Pisma z filozofii nauk empirycznych 83-01-11782-6 [PDF]

Zitiervorschau

B IB L IO T E K A W S P Ó Ł C Z E S N Y C H F I L O Z O F Ó W

IMRE LAKATOS

PISMA Z FILOZOFII NAUK EMPIRYCZNYCH

Wybrał, przełożył i wstępem poprzedził WOJCIECH SADY

Przekład przejrzał WŁADYSŁAW KRAJEWSKI

1 995 W Y D A W N I C T W O N A U K O W E PWN

Dane o oryginałach lntroduction: Science and pseudoscience ; Falsification and the methodology oj sdent�fic research programmes; History o/science and its rationa/ reconstructions; Popper on deman'alion and induction; I. Lakatos. E. Zahar, Why did Copernicus's research programme supersede Pto/emy's? Me/hod%

11":

The

gy o/ Scientific Research Programmes. Philosophica/ Papers, vol. l. ed. John Worrall. Gregory Currie. Cambridge University Press 1978.

� Imre Lakatos Memorial Appeal Found and the Estate oflmre Lakatos. 1978. The problem o/appraising scientific theories: three approaches; The socia/ responsibility o/science; w: Mathematics, Science and epistem%

gy, Philosophica/ Papers. vol.

2, ed. John Worrall, Gregory

Currie. Cambridge University Press 1978.

ci') Imre Lakatos Memorial Appeal Found and the Estate ol' Imre Lakatos. 1978.

Ko m i t e t R e d a k c yjn y

Marek J. Siemek Przewodniczący Jacek Holówka, Edmund Mokrzyeki, Jan Woleński -

SPIS TREŚCI

Wstęp . . . . . . . . Bibliografia . . . . . Pisma Lakatosa w Prace o Lakatosu

. . . . . . . . . . . . porządku . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . chronologicznym . . . . . . . . . . .

IX . XXVIII . XXVIII XXX

PISMA Z FILOZOFII NAUK EMPIRYCZNYCH Redaktor

Maria Szymaniak

Falsyfikacja a metodologia naukowych programów badawczych . . . . . . . l . Nauka: rozum czy religia? 2. Fallibilizm a falsyfikacjonizm . . . . . . . . . . (a) Falsyfikacjonizm dogmatyczny (lub naturalistyczny). Baza empiryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . (b) Falsyfikacjonizm metodologiczny. " Baza empiryczna " (c) Naiwny falsyfikacjonizm metodologiczny a falsyfika­ cjonizm wyrafinowany. Postępowe i degenerujące się przesunięcia problemowe . . . . . . . . . . . . . . 3. Metodologia naukowych programów badawczych (a) Heurystyka negatywna: "twardy rdzeń " programu (b) Heurystyka pozytywna: konstruowanie "pasa ochron­ nego " i względna autonomia nauki teoretycznej (c) Dwie ilustracje: Prout i Bohr . . . . . . . . . (cI) Prout: postępowy program badawczy w oceanie anomalii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (e2) Bohr: postępowy program badawczy o sprzecznych podstawach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (d) Nowe spojrzenie na eksperymenty rozstrzygające: ko­ niec racjonalności natychmiastowej (dl ) Eksperyment Michelsona-Morleya (d2) Eksperymenty Lummera-Pringsheima ' . '

Redaktor techniczny

Teresa Skrzypkowska

Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej oraz Komitet Badań Naukowych

Copyright ':1) for the Polish edition

by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z 0.0. Warszawa 1995

ISBN 83-0 1 -1 1 782-6

.

3 3 6 10 23

44 71 73 76 81 82 86 1 10 118 1 29

VI

(d3) Rozpad beta kontra prawa zachowania (d4) Wniosek. Wymóg stałego rozwoju . , . 4. Program badawczy Poppera a program badawczy Kuhna Dodatek: Popper, falsyfikacjonizm i " teza Duhema-Quine'a " Historia nauki a jej racjonalne rekonstrukcje Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I . Konkurencyjne metodologie nauki; racjonalne rekonstruk­ cje jako przewodniczki po historii (a) Indukcjonizm . . . . . . . . . . . (b) Konwencjonalizm . . . . . . . . . (c) Falsyfikacjonizm metodologiczny (d) Metodologia naukowych programów badawczych (e) Historia wewnętrzna i zewnętrzna . . . . . . . . . 2. Krytyczne porównanie metodologii: historia jako sprawdzian swych racjonalnych rekonstrukcji . . . . . . . . . . (a) Falsyfikacjonizm jako metakryterium: historia " falsyfi­ kuje" falsyfikacjonizm (i wszelkie inne metodologie) . (b) Metodologia historiograficznych programów badaw­ czych. Historia - w różnych stopniach - potwierdza swe racjonalne rekonstrukcje . . . . . . . . . . . . . . (c) Przeciw apriorystycznym i antyteoretycznym podejś­ ciom do metodologii (d) Wniosek . . . . . . . Popper o demarkacji i indukcji Wstęp . . . . . . . . . . . . I . Popper o demarkacji . . (a) Popperowska gra w naukę (b) W jaki sposób można krytykować reguły gry w naukę? (c) Quasi-polanyi'owska "falsyfikacja " kryterium demarkacji Poppera . . . . . . . . . . . . (d) Ulepszone kryterium demarkacji . . . . . . . . . . . . (e) Ulepszone metakryterium . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Negatywne i pozytywne rozwiązania problemu indukcji: sceptycyzm i fallibilizm . . . . . . . . . . . . . . (a) Gra w naukę a poszukiwanie prawdy . . . . (b) Apel do Poppera o powiew "indukcjonizmu"

VII

Spis treści

Spis treści 133 142 1 49 1 54 1 70 1 70 171 1 72 176 1 80 1 84 197 203 20 6

22 1 230 233 235 235 237 237 242 247 250 255 261 261 2 69

Imre Lakatos, Elie Zahar: Dlaczego program badawczy Koper­ nika wyparł program Ptolemeusza? . . . . . . . . . . . . . . .

285

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l. Empirystyczne objaśnienia "rewolucji kopernikańskiej " . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Symplicyzm 3. Polanyi'owskie i feyerabendowskie objaśnienia rewolucji kopernikańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Rewolucja kopernikańska w świetle metodologii naukowych programów badawczych . . . . . . . . . . . . . . . 5. Rewolucja kopernikańska w świetle Zahara nowej wersji metodologii naukowych programów badawczych . . . . . 6. Postscriptum do historii nauki a jej racjonalnych rekonstrukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

285 287 293

. . . . . .

328

Problem oceniania teorii naukowych: trzy podejścia

1 . Trzy główne szkoły myślowe w związku z normatywnym problemem oceniania teorii naukowych (a) Sceptycyzm . . . (b) Demarkacjonizm (c) Elitaryzm . . . . 2. Elitaryzm i pokrewne stanowiska filozoficzne (a) Elitaryści jako sojusznicy psychologizmu i/lub socjologizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (h) Elitaryści jako sojusznicy autorytaryzmu i historycyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . (c) Elitaryści jako sojusznicy pragmatyzmu Nauka i pseudonauka

. . . . . . .

298 303 313 321

328 328 330 335 337 338 344 346 352

Społeczna odpowiedzialność nauki

3 63

Skorowidz osób

3 67

Skorowidz pojęć

375

WSTĘP

(a) lmre Lakatos. Życie i dzieło Urodził się w roku 1 922 na Węgrzech, nazywał się wówczas Imre Lipschitz. Wojnę, podczas której większość jego rodziny zginęła w Oświęcimiu, przeżył pod nazwis­ kiem bardziej aryjskim: Moln:ir. Po wojnie zmienił na­ zwisko raz jeszcze, tym razem na bardziej pospolite: Lakatos (co odpowiada polskiemu: Kowalski). Wcześniej czynny w ruchu oporu, teraz stał się aktywnym członkiem partii komunistycznej . Studiował u Gy6rgy Lukacsa, pozostawał wtedy pod dużym wpływem filozofii Hegla. W 1 947 r. został wysokim urzędnikiem węgierskiego Ministerstwa Oświaty, odpowiedzialnym za reformę szkol­ nictwa wyższego. Aresztowany jako " rewizjonista " w 1 950 r., spędził ponad trzy lata w więzieniu, w tym rok w pełnej izolacji. Później pracował jako tłumacz pod kierunkiem matematyka A. Renyi; w tym czasie wielkie wrażenie wywarły na nim prace wybitnego węgierskiego matematyka i filozofa matematyki, G. Polya. Po wydarze­ niach 1956 r., znów zagrożony aresztowaniem, Imre Lakatos opuścił Węgry. W 1 958 r. zaczął pisać w King's College, Cambridge, pod kierunkiem R. B. Braithwaite'a pracę doktorską z filozofii matematyki; w marcu 1 959 r. przedstawił jej wczesną wersję na seminarium prowadzonym w The London School of Economics przez Karla Poppera. Pracę, zatytułowaną Es­ says in the Logic oj Mathematical Discovery (Szkice z logiki odkrycia matematycznego), obronił w 1961 r. Otwierało ją stwierdzenie, że " Trzema głównymi - pozornie nie dający­ mi się pogodzić - «ideologicznymi» źródłami pracy są: matematyczna heurystyka Polyi, dialektyka Hegla i kryty­ czna filozofia Poppera" . Dla potrzeb tego opracowania

-

x

Wstęp

Wstęp

ważne jest przede wszystkim to trzecie źródło. W swej słynnej Logice odkrycia naukowego Popper I sformułował reguły metodologiczne, mówiące, jak powinn� się ul?rawiać (i jak się zazwyczaj faktycznie upra��a) naukI . emplryczne. Poniżej omówię te reguły dokładmej, na raZIe wystarczy powiedzieć, że naukę uprawiać się powinno .form�łując " teoretyczne, poddając następme te hIpote­ " śmiałe hipotezy zy " surowym" próbom doświadczalnego obalenia, a jeśli obalenie się powiedzie, odrzucając je i formułując na ich miejsce inne hipotezy, "je�zcze śmielsze". Te reguły n:t.etodo: logiczne służą zarazem Jako kryterium demarkacJl, czyh kryterium, pozwalające odróżnić nauki empiryczne od, po pierwsze, systemów . ,, !Ilet�fizycznych" i, po dr�Ęie, � �? szczególnie w tym mIeJSCU Istotne, od matel!latykI l 10�IkI . . Metodologią i filozofią logiki i matematykI Popper SIę. me zajmował, jednak sposób, w jaki sformułow�ł swe k.rytepum demarkacji, zdaje się świadczyć o tym, .ze uwaza� Je �a dyscypliny z istoty odmienne od nauk empI�ycznych l ze me sądził, by ich rozwój p