprek en de gedachtewisseling Televisie kijken en het spelen van computerspelletjes verminderen het aantal gesprekken in het gezin tussen zowel volwassenen als tussen ouders en kinderen. Er kan een patroon ontstaan waarbij kinderen ’s ochtends bij het wakker worden meteen de tv aanzetten of achter de computer kruipen. Ze gaan naar school en komen weer thuis om vervolgens weer tv te kijken. Het komt zelfs voor dat de ouders samen met hen voor de televisie eten en blijven kijken totdat het bedtijd is.

Probleem 1 Controle over televisie en computer

P1.1 De televisieverslaafde.

door televisie en computerspelletjes bewegen en spelen kinderen minder Lichamelijke activiteit is belangrijk voor de normale sociale, emotionele, cognitieve en lichamelijke ontwikkeling van het kind. Kinderen leren door te doen, door voorwerpen te bewerken en door zich actief in te leven in het (fantasie)spel. Aangezien televisie kinderen passief maakt, hebben ze minder belangstelling voor actief leren. Naarmate ze vaker kijken, zal de tijd en interesse voor creatief, actief spel afnemen. Er is bewijs dat overmatige buistijd bijdraagt aan overgewicht. televisie- en computerreclame leren kinderen verkeerde eetgewoonten en doet de behoefte aan materie¨ le zaken toenemen De meeste reclameblokken tijdens kinderprogramma’s gaan over suikerhoudende graanproducten, snoep, speelgoed en andere verleidelijke producten. Ze worden zo geadverteerd dat kinderen hun ouders onder druk gaan zetten om die producten te kopen. In sommige gevallen is de hele tekenfilm in feite een reclame voor het product. Het gezeur van kinderen om die producten van de reclame, vormen vaak een bron van conflict met de ouders, die niet aan al deze verzoeken kunnen en mogen voldoen. Kinderen zijn uiterst gevoelig voor reclame omdat ze gemakkelijk beı¨nvloedbaar zijn door de speciale effecten. Naı¨eve, goedgelovige consumenten (kinderen) nemen aan dat reclame juiste informatie bevat, en begrijpen niet waarom hun ouders zulke bezwaren hebben tegen het kopen van zulke prachtige dingen.

265

266

Pittige jaren

televisie en computerspelletjes zijn niet bevorderlijk voor het realiteitsbesef van jonge kinderen Tot de leeftijd van acht jaar hebben kinderen er moeite mee om hun fantasie van de werkelijkheid te scheiden. Fantasie en verbeelding zijn een ontzettend leuk en belangrijk deel van de emotionele en sociale ontwikkeling van kinderen en kunnen, in de juiste context, erg plezierig zijn. Sprookjes, net-alsofspelletjes en fantasiespel zijn manieren voor kinderen om ervaringen op te doen buiten hun werkelijke wereld en om de gezichtspunten van een ander te ervaren. Maar televisie en computerspelletjes die niet gericht zijn op het ontwikkelingsniveau van het kind kunnen verwarrend zijn of angst veroorzaken. Geweld of beangstigende sce`nes of personages kunnen echt voor hen lijken. Het kijken naar een programma met spoken en monsters kan bijdragen aan angst om naar bed te gaan ’s avonds. Ook nieuwsuitzendingen met oorlogssce`nes of vulkaanuitbarstingen kunnen heel beangstigend zijn. Kinderen kunnen de wereld als een vijandige, angstaanjagende en onvoorspelbare plek gaan zien en angsten vertonen die duidelijk met de inhoud van het bewuste programma te maken hebben. Deze angst voor volwassen onderwerpen is met name problematisch voor kinderen wanneer ze dit zien zonder ouderlijk toezicht. Als ouders erbij zijn, kunnen ze de reactie van hun kind in de gaten houden en kunnen ze uitleggen wat echt is en wat verzonnen is. Zo kunnen ze hen geruststellen en hen een veilig gevoel geven. Ouders kunnen zelf ook beoordelen welk programma nog niet geschikt is voor hun kind gezien zijn/haar ontwikkeling. televisie bevestigt vooroordelen en menselijke stereotypen die door kinderen worden nagedaan De televisie geeft geen ree¨el beeld van de wereld waarin we leven. Met name vrouwen, minderheden, bejaarden en mensen uit de lagere klassen komen vaak nauwelijks aan bod, worden op een negatieve of vooroordeel bevestigende manier neergezet, o´f komen alleen in stereotiepe rollen voor. Verhoudingen tussen mannen en vrouwen worden al gauw vertaald in seksuele relaties. Veel hoofdpersonen drinken of roken veel, hebben geen respect voor volwassenen en vloeken. Uit onderzoek blijkt dat kinderen het stereotiepe gedrag van volwassenen, zoals dat op televisie wordt vertoond, imiteren. Dit is met name een reden tot bezorgdheid omdat veel van die volwassenen niet bepaald het goede voorbeeld geven.

Probleem 1 Controle over televisie en computer

Uit televisie en computer halen wat er inzit voordelen van televisie en computerspelletjes Veel onderzoeken tonen aan dat een middelmatig gebruik van de televisie en de computer, op een gepaste manier die bij de leeftijd van het kind past, geen noemenswaardige invloed heeft op de relaties van kinderen met leeftijdgenoten en familie, en zelfs bepaalde vaardigheden op het gebied van visuele intelligentie ontwikkelt, zoals lezen, het herkennen van bepaalde afbeeldingen en het wegwijs worden met de computer. Televisie en computertechnologie kunnen een venster op de wereld zijn, een wereld van gebeurtenissen en ideee¨n die we anders niet zouden ervaren. We kunnen concerten, balletuitvoeringen en andere kunstuitingen meebeleven. We kunnen naar Afrika reizen, diepzeeduiken en een kijkje nemen in wetenschappelijke laboratoria. We kunnen zien hoe anderen hun persoonlijke problemen oplossen of met moeilijke dingen als misdaad, armoede, drugs, ouderdom of dood omgaan. Uw kinderen kunnen leren lezen, rekenen, pianospelen en nog meer bekend raken met educatieve spelletjes. Televisie en computer kunnen een belangrijke educatieve ervaring zijn voor uw kinderen als u actief toeziet op het kijkgedrag van uw kinderen en niet toestaat dat uzelf of uw kinderen verslaafd raken aan tv. Hierna volgen enkele manieren voor het maximaliseren van de positieve effecten en het minimaliseren van de negatieve effecten van televisie en computer op het leven van uw kind. wat te doen? Stel grenzen aan de hoeveelheid Onderzoek toont aan dat overmatig gebruik van televisie en computer een risico is voor de lichamelijke, sociale en psychische ontwikkeling van kinderen. Om te zorgen voor gezond en gepast gebruik van televisie en computer, kunt u de hoeveelheid tijd die uw kinderen hieraan besteden beperken. Een uur per dag is genoeg, vooral voor peuters. Als uw kinderen problemen op school hebben, moet het huiswerk gemaakt worden voordat de televisie of de computer aan mag. Of u kunt besluiten televisiekijken tot het weekend te beperken, wat dan voor het hele gezin moet gelden. Wees standvastig en consequent over deze huisregel. Als u uzelf niet serieus neemt, doen uw kinderen dat ook niet. Wees echter wel redelijk over de limiet die u stelt en sta uw kinderen toe om te kijken als er een speciaal programma is. Als uw kinderen al wat ouder zijn, kunt u elk gezinslid laten bijhouden hoeveel uur er tv is gekeken en naar welke programma’s en hoeveel tijd ze

267

268

Pittige jaren

achter de computer zitten. Op grond daarvan concludeert u of er thuis te veel tv gekeken wordt of dat er te veel tijd achter de computer doorgebracht wordt, of dat het meevalt. Houd (toe)zicht op het soort programma’s dat bekeken wordt Naast het beperken van de buistijd, kunt u het soort programma selecteren waarnaar gekeken mag worden. Vertel uw kinderen welke programma’s en computerspelletjes verboden zijn. Laat ze niet naar het journaal kijken, niet naar gewelddadige programma’s of programma’s die niet geschikt zijn voor jeugdige kijkers (maak gebruik van de Kijkwijzer), en maak een zorgvuldige selectie uit het aanbod computerspelletjes. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die naar agressieve programma’s kijken meer last hebben van angsten en nachtmerries. Programma’s die bekeken worden moeten speciaal gemaakt zijn voor kinderen. Van computerprogramma’s voor jonge kinderen die kinderen leren lezen, onderwerpen over de natuur bevatten of het samenwerken aanmoedigen, is aangetoond dat ze een educatieve en sociale waarde hebben. Vervang de agressieve computerspelletjes door deze programma’s. Door zelf onderscheid te maken leert u uw kinderen ook selectief te kijken. Moedig hen aan te plannen wat ze willen zien, in plaats van de tv maar aan te zetten en te zappen. Door de inburgering van kabeltelevisie dient u het kijkgedrag van uw kinderen nog meer in de gaten te houden, omdat ze veel gemakkelijker toegang hebben tot programma’s die niet voor hen geschikt zijn. Gebruik filters op uw televisie en computer om te voorkomen dat kinderen in aanraking komen met ongepaste televisieprogramma’s of internetsites. Moedig andere lichamelijke en sociale activiteiten en lezen aan Zet de tv en de computer uit. Speel met uw kinderen of ga een eindje met ze wandelen, bezoek de dierentuin of een wetenschapsmuseum. Moedig hen aan om te sporten en te bewegen, hun hobby’s uit te oefenen (clubjes, cursussen) en muzieklessen te volgen, doe er zelf aan mee in plaats van alleen maar aan de kant te zitten. Lees uw kinderen zo vaak mogelijk voor. Nodig een van de vriendjes van uw kind uit om te komen spelen en plan een interactieve activiteit zoals samen koken, een fort bouwen, met de bal spelen of iets creatiefs. Deze ervaringen geven uw kind mogelijkheden om met anderen te praten en sociale vaardigheden te leren, problemen op te lossen en vriendjes te maken.

Probleem 1 Controle over televisie en computer

Houdt u aan de vaste bedtijden Stap daar niet van af door tv-programma’s of computerspelletjes. Zorg ervoor dat er geen televisies of computers op de slaapkamers van jonge kinderen staan, of dat ze te laat opblijven om bepaalde programma’s te zien. Als u ze in een gezamenlijke ruimte zet in huis, kunt u beter in de gaten houden welke programma’s ze kijken of welke spelletjes ze spelen. Complimenteer uw kinderen voor hun verstandige kijk- en speelgedrag Beloon uw kind(eren) als ze zelf de televisie uitzetten als een programma is afgelopen, of als ze een educatief programma kiezen, of wanneer ze zelf stoppen met een computerspelletje om te helpen met tafel dekken. Kijk samen met uw kinderen naar televisieprogramma’s en computerspelletjes en benadruk de goede aspecten Kijk samen met uw kind(eren) naar bepaalde programma’s en praat over de zorgzame en gevoelige karakters. Gebruik programma’s om te praten over vertrouwen, gevoelens delen, anderen helpen enzovoort. Voor oudere kinderen kunnen bepaalde tv-shows als aanleiding dienen om de gevolgen van drank- en drugsmisbruik, seks, geweld, stereotiepen, vooroordelen en dood te bespreken. Zo kunt u erop wijzen hoe geweld het leven van mensen en hun gezinnen kan stukmaken en kunt u alternatieven voor geweld bespreken. Vraag uw kinderen een andere wending aan het verhaal te geven zodat ze een alternatief bedenken voor, bijvoorbeeld, een schietpartij. Bespreek reclames en laat hen zien hoe producten zo worden getoond dat je ze wilt kopen. Bespreek de dingen waaraan reclames voorbijgaan, bijvoorbeeld het feit dat je tandbederf en gaatjes krijgt van zoete cornflakes en snoep. Kijk met oudere kinderen naar het journaal en bespreek de rol van eindredacteuren en journalisten. Vraag hen een vergelijking te maken tussen wat ze op het nieuws hebben gezien en wat ze in de krant hebben gelezen en leg ze uit dat bepaalde onderwerpen vanuit verschillende invalshoeken kunnen worden gepresenteerd. Als u televisiedrama met ze kijkt, bespreek dan hoe de verschillende personages met conflicten omgaan, hoe ze met elkaar omgaan en of ze hun gevoelens met anderen bespreken. Peuters kunt u inzicht geven in het verschil tussen een fantasie- of verzonnen wereld, en de echte wereld. Leg uit in hoeverre tv-drama verschilt van een nieuwsprogramma, of hoe reclame verschilt van andere programma’s. Zien uw kinderen een programma dat ze leuk vinden, spoor ze dan aan om naar de bibliotheek te gaan en over hetzelfde

269

270

Pittige jaren

onderwerp ook te lezen. Hoewel passief kijken het sociale of academische leervermogen van uw kind niet lijkt te bevorderen, wijst onderzoek erop dat gesprekken met ouders of leraren over programma’s kinderen kunnen helpen nieuwe ideee¨n te ontwikkelen uitgaande van wat ze op tv en de computer gezien hebben. Geef het goede voorbeeld Weinig mensen beseffen dat ze eigenlijk zoveel tv kijken als ze zelf maar willen. Wees eerlijk tegen uzelf. Misschien geeft u liever niet toe dat u te vaak voor de buis zit. Maar onthoud dat uw kinderen u zullen nadoen en leren van uw kijkgedrag. Als u elke dag uren televisie kijkt, kunt u er zeker van zijn dat uw kinderen leren hetzelfde te doen. Neem uw eigen kijkgedrag daarom eens onder de loep en als u vindt dat u te veel tijd aan televisiekijken of de computer besteedt, dwing uzelf dan meer te lezen, met uw kinderen te spelen, tijd uit te trekken voor hobby’s en andere constructieve activiteiten. Zoek balans Computerspelletjes en televisieprogramma’s kunnen niet alleen maar ontspannen en leuk zijn, maar bieden ook een rijke leerervaring voor kinderen. Het is belangrijk dat u controle heeft over wat uw kinderen kijken en hoeveel tijd ze daaraan besteden. Help uw kinderen een balans te vinden tussen televisie/computer en andere activiteiten, die sociale interacties en het maken van vriendjes, sport en lezen omvatten.

Probleem 2 Gedrag in openbare gelegenheden

‘Ik nam onze vierjarige zoon mee naar een leuk restaurant samen met zijn opa en oma. Het was een ramp. Hij bleef maar van zijn stoel opstaan en kroop steeds onder de tafel. Hij morste met zijn melk en at helemaal niets. Ik schaamde me dood. Zoiets doe ik dus nooit meer!’

waarom treden gedragsproblemen op in openbare gelegenheden? Als u kinderen meeneemt naar de supermarkt, de dokter, een bioscoop of restaurant kan dat op een heel vervelende ervaring uitlopen die bijna elke ouder wel eens meegemaakt heeft. Wie heeft nooit een peuter in een supermarkt met een driftbui gehad als hij zijn lievelingskoekjes niet kreeg? Het gedrag van kinderen kan om verschillende redenen plotseling bar en boos worden in openbare gelegenheden. Soms zijn ouders zo druk in gesprek met elkaar als ze uit eten zijn of zo met hun boodschappenlijstje in de weer op de markt dat ze hun rustige, oppassende kinderen geheel negeren. Pas op het moment dat de kinderen zich misdragen, krijgen ze aandacht. Ouders die aandacht schenken aan wangedrag terwijl ze voorbijgaan aan goed gedrag, leren hun kinderen dat wangedrag meer loont dan je aanpassen. Een tweede reden waarom kinderen zich in het openbaar kunnen misdragen is dat een bezoek aan een restaurant, de huisarts of de bioscoop meestal te lang duurt voor hen. Het is niet realistisch om van een kind van 4 of 5 te verwachten dat het een paar uur lang rustig, meegaand en volgzaam is. Wangedrag doet zich soms voor omdat de meeste kinderen relatief nog maar weinig leerervaringen in openbare gelegenheden hebben. Onzekerheid over wat ze kunnen verwachten en hoe ze zich moeten gedragen, maakt hen angstig, waardoor ze zich misdragen. Deze gedragsproblemen escaleren waarschijnlijk als ouders er anders op rea-

272

Pittige jaren

geren dan thuis omdat ze een sce`ne willen vermijden. Peuters hebben heel snel door dat ze hun zin krijgen door hun ouders te dreigen met een opkomende driftbui in het openbaar. Het is daarom belangrijk dat ze leren dat driftbuien thuis, maar ook in het openbaar, geen succes opleveren. Nog een probleem met winkels en restaurants is natuurlijk dat ze kinderen met tientallen verleidingen confronteren waarvoor de ouders dan steeds de grenzen moeten aangeven. Meestal betekent dit, dat ze in openbare gelegenheden nog vaker ‘nee’ moeten zeggen dan thuis. Ten slotte kunnen kleine kinderen in een omgeving als een park waar ze met een heleboel andere kinderen zijn, heel opgewonden raken, vooral als ze nog niet zoveel speelervaring hebben met anderen. Ze gaan zich misschien misdragen om uit te proberen hoe er gereageerd wordt of in een poging om indruk te maken. Vaak gebeurt dit gewoon omdat ze nog niet over de sociale vaardigheden beschikken voor zulke situaties. wat te doen? Cree¨er leerervaringen Omdat uitstapjes naar openbare plaatsen kinderen in de verleiding kunnen brengen zich te misdragen, bieden ze u ook de gelegenheid om uw kinderen ander gedrag te leren. De truc is om deze situaties als mogelijke leersituaties te gaan zien. Als uw kind bijvoorbeeld een nare ervaring in de wachtkamer van de dokter of in een winkel heeft gehad, is het belangrijk die plek niet te mijden. Ga er in plaats daarvan zo snel mogelijk weer heen, maar kleed de situatie zo in dat uw kind zich nu wel goed gedraagt. Dit kunt u op verschillende manieren bereiken. Stel dat uw dochter zich niet gedraagt in de supermarkt. U zult dan oefenrondjes of proefuitstapjes moeten gaan maken zonder dat u echt boodschappen doet. Het doel is om aangepast gedrag in supermarkten te leren. Blijf slechts vijf tot tien minuten in de winkel zodat uw kind de kans krijgt het goed te doen. Tijdens deze korte training prijst u goed gedrag, zoals naast u blijven lopen en geen artikelen uit de schappen pakken of op het karretje klimmen. Kies een tijdstip waarop er maar een paar mensen in de zaak zijn; als u haar dan terecht moet wijzen, staan er niet al te veel toeschouwers bij. Vormt het gedrag in restaurants daarentegen een probleem, dan kunt u proefuitstapjes maken naar goedkope eetgelegenheden. In plaats van een complete maaltijd te bestellen, neemt u een drankje of een snack, zodat het niet lang hoeft te duren. Tijdens deze bezoekjes moedigt u aangepast gedrag tijdens het eten en in het restaurant aan.

273

Probleem 2 Gedrag in openbare gelegenheden

Gr

eta’s grill

P2.1 Omgaan met ongewenst gedrag in openbare gelegenheden.

U kunt ook thuis oefenen: laat iedereen zich netjes aankleden alsof u uit eten gaat en oefen goede (tafel)manieren. Tijdens deze maaltijden deelt u elke keer als uw kind(eren) zich netjes gedraagt complimentjes uit. Geef aan wat de regels zijn Wees duidelijk over de gedragsregels in openbare gelegenheden. Zo kunt u op de volgende manier uw kind even aan de gedragsregels herinneren als u samen de bank binnengaat: ‘Denk eraan, als we binnen zijn blijf je bij me en moet je zachtjes praten.’ Of als u naar de bibliotheek gaat, kunt u uw kind er misschien aan herinneren dat ‘je in de bibliotheek zachtjes leest of praat en niet mag rondrennen en lawaai maken.’ Time-out Wees erop voorbereid uw kind in een openbare gelegenheid te straffen. Als uw zoon bijvoorbeeld een driftbui krijgt bij de bank of in een winkel, kunt u dit gedrag misschien negeren zolang andere volwassenen er niet te veel aandacht aan schenken. Kunt u de driftbui niet negeren, dan is het misschien nodig even met hem naar buiten te gaan

274

Pittige jaren

en hem een korte time-out te geven. Is hij eenmaal gekalmeerd, dan kunt u hem een nieuwe kans geven. Soms heeft u geen andere keus dan uw kind mee naar de auto te nemen en hem daar te laten kalmeren. Het is belangrijk dat uw kinderen leren dat de regels die thuis gelden, ook in een andere omgeving gelden. Geef niet toe aan driftbuien; doet u dat wel, dan kunt u ervan uitgaan dat ze zich vaker zullen voordoen. Als uw kind wegloopt wanneer u in een winkel staat, zeg dan dat hem dat een minuut in het winkelwagentje gaat kosten. Zeg bijvoorbeeld: ‘Elke keer als je van me wegloopt, stop ik je een minuut lang in het winkelkarretje, zodat je leert dat je bij me moet blijven.’ Als u die regel eenmaal heeft uitgesproken, wees dan zeker dat u hem ook uitvoert. Als u uw kinderen in het openbaar moet straffen, trekt u zich dan niets aan van wat anderen ervan vinden. Concentreer u op datgene waar het op dat moment om gaat: uw kinderen hun gedrag in de hand te leren houden en zelf uw kalmte te bewaren. U kunt hier overigens beter mee beginnen als ze 4 zijn dan wanneer ze al 15 zijn. Beloningsprogramma Bedenk een concreet beloningsprogramma voor wangedrag in openbare gelegenheden. Zo had Rob een probleem met de vierjarige Tanja die steeds wegliep in de winkel. Hij bedacht een concreet beloningsprogramma om dit gedrag onder controle te krijgen. Hij zei tegen Tanja: ‘Als jij netjes bij papa blijft tot aan het eind van het gangpad, krijg je een sticker. Als we klaar zijn, mag je je stickers inruilen voor iets wat je graag wilt. Als je alle zes de gangpaden netjes naast me blijft lopen, kun je zes stickers verdienen. In ruil daarvoor kun je een zakje chips of popcorn krijgen. Zou je dat leuk vinden?’ Het is ook belangrijk dat Rob zijn dochter een complimentje geeft als ze bij hem in de buurt blijft zodra ze in de winkel zijn. Eigenlijk zou hij dat in het begin zelfs om de vijf `a tien meter moeten doen. Wees realistisch en leer in stapjes Het is niet realistisch om van kinderen te verwachten dat ze zich lange tijd goed gedragen in restaurants, de kerk of in de winkel. Soms is het beter om gezellig met andere volwassenen te gaan winkelen of uit eten te gaan en de kinderen thuis te laten bij de oppas. Aan de andere kant: als u wacht tot ze acht jaar zijn voordat u ze mee uit eten neemt of naar een museum, weten ze niet hoe ze zich in zo’n situatie moeten gedragen. Alle kinderen, ongeacht hun leeftijd, hebben leerervaringen nodig. Begin dan ook met korte leeruitstapjes en maak deze geleidelijk langer. Het is de bedoeling om uw kinderen succesvolle ervaringen te

Probleem 2 Gedrag in openbare gelegenheden

laten meemaken, dus zorg dat u de winkel kunt verlaten voordat ze zich gaan misdragen. Betrek zo mogelijk uw kind erbij Probeer uw kinderen bij het gesprek te betrekken in openbare gelegenheden. In de tandartspraktijk kunt u tegen de tandarts zeggen: ‘Jelle wil u graag laten zien hoe schoon zijn tanden zijn. Hij poetst ze elke dag.’ Of in de supermarkt kunt u uw dochter vragen: ‘Kun je mij die fles tomatenketchup aangeven?’ Je kunt deze winkelervaringen benutten om allerlei dingen te leren, zoals waar ananassen groeien, hoeveel iets kost, waarom producten in het vriesvak liggen, enzovoort. Hoe meer uw kinderen bij het boodschappen doen betrokken worden en u meehelpen en erover babbelen met u, hoe kleiner de kans dat ze zich misdragen.

275

Probleem 3 Treuzelen

Tom loopt ’s ochtends de slaapkamer van zijn vijfjarige dochter Lisa binnen en ziet dat ze nog steeds in haar pyjama is en op de grond met haar speelgoed zit te spelen. ‘Lisa, je bent nog steeds niet aangekleed!’ roept hij uit. ‘Schiet op, ik kom te laat op mijn werk!’ Hij gaat de kamer uit om brood te smeren voor de kinderen. Vijf minuten later komt hij terug en ziet dat ze pas e´e´n sok aanheeft. Nu wordt hij echt boos en zegt: ‘Schiet op! Of moet ik je aankleden als een baby?’ Hij beent de kamer uit. Tien minuten later is Lisa nog niet verder gekomen dan haar sokken en een T-shirt. Hij schreeuwt: ‘Je bent onmogelijk! Jij zult ook nooit eens leren jezelf aan te kleden!’

waarom treuzelen kinderen? Komt deze sce`ne u bekend voor? Een van de meest voorkomende klachten van ouders is dat hun kinderen zo treuzelen. Ze treuzelen ’s ochtends bij het aankleden, tijdens het eten, als ze naar bed moeten en als ze karweitjes moeten doen. Er wordt om allerlei redenen getreuzeld. Soms is het probleem sterker aanwezig in de beleving van de ouders dan in het gedrag van het kind. Ouders hebben vaak onrealistische verwachtingen van hun kinderen. Ze verwachten misschien van hun vierjarige dat zij zich zonder hulp of aansporing aankleedt, of gunnen haar niet genoeg tijd. Het is belangrijk te weten dat kinderen tot de leeftijd van 10 jaar nog geen besef van tijd hebben en dus ook niet kunnen plannen. Het is dan ook onredelijk om van hen te verwachten dat ze punctueel zijn zonder dat ouders een handje helpen. Ook individuele verschillen in temperament beı¨nvloeden hun tempo en tijdsbesef. Sommige kinderen zijn van nature gewoon iets langzamer, slomer en gemakkelijker afgeleid. Zij zijn misschien aan het dagdromen en vergeten wat ze gevraagd is. In andere gevallen treuzelen kinderen om een vervelende ervaring te vermijden, zoals naar school gaan, weg moeten terwijl ze bij hun ouders willen blijven, of een klusje doen. Als het getreuzel eenmaal begint, kan het een ge-

Probleem 3 Treuzelen

woonte worden die uitloopt op een machtsstrijd tussen ouders en kinderen. In het voorbeeld hierboven gold dat hoe meer Tom probeerde om Lisa te laten opschieten, hoe trager zij werd. Kinderen ontdekken al snel dat ze hun onafhankelijkheid en macht kunnen laten gelden door te treuzelen, zodat hun ouders machteloos en gefrustreerd moeten toekijken. Lisa besefte dat ze meer aandacht kreeg door zich juist niet aan te kleden. De aandacht van haar vader, al was die negatief, verergerde onbedoeld het getreuzel en versterkte de machtsstrijd. wat te doen? Prijzen en beloningsprogramma’s Elk initiatief van uw kinderen tot goed gedrag zou positieve aandacht moeten krijgen. In het voorbeeld hierboven had Lisa een complimentje moeten krijgen omdat ze al e´e´n sok aanhad; vervolgens had ze voor elke stap in de goede richting een pluim moeten krijgen. Om het getreuzel af te leren had vader om de paar minuten haar kamer moeten binnengaan om haar te complimenteren met haar vorderingen. Uiteindelijk had hij steeds langer weg kunnen blijven. Een andere aanpak is een beloningsprogramma met tastbare beloningen te bedenken zoals het spelletje ‘de klok een slag voor zijn’. Moedig uw kind aan om bijvoorbeeld aangekleed te zijn of zijn bord leeg te hebben voordat de wekker gaat, zodat hij of zij een sticker kan verdienen. De stickers kunnen vervolgens worden geruild voor een beloning naar keuze, zoals een extra verhaaltje lezen of een spelletje doen met u. Negeer getreuzel De truc om een treuzelaar op te laten schieten is om geen aandacht te schenken aan het treuzelen. Bekritiseer uw kinderen niet om wat ze niet goed doen. Deze negatieve aandacht versterkt juist het niet aankleden, eten en ander treuzelgedrag. Schenk ruime aandacht aan wat ze wel goed gedaan hebben en negeer wat ze niet gedaan hebben. Verzin spelletjes Hoe tegenstrijdig het ook klinkt, u kunt uw kind leren opschieten door er een spelletje van te maken. Zo vinden sommige kinderen het leuk als een ouder hardop telt en kijkt hoe snel zij zich kunnen aankleden. U kunt zeggen: ‘Oke´, eens kijken hoe snel jij aangekleed bent terwijl ik tot twintig tel.’ Anderen reageren goed op waarschuwingen, zoals: ‘Nog vijf minuten te gaan... twee minuten... e´e´n minuut... En klaar is Kees.’ Sommige kinderen kleden zich gemakkelijker aan of uit met

277

278

Pittige jaren

marsmuziek op de achtergrond, of doen hun taak dan een stuk sneller. Muziek maakt de stemming ook vrolijk. Of het nu om naar bed marcheren gaat of ’s ochtends ‘volg de leider naar de auto’, deze spelletjes versnellen niet alleen de gang van zaken, maar zijn ook leuk. Natuurlijke en logische gevolgen Laat uw kinderen de natuurlijke gevolgen van treuzelen voelen. Deze kunnen zijn: zich verder moeten aankleden in de auto op weg naar school, geen koekje voor het slapengaan tenzij ze zich vo´o´r de wekker afgaat hebben uitgekleed en hun pyjama aan hebben, geen toetje als hun bord niet leeg is vo´o´r de wekker gaat, geen televisie tot ze aangekleed zijn en ontbeten hebben. Besluit u echter om het zo aan te pakken, leg de gevolgen dan tevoren uitvoerig uit aan uw kinderen. Het is belangrijk dat ze weten wat de gevolgen zijn als ze niet op tijd klaar zijn. Meestal is het zo dat e´e´n of twee keer zelf de gevolgen ondervinden genoeg is om een einde te maken aan het treuzelgedrag. Time-out Voor erg opstandige kinderen kunnen beloningsprogramma’s en spelletjes niet helpen, en dan kan het nodig zijn een time-out te geven. Vertel ze dat als ze niet klaar zijn tegen de tijd dat de wekker gaat, ze drie minuten een time-out krijgen. Het lijkt alsof deze methode het treuzelen juist in de hand werkt omdat alles zo nog langer duurt, maar het is juist andersom. Aangezien dralen en treuzelen een manier is voor kinderen om niet aan een verzoek van de ouder(s) te voldoen, leidt time-out ertoe dat kinderen gehoorzamen en dat toekomstige opdrachten van ouders krachtiger overkomen. Zorg dat u de time-out combineert met een beloningsprogramma waarin ze gecomplimenteerd en bekrachtigd worden voor hun pogingen op te schieten. Het aanmoedigen van goed gedrag tegelijkertijd met het straffen van wangedrag is van cruciaal belang. Geef ruim voldoende waarschuwingen en bied tijd Kleine kinderen hebben veel tijd nodig om om te schakelen. Sommigen hebben er met name moeite mee om ’s ochtends op gang te komen. Ze zijn misschien humeurig, geı¨rriteerd of huilerig. Zulke kinderen moeten misschien een of twee uur eerder gewekt worden voordat ze klaar zijn om de deur uit te gaan. Ze hebben dan meer tijd nodig om hun slechte humeur ‘over te laten waaien’. De meeste kleine kinderen hebben ook regelmatig aansporingen nodig: ‘Over tien minuten is het tijd om te gaan’, of ‘Over vijf minuten, als de wekker gaat, is het tijd om je speelgoed op te ruimen en te gaan slapen.’ Deze

Probleem 3 Treuzelen

waarschuwingen helpen hen de omschakeling te maken en zijn vooral belangrijk voor kinderen die moeite hebben om van de ene naar de andere activiteit over te schakelen. Stel een voorspelbaar ritueel in Of het nu gaat om ’s ochtends opstaan of ’s avonds gaan slapen, voorspelbare rituelen geven kinderen zekerheid en helpen hen bepaald gedrag sneller aan te leren. Plan je ochtend- en avondroutine. Uw kinderen staan misschien om 7 uur op, gaan naar het toilet, kleden zich aan, ontbijten, poetsen hun tanden, en spelen nog wat of gaan naar school. Zorg dat de regels helder omschreven zijn: aankleden in de slaapkamer, geen tv of ontbijt voordat het kind helemaal aangekleed is, ’s avonds geen koekje voordat de pyjama aan is, enzovoort. Een duidelijke gang van zaken moedigt kinderen aan om het taakje gedaan te krijgen. Spreek uzelf toe Doe uw kind voor hoe het zichzelf kan toespreken over het ietsjes sneller doen en er iets vrolijks van maken. U kunt zeggen: ‘Het is een prachtige ochtend, ik ga vandaag lekker aan het werk. Ik zal eens beginnen met op tijd klaar te zijn.’ Of: ‘Het is prettig om ’s ochtends sneller klaar te zijn. Dan heb ik meer tijd om het rustig aan te doen.’ Heb realistische verwachtingen Zorg dat uw verwachtingen zijn afgestemd op de leeftijd en ontwikkelingsfase van het kind. Verwacht niet dat uw kind zich zelfstandig aankleedt voordat het heeft laten zien dat het die vaardigheid onder de knie heeft. Maar weinig kinderen kunnen zichzelf helemaal zelfstandig aankleden voor hun vierde of vijfde jaar. Het kan helpen om de kleren de avond ervoor uit te kiezen en ze klaar te leggen. Bovendien hebben jonge kinderen minstens een half uur nodig om zich helemaal aan te kleden. Vergeet niet dat het zichzelf leren aankleden begint bij twee of drie jaar en dat het twee tot drie jaar duurt voordat het helemaal lukt. Probeer dus geduldig te zijn en maak er een leuk spelletje van. Is uw kind pas drie en moet het nog leren zich aan te kleden, zorg dan dat zijn kleren groot genoeg en gemakkelijk aan te trekken zijn. U kunt een broek omhoog helpen trekken en het kind zelf het karwei laten afmaken. Daarna kunt u geleidelijk aan een stap terug doen en toezien hoe uw kind steeds meer zelf kan. U moet echter bij elke stap het kind blijven prijzen, aanmoedigen en steunen.

279

280

Pittige jaren

waarom al die haast? Ten slotte is het belangrijk uzelf af en toe af te vragen waar al die haast eigenlijk goed voor is. We leven in een opgejaagde, gehaaste samenleving en worden geobsedeerd door tijdsplanning en agenda’s. We jagen onze kinderen misschien wel net zo op als onszelf, haasten ons naar het postkantoor of ons werk, en brengen onze kinderen gehaast naar de cre`che, peuterspeelzaal of school. Belangrijk is dat we ons blijven afvragen of we onnodig ongeduldig zijn tegenover onze kinderen, en of we hen van de ene prestatie naar de volgende jagen zonder hen de kans te geven van hun nieuwe verworvenheden te genieten. Te veel haast kan stress in het leven van een kind opleveren en de normale sociale en emotionele ontwikkeling verstoren. Doe het dus wat rustiger aan en gun zowel de kinderen als uzelf de tijd om dingen te leren en te onderzoeken.

Probleem 4 Rivaliteit en ruzie tussen broertjes en zusjes

Sanne: ‘Hij begon, hij heeft me geslagen.’ Ronald: ‘Rotkind! Ik haat je.’ Mama: ‘Ronald, zo praat je niet tegen je zusje.’ Ronald: ‘Jij kiest altijd partij voor haar.’ Gekibbel en ruzie tussen zusjes en broertjes hoort bij het opgroeien. Ouders zijn dan vaak teleurgesteld omdat ze denken dat de relatie tussen de kinderen niet goed is. Ruzie maken leert kinderen echter voor zichzelf op te komen, zich te verdedigen en hun gevoelens te uiten. Speelse plagerijtjes kunnen zelfs een manier zijn om affectie te uiten. Ouders die meteen tussen beiden komen bij woordenwisselingen of ruzies, ontnemen hun kinderen onbedoeld de kans om zelf de communicatieve vaardigheden te leren om met conflicten om te gaan. Uiteraard geldt dat ouders wel moeten ingrijpen als de rivaliteit tussen broers en zusjes of ruzies met vriendjes extreme of schadelijke vormen aannemen. Vechten dient onder geen enkele omstandigheid te worden toegestaan. Er wordt steeds vaker gesproken over de noodzaak om mishandeling van kinderen of echtgenoten tegen te gaan, maar onderling lichamelijk geweld tussen broers en zussen kan ook een ernstig probleem zijn. Ouders moeten overmatige rivaliteit tussen hun kinderen serieus nemen en hun kinderen beschermen tegen psychologisch, verbaal en lichamelijk geweld van oudere broertjes of zusjes. waardoor ontstaat het? Overmatige rivaliteit tussen broertjes en zusjes kan om verschillende redenen ontstaan. Ouders willen een kind nog wel eens voortrekken en dit kan ergernis opwekken. Soms vinden oudere kinderen dat hun ouders hun jongere zusje of broertje te veel aandacht geven. In andere gezinnen kunnen broers en zussen het onbewust afwijzen van ouders voor het kind dat hyperactief, moeilijk of minder intelligent is, laten merken. Ook kunnen er problemen ontstaan als het ene kind duidelijk minder getalenteerd is dan een broer of zus die niet veel in leeftijd

282

Pittige jaren

verschilt of van hetzelfde geslacht is. (De rivaliteit is meestal het grootst tussen twee kinderen van hetzelfde geslacht.) Soms ruzie¨n kinderen met elkaar omdat ze conflicten tussen hun ouders nadoen. Deze kinderen maken wellicht ook ruzie in een poging hun ouders af te leiden van hun huwelijksproblemen. Ze hopen dat hun eigen geruzie hun ouders dichter bij elkaar brengt. Dat als ze de aandacht van hun ouders naar zich toe kunnen trekken, de echtelijke problemen zullen afnemen. wat te doen? Negeer kleine kibbelpartijen Als uw kinderen meestal goed met elkaar overweg kunnen, kunt u hen zelf hun kibbelpartijen laten oplossen, zolang ze elkaar geen pijn doen of destructief worden. Zelf hun onenigheid oplossen leert hen hun eigen strijd te voeren zonder dat ze van volwassenen afhankelijk zijn. U zult ongetwijfeld af en toe moeten opdraven om geschillen op te lossen, maar soms zult u kunnen volstaan met te zeggen dat ze ‘het zelf maar eerst eens moeten uitzoeken’. Pas op voor klikspanen U dient ervoor te waken om klikgedrag te versterken. Zo zal bij het begin van een ruzie een kind naar u toe snellen en klagen over het andere, dat met de ruzie begonnen zou zijn. Of misschien klikt het ene kind tegen u over een probleempje dat een ander kind op school had. In het geval van een ruzie tussen broers en zussen kunt u een beetje onverschillig reageren, zodat u de klikspaan niet zijn gelijk geeft of aanmoedigt. Een goed antwoord is zeggen dat u zeker weet dat ze het zelf kunnen oplossen. Bijvoorbeeld: ‘Kom maar naar me toe en vertel me wanneer jullie een oplossing hebben gevonden voor dit probleem’. Aan de andere kant vertelt een klikspaan u soms iets waaraan u niet voorbij kunt gaan, zoals slaan of het kapotmaken van speelgoed. In dat geval is het de truc om de klikspaan te leren nadenken over een oplossing van het probleem zonder dat hij of zij hoeft te klikken. Leer probleemoplossende vaardigheden aan U kunt uw kinderen problemen leren oplossen door er met hen over te praten wanneer ze geen ruzie hebben. U kunt verhaaltjes bedenken of poppetjes gebruiken om bepaalde aanleidingen tot ruzie te illustreren. Zo zit Katja erover in dat haar twee kinderen voortdurend over speelgoed ruzie¨n. Ze helpt hen door een verhaaltje te vertellen dat ze met poppetjes illustreert. Het ene poppetje, Bert, blijft alsmaar speelgoed

Probleem 4 Rivaliteit en ruzie tussen broertjes en zusjes

van de ander, Ernie, afpakken. Katja vraagt de kinderen: ‘Wat moet Ernie doen als Bert aan zijn speelgoed komt?’ Vervolgens vraagt ze haar kinderen om oplossingen te bedenken. Hun suggestie is Bert te zeggen dat hij het terug moet geven, Bert te slaan, Bert te negeren of dan maar een ander stuk speelgoed te pakken. Dan draait ze het verhaaltje om en zegt: ‘Maar Bert wil nu echt met dat speelgoed spelen en Ernie speelt er al heel lang mee. Wat moet Bert doen?’ Opnieuw moedigt ze hen aan om met ideee¨n te komen. Uiteindelijk hebben ze een hele reeks oplossingen bedacht, waaronder: Ernie slaan zodat hij het teruggeeft, aanbieden om samen met iets anders te gaan spelen of speelgoed te ruilen, vriendelijk vragen om samen met dat ene stuk speelgoed te spelen, of weglopen en wachten tot Ernie er genoeg van heeft om met dat speelgoed te spelen. Als haar kinderen eenmaal met oplossingen zijn gekomen, laat Katja hen nadenken over de gevolgen van elke oplossing. Ze kan vragen: ‘Wat gebeurt er als Ernie een klap krijgt van Bert?’ Nadat de mogelijke gevolgen van slaan zijn besproken, vraagt ze wat de uitkomst van de andere oplossingen kan zijn. Op deze manier leert ze hen probleemoplossende methoden, manieren om hun zin te krijgen zonder schreeuwen, slaan, schelden of klikken. Zoals eerder besproken in hoofdstuk 8, beginnen veel kinderen te slaan omdat ze eenvoudig geen andere manier kennen om te krijgen wat ze willen.

P4.1 Kinderen hebben soms hun ouders nodig als scheidsrechter.

283

284

Pittige jaren

Als u uw kinderen eenmaal geleerd heeft hoe ze problemen kunnen oplossen, kunnen ze hun vaardigheden in de praktijk brengen zodra zich een echt meningsverschil voordoet. Bijvoorbeeld: de vierjarige Anna en de zesjarige Nick willen allebei op de computer. Beiden roepen: ‘Ik wil eerst op de computer!’ Anna zegt: ‘Jij mocht vorige keer al eerst, Nick’, en haar broertje antwoordt: ‘Niet waar, jij.’ In dit geval zegt hun vader misschien: ‘Oke´, even stoppen. Wat is het probleem? Er is maar e´e´n computer en jullie willen daar allebei op. Hebben jullie enig idee hoe we dit gaan doen?’ Vervolgens komen ze dan misschien met oplossingen zoals een munt opgooien of delen of om de beurt. Is er eenmaal een besluit genomen, dan is het kind dat op zijn beurt moet wachten misschien van streek, maar hebben ze wel allebei een beetje geleerd hoe ze met conflicten kunnen omgaan. Op dat moment kan de ouder het kind dat moet wachten prijzen omdat het rustig blijft en geduldig wacht. Bedenk een beloningsprogramma Stel een beloningsprogramma op en leg uw kinderen uit dat als ze een tijdlang niet kibbelen of ruzie¨n, ze elk een sticker krijgen. Zeg hun dat ze ook een sticker verdienen als u ze dingen ziet delen of samen ziet werken. De stickers kunnen vervolgens worden ingeruild voor beloningen die ze uit een lijst mogen kiezen. Vervolgens dient u er wel aan te denken dat als ze lief samen spelen, ze ook een complimentje krijgen, evenals de verdiende stickers. Gebruik time-out en natuurlijke en logische gevolgen Kinderen moeten leren dat het gevolgen heeft als ze elkaar slaan of iets kapotmaken als ze ruzie¨n. Ze moeten beseffen dat ze verantwoordelijk zijn voor hun gedrag. Zodra ze elkaar slaan, geef beide kinderen dan meteen een time-out, omdat ze moeten leren dat ze allebei verantwoordelijk zijn voor het geruzie. Praat niet over de ruzie zelf en niet over wie er begonnen is. De meeste ruzies tussen kinderen hebben een lange voorgeschiedenis of diepere oorzaken. Het is even belangrijk dat het slachtoffer de agressor leert vermijden als dat de agressor zichzelf leert beheersen. (In sommige gezinnen gebruikt het slachtoffer subtiele, maar effectieve tactieken om de agressor te treiteren, die vervolgens de schuld krijgt.) Time-out dient niet alleen te worden gegeven bij ruzies tussen zusjes en broertjes, maar ook tussen kinderen en hun vriendjes. Het is echter wel goed om de ouders van vriendjes of vriendinnetjes te laten weten dat u op die manier met lichamelijke aanvaringen omgaat. Als de ouders of de vriendjes bezwaar maken, kunt u de kinderen altijd

Probleem 4 Rivaliteit en ruzie tussen broertjes en zusjes

nog naar huis sturen. In de loop der tijd zal time-out niet alleen leiden tot minder lichamelijke aanvaringen, maar het zal uw kinderen ook motiveren om vaardigheden als onderhandelen, problemen oplossen en zelfbeheersing te leren en ruzies te vermijden. Natuurlijke of logische gevolgen kunnen ook effectief zijn bij ruzie¨nde broertjes en zusjes. Als uw kinderen om speelgoed bekvechten, is het logische gevolg dat u het speelgoed weghaalt tot zij besloten hebben wie er het eerst mee mag spelen. Als ze bekvechten over televisieprogramma’s, is het logische gevolg dat u de tv uitzet totdat zij het erover eens worden naar welk programma als eerste wordt gekeken. Of stel dat u gegiechel hoort in de keuken en er over de hele keukenvloer eten en melk is gemorst. Vraagt u: ‘Wie heeft dat gedaan?’, dan luidt het antwoord meestal in koor: ‘Hij: ‘Niet waar, zij heeft het gedaan!’ waarop een ruzie volgt over wie de schuld heeft. In plaats van proberen te achterhalen wie het gedaan heeft, moeten alle kinderen meehelpen opruimen. Dat is het natuurlijke gevolg van gezamenlijk kattenkwaad. Plan gezinsgesprekken Met naar schoolgaande kinderen kan het nuttig zijn wekelijkse gezinsgesprekken in te stellen. Elke week op een vast tijdstip laat u het gezin bijeenkomen voor overleg, het uitwisselen van ervaringen, klagen of mopperen en het maken van plannen. Zo moedigt u uw kinderen aan hun gevoelens te uiten en ideee¨n te opperen en ondertussen zorgt u dat iedereen aan bod komt. Grijpen ze deze gelegenheid aan om een ander gezinslid te beschuldigen of te beledigen, wat ongetwijfeld af en toe gebeurt, maak daar dan meteen een einde aan en moedig ze aan zich te richten op het oplossen van het probleem. Ieder kind is uniek Soms proberen ouders hun kinderen precies gelijk te behandelen en evenveel van ze te houden. Ze geven ze dezelfde kleren, evenveel speelgoed, elke dag evenveel aandacht en geven hen op voor dezelfde activiteiten. Door deze ‘gelijke behandeling’ loopt u echter juist meer kans op rivaliteit. Probeer elk kind als een uniek wezen te zien met zijn of haar eigen talenten en behoeften. Hoe moeilijk dit misschien ook is, voorkom dat u het ene kind met het andere vergelijkt. Doe geen uitspraken als: ‘Nou, je broer las dit al toen hij net zo oud was als jij nu, dus ik weet zeker dat jij dat ook kunt, als je je best doet.’ Of: ‘Linda past beter op haar spullen dan jij en haar kamer ziet er zo netjes uit.’ Zo’n benadering veroorzaakt boosheid en wrok bij het ondergewaardeerde kind en vijandige gevoelens tegen de zus of broer die als

285

286

Pittige jaren

voorbeeld dient, en tegen de ouders. Concentreer u in plaats daarvan op de sterke punten van elk kind. Door het eigen unieke karakter en verschillende talenten van elk kind te waarderen, voelen zij zich eerder speciaal en wordt jaloezie en rivaliteit niet in de hand gewerkt. Een andere manier om uw unieke gevoelens voor elk kind te tonen is door ze speciale voorrechten te geven die bij hun leeftijd passen. Een ouder kind mag misschien al op kamp of werkweek of alleen op de fiets ergens naartoe. Een jonger kind krijgt dan een ander privilege, zoals een vriendinnetje laten logeren of samen met u de stad in. Als u dingen voor uw kinderen aanschaft, laat de noodzaak van de aankoop dan de doorslag geven boven ‘gelijke behandeling’. Het feit dat een ouder kind een nieuwe broek nodig heeft, betekent nog niet dat u het andere kind ook een nieuwe broek moet geven. Het zou onzin zijn om elk kind exact hetzelfde te geven of precies evenveel uit te geven aan elk kind. Trek niet voor De meeste ouders hebben bij momenten een voorkeur voor een kind of zijn teleurgesteld over een kind dat een heleboel problemen veroorzaakt. Zorg dat u weet in welke perioden dit het geval is en probeer niet aan uw voorkeur toe te geven, aangezien het gekibbel veroorzaakt of verergert. Wees u in plaats daarvan bewust van uw gevoelens en probeer het minder favoriete kind te beschermen door aandacht te besteden aan waar hij of zij goed in is. Hoewel dit misschien niet meevalt, is het belangrijk dat u voorkomt dat een tijdelijk wat moeizame periode een levenspatroon wordt voor uw kind. De tevredenheid van een ouder over het ene kind en de teleurstelling over het andere kind is niet altijd alleen maar tijdelijk. De een kan bijzonder intelligent, atletisch of sociaal vaardig zijn, de ander niet. Of de een is gemakkelijker in de omgang dan de ander. Aan de andere kant kan het tijdelijk botsen tussen een ouder en een van de kinderen, of roept een gelijkenis tussen een kind en een ex-echtgenoot slechte herinneringen op. In zulke gevallen streven verstandige ouders ernaar het kind te accepteren, richten ze zich op zijn of haar individuele sterke kanten en tonen ze hun voorkeur niet openlijk. Het is belangrijk dat we al het mogelijke doen om te zorgen dat elk kind zich geliefd voelt, gekoesterd en gewaardeerd en belangrijk voor zijn ouders. Wees echter op uw hoede voor overcompensatie vanwege schuldgevoelens ten opzichte van een minder favoriet kind.

Probleem 4 Rivaliteit en ruzie tussen broertjes en zusjes

Bereid kinderen voor op een nieuw gezinslid Als er een nieuwe baby op komst is, laat broertjes of zusjes dan helpen met de voorbereidingen en geef hen het gevoel dat de baby evengoed ook van hen is. Niet alleen de baby, maar alle kinderen van het gezin zouden kleine cadeautjes moeten krijgen. Bedenk dat kinderen waarschijnlijk in het begin een beetje wrok zullen voelen ten opzichte van het nieuwe gezinslid. Als de baby meer actie gaat ondernemen en meer aandacht trekt, kunnen oudere kinderen agressiever gedrag vertonen. Dit gedrag verdwijnt mettertijd als de kinderen gesteund en gerespecteerd worden. Geef elk kind af en toe tijd met u alleen Probeer als het mogelijk is elk kind af en toe exclusief de tijd te geven zonder dat u samen wordt gestoord. Neem een kind mee uit lunchen of ’s avonds mee uit naar een speciale gelegenheid. Zelfs een uitstapje met u alleen naar een speelplek kan al een extraatje voor het kind zijn. U hoeft echt niet elke dag evenveel tijd aan elk kind te geven. Geef hen in plaats daarvan extra tijd naar behoefte. Vaak zal een kind dat ziek is, zijn verjaardag viert of problemen op school heeft, extra tijd en aandacht vergen. Door de ups en downs van het leven heeft ieder kind geregeld speciale aandacht van een ouder nodig. Geef elk kind de ruimte Meestal loopt een jonger zusje of broertje een oudere broer of zus achterna, wat voor het oudere kind lastig kan zijn; het oudere kind zal het als een inbreuk ervaren, zeker wanneer het resulteert in een verstoring van zijn activiteit of spel. Stel u voor wat er gebeurt als een kind monopoly speelt met vriendjes en zijn kleine broertje of zusje steeds weer de pionnetjes op het speelbord omstoot of elke keer voor zijn beurt gaat. Logisch dat het oudere kind boos en gefrustreerd raakt en het jongere kind wegduwt, hetgeen op huilen uitloopt. Hoe moet u daarop reageren? Het oudere kind vragen om zijn kleine broer of zus het belang van eerlijk spel uit te leggen en dat je aardig en zorgzaam moet zijn? Moet het oudere kind zijn kleine broer of zus verantwoordelijkheidsgevoel bijbrengen? Of kunt u oudere en jongere kinderen beter scheiden als er vriendjes of vriendinnetjes komen spelen? Het is meestal het verstandigst uw kinderen aan te sporen iets voor zichzelf te gaan doen en met eigen vriendjes te spelen. Een ouder kind dwingen om altijd maar met een jonger broertje of zusje op te trekken, kan fout gaan en de gevoelens van rivaliteit en rancune juist vergroten. Het aparte is, dat wanneer u het ‘met elkaar optrekken’ stimuleert, dat vaak een averechtse uitwerking heeft. Andersom geldt dat als u uw

287

288

Pittige jaren

kinderen stimuleert om zich niet met elkaar te bemoeien, ze ineens de beste vriendjes kunnen blijken. Een zekere mate van lichamelijke afstand is goed voor de ontwikkeling van een eigen identiteit en vermindert de kans op onderlinge irritaties. Aan de andere kant is het niet altijd haalbaar om ‘ieder een eigen plek’ te geven of er voor te zorgen dat elk kind een eigen vriendje heeft; oudere broers en zusjes dienen dan ook te leren begrip op te brengen voor de behoeften en mogelijkheden van de jongste(n) en geduld met hen te hebben. Een vader kan tegen zijn oudste zoon zeggen: ‘Als je de deur voor Dennis zijn gezicht dichtslaat, weet je dat hij woedend wordt, vooral omdat hij zo tegen jou en je vrienden opkijkt. Is er niet een manier waarop je hem kunt betrekken bij wat jullie aan het doen zijn?’ Of: ‘Ik begrijp dat het niet leuk voor je is, want Dennis is niet oud genoeg om de regels te begrijpen, maar is er een manier te bedenken dat hij toch meedoet zonder het spel te verpesten?’ Als de oudere broer Dennis laat meedoen, dan kan zijn vader zeggen: ‘Je bent echt geduldig geweest met Dennis. Hij mag blij zijn met zo’n aardige grote broer.’ Een afwisseling, waarbij nu eens afzonderlijk van elkaar spelen wordt aangemoedigd als dat mogelijk is, dan weer momenten van samen dingen doen plaatsvinden om onderlinge acceptatie en begrip te stimuleren tussen broers en zussen. Zo’n afwisseling leidt eerder tot een langdurig goede verstandhouding dan wanneer alleen voor de ene of de andere benadering wordt gekozen. Leer kinderen wat wel en niet van hen is Jonge kinderen zijn van nature egoı¨stisch. Ze groeien er langzaam maar zeker overheen, maar eerst moeten ze zich zeker voelen van zichzelf. Zelfs dan mag je niet van hen verwachten dat ze hun bezittingen met anderen delen. Volwassene of kind, we hebben allemaal een aantal dingen die echt van onszelf zijn. Bovendien, wie een klein kind te snel dwingt om zijn speelgoed te delen, kweekt misschien nog meer egoı¨sme. Stimuleer uw kinderen om elkaars eigendom te respecteren en het netjes te vragen als ze ergens mee willen spelen. Vermijd overbescherming van een jonger kind Stel u niet te beschermend op als een jonger kind ruzie of onenigheid heeft met een oudere broer of zus. Uit onderzoek blijkt dat een jongere broer of zus vaker verantwoordelijk is voor agressief gedrag dan een oudere. Toch krijgt het oudere kind vaker de schuld. In zo’n situatie moeten beide kinderen leren zichzelf te beheersen.

Probleem 4 Rivaliteit en ruzie tussen broertjes en zusjes

Leg niet te veel verantwoordelijkheid bij het oudere kind Ouders kunnen onbedoeld te veel verantwoordelijkheid bij hun oudste leggen. Dit geldt vooral voor oudere meisjes, van wie ouders nog wel eens vragen op de kleinsten te passen, de afwas te doen, de tafel te dekken enzovoort. Deze ongelijke situatie kan de oorzaak zijn dat oudere kinderen wrok gaan koesteren tegenover de jongsten, die er te gemakkelijk vanaf lijken te komen. Het is dus belangrijk dat u tactisch blijft over de mate van verantwoordelijkheid die aan elk kind wordt gegeven. Geef ze taken die bij hun leeftijd en ontwikkeling passen. Zo kan een kleuter leren tafeldekken terwijl een ouder kind de tafel kan afruimen na het eten. U dient zich ook bewust te zijn van verschillende verwachtingen ten opzichte van uw zoons en dochters. Hebben de jongens hetzelfde aantal taken als de meisjes? Zijn de taken afgestemd op sekse? Als een meisje altijd de badkamer moet schoonmaken terwijl haar broer lekker met zijn vader gaat voetballen, kan dit de oorzaak zijn van onderlinge wrevel en rivaliteit. Laat spelletjes goed verlopen De vierjarige Ben en zijn broer Peter van zeven spelen schaak. Plotseling hoort hun moeder: ‘Dat is niet eerlijk. Je speelt vals!’, ‘Niet, ik speelde niet vals!’, ‘Wel, ik zie het toch!’ Soms moeten ouders als scheidsrechter optreden en toezien dat kinderen zich aan de regels houden, en soms moeten ze een jonger kind een handje helpen. Ben is misschien niet iemand die zich strikt aan de regels houdt, terwijl Peter er juist op gefixeerd is. Hun moeder zal de situatie misschien kunnen sussen door anderen te vragen met hen mee te spelen. Dit neemt de scherpe kantjes weg van de ‘erop of eronder’-situatie die jaloezie cree¨ert. Ook kan het helpen, spelletjes te kopen die eerder op geluk zijn gebaseerd dan op inzicht hoe te winnen. Vergeet niet dat ruzie tussen broers en zusjes normaal is Wees realistisch over de mate van harmonie die u thuis nastreeft. In normale gezinnen wordt heel wat afgeruzied, en als u hier vrede mee heeft, dan helpt dit bij een meer nuchtere benadering van opvoeden. Klaag niet voortdurend in het bijzijn van uw kinderen dat ze de hele tijd ruzie¨n. Houd uw zorgen voor u, anders gaan uw kinderen er zich naar gedragen.

289

Probleem 5 Ongehoorzaamheid

Het is half negen en tijd om te gaan slapen voor de vierjarige Lia. Haar ouders zitten in de woonkamer met vrienden te praten terwijl Lia op de vloer met haar blokken speelt. Haar vader zegt: ‘Schat, het is bedtijd.’ Ze blijft doorspelen alsof ze hem niet heeft gehoord. Hij herhaalt zijn opdracht, maar nu iets strenger. ‘Het is allang bedtijd voor je. Ga alsjeblieft naar bed nu.’ ‘Nee, ik ben nog niet moe’, zegt ze. ‘Ik wil nog niet naar bed!’ Hij begint zich hulpeloos te voelen en zegt tegen zichzelf: ‘Als ik haar dwing, krijgt ze een driftbui. Misschien moet ik haar nog even laten opblijven totdat onze vrienden weggaan.’ In plaats daarvan besluit hij met haar te onderhandelen. ‘Je snapt toch wel dat je morgen niet uitgerust bent als je nu niet gaat slapen. Kom op, wees gehoorzaam en ga je pyjama aantrekken.’ Lia antwoordt: ‘Ik ben niet moe. Ik ga niet!’ Vervolgens mengt haar moeder zich boos in het gesprek: ‘Als je nu niet onmiddellijk naar bed gaat, krijg je problemen, meisje!’ En ze denkt bij zichzelf: ‘Als Raymond nou maar eens wat minder toegeeflijk was. Wat zij nodig heeft is iemand die haar laat zien wie de baas is.’ Ondertussen huilt Lia, koppig en slaperig: ‘Maar ik ben nog niet moe. Ik wil niet gaan slapen.’ Lia’s dag is een aaneenschakeling van dergelijke machtsspelletjes met haar ouders. Ze doen zich voor bij allerlei eenvoudige overgangssituaties, zoals de tv uitzetten, zich klaarmaken om naar school te gaan, haar schoenen en sokken aantrekken om naar buiten te gaan, of weggaan uit het park om naar huis te gaan. Tegen het einde van de middag is Raymond meestal doodmoe van die strijd en wisselt toegeeflijkheid en straf met elkaar af, afhankelijk van de energie die hij nog overheeft. Lia’s moeder komt meestal pas een paar uur voordat Lia moet gaan slapen thuis van haar werk en begrijpt dan niet waarom hij niet consequent is ten opzichte van Lia’s ongehoorzame gedrag. Haar kritiek verergert de situatie; hij wordt er alleen maar bozer van, voelt zich niet gesteund en vindt dat hij tekortschiet.

Probleem 5 Ongehoorzaamheid

waarom is een kind ongehoorzaam? Niet luisteren, of niet gehoorzamen, komt in de basis neer op een weigering te reageren op een opdracht of eis van een ander. Zulk gedrag is heel gewoon en maakt deel uit van de normale ontwikkeling van kinderen. Ze zijn allemaal wel eens ongehoorzaam en weigeren zich aan de regels van hun ouders te houden. Ongehoorzaamheid bereikt een hoogtepunt in de leeftijd van twee tot drie jaar (‘ik ben twee en ik zeg nee’) en neemt in de daaropvolgende jaren meestal af. Onderzoek wijst echter uit dat normale kinderen in de leeftijd van vier tot vijf jaar slechts zo’n twee derde van de ouderlijke opdrachten of verzoeken inwilligt. Daarom moet het gezien worden als een gezond teken van onafhankelijkheidsstreven als een kind af en toe niet luistert, in plaats van een teken van ouderlijke incompetentie of bewuste manipulatie door het kind. Sporadische ongehoorzaamheid resulteert echter te vaak in een lange strijd ‘om het gelijk’, waardoor kinderen juist leren zich tegen de meeste opdrachten van hun ouders te verzetten. Sommige kinderen die alsmaar ongehoorzaam zijn, komen uit een gezin met weinig regels. Hun ouders zijn misschien te toegeeflijk, zeggen liever geen ‘nee’ en houden geen voet bij stuk als ze een opdracht geven. Aan de andere kant kan de ongehoorzaamheid juist toenemen in gezinnen waar te veel regels heersen en de ouders buitengewoon streng zijn. In zulke gezinnen wordt er elke minuut wel iets gee¨ist van kinderen, soms ook onnodige zaken, en gebeurt er niet veel als de kinderen weigeren. In andere situaties waar ongehoorzaamheid een probleem vormt, aarzelen de betrokken ouders vaak tussen toegeven aan een tegenstribbelend kind of op hun strepen blijven staan. In bovenstaand voorbeeld koos Lia’s vader voor een toegeeflijke aanpak, terwijl haar moeder er dwars tegenin ging. Elk van deze twee benaderingen resulteert op zichzelf in meer ongehoorzaamheid. Maar in combinatie maken ze het voor een kind nog moeilijker mee te werken. wat te doen? Beperk opdrachten tot de allerbelangrijkste Bedenk tevoren wanneer een opdracht noodzakelijk is. Kies uw momenten van strijd. Als u iets van uw kinderen eist, zorg dan dat u net zolang volhoudt tot er geluisterd wordt en ze doen wat u vraagt. Zorg ook dat uw regels, eisen of verwachtingen redelijk zijn en afgestemd op de leeftijd van uw kinderen. Vermijd vitten, omdat uw kinderen dan leren dat u niet verwacht dat ze prompt gehoorzamen.

291

292

Pittige jaren

Geef duidelijke, precieze, positieve opdrachten Geef duidelijk en met respect aan wat u verlangt, en leg precies uit welk positief gedrag u wilt zien. Goede voorbeelden zijn onder andere ‘Langzaam lopen’, ‘Alsjeblieft, naar bed nu’, ‘Zachtjes praten’ en ‘De stiften op het papier houden, alsjeblieft.’ Deze ‘doe’-opdrachten geven precies aan welk gedrag u van uw kinderen verwacht. Vermijd vage, negatieve en kritische opdrachten zoals ‘Lief zijn’, ‘Dimmen’, ‘Zit nu eens voor e´e´n keer in je leven stil’, ‘Smak niet als een varken’, en ‘Hou je mond’. Als uw kinderen zich onzeker gaan voelen of in de verdediging gedrukt, is de kans kleiner dat ze acht slaan op uw woorden. Vermijd ook opdrachten in de vorm van een vraag, zoals ‘Zullen we dan nu maar eens gaan slapen?’ of ‘Heb jij zin om de vuilnis even voor me buiten te zetten?’ Dit soort opdrachten impliceert een keuze, wat er meestal toe leidt dat het kind niet doet wat u vraagt. Probeer alternatieven of keuzes aan uw opdrachten te koppelen: ‘Je mag geen tv kijken, maar je mag me wel helpen koekjes bakken’, of ‘Binnen speel je zachtjes, of anders moet je buiten gaan spelen.’ En vergeet niet uw opdrachten op een positieve manier te brengen, alsof u er alle vertrouwen in hebt dat uw kinderen gehoorzamen. Als deze boodschap overkomt, zijn ze eerder bereid om mee te werken. Maak zo mogelijk duidelijk hoeveel tijd er nog rest Sommige ouders verwachten dat hun kinderen ogenblikkelijk gehoorzamen. Jonge kinderen vinden het echter, net als volwassenen, moeilijk om zich los te rukken van een bezigheid die hen boeit. Als u op barse toon een verzoek roept naar uw zoon, die heerlijk in beslag genomen wordt door een activiteit, zal hij waarschijnlijk protesteren en zich ongelukkig voelen. Een herinnering of waarschuwing geven voordat u een verzoek doet, helpt uw kinderen om over te schakelen. U zou bijvoorbeeld kunnen zeggen: ‘Over vijf minuten is het tijd om naar bed te gaan’, of ‘Als je die bladzijde uitgelezen hebt, is het tijd om de tafel te dekken.’ Prijs gehoorzaamheid Zie gehoorzaamheid niet als iets vanzelfsprekends en ga er niet aan voorbij. Elke keer als u een verzoek doet, pauzeer dan vijf seconden en wacht de reactie af. Als uw kinderen doen wat u vraagt, toon dan uw blijdschap en goedkeuring. Ouders geven meestal alleen aandacht aan kinderen die niet gehoorzamen en als ze we´l luisteren, wordt het niet opgemerkt. De truc is dit om te draaien zodat uw kinderen meer voordelen ervaren van gehoorzaamheid dan van ongehoorzaamheid.

Probleem 5 Ongehoorzaamheid

Maak beloningsprogramma’s U kunt uw kinderen beter leren gehoorzamen door een beloningsprogramma te bedenken waarbij ze elke keer als ze gehoorzamen, punten of stickers krijgen. Deze kunnen dan weer ingeruild worden voor dingen uit een lijst met beloningen. Misschien wilt u een bepaald tijdstip kiezen om het programma uit te voeren, zoals tussen vijf en acht uur ’s avonds als u tijd hebt om op hun gedrag te letten. Of u wilt misschien een beloningsprogramma instellen voor een specifieke situatie, zoals het naar bed gaan of het opruimen van speelgoed. Time-out als gevolg Time-out is een goede methode om kinderen te leren gehoorzamen, vooral kinderen met erg opstandig gedrag in de leeftijd tussen twee en acht jaar. Leg allereerst precies uit aan uw kinderen welk soort gedrag tot een time-out leidt. Zo zouden Lia’s ouders een programma als volgt kunnen introduceren: Lia, je doet een heleboel dingen goed, maar er is e´e´n ding waar we moeite mee hebben: je doet vaak niet wat wij vragen. We gaan je beter leren gehoorzamen door elke keer als je niet luistert een timeout te geven. Een time-out betekent dat je vier minuten lang in de stoel in de hoek van de kamer moet zitten. En dan moet je minstens twee minuten stil zijn voordat je weer van de stoel mag. Telkens als je wel luistert krijg je een sticker. Daarna mag je de stickers omruilen voor iets wat je graag wilt hebben. Met zo’n programma moeten ouders de tijd hebben om bij te houden wanneer hun kinderen niet luisteren en moeten ze vervolgens bereid zijn de time-out als gevolg door te voeren. Stel dat u Lia’s vader of moeder bent. Begin met een duidelijke, positieve opdracht en pauzeer vervolgens vijf seconden om te zien of ze gehoorzaamt. Als dat zo is, geeft u haar een complimentje en een sticker. Gehoorzaamt ze niet, herhaal dan uw opdracht en waarschuw haar dat haar een time-out te wachten staat. Wacht nog vijf seconden en kijk hoe ze reageert. Als ze gehoorzaamt, bekrachtig dit dan met complimentjes en een sticker. Als ze niet gehoorzaamt, voer dan de time-outprocedure uit. Als de time-out eenmaal voorbij is, herhaal dan de oorspronkelijke opdracht. Als ze deze keer wel gehoorzaamt, geef dan een complimentje en een sticker. Gehoorzaamt ze niet, herhaal dan het hele verhaal.

293

294

Pittige jaren

Wees voorbereid op uittesten Vergeet niet dat het heel gewoon is dat kinderen de regels en opdrachten van hun ouders op de proef stellen, vooral als deze in het verleden niet consequent werden doorgevoerd. Het is een normaal onderdeel van hun verlangen naar onafhankelijkheid en zelfstandigheid. Verwacht dan ook enig uitdagend gedrag en probeer milde protesten te negeren, anders raakt u misschien verstrikt in de tegenargumenten. Laat uw kinderen gerust mokken als ze een regel opvolgen die ze niet prettig vinden. U kunt ze wel leren te doen wat er gevraagd wordt, maar u kunt niet van hen verwachten dat ze altijd maar blijmoedig gehoorzamen. Geef zelf het goede voorbeeld met andere volwassenen en met uw kinderen Ouders dienen te vermijden dat ze al te toegeeflijk of juist autoritair zijn; daarin zit de sleutel voor een bereidwillige opstelling van uw kinderen. Wees niet bang om bepaalde noodzakelijke regels in te stellen, bepaalde dingen van uw kinderen te eisen en gevolgen van bepaald gedrag op respectvolle wijze door te voeren. Natuurlijk dienen er tegenover die regels en eisen juist warmte, complimentjes en invoelende aandacht voor de speciale behoeften van uw kinderen te staan. In de dialoog aan het begin van het hoofdstuk dient Raymond zelf in te schatten wanneer hij bepaalde dingen kan eisen, hoe hij gezeur kan vermijden en hoe hij de gevolgen doorvoert als Lia niet gehoorzaamt. Aan de andere kant dient zijn vrouw te beseffen dat niet gehoorzamen bij een normaal ontwikkelingsproces hoort en niet alleen een teken is dat haar echtgenoot tekortschiet. Dit helpt haar minder streng te zijn en minder veeleisend. Beide ouders moeten elkaar meer steunen en inzien wanneer het toepasselijk is aan het verzoek van hun kind aandacht te geven. Bedenk dat het tonen van gewenst gedrag een van de beste methoden is in de opvoeding. Als een moeder bijvoorbeeld iedereen aan tafel roept en haar echtgenoot komt niet omdat hij iets af wil maken, dan is hij op dat moment een voorbeeld van ongehoorzaamheid. Of als een vader zijn gezin vraagt hem te helpen om de bladeren in de tuin weg te harken, en zijn vrouw zegt dat ze zo komt, maar ze komt helemaal niet, dan geeft ze dus geen gehoor aan zijn verzoek. Als de ene ouder het verzoek van de andere negeert, nemen de kinderen dat over. Het is dus belangrijk dat u het goede voorbeeld geeft met uw partner en kinderen, en de toon zet voor gehoorzamen aan de regels binnen uw gezin.

Probleem 5 Ongehoorzaamheid

Accepteer het temperament van uw kind Sommige kinderen hebben een sterkere wil, of zijn koppiger en feller dan andere. Sommige kinderen hebben moeite hun aandacht ergens bij te houden, zijn gemakkelijk af te leiden en vergeten eerder het verzoek van ouders dan andere. Zulke kinderen kunnen ouders soms tot het uiterste drijven; deze voelen zich dan hulpeloos en machteloos. Deze kinderen kunnen echter juist uitgroeien tot extra creatieve, energieke en toegewijde volwassenen. Als u dit soort kinderen heeft, zorg er dan voor dat u er vaak even tussenuit kunt, een persoonlijke time-out neemt en uzelf af en toe oplaadt zodat u weer energie heeft om aan hun behoeften tegemoet te komen.

295

Probleem 6 Verzet tegen het slapengaan

De driejarige Andre´ begint het avondritueel met zijn pyjama aan te trekken, nog een koekje te eten, zijn tanden te poetsen; vervolgens leest zijn moeder drie verhaaltjes voor, geeft hem een kus en doet het licht uit. Als ze net lekker zit, klinkt zijn stem: ‘Mama, ik heb dorst.’ Ze haalt een glas water voor hem en gaat dan in de kamer zitten lezen. Een paar minuten later klinkt er weer geroep: ‘Mam, ik kan niet slapen.’ Ze wordt nu boos en zegt: ‘Stil zijn en gaan slapen.’ Komt dit scenario u bekend voor? Misschien is het een geruststellende gedachte dat bijna alle kinderen zich verzetten als ze naar bed moeten. Dat is een natuurlijke reactie omdat bedtijd nu eenmaal het einde betekent van een leuke dag. Uit onderzoek blijkt dat 30 tot 40 procent van de normale kinderen moeite heeft om te moeten gaan slapen en van alles verzint om dat moment uit te stellen. waarom gebeurt het? In de leeftijd tussen e´e´n en ongeveer tweee¨nhalf jaar willen kinderen niet gaan slapen omdat ze bang zijn van hun ouders gescheiden te worden. Peuters tussen 18 maanden en 3 jaar maken zich zorgen over wat er met hun ouders gebeurt als ze gaan slapen. Aan de andere kant zijn kinderen in de leeftijd van 4 tot 6 jaar vaak bang om te gaan slapen omdat ze monsters in het donker zien of nachtmerries hebben. Ze maken zich ook zorgen over mogelijke rampen tijdens de nacht – dat er brand uitbreekt of dat hun ouders aangevallen en beroofd worden. Kinderen vanaf 6 jaar zeggen dat ze niet in slaap kunnen komen omdat ze zich zorgen maken, geluiden horen in het donker of ergens pijn hebben. Soms kunnen kinderen niet in slaap komen omdat ze vlak voor het slapengaan overprikkeld zijn of omdat ze ’s middags al een dutje hebben gedaan en nu klaarwakker zijn. Als gevolg daarvan vervelen ze zich en zoeken ze een interessante tijdsbesteding.

Probleem 6 Verzet tegen het slapengaan

wat te doen? Bepaal hoe laat een kind moet gaan slapen Beslis eerst hoe laat uw kinderen moeten gaan slapen en denk daarbij aan hun behoefte aan slaap en aan hun leeftijd. Breng dan uw kinderen op de hoogte. Wanneer ze nog geen klok kunnen kijken, teken dan een plaatje van een klok met hun bedtijd erop en leg dit in de buurt van een klok. Oudere kinderen geeft u een wekker of horloge om hen eraan te herinneren hoe laat ze naar bed moeten. Wees zo consequent mogelijk bij het doorvoeren van deze regel, anders zullen uw kinderen u voortdurend uittesten.

P6.1 Problemen bij het slapengaan.

Natuurlijk zullen er gelegenheden zijn – een heel speciaal tv-programma, visite van buiten de stad – waarbij een starre opstelling van uw kant gevoelens van verontwaardiging en ‘onrechtvaardigheid’ bij uw kinderen versterken. U zult echter duidelijk moeten maken dat laat naar bed gaan een speciaal voorrecht is. Een kleine waarschuwing: zorg dat u zeker weet dat het verzet tegen het slapengaan niets te maken heeft met een kind dat te vroeg in bed wordt gelegd. Sommige kinderen hebben minder slaap nodig dan anderen, dus overweeg of u het middagslaapje misschien moet afschaffen of dat u hen op een later tijdstip naar bed stuurt.

297

298

Pittige jaren

Stel een routine in om kinderen te leren ‘afbouwen’ Begin een uur voor bedtijd met een ‘afbouwroutine’. Deze bestaat uit consequent doorgevoerde rituelen waaronder rustgevende activiteiten zoals een warm bad, verhaaltjes, naar muziek luisteren, rustig spel en een koekje voor het slapengaan in een voorspelbare volgorde. Rituelen voor het slapengaan zijn vaak kalmerend en troostend voor kinderen, en het is aangetoond dat het verzet tegen in slaap vallen erdoor afneemt, evenals de verlatingsangst. Het is ook belangrijk om vlak voor het slapengaan dollen en ravotten, enge dingen op televisie en eten of drankjes met cafeı¨ne te vermijden, omdat dit de meeste jonge kinderen zal overprikkelen waardoor het moeilijk wordt om in slaap te komen. Waarschuw uw kind Waarschuw uw kind 10 tot 15 minuten voor het slapengaan. U kunt zeggen: ‘Over tien minuten als de wekker gaat, is het tijd om naar bed te gaan’, of ‘Als dit verhaaltje uit is, gaan we slapen.’ Plotseling zeggen: ‘Ga naar bed’ roept alleen maar weerstand op. U kunt ook een spelletje ‘race tegen de klok’ doen, waarbij wordt opgenomen hoe snel ze in hun slaapkamer zijn, of ze in ganzenpas heel snel naar hun kamer laten gaan. Soms is (rustig) verstoppertje spelen ongeveer een half uur voor het slapengaan goed om kinderen te leren omgaan met verlatingsangst en het naar bed gaan wat gemakkelijker te maken. Wees gedecideerd en negeer protest Nadat ze hun koekje of thee hebben gehad en hun tanden hebben gepoetst, maakt u hen duidelijk dat dit uw laatste nachtzoen is en dat de dag voorbij is. Wees zelfverzekerd en zeg dat u zeker weet dat ze in hun kamer kunnen blijven. Als ze roepen, zeuren of huilen nadat u de kamer bent uitgegaan, negeer dat dan, tenzij ze ziek zijn. In het begin duren de protesten misschien wel vijf minuten tot een uur, maar na een paar nachten van consequent negeren, stopt het vanzelf. Verwacht niet dat uw kinderen onmiddellijk gaan slapen. Zeg hun dat als ze nog niet slaperig zijn, ze nog even naar een cd-tje op laag volume mogen luisteren, een boekje mogen lezen of zachtjes spelen. Bij de meeste kinderen duurt het ongeveer een half uur voordat ze in slaap vallen, dus is het belangrijk dat ze zichzelf leren bezighouden. Dit zijn gewoonten die nog van pas kunnen komen als ze ouder zijn. Kom kijken Als uw kinderen vaak roepen nadat u de slaapkamer bent uitgegaan, kunt u een afspraak met hen maken. Als zij u niet roepen, gaat u elke

Probleem 6 Verzet tegen het slapengaan

vijf minuten even bij hen kijken om te zien hoe het gaat en zeker te weten dat alles goed is. De meeste kinderen zijn bij de tweede keer kijken al onder zeil, maar door te zeggen dat u zo terugkomt, voorkomt u dat ze geprikkeld en boos worden of zichzelf wakker houden door u alsmaar te blijven roepen. Nachtlampjes en knuffels Een speciaal dekentje of knuffel kan kinderen een gevoel van veiligheid geven als ze gaan slapen. Een zwak nachtlampje helpt de angst voor het donker te verjagen. Wees niet bang dat ze zozeer gehecht raken aan een nachtlampje of knuffel dat ze de rest van hun leven niet meer zonder kunnen. Ze hebben zulke dingen meestal maar een korte tijd nodig om ze door een moeilijke periode heen te helpen. Stel een beloningsprogramma in Zet stickers in als beloning om uw kinderen aan te moedigen vlot naar bed te gaan en zonder heisa in hun kamer te blijven. Elke ochtend wanneer ze goed geluisterd hebben, kunt u ze complimentjes en stickers geven. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Je bent gisteren keurig in je kamer gebleven. Dat was heel goed van je. Je wordt echt al groot! En nu heb je genoeg stickers verdiend om je cadeautje uit te kiezen.’ Breng het kind terug naar zijn of haar kamer Als u kleine kinderen hebt die hun kamer in en uit lopen, kunt u hen het beste zonder discussie of gefoeter meteen terugbrengen. Als kinderen van 4 jaar of ouder hun kamertje uitkomen, kunt u twee verschillende benaderingen kiezen. De eerste, die het beste werkt bij kleuters, is om ze te vertellen dat wanneer ze hun slaapkamer uitkomen, ze een time-out van drie minuten krijgen. Dit dient u kalm te vertellen zonder vloeken of een standje te geven. Als de time-out eenmaal voorbij is, neem ze dan rustig mee terug naar hun kamer. De tweede benadering, die beter werkt voor kinderen vanaf 6 jaar, is dat ze voor elke minuut die ze uit hun kamer zijn, een minuut eerder naar bed moeten de volgende avond. Uit onderzoek blijkt dat door consequente toepassing van time-out, een beloningsprogramma en duidelijk grenzen stellen, de meeste kinderen binnen drie weken kunnen leren op hun kamer te blijven. Een laatste punt ter herinnering is dat u kinderen nooit in hun kamertje mag opsluiten ’s nachts. Dat is niet alleen onveilig in geval van nood, maar kan hun angsten en gevoel van hulpeloosheid doen toenemen. Wees zelf het goede voorbeeld voor uw kinderen: ouders die op de bank in slaap vallen voor de tv geven een slecht voorbeeld en

299

300

Pittige jaren

hebben meestal kinderen met weinig bedtijdroutine. Maak uw eigen routines voor het slapengaan. Zorg ook dat de televisie en radio zachter worden gezet en de geluiden in de rest van het huis worden gedempt als uw kinderen er eenmaal in liggen.

Probleem 7 ’s Nachts wakker worden: spoken, leeuwen en heksen

De vijfjarige Emma wordt midden in de nacht wakker en stapt in bed bij haar ouders. Ze beweert dat ze een spook in haar kamer heeft gezien. Ze troosten en knuffelen haar totdat ze allemaal in slaap vallen. Een paar weken later heeft Emma de gewoonte aangenomen om elke nacht bij haar ouders in bed te kruipen. Ze zijn hun privacy kwijt en worden elke nacht in hun slaap gestoord. Hun pogingen om haar terug te sturen naar haar kamertje zijn tot nu toe in tranen uitgemond, sce`nes waarbij ze terugkomt bij hun bed en ieders nachtrust nog meer verstoort. De enige manier om genoeg slaap te krijgen, lijkt het, is haar maar bij hen in bed te laten. waarom gebeurt het? ’s Nachts wakker worden en bij ouders in bed kruipen is een veel voorkomend verschijnsel bij kleine kinderen. In feite komt 30 tot 40 procent van de kinderen in de leeftijd van twee tot vijf jaar ’s nachts regelmatig zijn bed uit. Bovendien blijkt uit onderzoek dat kinderen elke nacht vier of vijf perioden van diepe slaap hebben. Als ze uit zo’n periode van diepe slaap komen, gaan ze dromen, waardoor ze wakker kunnen worden. De slaapkamer van de ouders opzoeken is meestal het gevolg van angst om alleen te zijn in het donker, bezorgdheid om wat er met de ouders kan gebeuren, of angst voor spoken, boeven of enge dieren in de slaapkamer. Peuters hebben ’s nachts vaak behoefte aan hun ouders vanwege verlatingsangst, terwijl dat voor kinderen in de leeftijd tussen vier en zes jaar vaak vanwege nachtmerries of spoken is. Hoewel bijna alle kinderen wel eens minder prettig dromen, komen nachtmerries bij vier- tot zesjarigen het vaakst voor. In de leeftijd van zes tot twaalf jaar heeft slechts 28 procent nog last van nachtmerries. Zoals u kunt afleiden uit het aantal redenen waardoor kinderen ’s nachts wakker worden, zal uw benadering van dit probleem deels afhangen van uw beoordeling van de oorzaak van het ontwaken.

302

Pittige jaren

wat te doen? Gebruik een nachtlampje Wanneer uw kinderen bang zijn in het donker of denken dat ze spoken in hun kamer zien, geef ze dan een nachtlampje of een zaklamp onder hun kussen. Als een nachtlampje niet genoeg licht geeft, is een dimschakelaar handig, zodat u het licht ’s avonds geleidelijk kunt dimmen. Stel het kind gerust Als uw kinderen ’s avonds uw slaapkamer binnenkomen omdat ze zich zorgen maken of u er wel bent, stel hen dan op hun gemak en verzeker hen dat u er altijd voor hen bent. Deze angst kan met name een probleem zijn in gezinnen waar de ouders uit elkaar zijn of (dreigen te) gaan. Kinderen vrezen dat als e´e´n ouder weggegaan is, de ander hen ook in de steek zal laten. Ze hebben voortdurend de geruststelling nodig dat de achterblijvende ouder de hele nacht blijft. Als u van plan bent even weg te gaan terwijl uw kinderen slapen, vertel ze dan van tevoren waar u heengaat, wie op hen past en wanneer u terugkomt. U kunt zeggen: ‘Ik ga vanavond naar de film, en ik ga pas weg als jullie al slapen. Sonja komt op jullie passen als ik weg ben. Maar als jullie wakker worden, ben ik er weer.’ Toon begrip Als uw kinderen last hebben van nachtmerries, ga dan naar hun kamer om ze even te troosten en te knuffelen. Neem ze niet in bed. Doe het licht aan en laat zien hoe vertrouwd alles is in hun kamertje en praat op geruststellende toon met hen. Leg uit dat iedereen wel eens eng droomt en dat de monsters of spoken niet echt zijn. Verzeker hen dat u vlak in de buurt bent en dat er niets vervelends gebeurt. Zeg niet dat een droom onzin is of belachelijk; voor hen lijken dromen immers heel echt en het onderwerp dient met respect te worden besproken. Laat uw kinderen erover praten als ze willen en herhaal nog eens dat er niets vervelends kan gebeuren. Leg het kind weer in zijn eigen bed Als uw kinderen naar u toe komen, breng ze dan onmiddellijk terug naar hun eigen bed en troost ze daar. Zeg hun dat u zeker weet dat ze hun zorgen in hun eigen bed te boven kunnen komen en dat u in de buurt bent als het nodig is. Breng ze zo vaak terug naar bed als nodig is. Het is geen goed idee om met uw kinderen in een bed te slapen als ze bang zijn, omdat dit hen het gevoel geeft dat ze hun angsten zelf

Probleem 7 ’s Nachts wakker worden: spoken, leeuwen en heksen

niet aankunnen. Ze zullen gaan geloven dat uw aanwezigheid essentieel is om hen de nacht door te laten komen. Intimideer spoken en denk aan iets positiefs Als uw kinderen bang zijn voor spoken, zeg hun dan ‘Ga weg!’ te roepen tegen elk spook dat ze zien. Hebben ze last van nachtmerries, vertel dan hoe ze hun dromen zo kunnen beı¨nvloeden, dat het goed afloopt. Moedig hen aan om een goede afloop van een vervelende droom te bedenken, een waarin ze dapper afrekenen met datgene wat hen angst aanjaagt. U kunt ook zeggen dat ze aan iets prettigs moeten denken zodat ze zich beter gaan voelen, zoals een leuke vakantie of een dagje naar het strand. Zeg dat het leren omgaan met angsten en nachtmerries bij opgroeien hoort, en dat ze moeten leren om weer rustig te gaan slapen zonder uw hulp. Negeer huilen Nadat u uw kinderen getroost hebt en op hun gemak hebt gesteld, verlaat u hun kamer. Misschien dat ze gaan huilen uit protest, maar als u zeker weet dat ze niet ziek of nat zijn, kunt u ze het beste weer alleen laten. Als ’s nachts opstaan, huilen en in uw bed kruipen de gewoonte is geworden, huilen ze de eerste nacht dat u erop staat dat zij in hun kamer blijven misschien wel een uur of soms wel twee uur lang. Door het huilen consequent te negeren, zal het protest geleidelijk afnemen. Als ze hun kamertje weer uitkomen, stuur ze dan zonder discussie weer terug naar bed. Beloningsprogramma Een programma waarbij uw kind een sticker verdient voor elke keer dat het hem lukt ’s nachts door te slapen zonder naar uw slaapkamer te komen, zal aanmoedigend werken. Deze stickers kunnen vervolgens ingeruild worden voor iets speciaals uit een lijst met beloningen. U kunt zeggen: ‘We gaan je helpen om ’s nachts in je bedje te blijven. Als je het vergeet en er toch uit komt, brengen wij je terug naar je kamertje. En als je de hele nacht in je bedje blijft, krijg je een sticker. Als je genoeg stickers hebt, kun je iets uitkiezen wat je graag wilt.’ Als uw kinderen bang zijn in het donker, kan een spel worden bedacht om ’s nachts door te slapen en het licht in de kamer geleidelijk te dimmen. Met een dimmer kunt u het licht elke nacht een beetje meer dempen. Als ze het de hele nacht volhouden met het gedempte licht, kunt u ze ’s ochtends een complimentje geven en een sticker.

303

304

Pittige jaren

Laat het kind zich overdag veilig en geliefd voelen Geef uw kinderen overdag voldoende goedkeuring en geruststelling zodat ze zich veilig en geliefd voelen. Dreig nooit dat u ze zult verlaten als ze zich misdragen en zeg nooit dat een boeman of monster ze te pakken neemt als ze stout zijn. Misschien moet u steeds herhalen dat dromen niet echt zijn en duidelijk maken wat ze moeten doen als ze wakker worden van een boze droom. Bedenk dat kinderen voortdurend gerustgesteld willen worden en willen weten hoe ze met angsten moeten omgaan, en bedenk dat dromen uitingen zijn van hun angsten.

Probleem 8 Stelen

Op een dag vindt The´re`se een onbekend stuk speelgoed in de broekzak van haar zoontje. Het is al de derde keer dat dit gebeurt. Als ze hem vraagt waar het vandaan komt, zegt hij: ‘Van een vriendje geleend.’ Een vader ontdekt dat er geld uit zijn portemonnee weg is en realiseert zich dat zijn zesjarige de enige is die het gepakt kan hebben. In een ander gezin merkt een moeder nadat ze boodschappen had gedaan dat haar dochter van zeven jaar een reep in haar jaszak heeft. Elke ouder denkt: ‘Kan het zijn dat mijn kind steelt?’ Van alle gedragsproblemen is stelen waarschijnlijk de meest verontrustende voor ouders. Het is schokkend om te ontdekken dat je eigen kind steelt en het roept allerlei beelden op van kinderen die als misdadiger eindigen. Een natuurlijke tendens is ontkennen dat het waar kan zijn. Aangezien stelen aanvankelijk niet zo vaak gebeurt, zullen ouders die het meestal niet zien gebeuren en het dus niet kunnen bewijzen, hun verdenkingen opzijschuiven. Deze reactie kan het probleem verergeren, omdat stelen aangemoedigd wordt als kinderen datgene wat ze gestolen hebben, mogen houden. waarom gebeurt het? Alle kinderen proberen wel eens iets te stelen. Iets wegnemen van een ander kind zonder het te vragen begint als ze twee of drie jaar zijn en bereikt een hoogtepunt op de leeftijd van vijf tot acht jaar. Normaliter houden de meeste kinderen daar rond de leeftijd van tien jaar mee op. Als dat niet zo is, hebben ze professionele hulp nodig. Kleuters kunnen dingen wegnemen omdat ze nog geen besef hebben van prive´eigendom of omdat ze het verschil tussen lenen en stelen nog niet kennen. Als ze niet beseffen dat een stuk speelgoed van een vriendje meenemen eenvoudig niet ma´g, heeft het geen zin om dit als ‘stelen’ aan te merken of hun te willen leren wat het begrip stelen inhoudt. De beste reactie die we heel jonge kinderen kunnen geven is: ‘Wij mogen geen dingen van iemand anders wegnemen. Laten we het speelgoed

306

Pittige jaren

teruggeven aan Jimmy.’ Oudere kinderen kunnen om allerlei redenen stelen. Sommigen doen het om gewoon te kijken ‘of ze ermee wegkomen’. Anderen stelen omdat ze zich tekortgedaan voelen en dezelfde spullen als hun leeftijdgenoten willen hebben. Eigenlijk willen ze daarmee bereiken even populair te zijn als de ander. Sommige kinderen stelen om hun ouders iets betaald te zetten. De boodschap lijkt te zijn: ‘Hoe vind je het dat ik nu wel mo´et stelen omdat jij het niet voor me kopen wilt?’ Anderen stelen omdat ze depressief, ongelukkig of boos zijn. Ze willen aandacht van hun ouders of proberen iets te vervangen dat ze missen in hun leven, zoals liefde en genegenheid. wat te doen? Blijf kalm Reageer kalm. Bedenk dat alle kinderen wel eens stelen en dat het uw taak is uw kinderen meer zelfbeheersing te leren. U kunt dit het beste doen door zelf beheerst te reageren. Reageer niet te hevig en zie het ook niet als een persoonlijke aanval op uw ouderschap of een teken dat uw kind als misdadiger zal eindigen. Breng uw kind niet in verlegenheid, bekritiseer hem niet en dwing hem niet tot een bekentenis. Bedenk dat een verdrietig kind juist genegenheid nodig heeft en aanmoediging om met problemen te leren omgaan. Confronteer uw kind In het openingsvoorbeeld zou de moeder van het kind dat een reep wegnam moeten zeggen: ‘Ik weet dat je een reep uit de winkel hebt weggenomen. Die wou je vast hebben maar je wist zeker niet hoe je er anders aan moest komen. Maar stelen mag niet. De volgende keer als je iets wilt, kun je het me vragen en dan praten we erover. Ik denk dat jij dat heel goed kunt omdat je eerlijk wilt blijven. Laten we eens kijken hoe we dit gaan oplossen. Wat denk jij?’ Ze confronteert haar dochter op een eerlijke manier en duidt haar daad als ‘stelen’ aan, maar vernedert haar niet. Ze geeft aan dat ze begrip heeft voor de aanleiding om de reep weg te nemen en besluit met positieve verwachtingen voor de toekomst. Probeer kinderen te laten begrijpen hoe andere mensen tegenover mensen staan die stelen. Vragen stellen als: ‘Hoe zou jij het vinden als iemand dingen van jou wegneemt?’ moedigt hen aan om vanuit een ander perspectief naar hun daad te kijken. Laat de daad niet zonder gevolgen De meest redelijke, natuurlijke gevolgen van stelen is een kind te laten teruggeven wat het gestolen heeft. In het vorige voorbeeld zou de

Probleem 8 Stelen

moeder met het kind naar de winkel moeten gaan en haar de reep moeten laten terugbrengen. Ook zou het kind zijn excuses moeten aanbieden. Als het gestolen voorwerp kwijt, beschadigd of al opgegeten is, dient het kind het terug te betalen van haar zakgeld of door het doen van karweitjes. Heeft het kind gelogen over het stelen, dan dient behalve het stelen, ook het liegen te worden bestraft. Zo kan ‘voorlopig geen tv-kijken meer’ en ‘betalen voor het gestolen voorwerp’ een gepaste straf zijn. U moet onmiddellijk de gevolgen laten voelen, ook als uw kinderen hun excuses hebben aangeboden en beloven het nooit meer te doen. Het is van essentieel belang dat u hen verantwoordelijk acht voor de diefstal op het moment dat die uitkomt. Als ze ermee wegkomen, worden ze aangemoedigd en zullen ze het waarschijnlijk snel weer proberen. Een van de problemen met stelen kan zijn dat u vrijwel zeker weet dat een kind iets gestolen heeft, maar het niet kunt bewijzen. Als een van uw kinderen de gewoonte heeft om dingen weg te nemen, dient u ‘stelen’ opnieuw te omschrijven. Vertel uw kind dat hij of zij verantwoordelijk is voor elk nieuw voorwerp dat gevonden wordt of elk ding dat thuis of op school kwijtraakt. Naar verwachting zullen er geen nieuwe voorwerpen opduiken. Van nieuwe aankopen moet een kassabon getoond worden en moet worden uitgelegd waar het geld vandaan kwam. Op die manier hoeft u niet langer te bewijzen dat uw kind gestolen heeft. Het is aan haar of hem om moeilijkheden te voorkomen. Houd het doen en laten van uw kind in de gaten Uit onderzoek blijkt dat veel kinderen die stelen langere tijd alleen gelaten worden. Ze zwerven na school een beetje rond en lopen winkels binnen of zijn urenlang alleen thuis. Hoewel oudere kinderen behoefte hebben aan een beetje vrijheid om hun omgeving te verkennen, moeten ze wel verantwoording afleggen aan hun ouders en precies vertellen waar ze heengaan, wat ze gaan doen en hoe laat ze thuiskomen. Kinderen die uit gewoonte stelen, dienen nauwlettend in de gaten te worden gehouden door hun ouders zodat de kans op ontdekking groter wordt. Aangezien mensen minder snel bedriegen, liegen en stelen als het risico van ontdekking groot is, moeten kinderen die stelen regelmatig gecontroleerd worden (hun zakken legen, hun kamer inspecteren) totdat het probleem is verholpen. Met andere woorden: ze hebben hun recht op privacy tijdelijk verspeeld.

307

308

Pittige jaren

Stel uw kind gerust en geef complimentjes Sommige kinderen stelen als reactie op de scheiding van hun ouders, op de komst van een baby, uit gebrek aan aandacht of vanwege het gevoel achtergesteld te worden. In zulke gevallen moet u als ouder behalve de bovengenoemde maatregelen extra liefdevol, complimenteus en geruststellend zijn voor uw kind.

Probleem 9 Liegen

John komt de keuken binnenlopen en ziet een bord in scherven op de vloer liggen. Hij zegt tegen zijn dochter: ‘Janneke, heb jij dat bord laten vallen?’ Ze schudt haar hoofd. ‘Nee, heb ik niet gedaan. Dat was Tommie.’ De volgende dag komt Janneke uit school; ze heeft al een poosje problemen op school en zegt tegen haar vader: ‘Ik had allemaal goede cijfers op mijn rapport, maar ik ben het onderweg naar huis kwijtgeraakt.’ De meeste ouders raken van streek als hun kinderen liegen omdat ze veel waarde hechten aan eerlijkheid. Bovendien zijn ze misschien onzeker over hoe ze met liegen moeten omgaan, aarzelen ze om hun kinderen de les te lezen of een bekentenis af te dwingen, of negeren ze het hele fenomeen in de hoop dat het niet weer gebeurt. Geen van deze benaderingen lost het probleem op. In de eerste plaats dient u te kijken waarom het kind liegt en vervolgens moet er een goede manier gevonden worden om ermee om te gaan. waarom liegt een kind? Alle kinderen liegen wel eens. In eerste instantie vertellen ze leugens om te kijken of ze ermee weg kunnen komen en te zien wat er gebeurt als ze zich niet aan de regels houden. In zekere zin is dit een van hun eerste stappen richting onafhankelijkheid. Een ander soort leugen is een opzettelijke poging om iets te verbergen dat ze verkeerd gedaan hebben en zo straf te ontlopen. Een derde soort is een grove leugen die bestaat uit heel erg opscheppen of overdrijven over een familielid of een bepaalde ervaring. De fantasieleugen, een vierde soort, wordt gebruikt als kinderen hun fantasie laten werken en claimen dat een denkbeeldig vriendje iets heeft gebroken of het probleem heeft veroorzaakt. Aangezien vooral peuters moeite hebben om fantasie en werkelijkheid te scheiden, zijn ze eerder geneigd om te overdrijven, te ontkennen of zich aan ‘wishful thinking’ schuldig te maken. Kinderen

310

Pittige jaren

vanaf 6 jaar zijn eerder tot een bewuste leugen geneigd om problemen te voorkomen of een voorsprong op iemand te krijgen. wat te doen? Raak niet in paniek De eerste stap is kalm blijven als u uw kind van een leugen verdenkt. Net als elk ander gedragsprobleem biedt liegen een gelegenheid om te leren. Probeer hen geen schrik aan te jagen of tot een bekentenis te dwingen omdat de meeste mensen, zelfs volwassenen, liegen zodra hun gevraagd wordt zichzelf als schuldige aan te wijzen. Als u van een van uw kinderen weet dat het een bord heeft gebroken, vraag dan niet: ‘Heb jij dat bord gebroken?’ Hierdoor nodigt u het kind uit te liegen. Stel in plaats daarvan nuchter vast: ‘Ik zie dat je een bord hebt gebroken. Wat zullen we daaraan doen?’ Vermijd de les lezen, gemoraliseer en kritiek aangezien die negatieve aandacht waarschijnlijk tot een machtsstrijd leidt en in de hand werkt dat het kind in de verdediging gaat, zich verzet of nog meer gaat liegen. Soms zult u het moeilijk vinden om kalm te blijven tegenover tieners die liegen, omdat ze oud genoeg zijn om de regels te kennen. Kalm blijven is echter belangrijk, ongeacht de leeftijd van het kind dat liegt. Confronteer het kind op een positieve manier Als uw peuter een verhaaltje vertelt dat niet waar is, antwoord dan kalm dat u weet dat het niet waar is. Als uw zoon bijvoorbeeld zegt: ‘Ik krijg van papa een hond’, dan kunt u antwoorden: ‘Ik weet dat je er heel graag een wilt en ik wou dat het kon, dus daarom heb je je eigen hond zeker verzonnen?’ Of als hij zegt: ‘Er kwam een spook binnen die al die rommel in mijn kamer heeft gemaakt’, kunt u antwoorden: ‘Dat is een interessant fantasieverhaaltje. Vertel nu eens het echte verhaal.’ U kunt een ouder kind dat liegt om straf te voorkomen of dat iets wil verbergen, confronteren door te zeggen: ‘Ik weet dat het niet waar is. Het helpt niet om te liegen. Laten we eens kijken hoe we dit probleem kunnen oplossen.’ Het idee is de waarheid zodanig naar voren te brengen dat het kind niet meteen in de verdediging hoeft. Noem uw kind nooit een liegbeest, want zo’n negatieve stempel is slecht voor zijn zelfvertrouwen. Probeer de reden van de leugen te begrijpen Het is belangrijk om vast te stellen waarom uw kind liegt. Veronderstel bijvoorbeeld dat uw zoon een hele reeks sterke verhalen heeft verteld,

Probleem 9 Liegen

zoals: ‘Ik heb allemaal negens en tienen gehaald’ of ‘Ik maak de meeste doelpunten in mijn team’ als hij in feite niet zo goed meekomt op school of helemaal niet goed is in voetbal. Het is belangrijk dat u uitzoekt of hij onder al te veel druk staat van ouders of leeftijdgenoten en of liegen helpt om het gevoel dat hij tekortschiet te compenseren. U kunt zulke problemen met zijn zelfbeeld verhelpen door uit te leggen: ‘Ik weet dat je echt hard werkt voor school en dat het moeilijk voor je is. Ik wil vanavond best wat extra helpen met je huiswerk als je wilt.’ Of: ‘Ik weet dat je heel graag de beste voetballer wilt zijn. Laten we na het eten even een balletje trappen.’ Als het kind echter liegt om straf te voorkomen, dan moet u zorgen dat u zeker weet dat u niet zo streng bent dat uw kind liever liegt dan op zijn kop krijgt van u. Ook al mag het liegen en het ongewenste gedrag dat ertoe leidde niet zonder gevolgen blijven, het is belangrijk te blijven bedenken dat gevolgen doorvoeren bedoeld is om kinderen iets te leren, niet om hen lichamelijke of emotionele pijn aan te doen. Eis gehoorzaamheid wanneer dat nodig is Als kinderen vanaf 6 jaar bewust liegen om een misdraging te verhullen, moet u ze verantwoordelijk stellen voor het verzwijgen van de waarheid en voor hun ongewenste gedrag. Dit kan uitmonden in een dubbele straf of het verlies van twee privileges. Jamila zegt bijvoorbeeld tegen haar achtjarige zoon: Thijs, ik wil dat je eerlijk tegen me bent. Als ik ontdek dat jij iets stouts hebt gedaan en erover liegt, dan krijg je tweemaal zoveel straf als wanneer je me de waarheid vertelt. Als je de waarheid vertelt, ben ik trots op je. Laten we bijvoorbeeld zeggen dat je een ruit kapot hebt gemaakt en het mij verteld hebt. Ik zou trots op je zijn omdat je de waarheid spreekt en we zouden waarschijnlijk een regeling voor je bedenken om de ruit terug te betalen. Maar als je een ruit kapot hebt gemaakt en erover liegt, dan krijg je dubbel straf. Dan moet je betalen voor een nieuwe ruit en je mag iets niet meer omdat je gelogen hebt, zoals een paar avonden geen tv meer kijken. Deze benadering zal uw kinderen helpen inzien dat ze de volgende keer als ze iets fout doen, minder straf krijgen wanneer ze het eerlijk opbiechten in plaats van de extra straf voor een leugen te riskeren. Dit soort uitleg benadrukt ook hoeveel waarde u hecht aan eerlijkheid. Bedenk dat de straf ook niet te streng mag zijn, anders leren ze liegen uit zelfbehoud.

311

312

Pittige jaren

Geef zelf het goede voorbeeld van eerlijk gedrag Soms geven volwassenen zelf het slechte voorbeeld door leugens te vertellen. Zo kan een vader tegen zijn kind zeggen: ‘We zeggen tegen mama dat het maar een tientje kostte’, terwijl het in werkelijkheid veertig euro kostte. Of een moeder zegt tegen haar kind dat de telefoon opneemt: ‘Als het Marie is, ben ik er niet.’ U dient voor uzelf dezelfde maatstaven voor eerlijkheid te hanteren als voor uw kinderen. Misplaatste eerlijkheid Natuurlijk bestaat er ook zoiets als misplaatste eerlijkheid, wanneer er eerlijke dingen worden gezegd die beter niet gezegd hadden kunnen worden, zoals een kind dat tegen een ander kind zegt: ‘Je kunt echt totaal niet voetballen.’ Of: ‘Jouw oma is dik en lelijk.’ Een dergelijk soort eerlijkheid kwetst alleen maar onze gevoelens. Als uw kinderen oud genoeg zijn om dat te begrijpen, zou u moeten uitleggen dat het wel eerlijk is om zulke dingen te zeggen, maar dat het niettemin beter is ze voor je te houden. Prijs en beloon eerlijkheid Probeer zo mogelijk uw kinderen te prijzen als ze eerlijk zijn over hun fouten en misdragingen. Leer ze eerlijk te zijn en leer ze dat oneerlijkheid destructief is voor henzelf en anderen. Herinner hen aan de jongen die zo vaak loos alarm sloeg dat niemand geloofde dat hij de waarheid sprak toen hij echt in nood was. Als een van uw kinderen regelmatig liegt, dan helpt het om een beloningsprogramma in te stellen waar hij of zij een sticker krijgt voor elke dag dat er niet gejokt wordt. Deze stickers kunnen vervolgens ingeruild worden voor allerlei voorrechten, zoals spelletjes, traktaties en iets leuks doen samen met u.

Probleem 10 Problemen met eten

Het is kwart over zes en het gezin Jansen zit net aan tafel. De volwassenen hebben het over de verbouwing van de keuken als ze ontdekken dat de vierjarige Saskia de spaghetti op haar bord alleen maar een beetje heen en weer schuift. ‘Niet met je eten spelen, kind. Eten’, zegt haar moeder. Saskia gaat gewoon door met spelen. ‘Eten zei ik’, zegt haar moeder nu strenger. ‘Ik haat spaghetti!’ klaagt Saskia. Aangezien spaghetti een van de weinige gerechten is die ze lust, snapt haar moeder er niets van. ‘Schatje, je bent dol op spaghetti’, zegt haar moeder vriendelijk. ‘Nog vier happen en je krijgt een toetje.’ Saskia kijkt haar aan en zegt: ‘Twee happen.’ ‘Saskia’, zegt haar vader plots, ‘als jij nu niet gauw je bord leeg eet, ga je meteen naar bed.’ ‘Maar ik heb geen honger’, huilt ze.

waarom gebeurt het? Bijna elk kind doet wel eens kieskeurig met eten. Op bepaalde leeftijden hebben ze gewoon een afkeer van bepaalde smaken of soorten eten, of hebben ze meer interesse in dingen onderzoeken en praten dan in eten. Sommige kinderen leren echter kieskeurig te zijn doordat ze andere gezinsleden zien pietlutten met hun eten. Een andere reden is dat groei, gewichtstoename en honger net als ontwikkeling van taal en motoriek met sprongetjes gaan. Op bepaalde leeftijden hebben kinderen minder behoefte aan caloriee¨n. In de leeftijd van 1 tot 5 jaar komen de meeste kinderen vier tot vijf pond per jaar aan, maar velen kunnen ook drie tot vier maanden door zonder een grammetje aan te komen, met dus ook een minder grote eetlust. Daarnaast weigeren sommige kinderen ook nog te eten om hun steeds groter wordende onafhankelijkheid te bewijzen, een manier om te beginnen met het maken van hun eigen beslissingen. Te vaak ontaardt ‘niet willen eten’ in een machtsstrijd, ongeacht de reden. Soms maken ouders zich zorgen dat de slechte eetgewoonten tot ziekte, ondervoeding, gewichtsverlies of levenslange problemen leiden. Of ze doen erg hun

314

Pittige jaren

best om een voedzame maaltijd klaar te maken en zijn dan beledigd en boos als hun kinderen niet eten en dus ondankbaar lijken. Elk van deze situaties kan uitmonden in smeken, aansporen, bekritiseren, dreigen of straffen van kinderen omdat ze niet eten. Helaas kunnen kinderen zo ook leren dat dit een manier is om macht uit te oefenen over hun ouders of hen iets betaald te zetten. En als eten een machtsstrijd wordt, kunnen ouders het niet winnen door hun kinderen tot eten te dwingen. Dwingen zal het probleem alleen maar verergeren en kinderen kunnen er zelfs voor kiezen om liever hun gezondheid op het spel te zetten in plaats van toe te geven. wat te doen? Ontspan Onttrek uzelf even aan de machtsstrijd en bedenk waarom u zo van streek bent over de eetgewoonten van uw kind. Maakt u zich druk over voeding of gezondheid? Bent u boos dat zo’n simpele gebeurtenis weer op een strijd uitloopt? Hebt u het gevoel dat hun reactie weer eens bewijst dat al het werk dat u verzet niet gewaardeerd wordt? Lijkt het gedrag op dat van een familielid dat later een eetstoornis bleek te hebben? Door uw eigen emotionele reactie te begrijpen, bent u in staat uw reacties in de hand te houden en effectiever met het probleem om te gaan. Bedenk hoeveel honger uw kind kan hebben Hoewel de meeste volwassenen zijn opgevoed met het idee dat er driemaal per dag gegeten moet worden, is dat vaak niet het ideale schema voor jonge kinderen. De meesten hebben vier tot vijf kleine maaltijden per dag nodig: in de ochtend, halverwege de ochtend, rond lunchtijd, halverwege de middag en ’s avonds. Als uw kinderen om half vier een tussendoortje krijgen, zullen ze om zes uur geen grote eetlust meer hebben. Soms kan strijd om het (niet-)eten worden voorkomen door te accepteren dat uw kind niet evenveel honger heeft als u. Als ze voedzame tussendoortjes eten halverwege de ochtend en middag, hoeft u niet ongerust te zijn wanneer ze geen uitgebreid avondmaal eten. Maakt u zich echter zorgen over hun gezondheid, vraag dan aan uw huisarts of hun gewicht ten opzichte van hun lengte binnen de normale grenzen ligt. Probeer een adequate voeding niet te beoordelen naar de hoeveelheid die gegeten wordt, omdat er grote verschillen zijn in de benodigde hoeveelheid voeding die individuen nodig hebben.

Probleem 10 Problemen met eten

Beperk het aantal tussendoortjes en junkfood Laat uw kinderen aan de andere kant niet de hele dag snoepen, anders worden het slechte eters. Als ze voortdurend eten, hebben ze nooit de gelegenheid om een hongergevoel te ervaren. Laat ze niet vaker dan vijf keer per dag en op vaste tijden iets eten. Hierdoor leren ze dat de gelegenheid om te eten beperkt is. Het logische gevolg hiervan is dat wanneer ze een maaltijd of tussendoortje overslaan zich hongerig gaan voelen. Ten slotte wilt u hun leren te eten wanneer ze honger hebben en niet te eten als dat niet zo is. Moedig uw kinderen aan om junkfood zo veel mogelijk te vermijden – zoute chips, frisdrank, zoete snacks. Deze tussendoortjes bederven niet alleen de eetlust, maar de sterke, kunstmatige smaken kunnen bijna verslavend werken, en de interesse voor voedzamere maar minder aantrekkelijke voeding als fruit en groenten neemt erdoor af. Stel een tijdslimiet in voor maaltijden Sommige kinderen weten maaltijden eindeloos te rekken door heel langzaam te eten, te klagen bij elke hap en met hun eten te spelen. In plaats van de maaltijden zo te laten voortduren, kunt u een redelijke tijd bepalen waarbinnen u van uw kinderen verwacht dat ze hun bord leeg eten, misschien 20 tot 30 minuten. Leg van tevoren uit dat wanneer de wekker gaat, hun borden afgeruimd worden. Zeur of smeek niet als ze niet eten, en weersta de drang om te zeggen: ‘Nog tien minuten..., nog maar acht minuten...’ Natuurlijk hebben jonge kinderen die nog geen besef van tijd hebben een of twee herinneringen nodig. Als de wekker afgaat, ruim dan kalm hun bord af. U kunt zeggen: ‘Jullie hebben vandaag blijkbaar niet veel honger’ als ze niet veel gegeten hebben. Het doel is hen zelf verantwoordelijk te maken voor hun eetgedrag. Dit kan betekenen dat ze honger krijgen na verschillende overgeslagen maaltijden of niet leeg gegeten borden. Als ze eenmaal beseffen dat hun tijd beperkt is en ze de gevolgen van niet eten ondervinden, krijgen ze misschien meer interesse om tijdens de maaltijd ook echt te eten in plaats van uw aandacht te trekken door niet te eten. Deze tijdslimiet kan ook nuttig zijn als uw kinderen het moeilijk vinden om te blijven zitten aan tafel gedurende de maaltijd. Kleine kinderen hebben niet zoveel geduld voor het volwassen idee van maaltijden, waar mensen lange tijd aan tafel zitten, langzaam eten en kletsen. Ze kunnen leren het vol te houden en zelfs te waarderen, maar dit proces gaat langzaam. In het begin zult u moeten accepteren dat ze niet aan tafel willen blijven als ze klaar zijn met eten. Bedenk hoe lang

315

316

Pittige jaren

P10.1 Problemen aan de eettafel.

u redelijkerwijs van hen mag verwachten dat ze aandacht aan hun eten besteden en blijven zitten. Voor een tweejarige is dit misschien niet langer dan tien minuten. Wat u ook beslist, zet een kookwekker of stel een timer in. Als die afgaat, ruim dan de borden van uw kinderen af en zeg dat ze van tafel mogen. Dit zal de onrust en het geklaag tijdens de maaltijd grotendeels doen afnemen. Houd de keuze beperkt Als uw kinderen kieskeurige eters zijn die meestal niet willen eten wat u op tafel zet, geef ze dan een keuze. Laat hen eten wat het gezin eet, of anders een voedzaam alternatief dat ze wel lusten, zoals een boterham met pindakaas. De keuze moet voor de maaltijd worden gemaakt, zodat degene die kookt niet op het laatste moment nog snel iets anders moet maken. Het aanbieden van een alternatief voorkomt dat er een machtsstrijd ontstaat wanneer u hen tot het eten van bepaald voedsel dwingt. Door een alternatief te bieden, vermijdt u het conflict zonder het risico van gezichtsverlies. Ze hoeven niet te winnen door elk gerecht te weigeren. Hierdoor maken uw kinderen ook kennis met het idee van een compromis, een nuttig concept voor het oplossen van allerlei soorten conflicten. Het bieden van een keuze geeft aan dat u bereid bent tot enige ruimte voor onderhandeling. Als u uiteindelijk een alternatief biedt waarvan u weet dat ze het we´l lekker vinden, dan hoeft u zich geen zorgen te maken dat ze omkomen van de honger. Een boterham met pindakaas is misschien niet uw idee van een perfecte maaltijd, maar het is voedzaam en het is maar voor tijdelijk. Als uw kinderen in de loop der tijd beseffen dat de maaltijd

Probleem 10 Problemen met eten

geen strijdtoneel meer vormt voor machtsspelletjes, dan raken ze meer geı¨nteresseerd in het proberen van nieuwe gerechten. Serveer kleine porties Vaak baseren ouders de grootte van de porties op wat hun kinderen volgens hen moeten eten, in plaats van hun werkelijke behoefte of honger. Kinderen hebben soms geen eetlust en hebben er een hekel aan als ze toch moeten eten. Laat hen zo mogelijk hun eigen porties opscheppen. Enige zeggenschap over de hoeveelheid eten op hun bord kan de strijd over het eten dat hun mond ingaat verminderen. Geef heel kleine kinderen ook kleine porties, minder dan u denkt dat ze zullen eten – want dit geeft hun eerder het gevoel dat ze iets tot een goed einde hebben gebracht. Boterhammen kunnen in vieren worden gedeeld en een beker halfvol schenken wil ook wel eens helpen. Het is juist prettig als ze me´e´r vragen in plaats van klagen dat ze te veel hebben. Negeer kieskeurig eetgedrag en slechte tafelmanieren Hoe vreemd het ook mag klinken, schelden, zeuren en bekritiseren werken eetproblemen alleen maar in de hand en doen de machtsstrijd escaleren. Kinderen leren al gauw dat spelen met eten, met hun handen eten of weigeren nieuwe gerechten te proberen succesvolle manieren zijn om de aandacht te trekken. In het voorbeeld aan het begin van dit hoofdstuk was Saskia’s kieskeurigheid een effectieve methode om de aandacht te krijgen. U moet proberen elk irritant eetgedrag te negeren. Dit betekent niet alleen dat u elke poging tot overreden of dreigen moet nalaten, maar ook dat u met andere tafelgenoten geen gezichtsuitdrukkingen of negatief commentaar uitwisselt. Beloon goed eetgedrag en goede tafelmanieren Als een van uw kinderen zich misdraagt aan tafel, zoek dan een gelegenheid om een ander kind te prijzen dat zich wel goed gedraagt. Prijs bijvoorbeeld kinderen die op hun stoel blijven zitten, die hun bestek goed gebruiken, een nieuw gerecht proberen en rustig praten. Als een van de kinderen aardappelpuree met zijn vingers eet, richt u dan op een kind dat zich wel goed gedraagt en zeg: ‘Ik vind dat je heel netjes met je vork eet, goed zo.’ Of: ‘Heel goed dat je je bord op zo’n volwassen manier leeg eet.’ Als u aan de goede manieren aandacht besteedt in plaats van aan de slechte, leren uw kinderen dat je aan tafel misdragen weinig oplevert. U kunt misschien ook een beloningsprogramma invoeren voor een aantal gedragingen tijdens de maaltijd, zoals aan tafel blijven zitten, rustig praten en bord leeg eten totdat de

317

318

Pittige jaren

wekker gaat. Het is handig om in het begin ander gedrag dan goed eten te belonen. Door de aandacht van het eten zelf weg te nemen, benadrukt u dat eten geen bron van conflict is tussen u en uw kinderen. Wat ze binnenkrijgen is dan hun eigen keuze. Maak gebruik van natuurlijke of logische gevolgen Hoewel u uw kinderen niet kunt dwingen te eten tijdens de maaltijd, kunt u wel bepalen wat zij tussen de maaltijden door eten. Honger is een natuurlijk gevolg van niet eten, dus doe er uw voordeel mee. Leg uw kinderen uit: ‘Als jullie je boterhammen niet op hebben voordat de wekker gaat, ruim ik jullie bord af en worden er ook geen tussendoortjes gegeten tot vanavond.’ Als u regelmatig een toetje heeft, is het logische gevolg van niet eten dat het toetje aan hen voorbijgaat. Laat kinderen echter niet alleen achterblijven aan tafel als de andere gezinsleden al zijn opgestaan; dit leidt tot negatieve associaties met maaltijden. Geef een time-out voor storend gedrag Als een kind extreem onaangepast gedrag vertoont aan tafel, zoals eten uitspugen of met eten gooien, geef dan een time-out. Geef zelf het goede voorbeeld aan tafel Als ouders de hele dag door chips, snoep, koekjes en frisdrank nemen en vervolgens weinig eten aan tafel om niet te veel caloriee¨n binnen te krijgen, leren hun kinderen hetzelfde gedrag aan. Als ouders heel kieskeurig zijn over wat ze wel en niet eten, dan worden hun kinderen dat waarschijnlijk ook. Een van de beste manieren waarop uw kinderen leren wat en hoe ze moeten eten is door u te observeren. Eet daarom voedzame, goed uitgebalanceerde maaltijden en tussendoortjes, geef geen kritiek op bepaald eten, en laat zien dat u van het eten en van het samenzijn aan tafel geniet. Maak het eten tot een aangename, ontspannen gebeurtenis Laten we vooral niet vergeten dat de maaltijd een positieve, relatief conflictloze ervaring kan en moet zijn. Een ontspannen, positieve houding is van groot belang. Bied achteloos nieuwe gerechten aan zonder uw kinderen te dwingen ze te proberen. Voed uw kinderen nooit als ze zelf kunnen eten – meestal na 14 maanden. Zorg dat u niet gehaast eet, zeker niet met peuters die tijd nodig hebben om hun eten te onderzoeken. Nette borden, schone vloeren en perfecte tafelmanieren zijn niet de maatstaven voor een geslaagde maaltijd. Kleuters en oudere kinderen kunt u betrekken bij het boodschappen

Probleem 10 Problemen met eten

doen, de keuze van wat er gegeten wordt, de voorbereidingen en het koken. Er zijn allerlei leuke manieren om eten te presenteren: stukjes kaas in de vorm van clownsgezichtjes of dieren; rijstballetjes of -driehoekjes; yoghurt ingevroren tot ijslolly’s; fruitmilkshakes; rauwe groenten met dipsaus. Nieuwe gerechten en gerechten die niet zo in trek zijn kunnen in combinatie met oude lievelingsgerechten worden voorgezet. Maaltijden kunnen op aantrekkelijke en kleurrijke wijze worden aangeboden. En zorg ervoor dat de maaltijden ontspannen en gezellig zijn voor uw gezin, zonder lawaai van de televisie of radio op de achtergrond of allerlei afleidende activiteiten. Moedig uw kinderen aan tijdens het eten over andere dingen te praten dan het eten zelf. Wanneer u ze eenmaal zelf laat bepalen hoe en wat ze eten, zullen de eetproblemen waarschijnlijk binnen drie of vier weken verdwijnen en kunt u er zeker van zijn dat ze rond hun adolescentie waarschijnlijk een enorme eetlust hebben.

319

Probleem 11 Bedplassen

Het is normaal dat peuters in bed plassen, maar oudere kinderen die nog steeds last hebben van bedplassen worden enuretici of bedplassers genoemd. De verwachtingen van ouders lopen uiteen als het erom gaat wanneer hun kinderen zindelijk moeten zijn en ’s nachts droog moeten blijven. Sommige ouders maken zich zorgen over bedplassen als hun kinderen pas drie of vier jaar oud zijn, maar dan is het daarvoor nog te vroeg. Bedplassen na de leeftijd van vijf jaar is een veel voorkomend probleem. Uit onderzoek blijkt dat maar liefst een op de vier kinderen in de leeftijd van vier tot zestien jaar dit probleem heeft. Van de kinderen plast 40 procent in bed op de leeftijd van drie, 30 procent op de leeftijd van vier, 20 procent op de leeftijd van vijf, en ongeveer 12 procent op de leeftijd van zes tot acht jaar, 5 procent op de leeftijd van tien tot twaalf jaar en 2 procent in de eerste fase van de adolescentie. Twee keer zoveel jongens als meisjes hebben kans op problemen met bedplassen. waarom gebeurt het? Er bestaan veel theoriee¨n over de oorzaak van bedplassen, maar geen enkele daarvan is afdoende bewezen. Voor de meeste bedplassers die nooit ’s nachts droog gebleven zijn is de meest aannemelijke reden voor bedplassen een achterstand in de ontwikkeling of in het rijpingsproces (d.w.z. een langzame lichamelijke rijping van de controle over de blaas). Droog blijven is een natuurlijk ontwikkelingsproces net als leren lopen en praten, dat bepaald wordt door een combinatie van lichamelijke rijping en er klaar voor zijn. Er spelen ook genetische factoren: het komt ongeveer drie keer zo vaak voor dat de ouders van een bedplasser zelf als kind ook bedplasser waren dan de ouders van niet-bedplassers dat waren. Van de gezinnen met een bedplasser telt 70 procent ten minste nog e´e´n bedplasser. Voor een kind dat gedurende een aanzienlijke periode ’s nachts droog gebleven is – zo’n zes maanden – en dat vervolgens weer gaat bedplassen, kan de oorzaak

Probleem 11 Bedplassen

liggen bij externe stress. De geboorte van een nieuwe baby, ziekte, scheiding, of verhuizing naar een nieuwe buurt of school kan tijdelijk regressief gedrag zoals bedplassen veroorzaken. Bekeken vanuit het oogpunt van de ontwikkeling is de vaardigheid die een kind het laatst geleerd heeft het meest kwetsbaar; een kind kan vanwege bepaalde spanningen terugvallen in de fase daarvoor. Dit is meestal van tijdelijke aard en verdwijnt vanzelf als het kind op zijn gemak wordt gesteld. Bedplassen moet niet gezien worden als signaal van een diepgewortelde emotionele stoornis of een beperkte verstandelijke ontwikkeling. Lichamelijke oorzaken voor bedplassen, zoals blaasontsteking, komen zelden voor, slechts in 1 tot 2 procent van de gevallen of minder. Als uw kind echter boven de leeftijd van vijf overdag of ’s nachts in bed plast of pijn heeft bij het plassen, dan dient u naar de huisarts te gaan. wat te doen voor de vier- tot zesjarigen? Wees geduldig en geruststellend De belangrijkste aanpak voor dit probleem is, ongeacht de leeftijd van het kind, dat u een positieve, steunende en zelfverzekerde houding heeft ten opzichte van het vermogen van uw kind om controle over zijn blaas te krijgen. Zet het kind niet onder druk, straf hem niet, vloek niet en breng het kind geen schaamtegevoel bij vanwege bedplassen; hierdoor zal het kind zich eerder onzeker, angstig en ontmoedigd voelen en wordt het probleem alleen maar erger. Ook al raakt u zelf misschien ontmoedigd omdat u steeds weer natte lakens en kleding heeft, bedenk toch dat uw kind het u niet opzettelijk moeilijk maakt. Het is nodig om het schuldgevoel en de schaamte weg te nemen die het kind heeft ten aanzien van het bedplassen en in plaats daarvan een gevoel van optimisme te kweken over zijn uiteindelijke vermogen om controle over dit probleem te krijgen. Zorg ook dat broertjes of zusjes niet de kans krijgen de bedplasser te plagen. Maak een beloningsprogramma Maak samen met uw kind een stickerkaart voor de droge nachten. U kunt e´e´n sticker geven (uiteraard gepaard met heel veel complimentjes en aanmoediging) voor elke droge nacht. Als het kind vervolgens een aantal stickers heeft verdiend, kunnen die ingeruild worden voor iets op de lijst met beloningen. U kunt een kalender bijhouden met stickers of blije gezichtjes voor de droge nachten. Zo’n programma van tastbare beloningen motiveert kinderen en geeft hen een doel om

321

322

Pittige jaren

naartoe te werken. Bedenk echter dat er niets boven de aanmoediging, complimentjes en ondersteuning van de ouders gaat. Moedig vaste toiletgewoonten aan Het kan nuttig zijn om een vast toiletschema voor kinderen in te stellen, zoals meteen naar het toilet gaan na het ontwaken, vervolgens na het ontbijt, na de lunch en na het avondeten. Kinderen gaan heel vaak op in hun spel en vergeten dan naar het toilet te gaan. Later raken ze dan opgewonden en plassen ze plotseling in hun broek. Vriendelijk helpen herinneren om naar het toilet te gaan kan dit soort ongelukjes vaak voorkomen. Prijs uw kind als het er zelf aan denkt overdag of ’s nachts naar het toilet te gaan. Neem stress weg Van het kind dat consequent droog gebleven is maar vervolgens opnieuw gaat bedplassen kunt u na gaan of de terugval door een stressvolle gebeurtenis wordt veroorzaakt. Wanneer een externe gebeurtenis zoals een nieuwe baby of verhuizing naar een nieuwe school de reden kan zijn, probeer dan al het mogelijke te doen om de gevoelens van stress te verlichten. Dit kan extra aandacht en steun inhouden en extra tijd om met het kind alleen te spelen. Als het kind zich eenmaal aan de situatie heeft aangepast en gerustgesteld is, verdwijnen de symptomen meestal weer. en wat voor de zes- tot achtjarigen Beperk ’s avonds de hoeveelheid drinken Soms helpt het om de hoeveelheid vocht die het kind na het avondeten drinkt te beperken. Als dit simpel en zonder machtsstrijd kan worden bereikt, dan kan het de moeite waard zijn. Aan de andere kant, als u steeds weer de strijd moet aangaan over ’s avonds wel of niet drinken, kunt u het kind het beste laten drinken, omdat nog niet afdoende is aangetoond dat de hoeveelheid drinken voor bedtijd perse in verband staat met bedplassen. De aandacht die ouders schenken aan het drinken voor het slapen gaan kan het kind ook gevoeliger maken voor bedplassen. Voer logische gevolgen door en moedig de verantwoordelijkheid van het kind aan Voor een schoolgaand kind kan een handdoek (of dubbelgevouwen laken) over het onderlaken helpen. Laat dan zien hoe de natte handdoek of laken van het bed gehaald kan worden na een ongelukje en

Probleem 11 Bedplassen

hoe er een nieuwe op gelegd wordt zodat het kind weer kan gaan slapen zonder u te wekken. Zorg dat het kind een set eigen handdoeken ter beschikking heeft en weet waar het natte handdoeken en pyjama’s moet laten. Deze aanpak maakt het kind niet alleen verantwoordelijk voor het eigen gedrag maar brengt de ouderlijke aandacht voor het bedplassen terug tot een minimum. Oefeningen om de blaas uit te rekken Uit onderzoek lijkt naar voren te komen dat bedplassers een kleinere blaascapaciteit hebben dan niet-bedplassers. Het kind trainen om steeds grotere hoeveelheden vocht vast te houden kan de blaascapaciteit vergroten. U kunt dit doen door het grotere hoeveelheden te laten drinken en vervolgens zijn urine zo lang mogelijk te laten ophouden. Vraag hem dan in een maatbeker te plassen en stel vast hoeveel hij heeft kunnen ophouden. Elke dag probeert het kind zijn record van de voorgaande dag te verbeteren. Als dat lukt, kunt u het met een beloning bekrachtigen (een blaascapaciteit van 0,2 liter is normaal voor een zesjarige). Een ander soort blaasoefening is uw kind vragen om de urinestraal tegen te houden en weer te laten lopen tijdens het plassen. U kunt uitleggen dat daarmee de spieren worden getraind en de blaas sterker wordt om een einde te maken aan het bedplassen. Bedenk dat beide oefeningen enkele maanden lang een gemotiveerd kind vergen en een grote toewijding van de ouders. Wek uw kind ’s nachts Het helpt als u kunt bepalen op welk tijdstip uw kind in bed plast. Als dat meestal twee uur na het slapengaan is, kunt u het kind wekken om naar het toilet te gaan. Of u kunt, als het kind het wil, een wekker in haar kamer zetten die afgaat vlak voordat het kind meestal plast. Uiteindelijk zal het kind het signaal van een volle blaas leren herkennen en zelf opstaan. en wat voor de acht- tot twaalfjarigen? Wekker De nieuwe plaswekkers (Urifoon, Rodger) zijn zonder twijfel heel succesvol gebleken om oudere kinderen te helpen ’s nachts droog te blijven. Uw kind moet echter wel gemotiveerd en geı¨nteresseerd zijn, wil deze aanpak helpen. Het kind draagt een lichtgewicht, draagbare zoemer op batterijen in zijn pyjama en de plaswekker gaat bij het eerste druppeltje urine af. Het kind wordt wakker, stopt met plassen

323

324

Pittige jaren

en gaat naar het toilet om verder te plassen. Binnen twee of drie maanden leert het kind zelf wakker te worden bij het gevoel van een volle blaas. Er is 70 procent herstel in het begin, maar een vrij groot aantal valt terug als het alarm eenmaal wordt uitgezet. Een terugval kan echter worden voorkomen als extra stappen worden ondernomen terwijl het alarmsysteem geleidelijk wordt stopgezet. Begin, als het kind droog lijkt, met de wekker elke derde nacht weg te nemen, vervolgens om de nacht enzovoort. Vraag het kind ook om veel te drinken voordat het gaat slapen, zodat hij zelfs met een volle blaas leert droog blijven. Medicatie Het populairste medicijn dat door artsen wordt voorgeschreven is imipramine, een antidepressivum dat om nog onduidelijke redenen een einde maakt aan bedplassen. Ongeveer 25 tot 40 procent van de kinderen zal verbetering ervaren met imipramine nadat het medicijn twee weken wordt ingenomen. Een groot aantal valt echter terug als de medicatie eenmaal gestopt wordt. Medicatie mag alleen gebruikt worden bij kinderen die ouder zijn dan acht jaar en nadat alle andere mogelijkheden ter bestrijding zijn uitgeprobeerd. Er zijn bepaalde gevallen waarin het gebruik heel nuttig is, zoals wanneer een kind op kamp gaat. ter geruststelling U moet zich niet te veel zorgen maken over bedplassen, tenzij het een serieuze belemmering gaat vormen in het sociale leven van uw kind. Als bedplassen bijvoorbeeld een reden is voor uw zoon om liever niet op kamp te gaan of bij een vriendje te gaan logeren, dan zal hij waarschijnlijk gemotiveerd zijn om samen met u aan een oplossing te werken. Maar bedenk altijd dat bedplassen geen ziekte is: alle kinderen raken er uiteindelijk overheen, ongeacht of het behandeld wordt of niet. Wees dus geduldig, geruststellend en positief, en u kunt op een positieve uitkomst rekenen waarbij het zelfvertrouwen van uw kind intact blijft.

Probleem 12 Hyperactiviteit, impulsiviteit en een korte aandachtsboog

Constant is zes jaar en zijn moeder zegt vaak: ‘Hij is zo anders dan zijn oudere broer. Als ik hem als eerste kind had gehad, zou ik nooit meer aan een tweede begonnen zijn!’ Constant kan wel stilzitten als hij tv kijkt, maar is in andere gevallen rusteloos en gemakkelijk afgeleid, en beweegt zich steeds van het een naar het ander. Hij praat hard, raakt snel opgewonden in groepen en is ’s avonds moeilijk in bed te krijgen. Simpele overgangen van de ene naar de andere activiteit lopen uit op een enorme strijd. Zijn ouders zijn uitgeput door de noodzaak voortdurend zijn gedrag in de gaten te houden en melden dat opvoedingsmethoden die wel bij hun andere zoon werken, niet bij hem werken. Op school in groep 2, vindt de juf hem een lastpak. Ze vraagt zich af hoe ze hem moet aanpakken omdat hij vaak ‘hyperactief ’ is en andere kinderen lastigvalt. Hij luistert niet naar instructies en houdt zich nooit lang met een activiteit bezig. Onlangs werden zijn ouders nog bezorgder omdat hij zei: ‘Ik ben slecht. Ik kan niks.’ Zijn meestal zo zonnige aanwezigheid is veranderd in een uitdagende houding. Een kinderarts en een psycholoog hebben de mogelijkheid van een opvoedingscursus geopperd en medicijnen vanwege de kans op een ‘attention deficit hyperactivity disorder’ (ADHD).

waarom gebeurt het? Het activiteitenniveau van een kind, zijn impulsiviteit en aandachtsspanne maken deel uit van zijn of haar temperament. Verschillen in temperament zijn vanaf de eerste levensjaren waarneembaar. Sommige baby’s zijn relatief passief en gemakkelijk te troosten, anderen zijn daarentegen actief en huilen gauw. Als peuter zijn sommige kinderen gemakkelijk afgeleid en vol energie, terwijl anderen geconcentreerder zijn en rustiger. Over het algemeen zijn de meeste tweetot driejarigen echter heel actief en impulsief. Ze hebben moeite om te luisteren als iemand praat of instructies geeft en houden zich zonder begeleiding van een volwassene waarschijnlijk niet langer dan vijf of

326

Pittige jaren

tien minuten met een activiteit bezig. Vandaar dat in het Engels de term ‘terrible two’s’ wordt gebruikt. Het is een moeilijke tijd voor ouders. Rond de leeftijd van vijf of zes jaar zijn veel kinderen echter rijper geworden en hebben ze het vermogen ontwikkeld om hun impulsieve gedrag en activiteitenniveau te beheersen en kunnen ze zich minstens 20 tot 25 minuten op andere activiteiten concentreren dan de televisie. Als u een kind hebt in de leeftijd van vijf of zes jaar wat een aantal van de volgende kenmerken laat zien, kunt u besluiten te kijken of er sprake is van hyperactiviteit. De medische term hiervoor is Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD). Een kind met ADHD laat veel van de hierna genoemde gedragingen zien, in meerdere omgevingen (bijv. thuis en op school). (Merk op: Leerkrachten zijn erg goed in het beoordelen of kinderen actiever zijn dan andere kinderen van dezelfde leeftijd). – Heeft geen aandacht voor details en maakt slordige fouten in schoolwerk of andere projecten. – Luistert niet wanneer er iemand praat. – Volgt instructies niet op en maakt schoolwerk, taakjes of projecten niet af. – Vindt het moeilijk om taken en activiteiten te organiseren. – Vermijdt of weigert taken die langere tijd aandacht vereisen (huiswerk of schoolwerk). – Verliest vaak spullen. – Vertoont verhoogde motorische onrust, friemelen en wiebelen. – Kan niet lang stil blijven zitten in situaties waar dat verwacht wordt (school). – Rent en klimt veel in situaties waarin dat niet gepast is. – Vindt het moeilijk om rustig te spelen. – Is continu bezig of lijkt aangedreven te worden door een motor. – Praat erg veel en onderbreekt anderen. – Flapt antwoorden eruit. – Vindt het moeilijk op zijn of haar beurt te wachten. ADHD is een van de meest voorkomende ontwikkelingsstoornissen, met name bij jongens (jongens krijgen vier keer vaker de ADHDdiagnose dan meisjes). ADHD wordt gediagnosticeerd in 8 tot 10 procent van alle jongens en 3 procent van de meisjes. Onderzoekers nemen aan dat een tragere rijping van de hersenen of van het neurologisch systeem een tekort aan zelfbeheersing en hyperactiviteit veroorzaakt. Vanwege deze tekorten, hebben deze kinderen meer externe controle van ouders en leerkrachten nodig gedurende een langere

Probleem 12 Hyperactiviteit, impulsiviteit en een korte aandachtsboog

periode dan leeftijdgenoten. Vaak zijn temperament en een korte aandachtsspanne erfelijk of genetisch bepaald. In de meeste gevallen zijn opvoeding of omgeving hier niet de oorzaak van. Slechts in een heel klein percentage is ADHD een reactie op een chaotische thuisomgeving of een tekortschietende opvoeding. Maar het goede nieuws is dat ouders en leerkrachten de thuisomgeving en de schoolomgeving kunnen veranderen waardoor kinderen met ADHD geholpen worden om net zo te functioneren als hun leeftijdgenoten zonder ADHD. Van kinderen met ADHD kunnen goede resultaten worden verwacht als ouders en leerkrachten begripvol zijn, steun bieden en effectief te werk gaan bij het leren gehoorzamen. Zulke kinderen hebben extra toezicht en begeleiding nodig en extra veel tussenkomst van ouders en school. Hoewel de onderwijs- en opvoedingstaak aanvankelijk extreem zwaar is, kunnen de resultaten op de lange termijn heel lonend zijn. Veel van deze kinderen groeien op tot uiterst succesvolle en productieve leden van de maatschappij. Aan de andere kant zal een kind met ADHD dat voortdurend terechtgewezen, bekritiseerd en streng gestraft wordt, weinig zelfvertrouwen en zwakke sociale vaardigheden ontwikkelen en slechtere schoolresultaten behalen. Ook zal het kind ontmoedigd raken in zijn pogingen een taak succesvol af te ronden. wat te doen? Hoewel er over de diagnose ADHD geen uitsluitsel te geven is voordat uw kind vijf of zes jaar oud is, kunt u een kind met een korte aandachtsspanne, impulsiviteit en een hoog activiteitenniveau al vanaf de leeftijd van 18 maanden helpen. Hier volgen enkele nuttige methoden. Beloon goed gedrag Onderzoek heeft aangetoond dat van nature ‘moeilijke’ en ‘drukke’ kinderen vaker kritische feedback en negatief commentaar krijgen en minder complimentjes dan andere, minder drukke kinderen. Omdat deze kinderen uiterst vermoeiend zijn om mee om te gaan, trainen ze als het ware hun ouders om hen niet te prijzen of te belonen. Maar ze hebben juist meer behoefte aan positieve feedback dan kinderen die zich ‘normaal’ ontwikkelen. Zelfs wanneer ze geprezen worden, merken kinderen met ADHD dat vaak niet op. Dat betekent dat u hard moet werken om elk positief gedrag dat uw kind laat zien te prijzen. Uw doel zou moeten zijn dat u minimaal 5 complimentjes geeft voor elke correctie die u uw kind moet geven. Het is met name belangrijk om gedrag te prijzen waaruit een langere aandachtsspanne blijkt en volharding in bepaalde opgaven, zoals stil zitten lezen, kleuren, puz-

327

328

Pittige jaren

zelen of rustig spelen. Beloon alle rustige en doelbewuste activiteiten die tot een resultaat leiden. Zo kunt u bijvoorbeeld zeggen: ‘Ik vind het heel goed dat je die tekening hebt afgemaakt’, of ‘Wauw! Je zit zo netjes aan tafel nu!’, of: ‘Dat was geweldig. Je hebt jezelf weer rustig gemaakt’, of: ‘Dat was geweldig. Je bent het blijven proberen ook al lukte het bijna niet om het kasteel te bouwen omdat het steeds omviel.’ U kunt hen ook leren zichzelf te belonen. Leer ze om lovende opmerkingen over zichzelf hardop te zeggen, zoals: ‘Ik heb het goed gedaan’, of: ‘Ik zat heel goed stil.’ Dit is het begin van kinderen te leren hoe ze naar hun eigen gedrag kunnen kijken (zelfevaluatie). Tastbare beloningen en beloningsprogramma’s Er kunnen programma’s met tastbare beloningen worden ingesteld om het kind aan te moedigen rustiger en met meer aandacht te spelen. Bepaal in de eerste plaats hoelang uw kind doorgaans rustig speelt of met een activiteit bezig is. Het kan zijn dat dit slechts e´e´n tot vijf minuten is. Plan vervolgens elke dag een speeltijd en zet een (kook)wekker op het aantal minuten waarvan u zeker weet dat uw kind dat kan volhouden, bijvoorbeeld drie minuten. Prijs gedurende deze tijdspanne van tijd tot tijd zijn aandacht, maar pas op dat u het kind niet te veel afleidt. Als het kind onafgebroken speelt gedurende de ingestelde tijd, beloon het dan met bijvoorbeeld een sticker of een cadeautje. Deze aanpak kan ook voor andere situaties worden toegepast, zoals vijf minuten aan tafel blijven zitten, aan een verzoek voldoen, een puzzel afmaken, vijf minuten lezen, vijf minuten lang goed samenspelen met een ander kind, op z’n beurt wachten, een taak afmaken. Deze stickers kunnen worden ingeruild voor speelgoed, extra voorrechten of een leuk uitstapje. U kunt na drie of vier dagen de tijdsduur waarvan u verwacht dat uw kind betrokken blijft bij de activiteit geleidelijk aan verlengen. Het helpt om elke dag een bepaalde tijd te reserveren waarin u met uw kind aan het geleidelijk verhogen van zijn doorzettingsvermogen en aandacht werkt. Zorg dat u die tijdspanne niet verlengt voordat hij het consequent volhoudt. Stel duidelijke grenzen, geef structuur en organiseer goed Met een actief, snel afgeleid kind moet u de regels thuis heel duidelijk formuleren en specifiek zijn over welk gedrag gewenst is. Zo kunt u zeggen: ‘Je moet vijf minuten rustig met ons aan tafel zitten. Wanneer de wekker gaat, mag je vragen of je van tafel mag.’ Consequent grenzen aangeven geeft kinderen een kalm en veilig gevoel. Probeer uw verzoeken zo mogelijk kort en concreet te houden. Zorg voor zo

Probleem 12 Hyperactiviteit, impulsiviteit en een korte aandachtsboog

min mogelijk afleiding als u het kind iets vraagt en houd oogcontact. Het is misschien nodig het kind even aan te raken en bij hem neer te hurken zodat uw ogen op gelijk niveau zijn. Omdat deze kinderen moeite hebben met overschakelen van de ene naar de andere activiteit, dient u hen erop voor te bereiden als er iets anders gaat gebeuren; dit kan problemen voorkomen. Voordat u boodschappen gaat doen zou u kunnen zeggen: ‘Denk eraan, je mag nergens aankomen in de winkel, maar je mag wel dit stuk speelgoed vasthouden.’ Als uw kind aan het spelen is, kunt u zeggen: ‘Over vijf minuten gaan we ons klaarmaken voor school.’ Het kan ook helpen om een heel actief kind bezig te houden met nieuw speelgoed of speciale boeken in situaties waarin het langere tijd stil moet zitten, zoals bij de dokter of in een vliegtuig. Het is belangrijk om het speelgoed thuis in de slaapkamers van een label te voorzien en netjes op te bergen. Te veel speelgoed overstelpt gemakkelijk afgeleide kinderen en kan hen van het ene naar het andere voorwerp lokken. Stop speelgoed weg in dozen en haal af en toe een ‘nieuw’ stuk speelgoed te voorschijn waar uw kind mee kan spelen. Negeer en buig om Veel mild vervelend gedrag, zoals friemelen, wiebelen, op de stoel hangen, en dingen roepen, is het best aan te pakken door het te negeren, met name als het niet echt stoort of anderen of het kind pijn doet. Vaak spreken kinderen met ADHD hun gedachten uit en hebben ze meer tijd nodig te leren deze gedachten voor zichzelf te houden (zelfspraak). Dit is een manier voor hen om zichzelf af te remmen en dit kan genegeerd worden. U kunt negeren combineren met gedrag ombuigen of het kind afleiden. Als uw kind bijvoorbeeld zit te wiebelen en te friemelen tijdens het eten, kunt u dit negeren, maar haar vragen het zout door te geven of even op te staan om een schone lepel te pakken. Dit kan het friemelen doorbreken en geeft u ook de kans uw kind te prijzen voor luisteren. U helpt uw kind door zijn of haar aandacht ergens anders op te richten door hem of haar de mogelijkheid te geven even te bewegen. Wees vasthoudend Als u kalm en consequent een time-out toepast, kan dat heel goed zijn voor gedragingen als niet luisteren, dingen stuk maken en slaan. Time-out leert deze kinderen om rustig te worden en zorgt ervoor dat ze geen aandacht krijgen voor hun ongewenste gedrag.

329

330

Pittige jaren

Leer uw kind zichzelf te beheersen Heel kleine kinderen krijgen meestal meteen wat ze willen omdat ouders snel reageren op kinderen die zich druk maken en geı¨rriteerd raken. Naarmate kinderen ouder worden is het de bedoeling dat hun vermogen om even te wachten steeds meer toeneemt. U kunt uw kind leren wachten door niet elke keer als het iets wil, meteen toe te geven. Complimentjes geven als het kind in staat is om langer te wachten is ook effectief. U kunt uw kind leren om tegen zichzelf te zeggen even geduld te oefenen, zoals: ‘Ik zal niet alles meteen opeten. Ik bewaar wat voor straks’, ‘Het is heel goed van mij om deze puzzel af te maken’, ‘Ik kan op mijn beurt wachten’, of ‘Ik wil dit afmaken zodat ik mijn aandacht vasthoud en dan ga ik straks wel spelen.’ Leer uw kind probleemoplossende vaardigheden Impulsieve reacties bij kinderen komen vaak voor omdat ze niet over betere methoden beschikken om te krijgen wat ze willen. Ze moeten probleemoplossende strategiee¨n leren en de gevolgen van zulke strategiee¨n leren overzien. Het komt erop neer dat uw kind verschillende oplossingen voor een probleem moet leren bedenken. Als uw zoon bijvoorbeeld de gewoonte heeft om speelgoed waarmee andere kinderen spelen, af te pakken, kunt u er een soort spelletje van maken door te zeggen: ‘Laten we net doen of je vriendje op een fietsje rijdt. Wat kun jij doen om er ook op te mogen?’ Als hij een idee heeft, moedig hem dan aan en vraag om nog iets te verzinnen. ‘Dat is een goed idee. Wat kunnen we nog meer proberen?’ Als u zeker weet dat het kind zo veel mogelijk oplossingen heeft bedacht, kunt u nog meer oplossingen aanreiken. U kunt de oplossing opperen dat het andere kind een speciaal stuk speelgoed krijgt om mee te spelen, in ruil voor het gebruik van het fietsje. U kunt deze oplossingen uitspelen door middel van poppen, knuffels, of gewoon zelf. Vraag hem vervolgens om de gevolgen van elke oplossing te overdenken. U kunt hem bijvoorbeeld leren dat als hij het vriendje slaat omdat hij op het fietsje wil, hij waarschijnlijk in problemen raakt en zijn vriend boos zal worden. Een andere manier om kinderen te leren problemen op te lossen is een probleemsituatie te bespreken die zich heeft voorgedaan en te bekijken hoe uw kind de situatie anders had kunnen aanpakken. Dit zal een zeer waardevol gesprek zijn zolang u uw kind niet als schuldige aanwijst of bekritiseert. In plaats daarvan moet de aandacht gericht zijn op het bedenken van goede manieren om een probleem op te lossen, mocht het zich weer voordoen.

Probleem 12 Hyperactiviteit, impulsiviteit en een korte aandachtsboog

Accepteer de beperkingen van uw kind Het is belangrijk dat u zich realiseert dat dit gedrag niet opzettelijk is en ook geen bewuste poging is om het u als ouder moeilijk te maken. Accepteer het feit dat uw kind uit zichzelf heel actief is, energiek en een korte aandachtsspanne heeft. Zo zal uw kind waarschijnlijk altijd blijven. U kunt een kind dat van nature ‘moeilijk’ is of ADHD heeft, helpen zijn gedrag en energie in goede banen te leiden, maar u kunt zulk gedrag niet uitschakelen. Niemand kan een hyperactief kind veranderen in een rustig, meegaand kind. Zo’n poging is niet alleen frustrerend, maar ook schadelijk voor het kind. Uw tolerantie, geduld en acceptatie zijn cruciaal voor uw actieve kind om zich te leren aanpassen. Informeer andere mensen over wat uw kind precies mankeert Soms worden hyperactieve kinderen het mikpunt van negatieve reacties of krijgen ze een etiket opgeplakt door leerkrachten, kennissen en buren. Deze volwassenen zijn zich niet bewust van het probleem ADHD en kunnen onbedoeld de ouders de schuld geven van het feit dat ze een probleemkind hebben of ze interpreteren het ongewenste gedrag van het kind als doelbewuste manipulatie. Het is belangrijk dat u buren, leerkrachten en familieleden goed informeert en hun hulp inroept. Als u hen helpt in te zien dat uw kind erg zijn best doet, maar af en toe moeite heeft zijn energie onder controle te houden, ondervindt u waarschijnlijk meer steun. Ook uw kind zal een positievere boodschap meekrijgen. Ook al zult u het af en toe niet meer zien zitten met zo’n vermoeiend kind, het is toch belangrijk om voortdurend de boodschap door te geven dat er van haar of hem gehouden wordt en dat het kind geaccepteerd wordt zoals het is. Zolang zelfwaardering en zelfvertrouwen van uw kind groot genoeg zijn, zal uw kind in staat zijn veel van de obstakels te overwinnen waar het op school en op het sociale vlak tegenaan loopt. Laad uzelf regelmatig op Elke volwassene zou uitgeput raken als hij 24 uur per dag met een kind met ADHD zou moeten omgaan. Geef uzelf de gelegenheid er af en toe tussenuit te gaan, gun uzelf een persoonlijke time-out en laad uzelf op zodat u beter aan de extra eisen die uw kind u stelt, tegemoet kunt komen. Het helpt om minstens e´e´n avond per week een vaste oppas te hebben. Ouders die de hele dag thuis zijn hebben een paar middagen per week oppas nodig zodat ze even weg kunnen om aan zichzelf toe te komen. Even ertussenuit gaan is niet alleen verfrissend,

331

332

Pittige jaren

maar u laat ook aan uw kind zien dat u voor uzelf kunt zorgen en opgewassen bent tegen de situatie. Medicijnen Uit onderzoek blijkt dat ongeveer twee derde van de kinderen van wie is vastgesteld dat ze ADHD hebben, baat heeft bij medicijnen zoals Ritalin. Het kind lijkt zich beter te kunnen concentreren en weet impulsieve reacties gemakkelijker te onderdrukken. In het algemeen worden geen medicijnen voorgeschreven aan kinderen onder de 6 jaar. Ook zou het uitproberen van medicijnen altijd voorafgegaan moeten worden door grondig medisch onderzoek en een beoordeling van het functioneren van uw kind op school. Ook dient een individueel leerprogramma te worden opgesteld met de school. Uit onderzoek blijkt dat medicijnen zonder speciale leer- en opvoedingsprogramma’s op de lange termijn geen effect sorteren. Ook al helpt de medicatie op zich, ouders moeten voorzichtig zijn met de boodschap die ze hun kinderen geven. Soms wordt kinderen verteld, direct of indirect, dat ze zich dankzij de medicijnen goed gedragen. De onuitgesproken gedachte is hier dat het kind verantwoordelijk is voor zijn ongewenste gedrag, maar niet voor gewenst gedrag. Dit is natuurlijk een zeer ontmoedigende boodschap. Ongeacht de vraag of uw kind medicijnen krijgt, blijft hij of zij verantwoordelijk voor gedragsproblemen en gaan we ervan uit dat het kind kan leren zijn gedrag te veranderen. Zorg ook dat u uw kind (en niet de medicijnen) prijst om eventuele successen. Speciale onderwijsprogramma’s Twee tot drie keer per week een paar uur per dag naar een kinderdagverblijf of peuterspeelzaal leert jonge kinderen hoe ze zich in groepsverband moeten gedragen. Het is belangrijk dat u op zoek gaat naar een schoolomgeving met veel steun, in plaats van een omgeving die hen frustreert. Vaak hebben kinderen met ADHD baat bij kleine klassen, een rustige leeromgeving en het betrokken worden bij klassentaken, zoals het bord uitvegen of het uitdelen van stencils. Dit helpt hen vaak hun overtollige energie kwijt te raken. Het is belangrijk dat hun leerkrachten de behoefte aan beweging, aanpassing en extra steun erkennen. Als u het gevoel hebt dat uw kind ADHD heeft, bespreek dit met de huisarts met het oog op een eventuele doorverwijzing voor onderzoek. Training voor sociale vaardigheden en probleemoplossende vaardigheden Kinderen met ADHD lopen vaak achter in de ontwikkeling van hun sociale en emotionele vaardigheden, hoewel ze best pienter kunnen

Probleem 12 Hyperactiviteit, impulsiviteit en een korte aandachtsboog

zijn. Vanwege hun impulsiviteit zijn ze minder vaardig om problemen op te lossen en met conflicten om te gaan met leeftijdgenoten en vinden ze het moeilijk om vriendjes te maken. Het is aangetoond dat hun spelvaardigheden met andere kinderen een grote achterstand laten zien in vergelijking met ‘normaal’ ontwikkelde kinderen. Om deze reden worden ouders aangemoedigd om e´e´n op e´e´n met kun kinderen te spelen, gebruik makend van de kindgerichte aanpak, het bieden van emotionele steun en het coachen van spel met leeftijdgenoten, beschreven in hoofdstuk 1. Het is heel belangrijk voor ouders om het goede voorbeeld te geven en hun kinderen aan te moedigen wanneer ze hen zien delen, wachten, om de beurt gaan, luisteren en rustig blijven in moeilijke situaties. Geef zelf het goede voorbeeld wat betreft zelfbeheersing, probleem oplossen en rustige activiteiten U kunt uw kind ook helpen door hardop rustige en positieve dingen tegen uzelf te zeggen. Als u bijvoorbeeld niet verder komt met een puzzel, zegt u hardop tegen uzelf: ‘Ik kan beter stoppen en nadenken voordat ik verder ga.’ Of als u verkeerd rijdt met de auto kunt u zeggen: ‘Ik denk dat ik verkeerd gereden ben. Ik kan beter even stoppen en bedenken wat ik nu ga doen.’ Op dezelfde manier kunt u, als u wilt dat uw kind meer leest of rustig aan projecten werkt, het goede voorbeeld geven. Het is zoals altijd belangrijk om zelf het gedrag te vertonen dat u van uw kind verlangt. (Zie hoofdstuk 11 voor informatie over positieve zelfspraak.) Het opvoeden van een kind met ADHD kan uitputtend zijn, maar ook enorm lonend. Het is belangrijk te onthouden dat u en de leerkracht van uw kind de grootste bijdrage leveren aan het succes van uw kind. Door er hard aan te werken en dat consequent vast te houden, wordt uw kind zowel thuis als op school succesvol. Vergeet niet, temidden van deze lastige opvoedingstaak, de tijd te nemen om van de energie en de levenslust van uw kind te genieten.

333

Probleem 13 Uw kinderen helpen bij het omgaan met echtscheiding

Een echtscheiding is een pijnlijke gebeurtenis die een grote weerslag heeft op het hele gezin. Hoewel we aannemen dat ten minste 52 procent van alle kleine kinderen de ontwrichting als zodanig ervaart, zijn maar weinig gezinnen echt voorbereid op het trauma en de stress die een scheiding veroorzaakt. De praktische problemen van een scheiding, zoals een gedwongen verhuizing, een kleinere woonruimte en financie¨le problemen, kunnen ernstige stress veroorzaken. Het verlies aan inkomen kan een moeder dwingen om fulltime te gaan werken of een opleiding te gaan volgen, waardoor het gezin afhankelijk wordt van fulltime kinderopvang. Alleenstaande vaders komen voor taken te staan waarmee ze niet vertrouwd zijn, zoals de was doen, boodschappen doen, eten koken en schoonmaken. In het eerste jaar zullen vaders en moeders angstiger, depressiever en bozer zijn dan normaal en met gevoelens van afwijzing en tekortschieten kampen; ook zullen ze een soort identiteitscrisis doormaken. Ze voelen zich vaak eenzaam en vervreemd van hun getrouwde vrienden en vroegere sociale leven. Ook kinderen reageren sterk op een scheiding. Drie- tot vijfjarigen hebben geen duidelijk beeld van de gebeurtenissen en reageren nog wel eens op het verlies van een ouder met de angst dat elk normaal afscheid in het dagelijks leven betekent dat ze in de steek gelaten worden. Ze kunnen gespannen en bang zijn als ze naar de kinderopvang gaan of bij een oppas moeten blijven. Veel kinderen klampen zich vast aan de ouder bij het afscheid, gaan jammeren of huilen of krijgen een driftbui. Bij het slapengaan kunnen de angst voor nachtmerries en andere angsten in smeekbeden uitlopen om bij de ouder in bed te mogen slapen. Een terugval in onzindelijkheid of een grotere behoefte aan knuffels zijn ook gebruikelijke reacties op een scheiding. Over het algemeen lijken kinderen een onstilbare honger te hebben naar affectie en koestering door de belangrijkste volwassenen in hun leven. Peuters vertonen daarnaast vaak agressiever gedrag en andere gedragsproblemen. Aangezien ze moeite hebben om fantasie van de

Probleem 13 Uw kinderen helpen bij het omgaan met echtscheiding

werkelijkheid te onderscheiden, verzinnen ze vaak verhaaltjes om het vertrek van een ouder te verklaren, vooral als de scheiding niet duidelijk aan hen is uitgelegd. Sommige kinderen ontkennen de scheiding gewoon en fantaseren dat beide ouders weer herenigd zijn in het gezin. Veel kinderen komen tot de slotsom dat het weggaan van de ouder een persoonlijke afwijzing betekent van henzelf, of dat de ouder die is weggegaan het oude gezin voor een nieuw en ‘beter’ gezin heeft ingeruild. Nog een veel voorkomende reactie is de tendens zich verantwoordelijk te voelen. Omdat kinderen van nature egocentrisch zijn, beseffen ze vaak niet dat een scheiding alleen met de relatieproblemen van de ouders te maken heeft, en niet met hun eigen gedrag. Op schuldgevoel gebaseerde fantasiee¨n zijn vaak voor een deel gebaseerd op woordenwisselingen waarin zij het onderwerp waren en die ze gehoord hebben voordat de scheiding plaatsvond. Kinderen in de leeftijd van zes tot acht jaar zijn intellectueel en emotioneel rijper, zodat ze de betekenis van een scheiding en bepaalde implicaties voor zichzelf beter begrijpen. Ze voelen zich minder snel verantwoordelijk dan peuters. Ze zijn echter, net als de allerkleinsten, bang om afgewezen te worden en zonder gezin achter te blijven. Ze voelen zich vaak eenzaam, terneergeslagen en heel verdrietig. Fantasiee¨n als geen eten meer krijgen of als het afpakken van speelgoed of een ander belangrijk ding in hun leven, kunnen hun gedachten beheersen. Uit onderzoek bleek dat kinderen die bij hun moeder blijven wonen, zelden openlijk boos zijn op hun vader, alsof ze bang zijn dat die boosheid hen ertoe zou brengen hen af te wijzen. Aan de andere kant bleek dat veel kinderen heel boos zijn op hun moeder, omdat zij de scheiding veroorzaakt heeft of hun vader de deur heeft gewezen. Ook bleek dat de meeste kinderen graag willen dat hun ouders zich weer verzoenen; hierover hebben ze steeds terugkerende fantasiee¨n. Kinderen in de leeftijd van acht tot twaalf jaar blijven schijnbaar in evenwicht, zijn dapperder en lijken hun gevoelens beter onder controle te hebben dan kleine kinderen. Anders dan kleinere kinderen voelen ze zich echter beschaamd en opgelaten over wat er gebeurd is en proberen ze de gebeurtenis voor leerkrachten en vriendjes te verbergen. Het opvallendste kenmerk dat ze gemeen hebben is intense boosheid, meestal gericht tegen hun moeder. Ze kunnen problemen krijgen in hun relaties met leeftijdgenoten en gaan soms duidelijk slechter presteren op school. Ook hebben ze vaak meer last van hoofdpijn, buikpijn en andere lichamelijke klachten. Voor een adolescent is een scheiding een ander soort bedreiging. In de normale ontwikkeling zijn kinderen op deze leeftijd juist bezig zich

335

336

Pittige jaren

van hun ouders te verwijderen om een eigen, onafhankelijke identiteit op te bouwen. Een scheiding verstoort dit proces en ondermijnt voor de tiener het beeld van het gezin als een veilige, voorspelbare thuishaven. Vaak worden de rollen in feite omgedraaid, vooral als de ouders afspraakjes maken en op vrijersvoeten gaan. Omdat ze dan zo in beslag worden genomen door hun eigen wensen en beslissingen, zijn ze niet goed in staat aandacht te hebben voor de wensen en behoeften van hun kinderen. Adolescenten hebben vaak het gevoel dat ze na de scheiding worden gepusht om maar zo snel mogelijk onafhankelijk te worden. Omdat de echtelijke breuk op een leeftijd komt dat de doorsnee adolescent bezig is met man/vrouwrelaties en seks, kunnen deze onderwerpen een bron van angst vormen. Tieners kunnen bang worden dat ook zij zullen mislukken in de liefde en in het huwelijk. Ze zullen het als een verlies en verdriet ervaren en tonen soms intense woede ten opzichte van wat zij zien als verraad, egoı¨sme en ongevoeligheid van hun ouders. Ouders worden dan ook niet meer als model gezien. Soms zoekt een van de ouders in de scheidingsperiode steun bij de adolescent, soms doen zelfs beide ouders dit. Het kan de boosheid, het schuldgevoel en de depressie bij adolescenten nog verergeren en zorgen voor conflicten op het gebied van trouw en loyaliteit. Adolescenten reageren soms terughoudend en bouwen uit zelfbescherming een afstand in. Ze voelen zich in de aanpassingsperiode na de scheiding niet alleen vervreemd van het gezin, maar hebben ook moeite om goed met hun leeftijdgenoten om te gaan. Ze ervaren sterke gevoelens van schaamte en verlegenheid om het mislukte huwelijk van hun ouders en vertellen soms zelfs hun beste vrienden niets over de scheiding. Ten slotte maken adolescenten zich vaak druk over geld, vooral over de vraag of hun ouders wel genoeg geld overhouden voor hun scholing en studie. impact op ouder-kindrelaties De scheiding leidt ertoe dat ouders meer last hebben van stress. Ze worden in beslag genomen door hun eigen zorgen en geven hun kinderen daardoor vaak minder aandacht en affectie. Aan de andere kant worden kinderen soms agressiever, afhankelijker, zijn ze ongehoorzamer en veeleisender en minder warm of liefhebbend. Het schuldgevoel van ouders, hun gekwetste zelfbeeld en hun angst voor de boosheid van hun kinderen kan er de oorzaak van zijn dat ze minder goed communiceren en minder consequent zijn in de opvoeding. Sommige moeders proberen de vaderrol over te nemen en worden steeds meer de handhaver van strenge regels. Dit betekent meestal dat ze strenger optreden en steeds vaker straf opleggen. Vaders wor-

Probleem 13 Uw kinderen helpen bij het omgaan met echtscheiding

den daarentegen vaak toegeeflijker en stellen minder eisen, omdat ze bang zijn de liefde van hun kinderen te verliezen. Op deze manier wordt het normale opvoedingsproces ontwricht, wat de gedragsproblemen nog meer in de hand werkt. De problemen van kinderen kunnen heviger worden als ze gedwongen worden op e´e´n lijn te gaan zitten met de ene ouder en de andere moeten afkeuren om zeker te zijn van de affectie van de eerste. Een ander ontwrichtend proces doet zich voor als ouders in hun kind de voormalige echtgenoot zien en het kind als zondebok gebruiken voor de vijandelijke gevoelens die ze tegen de voormalige echtgenoot koesteren. Kinderen kunnen aan de andere kant het verlies van een ouder proberen op te vangen door een echte of ingebeelde rol aan te nemen. Reeds op heel jonge leeftijd kunnen jongens de rol van ‘pater familias’ op zich nemen. En als ze zich identificeren met de agressieve kant van hun vader, zullen ze waarschijnlijk vijandig tegen hun moeder doen, wat de situatie nog zal verslechteren. Een derde mogelijk riskante situatie doet zich voor als ouders hun kinderen als gelijke behandelen. Dit is het geval als ze zich herhaaldelijk tot hun kroost wenden voor steun, advies en gezelschap. Kinderen lopen in dit soort situaties het risico depressief te worden of in de war te raken. wat te doen? Hoewel een scheiding het leven van ouders en kinderen ingrijpend verandert, wil het niet automatisch zeggen dat ze psychologische schade lijden of een achterstand in de ontwikkeling oplopen. Belangrijk voor de algemene aanpassing van kinderen is de manier waarop hun ouders met de scheiding en de nasleep ervan omgaan. De ouders spelen een essentie¨le rol in het beperken van zowel de directe als de langetermijngevolgen op de sociale en emotionele ontwikkeling van hun kinderen. Hierna volgen enkele manieren om uw kinderen te helpen bij het aanpassen aan de nieuwe gezinsstructuur na een scheiding. Praat met uw kinderen over de scheiding Uit onderzoek blijkt dat 80 procent van de kleine kinderen geen enkele uitleg krijgt over de scheiding, noch de verzekering krijgt dat een van de ouders voor het kind zal blijven zorgen. Veel kinderen zeiden dat ze op een ochtend wakker werden en dat een van de ouders weg was! De scheiding was dan ook een schok voor de meesten aangezien velen zich niet bewust waren dat hun ouders zich zo ongelukkig voelden voor ze uit elkaar gingen. Deze bevindingen geven aan dat het uiterst belangrijk is dat u in een vroeg stadium even rustig gaat zitten en met

337

338

Pittige jaren

uw kinderen de op handen zijnde breuk en scheiding bespreekt. Dit zou een week of twee voor het daadwerkelijk uiteengaan moeten plaatsvinden. Als deze informatie te vroeg wordt gegeven, geloven uw kinderen niet dat het echt zal gebeuren. Als u daarentegen slechts een paar dagen tevoren ervoor gaat zitten, hebben ze niet voldoende tijd om zich aan te passen of gerustgesteld te worden door antwoorden op hun vragen aan beide ouders. Het is belangrijk zo eerlijk en open mogelijk te zijn. Wat scheiding inhoudt dient uitgelegd te worden op een niveau dat afgestemd is op hun verstandelijke en emotionele ontwikkeling. De uitleg dient feitelijk en realistisch te zijn, en daarbij moet de basisreden voor de scheiding zo zakelijk mogelijk worden gegeven. Informatie achterhouden over de belangrijkste redenen voor de scheiding zal alleen maar angst, onzekerheid en wantrouwen veroorzaken. Overstelp uw kinderen echter niet met de saillante details, betrek ze niet in de schuldvraag en maak geen denigrerende opmerkingen. Bovendien moet u benadrukken dat de scheiding een zaak is tussen u en uw echtgenoot en dat deze geen gevolgen heeft voor de liefde die de ouders voor hen hebben. Verzeker uw kinderen dat ze niet in de steek gelaten of gescheiden worden Het is belangrijk dat uw kinderen gerustgesteld worden dat ze gewoon twee ouders blijven houden, ook al wonen die apart. Het helpt om het verschil aan te geven tussen echtelijke liefde en ouderlijke liefde. U kunt zeggen: ‘Ouders houden nooit op met van hun kinderen te houden. Ik zal altijd van jullie houden omdat jullie mijn kinderen zijn.’ Als een ouder echter niet van plan is voor de kinderen te blijven zorgen en helemaal weg wil, is deze geruststelling niet ree¨el en kweekt ze alleen maar teleurstellingen. In zo’n geval kunt u beter eerlijk zijn over de mate van betrokkenheid van die ouder. Kinderen hebben behoefte aan concrete informatie over waar u en uw ex-echtgenoot gaan wonen en hoe vaak ze ieder van u zullen zien. Maak de wereld van uw kinderen zo betrouwbaar en voorspelbaar mogelijk Vertel uw kinderen waar ze gaan wonen, wie wanneer voor hen zorgt en welke veranderingen er gaan komen in school of dagopvang. Aangezien een scheiding hen het gevoel geeft dat hun wereld plotseling minder betrouwbaar en voorspelbaar is, is het belangrijk dat u hen zo veel mogelijk praktische informatie geeft om hen meer zekerheid te geven.

Probleem 13 Uw kinderen helpen bij het omgaan met echtscheiding

Cree¨er een sfeer waarin uw kinderen kunnen praten, vragen kunnen stellen en hun gevoelens mogen uiten Uw kinderen stellen soms steeds opnieuw dezelfde vraag, bereid u dus voor dat u herhaaldelijk de redenen voor de scheiding moet noemen als hen dit helpt om de boodschap te verwerken. Ze hebben mogelijkheden nodig om gevoelens van verdriet, pijn en boosheid te uiten. Weerhoud hen niet van huilen of gevoelens uiten door te zeggen dat ze ‘flink’ moeten zijn. Voortdurende, open communicatie zal nodig zijn voor de maanden en jaren die nog volgen na de scheiding. Wees u echter bewust dat niet alle kinderen op dezelfde manier reageren. In het begin willen sommigen er helemaal niet over praten en reageren ze ontkennend. Ze zijn misschien bang om hun boosheid te uiten uit angst voor afwijzing. Of ze houden hun gevoelens voor zich om hun ouders nog meer ongemak te besparen. Soms kan het meerdere maanden duren voordat een kind in staat is zijn verdriet en boosheid te uiten, omdat het dan pas durft aan te nemen dat deze gedachten niemand kwetsen. Gebruik uw kinderen niet als spion Gebruik uw kinderen nooit als spion, boodschapper of middel om uw ex een slag toe te dienen. Als zij tussen u beiden in komen te staan voelen ze zich schuldig en kunnen ze zich niet meer tot een van de ouders wenden voor steun. Dit kan hen geheel in beslag nemen ten nadele van hun sociale, emotionele en schoolse ontwikkeling. Vermijd negativiteit en boosheid ten opzichte van de afwezige ouder Uw kinderen mogen nooit tussen u beiden in komen te staan, maar dienen ook oprecht te worden aangemoedigd om zowel van u als van uw ex-partner te houden en een gezonde relatie met u beiden te onderhouden. U mag van een kind niet verwachten dat het partij kiest. Problemen over de financie¨n of de zorg voor de kinderen mogen nooit in hun bijzijn besproken worden, en u mag uw persoonlijke problemen ook niet met hen bespreken, ook al is er niemand anders beschikbaar om te luisteren. Bitterheid en boosheid koesteren ten aanzien van uw ex-partner belemmert de verwerking van de scheiding en houdt de negatieve gevoelens in stand voor uw kinderen. Blootstelling aan een hele lijst klachten over hun moeder of vader ontneemt hen de kans om de draad weer op te pakken en door te gaan met hun leven. Bovendien is elk kind van u ook een kind van uw ex-partner en hem of haar kleineren betekent dat u indirect ook uw kinderen kleineert. Bedenk dat het zelfvertrouwen van uw kinderen kwetsbaar is, met

339

340

Pittige jaren

name in perioden van stress, en dat zij steun nodig hebben om een goed gevoel over zichzelf te houden. Gun uzelf en uw kinderen de tijd om het proces door te maken Het verwerkingsproces en het omgaan met de spanningen die een scheiding met zich meebrengt kost tijd en energie. De meeste ouders en kinderen zeggen dat ze twaalf tot zestien maanden na de scheiding weer tevreden waren met hun leven. Wees consequent in het stellen van grenzen en regels Vermijd excessieve uitgaven of te grote toegeeflijkheid en toon uw liefde en zorg door meer tijd met uw kinderen door te brengen. Reageren ze met negatief gedrag zoals agressie, geef dan consequent uw grenzen aan, geef een time-out of logische gevolgen voor ongewenst gedrag. Uw schuldgevoel over de scheiding mag u er niet van weerhouden de huisregels te handhaven en gepaste grenzen aan te geven. Consequent grenzen aangeven helpt een ordelijke, voorspelbare en veilige wereld te scheppen voor een emotioneel geschokt kind. Tref een bezoekregeling die gesteund en gerespecteerd wordt door u en uw expartner Uit onderzoek blijkt dat in ongeveer twee derde van de gezinnen het bezoek van de andere ouder beladen is met boosheid en vijandschap van de ouders. Bovendien toont onderzoek aan dat de niet-verzorgende ouders (meestal de vader) het heel pijnlijk vinden om hun kinderen te bezoeken. Zij hebben het gevoel hun kinderen kwijt te zijn en verwachten afgewezen te worden door hen. Soms komen deze ouders liever wat minder vaak zodat ze niet elke week met een psychisch trauma geconfronteerd worden. Soms blijven ze emotioneel op een afstand om zichzelf te beschermen tegen de pijn van de scheiding en de verwijdering van hun kinderen. Uit interviews met kinderen blijkt dat ze vinden dat ze niet genoeg contact met de niet-verzorgende ouder hebben. Bij het treffen van een bezoekregeling dienen verschillende dingen in acht te worden genomen. In de eerste plaats stellen oudere kinderen een flexibel schema op prijs. Ook willen ze betrokken worden in de planning van de bezoeken. Jongere kinderen willen meestal een vaste bezoekregeling waarop ze kunnen rekenen. Conflicten over de regeling dienen tot het minimum beperkt te worden omdat ze kinderen opzadelen met het gevoel dat ze oorzaak zijn van een conflict. Het helpt veel als u en uw ex-partner het eens zijn dat uw kinderen van u allebei mogen houden en als ze het met de ene

Probleem 13 Uw kinderen helpen bij het omgaan met echtscheiding

ouder mogen hebben over het plezier dat ze met de andere ouder hadden. Als ze bang moeten zijn om e´e´n van hun gevoelens te uiten, leidt dat tot wantrouwen. Een bezoekregeling moet aan de behoeften van het hele gezin voldoen en zou moeten laten zien dat de ouders bereid zijn om zich aan te passen aan de veranderende behoeften en omstandigheden van de kinderen. Ook dient u zich strikt aan de regeling te houden, tenzij zich een noodgeval voordoet. Telefoontjes met de kinderen zijn een extra manier waarop de niet-verzorgende ouder contact kan houden met zijn kinderen en er zou dan ook regelmatig gebeld moeten worden. Bovendien mogen onderwerpen als kinderalimentatie niet verweven worden met de bezoekregeling en niet gebruikt worden om zaken in het eigen voordeel te manipuleren.

341

Probleem 14 Angst

Julia is zes jaar oud en ze klaagt vaak over buikpijn en hoofdpijn. Soms blijft ze thuis van school vanwege deze klachten. Haar moeder is al meerdere keren met haar naar de dokter geweest. De dokter heeft geen medische oorzaak voor deze symptomen gevonden. Haar moeder denkt dat haar dochter bang is omdat haar oma ernstig ziek is. Ze vraagt zich af of ze haar vaker thuis moet houden. Alex is vier jaar oud en is net begonnen op de kleuterschool. Zijn leerkracht heeft opgemerkt dat hij vaak alleen speelt en contact met andere kinderen vermijdt. Hij is erg verlegen en een beetje teruggetrokken. Als zijn moeder hem naar school brengt, klampt hij zich aan haar vast, huilt hij en wanneer ze weg gaat heeft hij driftbuien. Ze vertelt dat hij ook bang is voor het donker en nachtmerries heeft. Zijn moeder blijft soms bij hem in de klas en houdt hem ook vaak thuis van school. Ze vraagt zich af of hij nog te jong is voor de kleuterschool.

waardoor ontstaat angst? Angsten en zorgen horen bij het opgroeien en komen bij alle kinderen voor. Nachtmerries (met name over monsters, of slechte mannen die hen achtervolgen) vertonen een piek bij kinderen wanneer ze op de kleuterschool zitten. Omdat jonge kinderen deze angsten vaak nog niet in woorden kunnen uiten, uiten ze deze angsten in lichamelijke symptomen als buikpijn of hoofdpijn. Op andere momenten reageren ze op angst met een driftbui, trekken ze zich terug of vermijden ze angstige situaties. Er zijn vele theoriee¨n over de oorzaken van angsten. Sommige ouders zijn zich ervan bewust dat er een incident heeft plaatsgevonden dat voor angst zorgt. Bijvoorbeeld een kind dat aangevallen is door een hond en daardoor bang is geworden voor honden, of een kind dat een vervelende ervaring met duiken in het zwembad heeft gehad en daardoor bang voor water is geworden. Maar vaak is de

Probleem 14 Angst

oorzaak van de angst niet zo duidelijk. Bijvoorbeeld een kind dat voorheen altijd alleen sliep en er ineens ’s nachts uitkomt en zegt dat ze bang is om weer naar haar kamer te gaan, maar niet kan verwoorden waarvoor ze bang is. Wanneer kinderen bang zijn voor iets, bijvoorbeeld zwemmen of alleen slapen, ervaren ze onaangename lichamelijke prikkelingen, zoals een verhoogde hartslag, gespannen spieren, of het samenknijpen van de buik bij het zien van de gevreesde situatie. Het vermijden van de gevreesde situaties (zwemmen of alleen slapen) zorgt voor een afname van deze onaangename gewaarwordingen en zorgt voor opluchting bij het kind, omdat voorkomen wordt dat het kind de gevreesde ervaring meemaakt. Omdat het vermijden als het ware dubbel wordt beloond, namelijk de afname van onaangename gewaarwordingen en het idee dat de gevreesde uitkomst wordt voorkomen, is het aannemelijk dat het kind de situatie zal proberen te blijven vermijden in de toekomst.

P14.1

Ondanks dat kinderen zich hier niet van bewust zijn, kunnen hun lichamelijke symptomen en hun gedrag een reactie zijn op het ver-

343

344

Pittige jaren

mijden van bepaalde gevreesde situaties en aldus het symptoom of het gedrag versterken. Julia bijvoorbeeld is bang haar oma te verlaten aan wie ze erg gehecht is. Wanneer ze buikpijn heeft mag ze thuisblijven bij oma en zal dus vaker buikpijn hebben. Dit gebeurt omdat ze heeft ervaren dat het hebben van buikpijn haar helpt om de gevreesde situatie, het verlaten van haar oma, te vermijden. Alex, die enig kind is, heeft niet veel ervaring met andere kinderen en is bang om zijn moeder los te laten wanneer hij naar school gebracht wordt. Zijn driftbuien zijn soms zo heftig dat zijn moeder hem thuishoudt of bij hem in het klaslokaal blijft. In dat geval zorgen de driftbuien ervoor dat Alex niet gescheiden wordt van zijn moeder: een heel aanmoedigend resultaat voor hem. Of bijvoorbeeld een kind dat bang is om alleen te slapen en bij zijn ouders in bed mag: ook hier weer een heel bekrachtigend resultaat. wat te doen? In alle gevallen helpt u uw kind om te gaan met deze angsten door juist de gevreesde situaties aan te gaan, niet door ze te vermijden. Het vermijden van honden, het zwembad, alleen slapen of uw kind thuis van school houden zal het probleem alleen maar versterken. Wees geduldig en geruststellend Dit is de belangrijkste aanpak. Als uw kind angst laat zien, in welke vorm dan ook, hetzij sociale angst hetzij angst voor school, angst gescheiden te worden van ouders, of lichamelijke symptomen (hoofdpijn of buikpijn), dan is het allerbelangrijkste wat u kunt doen een positieve en vertrouwenwekkende houding aannemen ten opzichte van de mogelijkheden van uw kind om met de situatie om te gaan. Oefen geen druk uit, straf niet, scheldt uw kind niet uit en maak uw kind niet belachelijk door deze angsten. Het kind zal zich hierbij alleen maar meer onkundig en angstig gaan voelen. Allereerst moet u uzelf en uw kind geruststellen dat de situatie helemaal niet gevaarlijk is. Bij lichamelijke symptomen is het handig om uw kind door een kinderarts te laten onderzoeken. Voor angsten gerelateerd aan school kunt u contact opnemen met de leerkracht van uw kind om er zeker van te zijn dat hij/zij steunend en zorgzaam voor uw kind is en dat uw kind niet gepest wordt door andere kinderen. Nadat u uzelf van deze punten hebt gerustgesteld, moet u een gevoel van optimisme overbrengen op uw kind over zijn/haar mogelijkheden om met deze situaties om te gaan. U kunt bijvoorbeeld tegen uw kind zeggen: ‘Ik weet dat je school eng vindt, maar ik weet zeker dat je heel dapper bent en dat het iedere dag

Probleem 14 Angst

een stukje minder eng wordt. Ik durf te wedden dat je vast snel vriendjes zal maken’, of ‘Het gaat heus goed met oma als je er niet bent. Ze wil graag dat je met plezier naar school gaat. Dan kun je haar vertellen wat je allemaal geleerd hebt, dat vindt ze vast geweldig om te horen.’ Prijs uw kinderen voor hun dappere gedrag Wanneer uw kind gemakkelijk afscheid van u neemt op school en met gemak een moeilijke situatie aangaat, prijs het dan voor dit dappere gedrag. Bijvoorbeeld: ‘Wauw, je spierballen lijken wel te groeien, ze worden steeds sterker’. Of ‘Je was erg dapper bij de dokter vandaag. Ik ben trots op je.’ Beschouw uzelf als een soort coach voor uw kind; uw taak als ouder is uw kind aanmoedigen bij het opgroeien. Dat betekent dat u hem/haar prijst voor het nemen van risico’s, het maken van nieuwe vriendjes of iets onafhankelijks doen. Zet een beloningsprogramma op U kunt een stickerkaart met uw kind opstarten voor dapper gedrag zoals naar school gaan en afscheid nemen zonder gedoe. Als uw kind zich terugtrekt uit sociale contacten in de klas kunt u met de leerkracht samenwerken om een programma op te zetten waarbij uw kind geprezen en aangemoedigd wordt voor het samen spelen met andere kinderen. Dit stimuleert het omgaan met anderen en het maken van vriendjes. U kunt ook een stickerkaart starten voor in zijn eigen bed blijven ’s nachts, of naar zwemles gaan, of bij een vriendje blijven slapen. Negeer driftbuien en minimaliseer aandacht voor lichamelijke uitingen van angsten Soms zijn driftbuien en lichamelijke klachten een manier om aandacht te krijgen van volwassenen en deze aandacht kan dit gedrag juist aanmoedigen. Vind een balans tussen steunend zijn en niet te veel aandacht geven aan deze uitingen van angst. Wanneer u uw kind verlaat op school, kunt u bijvoorbeeld uw vertrouwen laten zien door te zeggen: ‘Ik weet zeker dat je vandaag weer plezier zult hebben op school met je vriendjes (kind vertoont eerste tekenen van een driftbui). Kijk eens naar Billy daar. Hij is met de vrachtauto aan het spelen die jij zo leuk vindt (afleiden). Ik ben om 12 uur terug om je op te halen. Dan wil ik graag horen wat je allemaal gedaan hebt.’ Nadat u uw kind gerustgesteld hebt dat u weer terugkomt, loop dan weg zonder aandacht te geven aan de driftbui. Dit kan erg moeilijk zijn voor ouders, maar onthoud, als u op school blijft en uw kind probeert door de

345

346

Pittige jaren

driftbui heen te praten, zal hij/zij leren dat het hebben van een driftbui ervoor zorgt dat u langer op school blijft. Hetzelfde principe geldt voor een kind met buikpijn wanneer het ’s ochtends naar school gaat. U kunt dan zeggen: ‘Ik vind het vervelend dat je buikpijn hebt. Laten we ervoor zorgen dat je iets lekkers hebt voor straks op school. Daarvan gaat mijn buikpijn vaak over.’ Negeer daarna verder gepraat over de buikpijn en maak uw kind verder klaar voor school. Angst om ’s avonds naar bed te gaan kan ook op deze manier aangepakt worden. Nadat het bedritueel voorbij is, stopt u uw kind in en zegt: ‘Ik laat je bedlampje aan en ga nu naar beneden. Ik weet dat je het kan en dat je in je bed blijft tot je lekker in slaap valt.’ Wanneer uw kind huilt of jammert, verlaat dan toch de kamer en negeer het huilen. Zorg voor voorspelbare momenten en vaststaande routines bij afscheid nemen van kinderen met verlatingsangst Het is heel normaal voor jonge kinderen dat ze reageren met vastklampen en huilen wanneer ze achtergelaten worden op school, of thuis bij de oppas, of wanneer ze in bed gestopt worden. Een manier om afscheid te nemen van kinderen is een voorspelbare routine volgen die bestaat uit de volgende stappen: – Uit uw vertrouwen en blijdschap, wees positief over het klaslokaal of over de ervaring die ze gaan opdoen. – Laat ze op een rustige en duidelijke manier weten dat u zo weggaat. Bijvoorbeeld: ‘Over een paar minuutjes moet ik weg naar mijn werk’, of ‘Over een paar minuutjes ga ik weg, uit eten.’ (Ga niet zomaar weg zonder iets te zeggen). – Blijf, zover mogelijk, nog een paar minuutjes in het klaslokaal voordat u weggaat, speel nog even met uw kind. – Herinner uw kind eraan dat u terugkomt. Bijvoorbeeld: ‘Ik ben om 12 uur terug om je op te halen’, of ‘Ik kom terug als je al slaapt, maar ik zie je morgenochtend weer.’ Zorg daarnaast voor voorspelbare routine wanneer u uw kind weer ziet nadat u even weg bent geweest. Daarin moet het volgende zitten: – Kom ook echt terug wanneer u dat gezegd heeft. Lieg niet tegen kinderen over de duur van uw afwezigheid. – Wees blij en enthousiast om uw kind weer te zien. U kunt afgeleid zijn door uw werk of andere stressvolle gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden in de tijd dat u weg was, maar uw kind hoopt een blij gezicht te zien als u er aankomt. Het kind begrijpt het niet als u verdrietig of bezorgd bent en kan denken dat deze gevoelens iets met hem te maken hebben.

Probleem 14 Angst

– Praat, indien mogelijk, een paar minuutjes aan het einde van de dag met de leerkracht, of met andere kinderen of ouders (of oppas), zodat uw kind ziet dat u zich op uw gemak voelt op dat moment en met de mensen waarbij het kind die dag is geweest. Laat zien dat u niet angstig bent Bedenk dat als u angstig gedrag aan uw kinderen laat zien, u een voorbeeld voor hen bent: kinderen leren door te observeren. Als u gevoelens van angst uit voor sociale gebeurtenissen, dieren, insecten, bepaalde situaties of laat merken dat u het erg vindt dat uw kinderen naar school gaan, pikken uw kinderen deze gevoelens op. Probeer vertrouwen uit te stralen naar uw kinderen, ook al bent u zenuwachtig voor deze situaties. Houd ouderlijke conflicten, bezorgdheid en neerslachtige gevoelens in de gaten Veel conflicten tussen ouders of kritiek binnen gezinnen vergroten het gevoel van onzekerheid bij kinderen. Houd het aantal conflicten dat u heeft waar uw kinderen bij zijn in de gaten, probeer deze te hebben wanneer uw kinderen er niet bij zijn. Laat positieve omgang met elkaar en harmonie zien. Houd ook uw eigen uitingen van boosheid en depressie in de gaten, omdat kinderen dit gedrag en deze manier van denken overnemen. Als u merkt dat uw bezorgdheid of innerlijk conflicten goed ouderschap in de weg staan, ga dan op zoek naar hulp om deze symptomen aan te pakken. Versterk het blootstellen Als uw kind bang is voor een bepaalde situatie of activiteit (bijv. zwemmen of honden), zoek dan deze situaties in kleine stapjes op en moedig uw kind aan dat ook te doen. U kunt bijvoorbeeld beginnen met boeken over honden te lezen met uw kind. Dit zorgt voor de nodige informatie en betekent een milde blootstelling aan honden op een niet-bedreigende manier. Stop samen met uw kind om te kijken hoe andere kinderen een hond aaien en laten merken hoeveel plezier ze hieraan beleven. Verwacht niet van uw kind om zelf al de hond te aaien, begin met het kijken naar positieve situaties waarin andere kinderen plezier hebben met een hond. Uw kind zal zich gaan realiseren dat andere kinderen niet bang zijn voor honden. Hij of zij zal inzien dat anderen er juist plezier aan beleven en dit zal zijn/haar angst veranderen in iets positievers. Schakel de hulp van een vriend met een hele lieve hond in en kijk hoe dichtbij u zelf al kunt komen

347

348

Pittige jaren

nog voordat u de hond aait. Prijs uw kind wanneer het ook dichterbij de hond komt, ondanks zijn angst. Leer positieve zelfspraak Leer uw kinderen wat ze tegen zichzelf kunnen zeggen wanneer ze geconfronteerd worden met angst. Doe eerst deze opmerkingen voor, zodat uw kind ze leert en uiteindelijk onthoudt. U kunt hem/haar bijvoorbeeld leren tegen zichzelf te zeggen: ‘Ik ben dapper en ik kan dit!’ Het kind dat bang is voor het donker kunt u helpen door te zeggen: ‘Ik ben een dappere meid, ik kan goed voor mezelf zorgen in het donker. Ik ben veilig in mijn kamer.’ Of het kind dat bang is om op school te blijven kunt u helpen door te zeggen: ‘Ik kan dapper zijn. Ik speel eerst in de bouwhoek en mama is tussen de middag weer terug om me op te halen.’ De nadruk ligt op de kracht van kinderen om zichzelf beter te leren voelen.

P14.2

Denk aan positieve dingen en doe rustgevende oefeningen Een andere manier om kinderen te leren omgaan met hun angsten is door hen manieren te leren waardoor ze zich ontspannen of aan leuke dingen denken. Leer uw kind eerst langzaam adem te halen en elke spier te spannen en te ontspannen, beginnend bij de voeten omhoogklimmend tot het gezicht. Vervolgens kunt u uw kind leren aan

Probleem 14 Angst

iets leuks te denken, zoals naar het strand gaan. U kunt dit elke dag met uw kind oefenen. Dit oefenen voor het slapen gaan kan een goed moment zijn om de dag af te ronden en kan ook nuttig zijn voor het kind dat bang is in het donker of om alleen te slapen. Probleem oplossen Zoals u gelezen heeft in hoofdstuk 8, is de eerste stap het bewust worden van onprettige gevoelens. Wanneer kinderen kunnen herkennen dat ze zich bang of verdrietig voelen, kan hen geleerd worden een aantal oplossingen toe te passen. U kunt hen helpen de verschillende oplossingen te onthouden waaruit ze kunnen kiezen, waaronder: haal 3 keer diep adem, doe een span-ontspan-oefening, denk aan iets leuks, zeg tegen jezelf dapper te zijn, geef jezelf een beloning voor het proberen en ga zo maar door. (Zie hoofdstuk 8.) Leer uw kind sociale vaardigheden Nodig vriendjes uit om te komen spelen en moedig de sociale vaardigheden van uw kind aan. Sociaal vaardig zijn en vriendschap kunnen werken als een beschermende factor of buffer tegen angst of verdriet.

P14.3

349

350

Pittige jaren

Onthoud uw manieren om gedrag te beı¨nvloeden De principes voor het omgaan en sturen van gedrag beschreven in deel 1 van dit boek kunnen kinderen met angst of verdriet helpen. De ideee¨n bij kindgericht spelen helpen uw kind zich zekerder en waardevoller te voelen in hun relatie met u. Het cree¨ren van een voorspelbare omgeving met duidelijke verwachtingen, toezicht en duidelijke gevolgen zorgen ervoor dat uw kind zich veilig en zeker voelt over zijn band met u. U moet zich niet te veel zorgen maken over angsten van uw kinderen; het hebben van angst is een natuurlijk verschijnsel en hoort bij het ouder worden. Angst om met nieuwe situaties om te gaan, gescheiden te worden van ouders en om te gaan met stressvolle gebeurtenissen, zijn heel normaal. Het is belangrijk dat u rustig blijft en dat u vertrouwen heeft in de mogelijkheden van uw kind om met deze situaties om te gaan. Moedig het vermijden van deze situaties niet aan. Kinderen aan wie toegestaan wordt situaties waar ze bang voor zijn regelmatig te vermijden, ontwikkelen meer angsten die wel degelijk van invloed kunnen zijn op hun verdere leven en hun functioneren. Onthoud dat met steun van ouders de meeste kinderen over hun angsten heen groeien. Dus wees geduldig, geruststellend, positief en breng de hoeveelheid aandacht of bezorgdheid die u aan de angsten van uw kind geeft tot een minimum terug. Dit staat garant voor een goed resultaat en doet het zelfvertrouwen van uw kind goed! om niet te vergeten – Zorg voor voorspelbare routines voor het weg gaan en terug komen bij kinderen. – Kom altijd terug wanneer u dat gezegd hebt. – Uit uw vertrouwen in de mogelijkheden van uw kind in het omgaan met angstige situaties. – Geef zo min mogelijk aandacht aan de driftbuien die gepaard gaan met het weggaan en aan de lichamelijke klachten zoals buikpijn en hoofdpijn, nadat een kinderarts (of huisarts) een medische oorzaak heeft uitgesloten. – Leer uw kinderen dappere zelfspraak bij het omgaan met gevreesde situaties. – Leer uw kind aan iets leuks te denken en ontspannende oefeningen te gebruiken in angstige situaties. – Confronteer uw kind met zijn angst met behulp van kleine, duidelijke stapjes. – Zorg voor het goede voorbeeld van andere kinderen die niet bang zijn voor een bepaalde situatie of object.

Probleem 14 Angst

– Moedig dapper gedrag aan door het te prijzen en het te benoemen. – Zet een beloningsprogramma op zodat uw kind de kleine stapjes neemt die nodig zijn om zijn angst te overwinnen.

351

Probleem 15 Het vergroten van de leesvaardigheden van uw kind

Cas is zes jaar oud en zijn moeder is bezorgd over zijn moeite met lezen: ‘Hij kan nog helemaal geen woordjes lezen en de meeste kinderen uit zijn klas kunnen al hele zinnen lezen. Hij denkt dat hij dom is omdat hij nog niet kan lezen.’ Zijn moeder vertelt dat ze probeert met hem samen te lezen thuis, maar dat dit meestal resulteert in frustratie en tranen.

leren lezen varieert Net als peuters in verschillend tempo leren lopen en praten, leren ook niet alle kinderen in hetzelfde tempo lezen. Sommige kinderen kunnen al losse woordjes of zelfs zinnen lezen als ze vier zijn, terwijl anderen dat pas met zeven kunnen. Toch zijn er dingen die ouders kunnen doen om het vlotte lezen en de leesvaardigheden van hun kinderen te vergroten. Veel ouders begrijpen het belang van voorlezen aan jonge kinderen om ze zo klaar te maken voor school. Maar wist u dat de manier waarop u voorleest net zo belangrijk is als hoe vaak u voorleest? De traditionele manier die velen van ons kennen is dat de ouder voorleest en het kind er passief naar luistert. Het probleem van deze aanpak is dat jonge kinderen moeilijkheden hebben om hun aandacht ergens bij te houden en om de verbale taal te begrijpen wanneer ze niet actief betrokken worden bij het proces. In dit hoofdstuk leert u de liefde voor lezen van uw kind te vergroten door gebruik te maken van ‘interactief lezen’, een aanpak die uw kind aanmoedigt actief te zijn, te oefenen en om de verteller van het verhaal te zijn. Het gebruik van deze aanpak, met name in de leeftijd voor leren lezen (3-7 jaar), heeft bewezen een basis te vormen voor het leren lezen. Interactief lezen is leuk en belangrijk bij het aanmoedigen van het leren lezen op school, maar draagt ook bij aan de ontwikkeling van sociale, emotionele en schoolse vaardigheden. Lezen met uw kind helpt bij de ontwikkeling van vaardigheden die voor het hele leven van

Probleem 15 Het vergroten van de leesvaardigheden van uw kind

belang zijn, namelijk zich goed uitdrukken in taal en in het kunnen oplossen van problemen. wat te doen? Hier volgen de vier invalshoeken om uw kind te helpen bij het leren lezen. Geef toelichting, maak contact en beschrijf de plaatjes op de bladzijde Als u met uw kind kijkt naar de plaatjes in het boek, benoem dan wat erop te zien is en beschrijf het verhaal dat afgebeeld staat op de pagina. Geef uw toelichting over wat u ziet wanneer u ieder plaatje aanwijst en u erover vertelt, of ieder woord aanwijst als u het voorleest. Bijvoorbeeld: ‘Daar is een rood dak en een klein vogeltje zit op het randje. En hier galoppeert een groot bruin paard door de wei en een blij jongetje zit op zijn rug.’ U kunt de plaatjes benoemen en wat erop te zien is en ook de kleuren en hoe groot de dingen zijn. Dit is een belangrijke stap die vooraf gaat aan het leren lezen. Kinderen associe¨ren zo het geschreven woord, of in dit geval het plaatje, met het verbale woord. Aanduidingen als ‘onder’, ‘bovenop’, ‘naast’, ‘vlakbij’, en ‘in’ gebruiken bij het beschrijven van de plaatjes helpt kinderen ook de betekenis ervan te begrijpen. Dit is erg belangrijk voor het leren lezen op school. Probeer ook iets te vertellen over de gevoelens van de figuren uit het verhaal, of beschrijf deze. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Hij ziet er boos uit, omdat hij het moeilijk vindt te leren fietsen’ of ‘Hij is blij wanneer hij de kat aait.’ Door emoties te labelen helpt u uw kind om zelf de taal van emoties te leren en ook naar het gevoel en het gezichtspunt van de verschillende personen uit het verhaal te kijken. Dit is het begin van dingen in perspectief zien en meeleven met de ander. Deze methode is met name nuttig voor jonge kinderen die weinig taalvaardigheden hebben en dit vergroot op die manier hun woordenschat evenals hun leesvaardigheden. Begin, om te oefenen, met prentenboeken, boeken met weinig of geen woorden. Een andere manier van commentaar geven, is het maken van een opmerking die verband houdt met een ander verhaal dat uw kind kent. U kunt bijvoorbeeld eruit lichten dat de hoofdpersoon op de hoofdpersoon uit een ander verhaal lijkt dat u voorgelezen heeft. ‘Deze jongen is zenuwachtig om te leren fietsen. Dat lijkt een beetje op het verhaal dat we gelezen hebben over de jongen die bang was om te gaan kamperen. Weet jij nog hoe die jongen dat probleem opgelost heeft?’

353

354

Pittige jaren

Stel open vragen en voorspel wat er komt Vraag uw kind wat zij denkt dat er gaat gebeuren op die pagina of bij die plaatjes. Dit moedigt uw kind aan om een verhaaltje te bedenken en dit stimuleert het praten. Kijk, voordat u de bladzijde omslaat, of uw kind kan raden wat voor plaatje erna komt en wat er in het verhaal gaat gebeuren. Dit helpt uw kind om zelf verhaaltjes te verzinnen en zo actief betrokken te raken bij het vertellen van het verhaal. U kunt er plezier aan beleven beurtelings te voorspellen wat er op de volgende pagina gaat gebeuren. Of u kunt raden hoe de hoofdpersoon zich voelt en waarom hij/zij zich zo voelt. Op deze manier lezen wordt het vertellen van het verhaal een soort magisch spelletje, waarvan u en uw kind zullen genieten. Reageer prijzend en aanmoedigend op de reacties van uw kind Prijzen vergroot het zelfvertrouwen van uw kind en de motivatie om te lezen. Prijs iedere poging om te lezen of plaatjes te benoemen. Prijs de interesse van uw kind voor het boek, evenals zijn geduld bij het proberen te lezen. Prijs op een enthousiaste en positieve manier met uw stem en toon interesse in zijn/haar ideee¨n. Dit draagt bij aan de motivatie om te lezen en houdt de aandacht erop gericht. Moedig uw kind aan om te vertellen wat hij/zij denkt of voelt bij het verhaal en stel vragen. Onthoud dat luisteren naar uw kind wanneer hij/zij leest bij uitstek aanmoedigend werkt. Onthoud dat, terwijl u luistert, uw reacties belangrijk zijn. Luister zonder te onderbreken en reageer enthousiast. Geef uw kind de tijd om moeilijke woorden te ontcijferen. Vergroot de kennis van uw kind U kunt reageren op wat uw kind zegt door simpelweg zijn/haar woorden te herhalen en er een extra beschrijving of commentaar aan toe te voegen. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Je hebt gelijk, dat is een tractor en het is een grote, rode tractor.’ U prijst op deze manier de kennis over het woord of object (tractor) van uw kind en voegt er vervolgens een beetje kennis aan toe door het uitvoeriger te beschrijven (rood en groot). Een tweede manier waarop u de kennis van uw kind kunt vergroten, is door uw kind te volgen in zijn denkbeeldige wereld. Misschien leest uw kind bijvoorbeeld wel een boek over dinosaurussen die samen aan het spelen zijn. U sluit aan op de fantasie uw kind door erover te praten; hoeveel plezier de dinosaurussen hebben met voetballen of ijs eten. Het draagt ook bij aan het vergroten van het begrip van uw kind

Probleem 15 Het vergroten van de leesvaardigheden van uw kind

wanneer u zijn commentaar in verband brengt met een belangrijke gebeurtenis uit zijn leven. U kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Ja, dat is een rode tractor en het doet me denken aan de tractor van oom Ralph die hij op zijn boerderij heeft. Je vindt het leuk om daarop te rijden, toch?’ Deze leesstrategie zal de interesse van uw kind in boeken vergroten. Een vierde manier voor een wat ouder kind dat zich al beter in woorden kan uitdrukken, is aan hem/haar te vragen of hij/zij het eens is met de schrijver van het boek en waarom. andere suggesties Kies een boek met onderwerpen die uw kind interesseren Een andere manier om kinderen te betrekken bij het lezen, is door hen het boek dat ze willen lezen te laten kiezen, of boeken uit de bieb te halen over onderwerpen die hen interesseren. Als uw kind van dinosaurussen houdt, van ruimteschepen of van voetbal, haal dan boeken over deze onderwerpen. Vraag uw kind welke boeken hij graag wil lezen. Kies boeken uit die niet te moeilijk zijn. Maakt u zich geen zorgen als de boeken iets gemakkelijker zijn dan de boeken die ze van school meekrijgen. Zorg dagelijks voor een vast moment om te lezen Probeer een tijd te vinden waarop u iedere dag samen kunt lezen. Misschien voordat uw kind naar bed gaat of na het eten. Zorg dat dit een rustig moment is door de televisie en uw telefoon uit te zetten. Kies een gezellige plek om te gaan zitten. Zorg voor een plankje waar u de boeken van uw kind bewaart. Wanneer u voor deze gewoonte heeft gezorgd zult u zien dat uw kinderen jaren door zullen gaan met deze leesgewoonten. Moedig uw kind aan verhalen uit te spelen Wanneer u uw kind vraagt vooruit te denken of te voorspellen wat er gaat gebeuren, kunt u dat ook doen door (hand)poppen te gebruiken. U kunt ieder een rol aannemen en het verhaal uitbeelden. Zo worden verhalen leuk en levendig voor kinderen en wordt hun woordenschat vergroot, evenals hun fantasie. Of u kunt, aan het einde van het verhaal, het einde naspelen met uw kind. Zo ziet u hoeveel uw kind heeft begrepen van het verhaal en moedigt u herhaling van de woorden die ze geleerd hebben, aan.

355

356

Pittige jaren

Maak lezen leuk Misschien is het allerbelangrijkste aspect wel om samen met uw kind plezier te hebben. U kunt dit doen door te spelen, een enthousiaste stem te gebruiken, de leiding van uw kind te volgen, te pauzeren om plaatjes te ontdekken voordat u de bladzijde leest, beurten te nemen met lezen, en plaatjes en verhaaltjes aan werkelijke gebeurtenissen te koppelen. Zing liedjes, bijvoorbeeld over het alfabet en zeg versjes op, moedig uw kind aan mee te doen. Lees met oog voor dramatiek, maak het spannend. Gebruik verschillende stemmetjes voor de verschillende personen in het verhaal. Wanneer u lezen leuk maakt, raken uw kinderen gemotiveerd en tonen ze interesse in het lezen voor de rest van hun leven. Wees geduldig Onthoud dat leren lezen niet zomaar in een keer lukt. Net als leren lopen geleidelijk begint met kruipen, zich omhoog trekken en dan het eerste stapje, is leren lezen ook een geleidelijk proces. Het betreft verschillende stadia die in de loop van de tijd leiden tot zelfstandig en vloeiend lezen. Geef uw kind de tijd. Lees zelf Onthoud dat u een voorbeeld bent. U kunt uw kind ook motiveren door zelf boeken te lezen. Als uw kind ziet dat u de krant leest en geniet van een goed boek of een leuk tijdschrift, zal het uw gedrag nadoen. Vertel verhalen over vroeger Vertel uw kinderen verhalen over uw gezin en uw ervaringen bij het opgroeien. Vertel ze over hun grootouders, familieleden en familietradities. Moedig uw kind aan om u ook verhaaltjes te vertellen. Lees alles Lees van alles: mueslipakken, naambordjes, gedichten, moppen, recepten uit de krant, kaarten, e-mailberichtjes. Abonneer uw kind op een tijdschrift en vraag vrienden/familie om boeken te geven. Blijf uw kind voorlezen, ook als het al kan lezen. Op die manier houdt u het betoverende van samen lezen vast. Praat met de leerkracht van uw kind Vraag de leerkracht van uw kind op welk niveau uw kind leest en welke boeken en schrijvers hij/zij aanraadt. Vraag naar de aanpak die hij/zij gebruikt bij het leren lezen.