Ottonowie. Władza królewska bez państwa [PDF]

Zitiervorschau

Strona 1

OTTONOWIE

Strona 2

BIBLIOTEKA HUMANISTY w serii: Peter Burke Kultura ludowa we wczesnonowożytnej Europie Stanley G. Payne Pierwsza hiszpańska (1931-1936)

demokracja.

Druga

Republika

Geoffrey Koziol Błaganie o przebaczenie i łaskę. Porządek rytualny i polityczny wczesnośredniowiecznej Francji Jonathan I. Israel Żydzi europejscy w dobie merkantylizmu (1550-1750) Stevan K. Pavlowitch Historia Bałkanów (1804-1945) Dušan Třeštík Powstanie Wielkich Moraw. Morawianie; Czesi i Europa Środkowa w latach 791-871

Strona 3

Gerd Althoff

OTTONOWIE Władza królewska bez państwa przekład Marta Tycner-Wolicka

WuW

Strona 4 Tytuł oryginału Die Ottonen. Königsherrschaft ohne Staat Recenzenci Jacek Banaszkiewicz, Jerzy Strzelczyk Projekt okładki i stron tytułowych Anita Gogolewska Redaktor prowadzący Szymon Morawski Redakcja Aldona Kubikowska Redakcja techniczna Zofia Kosińska Korekta Bożena Gorlewska Konsultacja Jacek Banaszkiewicz Skład i łamanie LogoScript Ilustracja na okładce Cesarz Otton II (955-983) z symbolami czterech części swojego cesarstwa. Registrum Gregorii, ok. 985 r. © Musee Conde, Chantilly/ Bridgeman/BE&W

5/463

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego © 2000 W. Kohlhammer GmbH, Stuttgart, 2nd edition 2005 © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009 ISBN 978-83-235-0599-0 Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 http:// www.wuw.pl; e-mail: [email protected] Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333; [email protected] Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia Wydanie I Nakład 1000 + 50 Ark. wyd. 17,5 ark. druk. 13,75 Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi Sp. z o.o. 90-520 Łódź, ul. Gdańska 130

e-mail:

Strona 5

Spis treści Przedmowa 7 1. Awans Ludolfingów 9 Wokół początków 9 Przodkowie Ottonów w królestwie wschodniofrankijskim 14 2. Henryk I 24 Godność królewska w rękach dynastii saskiej 24 Znaki szczególne nowego początku 36 3. Otto Wielki 54 Początki — załamanie się konsensu 54 Dziesięciolecie konsolidacji 69 Od powstania Ludolfa do zwycięstwa na Lechowym Polu 75 Odnowienie cesarstwa 84 Między Rzymem a Magdeburgiem. Ostatnie lata 91 4. Otto II — nieszczęśliwy syn wielkiego ojca? 106 5. Otto III 118 Kryzys sukcesyjny i czasy regencji 118 Pierwsze lata samodzielnego panowania 132 „Odnowienie” cesarstwa rzymskiego i nowa polityka 139 wschodnia Powrót do Rzymu i przedwczesna śmierć 148 6. Henryk II 155 Kryzyzs sukcesyjny 155 Rządy Henryka: pomiędzy łagodnością a nową surowością 160

7/463

Rzym i Italia, Zachód i nadal Bolesław

168

Strona 6 7. Cechy strukturalne ottońskiej władzy królewskiej Zmiany w stosunku do czasów karolińskich Władza królewska i Kościół w X wieku Władza królewska i elity — zażegnywanie konfliktów Przedpaństwowe formy sprawowania władzy Wykaz źródeł i literatury Uzupełnienia do wydania drugiego Tablica genealogiczna rodu Ottonów Skorowidz nazw miejscowych i osobowych

177 177 180 184 187 191 216 221 222

Strona 7

Przedmowa Niniejsza książka ma swoją poprzedniczkę o niemal identycznym tytule, dlatego jej napisanie wymaga pod pewnymi względami uzasadnienia. Autorem owej wcześniejszej syntezy był Helmut Beumann¹, jeden z najwybitniejszych znawców epoki ottońskiej, i każdy jego następca jest z konieczności mierzony miarą jego osiągnięcia. Jednak od 1987 roku, czyli od momentu ukazania się książki Die Ottonen, sporo zmieniło się w badaniach nad czasami ottońskimi. Pojawiły się nowe pytania badawcze i nowe tematy zainteresowań, dawne oceny i bezsporne fakty zostały zakwestionowane, i to w stopniu większym niż w odniesieniu do jakiegokolwiek innego okresu średniowiecza. Właśnie studia nad X wiekiem dały impuls do burzliwych dyskusji nad uwarunkowaniami poznania historycznego, co nie mogło pozostać bez wpływu na sposób przedstawiania epoki. Stanowi to najważniejszy powód podjęcia na nowo próby opisania głównych rysów owych czasów, ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy rodu panującego. Książka skierowana jest przede wszystkim do studentów i do osób zainteresowanych historią. Ma ona za zadanie przekazać im za pomocą chronologicznego opisu wiedzę o czasach ottońskich, ale również, co ważniejsze — umożliwić zrozumienie epoki, a także uświadomić problemy związane z jej badaniem. Tego typu pogłębione poznanie możliwe jest jednak jedynie wówczas, gdy jasno wskaże się, na jakich tekstach i na jakich punktach tradycji źródłowej opiera się narracja historyczna. Z tego powodu szczególny nacisk położony został na to, aby zwłaszcza przy okazji omawiania kwestii spornych przedstawiać podstawę źródłową i aby nie ukrywać trudności i granic interpretacji. Dla zrozumienia czasów ottońskich nieodzowne jest dziś również uwzględnienie

10/463

nowych perspektyw badawczych i rezultatów ich zastosowania, dlatego jedne i drugie stoją w centrum zainteresowania niniejszej narracji. Podtytuł książki może brzmieć nieco prowokacyjnie. Jest to celowe. Poprzez użycie terminu „bez państwa”, stosowanego w etnologii i socjologii, zwraca się uwagę na charakterystyczną cechę ówczesnej władzy, długo ignorowaną przez mediewistykę: panowanie królewskie w X wieku nie daje

¹ H. Beumann, Die Ottonen, Stuttgart 1987 (przyp. tłum.).

Strona 8 się zadowalająco opisać za pomocą węzłowych kategorii współczesnej państwowości — prawodawstwa, administracji, systemu urzędów, sądownictwa, monopolu władzy. Wskazanie, jakie przedpaństwowe formy sprawowania władzy umożliwiały funkcjonowanie porządku społecznego, jest jednym z zasadniczych celów tej książki, a jej podtytuł ma zwrócić na to uwagę. Czytelnik, który za jej pośrednictwem po raz pierwszy styka się tu z czasami Ottonów, może przeczytać najpierw ostatni rozdział, ponieważ omówione tam strukturalne cechy ottońskiej władzy królewskiej ułatwiają zrozumienie rozdziałów poprzednich. Autor winien jest wiele podziękowań: na początku Hagenowi Kellerowi i Stefanowi Weinfurterowi, którzy przeczytali maszynopis i udzielili wielu cennych rad. Zarówno oni, jak i inni, spośród których z imienia wymienić należy: Philippe’a Buca, Joachima Ehlersa, Knuta Göricha, Ernsta-Dietera Hehla, Geoffreya Koziola, Timothy’ego Reutera, Rudolfa Schieffera i Bernda Schneidmüllera, uczestniczyli w długiej i owocnej wymianie myśli na temat czasów ottońskich, za którą autor jest niezwykle wdzięczny. Ingmar Krause z Münster służyła cenną pomocą w zakresie doboru i zestawienia literatury przedmiotu. Im wszystkim autor serdecznie dziękuje. Münster, wrzesień 1999

Gerd Althoff

Strona 9

1 Awans Ludolfingów Wokół początków Zanim zajmiemy się rodem Ottonów, konieczne jest postawienie dość ogólnego pytania: w jaki sposób i w jakich warunkach powstał organizm, którym Ottonowie rządzili jako królowie i cesarze? Które procesy zostały zapoczątkowane celowo, co wynikło przypadkiem, a co zaowocowało zgoła niezamierzonymi konsekwencjami? Powstawanie ludów (etnogeneza) i narodziny państwa dokonują się z reguły jako złożona mieszanka tych czynników — i tak też stało się w tym przypadku. Ponad wszelką wątpliwość bowiem nie było tak, jak postulowały to dawne poglądy badawcze — mianowicie że naród niemiecki nie ustawał w wysiłkach, aż utworzył państwo niemieckie. Rzut oka na początkowe dzieje pokazuje, że rozwój wypadków zgoła nieliniowo zmierzał do rezultatu, jaki został ostatecznie osiągnięty. Plemiona czy ludy, które odnajdujemy w królestwie Ottonów, padły wcześniej niemal bez wyjątku ofiarą frankijskiego naporu militarnego. Los ten oszczędzony został jedynie terytoriom frankońskim i lotaryńskim, które stanowiły od dawien dawna części rozległego królestwa Franków. Za to Sasi, Turyngowie, Bawarowie i Alemanowie początkowo osiedlili się jako sąsiedzi królestwa Franków, niezależni i od nich, i od siebie nawzajem. Niejasne pozostaje, jak przebiegało branie przez nich ziemi w posiadanie i wykształcanie się ich „ustroju plemiennego“ — już w średniowieczu było to przedmiotem intensywnej mitologizacji. Przekazane na piśmie prawo tych ludów może co

13/463

najwyżej rzucić nieco światła w kompletną ciemność. To, co u Bawarów, Alemanów i Turyngów pojawia się jako tzw. starsze księstwa plemienne, wydaje się natomiast już rezultatem ingerencji królów merowińskich, którzy pragnęli utrwalić sukcesy swoich wypraw przeciwko wschodnim sąsiadom poprzez tworzenie marchii (tzw. dukatów), w których przez określony czas władzę cywilną i wojskową mieli sprawować w imieniu króla odpowiedni urzędnicy. Często spotykana we wczesnym średniowieczu tendencja przechodzenia urzędów w dziedziczne posiadanie wpływowych rodzin widoczna była również w dukatach: sprawujący urząd tracili poczucie administracyjnego charakteru swojej funkcji. Wydaje się, że w czasie kryzysów w królestwie merowińskim w Bawarii, Alemanii i Turyngii wykształciły się stosunkowo niezależne

Strona 10 księstwa. Ich samodzielnemu bytowi kres położyły dopiero zbrojne wyprawy Karolingów w VIII wieku. Wpływy frankijskie w Bawarii, Alemanii i Turyngii były znacznie ułatwione dzięki temu, że wcześniej już na tych obszarach spore sukcesy odnotowały misje chrystianizacyjne najróżniejszej proweniencji. Sytuacja początkowa wygląda zupełnie inaczej w Saksonii, która przez długi czas skutecznie opierała się zarówno wpływom frankijskim, jak i chrześcijaństwu. „Ustrój” plemienia Sasów wydaje się w specyficzny sposób odróżniać od „ustroju” innych plemion; było ono podzielone na trzy „związki wojskowe”: Westfalów, Ostfalów i Angarów. Niemal demokratyczny udział średnich i niższych warstw społeczeństwa saskiego w podejmowaniu decyzji na wiecu plemiennym, rekonstruowany na podstawie żywota frankijskiego misjonarza Lebuina, jest jednak w nowszych badaniach często podawany w wątpliwość. Dopiero po długiej i prowadzonej na wielką skalę wojnie oblężniczej Karolowi Wielkiemu udało się włączyć Saksonię do królestwa Karolingów i otworzyć drogę dla misji chrześcijańskiej. Od chwili poddania się i chrztu saskiego księcia Widukinda w 785 roku oraz obalenia bawarskiego księcia Tassila w 788 roku, Saksonia i Bawaria, jak wcześniej Turyngia i Alemania, niepodważalnie stały się częściami królestwa Karolingów i zaczęły brać udział w jego rozwoju kulturowym, gospodarczym, kościelnym i politycznym. Nie oznacza to, że całkowicie pozbyły się tym samym własnej tradycji. Należy raczej założyć (chociaż uboga baza źródłowa nie pozwala poznać szczegółów tego procesu), że dokonywało się tam, przebiegające w różnym tempie, przyswajanie karolińskiej państwowości i jej ważniejszych instytucji — organizacji komesowskiej, pisemnej kultury kapitularzy, ustroju lennego, instytucji posłańców królewskich, wieców dworskich czy organizacji kościelnej. W każdym razie dawne elity plemienne nie zostały w całości pozbawione władzy, a jedynie „sfrankizowane”, tj. powiązane z Frankami i Karolingami poprzez małżeństwa i otrzymywane urzędy. Również organizacja kościelna na wschód od Renu skorzystała na

15/463

talencie organizacyjnym Karola Wielkiego: po przygotowawczej działalności misyjnej Bonifacego we Frankonii, Turyngii i Bawarii, władca we współpracy z papieżem stworzył z jednej strony bawarską prowincję kościelną z metropolią w Salzburgu, z drugiej zaś serię nowych biskupstw w Saksonii, podporządkowanych nadreńskim arcybiskupstwom w Kolonii i Moguncji. Wszystkie te posunięcia, jeśli dodać jeszcze uposażanie kościołów biskupich przez Karolingów, szybko doprowadziły do wyłonienia się Kościoła jako znaczącej siły politycznej także na Wschodzie, na równi z władzą królewską i elitą plemienną. Wydaje się, że początkowo sami Karolingowie nie traktowali owych podbitych terytoriów w żadnym razie jako jednolitej całości, o czym dobitnie świadczy zamierzony przez Karola Wielkiego podział królestw pomiędzy synów (divisio regnorum): Bawaria i Alemania na południe od Dunaju zostały wraz z Italią zarezerwowane dla Pepina, podczas gdy tereny północne, od Loary

Strona 11 do Łaby, miał otrzymać najstarszy syn Karol. Na przeszkodzie w realizacji tej koncepcji stanęła biologia: wspomniani synowie zmarli przed ojcem. Dla procesu wyłaniania się królestwa wschodniofrankijskiego decydujące okazało się długie panowanie Karolinga Ludwika, obdarzonego przez naukę anachronicznym przydomkiem „Niemiecki”. Jednak to faktycznie za jego czasów wiele procesów obrało kierunek, który doprowadził następnie do powstania trwałych struktur monarchii wschodniofrankijskiej i do rozbudzenia poczucia wspólnoty wśród zjednoczonych przez Ludwika plemion. Początkowo, w 817 roku, Ludwik otrzymał jako podkrólestwo w ramach imperium jedynie Bawarię, na podstawie opracowanego przez jego ojca Ludwika Pobożnego tzw. urządzenia cesarstwa (ordinatio imperii). Ten ostatni bowiem jednoznacznie podporządkowywał młodszych synów najstarszemu Lotarowi, przeznaczonemu na dziedzica cesarskiej korony. Odstępował w ten sposób od koncepcji równomiernego podziału władzy pomiędzy wszystkich prawowitych synów na rzecz koncepcji jedności imperium, która wynikała zapewne z faktu piastowania przezeń niepodzielnej przecież godności cesarskiej. Z różnych względów próba ta spaliła na panewce, a synowie Ludwika Pobożnego, wszczynając konflikty i zawierając koalicje, zarówno przed, jak i po śmierci ojca, powrócili w układzie z Verdun z 843 roku do dawnej praktyki podziału. „Komisja”, złożona z 40 przedstawicieli każdego z trzech stronnictw, przyznała każdemu z trzech braci: Lotarowi, Ludwikowi i Karolowi, po jednakowej co do znaczenia części cesarstwa. Lotar otrzymał część środkową, rozciągającą się od Rzymu, przez Prowansję i Burgundię aż do Morza Północnego, Karol część południową i zachodnią, natomiast Ludwik wschód dawnego imperium. Jego przydział składał się z terytoriów germańskich na prawym brzegu Renu, a także z położonych na lewym brzegu terenów biskupstw Moguncji, Wormacji i Spiry, które z gęsto rozsianymi kluczami dóbr królewskich stanowiły doń cenny dodatek. Nie jest jasne, jak dalece kierowano się przy podziale kryterium językowym. Bądź co bądź już rok wcześniej zawarte przez Ludwika

17/463

Niemieckiego i Karola Łysego, które zaprzysięgali także panowie z ich władztw, przymierze zostało potwierdzone w języku starogórnoniemieckim (frankońskim) i starofrancuskim (romańskim), przy czym każdy z braci przysięgał w języku, którym posługiwali się ludzie drugiego (tzw. przysięga strasburska). Tak czy inaczej w Verdun stworzony został organizm odpowiadający mniej więcej późniejszemu władztwu Ottonów, co zaś szczególnie ważne, elity zyskały w związku z długim życiem Ludwika szansę przekonania się, jak w praktyce wygląda ich współpraca. Fakt, że elity te były się w stanie porozumieć, z pewnością sprzyjał integracji. Królestwo zostało jeszcze za życia Ludwika powiększone dzięki temu, że organizm powstały ze środkowej części dawnego cesarstwa okazał się ze względów dynastycznych nietrwały i został układem z Meersen (870) podzielony pomiędzy królestwo wschodnio- i zachodniofrankijskie. Układ ów uczynił Mozę, Mozelę i Saonę

Strona 12 rzekami granicznymi na zachodzie, jednocześnie stworzył jednak teren przygraniczny, wywołujący aż do późnego X wieku spory — Lotaryńczycy bowiem kilkakrotnie korzystali ze sposobności przyłączenia się do części wschodniej bądź zachodniej, kiedy tylko sprzyjała temu sytuacja polityczna. Jak niestabilne były organizmy powstałe w wyniku układu z Verdun, pokazuje także fakt, że możni królestwa zachodniofrankijskiego kilkakrotnie zapraszali Ludwika Niemieckiego, aby objął władzę także i u nich, ten zaś nie był w stanie oprzeć się takiej pokusie, nawet jeśli działał na tym polu opieszale i bez powodzenia. Nie zanikła ponadto ani u królów, ani u możnych świadomość, że władają zaledwie częściami jednego organizmu. Królowie dawali temu wyraz, zwołując tzw. wiece Franków, stosunkowo częste zjazdy, służące zapewnieniu pokoju i naradzeniu się nad kwestiami dotyczącymi wszystkich. Cesarstwo zostałoby dalej rozparcelowane, gdyby wymagała tego wielodzietność przedstawicieli dynastii. Sam Ludwik Niemiecki podzielił królestwo pomiędzy swoich trzech synów, ożeniwszy ich uprzednio z córkami najpotężniejszych rodzin możnowładczych z tych części monarchii, które mieli odziedziczyć: Karlomanowi została przydzielona Bawaria, Karolowi „Grubemu” Alemania, Ludwikowi „Młodszemu” Frankonia Wschodnia i Saksonia. Nietrudno wyobrazić sobie, jakie konsekwencje miałyby te i dalsze podziały, gdyby okazały się trwałe. Jednak dwaj bracia zmarli przed ojcem i Karol (III) stał się na początek dziedzicem całego królestwa wschodniofrankijskiego, potem zaś, wskutek następnych zgonów na Zachodzie, przypadła mu władza w całym dawnym cesarstwie. Od 884 do 887 roku był on ostatnim władcą całego imperium, nawet jeśli w wystawianych przez siebie dokumentach lata swojego panowania rachował oddzielnie dla różnych prowincji, potwierdzając tym samym ich samodzielność. Krótki czas zjednoczenia pod władzą jednego panującego dowiódł jednak, że dla pojedynczej osoby kierowanie tak wielkim organizmem jest zadaniem ponad siły. W przypadku Karola III wyszło to na jaw

19/463

przede wszystkim wówczas, gdy nie podołał obronie przed Normanami, których najazdy stawały się w IX wieku coraz dotkliwszą plagą, zwłaszcza na Zachodzie. Jeśli obrona przed napastnikami okazała się skuteczna, to zawdzięczano to lokalnym siłom, dowodzonym przez możnych i biskupów. Natomiast działania Karola III okazywały się daremne nie tylko w kwestiach militarnych; skłaniał on nieprzyjaciela do odwrotu, rozdając kosztowne podarunki, co współcześni słusznie interpretowali jako płacenie trybutu i traktowali jako dowód królewskiej indolencji. Sprawowanie władzy uniemożliwiała Karolowi ponadto ciężka padaczka, został on więc w 887 roku w Triburze zdetronizowany, a na jego miejsce powołano Arnulfa, Karolinga z nieprawego łoża, bratanka Karola, który sprawdził się wcześniej jako margrabia Karyntii. Długo dyskutowano nad tym, czy inicjatywa detronizacji wyszła od samego Arnulfa, czy też może od elit plemion wschodniofrankijskich. Wydaje się przy tym jasne, że ani

Strona 13 Arnulf bez zgody możnowładców, ani możnowładcy bez odpowiedniego kandydata nie byliby w stanie odnieść sukcesu. Dla dalszego rozwoju sytuacji istotniejsze jest jednak, że w Triburze aktywnie wystąpili tylko przedstawiciele monarchii wschodniofrankijskiej i że Arnulf zamierzał sięgnąć po dziedzictwo Karola jedynie w tej części dawnego cesarstwa. Źródła milczą, czy ustalił on owe skromne roszczenia ze swoim zwolennikami, czy też były one od początku warunkiem ich poparcia. Nie da się bowiem całkiem wykluczyć żadnej z tych możliwości. Wkrótce po obaleniu Karola III także inne części cesarstwa obwołały swoich królów. Inicjatywa detronizacji panującego władcy, a także terytorialne ograniczenie rządów nowego króla jasno pokazują, że na Wschodzie wyłoniła się władza, której dysponenci sami, niezależnie od innych, stanowili o swoich losach, nie roszcząc jednocześnie pretensji do decydowania o sprawach pozostałych części cesarstwa. Wyrażona w 887 r. tendencja do izolowania się i odgradzania od innych wskazuje, że wykształciła się już wówczas wyraźna świadomość wspólnoty i że podczas formowania się królestwa wschodniofrankijskiego istniała wola współpracy — nic nie słychać w każdym razie o jakichkolwiek protestach czy stawiających opór mniejszościach. Taka postawa możnych wschodniofrankijskich zadecydowała także o dwóch następnych intronizacjach, przy okazji których pojawiały się na horyzoncie rozwiązania w gruncie rzeczy bardziej zrozumiałe niż te, które ostatecznie przyjęto. Pod koniec 899 roku zmarł Arnulf, pozostawiając po sobie jedynie małoletniego syna. W czasach karolińskich nie praktykowano osadzania na tronie niepełnoletnich, dlatego teraz bardziej zrozumiałe wydawałoby się właściwie obwołanie królem Karolinga z Zachodu. Zdecydowano się jednak na dziecko, powołując jednocześnie coś na kształt złożonej z biskupów rady regencyjnej pod przewodnictwem Hattona z Moguncji, wspieranej przez rodziny możnowładcze z plemion wschodniofrankijskich. Nadzwyczaj wysoka liczba interwenientów, których spotykamy w dokumentach Ludwika Dziecięcia, pokazuje,

21/463

jakie siły były w największej mierze odpowiedzialne za decyzje polityczne w tamtym okresie. Gdy w 911 roku Ludwik Dziecię zmarł bezpotomnie, wydawać się mogło, że najbardziej zrozumiałym posunięciem będzie znów wezwanie Karolinga z Zachodu. Jednak i teraz możni opowiedzieli się za niezależnością królestwa wschodniofrankijskiego i obwołali królem jednego spośród siebie — Konrada z Frankonii, z rodu Konradynów. Samodzielność królestwa wschodniofrankijskiego miała dla nich w oczywisty sposób większą wagę niż legitymacja rodu Karolingów. Jedynie Lotaryńczycy zwrócili się na zachód i podporządkowali władzy Karolinga Karola Prostaka. W taki oto sposób królestwo wschodniofrankijskie zawdzięcza swoje powstanie przede wszystkim dynastycznym zbiegom okoliczności. Inna liczba prawowitych potomków i inna długość życia poszczególnych Karolingów naprowadziłyby rozwój sytuacji za każdym razem na inne tory. Jednak pod koniec IX wieku

Strona 14 elity świeckie i kościelne na Wschodzie uważały królestwo za oddzielny organizm, który należy zachować niezależnie od kolei losu rodu panującego Plemiona Sasów, wschodnich Franków¹, Bawarów i Alemanów, czy lepiej — ich elity, rozwinęły poczucie współprzynależności na poziomie wyższym niż identyfikacja rodowa. Ze względu na ubóstwo źródeł nie sposób orzec z całą pewnością, które czynniki najbardziej sprzyjały procesowi integracji: kontakty polityczne, powiązania elit przez małżeństwa i przymierza, procesy wymiany kulturowej czy jeszcze coś innego. W każdym razie jednak przodkowie Ottonów brali w tym procesie aktywny udział; bez niego ich awans aż do godności królewskiej jest właściwie nie do pomyślenia. Stąd usprawiedliwione wydaje się omówienie owego uczestnictwa w osobnym rozdziale.

Przodkowie Ottonów w królestwie wschodniofrankijskim Najstarszym znanym nam bezspornie członkiem rodu Ottonów jest dziad pierwszego króla z tej dynastii. Chodzi o grafa Ludolfa, który dopiero przez późniejszych autorów został nazwany księciem Sasów wschodnich (dux orientalium Saxonum) albo wręcz księciem Sasów (dux Saxonum). Awans owych Ludolfingów aż do godności monarszej w królestwie wschodniofrankijskim, który określić można jako modelowy przykład szybkiej kariery rodowej, dokonał się w chwili, gdy zakończył się już pomyślnie proces integracji podbitej Saksonii z imperium karolińskim — proces, który długo jeszcze określał saską tożsamość. Ludolf miał za żonę Odę, pochodzącą z frankońskiej rodziny możnowładczej. Małżeństwo to skojarzono w myśl zasady, którą znajdujemy już w zarządzeniach Karola Wielkiego i Ludwika Pobożnego o podziale cesarstwa z lat 806 i 817: możni z różnych ludów mieli

23/463

zawierać pomiędzy sobą utwierdzone małżeństwami sojusze, aby w ten sposób umacniać pokój i zgodę. Rodzicami Ody byli frankoński princeps Billung i jego żona Aeda. Poza tym wszelako, że znamy ich imiona, nie wiemy o owej frankońskiej parze możnowładczej zupełnie nic. W kwestii grafa Ludolfa i jego małżonki Ody orientujemy się nieco lepiej, aczkolwiek w żadnym razie nie na tyle, by móc napisać choćby elementarnie spójną historię „początków” rodu Ottonów. Owa niedogodna i kłopotliwa sytuacja wyjściowa ma kilka przyczyn. Interesująca nas para żyła w połowie IX wieku, kiedy teksty pisane były rzeczą wartościową, a tym samym rzadką, a frankijscy autorzy nie zajmowali się szczególnie gorliwie stosunkami panującymi w Saksonii. Dokumenty prywatne

¹ Należy zwrócić uwagę, że w omawianym okresie określeniem „Frankowie” nazywa się zarówno generalnie lud królestwa frankijskiego (a po podziale — zachodniofrankijskiego), jak i plemię z położonego na wschód od Renu księstwa Frankonii. W tym drugim przypadku nie zawsze będzie on — tak jak tutaj — określany dla odróżnienia mianem „wschodnich Franków” (przyp. tłum.).

Strona 15 i królewskie, zwłaszcza te z Fuldy, uzupełniają wprawdzie naszą wiedzę, wspominając kilkakrotnie grafa Ludolfa, a także jego synów Brunona i Ottona, jednakowoż i one nie pozwalają na pełniejszy wgląd w powiązania owych postaci z kręgami władzy. Zarysowanie początków historii Ottonów utrudnia ponadto fakt, że po awansie rodziny do godności królewskiej bardzo wielu autorów poczęło opisywać jej rodowód, często w sposób wartościujący. Przy krytycznym spojrzeniu na te przekazy szybko staje się jasne, jak dalece gloryfikowano już wówczas owe „początki” i jak zaawansowany był proces ich mitologizacji. Ubóstwo źródeł z omawianych czasów, a także późniejsza mitologizacja wydarzeń nie zmniejszyły jednakże zainteresowania badaczy początkami rodu Ottonów. Wręcz przeciwnie, od dawna przyciągały ich one w sposób wręcz magiczny, co z pewnością wiąże się z estymą, którą cieszą się Ottonowie w historycznej świadomości Niemców. Każdy najmniejszy okruch źródłowy dotyczący wczesnego okresu Ludolfingów i Ottonów został wielokrotnie przebadany i w najrozmaitszy sposób użyty do rekonstrukcji historycznej. Jednak najnowsze badania (Becher, Schubert) na powrót podały w wątpliwość liczne obowiązujące w nauce poglądy, tak że chwilowo każda próba syntetycznego ujęcia epoki zmusza do szczegółowego tłumaczenia się, które składniki tradycji źródłowej odczytuje się i interpretuje, i w jaki sposób się to czyni. Spróbujmy zatem najpierw przedstawić początki Ottonów na podstawie możliwie współczesnych im źródeł, a następnie skonfrontujmy otrzymany rezultat z przekazami, które spisane zostały po połowie X wieku — czyli z tzw. ottońską historiografią, która utrwaliła na piśmie różne powstałe z biegiem czasu wersje wczesnej historii rodziny bądź też sama stworzyła nowe jej warianty. Wkroczenie Ludolfingów, jak zazwyczaj nazywamy przodków Ottonów, na karty historii jest uchwytne przede wszystkim poprzez ich aktywność przy fundacji pewnego żeńskiego klasztoru: Gandersheim. Na przełomie lat 845-846 graf Ludolf i jego małżonka Oda udali się w

25/463

tym celu do Rzymu. Otrzymali tam wszechstronną pomoc papieża Sergiusza II, który udzielił dyspensy ich niepełnoletniej córce Hathemodzie, tak aby mogła ona objąć godność przeoryszy w powstającej wspólnocie. Ponadto podarował Ludolfingom relikwie świętych papieży Anastazego i Innocentego (I). Jeśli szukać miejsca Ludolfingów w politycznym i dworskim układzie sił w Saksonii w IX wieku, podróż do Rzymu i fundacja klasztoru będą jego ważnymi wyznacznikami. Poza Ludolfem i jego małżonką podobną wyprawę do Rzymu przedsięwziął mianowicie również Waltbert, wnuk pogańskiego księcia Sasów Widukinda, który, zaopatrzony w list polecający cesarza Lotara, w roku 850 przewiózł z Rzymu do Wildeshausen relikwie św. Aleksandra. W tym przypadku zdobycie relikwii znalazło nawet swoje odzwierciedlenie w źródle pisanym, ponieważ na zamówienie grafa Waltberta dwaj mnisi z Fuldy: Rudolf, a po nim Meginward spisali Translatio S. Alexandrii, tekst, który umożliwia nam wyśmienity wgląd w historię potomków księcia Widukinda.

Strona 16 Obie podróże są dowodem, że w omawianym okresie podjęto wzmożone starania o głębszą chrystianizację Saksonii. Dwa pokolenia po przeprowadzonej siłą misji Karola Wielkiego, z którą powiązane było polityczne wcielanie Saksonii do imperium Franków, saskie możnowładztwo zaktywizowało się i zwróciło bezpośrednio do Rzymu, jako do centrum wiary chrześcijańskiej, aby, czerpiąc z tamtejszych bogatych skarbców, wyposażyć w relikwie własne instytucje kościelne. W czasach pierwszej chrystianizacji przenoszono do saskich kościołów biskupich przede wszystkim relikwie z biskupstw zachodniofrankijskich. Zwrócenie się do Rzymu można zatem potraktować jako wyznacznik przyswojenia sobie przez członków saskiej grupy możnowładczej chrześcijańskich zwyczajów kultowych i systemów wartości. Skoligacenie owej grupy z rodzinami frankijskimi z pewnością przyspieszyło ten proces. Podróże, tak jak i fundacje instytucji kościelnych, są jednak również oznaką dworskiej i politycznej pozycji, osiągniętej w połowie IX wieku przez obie rodziny. Powołanie do życia klasztoru rodzinnego w ośrodku stanowiącym centrum władzy rodowej oznacza zawsze ważny krok w procesie „formowania się” rodu możnowładczego (K. Schmid). O stały wpływ rodziny na sprawy takiego klasztoru dbano zazwyczaj w ten sposób, że godność opata czy też przeoryszy, a także stanowisko adwokata zastrzeżone były dla potomków fundatora — praktykowali to również Ludolfingowie. Po Hathemodzie kilka innych córek pary fundatorów kierowało klasztorem w Gandersheim w roli przełożonych, po nich zaś piastowały tę godność zawsze córki i krewne rodu Ottonów. W roku 877 zasadę tę król Ludwik Młodszy potwierdził dokumentem synom Ludolfa, Brunonowi i Ottonowi. Przekazali oni klasztor w opiekę królowi, nie rezygnując jednocześnie ze swoich praw do zwierzchnictwa nad klasztorem. Koniecznym warunkiem takich fundacji było oczywiście, aby założyciel miał solidnie ugruntowaną pozycję polityczną. I rzeczywiście, w trakcie badań nad tą kwestią zebrano sporo przesłanek wskazujących z dużą dozą pewności, że już

27/463

ojciec i dziad komesa Ludolfa dysponowali w marchii gandersheimskiej urzędem margrabiego, a także posiadłościami i uprawnieniami władczymi. Jednakowoż „tradycja” rodziny Ludolfingów-Ottonów nie zachowała wspomnień o tych przodkach i każe rozpoczynać historię rodu od „protoplasty” Ludolfa. Owa charakterystyczna cecha „kultury pamięci” rodziny możnowładczej — skupienie się na fundatorze klasztoru jako na „protoplaście rodu” — znajduje swoje uzasadnienie zapewne w tym, że w Gandersheim ze szczególną pieczołowitością pielęgnowano, a zatem również utrwalano na piśmie, memorię Ludolfingów. Zgromadzenie gandersheimskie przechowało zarówno same imiona Ludolfingów, w celu ich nabożnego wspominania, jak i pamięć ich czynów. Utrwalano ją przede wszystkim w formie pisemnej, poprzez notowanie w rękopisach liturgicznych, które umożliwiały doroczne wspominane zmarłych przodków. Częstokroć jednakże, aby zachować pamięć o dawnych Ludolfingach,

Strona 17 sięgano w Gandersheim również po historiografię. Najstarszym świadectwem troski o memorię jest żywot pierwszej przeoryszy Gandersheim, Hathemody, pióra Agiusa, mnicha z Korbei, którego długo błędnie uważano za jednego z synów Ludolfa. W połowie X wieku wiedzę o początkach (primordia) Gandersheim utrwaliła na piśmie słynna mniszka tego klasztoru, Hrotswita, wnosząc tym samym wiele również do naszej wiedzy o wczesnych dziejach Ludolfingów. „Protoplasta” Ludolf zmarł w roku 864 bądź 866. Pewne alemańskie źródło, podając informację o jego śmierci, zalicza go w poczet książąt rzeszy² (regni principes), inne źródło lotaryńskie określa go zaszczytnym mianem vir magnificus. Wszystko wskazuje na to, że przekazanie po nim urzędów, lenn i posiadłości jego najstarszemu synowi Brunonowi — lub obu synom, Brunonowi i Ottonowi — odbyło się bez najmniejszych trudności. O tym, że w drugiej połowie IX wieku „awans” Ludolfingów doprowadził ich już na całkiem przyzwoite wyżyny społeczne, świadczy dobitnie (obok fundacji klasztoru, pochwalnych epitetów i faktu przekazania władzy) także to, że w pewnym nieznanym nam momencie, być może pod koniec lat sześćdziesiątych, córka Ludolfa o imieniu Ludgarda wyszła za mąż za Ludwika Młodszego, syna Ludwika Niemieckiego. Na wskroś polityczny wymiar owego małżeństwa można należycie docenić, jeśli zauważy się, że Ludwik Niemiecki ożenił swoich trzech synów z córkami rodzin możnowładczych wiodących prym w regionach, którymi synowie ci mieli rządzić po podziale królestwa w chwili śmierci ojca. Jest zatem zupełnie zrozumiałe, że wybór padał za każdym razem na córkę z najszlachetniejszej i najpotężniejszej rodziny. Taki związek małżeński miał zapewnić uznanie władzy królewskiej i poparcie ze strony elit możnowładczych. I odwrotnie — nietrudno pojąć, jakie znaczenie dla pozycji Ludolfingów w Saksonii miał fakt, że bracia Ludgardy, Bruno i Otto „Dostojny”, byli szwagrami panującego Karolinga. Przecież i poza imperium karolińskim pierwsze miejsca w hierarchii godności zastrzeżone były zawsze dla rodziny króla. Owa bliskość do władcy

29/463

unaoczniła się krótko po śmierci Ludwika Niemieckiego, kiedy to Ludwik Młodszy nie tylko wziął Gandersheim w swoją królewską opiekę, ale dodatkowo ofiarował klasztorowi posiadłości w Turyngii. Samodzielne panowanie Ludwika Młodszego w jego części królestwa trwało wprawdzie zaledwie od 876 do 882 roku, jednak to dokładnie na ten okres przypada wydarzenie, które w okamgnieniu wyjaśnia ówczesną pozycję Ludolfingów, jednocześnie odciskając trwały ślad w ich „pamięci” rodowej.

² W związku z ogólną koncepcją książki (patrz Przedmowa i rozdział 7) autor nie używa w swoim wykładzie pojęcia państwa (Staat) do opisu władztwa wschodniofrankijskiego. Posługuje się natomiast nieco odmiennym znaczeniowo terminem „rzesza” (Reich), kładącym nacisk na heterogeniczność opisywanego organizmu politycznego. Wydaje się wskazane, by w przekładzie pójść za zaproponowaną przez autora nomenklaturą, mimo że w polskiej literaturze przedmiotu określenie „Rzesza” stosuje się zazwyczaj do nieco późniejszego okresu historii Niemiec (przyp. tłum.).

Strona 18 Otóż 2 lutego 880 roku Normanowie wyrżnęli w pień saski oddział, na czele którego stał dux Brun. Wśród poległych wspomina się z imienia samego Brunona, biskupów Thiedryka z Minden i Markwarda z Hildesheim, jedenastu innych saskich grafów i osiemnastu wasali (satellites) królewskich. Wydarzenie to weszło do historiografii dzięki odnotowaniu w rocznikach fuldańskich — zmarłych wspominano ponadto w zapiskach nekrologicznych klasztoru w Fuldzie, a ich imiona wysłano nawet do dalekiego alemańskiego klasztoru Reichenau, gdzie zostały wpisane do księgi brackiej. Król Ludwik przebywał w owym czasie na Zachodzie, tak że dowódca Bruno, któremu w związku z bitwą przydano w rocznikach fuldańskich tytuł dux, jawi się nam jako zastępca króla czy też secundus a rege. Pamięć o przegranej pozostawała długo świeża i wiele uczyniono, by zdjąć z siebie związaną z nią niesławę. Klęska militarna została z biegiem czasu przemieniona w klęskę żywiołową: to już nie Normanowie zwyciężali, ale morski przypływ zabierał saskiemu wojsku miejsce do walki albo całkiem pochłaniał saskie oddziały. O Ottonie, który przejął władzę po bracie, mówiono, że choć młodszy wiekiem, przewyższa go pod względem wszelkich cnót. Być może nawet fakt, że imię Bruno zastanawiająco często nadawano później w rodzinie Ottonów dzieciom przeznaczonym do stanu duchownego, ma związek ze swego rodzaju stygmatyzacją tego imienia, jeśli chodzi o jego związek z władzą świecką. Wobec ubóstwa źródeł nie można orzec z całą pewnością, czy po klęsce Otto bez trudności przejął wszystkie godności po bracie. Uderzające jest jednak, że w roku 884 Babenberg Henryk bronił Saksonii przed Normanami przy pomocy wojska złożonego m.in. z Franków. Pokazuje to, że funkcji duxa, takiej jaką ją objął w 880 roku Bruno, nie wolno nam w żadnym razie interpretować jako godności książęcej ani tym bardziej jako władzy nad „młodszym księstwem plemiennym”. Ów babenberski dux Henryk był swoją drogą ze sporą dozą pewności teściem Ottona Dostojnego, którego żona nosiła imię

31/463

Hatwiga. Przez nią zapewne trafiło do rodziny Ottonów imię Henryk, które stało się jednym z głównych imion dynastii. Pod koniec IX wieku coraz to uboższe źródła nie pozwalają na szczegółowe przyjrzenie się statusowi i polityce Ottona Dostojnego, który we współczesnych sobie przekazach nie jest określany mianem dux. W nie do końca jasnych okolicznościach Ottonowi udało się w każdym razie zostać świeckim opatem królewskiego klasztoru w Hersfeld, a zatem uzyskać spory wpływ na to ważne opactwo na pograniczu sasko-frankońskim. Jest on jedynym poświadczonym świeckim opatem w całym królestwie wschodniofrankijskim, co podkreśla wagę owej godności na równi z faktem, że król Konrad I usiłował później zmusić Ottona do zrzeczenia się tego stanowiska. Lepsze stosunki z panującym potwierdzone są dopiero dla czasów Arnulfa, Karolinga z nieprawego łoża, który w 887 roku pozbawił władzy ostatniego, chorego i nieporadnego władcę

Strona 19 całego imperium karolińskiego, Karola III, i celowo przejął tytuł królewski tylko we wschodniej części kraju. W roku 894 Otto towarzyszył królowi Arnulfowi w wyprawie do Italii; w 895 roku córka Ottona, Oda, poślubiła nieślubnego syna Arnulfa, Zwentibolda, którego ojciec osadził jako władcę w Lotaryngii. Jak brutalna stała się naonczas praktyka prowadzenia waśni, dobrze pokazuje fakt, że gdy zgładzono Zwentibolda, jego małżonka Oda poślubiła Lotarynga Gerharda, mordercę swojego męża. Nie znajdujemy w źródłach informacji, czy Otto i jego stronnicy wmieszali się w konflikt, który w końcu IX wieku i w pierwszym dziesięcioleciu X wieku do głębi wstrząsnął Frankonią. Spór rozgrywał się pomiędzy Konradynami z Frankonii nadreńskiej i pochodzącymi znad Menu Babenbergami, krewnymi Ludolfingów. Trwał on aż do całkowitego wytrzebienia Babenbergów, przy czym nie dysponujemy żadnym potwierdzeniem, by Ludolfingowie posłali swoim krewniakom jakiekolwiek wsparcie. W związku z konfliktem wielkiego rozgłosu nabrało na długi czas zgładzenie w roku 906 Babenberga Adalberta, który, gdy dano mu gwarancję swobodnego powrotu, udał się na wiec Ludwika Dziecięcia, gdzie został wszelako uwięziony, skazany i stracony. Rozgłos ów znalazł swój wyraz w opowieściach i anegdotach o fortelu oraz zdradzie arcybiskupa mogunckiego Hattona, brak natomiast wzmianki o jakichkolwiek następstwach, które by owo złamanie wszystkich niepisanych praw niosło za sobą dla Ludolfingów. Ludolfingowie uwzględniają Adalberta w swoich zapiskach nekrologicznych, jednak prócz modlitewnego wstawiennictwa za krewniakiem nie znajdujemy w źródłach zupełnie niczego. Na czasy Ottona Dostojnego przypada pewne wydarzenie, które miało się okazać znaczące dla dalszych dziejów rodu Ludolfingów. Młodszy syn Ottona, Henryk, który został jego następcą, ponieważ starsi bracia Thankmar i Ludolf zmarli przed ojcem, wziął sobie w roku 909 za drugą żonę Matyldę, potomkinię księcia Sasów Widukinda. Wcześniej poślubił Hateburgę, dziedziczkę pewnego saskiego

33/463

grafa, posiadającego dobra w okolicach Merseburga. W ten sposób powiększył posiadłości Ludolfingów w pobliżu ich włości rodowych. Po protestach biskupa Halberstadt, który wypominał mu, że Hateburga po swoim pierwszym małżeństwie została mniszką, Henryk odesłał żonę z powrotem do klasztoru, chociaż miał już z nią syna Thankmara. Zatrzymał natomiast jej bogaty majątek. W ten sposób otworzyła się przed nim droga do związku z równie bogatą Matyldą, która dodatkowo wniosła Ludolfingom do rodziny krewnych spośród potomków Widukinda, posiadających dobra na zachodzie Saksonii. Małżeństwo to spowodowało również, że charyzma rodu Widukinda stała się udziałem Ludolfingów. Poprzez ten mariaż Ludolfingowie rozciągnęli swoje koneksje aż do Westfalii, natykając się tam na obszary wpływów Konradynów, których przedstawiciel, Konrad I, sięgnął w 911 roku, po wczesnej śmierci Ludwika Dziecięcia, po koronę królestwa wschodniofrankijskiego. Nie rozstrzygajmy, czy owo małżeństwo było już częścią politycznej próby sił, która

Strona 20 skończyła się ostatecznie jawną konfrontacją z Konradynami. W każdym razie w stosunkach pomiędzy Ludolfingami i Konradynami zaczęły się wówczas piętrzyć problemy, które jednak dopiero później doprowadziły do zbrojnego konfliktu. Wczesne dzieje Ludolfingów zostały tu dotychczas przedstawione bez wzmiankowania ocen i osądów, które na ich temat wydawała późniejsza historiografia czasów ottońskich. Zarysowany w niej został niezwykle sugestywny obraz awansu Ottonów, który do dziś stawia naukę w obliczu istotnych problemów. W ostatnich latach właśnie na przykładzie X wieku dyskutowano — z bardzo zresztą rozbieżnymi rezultatami — kwestie takie jak: w jaki sposób w społeczeństwie żyjącym w kulturze oralnej przekazywano pamięć historyczną, kto był odpowiedzialny za jej treść i do jakiego stopnia dowolnie ową treść przekształcano. Dlatego też sprawy, na które historiografia ottońska kładła największy nacisk, należy zaprezentować łącznie, ponieważ tworzą one pod wieloma względami dobre exempla. Pokazują, po pierwsze, jak selekcjonuje się wydarzenia historyczne celem zbudowania rozmaitych legitymizacji, po drugie zaś, jak autorzy, relacjonując dawne dzieje, bynajmniej nie zapominają o interesach reprezentowanych przez siebie instytucji duchownych, a nawet jak czasem całkiem jednoznacznie wysuwają owe interesy na pierwszy plan. Późniejsza historiografia nie ma żadnych wątpliwości, że już przodkowie Ottona weszli w dziedziczne posiadanie godności księcia Sasów: „Gdy zmarł ojciec ojczyzny (pater patriae) i wielki książę Otto, pozostawił on swemu dostojnemu i czcigodnemu synowi Henrykowi władzę książęcą w Saksonii”, ujmuje rzecz programowo Widukind z Korbei (I, 21)³. Już we wcześniejszym rozdziale streścił on wszystkie te wydarzenia historyczne, które nadawały się do podniesienia w oczach współczesnych prestiżu Ludolfingów i do oddania ich wyjątkowego charakteru:

35/463

Ostatnim z Karolingów, którzy rządzili nad wschodnimi Frankami, był Ludwik, syn Arnulfa. [...] Po tym, jak ożenił się z Ludgardą, siostrą Brunona i wielkiego księcia Ottona, przeżył niewiele lat. Ojcem tych dwóch był Ludolf, który odbył podróż do Rzymu i przywiózł relikwie świętego papieża Innocentego. Z nich dwóch Bruno, kiedy jako książę rządził Saksonią, poprowadził wojsko przeciw Duńczykom i, okrążony przez nagły przypływ, nie mając miejsca do walki, zginął wraz z całym wojskiem, pozostawiając księstwo swemu bratu, który wprawdzie młodszy urodzeniem, to jednak przewyższał go o wiele pod względem wszelkich cnót. Król Ludwik nie miał jednak syna i cały lud Franków i Sasów życzył sobie nałożyć Ottonowi koronę królestwa. Ten atoli, jako że był w podeszłym wieku, odrzucił brzemię władzy; za jego radą wszelako namaszczono na króla Konrada, dotychczas księcia Franków; w rękach Ottona pozostała jednak zawsze i wszędzie najwyższa władza (summum imperium) (Widukind I, 16). ³ Jeśli nie zaznaczono inaczej, cytaty ze źródeł łacińskich podawane są w przekładzie tłumaczki. W miejscach wątpliwych przekład idzie z reguły za interpretacją G. Althoffa (przyp. tłum.).

Strona 21 W rozdziale tym odnajdujemy wiele z tego, co znalazło się w naszym dotychczasowym wywodzie — jednak z doniosłymi modyfikacjami. Większość z nich jest celowa: z „błędu” polegającego na powiązaniu Ludgardy z ostatnim Karolingiem imieniem Ludwik, nie zaś — jak byłoby prawidłowo — z Ludwikiem Młodszym, wynika ważna konsekwencja. Otto Dostojny okazał się w ten sposób ojcem królowejwdowy w chwili, gdy wymarli wszyscy wschodni Karolingowie. Pozostawało tylko logicznie uzupełnić wywód, wspominając, że było powszechnym życzeniem, by obrać Ottona na króla i że to przy nim pozostało summum imperium, kiedy z powodu wieku zaproponował na to stanowisko kogo innego. W pewnym sensie tłumaczy to także, dlaczego Konrad I desygnował przed śmiercią Henryka, syna Ottona Dostojnego, na swojego następcę. „Błąd” okazuje się zatem nadzwyczaj pomocny i umożliwia przydanie dodatkowej legitymizacji awansowi Ludolfingów do godności królewskiej. Został on zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa popełniony świadomie. Zmazano, a przynajmniej zatarto, plamę na honorze powstałą, gdy Ludolfing Bruno poprowadził saskie wojsko do straszliwej klęski w bitwie z Normanami. Niepospolita virtus następującego po nim młodszego brata również pełni w tej argumentacji ważką funkcję, sprawiając, że osiągnięcie przez Ludolfingów tronu królewskiego staje się logiczne i nieuniknione. Także żywot przeoryszy Gandersheim, Hathemody, i opowieść o początkach Gandersheim pióra Hrostwity w podobnej formie wyrażają pewność, że Ludolfingowie już w IX wieku panowali jako książęta nad całą Saksonią. Gandersheim mieli wedle tych źródeł zbudować duces Saxonum Ludolf i Otto, przy czym Hrostwita określa nawet Ludolfa mianem magnus. Gdy Hrostwita opowiada o początkach jego władzy, wspomina, że Karoling Ludwik Młodszy, czyli zięć Ludolfa, przekazał mu panowanie nad plemieniem Sasów. Do wszystkich tych rewelacji podchodzi się w ostatnich badaniach bardzo sceptycznie. To, co długo uważano za powstanie „młodszych księstw plemiennych” w drugiej

37/463

połowie IX wieku, jest dziś często gruntownie reinterpretowane, przy czym proces ten rozpoczął się od namysłu nad panującymi dotychczas paradygmatami badawczymi. Rzeczywiście, trudno znaleźć lepiej przebadane zagadnienie niż kwestia nowego sposobu sprawowania władzy, praktykowanego w ostatnich dziesięcioleciach IX wieku przypuszczalnie przez książąt wszystkich plemion królestwa wschodniofrankijskiego. Źródła właściwie nie pozwalają orzec, czy książęta mieli prawo zwoływania plemiennego pospolitego ruszenia i stawania na jego czele, czy posiadali uprawnienia sądownicze, czy mogli wpływać na obsadzanie stanowisk kościelnych i jaki był ich stosunek do grafów poszczególnych terytoriów. Jest także nieomal wykluczone, by można było wyjaśnić, jak dalece ich władza była zależna — czy też niezależna — od władzy kolejnych królów karolińskich. W końcu zaś istnieją najróżniejsze próby odpowiedzi na pytanie, czy zakres ich władzy książęcej ograniczał się do plemienia w sensie etnicznym

Strona 22 (a więc do Sasów, Bawarów, Alemanów czy Franków), czy jej terytorialn podstawę stanowiły struktury karolińskich regna (K.F. Werner), czy też chodziło „jedynie” o szczególnie skuteczną i potężną władzę możnowładczą (H.W. Goetz). Niewątpliwie jednak stanowisko księcia było we wszystkich plemionach niezwykle pożądaną godnością i słyszymy wielokrotnie — mianowicie we Frankonii, Alemanii i Lotaryngii — o krwawych konfliktach, w których wadzą się o nią wielkie rody możnowładcze. Wydaje się, że Sasi, Frankowie, Bawarowie i Alemanowie na stanowisko duxa nie obierali więcej niż jednej osoby (czy też, gdy do tego doszło, nie byli w stanie podołać takiej sytuacji), więc gdy kilku możnowładców rościło sobie prawa do owej godności, konflikt był nieunikniony. Z innej jeszcze perspektywy widać wyraźnie, że pojawienie się książąt oznaczało powstanie nowej instytucji, całkowicie przekształcającej dawny ustrój karoliński: otóż król Konrad I wdał się po 911 roku w gwałtowne spory z rzeczonymi książętami, i to z każdym z nich bez wyjątku. Ale i dla Henryka I właśnie wyjaśnienie stosunku króla do książąt stało się po objęciu tronu w 919 roku absolutnym priorytetem. Przedstawianie przodków Ottonów jako potężnych książąt Saksonii jest wobec tego sensowne, a ponadto wspólne wszystkim dziełom późniejszej historiografii ottońskiej. Można wszakże znaleźć w nich i takie elementy, które są świadectwem specyficznych perspektyw i konkretnych intencji poszczególnych autorów. I tak np. Hrostwita z Gandersheim ukierunkowuje swój opis rodziny Ludolfingów na interesy klasztoru Gandersheim. Centralnym — i bardzo efektownym — punktem jej wywodu jest wizja i proroctwo, które miało się stać udziałem Ody, „matki rodu” Ludolfingów. Otóż ukazał jej się ponoć Jan Chrzciciel, przepowiadając, że jej potomkowie sięgną po godność królewską i cesarską, jednak ich panowanie tylko dopóty będzie pomyślne i tylko dopóty sprzyjać mu będą niebiosa, dopóki nie zapomną oni troszczyć się o Gandersheim. Nie jest trudno zauważyć, że proroctwo to było rodzajem ustawicznego napomnienia dla potomnych,

39/463

aby wzięli sobie sprawy Gandersheim do serca. Zostało sformułowane w czasie, gdy Gandersheim musiał dzielić swoją pozycję klasztoru rodzinnego i miejsca rodowych pochówków z Quedlinburgiem i kiedy groziło mu zostanie za nim w tyle. Nie można tego uznać za zbieg okoliczności. Zupełnie inaczej akcenty związane z rodową tożsamością Ottonów rozkłada za to Widukind z Korbei (I, 31), który zwraca uwagę na pochodzenie Matyldy, żony Henryka I: miała ona być „z rodu wielkiego księcia Widukinda, który przez prawie trzydzieści lat prowadził potężną wojnę przeciw wielkiemu Karolowi”. Wzmianka ta ukazuje wyraźnie, że starania Sasów, aby „zmyć“ hańbę swojej pogańskiej przeszłości oraz klęski poniesionej w starciu z Karolem Wielkim, były już wówczas bardzo zaawansowane (H. Beumann). W połowie X wieku można już było jako „ojca rodu” wprowadzić pogańskiego

Strona 23 antenata i uznać jego zmagania z Karolem za wybitne osiągnięcie. Owa „praca nad mitem” była kontynuowana i prowadziła do dalszego przeformułowywania dokonań praprzodka, który miał np. zmusić Karola Wielkiego do ucieczki z Saksonii, zostać przez niego — ale tylko dzięki bożej interwencji — pokonany w pojedynku i, przemieniwszy się „z Szawła w Pawła”, wyróżnić się jako gorliwy promotor chrześcijaństwa w Saksonii. O wszystkim tym donosi Żywot starszy królowej Matyldy, którego anonimowy/a autor/ka wyraził/a najprawdopodobniej i utrwalił/a na piśmie „wiedzę historyczną”, przekazywaną i formowaną przez otoczenie władczyni. W sumie zarówno bogobojne, jak i waleczne czyny przodków dostarczają legitymizacji władzy potomków. Dokonania antenatów można jednak przybliżyć ich następcom także w formie upomnienia, tak by naśladowali oni swoich dziadów, dowiedli, że są godni ich dziedzictwa i zasłużyli na dalszą opiekę i pomoc Boga, bez której i królowie bywają bezsilni. Na taki tok myślenia natrafić można nie tylko w historiografii X wieku, jest on jednak wówczas tak częsty, że poza panegiryczną i legitymizacyjną rolą ówczesnego pisarstwa historycznego nie wolno nam przeoczyć również jego funkcji dydaktycznych i moralizatorskich. Były one wykorzystywane przez autorów instytucji kościelnych nierzadko w takim kontekście historycznym, w którym podobne przygany miały swój bardzo konkretny sens i tło. Oczywiście przez taką intencjonalność przedstawienia relacjonowane historie były wciąż na nowo przekształcane i zniekształcane. Jednakże szersze spojrzenie na genezę i wymowę historiografii czasów ottońskich dowodzi również, że przeszłości nie dało się przedstawiać i zmieniać zupełnie dowolnie. Istniał raczej stały kanon „wiedzy” właśnie na temat najwcześniejszych dziejów rodu królewskiego. Nacisk kładziono w nim, jeśli chodzi o sprawy świeckie, na zagadnienie saskiej godności książęcej, jeśli zaś o sprawy kościelne — na kwestię fundacji klasztornych, najpierw Gandersheim, potem Quedlinburga. Ocena bohaterów zależała przede wszystkim od tego, czy i w jakim stopniu

41/463

wyróżnili się oni w jednej bądź w obu tych sprawach. Inny motyw przewodni tożsamości rodowej Ottonów pojawił się dopiero w związku z nową godnością, po którą ród sięgnął w osobie Henryka I.

Strona 24

2 Henryk I Godność królewska w rękach dynastii saskiej Osiem dni przed 30 listopada 912 roku, kiedy zmarł Otto Dostojny, synowi Ottona Henrykowi i jego małżonce Matyldzie urodził się potomek, który nazwany został imieniem dziadka: późniejszy Otto Wielki. Ottońska historiografia przedstawiła to jako niezwykle szczęśliwy splot okoliczności, jednak w 912 roku ciągłość władzy Ludolfingów nie była wcale bezdyskusyjna. Nawet Widukind z Korbei szeroko rozwodzi się nad zaistniałymi podówczas trudnościami, choć oczywiście po to tylko, by móc podkreślić samodzielność, z jaką Henryk nad owymi trudnościami zapanował. Jego relacja jest kolejnym dobrym przykładem na to, czym była w X wieku pamięć o wydarzeniach historycznych i z jakim trudem przychodzi wywnioskować z opowieści takich jak ta, co się właściwie wydarzyło. Przekaz Widukinda przedstawia rzecz następująco: Konrad często już wcześniej wystawiał na próbę virtus nowego księcia, czyli Henryka, toteż i teraz zwlekał z przekazaniem mu całej władzy po ojcu. Próbował go natomiast podstępnie zabić, korzystając w tym celu z pomocy arcybiskupa mogunckiego Hattona. Samego Konrada I przedstawiciele Franków, Sasów, Szwabów i Bawarów zaledwie rok wcześniej, po śmierci ostatniego wschodniofrankijskiego Karolinga, okrzyknęli w Forchheim królem. Decydującą rolę w owym wydarzeniu odegrała najpewniej grupa tych samych świeckich i duchownych możnych, którzy jako interwenienci

43/463

pojawiają się co chwilę w dokumentach Ludwika Dziecięcia — to oni zatem podejmowali w zasadzie decyzje w imieniu małoletniego króla. Otto Dostojny, ojciec Henryka, nie należał do owej grupy, dlatego wzmiankę Widukinda, jakoby to jemu właśnie miano początkowo zaoferować koronę królewską, należy uznać za przejaw ottońskiego „myślenia życzeniowego”. Jako głównego rozgrywającego z Forchheim zidentyfikowano za to już dawno — i z pewnością słusznie — Hattona, arcybiskupa Moguncji, który pielęgnował swoją polityczną wspólnotę interesów z Konradynami i walnie przyczynił się do ich zwycięstwa w zatargu z Babenbergami. Jeśli tak było, to jest zrozumiałe, że Hattonowi przypisano również decydującą rolę w rzekomych machinacjach króla Konrada I przeciw Henrykowi. Doniesienia o owej roli stały się wszelako jedną z przyczyn, dla których

Strona 25 dziejopis Widukind cieszy się we współczesnej nauce dwuznaczną opinią „bajarza w habicie”. Określenie to ma pokazywać, że w jego relacjach rzeczywistość i fikcja splatają się ze sobą tak ściśle, że często nie sposób ich odróżnić. Faktycznie, wersja wydarzeń Widukinda nosi wszelkie znamiona opowieści przekształconej w anegdotę: Hatto miał zaprosić Henryka na ucztę i kazał z tej okazji sporządzić dla niego w podarunku złoty łańcuch. Wyjawił przy tym złotnikowi, że ów łańcuch niebawem spłynie krwią prawego człowieka. Złotnik doniósł o tym Henrykowi, który miał później w następujących słowach odmówić posłańcowi przybycia na ucztę: „Idź, powiedz Hattonowi, że kark Henryka nie jest twardszy niż Adalberta” (I, 22). Przypomniane zostało w ten sposób stracenie Babenberga Adalberta, które również poprzedzić miała zdrada Hattona. Adalbert, jak opowiada przy okazji Widukind, zaufał obietnicy swobodnego powrotu, danej mu przez arcybiskupa Hattona, gdy zapowiedział, że zamierza udać się na wiec Ludwika Dziecięcia. Krótko po wyruszeniu w drogę Hatto skłonił Adalberta pod jakimś pretekstem do powrotu wraz z nim do grodu i następnie twierdził, że spełnił tym samym przyrzeczenie dowiezienia go bezpiecznie z powrotem do domu. Sam Widukind uważał te opowieści najwidoczniej za wysoce problematyczne, ponieważ opuścił je lub znacznie złagodził w tej redakcji swojego dzieła, którą przeznaczył dla cesarskiej córki Matyldy. Do dziś bez odpowiedzi pozostaje pytanie, czy podobne historie można w jakiś sposób wykorzystać, czy też należy je w całości odrzucić. Czy przekształcają one relacjonowane zdarzenia aż do całkowitej ich deformacji, czy też da się z nich wyłuskać coś, co chętnie nazywamy historycznym „ziarnem prawdy”? Od rozstrzygnięcia tej kwestii zależy choćby, czy będziemy mogli wypowiadać się o stosunku Henryka do króla Konrada i arcybiskupa Hattona. Historycy sprawdzają w takich wypadkach najpierw, co o odnośnych zdarzeniach zachowało się w niezależnych źródłach. W tym przypadku jest takich informacji wręcz śmiesznie mało: roczniki alemańskie wspominają pod rokiem 915 o

45/463

wrogim wtargnięciu księcia Henryka do Frankonii, z grubsza przynajmniej potwierdzając tym samym zaistnienie wspomnianego przez Widukinda zbrojnego konfliktu pomiędzy księciem saskim a nowym królem. W lutym 913 roku Konrad wystawił natomiast w Kassel dokument, nadający immunitet klasztorowi w Hersfeld. A zatem w omawianym czasie faktycznie przebywał w rejonie pogranicza saskofrankońskiego, co wynika również z relacji Widukinda o osobistych utarczkach pomiędzy Konradem, Henrykiem i Sasami. W arendze dokumentu mówi się jednak o tym, że mnisi z Hersfeld już za czasów króla Ludwika i świeckiego opata Ottona prosili Konrada i arcybiskupa Hattona o poparcie w sprawie immunitetu. Miano podówczas osiągnąć u króla załatwienie sprawy po myśli hersfeldczyków, z tym że immunitet miał wejść w życie dopiero po śmierci Ottona Dostojnego. Teraz zaś król Konrad realizował poprzednie obietnice. I faktycznie, istnieje identycznej

Strona 26 treści dokument Ludwika Dziecięcia, zgodnie z którym Otto Dostojny zgadza się, aby po jego śmierci Hersfeld przywrócony został immunitet. W roku 913 postanowienie weszło w życie, co oznacza, że Konrad uwolnił Hersfeld od dominującego wpływu Ludolfingów, tak jak to obiecał on sam i arcybiskup Hatto. Co ciekawe, nie jest wzmiankowana zgoda Henryka na tę nową regulację: zgody takiej można by właściwie oczekiwać, skoro uprzednio wyraził ją ojciec księcia. Miejsce wystawienia dokumentu, Kassel, pojawia się za to również u Widukinda jako miejscowość, w której Henryk dowiaduje się od złotnika o planowanym zamachu na siebie. Ów w pierwszej chwili mało rzucający się w oczy szczegół świadczy zatem o tym, że po śmierci Ottona Dostojnego w rejonie Kassel faktycznie zaszły jakieś wypadki, które mocno uderzały w pozycję Ludolfingów. Dokument znacząco potwierdza zatem tezę, że opowieści Widukinda są przekształceniami rzeczywistych wydarzeń, a nie dowolnymi wymysłami. Dlatego z całą świadomością niepewnego gruntu, po którym wypada nam się poruszać, możliwa będzie następująca rekonstrukcja wypadków. Widukind relacjonuje, że Konrad zwlekał z przekazaniem Henrykowi całej władzy po ojcu. Potwierdza to dokument z Kassel, który przyniósł Henrykowi utratę Hersfeld; należy zatem wziąć na poważnie informację Widukinda. Gniew Henryka i Sasów skierował się wedle Widukinda przede wszystkim przeciw biskupowi Hattonowi z Moguncji, którego posiadłości w Saksonii i Turyngii nowy książę spustoszył, napadając przy tym także na turyngeńskich grafów Burkharda i Bardona. Następnie Henryk podzielił swe zdobycze pomiędzy wasali. Udział Hattona w nowym zaaranżowaniu sprawy Hersfeld również potwierdzony jest w królewskim dokumencie, co sprawia, że cele akcji Henryka rysują się zupełnie wyraźnie. W końcu posiadłości klasztoru leżały między innymi w Turyngii, tak że sprawa nowych regulacji w Hersfeld z pewnością dotyczyła wasali Ludolfingów, którzy musieli zostać na nowo uposażeni. Opowiadanie Widukinda i dokument królewski uzupełniają się zatem pod tym względem

47/463

całkiem dobrze. Udział arcybiskupa Hattona z Moguncji w konflikcie staje się przez to wielce prawdopodobny. Tym samym pozostaje jedynie zarzut dwulicowości, postawiony przede wszystkim arcybiskupowi Hattonowi i wymownie skonkretyzowany poprzez wzmiankę o uczcie i podarkach. Czy zarzut ten był uzasadniony, nie da się oczywiście orzec. Pokazuje on wszelako przynajmniej, z czym liczono się w tamtych czasach i rzucanie jakich oskarżeń uważano za skuteczne. Wedle Widukinda Konrad na wieść o sukcesach Henryka posłał do Saksonii wojsko pod wodzą swojego brata Eberharda, zostało ono jednak zmuszone przez przeciwnika do ucieczki. I w tej relacji w Widukindzie bierze górę „bajarz”, gdy dziejopis ukazuje liczebną przewagę wojsk frankońskich w wyraźnej opozycji do ich tchórzostwa. Klęska i ucieczka brata nie pozostawiły Konrada obojętnym — sam teraz poprowadził armię na Saksonię

Strona 27 i obległ Henryka w grodzie Grone. W trakcie tego oblężenia Widukind opowiada o zaskakującej propozycji króla: Konrad „wysłał do niego [Henryka] poselstwo w sprawie dobrowolnego poddania się (pro spontanea deditione); obiecał, że będzie stać u jego boku jako przyjaciel i nie będzie się z nim wadził jako wróg” (I, 24). Przy okazji tej propozycji użyto formuły, która poświadczona jest i w innych miejscach. Składając swoją ofertę, Konrad wzorował się na utartych sposobach unikania i zażegnywania konfliktów, które stosował później również Henryk — już jako król. Polityczna użyteczność takiej propozycji jest niewątpliwa: najpierw żąda się jednoznacznego aktu poddania się, dla którego istniały ustalone wzorce, jednocześnie jednak — by tak rzec: w ramach rewanżu — roztacza się perspektywę gwarantowanej przyjaźni, która również miała swoje rytualne formy wyrazu. Innymi słowy Konrad zaproponował zadzierzgnięcie więzów wzajemnej przyjaźni (amicitia), oczekiwał jednakże najpierw od księcia podporządkowania się — co jest w pewnym stopniu zrozumiałe, jeśli wziąć pod uwagę prowadzone uprzednio zbrojne działania. Wiarygodności Widukinda niewątpliwie zaszkodził fakt, że nie wspomniał on, czy Henryk przyjął propozycję i czy odbył rytuał ukorzenia się. Kronikarz znów zdaje się wchodzić w buty bajarza, bo prezentuje następujący koniec tej historii: gdy posłowie byli u księcia, miał do niego przybyć przebiegły graf Thietmar — znany jako saski możny i wychowawca Henryka — i zapytać Henryka w ich obecności, gdzie ma zakwaterować swoje wojsko. Dodał w ten sposób otuchy księciu, który już miał zamiar się poddać. Zapytany o siłę swoich oddziałów, odpowiedział: 30 legionów. Posłańcy mieli wówczas pospieszyć do Konrada i zdać mu sprawę z zasłyszanej wymiany zdań, przez co ponoć jeszcze przed świtem wrócił on ze swymi wojskami do kraju. W rzeczywistości jednak Thietmar przybył tylko z pięcioma ludźmi. I znów pouczający jest sposób, w jaki wspominano w Saksonii ów niewątpliwie ważny dla historii ottońskiej moment. Za pomocą anegdoty przeistoczono go w triumf saskiego sprytu. Oznacza to, że

49/463

kształtowanie przeszłości nie przebiegało w żadnym razie bezładnie, ale było całkowicie świadome i celowe. Owo kształtowanie sprawia jednak, że jest niemal niemożliwe dowiedzieć się, co się naprawdę zdarzyło pod Grone. Niemniej nie należy z tego broń Boże wyciągać wniosku, że scena i całe zajście należą do sfery fikcji. W nauce od zawsze zwracano uwagę, że wraz z wyprawą pod Grone zakończył się okres konfliktu pomiędzy Henrykiem a Konradem. Król zajął się w następnych latach walką z książętami południowoniemieckimi, Saksonia i jej książę zostali zostawieni w spokoju. Już latem 916 roku w kampanii przeciw bawarskiemu księciu Arnulfowi towarzyszył Konradowi biskup Adalward z Verdeny, który był krewnym małżonki Henryka. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa doszło zatem pod Grone do zakończenia konfliktu, o czym akurat Widukind nie wspomina. Ignorując przekaz Widukinda, badacze mówili w związku z tym, nawet bez konkretnych informacji w innych źródłach,

Strona 28 o „zgodzie” z roku 915 — twierdzono nawet, że późniejsza desygnacja Henryka przez Konrada była częścią ówczesnych ustaleń. W rzeczywistości wszakże istnieje niezależne świadectwo źródłowe, które potwierdza, że Konrad I i książę saski Henryk z wrogów stali się przyjaciółmi: Ludolfingowie włączyli mianowicie zarówno Konrada I, jak i jego małżonkę Kunegundę do swoich wspominków za zmarłych i zlecali modlitwy za nich w dzień ich śmierci. Coś takiego czyniono tylko dla krewnych i przyjaciół. W tym momencie nieuniknione staje się pytanie, co Widukinda albo jego informatorów mogło skłonić do przemilczenia faktu pokojowego pojednania — czy też „zgody” — z Grone i zamieszczenia zamiast tego anegdoty o podstępie Thietmara. Do pomyślenia jest właściwie tylko jedno rozwiązanie: Henryk odbył przed Konradem deditio. Innymi słowy upadł Konradowi do stóp, aby zdobyć jego łaskę i przyjaźń. Nie pasowało to jednak do takiego obrazu pierwszego króla dynastii Ottońskiej, jaki chciano później odmalować. Za „zgodą” z 915 roku między Henrykiem a Konradem może również przemawiać fakt, że na synodzie w Hohenaltheim, na który zjechali w 916 roku frankońscy, bawarscy i alemańscy biskupi, Konrad nie jest wymieniany wśród przeciwników Henryka. Sasom było jednak nadal daleko do współpracy z wiernymi królowi siłami, co uświadamia okoliczność, że sascy biskupi mimo zaproszenia nie przybyli na synod. Jego uczestnicy zresztą żywiołowo tę nieobecność krytykowali. Konrad I, mimo poparcia biskupów, nie był w stanie przeciwstawić się książętom z południowoniemieckich księstw. Gdy w 917 roku kazał stracić swoich szwagrów Erchangera i Bertholda, szwabskie rycerstwo obwołało księciem ich dotychczasowego przeciwnika, Burkharda. W Bawarii wracający z Węgier książę Arnulf wypędził brata Konrada, Eberharda, który tym samym po raz drugi okazał się niezdolny do skutecznego reprezentowania króla. Podczas wynikłych wówczas ponownie walk króla z Bawarami Konrad odniósł rany, w wyniku których zmarł 23 grudnia 918 roku. Został pochowany w Fuldzie.

51/463

Wraz ze śmiercią Konrada porażkę poniosła polityka skierowana przeciwko książętom plemion wschodniofrankijskich. Wyobrażenie owych książąt o swoim znaczeniu politycznym było w sposób oczywisty nie do pogodzenia z wyobrażeniami króla o jego pozycji, chociaż nie potrafimy wskazać dokładniej, jakie konkretne kwestie wzbudzały tu kontrowersje. W każdym razie istnienie królestwa wschodniofrankijskiego było w najwyższym stopniu zagrożone, ponieważ najsilniejszych grup możnowładczych z poszczególnych księstw nie udało się na nowo powiązać z ośrodkiem władzy monarszej. Bez odpowiedzi pozostawało zatem nie tylko pytanie, kto ma być następcą Konrada I, ale również jak ów następca ma zdefiniować swoją władzę królewską i jaki kształt nadać swoim rządom. Zadaniem priorytetowym, które miało przed nim stanąć, było z pewnością uregulowanie stosunku króla do książąt. W obliczu owych zasadniczych problemów nie jest zaskoczeniem, że minęło kilka miesięcy, zanim w maju 919 roku niektóre części rzeszy, a więc możni z Frankonii i Saksonii

Strona 29 obwołali następcą Konrada saskiego księcia Henryka. W nieznanym momencie tego samego roku Bawarowie ogłosili swojego księcia Arnulfa królem in regno Teutonicorum. Podczas gdy okoliczności polityczne i cele wyboru Arnulfa pozostają dla nas całkowicie niezbadane, na temat przyczyn i przebiegu wyboru Henryka dysponujemy znów relacją późnej historiografii ottońskiej, która jednakowoż obciążona jest wszystkimi wspomnianymi przez nas już wielokrotnie problemami interpretacyjnymi. Nie dziw zatem, że aż do dzisiejszych czasów wybuchały w związku z nią gwałtowne dyskusje i kontrowersje. Fundamentalna wątpliwość co do przydatności owej „ottońskiej” wersji o obwołaniu królem Henryka I została niedawno wyrażona również na gruncie teoretycznym (J. Fried). Historiografia X wieku ma wedle tego autora podlegać takim samym uwarunkowaniom, jakim podlega pamięć w kulturach oralnych. W społecznościach takich wiedza o przeszłości poddawana jest nieustającym przekształceniom. To nie przeszłość wyjaśnia tam teraźniejszość, ale na odwrót. Ma stąd wynikać nieustające dopasowywanie pamięci do bieżących problemów i aktualnie zachodzących procesów. Właśnie sposób, w jaki najważniejsi przedstawiciele historiografii ottońskiej opisują okoliczności wyniesienia Henryka I do godności królewskiej, ma być przykładem takich procesów adaptacyjnych, przekształcających minione wydarzenia tak długo, aż stają się całkowicie nierozpoznawalne. Do skomponowania relacji zostają użyte szczegóły rozmaitych późniejszych wydarzeń, co nie pozwala wyciągać wniosków na temat faktycznego przebiegu wypadków. Koncepcja ta niesie za sobą tak poważne konsekwencje odnośnie do możliwości i metod badania historii X wieku (a także innych stuleci), że żadne nowe opracowanie owych czasów nie może jej pominąć i nie zająć wobec niej stanowiska. Nie ma żadnych wątpliwości, że również pogląd ottońskich historiografów na początki saskiej władzy królewskiej nosi piętno procesów modyfikacyjnych. Następuje ich upiększanie, koloryzowanie, różne

53/463

punkty widzenia są bądź to eksponowane, bądź to usuwane w cień, wydarzenia bywają idealizowane — słowem: zależnie od wiedzy i posiadanych informacji, ale także ze względu na cele sporządzenia relacji, rozkłada się rozmaite punkty ciężkości, które nierzadko więcej mówią o teraźniejszości autora niż o opisywanych przezeń wypadkach. W sumie jest dziś chyba jasne, że powyżej pewnego poziomu złożoności wydarzeń historycznych nie istnieje już „jedna rzeczywistość”, ale trzeba zaakceptować wiele rzeczywistości czy też wiele uprawnionych perspektyw i ocen tychże. Pytanie jednak, czy poznanie owych rzeczywistości i perspektyw w przypadku historiografii ottońskiej jest tak dalece zakłócone przez kontaminację najróżniejszych informacji, że fantazję historyków i ich rozważania nad faktograficzną wartością przekazu można uznać za równoważne albo wręcz ważniejsze od wypowiedzi X-wiecznych autorów. Mając to pytanie w pamięci, zastanówmy się na nowo nad relacjami dziejopisów o wyborze Henryka I na króla.

Strona 30 Najbardziej wyczerpująco o przebiegu owego wyboru wypowiadają się Widukind z Korbei, kontynuator Reginona z Prüm, i Liutprand z Cremony którzy piszą o tyle niezależnie od siebie, że żaden z nich nie znał dzieł pozostałych i z nich nie korzystał. Naturalnie wszyscy trzej należą w jakiś sposób do komunikacyjnej wspólnoty „dworu ottońskiego”, tak że ich informacje pochodzą, bądź przynamniej mogą pochodzić, ze wspólnego źródła ustnie przekazywanej historii. Jednak cele spisania ich relacji nie są bynajmniej identyczne. W nauce odstąpiono ostatnio od dawniejszego przekonania jakobyśmy w przypadku wszystkich trzech przekazów mieli do czynienia z produktem „ottońskiej tradycji rodowej”, czyli że wszyscy trzej kronikarze zobowiązani byli do trzymania się jednego obrazu przeszłości i jednej wizji historii. Zwrócono natomiast uwagę na to, jak wiele różnych sił i interesów miało wpływ na ich ogląd minionych dziejów. Jakkolwiek znaczące byłyby wszelako rozbieżności pomiędzy owymi trzema najważniejszymi wersjami wydarzeń, to czy wolno potraktować je jako argument za tezą, że społeczeństwo oralne wypełnia przeszłość w stosunkowo dowolny sposób, za pomocą takich treści i z takich punktów widzenia, które za każdym razem determinuje wyłącznie teraźniejszość? Wszyscy trzej autorzy jednoznacznie wysuwają najpierw na pierwszy plan swych opowiadań inicjatywę Konrada I. Król, czując zbliżającą się śmierć, miał zdecydowanie opowiedzieć się za uczynieniem Henryka I swoim następcą, ponieważ ponoć tylko w ten sposób można było uratować pokój i zgodę w królestwie. Wszyscy trzej dziejopisowie każą królowi wyrazić swoją wolę w mowie, którą Widukind i Liutprand nawet dosłownie przytaczają. Oczywiście treść owej rzekomej mowy jest w obu przekazach różna, jednak jej wymowa pozostaje ta sama. U Widukinda brzmi ona następująco:

Czuję, bracie, że dłużej już nie mogę trwać przy tym życiu, tak bowiem Bóg nakazał swym wyrokiem i do tego przymusza mnie ciężka choroba. Dlatego sam

55/463

rozważ sprawę, zadbaj — co zwłaszcza jest dla ciebie ważne — o całe królestwo Franków i pójdź za moją, twego brata, radą. Mamy, bracie, oddziały wojsk, które możemy zwołać i poprowadzić, mamy miasta i broń, i insygnia królewskie, i wszystko, czego wymaga godność królewska — prócz przychylności losu i przymiotów charakteru (preter fortunam et mores). Przychylność losu, mój bracie, wraz z najszlachetniejszymi przymiotami, posiadł Henryk; losy całego państwa są w ręku Sasów. Weź zatem te insygnia: świętą włócznię, złote naramienniki (armillae) wraz z płaszczem i miecz dawnych królów wraz z koroną, pójdź do Henryka i zawrzyj z nim pokój, tak abyś na zawsze mógł w nim mieć sprzymierzeńca. Dlaczegóż konieczne jest, aby lud Franków upadł przed nim wraz z tobą? On bowiem zaprawdę będzie królem i panem wielu ludów (imperator multorum populorum). (I, 25) Wypowiedź Konrada podobnie relacjonują także dwaj pozostali autorzy. Różny jest u nich jedynie krąg słuchaczy owej mowy. U Widukinda Konrad zwraca się wyłącznie do Eberharda, swego brata. U kontynuatora Reginona z Prüm przy łożu umierającego stoją bracia i krewni. U Liutpranda natomiast

Strona 31 Konrad przywołuje do siebie innych książąt królestwa, mianowicie Arnulfa z Bawarii, Burkharda ze Szwabii, Eberharda z Frankonii i Giselberta z Lotaryngii, aby wyjawić im swoją ostatnią wolę i prosić o jej respektowanie. Wezwał do siebie z tej okazji również Henryka, ale ten nie zjawił się. Wszyscy trzej autorzy jednogłośnie wspominają ponadto o tym, że Konrad kazał przynieść insygnia królewskie i polecił wręczyć je Henrykowi. Zaufaniu do relacji Widukinda bardzo zaszkodził fakt, że wspomina on przy tej okazji o Świętej Włóczni, w której posiadanie Henryk wszedł dopiero później. Pomijając różny krąg słuchaczy, w kwestii sukcesji zasadniczy przekaz autorów jest więc identyczny. Decydujące było postanowienie i inicjatywa Konrada, aby zaproponować Henryka na swojego następcę, z całą mocą obowiązującą, jaką miała w X wieku taka desygnacja. Również uzasadnienie tego posunięcia przedstawione zostało jednakowo: umierający król sądził, że tylko w ten sposób może zabezpieczyć pokój i zgodę. Jeśli uświadomić sobie szacunek, jakim w owym czasie darzono osobiste wyznanie woli umierającego, nie będzie chyba zaskoczeniem, że więcej niż pokolenie później istniały rozbieżne wersje co do tego, do kogo owa ostatnia wola była adresowana. Konrad przecież nie agitował publicznie za swoją decyzją. W zasadzie zatem społeczeństwo oralne nie dopasowało swojej wiedzy o przeszłych wypadkach w dowolny sposób do nowych okoliczności — gdyby tak było, niechybnie doprowadziłoby to do różnic w przekazach. To raczej tradycja kształtowała się w taki sposób, że trzech autorów, piszących dwa pokolenia później, zwróciło uwagę na te same sprawy. Ich przekazy kryją w sobie wszakże niespodziankę — dla publiczności X-wiecznej pewnie większą niż dla nas dziś. Król pominął bowiem w swoim rozporządzeniu roszczenia i interesy własnych krewnych, przede wszystkim swojego brata Eberharda. Zlekceważył ponadto interes swojego frankońskiego plemienia, z którego dotychczas wywodzili się królowie. Czy jest do pomyślenia, ba — czy jest w ogóle możliwe, aby takie niezwykłe posunięcie, jakim było pominięcie w

57/463

ostatniej woli własnych krewnych, stojące w całkowitej sprzeczności ze sposobem myślenia możnych, zostało później przez kogoś zmyślone? I to z takim powodzeniem, że w ciągu dwóch pokoleń stało się jedynym obowiązującym poglądem na początki władzy królewskiej Ottonów? Ottonowie przecież, dzięki takiej fikcyjnej historii, uzależniliby swój awans do godności królewskiej od desygnacji niedawnego przeciwnika — w dodatku przeciwnika przegranego i ponoszącego klęski. Dawniejsza nauka nieco cynicznie, ale nie całkiem bez racji oceniała przecież, że owa desygnacja była największym osiągnięciem Konrada I. Wobec takich konstatacji i spostrzeżeń wyśmiewanie relacji dziejopisów jako „poezji łoża śmierci” (C. Brühl) nie wydaje się uzasadnione. Wprawdzie pamięć mogła dodatkowo udramatycznić owe wydarzenia czy też zgromadzić wokół sceny przy łożu umierającego kilka niezależnych wątków, jest jednak zupełnie jasne, że w tak skomplikowanej sytuacji dopiero zbliżająca się śmierć

Strona 32 postawiła Konrada I przed koniecznością zastanowienia się nad kwestią swojego następcy. Nie sposób sobie za to wyobrazić, jak fikcyjne opowiadani takiej treści mogłoby wyprzeć z pamięci i zastąpić w niej jakikolwiek inny przebieg wypadków. Przy tej obronie wiarygodności źródeł historiograficznych, jeśli chodzi o ich podstawową, wspólną dla wszystkich relację, nie wolno przeoczyć, że mimo wszystko nie otrzymujemy odpowiedzi na wiele interesujących nas pytań. Nie wiemy nic o ewentualnym udziale Henryka w posunięciach Konrada zmierzających do wyznaczenia następcy. Nie mamy żadnych informacji, czy Eberhard dobrowolnie, czy też pod przymusem przyjął do wiadomości i współrealizował ową niezbyt dla siebie radosną decyzję. Można by sformułować jeszcze mnóstwo innych, ważniejszych lub bardziej ważnych pytań, na które autorzy nie dadzą odpowiedzi. Nie wynika stąd jednak, że wolno nam zlekceważyć ich spojrzenie na przebieg wypadków i zaliczyć ich przekazy do sfery fikcji. Należy raczej postarać się odpowiednio zrozumieć dalsze szczegóły, które Widukind, ale i Liutprand, wzmiankują przy okazji omawiania rozmaitych spraw związanych z desygnacją. Sama desygnacja bowiem nie jest w naszym przypadku bynajmniej jedyną niewiadomą.

Jak więc król nakazał, Eberhard udał się do Henryka i oddał się mu wraz ze wszystkimi skarbami, zawarł pokój i pozyskał jego przyjaźń, której strzegł wiernie i z oddaniem aż do końca swych dni, opowiada mianowicie dalej Widukind, tym samym odmalowując przed nami następną ważną, a niełatwą do zrozumienia scenę. Słyszymy o zawarciu i o trwaniu związku przyjaźni pomiędzy Konradynem a Henrykiem, wcześniej jednak o akcie podporządkowania się Eberharda, który ze wszystkimi skarbami zdaje się na łaskę Henryka, poddaje się mu i oddaje do jego dyspozycji. Bez dokładnej znajomości

59/463

odnośnych czynności rytualnych i ich wymowy niepodobna określić sensu tego działania. Dla jego odkrycia kluczowe jest to, co Widukind opowiada w następnych rozdziałach o bardzo podobnych aktach, relacjonując, w jaki sposób Henryk ułożył sobie stosunki z południowoniemieckimi książętami Burkhardem i Arnulfem. Burkhard również „oddał mu się ze wszystkimi miastami i ze swym ludem”. Arnulf za to szukał początkowo schronienia w grodzie Ratyzbona, gdzie oblegał go Henryk, później jednak

widząc [...], że nie jest w stanie odeprzeć króla, otworzywszy bramy wyszedł do niego i oddał się mu wraz z całym swym władztwem. Został przez niego uroczyście podjęty i nazwany przyjacielem króla. (I, 27) We wszystkich trzech przypadkach, w których nowy król układa sobie relacje z książętami, słyszymy o akcie oddania się noszącym znamiona rytuału. Eberhard oddaje się ze wszystkimi skarbami, Burkhard z grodami i ludźmi,

Strona 33 Arnulf otwiera bramy obleganego miasta i wychodzi na zewnątrz. Dwukrotnie książęta „zapracowują sobie” przez ów akt oddania na przyjaźń Henryka, w przypadku Burkharda o niczym takim nie słyszymy. Przypomnieć jednakowoż należy, że wedle Widukinda już Konrad I starał się w ten sposób zakończyć konflikt z Henrykiem. Po dobrowolnym podporządkowaniu się Henryka królowi ten ostatni miał obdarzyć księcia przyjaźnią. Podstęp grafa Thietmara sprawił, że Henryk nie musiał ustosunkowywać się do tej propozycji. Relacja o objęciu władzy przez Henryka I uwydatnia zatem kilkakrotnie procedurę, dzięki której znalazł rozwiązanie główny problem czasów Konrada I: stosunek króla do książąt. Musieli oni przystać na jednoznaczny akt podporządkowania się, w zamian za co jednak król wynagradzał ich potem swoją przyjaźnią. Ponieważ przyjaźń, przynajmniej teoretycznie, jest związkiem osób równych sobie, uczyniono w ten sposób zadość dumie książąt. Uhonorowanie jako przyjaciela uzależnione było wszelako od uprzedniego demonstracyjnego ukorzenia się, które podkreślało nadrzędną pozycję króla. Rozwiązanie to pozwalało obu stronom zachować twarz i godność i dawało możliwość rozpoczęcia wszystkiego od nowa w pokoju i zgodzie. Było ono później szeroko stosowane i modyfikowane na różne sposoby, gdy po konfliktach chciano demonstracyjnie przywrócić równowagę polityczną. I tutaj pojawia się jednakże ponownie ważkie pytanie, czy późniejszy autor, taki jak Widukind, mógł całą rzecz wymyślić, jeśliby jego relacja nie zgadzała się przynajmniej z grubsza z wiedzą o wypadkach, która w tak istotnej kwestii nie ulotniła się zapewne całkowicie w ciągu jednego czy dwóch pokoleń, nawet jeśli przekazywana była tylko ustnie. Z drugiej strony na przekaz faktycznie oddziaływały znaczące siły deformujące, które sprawiały, że minione zdarzenia pod niektórymi względami upiększono i wzbogacono o nowe szczegóły. W naszym przypadku uświadamia to nam z całą mocą opowiadanie Liutpranda z Cremony, które wnosi do opisu pojednania Henryka I z księciem

61/463

Arnulfem interesujące i skądinąd nieznane szczegóły. Dziejopis wie nie tylko, jak Widukind, o zbrojnej wyprawie Henryka do Bawarii i o grożącej wojnie, ale również o rozmowie w cztery oczy pomiędzy Henrykiem a Arnulfem. Przytacza nawet heksametrem przemowę Henryka podczas owych negocjacji, która to przemowa miała jakoby przychylnie usposobić Arnulfa. W końcu zaś zna dokładnie treść rady, której w rzeczonej sprawie udzielili swojemu księciu bawarscy możni:

Słuszne i sprawiedliwe wydaje się nam bowiem, abyś [w swej decyzji] nie odbiegał od innych. Wszelako zdaje się nam właściwe, byś jego właśnie wybrał na króla, a on ciebie — męża, któremu los tak sprzyja i który jest tak potężny — w taki oto sposób wyróżnił, kojąc gorycz twej duszy: żeby przyznano ci to, czego nie mieli twoi poprzednicy, a mianowicie aby biskupi całej Bawarii podlegali twojemu zwierzchnictwu i byś miał władzę mianowania następcy, jeśli który z nich umrze. (Antapodosis II, 23)

Strona 34 U Widukinda z Korbei, pomimo całego jego zacięcia epickiego i dramaturgicznego, trudno nie zauważyć jednego elementu: kronikarz zdaje sobi sprawę z kompromisowego wydźwięku ugody i ze starań obu stron, aby poprzez ustępstwa na rzecz przeciwnika umożliwić złagodzenie sporu i pokój. Za pewne „historyczne jądro” wydarzeń związanych z wyborem Henryka I można zatem uznać fakt, że Henryk po desygnacji przez Konrada w bardzo zbliżony sposób ułożył sobie stosunki z poszczególnymi książętami: najpierw z Eberhardem z Frankonii, potem z Burkhardem ze Szwabii i Arnulfem z Bawarii. Zadzierzgano więzy przyjaźni (amicitia), a co za tym idzie, otwierano pewien horyzont wzajemnych zobowiązań. Ze strony króla oznaczało to z pewnością uznanie na nowo wysokiej pozycji książąt. Ponieważ przyjaźń była formą sztucznego pokrewieństwa, zobowiązywano się do sprzyjania drugiej stronie i popierania jej. Ów zaszczyt i wyróżnienie przysługiwały jednak dopiero po jednoznacznych aktach podporządkowania się, które ostentacyjnie uznawały, i przez to wzmacniały, autorytet króla. Kto był odpowiedzialny za przebieg owych aktów przy okazji objęcia władzy przez Henryka oraz czy rozwój wypadków był w ogóle wynikiem przemyślanego planu lub zamysłu, pozostaje kwestią otwartą. W te arkana władzy historiografia ottońska nie daje nam wglądu. Inicjatywa mogła wyjść od Henryka, ale pomysł mógł być również rezultatem negocjacji lub też mógł zostać Henrykowi narzucony. Gotowość do ustępstw mogła tak samo dobrze wynikać z doświadczenia, że wewnętrzna niezgoda nie może trwać wiecznie, jak i z rosnącego zagrożenia zewnętrznego, nad którym coraz trudniej było zapanować. Niezależnie od tych i innych niuansów wolno jednak wyrazić przekonanie, że relacje późniejszej historiografii ottońskiej nie zaciemniały obrazu zdarzeń z początków saskiego panowania za pomocą jakiejś dowolnej fikcji, ale trzymały się w zasadniczych punktach wspólnej wersji wypadków — choć wyłącznie tak jak czynią to społeczeństwa półoralne kultywujące wspomnienia o czynach przodków.

63/463

Podczas dotychczasowych rozważań nie wspomniano jeszcze o najtwardszym z orzechów, jaki owa historiografia dawała do zgryzienia wszystkim dotychczasowym badaczom. Mianowicie po opisie Widukinda dotyczącym zawarcia pokoju i przyjaźni pomiędzy Henrykiem a Eberhardem z Frankonii oraz „desygnacji” Henryka na króla przez Eberharda „wobec całego ludu Franków i Sasów”, mnich z Korbei notuje:

A gdy arcybiskup Moguncji, którym był w owym czasie Heriger, zaproponował mu namaszczenie oraz diadem, [Henryk] wprawdzie nie wzgardził nimi, ale i nie przyjął ich. „Wystarczy mi, powiedział, o tyle mieć pierwszeństwo przed moimi maiores, że zostałem nazwany i obwołany królem, jak tego chce łaska Boga i wasza; korona i namaszczenie niech przypadną w udziale godniejszym ode mnie; uważamy się za niegodnych takiej czci”. I ta przemowa spodobała się wszystkim zgromadzonym, wznieśli oni ku niebu prawice i pozdrawiając, wykrzyknęli po wielokroć imię nowego króla. (I, 26)

Strona 35 Przy interpretacji tej sceny jedno można przyjąć za pewne: Widukind nie opisał, i nie chciał opisać, jakiejś nieudanej ceremonii, jakiegoś afrontu nowego króla wobec mogunckiego arcybiskupa, jak to na pierwszy rzut oka sugeruje fakt odrzucenia namaszczenia. Gdyby przy obwoływaniu Henryka królem doszło do tego rodzaju skandalu, Widukind zatuszowałby sprawę bądź ją w ogóle przemilczał. Jego relacja była raczej pomyślana odmiennie i odmiennie należy ją rozumieć. Trzeba przede wszystkim uczynić generalne spostrzeżenie, że ceremoniał był w średniowieczu zaplanowany, ustalony i nieprzypadkowy. Można wręcz mówić o inscenizacjach, podczas których biorące w nich udział osoby wiedziały, co mają robić i co zrobią inni. Uzgadniano pewne sekwencje czynności, za pomocą których chciano wyrazić coś konkretnego. Przy takim rozumieniu sprawy pokorna niezgoda na namaszczenie („nie wzgardził nimi, ale i nie przyjął ich”) musiała zostać uprzednio ustalona pomiędzy „aktorami”, ponieważ uważano, że ów gest nadaje się do „upublicznienia” pewnych treści, a tym samym uczynienia ich obowiązującymi. Pytanie tylko, jakie konkretnie treści niosła za sobą odmowa Henryka. Z pewnością nie chodziło o podzielane przez większą część dawniejszych badaczy mniemanie, że Henryk I ostentacyjnie uwolnił się dzięki niej od Kościoła i kościelnej zwierzchności, że nie chciał być „księżym królem”. Pierwszy ottoński król był z pewnością głęboko przekonany, że jego władza nie może istnieć bez pomocy i wsparcia Boga. A przynajmniej nigdy później nie dał słowem lub czynem powodu, by w to wątpić. Dlatego sensu owego gestu należy raczej szukać, koncentrując się na problemie, przed którym stanął Henryk: na nowym ułożeniu stosunków władcy z książętami. Podobnie jak przyjaźń królewska gwarantowała książętom zmniejszenie dystansu pomiędzy władcą a najważniejszymi panami królestwa — tak odrzucenie namaszczenia oznaczało rezygnację z wyróżnienia króla, które było centralnym składnikiem karolińskiej koncepcji władzy. Dokładnie w tym miejscu zresztą tekst źródła przysparza problemów translatorskich: „Wystarczy

65/463

mi — miał powiedzieć Henryk — o tyle mieć pierwszeństwo przed moimi maiores, że zostałem nazwany królem”. Niemal zawsze tłumaczono owo maiores jako „przodkowie”, co czyni całą wypowiedź dość neutralną ideowo. Jednak kilka linijek wcześniej możni królestwa nazwani zostali maiores natu. Można więc zdanie rozumieć i w ten sposób, że Henrykowi, jako obranemu królowi, wystarcza, aby mieć pierwszeństwo przed „swoimi możnymi”, którzy przecież rzeczywiście stali przed uczestnikami inscenizacji i entuzjastycznie, z radosnymi okrzykami przyjęli wypowiedź władcy. Przedstawiamy to wyjaśnienie, mając pełną świadomość, że o właściwe rozumienie relacji Widukinda przyjdzie się jeszcze spierać. Ma ono wszakże przynajmniej tę zaletę, że jest w stanie wytłumaczyć ową niezwykłą scenę w kontekście wyzwań, przed którymi stał Henryk: musiał on jednoznacznie i w sposób zobowiązujący dać do zrozumienia, że jest gotów wnieść do kompromisu również coś ze swojej strony. Związanie się przyjaźnią z książętami i rezygnacja ze zwierzchności

Strona 36 nad kościołami księstwa były pierwszymi sygnałami tej gotowości. Odstąpienie od namaszczenia z łatwością wpasowuje się w tak nakreślony obraz.

Znaki szczególne nowego początku Od sugestywności historiografii ottońskiej nie sposób uciec również wówczas gdy omawia się i komentuje królewskie rządy Henryka. Jeśli krytycznie czytać źródła, to widać, że pozostaje ona wręcz motywem przewodnim narracji. Gdy źródła relacjonują skrótowo czyny pierwszego króla z dynastii ottońskiej, szczególny nacisk kładą wciąż na jedną kwestię: Henryk jednał, zaprowadzał pokój, jednoczył i czynił to tak skutecznie, że już wkrótce, jak pisze w żywocie arcybiskupa kolońskiego Brunona Ruotger: „Ludzi połączyła taka miłość, że nigdy chyba wcześniej w tak potężnym kraju nie panowała tak silna zgoda” (rozdz. 3). Rzeczywiście, istnieją rozliczne świadectwa świadomej polityki pojednania i pokoju, prowadzonej przez Henryka wobec wszystkich sił, z którymi przyszło mu się zmierzyć. Zanim omówimy rzecz szczegółowo, warto może wspomnieć, że z całego okresu jego panowania nie mamy żadnych doniesień ani o zbrojnym oporze czy próbach zatargu z królem, ani o tym, by musiał starać się występować przeciw możnym, wzywając ich na sąd królewski. Henryk opanował, ma się rozumieć, język politycznych i militarnych gróźb, niemniej za każdym razem, zanim doszło do użycia przemocy, dochodziło do udanych prób osiągnięcia konsensu. W miejsce zapiekłych konfliktów poprzednich dziesięcioleci obserwujemy wyraźną gotowość do kompromisu ze strony wszystkich sił politycznych. Gotowość owa była bez wątpienia stymulowana w ten sposób, że również nowy król skory był wyróżniać i wynagradzać możnych oraz że miał nieustannie na uwadze ich ambicje. Przyjaźń, zgoda i kompromis

67/463

sprawdziły się jako metody zaprowadzania pokoju i mobilizowania do współpracy. Taki panujący wśród elit sposób odnoszenia się do siebie w kwestiach politycznych okazuje się nowy nie tylko na tle zażartych walk czasów Ludwika Dziecięcia i Konrada I. Również w królestwie zachodniofrankijskim trwały w omawianych latach zawzięte walki o władzę, w których nie stroniono od brutalnych metod. Brakowało tam podobnej gotowości do kompromisu, co miało w przyszłości pociągnąć za sobą niebagatelne skutki dla rozwoju królestwa zachodniofrankijskiego (i później francuskiego). Trudno powiedzieć, kto odpowiadał na wschodzie za ową ewolucję, prowadzącą od stosowania przemocy do rozwiązywania konfliktów na drodze negocjacji. Byłoby zatem nieuzasadnione przypisywać ów nowy początek wyłącznie decyzji czy pomysłowi Henryka I. Pozostaje wszelako bezsporne, że jego wkład w dokonujące się przemiany musiał być istotny. W każdym razie można je bez wątpienia uznać za motyw przewodni całych jego rządów.

Strona 37 Pierwsze kroki Henryka, zmierzające do ułożenia sobie stosunków z książętami Franków, Szwabów i Bawarów, zostały już omówione: zaproponowano im przyjaźń oraz daleko idącą samodzielność, choć dopiero po demonstracyjnym akcie podporządkowania. Tę fundamentalną kwestię rozstrzygnięto między 919 a 921 rokiem, choć niepodobna sporządzić tu dokładnej chronologii wypadków. Eberhard z Frankonii, jak zostało powiedziane, uregulował swój stosunek do Henryka już we Fritzlar, następny był Burkhard ze Szwabii, którego już w końcu 920 roku widzimy na wiecu Henryka w heskiej miejscowości Seelheim. Wcześniej musiała mieć miejsce wspomniana w historiografii ostrzegawcza wyprawa Henryka, która doprowadziła do pojednania pomiędzy władcą a księciem. Jako ostatni w 921 roku podporządkował się Arnulf — uczynił to po intensywnych działaniach wojennych ze strony króla, w sposób opisany powyżej: apertis portis, czyli po tym jak otwarto wszystkie bramy Ratyzbony, wyszedł do Henryka, ukorzył się przed nim i został publicznie nazwany przyjacielem króla. Przebieg wydarzeń wolno sobie chyba wyobrażać jako publiczny rytuał, który dawał wyraz nowej i obowiązującej obie strony relacji władcy i księcia. Co w owym czasie sądzono w Bawarii o nowym królu, zdradza nam pewna, niestety jedynie fragmentarycznie zachowana wzmianka źródłowa: „Wówczas Sas Henryk [...] wkroczył jako wróg do regnum Bawarii, gdzie żaden z jego przodków nie posiadał wcześniej ani piędzi ziemi”. Osiągnięcie, jakim było nakłonienie Arnulfa do współpracy, musi wobec takich głosów zostać ocenione bardzo wysoko, zwłaszcza że w rocznikach salzburskich odnajdujemy szeroko w nauce dyskutowaną wzmiankę o tym, iż Bawarowie wynieśli swego księcia Arnulfa do godności królewskiej in regno Teutonicorum. Czy rościł on sobie wówczas pretensje do sprawowania władzy nad całym królestwem wschodniofrankijskim, czy wyłącznie nad regnum Bawariae, czy stało się to przed, czy po wypadkach we Fritzlar, czy wieść o nich dotarła już wówczas do Bawarii, czy też nie — ze względu na skąpą podstawę źródłową nie sposób rozstrzygnąć. W każdym razie

69/463

wraz z podporządkowaniem się Arnulfa dokonało się ostatecznie — i to bez większego sprzeciwu — objęcie przez Henryka władzy nad całym terytorium, którym rządził jego poprzednik. Tymczasem jednak zarzewiem nowego konfliktu stały się wydarzenia w Lotaryngii, która od 911 roku należała do kraju zachodnich Franków. Możni lotaryńscy opowiedzieli się podówczas nie po stronie Konrada, ale Karola Prostaka. W Lotaryngii, po waśniach porównywalnych z tymi, jakie miały miejsce w plemionach wschodniofrankijskich, godność princepsa objął Giselbert, syn Reginara i począł domagać się z tej racji pozycji analogicznej do pozycji książąt wschodniofrankijskich. Tak jak oni popadł on w konflikt z królem. Poszło o kwestie, które w podobnej formie również na Wschodzie były, lub mogły być, przedmiotem sporu między władcą a książętami: o wpływ na bogate opactwo św. Serwacego w Maastricht, a w roku 920 o obsadę

Strona 38 biskupstwa w Liège. Ten ostatni spór przebiegał niezwykle burzliwie ponieważ zaangażował się weń listownie nawet papież Jan X, poinformowany o sprawie i poproszony o interwencję przez Richara, opata Prüm i zarazem kandydata Karola na rzeczony stolec biskupi. Jan bezskutecznie usiłował wezwać obie strony do Rzymu i tam rozstrzygnąć całą rzecz. Henryk I poparł w sprawie Liège kandydata wysuwanego przez Giselberta, choć niepodobna określić, w jaki sposób poparcie to zostało wyrażone. W każdym razie spowodowało ono gwałtowny gniew Karola Prostaka, który w liście do biskupów swojego kraju określił Henryka wprost mianem „mój wróg”. Karoling z wrogimi zamiarami pojawił się też na czele wojska w okolicy Moguncji i Wormacji, wycofał się jednak, gdy Henryk wyszedł mu naprzeciw ze zbrojnymi oddziałami. I znów słyszymy przy tej okazji o wyraźnej gotowości do negocjacji: wedle relacji zachodniofrankijskiego kronikarza Flodoarda zawarto wówczas ograniczony czasowo układ (pactio), stwarzający swobodną przestrzeń do dalszych rozmów, w których miano sformułować podstawy całkowicie nowych stosunków między Karolem Prostakiem a „księciem zza Renu” (princeps transrhenensis), jak nazywano Henryka w źródłach zachodniofrankijskich. Pokojowe uregulowanie kwestii spornych leżało z pewnością w interesie obu królów, ponieważ z jednej strony pozycja Henryka wymagała dalszego wzmocnienia, z drugiej zaś Karola Prostaka coraz natarczywiej nękali jego przeciwnicy. Przedstawiciele obu stron szybko osiągnęli porozumienie, które umożliwiło zawarcie tzw. układu bońskiego. Jako że zachowała się pisemna relacja o negocjacjach i samym ceremoniale zawarcia układu oraz imiona świadków, którzy gwarantowali go w imieniu obydwu władców, przy rekonstrukcji wypadków możemy być — wyjątkowo — niezależni od przekazów historiografii ottońskiej, z których zresztą tylko kontynuator Reginona przytacza krótką wzmiankę o zawarciu układu.

71/463

W zasadzie układ boński jest relacją z zadzierzgnięcia więzów rytualnej przyjaźni, potwierdzonego przez obu królów przysięgą, które dokonało się na statku zakotwiczonym pośrodku Renu. Owo spotkanie na środku rzeki granicznej podkreślało równość obu władców — udanie się do drugiego żadnemu z nich w niczym w takiej sytuacji nie uwłaczało. Formuła, za pomocą której obaj królowie zaprzysięgli układ, jest tradycyjna i używano jej w podobnej formie również przy okazji nawiązywania stosunku lennego: „Będę przyjacielem mojemu przyjacielowi (Henrykowi/Karolowi), tak jak się w sposób właściwy (per rectum) jest przyjacielem dla przyjaciela, wedle mych zdolności i możliwości”. Nie określono zatem w sposób wiążący żadnych szczegółów, tylko złożono ogólne zobowiązanie co do postulowanej postawy obu stron. Zakładano przy tym, że panuje jednomyślność, jeśli idzie o to, jakie powinno być właściwe zachowanie przyjaciela względem przyjaciela. Przyjaciele mieli pomagać sobie wzajemnie i wspierać się tak, jak byli do tego zobowiązani

Strona 39 krewni. Układ o przyjaźni został wszelako potwierdzony i zaakceptowany (collaudando acceptaverunt) przez biskupów i grafów obu królów, którzy, tak samo jak władcy, pod przysięgą poświadczali swoją wolę dotrzymania go. Za odpowiednie zachowanie królów odpowiadali tym samym również ich najważniejsi możni. Ze strony Karola zjawili się m.in. arcybiskupi Kolonii i Trewiru, po stronie Henryka zaś m.in. arcybiskup Moguncji, a na czele grafów Eberhard, Konrad i Herman z rodu Konradynów. Co ciekawe, nie został wspomniany princeps Giselbert, którego pozycja z pewnością najbardziej ucierpiała na nowym ułożeniu relacji pomiędzy królami. Przypuszczano nawet w związku z tym, że Henryk „poświęcił” Giselberta na rzecz uznania swojej pozycji przez Karola Prostaka. Spotkanie zostało — co ważne — przygotowane przez poselstwa obu stron, które zobowiązywały się pod przysięgą, że ich królowie dotrzymają tego, co zostanie ustalone. Szczegół ten znów pokazuje wyraźnie, jak ważna była przy zawieraniu związku przyjaźni rola możnych. Uzgodniono następujące procedury: przybywszy do Bonn, królowie mieli spędzić pierwszy dzień na przeciwległych brzegach Renu, aby „przyjrzeć się nawzajem swoim obliczom”. Postanowienie to miało służyć budowaniu wzajemnego zaufania przed spotkaniem królów na środku Renu, którego celem było odbycie rozmów i złożenie przysięgi. Okazało się, że związek przyjaźni bardziej przydał się Henrykowi I niż Karolowi Prostakowi, którego problemy z niechętnymi mu zachodniofrankijskimi możnymi wcale się nie skończyły. W czerwcu 922 roku jego wrogowie obwołali królem Roberta z Francji¹, który zresztą natychmiast na czele zbrojnych sił podążył za Karolem do Lotaryngii, aby się z nim zmierzyć. W takiej oto sytuacji Henryk wykonał zagrywkę polityczną, która przysparzała badaczom niejakich kłopotów. Spotkał się mianowicie na początku 923 roku z królem Robertem i również z nim zawarł układ o przyjaźni. Jeśli wziąć pod uwagę, że wzajemne zobowiązania przyjaciół często wyrażane były formułą amicus amicis,

73/463

inimicus inimicis (przyjaciel przyjaciołom, nieprzyjaciel nieprzyjaciołom), to nie ma żadnej wątpliwości, że Henryk, zawierając drugi układ, łamał pierwszy, ponieważ Robert był wrogiem jego przyjaciela Karola. Henryk odniósł się pragmatycznie do nowego układu sił i nie związał swojego losu na dobre i złe z zachodzącą gwiazdą swego „przyjaciela”, który w trakcie konfliktu został pojmany przez Heriberta z Vermandois i był aż do śmierci trzymany w niewoli. Zdarzenia te relacjonuje nie kto inny jak Widukind z Korbei, czyni to lednak tak dyskretnie, że na Henryka nie pada żadem cień — chyba że ma się wszystkie informacje, potrzebne do zrozumienia opowiedzianej przez Widukinda historii. Karol miał wysłać do Henryka posła, który „w najuniżeńszych słowach” przekazał mu co następuje:

¹ Jako „Francję” (Francia) określa się w omawianym okresie okolice Paryża i Laonu, dawną domenę Franków (przyp. tłum.).

Strona 40 „Pan mój Karol, niegdyś sprawujący władzę królewską, a teraz jej pozbawiony, wysłał mnie do ciebie, każąc donieść, że dla niego, wciągniętego przez nieprzyjaciół w zasadzkę nie ma nic radośniejszego, nic milszego, niż móc usłyszeć o chwale twej świetnej pomyślności i pocieszyć się sławą twych mężnych czynów. I to oto przekazał tobie na znak swej wierności i lojalności”. Wydobył z zanadrza dłoń czcigodnego męczennika Dionizego, oprawioną w złoto i drogie kamienie. „Zatrzymaj to, rzecze, jako rękojmie wiecznego przymierza i wzajemnej miłości [...]”. Król zatem przyjął boski dar, dając wyraz ogromnej wdzięczności, upadł przed świętą relikwią i całując ją, uczcił z najwyższym szacunkiem. (I, 33) Aby pojąć sens tej opowieści, trzeba uświadomić sobie rozmaite uwarunkowania zrelacjonowanego wydarzenia: poseł miał przekazać dostojnemu adresatowi nieprzyjemne prawdy w sposób uprzejmy, by tak rzec „zawoalowany”; w żadnym razie nie mógł w tej sytuacji bez ogródek stawiać żądań. Z zadania tego poseł z relacji Widukinda wywiązał się bez zastrzeżeń. Pominął wszelką wzmiankę o zobowiązaniu Henryka do pomocy Karolowi, jednak pośrednio jego przemowa do tego właśnie zmierzała: mój pan cieszy się twoim powodzeniem również w nieszczęściu. Daruje ci nawet relikwie na potwierdzenie, że wasz sojusz obowiązuje. Wynika stąd nieuchronnie pewna konsekwencja: o ileż bardziej zobowiązany jesteś w swym powodzeniu przyjść z pomocą temu, z kim jesteś związany przymierzem, a kto popadł w tarapaty. Takie wnioski dobrze poinformowani współcześni mogli bez

75/463

trudu wyciągnąć z przytoczonej historii. Co w związku z poselstwem przedsięwziął czy też czego nie przedsięwziął Henryk, dziejopis jednak nie relacjonuje. Niepokoje na Zachodzie, które nasiliły się w 923 roku, gdy król Robert poległ w walce i na jego miejsce „antykrólem” obwołano Rudolfa z Burgundii oraz gdy pojmano Karola Prostaka, miały znaczny wpływ również na sytuację w Lotaryngii. Już od roku 923 zarówno arcybiskup Trewiru, jak i książę Giselbert datowali swoje dokumenty według lat panowania Henryka I. Oznacza to, że uznawali jego władzę królewską. Niemniej z rozmaitych zarówno wschodnio-, jak i zachodniofrankijskich relacji źródłowych można wyczytać, że do roku 925 przynależność Lotaryngii do któregokolwiek z królestw pozostawała nierozstrzygnięta, gdyż możni tego regionu byli wyraźnie niezdecydowani, po której stronie się opowiedzieć. Rozgorzał ponadto konflikt z biskupem Metzu, w który w pewnej chwili zaangażował się zbrojnie również Henryk. Wydaje się, że sam Giselbert próbował po raz kolejny zmienić front, ponieważ Henryk oblegał jego gród Zülpich, jednak po przekazaniu zakładników wycofał się ostatecznie na drugi brzeg Renu. Wszelako to raczej nie zbrojna demonstracja siły okazała się najważniejszym zabiegiem, dzięki któremu udało się Henrykowi przejąć Lotaryngię: jeszcze pod rokiem 926 Flodoard, kronikarz z Reims, pisze, że król wysłał do Lotaryngii niejakiego Eberharda (zapewne księcia Franków), aby ten zaprowadził pokój i zgodę wśród Lotaryńczyków. Lotaryngia nie została zdobyta, to raczej możni lotaryńscy

Strona 41 zdecydowali się — z pewnością pod wpływem gróźb, ale i przejawów łaski — przejść pod zwierzchnictwo wschodniofrankijskiego króla. Ich książę Giselbert, tak jak inni książęta, został „przyjacielem” Henryka I, a ponadto w roku 928, gdy pojął za żonę jego córkę Gerbergę — również zięciem królewskim. Z tego względu niepodobna raczej powiedzieć, że odzyskanie Lotaryngii było od początku „jasno wytyczonym celem” Henryka (C. Brühl). Niemniej wykorzystał on z pewnością szansę na rozszerzenie swego panowania, jaką dały walki o zachodniofrankijski tron królewski. W jego postępowaniu znów można odnaleźć typowy dlań rys: Henryk zjednał sobie lotaryńskich możnych raczej za pomocą łagodnych nacisków niż zbrojnych kampanii i ułatwił im uznanie swojej władzy w dużej mierze dzięki temu, że potrafił je odpowiednio wynagrodzić. Dlatego w chwili gdy w listopadzie 926 roku przeprowadzał wielki wiec w Wormacji, mógł poszczycić się już kilkoma sukcesami. Pozostawały jednakże do rozwiązania inne, poważniejsze problemy i wydaje się, że właśnie na owym wiecu energicznie się z nimi zmierzono, a konkretnie, że w całym królestwie zajęli się nimi, współdziałając ze sobą, król, Kościół i możni. Na początek chodziło o to, by obsadzić pewne wakujące stanowisko: już w końcu kwietnia bowiem poległ książę Burkhard ze Szwabii, wspomagając w Italii swego teścia, króla Rudolfa z Burgundii, w jego walkach o italską koronę. Burkhard nie miał synów, zatem kwestia dziedziczenia po nim spowodowała oczywiście pojawienie się na scenie politycznej rozlicznych grup interesów, co łatwo mogło doprowadzić do nowych waśni. Z problemem obsady księstwa szwabskiego wiąże się też zapewne obecność na wiecu króla burgundzkiego Rudolfa, poświadczona niezbicie przez dokument Henryka dla biskupstwa w Chur. Wydaje się, że owa obecność została przez królów wykorzystana do zawarcia przyjaźni, o czym opowiada obszernie Liutprand z Cremony, nie wspominając jednak, kiedy wydarzenie to miało miejsce. Rudolf miał wówczas — jak relacjonuje kronikarz (Ant. IV, 25) — podarować Henrykowi Świętą Włócznię, w

77/463

którą wprawione były gwoździe z krzyża Chrystusa i która stała się następnie najważniejszą, „zwycięską” relikwią dynastii ottońskiej. Król Burgundów uzyskał poza tym przyjaźń Henryka w ten sam sposób, w jaki otrzymywali ją książęta rzeszy: musiał zrazu przystać na rytuał podporządkowania się, a dopiero potem Henryk obdarzył go swoją przyjaźnią, bogatymi podarkami, a nawet pewnymi terytoriami w Alemanii, zapewne w okolicy Bazylei. Dziedzicem księstwa został wszelako — w osobie pochodzącego z rodu Konradynów Hermana — członek grupy krewniaczej, której Henryk w pierwszym rzędzie zawdzięczał swoją godność królewską i, co za tym idzie, osoba spoza plemienia. Można stąd wyciągnąć wniosek, że król oto na powrót dysponował stanowiskiem księcia jak urzędem i obsadzał je wedle uznania. Mamy jednak powody przypuszczać, że decyzja ta odpowiednio zabezpieczała interesy różnych grup, a zatem że uzyskano w jej sprawie konsens najważniejszych sił politycznych kraju. Nowy książę pojął ponadto za żonę wdowę po

Strona 42 swoim poprzedniku, Reginlindę, co niewątpliwie miało również na celu zwiększenie w Szwabii aprobaty dla owej istotnej zmiany. Wydaje się wszelako, że owe z pewnością ważne i trudne kwestie nie były głównym tematem zjazdu. W Wormacji uzgadniano raczej metody i środki, za pomocą których chciano zmierzyć się w rzeszy z problemem najazdów węgierskich. Od końca IX wieku ataki Węgrów zagrażały coraz bardziej głównie wschodowi królestwa Karolingów, choć Węgrzy urządzali wypady również przeciwko Italii, Lotaryngii i Burgundii. Podobnie jak w wypadku najazdów normańskich na północy karolińskie pospolite ruszenie okazało się zbyt powolne, by móc skutecznie stawić czoła szybko atakującemu i błyskawicznie wycofującemu się wrogowi. Brakowało ponadto skutecznych sposobów obrony przed węgierskimi łucznikami. Dlatego też aż do lat dwudziestych X wieku dochodziło wciąż do katastrofalnych w skutkach napaści na Bawarię, ale również Saksonię, wobec których bezsilne pozostawały zarówno lokalne władze, jak i często biskupi ze swymi oddziałami. Również Henryk musiał się pewnego razu wycofać do grodu w Werli i pozostawić kraj na pastwę siejących spustoszenie Węgrów. Jednak w roku 926 szczęśliwy przypadek pozwolił królowi na nowo zmierzyć się z problemem. Ujęto mianowicie pewnego węgierskiego księcia, którego osoba była dla jego ludzi tak ważna, że w zamian za jego uwolnienie przystali na dziewięcioletnie zawieszenie broni — aczkolwiek trzeba było przez ten czas płacić Węgrom trybut. Wszystko wskazuje na to, że ową chwilę oddechu wspólnymi siłami i z dużym pożytkiem wykorzystano i że ustalenie odpowiednich środków zaradczych było głównym tematem zjazdu w Wormacji. Efektem narad było to, co zazwyczaj określa się mianem „zarządzenia o budowie i wyposażeniu grodów” (Burgenordnung) Henryka I. Na wielką skalę rozpoczęto wznoszenie refugiów dla ludności, przywracano stare grody do dawnego stanu lub też wzmacniano ich fortyfikacje. Pomysł nie był nowy, dla odparcia obcych najazdów wprowadzono go już w życie w innych krajach, w Italii i w Anglii. Grody dawały

79/463

schronienie przed atakami jazdy węgierskiej, zmuszały ponadto Węgrów do rozpoczęcia oblężenia, co nie podobało się wojsku złożonemu z konnicy — żywot biskupa Udalryka z Augsburga odnotowuje, że Węgrzy za pomocą bicza zmuszali ponoć swoich wojowników do prac oblężniczych. Oblężenie było ponadto czasochłonne i dawało możliwość zebrania wojska i przyjścia z odsieczą obleganym. Jak szeroko zakrojona i z jaką przezornością zorganizowana była akcja budowy grodów, dowiadujemy się znów od Widukinda z Korbei, który opisuje w jednym z rozdziałów założenia i cele całego przedsięwzięcia:

Na początek z każdych dziewięciu wojownikówkmieci wybrał jednego i kazał mu zamieszkać w grodzie, aby przygotował tam miejsce do życia dla swych ośmiu towarzyszy i aby otrzymywał trzecią część plonów, i miał nad nią pieczę. Ośmiu pozostałych miało siać i żąć i zbierać plony dla dziewiątego i przechowywać je na swoim

Strona 43 miejscu. Polecił, aby wszelkie sądy i targi, i biesiady odbywano w grodach, nad budową których prace trwały dniem i nocą, tak aby nauczono się w czasie pokoju tego, co w obliczu wroga trzeba będzie czynić z konieczności. (I, 35) Zgodnie z przekazem nie tylko wojowników zorganizowano w związki o charakterze stowarzyszeń, w których panował podział pracy, a ponadto całe życie wspólnotowe zostało skoncentrowane w miejscach umocnionych. Relację Widukinda potwierdza i uzupełnia cały szereg źródeł: historiografia, miracula, dokumenty, które wskazują, że próby podobnych działań zostały podjęte we wszystkich częściach rzeszy. W klasztorze w Hersfeld uzasadniano owe przedsięwzięcia, powołując się całkiem konkretnie na decretum króla Henryka i książąt. Jako że dotyczące tych wydarzeń wiadomości zachowały się również w odniesieniu do Bawarii, a książę bawarski Arnulf wielokrotnie przebywał po 926 roku z wizytą u Henryka I, można przypuszczać, że także Bawaria została wciągnięta w konkretne przygotowania do walki z Węgrami. Widukind posługuje się do toposem „niewyrażalności”, by opisać, ile wysiłku kosztowało króla całe przedsięwzięcie:

Opowiedzieć bowiem, z jaką roztropnością król Henryk, otrzymawszy od Węgrów pokój na dziewięć lat, czuwał nad umocnieniem ojczyzny i pokonaniem barbarzyńskich ludów, jest zadaniem ponad moje siły, przemilczeć tego jednak w żadnym razie nie wolno. W tym samym czasie nasiliły się walki z pogańskimi Słowianami Połabskimi. Na wschód od Łaby osiedliła się spora liczba niedużych

81/463

plemion słowiańskich, które jedynie na czas wojny stowarzyszały się, tworząc większe grupy. Stosunki owych plemion pogańskich z Sasami były napięte, obie strony odbywały kampanie łupieżcze i następnie wyprawy odwetowe, przy czym źródła nie wspominają ze strony saskiej o żadnych poważnych próbach włączenia tych plemion do rzeszy wschodniofrankijskiej czy zmuszenia ich do przejścia na wiarę chrześcijańską. Henryk wojował kolejno z Hawolanami i Głomaczami i zajął ich główne grody. Dorosłych mieszkańców po zdobyciu grodów zabito, kobiety i dzieci uprowadzono w niewolę. Bezpośrednio potem Henryk wyprawił się przeciw chrześcijańskiemu księciu Czechów, Wacławowi, którego zmusił do podporządkowania. Owe działania wojenne Sasów spowodowały reakcję Słowian, którzy zaatakowali gród Walsleben i zabili wszystkich jego mieszkańców. Ostatecznie w 929 roku dwóch saskich możnych, Bernhard i Thietmar, pokonało Słowian w bitwie pod Łączynem, po której, tak jak poprzednio, zabito wszystkich jeńców. Możliwe, że owa intensyfikacja przedsięwzięć wojskowych przeciw Słowianom również wiązała się z mającym nadejść starciem z Węgrami, na które wszyscy się szykowali, wypróbowywano wojowników w konnych potyczkach. Widukind w każdym razie formułuje ową zależność bardzo wyraźnie.

Strona 44 Zanim jednak doszło do owego starcia, na które latami bardzo starannie się szykowano, rodzina królewska musiała podjąć kluczowe decyzje dla przyszłości dynastii i rzeszy. W nauce do dziś dyskutuje się zawzięcie nad owymi zagadnieniami, określanymi hasłowo „domowym prawem sukcesji” (Hausordnung) Henryka I lub „wprowadzeniem sukcesji indywidualnej”. Wedle praktyki karolińskiej władztwo dzielono pomiędzy prawowitych synów panującego, tak jak dzieli się własność prywatną pomiędzy spadkobierców. Aczkolwiek wraz z sięgnięciem po tytuł cesarski w rękach Karolingów znalazła się pewna godność niepodzielna i z tej okazji wprowadzono w zasadach dziedziczenia odpowiednie zmiany, takie jak np. w ordinatio imperii Ludwika Pobożnego z 817 roku, to jednak reguła podziału obowiązywała w czasach karolińskich nieprzerwanie. Teraz zaś także Henrykowi I dorastało kilku synów: obok Thankmara z pierwszego małżeństwa z Hateburgą, również Otto, Henryk i Bruno, urodzeni z jego drugiej małżonki, Matyldy. Jeśli król zastanawiał się nad kwestią następstwa po sobie — a wolno tak domniemywać — to okoliczność ta czyniła całą sytuację bardzo problematyczną. Można wątpić, czy po ugodzie z książętami, która dawała im daleko idącą niezależność i prawo dysponowania dobrami karolińskimi na własnych terytoriach, pozostawało jeszcze wystarczająco dużo włości, by móc przeprowadzić podział władztwa i odpowiednio uposażyć synów. Nie sposób było chyba realnie myśleć o unieważnieniu obowiązujących ustaleń, zawartych z wielkimi panami królestwa, byle tylko polepszyć sytuację wyjściową takiego podziału. Zatem jeśli stworzenie dynastii miało się w ogóle powieść, wszystkie okoliczności skłaniały do rezygnacji z parcelowania władztwa. I rzeczywiście, Otto został samodzielnym następcą ojca na tronie królewskim. Fakt ten pozostaje bezsporny, inaczej niż pytanie, kiedy zapadła w tej sprawie decyzja albo przynajmniej kiedy zaczęto poważnie brać ją pod uwagę. Poważne przesłanki przemawiają za tym, że miało to miejsce już w roku 929. O tym, że król faktycznie zajmował się już wówczas

83/463

regulowaniem spraw na wypadek swojej śmierci, świadczy pewien dokument (D HI, 20), w którym za zgodą duchownych i świeckich możnych oraz swego syna Ottona przyznał oprawę wdowią swojej żonie Matyldzie. Chodziło o wielkie posiadłości w okolicy Quedlinburga, Pöhlde, Nordhausen, Grone i Duderstadt, które zresztą Matylda przeznaczyła później na uposażenie jednego z założonych przez siebie klasztorów. O innej ważnej decyzji, która musiała wówczas zapaść, dowiadujemy się w sposób pośredni. Otóż w roku 929 najmłodszy syn Henryka, Bruno, został oddany na wychowanie biskupowi Utrechtu Balderykowi, a zatem jako czterolatek przeznaczony został do kariery duchownej — oznacza to, że wykluczono go z udziału we władzy królewskiej po śmierci ojca. Z trudem można sobie wyobrazić, by doszło do tego, gdyby nie istniał już wówczas jasno sprecyzowany zamiar uczynienia królewskim następcą tylko jednego syna, a więc zastąpienia podziału władzy indywidualną sukcesją.

Strona 45 Kolejny argument jest również niebezpośredni: w roku 929 Ottonowie czynili na anglosaskim dworze królewskim starania o małżonkę dla Ottona. W Anglii panowali wówczas potomkowie świętego króla Oswalda, który poległszy w bitwie z poganami, zaliczony został w poczet męczenników chrześcijańskich. Złączenie się przez krew z taką rodziną z pewnością oznaczałoby dla potomstwa pary znaczne podniesienie prestiżu rodu. Reakcja angielskiego króla Aethelstana była nad wyraz życzliwa — aby pozostawić wybór Ottonowi, wysłał on do Saksonii swoje dwie siostry, Edytę i Edgivę. Otto zdecydował się, jak wiadomo, na Edytę. Wniosek z owych starań i z pozytywnej na nie reakcji może być tylko jeden: sprawa mogła przebiec w ten sposób, ponieważ było w tym momencie jasne, że narzeczony jest przeznaczony na następcę ojca na tronie wschodniofrankijskim. Przedstawione dotychczas przesłanki za tym, że „domowe prawo sukcesji” Henryka I, przewidujące między innymi przeznaczenie królewskiego syna Ottona na jedynego spadkobiercę tronu, powstało właśnie w roku 929, uzupełnić można o pewną informację, która stała się — i pewnie na długo pozostanie — przedmiotem zawziętych sporów naukowych. Faktycznie, daje ona do ręki jednoznaczny argument za takim brzmieniem „statutu” Henryka, jakie naszkicowano powyżej, pod warunkiem wszakże że zaakceptuje się pewne konieczne wnioski płynące z owej informacji, w które krytycy jej jednakże powątpiewają. Owym kontrowersyjnym źródłem jest wpis do księgi brackiej opactwa w Reichenau, którego elementem kluczowym są wymienione na samym początku imiona członków rodziny królewskiej. Wpisy zaczynają się od imion Henryka i Matyldy, opatrzonych tytułem odpowiednio rex i regina. Po nich następują imiona dzieci pary królewskiej, począwszy od najstarszego syna, Ottona. Przy jego — i tylko jego — imieniu również zanotowano tytuł: brzmi on, tak jak w przypadku jego rodziców, rex. Żadne inne imię z obejmującego ponad trzydzieści osób wpisu nie zostało bliżej scharakteryzowane poprzez określenie urzędu, stanowiska czy jakiegokolwiek innego szczegółu. O datowaniu owej

85/463

zapiski rozstrzyga fakt, że zięć Henryka, książę lotaryriski Giselbert, został wymieniony na liście członków rodziny na przynależnym mu miejscu, podczas gdy pominięto na niej małżonkę Ottona, pochodzącą z Anglii Edytę. Dzięki temu czas sporządzenia zapiski określić można na po roku 928, kiedy to Giselbert poślubił Gerbergę, i przed 930, gdy Otto pojął za żonę Edytę. Imiona zostały zatem zestawione dokładnie w interesującym nas roku 929 i nic nie przemawia za tym, aby jeden czy więcej tytułów zostało do niej dodanych później. Jeśli zatem źródło nas nie zwodzi — a dotychczas nie przedstawiono za tym żadnego przekonującego argumentu — to Ottona już w 929 roku określono w Reichenau mianem rex. W interpretacji można posunąć się jeszcze dalej, przekonując, że za owym tytułem stała inicjatywa samej rodziny królewskiej, która odpowiadała przecież za sporządzenie zestawienia imion i zapewne także za określenie występujących na liście osób.

Strona 46 Owe różnorodne przesłanki całkiem nieźle się nawzajem uzupełniają: zaopatrzenie małżonki na wypadek wdowieństwa, decyzja o przeznaczeniu najmłodszego syna do stanu duchownego, „królewskie” małżeństwo najstarszego, a w końcu opatrzenie jego imienia tytułem rex w tekście, który z pewnością nie został napisany w celu konstruowania mitu o początkach dynastii ottońskiej. Tym samym zatem da się stwierdzić o władztwie Henryka I przynajmniej jedno: już w 929 roku było ono na tyle skonsolidowane, że można było bez większych obaw liczyć na objęcie przez syna tronu po ojcu i poważnie rozważać przekazanie władzy wyłącznie pierworodnemu. W nauce spierano się, czy owa decyzja była „prawnie wiążąca”, nie biorąc pod uwagę, że już samo użyte pojęcie i powiązane z nim wyobrażenia są anachroniczne w stosunku do czasów, w których działania determinowane były zwyczajem, a ten można było w konkretnym przypadku „znaleźć”, jeśli doszło się w danej sprawie do konsensu. Ów konsens elit politycznych został już w roku 929 niewątpliwie osiągnięty i zbudowany, ponieważ bez niego żadne „domowe prawo sukcesji” nie byłoby w ogóle do pomyślenia. Nie oznacza to bynajmniej, że ustalonego rozwiązania nie można było zmienić czy zgoła unieważnić jakimś nowym porozumieniem. Co więcej, nie posunięto się wówczas do tego, aby najstarszego syna władcy obwołać współpanującym, jak to uczynił w 961 roku Otton Wielki ze swoim pierworodnym — aczkolwiek w sytuacji gdy opuścił rzeszę i długi czas przebywał w Italii. Inaczej niż w przypadku Ottona II, dla okresu między 929 a 936 rokiem brakuje jakiegokolwiek poświadczenia wykonywania przez Ottona I czynności władczych. W źródłach z tego czasu pozostaje on zupełnie nieuchwytny. W roku 931 wspomina się za to jego ojca Henryka, przeprowadzającego działania, których zrozumienie nie jest łatwe i dotychczas jeszcze nie powiodło się na tyle, by nie pozostawić żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Całkiem niedawno wyrażono przypuszczenie, że należy owo przedsięwzięcie rozpatrywać w kontekście „domowego

87/463

prawa sukcesji” i sprawy zapewnienia Ottonowi następstwa tronu. Kontynuator kroniki Reginona z Prüm notuje zwięźle:

W tym samym czasie król został wezwany do Frankonii przez Eberharda i innych frankońskich grafów i biskupów i był przez każdego z nich z czcią podejmowany w domach i siedzibach ucztami i podarkami (conviviis et muneribus), jak się to należy królowi. Tyle tylko że w owych czasach nie ciążył ani na grafach, ani na biskupach obowiązek zapewniania królowi schronienia i pożywienia. Za ową kosztowną akcją frankońskich możnych musi się zatem kryć coś więcej. Zwrot „podjąć z czcią ucztami i podarkami” sugeruje rytuały zawiązywania bądź też odnawiania sojuszu. Pytanie tylko, z jakiego powodu uważano w owym czasie za konieczne, aby w sposób tak demonstracyjny i wymagający takich nakładów

Strona 47 utwierdzać więzi pomiędzy frankońskim księciem, frankońskimi możnymi i królem, skoro istniały one od czasu objęcia tronu przez Henryka I. Jest mało prawdopodobne, aby chodziło o zainscenizowanie frankońskiej aprobaty dla Ottona Wielkiego jako następcy ojca, ponieważ autor w ogóle nie wspomina o Ottonie. Przynajmniej równie uprawnione jak dopatrywanie się związku z „domowym prawem sukcesji” Henryka I jest wobec tego przypuszczenie, że owo świętowanie mogło być częścią przygotowań do walki z Węgrami. Zawiązywano nowe sojusze i porozumienia, aby mieć gwarancję, że mobilizacja wojenna będzie powszechna; być może w tym samym celu uroczyście wzmacniano również dawne przymierza. Jak na razie nie ma pewności co do znaczenia owej krótkiej i odosobnionej wzmianki. Podczas gdy „domowe prawo sukcesji” Henryka I i wynikające zeń nieraz przełomowe zmiany trzeba cierpliwie rekonstruować z rozsianych wzmianek źródłowych, ostatnia faza przygotowań do walki z Węgrami jest wyraźnie uchwytna w przekazach. I znów powoduje to w dużej mierze fakt, że „ottońska” historiografia poświęca sprawie sporo miejsca. Jej opis można jednak również uzupełnić wiadomościami pochodzącymi z powstałych wówczas źródeł innego typu, przez co relacja ta poddaje się w pewnej mierze kontroli. Jej wynik przypomina o tym, o czym wspominano tu już wielokrotnie: historiografowie konstruują swe opowieści, udramatyzowując je i osnuwając wokół pojedynczych postaci, dość dowolnie traktują również chronologię. W gruncie rzeczy tworzą jednak całkiem wiarygodny obraz sytuacji. Widzimy, że w 932 roku po długich przygotowaniach Henryk I poczuł się na tyle pewnie, że demonstracyjnie zerwał zawieszenie broni z Węgrami: odmówił mianowicie ich posłom trybutu, który ci okresowo ściągali. Każdy wiedział, co to oznacza. Henryk zresztą — wedle Widukinda — zagwarantował sobie zawczasu zgodę panów na owo posunięcie i zawarł z nimi układ (pactum). Jak w wielu innych zwrotnych momentach ottońskiej historii, dziejopisowie wkładają w usta króla mowę, w której uzasadnia on i wyjaśnia całą sytuację. U

89/463

Liutpranda z Cremony mowa ta poprzedza bezpośrednio bitwę z Węgrami, podczas gdy u Widukinda z Korbei staje się ona impulsem do podjęcia jednomyślnej decyzji o zerwaniu zawieszenia broni, przynależy zatem do roku 932. Wymowa obydwu mów jest bardzo podobna, dzięki czemu możemy poznać argumentację, za pomocą której skłoniono wszystkie siły polityczne do ogólnej mobilizacji. Widukind każe królowi raz jeszcze wyjaśnić i podsumować sens całej swojej polityki:

„Od jakich to niebezpieczeństw kraj wasz, niegdyś wszystek pogrążony w zamęcie, został teraz uwolniony, sami wiecie najlepiej, wy, którzyście tylekroć znużeni cierpieli od wewnętrznych niepokojów i zewnętrznych wojen. Teraz zaś dzięki przychylności Najwyższego, dzięki naszemu wysiłkowi i waszej dzielności widzicie go spokojnym i zjednoczonym, barbarzyńców zaś pokonanymi i ujarzmionymi. Co zaś jeszcze koniecznie pozostaje uczynić, to wystąpić solidarnie przeciw naszym wspólnym

Strona 48 wrogom, Awarom. Aż do dziś łupiłem was, waszych synów i córki, i napełniałem ich skarbiec; teraz zaś zmuszony jestem łupić świątynie i sługi Kościoła, albowiem nadzy jesteśmy i całkiem bez pieniędzy. Naradźcie się zatem między sobą i postanówcie w tej sprawie powinniśmy uczynić. Czy mam wziąć skarb przeznaczony na służbę Bogu i dać go nieprzyjaciołom Boga jako nasz odkup? Czy też może pieniędzmi przydać chwały służbie bożej, aby nas odkupił ten, który prawdziwie jest naszym Stworzycielem i Odkupicielem?” Na to lud wzniósł głosy do nieba i zakrzyknął, że ze wszech miar pragnie zostać odkupionym przez Boga żywego i prawdziwego, ponieważ On jest wierny i sprawiedliwy na swych ścieżkach i święty we wszystkich swych dziełach. I obiecując królowi swą pomoc przeciw dzikiemu ludowi, wzniósłszy ku niebu prawice potwierdził zawarcie paktu. (I, 38) Echem — można rzec — owej mowy są dwa synody, które miały miejsce w roku 932 i których akta zachowały się. Jeden odbył się w Erfurcie, w obecności Henryka I, drugi w Dingolfing w obecności bawarskiego księcia Arnulfa. Ten drugi był zatem bawarskim synodem prowincjonalnym, świadczącym o zgodnych wprawdzie z planami Henryka, ale samodzielnych działaniach Bawarii i księcia Arnulfa — ten pierwszy zaś synodem rzeszy, na który przybyli biskupi ze wszystkich części kraju, z wyjątkiem Bawarii. Wyjątkowa, wręcz jedyna w swoim rodzaju uchwała obu synodów przewidywała, że każdy ma

91/463

oddać biskupowi swojej diecezji jednego denara lub jakieś dobra tej wartości, a biskup ma zastanowić się, jak najlepiej spożytkować dar dla zbawienia duszy ofiarodawcy. W Dingolfing sformułowano rzecz jeszcze nieco precyzyjniej, a mianowicie że z pieniędzy tych mają zostać odbudowane zniszczone kościoły. Tym samym uchwały synodów odzwierciedlają dokładnie rozumowanie, które Henryk I zaprezentował „ludowi” w swojej mowie: Czyż nie lepiej, abyśmy pieniędzmi, które dotychczas oddawane były Węgrom, powiększyli chwałę służby bożej? To właśnie przewidywały postanowienia synodów, choć bez zaznaczenia jasno, że denar, który ma teraz przypaść w udziale Kościołowi, był dotychczas przeznaczany dla Węgrów. Owo „pogłówne” (Kopfsteuer), jak nazywano je w dawniejszej nauce, było wszelako częścią pewnej umowy. Kościoły miały mianowicie w zamian za dar uczynić coś dla zbawienia dusz ofiarodawców oraz ich żyjących i zmarłych krewnych. Mogło to oznaczać tylko jedno: modlitwę. I rzeczywiście: dokładnie dla tego okresu można stwierdzić — na podstawie zachowanych zapisków, prowadzonych celem wspominania w modlitwie osób żywych i zmarłych — że zamiar ów zrealizowano. Wszędzie tam gdzie przetrwały odnośne świadectwa — przede wszystkim w Reichenau, St. Gallen, lotaryńskim Remiremont i w Fuldzie — znajdujemy wpisy upamiętniające w niespotykanej przedtem ani potem skali członków najmożniejszych rodzin w kraju i ich wasali. Można wręcz mówić o fali wpisów, która wezbrała w owych klasztorach w krótkim czasie; aby sobie z nią poradzić, zmieniały one albo porzucały dawny porządek wspominków. I nawet jeśli wykluczone jest, by powiodła się dokładna datacja wszystkich wpisów

Strona 49 i identyfikacja wszystkich zanotowanych osób, to liczba postaci rozpoznanych w sposób pewny jest wystarczająco duża, aby pozwolić sobie na stwierdzenie, że postanowienie synodów zostało faktycznie wcielone w życie. I to właśnie świeckie elity z różnych części kraju brały przede wszystkim udział w owym przedsięwzięciu. Przekazywały klasztorom imiona swych krewnych i wasali, tak jak wielokrotnie uczyniła to również rodzina królewska. Cytowany wyżej wpis z roku 929, w którym Otto został określony jako rex, to również część owej szerszej kampanii. Całkowicie uprawnione będzie zatem stwierdzenie, że to, co dziś widzimy, nie jest nawet wierzchołkiem góry lodowej, ponieważ kodeksy, do których wpisywano owe mniejsze lub większe grupy osób celem ich wspominania, w przeważającej większości nie zachowały się. Historiografia, protokoły synodalne i zapisy komemoracyjne odzwierciedlają zatem różne aspekty tego samego procesu. Po intensywnych przygotowaniach, takich jak budowa grodów i zaprawa wojenna rycerzy, król i „lud” postanowili porwać się na walkę z Węgrami. Zdecydowali, że dotychczasowy trybut przeznaczony będzie do dyspozycji kościołów, czym z pewnością starano się zjednać sobie boską pomoc w wojnie z poganami. Liutprand relacjonuje ponadto ślubowanie Henryka i wojowników, że odstąpią w przyszłości od „herezji symoniackiej” — chodziło tu niewątpliwie o przekazywanie dóbr kościelnych w ręce świeckie. Aby wnieść swój wkład w owo przymierze, kościoły zobowiązały się modlić za wojowników i zapisać w tym celu imiona uczestników przedsięwzięcia i ludzi z ich otoczenia, co znalazło swoje wyraźne odzwierciedlenie w zachowanych zapisach komemoracyjnych. Owa mobilizacja wszystkich sił zaowocowała 15 marca 933 roku pierwszym sukcesem. Kiedy zaprzestano płacenia trybutu, Węgrzy napadli na Saksonię, lecz zostali zmuszeni do ucieczki w bitwie pod Riade nad Unstrutą. Relacje Widukinda i Liutpranda różnią się bardzo co do rozmiarów owego zwycięstwa. Pierwszy z nich podkreśla, że tylko niewielu Węgrów zdołano pojmać bądź zabić, ponieważ

93/463

zrejterowali oni na sam widok głównych sił przeciwnika. Liutprand natomiast przedstawia plastyczne szczegóły zmasowanej szarży konnicy, która zakończyła się rzezią: w tej wersji bowiem Bóg miał odebrać Węgrom nie tylko odwagę do walki, ale i możliwość ucieczki. Wersję Widukinda trzeba tu chyba uznać za bardziej wiarygodną, ponieważ wyolbrzymienie zwycięstwa przez tradycję ustną jest z pewnością bardziej prawdopodobne niż jego umniejszanie. Obaj nasi informatorzy zgodni są następnie, że już Henryk I zatroszczył się o stosowne obchody i o uczczenie owego sukcesu. Każdy z nich kładzie jednakże nacisk na inny aspekt sprawy: Widukind podkreśla najpierw, że Henryk przekazał węgierski trybut na służbę bożą, przeznaczając go na jałmużnę dla ubogich, tak jak zaproponował to swemu „ludowi” podczas zawierania pactum. Następnie opowiada o świętowaniu zwycięstwa przez wojsko, które z radością witało króla, nazywając go pater patriae, rerum dominus i imperator. Terminy te, przywodzące na myśl wzorce antyczne i sugerujące „cesarską jakość” władzy Henryka, dziejopis powtarza

Strona 50 w podobny sposób, gdy chwali Ottona Wielkiego po zwycięstwie na Lechowym Polu (955). Daje w ten sposób do zrozumienia, że sukcesy ojca były w dużej mierze przygotowaniem i zapowiedzią rządów syna. Liutprand natomiast opowiada dodatkowo, że Henryk sam zadbał także o świeckie upamiętnienie swej sławy. Miał mianowicie polecić, aby scenami z bitwy pokryto wnętrza pałacu w Merseburgu. Podobny charakter do przedstawionych tu relacji ma również wzmianka kontynuatora kroniki Reginona z Prüm, Adalberta z Magdeburga, który po śmierci króla Henryka I upamiętnia go dwoma epitetami: „wielki orędownik pokoju i zagorzały prześladowca pogan”. Niezależnie od tego jak miażdżąca była faktycznie klęska Węgrów pod Riade, należy wysoko ocenić wpływ owego zwycięstwa na kształtowanie się poczucia wspólnoty u ludów wschodniofrankijskich. Wieloletni wytężony wysiłek skierowany przeciwko wrogowi, postrzeganemu jako bicz boży i ponoć niepokonanemu, przyniósł owoce, a droga wzajemnych pokojowych porozumień i sojuszy okazała się właściwa. Bez cienia wątpliwości zwycięstwo owo umocniło prestiż tytułu królewskiego Ottonów, który zasadzał się na religijnym wyobrażeniu, że serce króla pozostaje w rękach Boga, że z jego pomocą może on dokonać wszystkiego, a bez tej pomocy — nic. Do kodeksów liturgicznych, być może z polecenia króla, wpisano pod dniem 15 marca (datą bitwy pod Riade): „Król Henryk, który pokonał Węgrów”. Uczyniono tak, aby przez doroczne wspomnienie owego dnia podziękować Bogu, że dzięki jego pomocy król i jego chrześcijański lud odnieśli zwycięstwo. Jeśli ma się w pamięci ów prestiż zdobyty dzięki zwycięstwu pod Riade, nie powinno dziwić, że Henryk w ostatnich trzech latach swego życia osiągał dalsze sukcesy — częściowo idące po dotychczasowej linii jego polityki, częściowo jednak daleko poza nią wykraczające. Do tych drugich z pewnością należy zaliczyć wiadomość, że w roku 934 Henryk, dokonując zbrojnej napaści, skłonił króla szwedzkiego Knuta, panującego nad terenami aż po Szlezwik/Haithabu, do

95/463

podporządkowania się i płacenia trybutu, a ponadto do przyjęcia wiary chrześcijańskiej. Wyprawa przeciw obcemu monarsze oznaczała, że Henryk wyraźnie zboczył z dotychczasowych torów swojej polityki i odstąpił od jej głównej dewizy. Jego sukces otworzył drogę misji arcybiskupa bremeńsko-hamburskiego Unniego, który w swojej działalności być może wzorował się na hamburskiej polityce misyjnej i przedsięwzięciu arcybiskupa Ansgara. Z misją ową mógł być związany pewien plan Henryka, o trudnym do sprecyzowania charakterze, uchwytny tylko dzięki jednemu zagadkowemu zdaniu Widukinda z Korbei: otóż Henryk pod koniec życia zamierzał ponoć udać się do Rzymu, jednak z powodu choroby musiał odstąpić od tego projektu. Utartymi ścieżkami przebiegały za to i w ostatnich latach życia Henryka jego polityczne kontakty z królami i możnymi na Zachodzie. W roku 935 doszło do spotkania królów wschodnio- i zachodniofrankijskiego: zgodnie

Strona 51 z utartym już zwyczajem nastąpiło ono na granicy władztw, w Ivois nad rzeką Chiers, co miało podkreślać równość obu monarchów. Obecny był również władca burgundzki Rudolf II, spotkanie przekształciło się zatem w „zjazd trzech królów”, na którym monarchowie zawiązali — czy też odnowili — więzy wzajemnej przyjaźni. Przy okazji rozstrzygnięto w pokojowy sposób spory z kilkoma zachodniofrankijskimi i lotaryńskimi możnymi, np. z Heribertem z Vermandois, który oddał się pod opiekę Henryka, ale także z Bosonem, bratem króla zachodniofrankijskiego, który odzyskał od Henryka sporą część swych posiadłości i praw władczych w Lotaryngii. Na Zachodzie raz jeszcze skuteczności swej dowiodła zasada łagodzenia konfliktów poprzez zawiązywanie rytualnej przyjaźni i osobiste negocjacje, przy czym w kwestiach spornych przyjaciele (amici) działali w roli mediatorów. Właśnie na terenach lotaryńskich i alzackich, gdzie graniczyły ze sobą władztwa królów wschodniofrankijskiego, zachodniofrankijskiego i burgundzkiego, rozwiązywanie problemów oparte na przyjaźni, porozumieniu i mediacjach było szczególnie wskazane, ze względu na wzajemne przenikanie się tam sfer wpływów (bracia królów zachodniofrankijskiego i burgundzkiego byli jednocześnie grafami w królestwie Henryka I), a także fakt, że terytoria diecezji, takich jak Bazylea, rozciągały się na obszarach różnych władztw. Bez większych zmian pozostawały również stosunki Henryka i księcia bawarskiego Arnulfa, który przez cały czas obrony przed Węgrami okazywał gotowość do współpracy — król mianowicie nadal zgadzał się na jego daleko idącą samodzielność. Na przełomie lat 933-934 Arnulf podjął próbę zdobycia dla swego syna Eberharda korony królestwa Italii. Jego przeciwnikiem i tym, który ostatecznie po nią sięgnął, był Hugo z Burgundii, który mniej więcej w tym samym czasie z powodzeniem zabiegał o przyjaźń Henryka I. Mimo to nie znajdujemy żadnej wzmianki, by Henryk wtrącał się w ów konflikt pomiędzy swoimi przyjaciółmi, chyba że uznamy, iż informacja Widukinda o planowanej wyprawie Henryka do Rzymu jest związana z owym sporem.

97/463

Ponadto książę Bawarii uregulował w 935 roku kwestię następstwa tronu w swoim księstwie w podobny sposób, jak wcześniej uczynił to u siebie Henryk: ustanowił najstarszego syna swoim jedynym sukcesorem. Niedługo jednak dane było Henrykowi cieszyć się pokojem po odparciu Węgrów. Już w końcu 935 roku rozchorował się, najprawdopodobniej rażony atakiem apopleksji, gdy udawał się na polowanie w góry Harzu — była to rozrywka, na której zarówno król, jak i możni spędzali wiele czasu. Znalazł jeszcze siły, aby zwołać do Erfurtu wiec, na którym ponownie z naciskiem wskazał (designavit) możnym Ottona jako swego spadkobiercę. Dobra i kosztowności podzielił pomiędzy swych pozostałych synów, jednak zgodnie z wolą ojca tylko Otto miał zostać jego następcą na tronie królewskim. Z Erfurtu Henryk udał się z nielicznym orszakiem do Memleben, gdzie zmarł 2 lipca 936 roku. Późniejsze przekazy obrazowo przedstawiały konanie Henryka, przy

Strona 52 czym wpływ na owe opisy miało zarówno wyobrażenie o zasadach chrześcijańskiej śmierci (w tym o właściwym zachowaniu krewnych), jak i wiedza autorów o późniejszych wypadkach. Temu ostatniemu czynnikowi należy zawdzięczać relację o napomnieniu, które królowa Matylda miała rzekomo skierować do swoich synów bezpośrednio po śmierci małżonka: „Nie wadźcie się o przemijającą władzę i ziemskie godności, cała sława świata bowiem taki ma koniec. Szczęśliwy ten, kto gotuje sobie wieczne zbawienie”. Napomnienie owo, jeśli je w ogóle wypowiedziano, zostało zupełnie zlekceważone. Henryka pochowano w Quedlinburgu — znajdował się tam klasztor żeński ufundowany przez Matyldę za zgodą jej syna Ottona, w którym znalazła schronienie również królowa-wdowa i którego zgromadzenie miało szczególnie dbać o memorię Henryka oraz wszystkich krewnych z rodu Ottonów. W żadnym podsumowaniu rządów pierwszego króla z dynastii ottońskiej nie może chyba zabraknąć stwierdzenia, że Henryk I odnosił zupełnie szczególne sukcesy jeśli chodzi o styl sprawowania władzy i działalność polityczną. Całkowicie znienacka stosunki wewnętrzne zmieniły się i niekończącą się walkę wszystkich przeciwko wszystkim zastąpiła współpraca najważniejszych sił politycznych, umożliwiająca skuteczną obronę przed wrogiem zewnętrznym. Owo nowe otwarcie dokonało się, mimo nad wyraz niepomyślnego dziedzictwa przeszłości, przede wszystkim dzięki upartemu forsowaniu instytucji dobrowolnej ugody i dzięki zaprowadzaniu pokoju, dzięki przyjaźniom i sojuszom, które stanowiły następnie fundament dalszej współpracy. Nikt najwyraźniej nie był w stanie oprzeć się pokojowej sile owej polityki. Można oczywiście twierdzić, że po wcześniejszych zawirowaniach czasy dojrzały już do nowego początku i że wszyscy pragnęli wziąć w nim udział. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że takie nowe otwarcie przeprowadzono na Wschodzie dużo bardziej zdecydowanie niż chociażby na Zachodzie, ale również niż w Burgundii i Italii: wszędzie tam siły polityczne nadal opowiadały się raczej za zbrojną szamotaniną niż za wypracowywaniem kompromisów i zawieraniem porozumień.

99/463

Przekazy X-wieczne, zwłaszcza dostępna nam historiografia ottońska, przypisywały decydującą rolę w owym pomyślnym rozwoju wypadków przede wszystkim (albo wręcz wyłącznie) Henrykowi I. I oczywiście nie wolno nam umniejszać jego udziału w sukcesie. Takiemu „jednostkowemu” podejściu można zarzucić wszakże, że właśnie polityka jednania i zaprowadzania pokoju jest w sposób zupełnie fundamentalny uzależniona od współpracy wszystkich ważniejszych sił. Gotowość do takiej współpracy istniała albo musiała zostać rozbudzona, inaczej nowe otwarcie nigdy by się nie powiodło. Historiografia ottońska wskazała nam bardzo sugestywnie, kto był siłą napędową owej akcji — czy trafnie, trudno osądzić. Natomiast kto — by pozostać w podobnej poetyce — pełnił ewentualnie funkcję hamulcowego w całym przedsięwzięciu, tego historiografia ottońska nie mówi nam wcale. W każdym razie stworzony został system rządów, który

Strona 53 możni i Kościół, dwa filary władzy królewskiej, mogli w ogromnej mierze współkształtować. Zagadnienie, jak szerokie mają być ich uprawnienia, stanowiło w następnych stuleciach nieodmiennie kwestię sporną. Z tego punktu widzenia owo nowe otwarcie nieźle nadaje się na „początek” historii Niemiec. Z trudem bowiem przychodzi znalezienie w średniowiecznej historii rzeszy jakiejś donioślejszej cezury początkowej. Natomiast począwszy od „nowego otwarcia” czasów Henryka można już zaobserwować pewne ciągłości w średniowiecznej historii rzeszy, która zresztą nigdy nie określała się po prostu jako „niemiecka”, lecz jako „święta rzymska”, za to „narodu niemieckiego”. Biorąc ponadto pod uwagę, że każdy „początek” jest zawsze wyznacznikiem tożsamości wspólnoty, to który z „początków” lepiej nadaje się z punktu widzenia Niemców na ów „właściwy”, jeśli nie ten, który znamionowała zdeklarowana wola stanowienia pokoju? To otwarcie niemieckich dziejów należy w każdym razie zdecydowanie przedłożyć nad ów tylekroć nadużywany w przeszłości „początek”, w którym rządy Henryka, a zwłaszcza Ottona, miały ugruntować rzekomo pozycję Niemiec jako „mocarstwa i siły decydującej o losach Europy”.

Strona 54

3 Otto Wielki Początki — załamanie się konsensu Zaledwie kilka tygodni upłynęło od śmierci Henryka I, gdy w Akwizgranie odbył się zjazd możnych, którego celem było obwołanie Ottona królem. Owo jakże ważne spotkanie miało miejsce 7 sierpnia 936 roku, w niedzielę — jak to ustalono na podstawie notowanych w dokumentach królewskich Ottona lat jego panowania. Do dziś przedmiotem sporów pozostaje zarówno przebieg samego spotkania, jak i interpretacja rozmaitych rytuałów, których wówczas dokonywano. I znów wynika to w głównej mierze z faktu, że relację z owego wydarzenia zamieszcza wyłącznie Widukind. Podczas gdy jej szczegółowości nie sposób nic zarzucić, to u krytycznego czytelnika wzbudza ona mimo wszystko pewne wątpliwości — bywało, że posuwano się aż do stwierdzenia, iż „jako źródło do faktycznego przebiegu wydarzeń relacja ta jest bezwartościowa” (C. Brühl). Pewne jest tyle: w przekazie Widukinda nie znajdziemy szczegółowego protokołu z przebiegu zdarzeń. Za takim postawieniem sprawy przemawia przede wszystkim fakt, że Widukind przy okazji wydarzeń akwizgrańskich ani słowem nie wspomina o królowej Edycie. Badacze nie potrafili (i nie potrafią nadal) wyobrazić sobie, by mogła ona być faktycznie nieobecna w chwili wyniesienia na tron jej małżonka. Skoro zaś nie widać żadnego jasnego powodu, dla którego Widukind miałby przemilczeć jej rolę, pojawia się podejrzenie, że dziejopisowi brakowało zupełnie podstawowych informacji o wydarzeniach roku 936 i że dość swobodnie

102/463

kształtował on swą opowieść o nich bądź też że tradycja ustna, z której czerpał, obeszła się z relacją bardzo dowolnie i dalece ją przeobraziła. Podstawą, na której Widukind oparł swój przekaz, mogła być jego znajomość innej akwizgrańskiej ceremonii, mianowicie wyniesienia na tron Ottona II w 961 roku. Przy tej uroczystości królowej nie było. Mnich z Korbei mógł zatem rzutować swoją wiedzę o późniejszych wydarzeniach na wypadki dawniejsze (H. Keller). Czy niniejsze spostrzeżenia sprawiają jednak, że relacja o zdarzeniach z roku 936 staje się „bezwartościowa”? Ostrzegałbym stanowczo przez wyciąganiem takich wniosków, a to z następującego powodu: załóżmy przez chwilę, że Widukind posiadał — być może z autopsji — dokładną wiedzę na temat przebiegu

Strona 55 okrzyknięcia Ottona II królem w Akwizgranie w roku 961. W jakich okolicznościach posłużyłby się nią do przedstawienia ceremonii wcześniejszej, z roku 936? Z pewnością postąpiłby tak, gdyby dowiedział się, że obwołanie królem syna przebiegło w ten sam sposób, jak wyniesienie do władzy ojca. Osób, które dysponowały takimi informacjami, było w 961 roku sporo, przede wszystkim królowa Matylda i sam Otto Wielki. Jakież zresztą można sobie wyobrazić przyczyny, dla których ojciec miałby w roku 961 w Akwizgranie kazać całkowicie zmienić przebieg intronizacji swego syna w stosunku do własnej intronizacji ćwierć wieku wcześniej? Żadna taka przyczyna nie przychodzi do głowy. Wiele przemawia więc za tym, że obie ceremonie były do siebie w zarysach podobne i że Widukind mógł w związku z tym w sposób prawidłowy i zasadny wykorzystać swoją wiedzę o wydarzeniach z roku 961 do szczegółowego opisu uroczystości z roku 936. O roli Edyty w roku 936 nic nie wiedział, dlatego ją pominął. Słuszność owej argumentacji można sobie uzmysłowić, jeśli spojrzy się na sprawę z jeszcze innej strony: jak wiele dowolności i fikcji można się spodziewać po autorze z X wieku, dedykującym swój utwór córce władcy, którego intronizację relacjonuje? Należy też raczej przyjąć założenie, że Widukind w chwili spisywania swojego dzieła musiał się liczyć z możliwością, iż sam opisywany (a więc Otto) dostanie jego relację do rąk bądź przynajmniej o niej usłyszy. Już sama ta okoliczność znacząco ograniczała dowolność opisu. Z wydarzeń roku 961 do przekazu o wypadkach roku 936 mogło się coś przedostać wyłącznie wówczas, gdy autor był pewien, że obie ceremonie w najważniejszych punktach przebiegały wedle tego samego schematu. Oczywiście refleksje te nie stanowią dowodu, że sprawa miała się dokładnie tak, jak to sugerujemy. Przedstawiliśmy jednak argumenty za tym, że relacja Widukinda mogła zawierać całkiem konkretną wiedzę o zdarzeniach z 936 roku. Jednocześnie istnieją ważkie przesłanki przeczące tezie, jakoby autor skorzystał z możliwości stworzenia fikcyjnego, zniekształconego obrazu wydarzeń. Dlatego też,

104/463

po tych wstępnych wyjaśnieniach, wydaje się dopuszczalne — czy wręcz wskazane — by przeanalizować ponownie tekst źródła i przyjrzeć się, jak autor rozkłada akcenty, relacjonując wydarzenia z 936 roku, a także zbadać, jak relacja ta wpasowuje się w całość dzieła Widukinda i historii ottońskiej. Już początek przekazu zawiera w sobie treści ideowe:

Gdy zaś zmarł Henryk, ojciec ojczyzny (pater patriae), najlepszy i największy z królów, cały lud Franków i Sasów obrał sobie królem jego syna Ottona, który już niegdyś (iam olim) został desygnowany (designatum) przez ojca na króla. (II, 1) Zmarłego władcę określa się tu za pomocą tytułu, który — wedle wcześniejszej opowieści Widukinda — został mu nadany przez wojsko po zwycięstwie nad Węgrami. Po triumfie Ottona Wielkiego na Lechowym Polu również

Strona 56 i jemu przypadł ów tytuł w udziale. Drugą istotną kwestią w przytoczonym zdaniu wprowadzającym jest wiadomość, że ojciec już wcześniej desygnował syna na króla. Widziano w tym bezpośrednie nawiązanie do „domowego prawa sukcesji” z 929 roku, interpretacja ta jednak pozostaje do dziś sporna. W końcu zaś zwraca uwagę fakt, że u Widukinda — podobnie jak przy wyborze Henryka I — inicjatywa wyboru leży początkowo wyłącznie w gestii Franków i Sasów. Miejscem owej „wstępnej elekcji” przez Franków i Sasów było — jak należy domniemywać — Memleben lub Quedlinburg, gdzie możni dokonali wyboru po śmierci lub po pogrzebie poprzedniego władcy. Wedle Widukinda możni ci ustalili następnie, że miejscem „powszechnych wyborów” (universalis electio) będzie Akwizgran. Kronikarz opisuje później szczegółowo ów „powszechny wybór“, dzieląc go na trzy odrębne ceremonie: 1) intronizację Ottona i hołd świeckich możnych; 2) religijny akt wyniesienia do godności królewskiej, połączony z przekazaniem insygniów, namaszczeniem na króla i koronacją oraz mszę koronacyjną; 3) ucztę koronacyjną. Akt wyniesienia do godności królewskiej rozpoczęli świeccy możni:

Książęta i pierwsi spośród grafów wraz z tłumem dostojnych rycerzy, zgromadzeni w portyku przylegającym do bazyliki Karola Wielkiego, posadzili nowego władcę (novum ducem) na wzniesionym tam tronie; podając mu ręce, ślubując wierność i zobowiązując się do pomocy przeciw wszystkim jego wrogom, uczynili go królem wedle swego zwyczaju. (II, 1) Posadzenie na tronie oraz hołd połączony z uściskiem dłoni i obietnicą wierności zastępują tu wciąż właściwe procedury wyborcze, spełniają jednak tę samą bodaj funkcję co poświadczona dopiero dla

106/463

późniejszego okresu elekcja, czyli imienne wskazanie kandydata na króla. W ceremonii tej nie brali udziału biskupi: pod przewodnictwem arcybiskupa Hildeberta z Moguncji czekali oni w bazylice, do której Otto wkroczył po przyjęciu hołdów. Arcybiskup podjął Ottona przy wejściu: wyszedł mu naprzeciw i dotknął swoją lewą ręką jego prawicy. Następnie, krocząc przed Ottonem, dotarł do środka kościoła, gdzie mógł być widziany przez cały lud i zwrócił się wprost do tłumu:

„Oto przyprowadzam wam Ottona, wybranego (electum) przez Boga i desygnowanego niegdyś (olim) przez wielkiego pana Henryka, teraz zaś uczynionego królem przez wszystkich książąt; jeśli podoba się wam ów wybór, okażcie to, wznosząc ku niebu prawice”. Na to cały lud, wznosząc prawice ku górze, wśród głośnych okrzyków życzył nowemu władcy pomyślności. (II, l) W podobny sposób zrelacjonował wcześniej Widukind wydarzenia we Fritzlar, gdy lud jednogłośnie obwołał królem Henryka — tam jednak aklamacja była odpowiedzią na mowę władcy, w której wyjaśniał on, że rezygnuje z namaszczenia i czemu to czyni. Tutaj natomiast aklamacja poprze-

Strona 57 dza cały szereg czynności religijnych, mających władzy królewskiej Ottona przydać owego sakralnego wymiaru, którego jego ojciec pokornie wyrzekł się, sądząc, że tak właśnie powinien postąpić. Widukind przyznaje również zupełnie otwarcie, że zaistniał spór, który z trzech nadreńskich arcybiskupów: trewirski, koloński czy moguncki, powinien dopełnić przewidzianych rytuałów. Górą był ostatecznie arcybiskup Moguncji, tylko przy samej koronacji asystował mu arcybiskup Kolonii — w diecezji kolońskiej leżał bowiem Akwizgran. Czynności o charakterze sakralnym nie miały wszakże na celu jedynie wyniesienia króla ponad rzeszę zwykłych śmiertelników i przydania jego władzy dodatkowej legitymizacji, zagwarantowanej kościelną sankcją. Chodziło raczej o to, że owe akty religijne z jednej strony wskazywały, iż nowy król jest władcą „z bożej łaski”, z drugiej zaś określały, jakie niezbywalne obowiązki ciążą na nim z tego tytułu. To właśnie wyliczenie obowiązków władczych unaoczniało nadzwyczajny status władzy królewskiej: arcybiskup Hildebert wręczył Ottonowi insygnia władzy, jednocześnie w napominających słowach objaśniając mu i zwracając uwagę, jakie zadania i oczekiwania się z owymi insygniami wiążą.

[Hildebert] podszedł do ołtarza, ujął leżący tam miecz wraz z pasem i zwróciwszy się do króla rzekł: „Przyjmij ten miecz i wypędź nim wszystkich nieprzyjaciół Chrystusa, pogan i złych chrześcijan, tobie bowiem mocą bożą powierzona została cała władza nad królestwem Franków, dla utwierdzenia pokoju wśród wszystkich chrześcijan”. Następnie wziął naramienniki (armillae) i płaszcz, i przyoblekł go weń: „Te opadające, sięgające ziemi rogi [twego płaszcza] — rzekł — niech przypominają ci, jaką gorliwością w wierze powinieneś zapłonąć oraz że

108/463

aż do końca swych dni powinieneś wytrwać, strzegąc pokoju”. Następnie, wziąwszy sceptrum i laskę, rzekł: „Te znaki niech przypominają ci, abyś swych poddanych łajał i karcił po ojcowsku i abyś wyciągał miłosierną dłoń przede wszystkim ku sługom bożym, wdowom i sierotom; i niech nigdy nie zabraknie na twej głowie oleju łaskawości, tak byś teraz i w przyszłości mógł zostać ukoronowany wieczną nagrodą”. Co zrozumiałe, od dawna próbowano zestawiać powyższe formuły z modlitwami, zawartymi w rozmaitych ordines, które spisywano przy okazji koronacji poszczególnych władców. Największym zainteresowaniem cieszyły się naturalnie ordines ottońskie, zanotowane w latach 60. X wieku w Moguncji. Jednakże przy wszystkich podobieństwach wynikających z faktu, że oba źródła nawiązują do chrześcijańskiej tradycji napomnień dla władcy, trudno przeoczyć, iż formuły przekazane u Widukinda nie są poświadczone nigdzie indziej, a zatem zostały ułożone przez niego samego. Przekaz kronikarza wydaje się ponadto o tyle nietypowy, że namaszczenie i koronacja są w nim wspomniane z pominięciem spodziewanych formuł modlitewnych. Odnosi się wrażenie, że autor chce przemilczeć pośrednictwo biskupa w akcie nadawania władzy królewskiej, czyli właśnie ten element, który ordines szczególnie akcentują podczas koronacji i namaszczenia. Zamiast tego za pomocą

Strona 58 odpowiednich formuł podkreśla on pochodzenie owej władzy „z bożej łaski”. W każdym razie przytaczane przez niego sformułowania kreują pewien typ władcy, który powinien szczególnie gorliwie realizować cnoty łagodności łaskawości i miłosierdzia. Widukind w wielu innych miejscach swojego dzieła podkreśla, że clementia, nie nazwana w scenie koronacji po imieniu, faktycznie jest najważniejszą cnotą panującego. Trzeci w kolejności, acz bynajmniej niebłahy akt wyniesienia Ottona do godności królewskiej miał miejsce po mszy koronacyjnej, podczas której król zasiadał na tronie znajdującym się na emporze, „skąd mógł wszystkich widzieć i przez wszystkich być widzianym”. Otóż po owej mszy Otto zgromadził wszystkich biskupów i cały lud na ucztę koronacyjną w pałacu, przy marmurowym stole, zastawionym z królewskim przepychem. Elementem ceremonialnego charakteru owej uroczystości był fakt, że książęta pełnili podczas niej funkcje dworskich urzędników. Książę Giselbert z Lotaryngii zawiadywał całym przyjęciem jako podkomorzy, książę Eberhard z Frankonii pełnił obowiązki stolnika, Herman ze Szwabii piastował funkcję cześnika, Arnulf z Bawarii — koniuszego (marszałka). Na koniec uczty władca z królewską hojnością obdarował każdego z uczestników i opuścił zgromadzenie „w radosnym nastroju”. To, co mogłoby się wydawać zaledwie zgrabnym akcentem końcowym całej ceremonii, w rzeczywistości było symbolicznym wyrazem czegoś bardzo istotnego: oto „przyjaciele” Henryka I „służyli” teraz jego synowi. Fakt, że książęta sprawowali podczas uroczystości urzędy dworskie, wskazywał na ich gotowość do lojalnej współpracy z nowym królem; wszelako ich posługa symbolizowała również w bardzo czytelny sposób formę owej współpracy — podporządkowanie — i nie miała być w żadnym razie demonstracją równorzędności z władcą. Książęta zresztą nigdy nie stali się „przyjaciółmi” Ottona — wręcz przeciwnie. W odróżnieniu od innych ceremonii składających się na akwizgrańskie uroczystości, dla uczty koronacyjnej połączonej z symboliczną

110/463

służbą książąt brak jest wcześniejszych wzorców. Wynika z tego, że ową inscenizację „wymyślono” specjalnie na tę okazję, czyli że stworzono nowy rytuał, ponieważ żaden ze znanych rytuałów nie nadawał się do wyrażenia tego, co zamierzano przekazać. Tym ważniejsza staje się odpowiedź na pytanie, co dokładnie chciano za pomocą owego rytuału zakomunikować. Odpowiedź na to pytanie, podobnie jak na wiele innych pytań, pozostawia Widukind czytelnikowi. Jeśli wszakże chce się jej udzielić, trzeba mieć z pewnością na uwadze dwie sprawy: czytelnik wie już w tym momencie, że Henryk utrzymywał przyjacielskie stosunki z książętami, natomiast niewiele później dowie się, że Otto krótko po akwizgrańskich uroczystościach zaczął mieć z owymi książętami, bądź z ich synami, szalone problemy — wyjątek stanowi tu jedynie Herman ze Szwabii. Nie stawiając sprawy wprost, Widukind pokazał zatem w swojej relacji o wydarzeniach w Akwizgranie, że koronacja Ottona przebiegła zupełnie

Strona 59 inaczej niż koronacja jego ojca we Fritzlar. Rytualny przebieg tego rodzaju przedsięwzięć był zawsze dokładnie planowany, a za pomocą rytuałów podawano do wiadomości wiążące przekazy i komunikaty. Publiczność nie odgrywała przy tym roli pasywnej, lecz reagowała na owe komunikaty z aprobatą i entuzjazmem — lub z oburzeniem i sprzeciwem. Dlatego uprawnione i zrozumiałe jest pytanie, jaki przekaz krył się za rytualnym przebiegiem koronacji Ottona Wielkiego. Jeden cel widoczny jest jak na dłoni: Otto nawiązywał ponownie do frankijsko-karolińskiej tradycji królewskiej. Wskazuje na to już sam wybór Akwizgranu na miejsce uroczystości: aczkolwiek z pewnością podkreślał on — niedawno wywalczoną — przynależność Lotaryngii do władztwa wschodnio-frankijskiego, to jednak wykorzystywał również miejsce pochówku Karola Wielkiego do symbolicznego wyrażenia ciągłości władzy. Wskazują na to także frankijskie szaty, które Otto miał na sobie w trakcie ceremonii, podczas gdy na ogół — jak to podkreśla w innym miejscu Widukind — wolał ubierać się na saską modłę. W końcu zaś sugeruje to samo namaszczenie, które Karolingowie w czasach frankijskich wprowadzili do uroczystości ustanowienia władcy. Wyrównali w ten sposób swoisty „niedostatek legitymacji”: charyzmę krwi książęcej zastąpiła charyzma boskiego pomazańca. Karolińska była również „etyka królewska”, którą arcybiskup Moguncji wyłożył Ottonowi w swoich napomnieniach. Brak jest najmniejszej nawet wskazówki, kto stał za organizacją owych ceremonii, czy spierano się o ich przebieg i jak szczegółowy był to spór, czy zaistniał wobec nich sprzeciw, czy jakieś osoby bądź grupy osób były nieobecne na uroczystościach. Od Widukinda dowiadujemy się jedynie, że najważniejszy możny saski, margrabia Zygfryd, pozostał w Saksonii, a wraz z nim brat Ottona, Henryk, którego oddano mu na wychowanie. Jeśli zestawić z tym faktem relację wiarygodnego kronikarza zachodniofrankijskiego, Flodoarda z Reims, który pod rokiem 936 opowiada o konflikcie o władzę rozgorzałym pomiędzy Ottonem a Henrykiem, i jeśli wziąć ponadto pod uwagę późniejsze

112/463

wzmianki w żywotach królowej Matyldy, która miała jakoby wysuwać do władzy swego młodszego syna — to stanie się jasne, że w roku 936 władza królewska wcale nie przeszła w ręce Ottona tak bezproblemowo i jednomyślnie, jak to sugeruje przekaz Widukinda. Dyskrecję mnicha z Korbei, jeśli chodzi o kwestie drażliwe dla rodu Ottonów, zaobserwować możemy po wielokroć i już nieraz stała się ona przedmiotem naszych rozważań. Sam kronikarz w wielu miejscach mówi zresztą wprost, że musiał w swojej relacji uwzględniać interes rodu. Czy jednak dyskrecja pozbawia jego przekaz wartości? Poprzez szczegółowy opis różnic pomiędzy ceremoniami intronizacyjnymi Ottona i Henryka kronikarz dał przecież wyrobionemu czytelnikowi do ręki materiał, na podstawie którego można sobie wyrobić opinię o sprawie. Ukazał, w jakiego rodzaju relacje obaj

Strona 60 królowie chcieli wejść z książętami i Kościołem, jaki stosunek mieli do frankijskiej tradycji i ponadto jak wszystko to wyrażali za pomocą rytuału czy też rezygnacji z niego. Opisał również, jak obaj panujący przekładali swoją koncepcję rządów, wyrażoną już podczas ceremonii wyniesienia do władzy, na codzienną praktykę polityczną. I tutaj zresztą podkreślił jasno różnice pomiędzy ojcem i synem. Nie zdradził się jedynie z własną opinią, którą z owych koncepcji uważa za lepszą. Zważywszy, kim była adresatka jego dzieła i krąg jego czytelników, nie powinno to być żadnym zaskoczeniem. W trakcie naszej analizy owego dyskusyjnego przekazu o wydarzeniach akwizgrańskich 936 roku nieustannie znajdowaliśmy argumenty za tym, że opis ten świadomie i dobitnie wysuwa pewne kwestie na pierwszy plan. Oto za pomocą czynności rytualnych koncepcja władzy królewskiej i zakres jej zobowiązań zostały „podane do publicznej wiadomości”, a także zaakceptowane przez możnych, czemu dali oni wyraz, biorąc w tych czynnościach udział. Dokonało się to w całkowicie odmienny sposób niż podczas ustanowienia królem ojca Ottona. Wyraźnie zaakcentowane rozbieżności w opisie obu ceremoniałów są tym elementem relacji Widukinda, który z trudnością przychodzi wyjaśnić, odwołując się do swobody kształtowania narracji przez autora. Rozbieżności owe mógł on uwypuklić (i prezentować następnie w centrum władzy królewskiej) jedynie, jeśli jego przekaz właśnie w tych szczególnie wrażliwych partiach nie odbiegał zanadto od tego, co Otto Wielki pamiętał czy też chciał pamiętać. Za takim odczytaniem relacji naszego „koronnego świadka” przemawiają — choć niebezpośrednio — wydarzenia początkowych lat rządów Ottona. Pierwsze posunięcia i decyzje nowego władcy szybko uświadomiły możnym, że w codziennej praktyce politycznej trzyma się on zasad innych niż te, które obowiązywały za czasów jego ojca. Nowy król dawał swoimi rządami wyraz takiemu rozumieniu władzy, jakie sugerowały już jego rytuały koronacyjne — czego skutkiem było w niedługim czasie przejście dużej części możnych do zbrojnej opozycji

114/463

wobec monarchy. Ów „kryzys” rządów Ottona Wielkiego, trwający od roku 937 do 941 jest tak charakterystyczny i symptomatyczny dla władzy królewskiej w X wieku z jej wszystkimi możliwościami i ograniczeniami, że warto dokładnie zbadać jego przyczyny, przebieg i zakończenie. Wszyscy autorzy tzw. historiografii ottońskiej poświęcają owemu kryzysowi dużo miejsca, przytaczają liczne szczegóły i — co zwłaszcza istotne — ich wersje są od siebie całkowicie różne. Można to zauważyć, zwłaszcza jeśli chodzi o opis przyczyn kryzysu. Podczas gdy kontynuator Reginona i mniszka Hrostwita z Gandersheim mówią niewiele o okolicznościach, które doprowadziły do przesilenia, Liutprand z Cremony i Widukind z Korbei znacznie chętniej dzielą się z czytelnikiem swoją wiedzą. Jednak i oni przedstawiają dwa całkowicie rozbieżne zestawy przyczyn, dla których miało dojść do masowych niepokojów i zbrojnych starć. Dla Liutpranda, który zdobywał swoje wiadomości, przebywając w latach 50. na dworze Ottona, istniał tylko jeden

Strona 61 powód konfliktu: żądza władzy Henryka, który czuł się upośledzony w związku z samodzielnym objęciem władzy przez Ottona, oraz ambicje książąt Eberharda i Giselberta. Obydwu posądza on o to, że sami chcieli sięgnąć po godność królewską, wyłączając z gry najpierw Ottona, a następnie swoich własnych sojuszników. Po relacji Liutpranda widać, że spożytkował on krążące na dworze plotki i anegdoty oczerniające przeciwników Ottona. Książę Giselbert miał ujawnić się ze swymi zakusami na koronę królewską w ten sposób — opowiada kronikarz — że obejmując swoją małżonkę, powiedział: „Ciesz się towarzystwem grafa, wkrótce będziesz się radować w uściskach króla” (IV, 23). Pewnemu bogatemu grafowi, który usiłował szantażować Ottona, gdy ten był w potrzebie, i za swoją pomoc żądał jako lenna opactwa królewskiego w Lorsch, król miał ponoć odpowiedzieć: „Nie dawajcie psom tego, co święte” (IV, 28). Gdy Ottona w czasie bitwy pod Birten Ren rozdzielił od jego przedniej straży, a ta zmuszona była do walki przeciwko oddziałom jego brata Henryka, król miał jakoby wspomnieć na przykład męża bożego Mojżesza i we łzach paść na kolana, modląc się przed Świętą Włócznią. Modlitwa przyczyniła się — wedle relacji Liutpranda — do zwycięstwa jego nielicznych ludzi nad przeważającymi siłami wroga. Opowieści powyższe świadczą przede wszystkim o tym, w jaki sposób środowisko dworskie X wieku wspominało po dwudziestu latach owe nadal ekscytujące wypadki i jak przekształcało je w pamięci w swoiste exempla. Faktyczne okoliczności samych zdarzeń pozostają natomiast niejasne. Można je dziś odtworzyć jedynie dzięki temu, że Widukind z Korbei przedstawił drugą wersję wydarzeń, która wprawdzie również nie jest wolna od zniekształceń, niemniej w kwestiach zasadniczych kładzie nacisk na zupełnie inne aspekty spraw. W odróżnieniu do Liutpranda Widukind relacjonuje mianowicie decyzje królewskie poprzedzające bunt możnych przeciwko Ottonowi. Zanim kronikarz zrelacjonował sam konflikt zbrojny z królem, uznał, że warte wspomnienia są następujące sprawy (dla każdego trzeźwego czytelnika czy też

116/463

słuchacza sens tych opowieści musiał być jasny, nawet jeśli Widukind nie przedstawiał ich expressis verbis jako przyczyn późniejszych niesnasek):

[1] Nowemu królowi spodobało się wyznaczyć nowego dowódcę wojsk. Wybrał na to stanowisko męża szlachetnego, bystrego i bardzo roztropnego, imieniem Herman. Ów zaś zaszczytem tym wzbudził zazdrość nie tylko pozostałych książąt, lecz także swojego brata Wichmana. Z tej przyczyny Wichman, pozorując chorobę, oddalił się od wojska. Był on bowiem mężem wpływowym i silnym, wielkodusznym, zaprawionym w bojach i o takiej roztropności, że jego podwładni przypisywali mu ponadludzką wiedzę. (II, 4) Poprzedni princeps militiae, Bernhard, zapewne jakiś krewny braci Wichmana i Hermana, zmarł pod koniec 935 roku. Przy obsadzaniu jego stanowiska Otto pominął starszego z braci, właśnie Wichmana, który był ponadto ożeniony z jedną z sióstr królowej Matyldy. W swojej decyzji Otto dał nad

Strona 62 nim pierwszeństwo jego młodszemu bratu, dotkliwie naruszając tym samym hierarchię w rodzinie możnowładczej, zwanej później rodem Billungów. Reakcja Wichmana nie powinna nas zatem dziwić.

[2] Sasi, którzy stali się chełpliwi, ponieważ władał nimi król, odmawiali podporządkowania się innym ludom i uważali za niegodne, by lenna, które mieli posiadać z łaski kogokolwiek innego niż samego tylko władcy. Z tej przyczyny [książę frankoński] Eberhard rozgniewał się na [Sasa] Bruninga, zebrał oddział zbrojny i spalił jego gród Heimem, zabiwszy wcześniej wszystkich jego mieszkańców. Gdy król usłyszał o tej zuchwałości, skazał Eberharda na konfiskatę koni o wartości stu talentów a wszystkich dowódców (principes militum), którzy mu pomagali w jego występku, na hańbiącą karę niesienia psa aż do grodu zwanego przez nas Magdeburgiem. (II, 6) Za pomocą tego demonstracyjnego wyroku Otto uderzał wprawdzie w dowódców, ale chodziło mu o Eberharda. Swoim orzeczeniem dał ponadto do zrozumienia, że rości sobie prawo do decydowania o podwładnych swoich wasali, co z całą pewnością musiało budzić kontrowersje. Roszczenie dotyczyło w dodatku dokładnie tego człowieka, który jako przyjaciel jego ojca w 919 roku wyniósł Henryka I do władzy. Hańba, która za sprawą Ottona spadła na ludzi Eberharda, trafiła z pewnością w czuły punkt możnowładcy i w jego poczucie godności. [3] „W tym czasie [14 czerwca 937] zmarł Arnulf, książę Bawarów, a jego synowie, uniesieni pychą, wzgardzili monarszym poleceniem

118/463

wstąpienia do drużyny króla (ire in comitatum)” (II, 8). Należy tu przypomnieć samodzielną pozycję księcia Arnulfa w czasach Henryka I — stanie się wówczas jasne, że królewskim rozkazem jednoznacznie rozstrzygnięta została delikatna kwestia stosunków pomiędzy królem a księciem bawarskim. Synowie Arnulfa mieli odtąd być nie przyjaciółmi, ale drużynnikami Ottona. Za tą lapidarną wiadomością Widukinda kryje się zatem niebagatelna treść. [4] „W tymże czasie zmarł graf Zygfryd. Gdy Thankmar, jako że był z nim spokrewniony, chciał objąć po nim godność margrabiego, [...] a nadaniem królewskim przypadła ona grafowi Geronowi, ogarnął go z tego powodu wielki smutek” (II, 9). Ów kazus rozdziału godności bardzo przypomina pierwszy z omawianych tu przypadków. W osobie Gerona uhonorowany został młodszy brat zmarłego grafa, będący bądź co bądź secundus a rege, mimo że Thankmar sądził jako syn królewski, przyrodni brat Ottona i przez swoją matkę Hateburgę krewny obu możnych, że ma lepsze prawo do następstwa po Zygfrydzie. Widukind relacjonuje zatem dość dokładnie cztery przypadki, w których królewskie decyzje od razu na początku panowania Ottona do żywego uraziły ważnych i potężnych możnowładców. Nie mówi expressis verbis, że owe rozstrzygnięcia były bezpośrednią przyczyną „buntu” możnych przeciw królowi. Taki wniosek wydaje się jednak dla czytelnika dość oczywisty: Thankmar i książę Eberhard rozpoczęli bowiem — wedle dalszego przekazu

Strona 63 Widukinda — walkę przeciw królowi, zawiązując sojusz i podejmując działania wojenne, a to oni byli przecież najbardziej poszkodowani w wyniku opisanych posunięć Ottona. Jako że Otto był poza tym w 938 roku dwukrotnie zmuszony do wkroczenia ze swoim wojskiem do Bawarii — co relacjonuje nie Widukind, ale kontynuator Reginona — jasne staje się, jak solidarny opór stawiały królowi wszystkie „ofiary” jego decyzji. Przy całej dyskrecji, z jaką Widukind unika wszelkiej krytyki pierwszych lat panowania Ottona, opis wypadków daje czytelnikowi do ręki wszystkie informacje na temat przyczyn kryzysu, których brak u Liutpranda i innych autorów — wszystko jedno czy wskutek ich niewiedzy, czy świadomego przemilczenia. Z relacji Widukinda wolno nam zatem wnioskować, że wspominani możnowładcy czuli się urażeni właśnie pierwszymi decyzjami Ottona. Zniewagą (offensio) nazywają źródła każde postępowanie, w którego wyniku zostaje naruszona cześć, miejsce w hierarchii społecznej albo status możnego. Przeciwko zniewadze dotknięci możni bronili się zazwyczaj za pomocą zbrojnego wystąpienia. Jednak posunięcia Ottona miały szerszy cel, a mianowicie umocnienie władzy królewskiej względem elit politycznych. Król świadomie naruszał przy tym roszczenia możnych wypływające z dynastycznych praw dziedziczenia, których należało przestrzegać przy rozdawaniu stanowisk. Rozciągnął ponadto swoją władzę sądowniczą na wasali swoich wasali i zrobił z niej w drastyczny sposób użytek przy sprawie księcia Eberharda. Również ta próba przeforsowania swojego stanowiska dotyczyła spraw niebagatelnych. Dla pozycji króla było rzeczą niebywale istotną, czy miał on dostęp do „drugiego poziomu struktury lennej”. W teorii i praktyce ustroju feudalnego stanowiło to problem, który w różnych krajach i w różnych okresach średniowiecza był rozmaicie rozwiązywany. Jeśli porównać owe posunięcia Ottona z polityką jego ojca, to trudno przeoczyć, że doszła tu do głosu postawa krańcowo odmienna. Nowy król żądał podporządkowywania się swoim werdyktom,

120/463

wydawanym — co widać jak na dłoni — bez pytania o zgodę zainteresowanych. Owe decyzje skierowane były w dużej mierze przeciwko „przyjaciołom” ojca, którym ten „nigdy niczego nie odmawiał” (Widukind I, 39). Wobec takiego przeorientowania polityki królewskiej, którego zapowiedzią były już rytuały akwizgrańskie, nie jest zaskoczeniem, że w krótkim czasie spore części Saksonii, Frankonii, Lotaryngii i Bawarii znalazły się w stanie „rewolty” przeciw władcy. Z drugiej strony, patrząc z perspektywy Ottona, można zapytać, czy ustanowienie władzy nowego króla nie pociągało za sobą niemal automatycznie konfrontacji z dawnymi przyjaciółmi ojca, wśród których znajdowali się książęta Eberhard i Giselbert, a także Wichman i, być może, również starszy przyrodni brat Ottona, Thankmar. Podczas gdy okoliczności wybuchu kryzysu zostały wspomniane tylko przez Widukinda, wszyscy dziejopisowie są dość zgodni co do jego przebiegu.

Strona 64 Pierwszy etap znamionują zbrojne ataki sprzymierzonych sił Eberharda i Thankmara na grody królewskie w rejonie pogranicza saskofrankońskiego Z jednej strony Eberhard wziął wówczas do niewoli młodszego brata Ottona Henryka, którego pojmał „jak zwykłego pachołka”, z drugiej natomiast wojownicy króla zabili Thankmara. Jego śmierć była - jak komentuje Widukind — wynikiem niegodziwego występku: Thankmar schronił się bowiem do kościoła i złożył na ołtarzu swoją broń, a wraz z nią złoty naszyjnik. Jeśli i co możliwe — ów naszyjnik miał symbolizować tu przynależność Thankmara do stirps regia, rodu królewskiego, to w pośredni sposób zasygnalizowano nam, że pominięcie Thankmara przy rozdysponowywaniu przez Ottona marchii po Zygfrydzie było sprawą wysoce problematyczną. Śmierć Thankmara (938) zakończyła pierwszą fazę zmagań. W wyniku mediacji Fryderyka, biskupa Moguncji, książę Eberhard podporządkował się królowi i został na krótko wygnany do Hildesheim. Otto wszakże szybko przyjął jego hołd i przywrócił do wcześniejszych godności. Możemy tu uchwycić pewien specyficzny model kończenia konfliktów, stosowany do zażegnywania sporów bardzo często już w IX, ale przede wszystkim w X wieku. W sprawę angażują się negocjatorzy, po czym jeden z przeciwników oświadcza, że jest gotów podporządkować się drugiemu. Podporządkowanie odbywa się w formie publicznego rytuału, deditio. W zamian za ów akt ekspiacji druga strona zobowiązuje się do okazania wspaniałomyślności. Po krótkim, symbolicznym uwięzieniu kapitulujący otrzymuje z powrotem swoje wcześniejsze godności albo choć część z nich. Zwycięzca ma w związku z tym okazję do publicznego okazania swej łaskawości, z której zresztą chętnie korzysta. Takie procedury, możliwe do zaakceptowania przez obie strony, z pewnością przyczyniły się do upowszechnienia w średniowieczu opisanego modelu zażegnywania sporów. Zarówno Liutprand, jak i Widukind relacjonują zgodnie, że książę Eberhard podstępnie pogwałcił ustalone reguły pojednania. Otóż jeszcze przed ukorzeniem się zawarł ponoć układ z Henrykiem, swoim

122/463

więźniem i bratem króla. Zawiązał z nim spisek przeciw władcy, zamierzając powierzyć Henrykowi koronę królewską, kiedy już pozbawi jej Ottona. Według Liutpranda w sprzysiężeniu brał udział również książę Giselbert. Wydaje się, że w następującej teraz drugiej fazie konfliktu to Henryk został przywódcą obozu królewskich przeciwników. Co ciekawe, rozpoczął on swoją zwróconą przeciw swemu bratu i królowi działalność od wielkiej uczty (convivium) w Saalfeld w Turyngii, gdzie „wielu rozdawał mnogie podarunki i licznych pozyskał dzięki temu dla swojego sprzysiężenia” (Widukind II, 15). W tymże Saalfeld bawił później także syn Ottona Wielkiego, Ludolf, gdy przed zbrojnym wystąpieniem przeciw ojcu zwołał tam swoich stronników. Również on odbył w Saalfeld convivium ze swoimi ludźmi, tak jak miał to wcześniej uczynić Henryk. Dzięki tej zbieżności lepiej widoczne stają się wzajemne powiązania pomiędzy uczestnikami kolejnych rewolt.

Strona 65 Convivia, uroczyste uczty, wyprawiane były w średniowieczu przez najprzeróżniejsze grupy ludzi, chcące utwierdzić zawiązanie jakiegoś przymierza bądź w cyklicznych odstępach uświetnić jego odnowienie i wzmocnienie. Convivium miało swoje stałe miejsce w życiu wszelkich średniowiecznych zbiorowości zorganizowanych na zasadzie stowarzyszenia. Gdy zatem Henryk i Ludolf odbywali ze swoimi stronnikami convivium w Saalfeld i zawiązywali tam sprzysiężenie (coniuratio) przeciwko władcy, tworzyli oni tym samym bądź odnawiali jakiś rodzaj fakcji. Fakt, że obaj wybrali na owe uroczystości to samo miejsce, przemawia za istnieniem w ich przedsięwzięciach swoistej ciągłości i tradycji, natomiast przeciw całkowitej spontaniczności obu akcji. Spiskowcy mogli zapewne sięgnąć do istniejących już sieci kontaktów i spożytkować je w konkretnym celu. Temu służyło m.in. convivium. Można tu przypomnieć, że Henryk I w ramach przygotowań do obrony przed Węgrami polecił, aby wszelkie convivia ludności odbywały się wyłącznie w grodach. Również Saalfeld, położone na stromej skarpie nad rzeką Soławą, było jednym z nich. Dlatego szybkie zwiększenie liczebności opozycji i sukces rebelianckich działań zbrojnych przeciw Ottonowi Wielkiemu można wyjaśniać m.in. faktem, że prowodyrzy nie musieli w pośpiechu zabiegać o zwolenników, lecz mogli wykorzystać układy i sojusze, do których sami należeli. Potrzebowali jedynie wytłumaczyć towarzyszom, że sprawa, w której potrzebują wsparcia, jest słuszna. A do tego, jak widać, wielu szybko dało się przekonać. Rewolta Henryka zmusiła Ottona do podjęcia działań zbrojnych przeciwko niemu i jego stronnikom. Tym samym król podjął działania odwetowe przeciw własnemu bratu, co jednak w pojęciu wielu nie było postępowaniem bezprawnym. W trakcie konfliktu Otto odniósł m.in. wspomniane już wielkie zwycięstwo pod Birten, w którym bezpośrednio ujawniła się boska przychylność dla władcy. Król znalazł się jednak kilkakrotnie również w dość groźnym położeniu, np. podczas oblężenia warowni Breisach, kiedy to doszło do czegoś w rodzaju dezercji. Duża grupa rycerzy pod przewodnictwem Fryderyka, biskupa Moguncji, i

124/463

Rutharda, biskupa Strasburga, opuściła potajemnie obóz królewski i przyłączyła się do przeciwników Ottona. I znów tylko Widukind daje wytłumaczenie owego niezwykłego i bardzo niebezpiecznego dla króla postępowania jego stronników:

Arcybiskup, wysłany do Eberharda dla zawarcia pokoju i zgody [...] swoją przysięgą poręczył dwustronny układ (pactum mutuum) i, jak miał mówić, nie mógł z tej przyczyny postąpić wbrew paktowi. Król jednak, wysyłając przez biskupa stosowne odpowiedzi, nie chciał dać się zobowiązać niczym, co biskup przedsięwziął bez jego polecenia (imperium). (II, 25) W informacjach tych znajdujemy pewne wielce interesujące szczegóły. Widukind zakłada mianowicie u czytelnika wiedzę na temat sposobów

Strona 66 działania i przede wszystkim uprawnień negocjatorów. Ze sporej liczby innych poświadczeń wiemy, że negocjatorzy faktycznie pracują tak, jak to zrelacjonowano w przypadku biskupa Fryderyka: gwarantują swoją przysięgą, że pokój będzie wprowadzony na zasadach, które uzgodnili ze stronami. Mediatorzy nie byli związani żadnymi dyspozycjami zwaśnionych obozów, ale przeciwnie - sami wiązali je swoimi wskazówkami, które miały charakter zaleceń. Innymi słowy Otto uwłaczał negocjatorowi, próbując ograniczyć jego działania swoimi poleceniami (imperium). Reakcja Fryderyka — odstąpienie od władcy — przypomina reakcje innych negocjatorów w porównywalnych sytuacjach — również oni przyłączali się do tej strony konfliktu, która bez zastrzeżeń akceptowała ich pracę. Dla czytelnika obznajomionego z zasadami zażegnywania konfliktów przekaz Widukinda był w związku z tym jednoznaczny z krytyką postępowania Ottona. Mnich z Korbei był tego świadom, czego świadectwem jest jego nad wyraz przezorne wprowadzenie do owej relacji: „Nie przystoi nam wprawdzie wskazywać przyczyny dezercji i wyjawiać tajemnic królewskich, sądzimy jednak, że trzeba uczynić zadość historii; jeśli w tej sprawie dopuścimy się grzechu, niech będzie nam wybaczone” (II, 25). Fakt, że Widukind i tym razem uchylił ostrożnie rąbka królewskich tajemnic (regalia misteria), jest zgodny z ideą jego kronikarskiego przedsięwzięcia. Odróżnia go to zresztą wyraźnie od pozostałych dziejopisów: tak jak wspomniał o wzbudzających poruszenie decyzjach personalnych Ottona, tak jak zrelacjonował obszernie karę wymierzoną ludziom Eberharda, tak też opisał zachowanie władcy wobec mediatora Fryderyka, które — podobnie jak w poprzednich przypadkach — stało w sprzeczności z istniejącym zwyczajem. Suma wszystkich tych informacji sugeruje, że Widukind, nawet jeśli nie dopuszczał żadnej wyraźnej krytyki postępowania Ottona, to jednak chciał wzbudzić w czytelniku sympatię dla sprawy „buntowników”.

126/463

Koniec końców Otto zwyciężył swoich przeciwników przypadkiem lub, w ówczesnym rozumieniu, dzięki boskiej pomocy, którą cieszył się wyraźnie już w chwili bitwy pod Birten. Otóż w październiku 939 roku oddział pod dowództwem dwóch Konradynów, Udona i Konrada, zaskoczył książąt Eberharda i Giselberta nad Renem w pobliżu Andernach, w chwili gdy większość ich wojsk przekroczyła już rzekę. Eberhard zginął w bitwie, Giselbert utonął w Renie. „Widzisz zatem, jak Pan zwrócił rękę przeciw wrogom króla, poznał bowiem, że kroczy on po jego ścieżkach”, skomentował Liutprand ten finał konfliktu (Ant. IV, 29), a podobnie uczynili i inni dziejopisarze. Wobec tak oczywistego boskiego wyroku dalsze prowadzenie sporu było dla przeciwników króla niemożliwością. Na gotowość do kompromisu, którą okazali teraz przeciwnicy Ottona, władca zareagował łagodnością (clementia), która wedle Widukinda miała być jego wyróżniającą cechą. Biskupi Fryderyk i Ruthard krótko po wygnaniu wrócili do łask królewskich i otrzymali z powrotem swoje stanowiska. Król

Strona 67 przebaczył również swojemu bratu Henrykowi, który — prawdopodobnie w wyniku mediacji biskupów — boso ukorzył się przed królem. Niektórzy historiografowie odnotowują wręcz, że Otto przekazał Henrykowi osierocone po śmierci Giselberta księstwo Lotaryngii. Widukind natomiast najpierw wspomina o ucieczce Henryka do królestwa zachodniofrankijskiego, potem zaś opowiada o łagodności Ottona, który oddał bratu na siedzibę kilka grodów w Lotaryngii. W każdym razie relacje między braćmi były na powrót na tyle dobre, że w 940 roku Henryk wystąpił jako interwenient w dwóch dokumentach Ottona i został przy tym określony mianem carus frater. Już w następnym roku okazało się wszakże, jak delikatne były mimo wszystko w owym czasie stosunki między Ottonem a Henrykiem. W Saksonii wybuchł mianowicie konflikt związany z poczynaniami margrabiego Gerona, który za bardzo eksploatował i zbyt skąpo wynagradzał saskich wojowników. Ponieważ Otto poparł w tej sprawie swojego margrabiego, niezadowolenie obróciło się także przeciwko niemu. Sytuację tę wykorzystał, jak się zdaje, Henryk, zawiązując z malkontentami coniuratio, obejmujące szerokie kręgi możnych. Celem sprzysiężenia miało ponoć być zamordowanie władcy podczas świąt wielkanocnych i koronacja Henryka. Plan wydał się, Otto skorzystał podczas święta z ochrony wiernych mu wasali i — przede wszystkim za radą Konradynów: Hermana, Udona i Konrada, którzy już w pierwszych fazach konfliktu służyli mu wielką pomocą — kazał pojmać i zabić prowodyrów spisku. Na wieść o tym Henryk zbiegł z królestwa. Fakt, że i po tym drugim akcie niesubordynacji Henryk uzyskał jeszcze od swojego brata przebaczenie, uzmysławia, jak ważną pozycję zajmowała łagodność (clementia) wśród wartości wyznawanych przez ottońskiego władcę. Matylda, matka Henryka i Ottona, miała — opowiada Widukind — skutecznie wstawiać się u króla za Henrykiem. Kontynuator Reginona wspomina o uwięzieniu Henryka w Ingelheim, a następnie o jego deditio podczas obchodów Bożego Narodzenia we Frankfurcie, którego dokonał, gdy król

128/463

znajdował się w drodze do kościoła. Brat Ottona ponownie zatem wyjednał sobie darowanie win, występując boso i padając królowi do stóp. Brak odtąd jakichkolwiek wzmianek o tym, by Henryk usiłował podać w wątpliwość władzę brata. Wręcz przeciwnie: po tym jak przyznano mu w 947 roku księstwo Bawarii, a tym samym należną mu pozycję w królestwie, został on jednym z jego najbliższych i najbardziej wpływowych doradców. Dzięki małżeństwu z Judytą, córką księcia Arnulfa, takie „uposażenie” królewskiego brata okazało się dla Bawarów do zaakceptowania. Wżenianie się obcoplemiennych książąt w lokalne rody panujące stanowiło często stosowaną metodę usposobienia ludu przychylnie do cudzoziemskich władców. Zawirowania kryzysowe lat 937-941 zajmowały niemal całą uwagę i siły nowego króla, tak że z owych lat da się odnotować zaledwie kilka spraw, które nie pozostawałyby w jakimś związku z przedstawionymi przed chwilą perturbacjami. Do spraw takich należy przede wszystkim powołanie do życia

Strona 68 dwóch wspólnot zakonnych, które — jak się okaże — odegrają istotną rolę w dalszych dziejach dynastii. Przy grobie Henryka I królowa Matylda i Otto wznieśli klasztor żeński: Quedlinburg. Sama królowa Matylda obrała sobie to miejsce za siedzibę, nie przywdziewając jednak welonu. Jednocześnie nie wydaje się, aby na czele nowej wspólnoty stanęła przeorysza. W późniejszych żywotach to Matylda przedstawiana była jako zwierzchniczka mniszek i ich przełożona. Gdy 13 września 936 roku Otto w jednym ze swoich pierwszych dokumentów uposażał fundację i przekazywał ją pod opiekę królowej, słowem nie wspomniał — rzecz znamienna — o udziale swojej matki w całym przedsięwzięciu; inicjatywę Matyldy wychwala jedynie działający później kronikarz Thietmar z Merseburga. Dopóki — postanawiał Otto — przedstawiciel jego generatio będzie dzierżyć władzę królewską, dopóty ma on również sprawować potestas nad nową fundacją i mieć ją w swojej opiece. Jeśli jednak lud obierze królem kogo innego, stanowisko adwokata klasztoru ma przypaść w udziale najpotężniejszemu z jego cognatio. Owe postanowienia pozwalają zastanowić się nad kwestiami dziedziczenia i regułami obioru króla w sytuacji zmiany na tronie. Nie jest łatwo stwierdzić, w jakim przypadku Otto liczył się z możliwością, że książęta obiorą królem kogoś spoza rodu Ottonów. Co zaś do samych terminów generatio i cognatio, to po dziś dzień nie ma zgody w kwestii ich znaczenia. Rok później Otto raz jeszcze wystąpił w roli fundatora. Dnia 21 września 937 roku utworzył w Magdeburgu klasztor św. Maurycego; mnichów i opata sprowadził doń z lotaryńskiego zreformowanego klasztoru św. Maksymina w Trewirze, z którego w późniejszym okresie często wysyłano zakonników i przełożonych do królewskiej fundacji w Magdeburgu. Gdy Otto uposażał nowe zgromadzenie i jako główne zadanie powierzał mu memorię swojego ojca, członków swojej własnej rodziny i wszystkich tych, którym winien był pośmiertne wspomnienie, przy akcie tym obecnych było — co znaczące — dwóch arcybiskupów i ośmiu biskupów z różnych części rzeszy. Najpóźniej w 946 roku stało

130/463

się czytelne, że fundując Magdeburg, Otto stworzył niezależny od Quedlinburga ośrodek kultywowania pamięci rodu — miejsce ostatniego spoczynku znalazła tu wówczas jego małżonka Edyta, która swego czasu otrzymała Magdeburg jako część wiana¹. Nie powinno się wszelako późniejszej roli Magdeburga przesadnie rzutować na ów początkowy okres. Wezwanie nowego klasztoru wskazuje na związki z Burgundią. Król burgundzki Rudolf II krótko przed swoją śmiercią sprezentował nowej fundacji również relikwie Innocentego, towarzysza Maurycego. Sprawy burgundzkie stanowią drugi obszar intensywniejszej działalności władcy w owym wczesnym okresie panowania. Po śmierci Rudolfa II Otto

¹ Chodzi o tzw. Morgengabe („podarek poranny”), czyli o majątek przekazywany żonie przez męża rankiem po nocy poślubnej (przyp. tłum.).

Strona 69 podporządkował sobie jego niepełnoletniego syna Konrada i jako jego prawny opiekun ocalił dla niego koronę — Hugo, król Italii, poślubił bowiem wdowę po Rudolfie, Bertę, a ponadto zaręczył swojego syna Lotara z jej córką, a więc siostrą Konrada, Adelajdą. Nie będzie raczej błędem domniemanie, że związki te miały na celu wzmocnienie wpływów Hugona w Burgundii, z których miał on swego czasu zrezygnować na rzecz Rudolfa II w pewnej wzbudzającej wśród badaczy wiele kontrowersji umowie. W kontekście rywalizacji Hugona i Ottona w Burgundii mówiło się w związku z tym wręcz o „wyścigu” obu władców, w którym miał ostatecznie zwyciężyć Otto. Wzajemne zależności pomiędzy władzą a prawem są tu, jak często w podobnych przypadkach, trudne do rozwikłania. Postępowanie Ottona należy oczywiście rozpatrywać również na tle wcześniejszych działań jego ojca, który jeszcze w 935 roku podczas tzw. zjazdu trzech królów odnowił swoje związki przyjaźni z monarchą wschodniofrankijskim i burgundzkim.

Dziesięciolecie konsolidacji Także i sytuacja w królestwie zachodniofrankijskim zaprzątała uwagę Ottona już w pierwszym okresie jego rządów. Zaostrzyła się ona i groziła wybuchem nie mniejszego kryzysu niż w jego własnym władztwie — choć z innych powodów. Po śmierci zachodniofrankijskiego króla Rudolfa (15 stycznia 936) przywrócono na Zachodzie dynastię karolińską, przywołując z Anglii Ludwika „Zamorskiego”, syna Karola Prostaka. Pomysłodawcą przedsięwzięcia był Hugo, zwany również Wielkim, piastujący początkowo ważną godność „drugiego po królu” (secundus a rege), z którym jednak Ludwik wkrótce popadł w konflikt. Konieczność opowiedzenia się po jednej ze stron spowodowała, że elity królestwa podzieliły się na dwa obozy. Stosunek Ottona do skłóconych ze sobą panów stał się szczególnie ważny, wręcz decydujący, w chwili gdy Ludwik po śmierci

132/463

lotaryńskiego księcia Giselberta poślubił w 939 roku Gerbergę, wdowę po nim, a zarazem siostrę Ottona. Inna jego siostra, Hatwiga, była już wówczas żoną księcia Hugona, tak że Otto stał się szwagrem obu głównych rywali i zarazem pierwszym kandydatem na mediatora w zatargu. Oczywiście dzieje stosunków między królestwem zachodnio- i wschodniofrankijskim nie sprowadzają się wyłącznie do przedsięwzięć rozjemczych i pojednawczych. W roku 939 walczący przeciw Ottonowi Lotaryńczycy na czele z księciem Giselbertem podporządkowali się zachodniofrankijskiemu królowi Ludwikowi. Był to, jak się zdaje, kolejny wyraz nadal trwającego niezdecydowania Lotaryńczyków, czy chcą oni przynależeć do Wschodu, czy do Zachodu. Jeszcze w tym samym 939 roku Otto odpłacił królowi tą samą monetą i zawarł sojusz z najpotężniejszymi spośród przeciwników Ludwika: książętami Hugonem (Wielkim) z Francji i Wilhel-

Strona 70 mem z Normandii oraz grafami Arnulfem z Flandrii i Heribertem z Vermandois. Ludwik za to najechał Alzację, a także uzyskał poparcie kilku lotaryńskich biskupów. Ów stan, w którym obie strony systematycznie dopuszczały się względem siebie pomniejszych aktów wrogości, skończył się dopiero w roku 942, gdy skłócone stronnictwa zachodniofrankijskie formalnie zwróciły się do Ottona o pośrednictwo w załagodzeniu konfliktu. Otto rzeczywiście przeprowadził skuteczną mediację, zawierając przy okazji ze swoim szwagrem rytualną przyjaźń (amicitia), która już wcześniej obowiązywała pomiędzy nim a przeciwnikami Ludwika. Jak się jednak można przekonać, związki takie bywały również zrywane — w tymże samym roku książę Wilhelm z Normandii został zamordowany przez grafa Arnulfa z Flandrii: obaj byli wcześniej uczestnikami zjazdu, na którym doszło do pojednania. Kryzys nastąpił również w stosunkach pomiędzy Ottonem a jego szwagrem (i przyjacielem) Ludwikiem, gdy tego oskarżono, że zarzucał Ottonowi krzywoprzysięstwo. Pertraktacji nie prowadzono tym razem osobiście, natomiast do Ottona, do Akwizgranu przybyli posłowie zachodniofrankijskich stronnictw. Na Zachodzie stosunki znów się zaostrzyły, gdy król Ludwik w wyniku zdrady dostał się do niewoli króla duńskiego, a następnie swojego największego przeciwnika, Hugona. Można odnieść wrażenie, że oto powtarzała się sytuacja z czasów Karola Prostaka. Musiał nastać dopiero rok 946, by Otto zdecydował się, na usilne nalegania swojej siostry Gerbergi, interweniować na Zachodzie na rzecz Ludwika — tym razem na czele potężnej armii. Aby móc właściwie ocenić ową kampanię wojenną, trzeba mieć koniecznie na uwadze, że w 942 roku Otto jako mediator ustanowił pokój pomiędzy Ludwikiem a Hugonem i był w związku z tym zobowiązany czuwać nad jego trwałością. Książę Hugo natomiast, biorąc Ludwika do niewoli, bez wątpienia ów pokój pogwałcił. Przy takim postawieniu sprawy widać, że Otto wypełniał jedynie obowiązki, które wynikały ze sprawowanej przez niego wcześniej funkcji mediatora. To w tym sensie Widukind mówi, że Otto wyprawił się, „aby pomścić krzywdę,

134/463

wyrządzoną jego szwagrowi Ludwikowi”. Władca już przed kampanią dał zresztą wyraz swojej indignatio wobec Hugona, odmawiając rozmów z nim i wysyłając w swoim zastępstwie księcia Konrada z Lotaryngii. Hugo natomiast jednoznacznie dał poznać swoją gotowość do konfrontacji: kazał swoim posłom prowokacyjnie chełpić się wobec Ottona, że „z łatwością połknie za jednym zamachem siedem włóczni Sasów” (Widukind III, 2). Dał w ten sposób do zrozumienia przeciwnikowi, że jest gotowy na wszystko. Przed wyprawą Hugo wypuścił wprawdzie Ludwika z niewoli, jednak za oswobodzenie król zapłacił, przekazując w ręce Hugona starą twierdzę królewską Laon. Dzięki temu stosunek sił zmienił się jeszcze bardziej na korzyść księcia. Co zaś do wojsk Ottona, to przede wszystkim wypędziły one z Reims tamtejszego arcybiskupa Hugona; na ów stolec każde ze stronnictw wysuwało własnego kandydata. Za pośrednictwem możnych wschodniofrankijskich

Strona 71 zdecydowano się na pokojowe rozwiązanie sprawy i zagwarantowano Hugonowi bezpieczny wyjazd z obleganego Reims. Grożono mu jednak także wyłupieniem oczu, jeśliby sprzeciwił się owym polubownym ustaleniom. Oddziały Ottona ścigały następnie księcia Hugona przez Senlis i Paryż aż do Orleanu, przy czym przez cały czas nie doszło ani do bitwy, ani do rokowań pokojowych. Otto w każdym razie jednoznacznie opowiadał się teraz po stronie Ludwika, nawet jeśli pomoc ta nie wystarczała do pokonania przeciwników Karolingów. Po kilku miesiącach Otto przerwał ową niecodzienną kampanię w sąsiednim królestwie. Odniosła ona wszelako przynajmniej taki skutek, że Hugo w następnym roku przystał na zawieszenie broni i na dalsze starania Ottona zmierzające do polubownego zakończenia konfliktu. Wedle Widukinda (III, 5) Hugo złożył nawet Ottonowi hołd lenny przez podanie ręki i zawarł z nim ugodę. Polubowne zakończenie konfliktu starano się teraz załatwić drogą kościelną, za pomocą orzeczeń synodalnych — jedną z głównych kwestii spornych bowiem był fakt, że obie strony wystawiły swojego kandydata na arcybiskupa Reims: kandydat króla Ludwika nazywał się Artold, natomiast kandydat stronnictwa księcia Hugona — Hugo. Pierwszy synod prowincjonalny obradował jeszcze w 947 roku w Verdun, pod przewodnictwem Ruotberta, arcybiskupa Trewiru. Synod tymczasowo przyznał arcybiskupstwo Reims Artoldowi, jednak ponieważ drugi z kandydatów, Hugo, nie stawił się w Verdun, sprawę pozostawiono do ostatecznego rozstrzygnięcia synodowi w Mouzon, który miał się odbyć w 948 roku. Hugo nie pojawił się również na tym drugim synodzie, przesłał jednak do odczytania pismo papieża Agapita, w którym domagał się on przekazania biskupstwa Reims Hugonowi. Decyzję odroczono wobec tego do czasu synodu generalnego, skierowano jednak do papieża pisemną skargę, w której wyjaśniano stanowisko Artolda. Co ciekawe, skłoniło to papieża Agapita do wysłania do Ottona Wielkiego swojego legata, tak aby synod powszechny mógł odbyć się z jego udziałem. 7 czerwca 948 roku w

136/463

palatium w Ingelheim obradował zatem pod przewodnictwem legata Marinusa i w obecności królów Ludwika i Ottona synod generalny, w którym wzięło udział 34 biskupów, w tym wszyscy niemieccy arcybiskupi i kandydat na stolec w Reims, Artold. Na początku synod wysłuchał skargi króla Ludwika na księcia Hugona. Król oświadczył, że gotów jest w sprawie zatargu podporządkować się wyrokowi synodu bądź wyrokowi Ottona albo też może rozstrzygnąć rzecz za pomocą pojedynku z księciem Hugonem. Synod opowiedział się po stronie Ludwika i zagroził Hugonowi ekskomuniką, jeśli nie wytłumaczy się przed synodem i nie da zadośćuczynienia. Następnie obradowano nad sporem pomiędzy kandydatami na arcybiskupa Reims, Artoldem i Hugonem. Rozstrzygnięto go na korzyść Artolda, a Hugonowi zagrożono ekskomuniką, jeśli nie odbędzie pokuty kościelnej w Trewirze. Jak bardzo szala losu przechyliła się wówczas na stronę Ludwika, najlepiej bodaj pokazuje fakt, że po Ingelheim Otto

Strona 72 bez przeszkód powierzył lotaryńskiemu księciu Konradowi misję zaprowadzenia pokoju pomiędzy Ludwikiem a księciem Hugonem, z której ten po pewnych dalszych komplikacjach wywiązał się ostatecznie w 950 roku. Relacje pomiędzy Ottonem a obydwoma skłóconymi stronnictwami w królestwie zachodniofrankijskim nie ustały wprawdzie po 948 roku, jednak sytuacja ustabilizowała się przynajmniej na tyle, że zamiast władcy jako rozjemcy i parlamentariusze występowali jego lotaryńscy dostojnicy, początkowo książę Konrad, a później arcybiskup koloński Bruno; czasem było to wręcz nieodzowne, ponieważ Otto zajęty był pilniejszymi sprawami niż rozwiązywanie zachodniofrankijskich problemów. Takie zastępstwo wystarczało nawet wówczas, gdy wraz ze śmiercią obu rywali, Ludwika (w 954 roku) i Hugona (w 956 roku) do rozstrzygnięcia pozostawały skomplikowane kwestie następstwa — obaj bowiem pozostawili po sobie niepełnoletnich synów. W sumie należy stwierdzić, że owe na zmianę to pojednawcze, to znów przywołujące do porządku interwencje Ottona, a zwłaszcza zastosowana w Ingelheim metoda podejmowania decyzji na synodzie, bardzo przyczyniły się do opanowania zawikłanej sytuacji na Zachodzie. Cały czas powstrzymywano się od rozpętania wielkiego zbrojnego konfliktu i próbowano łagodzić niesnaski agitacją, perswazją i groźbą — były to, jak możemy zaobserwować, działania, do których w X wieku również w innych regionach odwoływano się w momencie zaistnienia konfliktu. Badacze do dziś nie są zgodni, z jakiego tytułu Otto interweniował na Zachodzie na opisane powyżej sposoby. Czy do głosu dochodziło myślenie w kategoriach „wielkiego imperium Franków” (Brühl), czy też powstałe problemy rozumiano jako „sprawę wewnątrzrodzinną” (Schneidmüller), którą właśnie Otto jako „patriarcha rodu” był w stanie rozstrzygnąć (K.-F. Werner)? Odpowiedź na to pytanie jest trudna, a przedstawiona alternatywa jest być może zbyt ostra. Mediacje pokojowe w czasie konfliktów praktykowano również u

138/463

innych sąsiadów i to nie tylko w krajach dawnego imperium karolińskiego, a pozostawanie w związkach pokrewieństwa ze zwaśnionymi stronami pozwalało wprawdzie rozjemcy żywić większą nadzieję na sukces, nie było jednak warunkiem koniecznym takiej działalności. Przy ocenie „zachodniej polityki” Ottona należy przeto bezwzględnie wziąć pod uwagę, że podjął się on roli mediatora, która przysporzyła mu obowiązków, ale i praw. Z drugiej jednak strony w nowszych badaniach panuje (w przeciwieństwie do dawniejszych studiów) zgoda co do tego, że postawy narodowościowo-państwowe w żadnym stopniu nie wpływały na poczynania stron. I to nawet jeśli na pytanie, czy Lotaryngia należy do Wschodu, czy do Zachodu, udzielano coraz to innej odpowiedzi, a zmiany w układzie sił wykorzystywano, aby próbować ową przynależność zmienić. Jak zwyczajną sprawą było szukanie pośrednictwa negocjatorów w razie problemów we własnym kraju, pokazuje również przypadek Italii, gdzie podobnie jak na Zachodzie dwaj kandydaci stanęli do bezwzględnej rywalizacji

Strona 73 o koronę. Jeden z nich, margrabia Berengar z Ivrei, znalazłszy się w tarapatach, uniknął interwencji swojego przeciwnika, króla Hugona, uciekając w roku 941 bądź 942 wraz ze swoją małżonką Willą do Alemanii. Książę Herman doprowadził go stamtąd do Ottona Wielkiego, a ten, jak się zdaje, uznał, że ma do odegrania rolę bardzo podobną do tej, która stała się jego udziałem na Zachodzie. Relacja Liutpranda, który w gruncie rzeczy nienawidzi i oczernia Berengara, przedstawia owo spotkanie w następujący sposób: po ucieczce Berengara król Italii Hugo miał przez posła obiecać Ottonowi wielką ilość złota i srebra, jeśli ten nie przyjmie u siebie zbiega. Otto kazał ponoć posłowi wrócić z następującą odpowiedzią:

Berengar zdał się na moją łaskę (pietas), nie po to, aby obalić waszego pana, ale by się z nim, jeśli to możliwe, pojednać. Jeśli mogę być mu w tym pomocny, wstawiając się u waszego pana, to nie tylko nie przyjmę od niego skarbów, które mi przyobiecał, ale i sam z chęcią oddam mu moje. To, że domaga się on, abym nie udzielił pomocy Berengarowi, czy komukolwiek innemu powołującemu się na łagodność mojej łaski (pietatis clementiam), jest najwyższą głupotą. (Ant. V, 13) Postawa Ottona jest jednoznaczna: kto prosi o pośrednictwo w pojednaniu, może być pewien jego pomocy. W wypadku Berengara owo pośrednictwo nie doszło do skutku. Gdy za to Berengar odważył się w 945 roku powrócić do Italii, wielu możnych odstąpiło od króla Hugona i poparło jego przeciwnika. Hugo był ostatecznie zmuszony abdykować na rzecz swojego syna Lotara i udać się do Prowansji. Lotar panował, mając Berengara za pierwszego

140/463

doradcę — sytuacja ta wykazywała zaskakujące podobieństwo do sytuacji zachodniofrankijskiej. Jednakże młody król zmarł już w 950 roku, pozostawiając po sobie 19-letnią wdowę Adelajdę i córkę Emmę. Owe polityczne i biologiczne zbiegi okoliczności wywarły niebagatelny wpływ na historię Europy, spowodowały bowiem osobistą interwencję Ottona w Italii, co z kolei miało liczne konsekwencje dla dziejów Niemiec i całego kontynentu. Zanim przejdziemy do tych jakże ważnych kwestii, nie można pominąć pewnych wydarzeń przypadających jeszcze na lata 40., a więc dziesięciolecie, w którym Otto mógł sprawować swoje rządy nie niepokojony przez sytuację wewnętrzną. Jako niezwykle brzemienną w skutki trzeba ocenić przede wszystkim fundację biskupstw w Brandenburgu i Havelsbergu, dokonaną w Magdeburgu bezpośrednio po synodzie w Ingelheim, przy współudziale papieskiego legata Marinusa, arcybiskupa mogunckiego Fryderyka i hambursko-bremeńskiego Adaldaga, ale również margrabiego Gerona. Drogę do tej fundacji utorowała zapewne przedsięwzięta w końcu 947 bądź na początku 948 roku wyprawa opata Fuldy Hadamara do Rzymu; również w późniejszym okresie prowadził on w Rzymie w imieniu Ottona pertraktacje w kwestiach misji chrześcijańskich. Oba biskupstwa podporządkowano arcybiskupstwu

Strona 74 w Moguncji. Obejmowały one jednak swym zasięgiem terytoria pogańskich Słowian Połabskich, dlatego dzięki tej inicjatywie już w owym wczesnym okresie uchwytne stają się dla nas projekty misyjne Ottona, które nabrały realnych kształtów później, z chwilą fundacji biskupstwa w Magdeburgu. Wśród uczestników synodu w Ingelheim po raz pierwszy wymieniono trzech biskupów duńskich: Ripen, Szlezwiku i Aarhus, a wedle pewnego dokumentu papieskiego z 2 stycznia 948 r. arcybiskup Adaldag otrzymał na prośbę opata Hadamara zwierzchnictwo nad biskupami wszystkich krajów północnych. Również dzięki temu dostrzegalne stają się dalekosiężne projekty Ottona, mające na celu wzmożenie wysiłków chrystianizacyjnych i podejmowane w związku z nimi starania o nawiązanie ścisłej współpracy z papiestwem. Nawet jeśli wobec ubóstwa przekazów źródłowych nie powinniśmy wysnuwać zbyt daleko idących wniosków co do długofalowych zamierzeń Ottona, to jednak owe wysiłki zmierzające do intensyfikacji działalności misyjnej na północy i wschodzie zdają się być jednym ze świadomych nawiązań do tradycji Karola Wielkiego, które później znalazły swoje dopełnienie w koronacji cesarskiej. Świadome kroki, poczynione celem konsolidacji władzy królewskiej, można dostrzec w latach 40. także w kręgu rodu królewskiego, co wydaje się wynikać wprost z kryzysowych doświadczeń początku rządów. Sprowadzając rzecz do wspólnego mianownika, chodziło o pewne złagodzenie skutków indywidualnej sukcesji — lub, ujmując rzecz inaczej: dla członków rodu panującego szukano — z powodzeniem — stosownych obszarów, na których mogli realizować swoje władcze ambicje. W roku 947 brat Ottona Henryk objął stanowisko po księciu bawarskim Bertholdzie; owo przejęcie władzy zostało bez wątpienia ułatwione przez małżeństwo Henryka z Judytą, siostrą zmarłego księcia. Również zmianom w dwóch innych księstwach towarzyszyły małżeństwa z osobami z domu królewskiego: osadzony w Lotaryngii Konrad Czerwony poślubił córkę Ottona Ludgardę, syn Ottona zaś Ludolf wziął za żonę Idę, córkę szwabskiego księcia Hermana.

142/463

W konsekwencji w 949 roku Ludolf objął po teściu księstwo Szwabii. W Bawarii, Szwabii i Lotaryngii książętami byli zatem w końcu lat 40. brat, syn i zięć króla. We Frankonii tron książęcy był nieobsadzony, podobnie jak w Saksonii, gdzie Herman Billung dopiero powoli wyrabiał sobie pozycję przedstawiciela króla wobec plemienia. Po śmierci swojej żony Edyty (26 stycznia 946), pochowanej w Magdeburgu, Otto podjął również decyzję w sprawie następstwa tronu. Nakazał mianowicie możnym, by złożyli przysięgę wierności Ludolfowi jako jego dziedzicowi. Owo posunięcie nie miało wszelako na celu ustanowienia Ludolfa współregentem. Tak zatem w końcu lat 40. rządy Ottona zdawały się wspierać na najpewniejszych możliwych podstawach, jego autorytet zarówno w kraju, jak i na zewnątrz był utrwalony i niekwestionowany. Jednak wkrótce potem królestwo znalazło się znowu w głębokim kryzysie. Wywołali go przede wszystkim ci, których ambicje Otto usiłował zaspokoić.

Strona 75

Od powstania Ludolfa do zwycięstwa na Lechowym Polu Na początku lat 50. Otto dyskontował swój ogromny autorytet i poważanie, zyskane dzięki skutecznym mediacjom na Zachodzie, współpracy z papieżem przy fundacji nowych biskupstw i stabilnej sytuacji wewnętrznej. W wyniku wyprawy wojennej do Czech podporządkował ponadto swojej władzy tamtejszego księcia, Bolesława II. Zakończenie tego konfliktu zainscenizowano w sposób szczególnie okazały: Bolesław dobrowolnie wyszedł z chorągwiami jednego z obleganych grodów, stanął i podjął rozmowę z Ottonem, odpowiadając na jego pytania. Następnie otrzymał przebaczenie, a „król po całkowitym zwycięstwie powrócił w sławie do Saksonii” (Widukind III, 8). Tu dotarła do Ottona wiadomość, że w Italii zmarł król Lotar (22 listopada 950), a Berengar i jego syn Adalbert przechwycili dla siebie władzę królewską; Berengar uwięził przy tym w nikczemny sposób wdowę po Lotarze, Adelajdę. Żadne ze współczesnych źródeł nie wspomina słowem, aby w tej sytuacji ktokolwiek — czy to sama Adelajda, czy to jej stronnicy — wzywał Ottona na pomoc czy wręcz zachęcał do przejęcia władzy w kraju. Przekazy podkreślają za to wyraźnie, że Otto całkowicie samodzielnie podjął decyzję o wyruszeniu do Italii, poślubieniu Adelajdy i zdobyciu wraz z jej ręką italskiej korony. Pytanie, czy Otto przybył do Italii na wezwanie, czy też z własnej inicjatywy, aby sięgnąć po godność królewską, jest dość ważkie: ta druga możliwość bowiem świadczyłaby o tym, że Otto zastosował aktywną politykę powiększania swego władztwa, którą trudno zaobserwować u niego wcześniej, a która jednak, biorąc pod uwagę jego liczne nawiązania do tradycji karolińskiej, byłaby tu całkiem na miejscu. W każdym razie utorował on swoją decyzją drogę polityce italskiej i rzymskiej, która

144/463

miała okazać się brzemienna w skutki, ba, wręcz decydująca dla dalszych dziejów rzeszy. Owa decyzja przyczyniła się pośrednio do wybuchu w rzeszy drugiego wielkiego kryzysu, który stał się nieomal przyczyną upadku władzy Ottona. Źródła nie są wszelako zgodne, jakie konkretne okoliczności doprowadziły do załamania. Jedną z wersji wydarzeń znajdujemy u kontynuatora Reginona, który opowiada następującą historię:

W tej wyprawie [do Italii] uprzedził go jego syn Ludolf z Alemanami, który pragnął przypodobać się ojcu, dokonując przed jego przyjazdem jakiegoś wielkiego czynu. Nie osiągnął jednak tego, co zamierzał, lecz raczej uraził ojca, nie zasięgając u niego rady, i stąd wynikło źródło buntu i niezgody. Albowiem jego stryj, książę Henryk, zazdrosny o wszystkie jego zaszczyty i sukcesy, wysłał z Bawarii przez Trydent swoich posłów do Italii i odwiódł od niego serca wszystkich Italów, których tylko zdołał, tak by każde miasto i gród, które później stały otworem przed królewskimi piekarzami i kucharzami, zamknięte były przed królewskim synem i aby doświadczał on tam wszelkich niedogodności i niewygód. Wkrótce potem król, podążając za nim, wkroczył do Italii i z pomocą boską wziął ją całą we władanie. Także pani Adelajda, umiłowana przez Boga

Strona 76 królowa, dzięki własnej przemyślności i przychylności boskiej uszła z niewoli i z woli Boga połączyła się z królem Ottonem szczęśliwym węzłem małżeńskim. Książę Ludolf dotknięty z powodu tego, o czym pisaliśmy wcześniej (quae prescripsimus), bez porozumienia z ojcem wrócił wobec tego w towarzystwie arcybiskupa Fryderyka do ojczyzny. (Cont. Reg. pod rokiem 951) Powrót Ludolfa do kraju został tu wyjaśniony jego gniewem z powodu „tego, co zostało wcześniej opisane”. W tym kontekście może to oznaczać jedynie porażkę w Italii, spowodowaną knowaniami księcia Henryka, bo na pewno nie małżeństwo Ottona z Adelajdą. Widukind z Korbei natomiast tę właśnie okoliczność podaje jako powód wzburzenia Ludolfa:

Gdy przybyto do Lombardii, [Otto] usiłował za pomocą złotych podarków wybadać miłość królowej ku sobie. Potwierdziwszy ją bez wątpliwości, wziął królową do siebie jako małżonkę i otrzymał wraz z nią miasto Pawię, które jest siedzibą królewską. Gdy zobaczył to jego syn Ludolf, odstąpił zasmucony (tristis) od króla, udał się do Saksonii i zatrzymał się na jakiś czas w Saalfeld, mieście nieszczęsnym z powodu prowadzonych tam wcześniej intryg. (Widukind III, 9) Obie wersje wydarzeń są zgodne, że to nie sama wyprawa do Italii doprowadziła do waśni. Cokolwiek Ludolf usiłował konkretnie uzyskać

146/463

swoją pośpieszną ekspedycją, nie była ona z pewnością żadnym poważnym aktem sprzeciwu wobec italskiej polityki ojca. Stąd przyczyną wynikłych następnie konfliktów były niewątpliwie wspomniane wydarzenia w Italii: intrygi stryja i drugie małżeństwo ojca. Wydarzenia owe miały prawo „zasmucić” Ludolfa, jedynego syna Ottona, desygnowanego na jego następcę. Wraz z nowym ożenkiem ojca powstawał problem, jaką pozycję powinni zająć synowie z tego związku. Lecz i knowania stryja Henryka niewątpliwie dawały Ludolfowi powód do gwałtownej reakcji, ponieważ trwale podważały jego prestiż. W gruncie rzeczy w problemach z Henrykiem chodziło prawdopodobnie o odpowiedź na pytanie, kto odgrywa rolę secundus a rege: brat czy syn króla. Kwestią równie ciekawą, a może nawet ciekawszą od powodu wyjazdu Ludolfa, jest jednak poświadczony przez dwa źródła fakt, że w swojej złości udał się on — jak się zdaje świadomie — do Saalfeld w Turyngii, miejsca, z którym obaj nasi informatorzy mieli złe skojarzenia. I faktycznie, to tu dobrą dekadę wcześniej królewski brat Henryk wyprawił ze swoimi towarzyszami convivium, stanowiące przygrywkę do zbrojnego wystąpienia przeciw Ottonowi. Ludolf uczynił teraz to samo:

Książę Ludolf, wracając z Italii, z królewskim przepychem świętował Boże Narodzenie w Saalfeld, gdzie zgromadził wokół siebie arcybiskupa Fryderyka i wszystkich możnych królestwa, którzy byli obecni. Ową ucztę (convmum) wielu poczęło już uważać za podejrzaną i powiadają, że więcej uczyniono tam złego niż dobrego. (Cont. Reg. pod rokiem 952)

Strona 77 Zrozumienie wypadków z Saalfeld jest niełatwe i po dziś dzień w nauce trwa spór o ich ocenę. Narady prowadzone przy okazji uczt były w średniowieczu przede wszystkim specjalnością grup zorganizowanych na zasadzie stowarzyszenia. Rezultatem tych narad bywało często zawiązanie bądź odnowienie sprzysiężenia (coniuratio). Convivium Henryka z 939 roku, podobnie jak convivium Ludolfa w 951 roku przeprowadzono jednak z przepychem, manifestując królewską rangę wydarzenia, jak za każdym razem podkreślają informatorzy. Zdaje się to przeczyć stowarzyszeniowemu charakterowi zebranej grupy i prowadziło badaczy do przypuszczenia, że w Saalfeld doszło — zarówno w przypadku Henryka, jak i Ludolfa — do demonstracyjnego wyrażenia ich aspiracji królewskich, a nawet do swoistego aktu elekcji króla. Na podstawie samego tylko brzmienia odnośnych tekstów sprawy nie da się rozstrzygnąć. Jednakże późniejsze postępowanie „sprzysiężonych” przemawia wyraźnie przeciw opinii, jakoby w Saalfeld w 939 czy też w 951 roku toczyła się gra o koronę królewską. Otto objął w tym czasie godność królewską w Italii, choc źródła nie wspominają jednoznacznie o żadnym akcie wyniesienia do owej godności. W kancelarii Ottona używano teraz jednak w tytulaturze władcy określeń „król Franków i Longobardów” oraz „król Franków i Italów”, a ponadto wzorem karolińskim liczono osobno lata panowania Ottona we Francii i w Italii. Zwłaszcza tytuł „król Franków i Longobardów” miał w zapewne świadomym zamyśle wskazywać, że Otto uważa się za spadkobiercę Karola Wielkiego, który również posługiwał się tym określeniem. Berengar za to wycofał się do jednego ze swoich grodów, unikając tym samym interwencji Ottona. Było jasne, że mimo swego wcześniejszego hołdu nie jest on w stanie zrezygnować z walki o koronę królewską. Dalsze nawiązania do dziedzictwa karolińskiego stały się możliwe zapewne dzięki działalności pewnego poselstwa, wysłanego przez Ottona do Rzymu, na jego czele stanęli biskupi Fryderyk z Moguncji i Hartbert z Chur. Nie osiągnęło ono jednakże swojego celu, którym były

148/463

pertraktacje w sprawie przyjęcia Ottona w Rzymie. Po niepowodzeniu owego poselstwa Otto powrócił dość nagle do kraju. Do walk przeciw Berengarowi pozostawił w Italii lotaryńskiego księcia Konrada. Nie wiemy, czy powrót Ottona spowodowany był samowolnym oddaleniem się Ludolfa i arcybiskupa mogunckiego Fryderyka, czy wręcz wieścią o wypadkach w Saalfeld, niemniej król bardzo pośpiesznie udał się do Saksonii i Wielkanoc 952 roku obszedł już w Magdeburgu. Sytuacja jednak nie uspokoiła się, niesnaski pomiędzy różnymi grupami skupionymi wokół króla zyskały natomiast nowy wymiar. A to z następujących powodów. Pozostawionemu w Italii księciu Konradowi Czerwonemu udało się w wyniku negocjacji uzyskać deklarację Berengara, że ten złoży Ottonowi wizytę Magdeburgu. Przy okazji zapewne złożył Berengarowi wiążące obietnice co

Strona 78 do rezultatów owego spotkania — mediatorzy mieli bowiem takie kompetencje. W Magdeburgu wydarzyło się jednak co następuje:

Król (!) Berengar, namówiony przez księcia Konrada [...] podążył za królem [Ottonem] do Niemiec, by z nim zawrzeć pokój i podporządkować mu się we wszystkim, co ten rozkaże. Gdy zbliżył się na około milę do królewskiego miasta [Magdeburga], wyszli mu naprzeciw książęta i grafowie, i najprzedniejsi dworzanie, a on sam został podjęty po królewsku i doprowadzony do miasta, gdzie nakazano mu pozostać w przygotowanej dlań kwaterze. Przez trzy dni wszakże nie dostąpił oglądania oblicza króla. Uraziło to Konrada, który go przyprowadził, a Ludolf, syn królewski, czuł to samo; podejrzewali oni, że jest to sprawka brata królewskiego Henryka, powodowanego jakoby dawną zawiścią, i unikali go. Henryk zaś, wiedząc, że młodzieniec pozbawiony jest matczynego wsparcia, począł nim pogardzać tak dalece, że nie oszczędzał mu wyzwisk. (Widukind III, 10) U kontynuatora Reginona sens opowieści jest ten sam, autor dorzuca jeszcze tylko: „Wówczas to arcybiskup Fryderyk i książę Konrad zostali przyjaciółmi, wcześniej bowiem byli sobie wrodzy” (Cont. Reg. pod rokiem 952). U obu autorów mowa jest o gwałtownych potyczkach politycznych, które znalazły swój wyraz m.in. w publicznych rytuałach. Grupa

150/463

książąt, grafów i dworzan, pod przewodnictwem książąt Konrada i Ludolfa, uznała Berengara za króla, czemu dała demonstracyjny wyraz w królewskim przyjęciu. Również Widukind określa Berengara jednoznacznie tytułem rex. Jednakże Otto najpierw kazał Berengarowi trzy dni czekać na widzenie ze sobą, co było afrontem, a następnie nie przystał na żadną z perspektyw roztoczonych przed księciem przez Konrada. Zezwolono mu jedynie odejść wolno. W przekonaniu stronników Berengara była to zniewaga (offensio), a oni sami poczęli zawiązywać pośród siebie sojusze — przynajmniej tam gdzie było to jeszcze konieczne, np. w przypadku arcybiskupa Fryderyka i księcia Konrada. Utworzyła się tym samym opozycja przeciwko posunięciom i metodom działania księcia Henryka i króla Ottona. W Magdeburgu nie doszło jednakże do otwartego, zbrojnego wystąpienia przeciw władcy. Osiągnięto za to kompromis w kwestii pozycji Berengara. Zwaśnione strony zgodziły się, aby miejscem poddania się (deditio) i dobrowolnego przymierza (foedus spontaneum) Berengara z Ottonem był Augsburg. Uzgodniono tym samym taką formę rozwiązania konfliktu, jaką znamy już z wcześniejszych wydarzeń: po jednoznacznym geście podporządkowania się miało nastąpić uhonorowanie kapitulującej strony przez zawiązanie z nią sojuszu. I rzeczywiście na początku sierpnia 952 roku poróżnione frakcje zjechały na wiec i synod w Augsburgu. Tu nastąpiło pojednanie: Berengar i jego syn Adalbert złożyli Ottonowi przysięgę wasalną i otrzymali od niego w lenno Italię. Marchie Werony i Akwilei przypadły wszelako bawarskiemu księciu Henrykowi. Z faktu, że Ludolfowi nadano wówczas Breisgau, wynika,

Strona 79 że i on był obecny w Augsburgu i brał udział w pertraktacjach. Breisgau odebrano grafowi Guntramowi, uznanemu za winnego zdrady stanu. Pojednanie w Augsburgu okazało się możliwe dzięki temu, że Otto zaakceptował Berengara w Italii w roli kogoś na kształt „podkróla” i wręczając mu złote berło, nadał mu regum Italiae. Nie rozwiązało to wszakże wszystkich ważnych problemów w jego najbliższym otoczeniu. Rzecz ujawniła się najpóźniej w czasie postu 953 roku, gdy Ludolf i Konrad wszczęli otwarty bunt, podkreślając jednocześnie, że ich działania nie są skierowane przeciw królowi, ale przeciw księciu bawarskiemu Henrykowi. Niemniej w związku z tym, że Henryk znajdował nadal duży posłuch u Ottona, a zapewne również u Adelajdy, sprzysiężenie siłą rzeczy musiało się skierować przeciw władcy. Otwarty konflikt wybuchł w marcu 953 roku pod Moguncją, natomiast zażegnano go w czerwcu 954 roku na wiecu w Langenzenn. W ciągu roku, który upłynął pomiędzy tymi zdarzeniami, konflikt ogarnął niemal cały kraj; przy okazji oblężenia Moguncji i Ratyzbony doszło do zbrojnych starć — do obu tych miast biskupich wycofał się Ludolf i jego ludzie, a oblegającym było wojsko Ottona. Groźba walk zawisła również nad Lotaryngią, gdzie Otto na miejsce Konrada mianował księciem swego brata Brunona, od 953 r. arcybiskupa Kolonii. „Rebelianci” znaleźli stronników we wszystkich częściach rzeszy, powtórzyły się zatem różne układy sił, które znamy z początkowego okresu rządów Ottona. Dla obecnej „rewolty” charakterystyczne były jednakże nie tyle zbrojne starcia, co wysiłek, jaki wkładano w negocjacje i poszukiwanie wyjścia z sytuacji. W tym celu sam Otto kilkakrotnie spotykał się osobiście ze swymi głównymi przeciwnikami, jednak by pogodzić zwaśnione strony, równie mocno trudzili się mediatorzy, czyli arcybiskupi Fryderyk z Moguncji i Bruno z Kolonii. Arcybiskup Fryderyk już w Moguncji prowadził pertraktacje w sprawie zakończenia konfliktu, które zresztą zostało w sposób wiążący ustalone przez strony — Widukind mówi o pactum, czyli umowie. Otto jednak odwołał owe ustalenia po powrocie do Saksonii. Twierdził, że

152/463

zostały one na nim wymuszone. Fryderyk za to zabiegał o dotrzymanie umowy, co z pewnością należało do zadań mediatora, sprawiło jednak, że dla stronników królewskich stał się osobą niepewną. Relacjonując owe wydarzenia, Widukind znów przytacza jeden ze swoich ostrożnych komentarzy, które zawsze podkreślają, że ocena sytuacji jest sprawą nadzwyczaj delikatną:

W żadnym razie nie przystoi nam wydawać o nim [Fryderyku] pochopnego sądu, co jednak przyznajemy, to że był wielki w modlitwie w dzień i w nocy, wielki przez szczodrość swojej jałmużny, wyjątkowy w głoszonym słowie — o tym uważaliśmy, że nie wolno nam zmilczeć. (Widukind III, 15) Opinia ta jest pouczająca przede wszystkim z tego względu, że Widukind relacjonuje w następnych słowach, iż cała sprawa była rozpatrywana od nowa

Strona 80 na wiecu we Fritzlar: książę Henryk wytoczył tam przeciw Fryderykowi z Moguncji najcięższe oskarżenia, w związku z czym na arcybiskupa spadł gniew króla i wszystkich zgromadzonych. Sporządzając charakterystykę Fryderyka, mnich z Korbei dystansuje się zapewne ostrożnie od tych, którzy widzieli w arcybiskupie mogunckim przyczynę całego zła, i sugeruje, że jest on człowiekiem godnym wszelkiego szacunku. Choć pierwsze próby mediacji zakończyły się fiaskiem, w niedługi czas potem Ludolf i Konrad osobiście udali się — ponownie pod Moguncją — do obozu Ottona. Padli królowi do stóp i zapewnili, że są gotowi „wszystko wycierpieć za swoje przewiny, aby tylko ich przyjaciele i sojusznicy zostali przywróceni do łask i aby nic złego ich nie spotkało” (tamże, III, 18). Król jednakowoż nie przychylił się do ich próśb i domagał się wydania innych uczestników sprzysiężenia. W tym miejscu Widukind, opisując przebieg pertraktacji, powtórnie zwraca uwagę na królewskiego brata Henryka jako na tego, który obstając przy skrajnym stanowisku, dolewał oliwy do ognia i w gruncie rzeczy działał na szkodę spiskowców. Nawet wówczas jednak nie ustawały starania mediatorów o zażegnanie konfliktu: świadczy o tym relacja żywotu Brunona z Kolonii, przedstawiająca go jako głównego bohatera owych starań. Przy okazji przekaz obszernie relacjonuje argumenty, za pomocą których arcybiskup usiłował skłonić księcia Ludolfa do ustępstw. Bruno karcił, lecz jednocześnie składał obietnice:

Nie zważasz na czcigodną siwą głowę swego ojca? Zasmucać go, przysparzać mu wstydu — to ci nie przystoi. [...] Nie ma dla ciebie usprawiedliwienia; to, co nowego wbrew jego woli przedsiębierzesz ze szkodą królestwa, jest dla niego krzywdą. [...] Przestań wreszcie być Absalomem, skoro możesz być Salomonem. [...] Dobry ojciec boleje nad

154/463

synem, którego odebrała mu niegodziwość zepsutych ludzi — uraduje się, gdy syn powróci. Wedle żywotopisarzy Bruno obiecał nawet Ludolfowi, że jeśli ustąpi, ojciec po zakończeniu konfliktu przywróci go do wcześniejszych godności. Nie jest to wcale nieprawdopodobne, zważywszy że zasady rozwiązywania sporów jak najbardziej uwzględniały takie rozwiązanie. Również gdy centrum konfliktu przemieściło się w 954 roku do Bawarii, a Otto oblegał Ratyzbonę, strony ponownie sięgnęły po negocjacje jako po metodę zakończenia sporu. Było to zresztą absolutnie konieczne, przede wszystkim dlatego że Węgrzy, wykorzystując wewnętrzne niesnaski, jęli na powrót nękać Bawarię najazdami. Przekazy wspominają, że Ludolf i Konrad dostarczyli ponoć Węgrom przewodników po zachodnich ziemiach, a nawet publicznie gościli ich w Wormacji i obdarowywali podarunkami, dzięki czemu skłonili wrogów, by ci oszczędzili ich terytoria. Jednakże nawet w tak napiętej, pełnej wzajemnych pretensji sytuacji przywódcy skonfliktowanych obozów spotkali się osobiście na zjeździe w Langenzenn. Widukind relacjonuje, że obie

Strona 81 strony najpierw raz jeszcze określiły swoje stanowiska, wygłaszając mowy i odpowiadając na nie, a następnie doprowadziły do pokojowego rozstrzygnięcia konfliktu. Nawet jeśli długie wywody Ottona, Henryka i Ludolfa nie brzmiały dokładnie tak, jak je przytacza Widukind, to nie ma powodu wątpić, że takie pokojowe colloquium faktycznie miało miejsce. Widukind twierdzi z dużym przekonaniem, że odbywało się ono publicznie. Co ciekawe, w mowach nie zajmowano się przyczynami, dla których wynikł konflikt między ojcem a synem, ale poruszano wyłącznie kwestę haniebnego paktu Ludolfa z Węgrami. Obrona wygłoszona przez królewskiego syna wypadła słabo: miał on mianowicie twierdzić, że zawarł ów pakt „nie dobrowolnie, ale przymuszony najwyższą koniecznością” (tamże, III, 32). Fryderyk z Moguncji zaproponował ostatecznie, że dowiedzie za pomocą przysięgi, iż nigdy nie był nastawiony wrogo do króla. Otto wielkodusznie darował mu ową przysięgę, uznając już samą propozycję biskupa za dowód jego przywiązania. W wyniku pertraktacji arcybiskup Fryderyk i książę Henryk odstąpili od Ludolfa, który nie był jeszcze gotowy, by podporządkować się swojemu ojcu. Ludolf kontynuował teraz samotnie walkę przeciw Ottonowi, który znów oblegał Ratyzbonę. Syn dwukrotnie osobiście wychodził z miasta, aby wyprosić u ojca pokój. Uzyskał go dopiero za drugim razem, dzięki mediacji książąt. Ostateczne rozstrzygnięcie i zakończenie konfliktu odłożono do czasu zjazdu we Fritzlar. Jednak jeszcze przed zjazdem Ludolf złożył wizytę Ottonowi, przebywającemu na łowach:

poruszony dogłębnym żalem, postępując boso, upadł przed ojcem i rzewną mową wzruszył do łez najpierw swego ojca, potem zaś wszystkich obecnych. Dzięki ojcowskiej miłości przywrócony został do łask, po czym przyrzekł być posłusznym i we

156/463

wszystkim postępować zgodnie z wolą ojca. (tamże, III, 40) Tak zatem mimo działań zbrojnych i wszystkich groźnych gestów konflikt nie wymknął się nigdy spod kontroli jego protagonistów: było to możliwe głównie dzięki temu, że nigdy nie zerwali oni między sobą komunikacji (osobistej bądź zapośredniczonej przez mediatorów) oraz że obie strony stosowały się do reguł, które w takich razach określał zwyczaj. Należała do nich między innymi zasada, aby przez częściową bądź całkowitą rezygnację z karania winnych ułatwiać sobie nawzajem ewentualne ustępstwa. Jak widać, zasady tej trzymał się również król Otto. Wprawdzie obaj rebelianci postradali swoje księstwa, jednak Konrad już na Lechowym Polu dowodził częścią królewskiej armii — i to tą, która wyjątkowo odznaczyła się w walce. Był zatem niechybnie na najlepszej drodze do ponownego wejścia do elity rzeszy. Proces ten nigdy nie został zakończony — Konrada dosięgła węgierska strzała, gdy z powodu upału zdjął pancerz. Również Ludolfowi wkrótce powierzono odpowiadającą jego pozycji funkcję. Jesienią 956 roku ojciec wysłał go mianowicie do Italii, by walczył z Berengarem, który swoim sposobem rządzenia narobił sobie tam wielu wro-

Strona 82 gów. Nierozstrzygnięta musi pozostać kwestia roli, przewidzianej dla Ludolfa w razie powodzenia całego przedsięwzięcia — jesienią 957 roku syna król królewskiego dosięgła bowiem śmierć. Zmarł na gorączkę, a pochowany został u św. Abana w Moguncji. Nie należy ani przeceniać, ani lekceważyć owych dwóch „fal buntów” przeciw Ottonowi Wielkiemu, które w końcu lat 30. i w początku 50. bez wątpienia pogrążyły kraj w kryzysie. Ponieważ w X wieku istniał zwyczaj prawny udzielania sobie nawzajem pomocy wojskowej, władza centralna znajdowała się w tarapatach z reguły zawsze wtedy, gdy poszczególne części władztwa były z jakichś powodów — jakiekolwiek by one były — „niezadowolone”. Narzucenie swojego zdania przemocą lub groźbą jej użycia było jednym z nagminnych posunięć w grze politycznej. Do politycznej praktyki należało jednak również szukanie w takich sytuacjach rozwiązania poprzez mediacje. Istniały pewne wyobrażenia o tym, jak powinno wyglądać takie modelowe rozwiązanie, a także stałe formy jego przygotowywania i przeprowadzania. W pierwszych latach panowania Ottona znajdziemy wiele przykładów funkcjonowania owego systemu. Wobec istnienia takich reguł kontrolowania i rozstrzygania konfliktów nie jest zaskoczeniem, że gdy tylko wszystkim w równym stopniu zagroziło wielkie niebezpieczeństwo — wspomniany przed chwilą najazd węgierski — waśniom natychmiast położono kres. Węgrzy zorientowali się w sytuacji panującej w kraju dzięki poselstwom, które Otto przyjął w sposób pokojowy, a nawet uhonorował — niewielkimi wprawdzie — podarkami. Wydaje się, że Węgrzy faktycznie wykorzystali wewnętrzne niesnaski dla odbycia ponownych wypraw grabieżczych na Bawarię i Szwabię. Pod umocnionym Augsburgiem, gdzie rezydował Udalryk, a więc biskup sprawujący swój urząd już podczas zagrożenia węgierskiego z czasów Henryka I, zostali oni zatrzymani i zmuszeni do dłuższego oblężenia. W żywocie Udalryka wspomniane jest, że węgierskich wojowników musiano pejczami zapędzać do ataku na mury Augsburga. Zaznaczono tam również, że

158/463

biskup objął dowództwo obrony — tym samym, chcąc nie chcąc, została poruszona problematyczna kwestia posługiwania się bronią przez duchownych. Autor żywotu rozwiązał ją w następujący sposób: „Jednak w godzinie walki biskup siedział na swoim rumaku, przyodziany w stułę, nieuzbrojony w tarczę, pancerz ani w hełm, a nie raziły go i nie raniły strzały i kamienie, które świszczały wokół niego” (Vita Udal., rozdz. 12). Oblężenie trwało długo, dzięki czemu Otto miał czas, by na czele oddziałów ściągniętych z różnych części rzeszy pospieszyć oblężonym z pomocą. Wśród posiłków nie było Sasów, ponieważ groziła właśnie wojna ze Słowianami i w związku z tym nie można było ogołacać tej części kraju z wojowników. Słynną bitwę na Lechowym Polu stoczono 10 sierpnia 955 roku, w dniu św. Wawrzyńca. Otto ślubował, że jeśli wyjdzie z bitwy zwycięsko, ufunduje na cześć tego świętego biskupstwo w Merseburgu. Wojownicy przygotowywali się do starcia, poszcząc i jednając się między sobą:

Strona 83 W obozie ogłoszono post, po czym nakazano wszystkim, by nazajutrz byli gotowi do walki. O pierwszym świcie wstali, przekazali sobie wzajem znak pokoju i najpierw dowódcy, a potem jeden drugiemu przyrzekli pod przysięgą wsparcie w walce. (Widukind III, 44) Losy bitwy długo się ważyły, ponieważ Węgrzy obeszli wojska Ottona i zaskoczyli je atakiem z tyłu. Karta odwróciła się jedynie dzięki śmiałej interwencji byłego księcia Konrada i jego wojowników. Również sam Otto miał pochwycić Świętą Włócznię i jako pierwszy rzucić się na wroga, „wypełniając powinność zarazem najdzielniejszego żołnierza i najlepszego dowódcy” (tamże, III, 46). Zwycięstwo było koniec końców miażdżące, a Węgrów uciekających przez Bawarię i Szwabię bezlitośnie ścigano i zabijano. Jeńców, w tym kilku dowódców, książę Henryk — który sam z powodu szwankującego zdrowia nie brał udziału w bitwie — kazał posłać na szubienicę. Świętowanie zwycięstwa przez wojsko Widukind opisał tymi samymi słowami, co po bitwie pod Riade w 933 roku: „Król, okryty chwałą dzięki wspaniałemu zwycięstwu, okrzyknięty został przez swoje wojsko ojcem ojczyzny (pater patriae) i cesarzem (imperator)” (tamże, III, 49). Tytuł imperator, który wojsko miało przyznać zarówno Henrykowi, jak i Ottonowi, jest tu nadzwyczaj ciekawy z tego względu, że mnich z Korbei nie wspomina w ogóle o późniejszej koronacji cesarskiej Ottona w Rzymie. Wysnuto na tej podstawie tzw. teorię „cesarstwa o nierzymskich korzeniach” (romfreies Kaisertum), którą miał tu jakoby sformułować Widukind, każąc armii — jak za czasów późnego cesarstwa — obwołać Ottona cesarzem. W odróżnieniu od Widukinda, który począwszy od 955 roku w swojej relacji niezmiennie określa Ottona mianem imperator (nie czynił tego w wypadku Henryka), kancelaria królewska nie dokonała w tytulaturze władcy żadnych tego typu zmian.

160/463

Nie do przeoczenia jest jednakowoż, że zwycięstwo na Lechowym Polu podziałało stymulująco na rozmaite plany Ottona i w decydującym stopniu przyczyniło się do sięgnięcia przez niego po koronę „odnowionego cesarstwa”. Otto, podobnie jak wcześniej jego ojciec, zarządził modły i uroczystości dziękczynne we wszystkich kościołach w kraju. I faktycznie, w różnych zakątkach rzeszy wpisano pod 10 sierpnia do nekrologów: Otto imperator, qui Ungaros prostravit. Począwszy od zwycięstwa na Lechowym Polu rozpoczynają się ponadto starania Ottona o założenie arcybiskupstwa w Magdeburgu. W końcu zaś mnożą się od tej chwili świadectwa — w tym sporo pochodzących z otoczenia Ottona — opisujące i sławiące jego władzę w kategoriach cesarskich: władając licznymi ludami, zwyciężając pogan i prowadząc akcje misyjne, Otto spełniał powinności w samej swej istocie cesarskie. Cóż oczywistszego zatem, niż nazwać po imieniu to, co się już faktycznie dokonało. Najpilniejsze zadania militarne króla w roku 955 nie skończyły się jednak wraz z triumfem na Lechowym Polu. Wręcz przeciwnie — jesienią Otto

Strona 84 pospieszył z powrotem do Saksonii, gdzie objął dowodzenie nad kampanią przeciw Obodrzycom, z którymi sprzymierzyli się — w walce przeciw swojemu stryjowi Hermanowi Billungowi — Wichman i Egbert, synowie Wichmana starszego. Przed tymi zmaganiami także doszło do negocjacji, które pokazały jasno, o co nie chodziło w tej rozgrywce: jej celem nie było włączenie Słowian Połabskich do organizmu, jakim była rzesza ottońska.

Przybyło również poselstwo barbarzyńców, zawiadamiając, że sprzymierzeni (tj. Słowianie) chcą zgodnie ze zwyczajem zapłacić trybut, a ponadto, że pragną [sami] sprawować władzę nad [swoim] terytorium. W takim układzie godzą się na pokój, inaczej będą zbrojnie walczyć o wolność. Cesarz odparł na to, że w żadnym razie nic zabrania im pokoju, lecz nie może nic zagwarantować, jeśli nie odkupią popełnionych win okazaniem należytego szacunku i zadośćuczynieniem. (Widukind III, 53) Winy, o których mowa, Widukind uprzednio dokładnie zrelacjonował. Chodziło zatem o zadośćuczynienie czy też zemstę za sprawy, które miały miejsce wcześniej, nie zaś o podbój, nawet jeśli Słowianie obawiali się, że cele Ottona wykraczają poza pobieranie trybutu i że dąży on do ograniczenia ich wolności.

Odnowienie cesarstwa Dzięki zwycięstwu na Lechowym Polu boska przychylność wobec Ottona została wymownie dowiedziona, a cesarski charakter jego

162/463

władzy — uwypuklony. Odnosi się wrażenie, że ów triumf utwierdził Ottona w dążeniu do przejęcia schedy po Karolingach. Jeszcze latem 955 roku władca wysłał ponownie do wiecznego miasta swojego „specjalistę od spraw rzymskich”, fuldajskiego opata Hadamara. Ten przywiózł stamtąd nie tylko — będące darem od papieża — relikwie męczennika Pantaleona, wokół których Bruno, arcybiskup Kolonii, wzniósł klasztor ku czci tego świętego, ale także dla tegoż Brunona przywilej noszenia paliusza we wszystkie dni, w które zechce. Nie było to oczywiście największym sukcesem wyprawy. Najważniejszy przywilej papież Agapit przyznał Ottonowi osobiście: miało nim ponoć być pozwolenie na zakładanie biskupstw, gdzie sobie władca zażyczy. Czy takie niezwykłe i z punktu widzenia prawa kanonicznego bardzo problematyczne upoważnienie papieskie dla Ottona faktycznie istniało, nie jest bynajmniej pewne: dowiadujemy się o nim jedynie z bardzo emocjonalnego, pełnego oburzenia listu protestacyjnego arcybiskupa Wilhelma z Moguncji, który ten wysłał do papieża, gdy dowiedział się o poselstwie Hadamara i jego rezultatach. Niewykluczone, że wyolbrzymił on papieskie pozwolenie, by tym skuteczniej móc przeciw niemu oponować. Gwałtowny sprzeciw Wihelma wywołał fakt, że król — czyli jego własny ojciec — zwrócił się do papieża w kwestii zakładania biskupstw, nie informując o tym samego Wilhelma, którego przecież tenże papież ustanowił swoim zastępcą (vicarius) w Galii i Germanii.

Strona 85 Na podstawie listu protestacyjnego da się odtworzyć zarys następującego projektu: biskupstwo Halberstadt miało zostać przeniesione do Magdeburga i podniesione do rangi arcybiskupstwa. Zaczątkiem nowej diecezji miał się stać klasztor św. Maurycego w Magdeburgu wraz ze swoimi posiadłościami. Jako że przy arcybiskupstwie powinny istnieć biskupstwa pomocnicze, należało się ponadto liczyć z tym, że podległe Moguncji biskupstwa w Brandenburgu i Havelbergu zostaną wyłączone z mogunckiej struktury. Ta ostatnia sprawa nie jest w liście bezpośrednio poruszona, ale już przez samo przeniesienie Halberstadtu ziściłoby to, co tak bardzo piętnował Wilhelm: uszczerbek dla kościoła mogunckiego. Halberstadt było wszak biskupstwem pomocniczym Moguncji. Bez zgody odnośnego biskupa przedsięwzięcie takie było z punktu widzenia prawnokanonicznego niemożliwe i Wilhelm z rozmysłem rozgrywał tę kartę: nie powiadomiono go — jak pisał — o niczym; nigdy nie wyrazi zgody na podobne przedsięwzięcie; jeśli istnieje zamiar przeprowadzenia podobnej akcji z pomocą papieża, a za jego plecami, to on porzuci swoje stanowisko i poprosi papieża o wysłanie na misję. Wszystkie te argumenty były zgodne z kościelnymi przepisami, podobnie jak żądanie, by sprawę poddać pod obrady soboru. Doskonałą retoryczną zagrywką było poprzedzenie owego żądania opisem sytuacji Kościoła i rzeszy, w którym polityka Ottona i jego wspólników: arcybiskupa kolońskiego Brunona i księcia bawarskiego Henryka, została bez reszty skrytykowana. Jeszcze niedawno — pisał Wilhelm — brat stawał przeciw bratu, książęta i grafowie uzurpowali sobie uprawnienia biskupów, ci zaś prawa książąt i grafów. Na soborze — żądał — trzeba zbadać oślepienie arcybiskupa Herolda z Salzburga, zarządzone przez księcia Henryka z Bawarii, a także wypędzenie Rathera z Liège. Jednym słowem: z listu wynika, że Wilhelm jest ostatnim, który miałby ochotę zostać stronnikiem Ottona Wielkiego. Z pisma można łatwo wyczytać wyraźny dystans do koncepcji „królewskiego kapłaństwa”, praktykowanej przez Brunona z Kolonii.

164/463

Hadamar, poseł Ottona, został oszkalowany jako „wilk w owczej skórze”, który jakoby rozpowiadał, że za sto funtów można od papieża kupić tyle przywilejów paliuszowych, ile się chce. List jest rzadkim, a zarazem robiącym duże wrażenie świadectwem tego, jak bez ogródek potrafili wyrażać się w X wieku biskupi, gdy naruszano odwieczne prawa i pozycje ich kościołów. Jednocześnie jest jednak potwierdzeniem, że plany fundacyjne Ottona dotyczące Magdeburga skrystalizowały się dopiero dzięki bitwie na Lechowym Polu. W przeciwnym razie bowiem król z pewnością wykorzystałby dokonaną dopiero co, bo w 954 roku, inwestyturę swego syna Wilhelma na stolec magdeburski, aby ze zgody na ograniczenie praw diecezji uczynić warunek tejże inwestytury — tak postąpił w 968 roku w przypadku następcy Wilhelma. Żywiołowy protest syna sprawił, że mimo wsparcia papieża plany Ottona musiały zostać odłożone na później. Wydaje się, że dopiero w 961 roku władca

Strona 86 uzyskał od Wilhelma przyzwolenie na realizację swoich projektów: wnioskujemy to z faktu, że Wilhelm od tego momentu częściej pojawia się jako interwenient w dokumentach bogato uposażających klasztor św. Maurycego w Magdeburgu i tym samym przygotowujących przekształcenie go w biskupstwo. Jak się zresztą miało okazać, plany fundacyjne zmieniły się tymczasem bardzo korzyść Moguncji. Mając na względzie ów ponowny wybuch waśni wewnątrz rodu królewskiego, jest wręcz zaskakujące, jak spokojnie przebiegło poza tym pięciolecie po bitwie na Lechowym Polu. Otto — w sposób dla siebie dość niezwykły — usunął się mianowicie nieco w cień, co z trudnością przychodzi wytłumaczyć jedynie jego ciężką chorobą w roku 958. Wiele spraw w tym okresie zostawił do załatwienia innym: walkę z Berengarem w Italii powierzył swojemu synowi Ludolfowi, mediacje zaś w kwestiach lotaryńskich, zachodniofrankijskich i burgundzkich — bratu Brunonowi, który w końcu lat 50. piastował ze znacznym sukcesem godność archiduxa. O imperialnym charakterze władzy królewskiej Ottona świadczą w tym czasie co najwyżej przyjmowane i wysyłane przezeń poselstwa. Jednym z nich było poselstwo mnicha Jana z klasztoru w Gorze do kalifa Kordoby Abdarrahmana, rozpoczęte wprawdzie w roku 953, ale trwające wiele lat z tego powodu, że wystosowany przez Ottona list zawierał obrazę islamu, co kosztowałoby posła życie, gdyby publicznie go odczytał. Kalif nie miał natomiast oporów przed uprzednim poufnym zapoznaniem się z treścią pisma. Na skutek wieloletnich starań zdołano ostatecznie zastąpić ów list innym: celem poselstwa było wszak doprowadzenie do zawarcia przyjacielskiego przymierza pomiędzy Ottonem a kalifem. Czas swojego przymusowego pobytu na dworze w Kordobie mnich Jan spożytkował skądinąd na rozprawianiu z kalifem o potędze króla Ottona — dysputy te zostały zapisane w żywocie Jana. Okazało się, że kalif posiadał dużą wiedzę o imperialnym władztwie króla Ottona, które jednak nie robiło na nim specjalnego wrażenia: jego zdaniem, panujący ledwo był w stanie utrzymać w

166/463

ryzach własnych krewnych, którzy ponadto mieli w jego opinii zbyt wielki wpływ na losy kraju. Drugi poseł Ottona, podążający w tym samym czasie niemal dokładnie w przeciwnym kierunku, miał również wielkie trudności z wywiązaniem się ze swojego zadania, które w tym wypadku zakończyło się ostatecznie porażką. Posłem tym był Adalbert, późniejszy arcybiskup Magdeburga, który udał się na wyprawę do wielkiej księżnej kijowskiej Olgi; Adalberta do tej misji polecił Ottonowi Wilhelm z Moguncji. Otóż księżna poprosiła Ottona o przysłanie jej biskupa i większej liczby księży, którzy nauczaliby jej lud wiary chrześcijańskiej. Ona sama została ochrzczona kilka lat wcześniej w Bizancjum. Sam Adalbert, co ciekawe, odniósł się do rekomendacji Wilhelma raczej negatywnie i w swoim spisanym później dziele historycznym zrelacjonował bezcelowość i ryzykowność owej wyprawy, choć nie mówiąc wprost, że to on sam był owym

Strona 87 wysłanym na misję biskupem Adalbertem, o którym pisał. I faktycznie — z trudem tylko uszedł on z przedsięwzięcia z życiem, podczas gdy niektórzy jego towarzysze zostali w powrotnej drodze zamordowani. W 960 roku szykowała się druga wyprawa Ottona do Italii: posłowie papiescy wraz z wypędzonymi z Italii biskupami i możnymi nalegali, by król położył tam w końcu kres tyranii Berengara. Otto skrupulatnie przygotował swoją ponowną zaalpejską interwencję i przedyskutował ją ze wszystkimi siłami politycznymi w kraju. Najważniejszym elementem przygotowań było wyniesienie syna władcy, Ottona II, do godności współpanującego, które odbyło się na wielkim zjeździe w Wormacji, w maju 961 roku. Otto II został następnie zawieziony do Akwizgranu, gdzie hołd oddali mu Lotaryńczycy i gdzie trzech biskupów diecezji nadreńskich: Bruno z Kolonii, Wilhelm z Moguncji i Henryk z Trewiru namaściło go na króla. Otto Wielki planował zapewne dłuższą nieobecność, ponieważ ustanowił kilku swoich namiestników: Saksonia miała podlegać nadzorowi (procuratio) Hermana Billunga, który tym samym zaczynał sprawować funkcje w swej istocie książęce. Przedstawicielami Ottona w rzeszy zostali ustanowieni, jak się wydaje, zarówno Wilhelm z Moguncji, jak i Bruno z Kolonii, z którymi na północ od Alp pozostał młody Otto II. Wpływ na niego miał zwłaszcza Wilhelm z Moguncji, o czym zdają się świadczyć interwencje tego biskupa w dokumentach małoletniego władcy. W sierpniu 961 roku w Augsburgu zebrała się wielka armia, która przez przełęcz Brenner i przez Trydent wyruszyła do Italii. Celem była początkowo Pawia, gdzie Otto obchodził święta Bożego Narodzenia. Berengar i jego sojusznicy wycofali się do twierdz i unikali otwartej walki. Otto nie pozwolił, by to postępowanie zatrzymało go, lecz bezzwłocznie ruszył dalej do Rzymu. Wysłał przodem poselstwo, którego działania okazały się skuteczniejsze od tych z 951 roku. Najwyraźniej posłowie zdołali porozumieć się co do szczegółów przyjęcia i koronacji cesarskiej Ottona, tak że można ją było przeprowadzić już 2 lutego, w trzy dni po wkroczeniu władcy do Rzymu. W imieniu Ottona

168/463

poselstwo pod przysięgą zobowiązało się wobec papieża Jana XII, że władca będzie się ze wszystkich sił starał „wywyższać” Kościół rzymski i papieża, że nigdy nie przedsięweźmie niczego, co godziłoby w życie, zdrowie bądź dobre imię (honor) papieża, że bez papieskiej rady nie będzie podejmował w Rzymie żadnych czynności urzędowych naruszających prawa papieża bądź rzymian oraz że zwróci papieżowi wszystkie terytoria św. Piotra, które trafią w jego ręce. Każdy przedstawiciel Ottona w Italii miał ponadto przysięgać, że będzie pomagał chronić stolicę Piotrową. Co do treści przyrzeczenia, to dotyczyła ona w głównej mierze spraw, które od czasów karolińskich były dla papieży istotne: jeśli chodzi o kwestie terytorialne, to zajęto się obszarem tzw. Państwa Kościelnego; jednak co ważniejsze, uzgodniono zasady współpracy pomiędzy cesarzem i papieżem z uszanowaniem honoru obu stron. Przyrzeczenia te, podobnie jak i późniejsze zobowiązania,

Strona 88 były tak ogólnie sformułowane i w takim stopniu przesycone retoryką religijną, że w konkretnych kwestiach spornych właściwie niczego nie rozstrzygały. Tak czy inaczej, zawarte porozumienie pozwoliło na przeprowadzenie koronacji cesarskiej Ottona, do której okazał się on dobrze przygotować i przystąpił — jak wzmiankuje Liutprand — z nowymi insygniami „zachwycającej urody”. Zastanawiano się, czy może tu chodzić o tzw. wiedeńską koronę cesarską, której datacja jest do dziś sporna. W źródłach brak niemal w ogóle szczegółów koronacji, jej przebieg rekonstruuje się zatem na podstawie tzw. Ordo Mogunckiego, włączonego do Pontyfikału Rzymskiego. W sobotę, 2 lutego 962 roku, w święto Matki Boskiej Gromnicznej, papież osobiście wyszedł władcy naprzeciw i wprowadził do kościoła św. Piotra, po czym namaścił go — wraz z jego małżonką Adelajdą — i koronował na cesarza. W konsekwencji Otto w dokumentach tego okresu określał swoją żonę mianem consors imperii. Uczestnicy uroczystości zdawali sobie sprawę, że nawiązana właśnie współpraca jest bardzo chwiejna: najlepiej świadczy o tym pewna historyjka, przytoczona przez Thietmara z Merseburga. Otto — mówi anegdota — miał polecić swemu miecznikowi, grafowi Ansfridowi, aby podczas całej ceremonii koronacyjnej trzymał nad jego głową wyciągnięty miecz, ku przestrodze przed wiarołomstwem rzymian. Później miecznik mógł się do woli modlić na Monte Mario. Ów brak zaufania dotyczył zapewne między innymi papieża Jana XII, który był synem Alberyka, a więc tego prefekta miasta, który dobre dziesięć lat wcześniej nie wpuścił Ottona do Rzymu. Papież również złożył po koronacji przysięgę, że nigdy nie dopuści się zdrady wobec cesarza. Papież i cesarz umocnili zawarte przymierze poprzez wymianę bogatych darów: Otto obdarował Jana wielką ilością srebra i złota, Jan zrewanżował się relikwiami. Na to, że obie strony były faktycznie zdecydowane na podjęcie współpracy, wskazuje synod, który odbył się zapewne w kilka dni po koronacji cesarskiej. Jest on uchwytny przede

170/463

wszystkim dzięki pewnemu doniosłemu wydarzeniu: otóż Jan XII podniósł klasztor św. Maurycego w Magdeburgu do rangi arcybiskupstwa. Już 12 lutego papież za pośrednictwem specjalnego dokumentu powiadomił o tym wydarzeniu swoich współbraci: biskupów i arcybiskupów, a także cały kler i lud na północ od Alp. W arendze dokumentu Jan XII raz jeszcze dokonuje przeglądu wszystkich zasług Ottona: wylicza przede wszystkim jego zwycięstwo nad Węgrami, ale również starania o nawrócenie Słowian. Aby zapewnić powodzenie tej misji, papież — jak pisze — podnosi klasztor św. Maurycego do rangi biskupstwa, podporządkowuje mu biskupstwo w Merseburgu, które ma niniejszym zostać założone, i zwraca się do arcybiskupów Moguncji, Trewiru, Kolonii, Salzburga i Hamburga, by udzielili nowym fundacjom swego wsparcia. Mieli oni mieć wpływ na obsadę następnych biskupstw, o której arcybiskup magdeburski miał rozstrzygać, w miarę jak cesarz lub jego następcy pozyskają dla chrześcijaństwa dalsze plemiona słowiańskie. Jan XII tym przyjął samym całkowicie punkt widzenia Ottona

Strona 89 i udzielił mu wszelkiego możliwego wsparcia. Jak dalece będzie ono wystarczające, było jednak z wielu względów sprawą niewiadomą. Chodziło o to, że papież nie mógł po prostu zadekretować powstania biskupstwa. Co najmniej wątpliwe jest również, czy pod nieobecność zainteresowanych biskupów mógł to uczynić obradujący w Rzymie synod, o którego składzie nic nie wiemy. Wskutek zmiany pierwotnej koncepcji organizacyjnej poza przyzwoleniem ze strony arcybiskupów nieodzowna była przede wszystkim zgoda biskupa Halberstadt, Bernharda, ponieważ to on miał odstąpić nowym fundacjom spore części swojej diecezji. Coś takiego mogło się odbyć tylko dobrowolnie, nie zaś w wyniku zarządzenia. Dlatego dokument papieski był z pewnością pomyślany jako pomoc w uzyskaniu wsparcia biskupów. Wsparcia tego nie mógł jednak zastąpić. Dzień później — co raczej nie jest przypadkiem — Otto wystawił tzw. Ottonianum (13 lutego 962). Uznał w nim papieskie prawa i roszczenia terytorialne, powtarzając jednak tylko obietnice swoich karolińskich poprzedników — świadczą o tym liczne dosłowne zapożyczenia z karolińskich dokumentów, z których wszakże do dziś zachował się tylko pojedynczy dokument Ludwika Pobożnego. Ottonianum uznawało papieskie prawo własności do miasta Rzymu, do dukatu rzymskiego, egzarchatu raweńskiego, księstw Spoleto i Benewentu i całego mnóstwa innych posiadłości. Jak owe utracone włości miałyby być zwrócone papieżowi, o tym dokument nie mówi. Sformułowanie „gdy Bóg odda je w nasze ręce”, użyte w stosunku do Kalabrii i Sycylii, raczej nie świadczy o tym, by Otto zobowiązywał się do aktywnej polityki rewindykacyjnej w imieniu Stolicy Apostolskiej. Ottonianum regulowało ponadto zasady wyboru papieża, którego dokonywać miał kler i lud Rzymu. Papież miał być jednak wyświęcany dopiero po złożeniu przysięgi na wierność cesarzowi. Już dzień po wystawieniu Ottonianum cesarz opuścił Rzym, by walczyć z Berengarem w północnej Italii. Dwa miesiące oblegał jego żonę Willę na wyspie San Giulio na jeziorze Orta. Po zwycięskim

172/463

zakończeniu oblężenia Otto ze zwykłą sobie łagodnością pozwolił jej odejść, dokąd tylko chce. Willa udała się oczywiście do swojego małżonka Berengara, którego Otto bezskutecznie oblegał przez całe lato 963 roku. Już przy okazji owej pierwszej próby narzucenia Italii faktycznej władzy trudno przeoczyć, że przedsięwzięcie to niosło ze sobą liczne trudności. Z kolei współpraca pomiędzy papieżem a cesarzem pozbawiona była, jak się okazało, solidnych podstaw — świadczy o tym dość niezrozumiała zmiana polityki, dokonana już wiosną 963 roku przez Jana XII. Papież podjął w Rzymie syna Berengara, Adalberta, i zawiązał z nim koalicję przeciw cesarzowi. Źródła mówią, że zarówno Jan, jak i Adalbert szukali dalszych sojuszników w walce z Ottonem: papież w Bizancjum i nawet u Węgrów, których miał rzekomo namawiać do wznowienia ataków na rzeszę, co z kolei miało zmusić Ottona do odwrotu z Italii — Adalbert zaś u Saracenów i na Korsyce. Ów nowy obrót

Strona 90 spraw skłonił Ottona do ponownego pojawienia się ze swoją armią pod Rzymem, gdzie papież w pierwszej chwili oczekiwał go w pełnej zbroi na czele rzymskiego wojska. Do walki wszelako nie doszło, ponieważ Jan i Adalbert uciekli. Rzymianie, choć podzieleni w swoich sympatiach, podjęli Ottona w mieście. Możemy tu zaobserwować pewne procesy, które nierzadko powtarzały się w stolicy Italii w późniejszych stuleciach panowania niemieckich cesarzy. Już w Rzymie obradujący w obecności cesarza wielki synod postawił papieża pod sąd, podczas którego kler i lud Rzymu oskarżali go o dopuszczenie się niezliczonych występków. Jeśli prawdziwy jest choćby ułamek zarzucanych mu czynów, to 18-letni papież był arcyniegodziwym łotrem. Otto i synod skrupulatnie przestrzegali jednak zwyczajów procesowych. Do zbiegłego papieża skierowano list, w którym zaznajomiono go z oskarżeniem — w tym między innymi z zarzutami morderstwa, krzywoprzysięstwa, kazirodztwa, bałwochwalstwa i wznoszenia toastu na cześć diabła — proszono o przybycie do Rzymu (przy czym gwarantowano zachowanie kanonicznych procedur postępowania) i oczyszczenie się z zarzutów. Papież Jan XII odpowiedział listownie, grożąc obłożeniem klątwą wszystkich, którzy ważą się złożyć go z urzędu. Do papieża, który zatrzymał się w Tivoli, nieopodal Rzymu, wystosowano zatem następne pismo. Zawierało ono ponownie stanowcze napomnienia. Posłowie, jak relacjonuje Liudprand, tym razem nie zastali papieża, ponieważ „z kołczanem wyszedł na pola” — miał więc czas na polowanie. Wobec powyższego zagajony przez cesarza święty synod podjął decyzję. „Biskupi rzymscy, kler i cały lud” zwrócili się do Ottona z apelem: „Dlatego prosimy Waszą Prześwietną Cesarską Mość, by wykluczyć ze świętego rzymskiego Kościoła owego potwora, którego występków nie odkupi żadna cnota i na jego miejsce postawić kogo innego...” (Liutprand, De Ottone, rozdz. 15). Tak też się stało: w osobie Leona VIII wybrano nowego papieża. Jako że w tym samym czasie Berengar i Willa zostali uwięzieni i zesłani do Bambergu, w końcu 963 roku wydawało się, że oto w Italii i

174/463

Rzymie została przywrócona stabilizacja. Taka ocena sytuacji skłoniła Ottona do odesłania części swoich wojsk do kraju, zwłaszcza że wojownicy przebywali już na południe od Alp bądź co bądź ponad dwa lata. Pociągnięcie to okazało się jednak niefortunne, ponieważ obalonemu papieżowi Janowi udało się rozpętać „powstanie” rzymian przeciwko Ottonowi i Leonowi VIII. W pierwszej chwili cesarz opanował sytuację. Gdy jednak opuścił miasto, rzymianie, niepomni swej niedawnej przysięgi wierności, ponownie przywołali do miasta Jana XII, wobec czego Leonowi VIII nie pozostało nic innego, jak zbiec do cesarza. Otto z kolei poczuł się zmuszony przywołać z rzeszy oddziały wojska, by ponownie zbrojnie narzucić Rzymowi swoją władzę. Jeszcze zanim do tego doszło, młody Jan XII niespodziewanie zmarł, a rzymianie wbrew zakazowi cesarza wybrali nowego papieża, Benedykta V.

Strona 91 W czerwcu 964 roku cesarska armia oblegała Rzym, a w trakcie oblężenia Benedykt V z wysokości murów miejskich otwarcie ekskomunikował Ottona i jego armię. Na nic się to wszakże nie zdało i miasto poddało się. Otto ponownie intronizował Leona VIII i kazał zesłać Benedykta do Hamburga. Wcześniej jeszcze pokonany papież musiał wytłumaczyć się przed synodem: rzucił się do stóp cesarzowi i Leonowi VIII i przyznał, że jest grzesznikiem i uzurpatorem. Przeprowadzono formalną dewestyturę papieża, a Leon VIII złamał jego pastorał. Za wstawiennictwem Ottona pozostawiono Benedyktowi godność diakona. Gdy cesarz wraz ze swym wojskiem wkrótce potem ponownie opuścił Rzym i wyruszył na północ, w armii wybuchła zaraza, która pochłonęła wielką liczbę ofiar: zmarli między innymi arcybiskup Trewiru Henryk i książę Gotfryd z Lotaryngii. Otto i jego towarzysze podczas tej kampanii rzymskiej w krótkim czasie doświadczyli wszystkich przeciwności, z którymi później nieustannie borykała się polityka italska i rzymska cesarzy: wiarołomstwa i niestałości rzymian, podwójnego wyboru papieża, niemożności dowolnie długiego zatrzymywania wojska w Italii, w końcu zaś — co niemniej istotne — zagrożenia zarazą, zwłaszcza w miesiącach letnich. Tak więc sięgnięcie po koronę cesarską poza nowymi możliwościami niosło ze sobą również nowe kłopoty. Jednakże dla Ottona Wielkiego i jego współczesnych z pewnością niezrozumiałe byłyby podejmowane przez nowożytnych badaczy próby ważenia wszystkich korzyści i strat polityki italskiej. Długoletnie spory dotyczące oceny owej polityki toczyły się w nauce ze zmiennymi rezultatami, przy czym na opinie historyków miały niezwykle często wpływ całkiem współczesne problemy. W oczach ludzi średniowiecza to sam Bóg sprawił, że Otto odnosił liczne zwycięstwa i sukcesy, to Bóg chronił go przed wrogami, było zatem nie do pomyślenia, by cesarz odmówił wywiązania się z obowiązków świeckiego obrońcy i opiekuna Kościoła. Trzeba jednak przyznać, że Otto nie wypracował ani zawczasu, ani na miejscu skutecznej koncepcji podporządkowania sobie Rzymu i Italii. Nie

176/463

udało się to również wielu jego następcom, choć ich udziałem stawały się te same co wcześniej doświadczenia.

Między Rzymem a Magdeburgiem. Ostatnie lata Nie jest jasne, co sprawiło, że Otto w końcu 965 roku dość niespodziewanie zdecydował się na powrót do kraju. Jesienią miał jeszcze wystarczająco dużo czasu, by intensywnie polować w północnej Italii, a nawet obejść w Pawii święta Bożego Narodzenia. W środku zimy przekroczył jednak Alpy przez przełęcz Lukmanier, 13 stycznia dotarł do Chur i niedługo później, na wpół zamarznięty, przybył do St Gallen. Tymczasem zaprowadzony w Italii spokój był, jak się okazało jeszcze w tym samym roku, złudny: rzymianie pojmali bowiem papieża Jana XIII i uwięzili go w miejscowości Campagna. Adalbert, syn Berengara, na

Strona 92 nowo rozpoczął walkę o italską koronę królewską, tak że Otto musiał wysłać przeciw niemu księcia szwabskiego Burkharda - książę zresztą z powodzeniem wywiązał się z powierzonego mu zadania. W obliczu takiego obrotu spraw ciśnie się pytanie, dlaczego Otto na złamanie karku wracał do rzeszy - po czym już półtora roku później znów wyprawiał się do Italii. W źródłach nie ma bezpośrednio mowy o żadnych istotnych problemach w rzeszy: powracającego cesarza podjęto z wielką czcią i radością — wśród przyjmujących przede wszystkim wymienienia się arcybiskupów Wilhelma i Brunona, a także Ottona II — i urządzono obchody Wielkanocy w Ingelheim. Wielki wiec w Kolonii miał niemalże charakter zjazdu rodzinnego, ponieważ zjawili się na nim krewni z królestwa zachodniofrankijskiego — królowa Gerberga z synami Lotarem i Karolem. Królowa Matylda po raz ostami zobaczyła tu zebrane razem wszystkie swoje dzieci i wnuki, które pobłogosławił stary biskup Utrechtu Balderyk, niegdyś wychowawca Brunona. Ze ścisłej rodziny królewskiej brakowało jedynie Wilhelma z Moguncji, który jednak znalazł się w bezpośrednim otoczeniu Ottona, gdy ten wyruszył w dalszą podróż do Saksonii. W połowie 965 roku Otto bawił dłuższy czas w Magdeburgu, Quedlinburgu i Merseburgu. Nie nastąpiło jednak to, czego należało się spodziewać po rzymskich doświadczeniach 962 roku, czyli fundacja arcybiskupstwa w Magdeburgu. Musiały zatem wystąpić jakieś problemy i przeszkody, o których źródła nie wzmiankują. W tym kontekście rzuca się w oczy sprawa, która w dużej mierze umykała dotychczas uwagi badaczy: otóż żaden dziejopis zajmujący się wydarzeniami tego roku — a pisze o nich bądź co bądź pięciu autorów — ani słowem nie napomyka o jakichkolwiek staraniach Ottona zmierzających do założenia arcybiskupstwa w Magdeburgu. Ani Hrostwita, ani Widukind, Liutprand, Adalbert czy autor Vita Brunonis nie czynią żadnej aluzji do jakichkolwiek zamiarów Ottona w tej kwestii lub też do trudności w ich realizacji. Owo milczenie jest uderzające i

178/463

dotkliwe: z licznych nadań Ottona dla magdeburskiego klasztoru św. Maurycego da się bowiem wyczytać niesłabnący zapał władcy, by należycie uposażyć planowane arcybiskupstwo, nie sposób się z nich wszelako dowiedzieć, dlaczego sprawa ta ciągle się odwlekała i nie można jej było ostatecznie zakończyć. Milczenie historiografii zatem trzeba uznać za bardzo wymowne. W każdym razie wiele przemawia za tym, że po papieskiej encyklice z 962 roku, w której na prośbę Ottona polecono założenie arcybiskupstwa, spawy nie przebiegały całkiem bezproblemowo. Zdaje się jednak, że dziejopisowie powstrzymywali się od nazwania owych problemów. Istnieje wszakże jeden wyjątek: tekst, który dotychczas niesłusznie lekceważono, uznając go za późny przekaz. W Kronice biskupów Halberstadt znajduje się mianowicie opowieść, z której dowiadujemy się o ogromnych problemach w związku z założeniem arcybiskupstwa. Kronikę tę wykorzystał już na początku XI wieku Thietmar z Merseburga. Oznacza to, że przekazuje ona

Strona 93 wiadomości współczesne opisywanym wydarzeniom. Mamy tu zatem do czynienia z niczym innym, jak właśnie z tak nam brakującym halbersztadzkim poglądem na całą sprawę, z tekstem, który — w przeciwieństwie do kroniki Thietmara — dopuszcza do głosu opinie przeciwników Ottona. Podczas obchodów Wielkanocy w Quedlinburgu — powiada kronika biskupia — biskup Halberstadt Bernhard zawzięcie protestował przeciw fundacji arcybiskupstwa magdeburskiego. Musi tu chodzić o Wielkanoc roku 966, gdy Otto Wielki zwołał wszystkich biskupów i arcybiskupów do Quedlinburga, by wzięli udział w wyświęceniu jego córki Matyldy na przełożoną tamtejszego klasztoru żeńskiego. Wobec tego, że zebrało się tam tak wyśmienite towarzystwo, nie ma cienia wątpliwości, że dyskutowano podówczas również kwestię Magdeburga. Odnotowany przez kronikę biskupią protest Bernharda byłby tam zatem bardzo na miejscu. Z kolei szczegółowy przebieg wydarzeń zapisanych w halberstadzkiej kronice wydaje się mało wiarygodny: Otto kazał jakoby uwięzić biskupa Halberstadt z powodu jego protestu. W Wielki Czwartek Bernhard miał przywołać do swojej celi cesarza i biskupów. Ci pośpiesznie do niego przybyli, w nadziei, że będzie chciał ustąpić, jednak on, przyodziany w strój biskupi, obłożył miejsce interdyktem i ekskomunikował cesarza. Początkowo wyśmiano go jako pomylonego starca, potem jednak został wypuszczony z więzienia i pozwolono mu powrócić do Halberstadt. Cesarz Otto wraz z wszystkimi biskupami podążyli za nim — powiada kronika — jednak biskup Bernhard odmówił im w mieście należytego przyjęcia i nie okazał im żadnego szacunku. Cesarz, wiedziony rzekomo boskim natchnieniem, wkroczył do Halberstadt boso, jako pokutnik, i rzucił się biskupowi Bernhardowi do stóp, dzięki czemu uzyskał zdjęcie klątwy. Następnie Otto miał przyrzec, że za życia biskupa nie powróci do swoich planów fundacyjnych.

180/463

Próba wywnioskowania z tej opowieści, co dokładnie zdarzyło się w Quedlinburgu i Halberstadt, jest zadaniem bardzo trudnym, jeśli nie niemożliwym. Mimo to historia ta nie jest bezwartościowa: stanowi świadectwo, że halberstadczycy byli świadomi, iż ich biskup walczył wszelkimi metodami przeciw fundacji Magdeburga. A także że nie stronił ani od stwarzania widowiskowych sytuacji, ani od użycia spektakularnych środków. Przekonanie halberstadczyków o słuszności tej walki było tak głębokie, że autor, opisując dalsze wypadki, wyraził opinię, iż Bóg przez nagłą śmierć ukarał Ottona i wszystkich jego współpracowników za spowodowaną założeniem Magdeburga krzywdę Halberstadt. W obliczu tej opowieści zjazd w Quedlinburgu ukazuje się nam w całkiem nowym świetle. Bez obaw można się pokusić o postawienie hipotezy, że Otto Wielki zaplanował święta w Quedlinburgu, połączone z wyświęceniem swojej córki na przeoryszę i zaproszeniem wszystkich biskupów między innymi po to, by wreszcie sfinalizować ślimaczącą się sprawę fundacji Magdeburga. Było to w końcu jego pierwsze spotkanie z wszystkimi biskupami

Strona 94 rzeszy po koronacji cesarskiej i po dokonanym przez synod rzymski 962 roku formalnym podniesieniu Magdeburga do rangi arcybiskupstwa. Ów plan spalił jednak na panewce przez biskupa Bernharda. Rzucające się w oczy i właściwie niejasne milczenie innych dziejopisarzy staje się w takich okolicznościach bardziej zrozumiałe. Otto nie miał wiele czasu, by jakoś zareagować na ową nową sytuację, ponieważ wystosowana przez Jana XIII prośba o pomoc ponownie wezwała go do Italii. W sierpniu 966 roku zwołano zjazd w Wormacji, który rozstrzygnął, kto ma zastępować cesarza pod jego nieobecność: arcybiskup Wilhelm miał odpowiadać za rzeszę, książę Herman — za Saksonię. Dwa zgony spowodowały w 965 roku dotkliwe zmniejszenie się kręgu osób, które mogłyby w czasie nieobecności władcy zadbać o spokój w kraju. 20 maja zmarł, nie pozostawiwszy następców, margrabia Gero, na którym od 937 roku spoczywał główny ciężar walk na granicy słowiańskiej. Powołał on swego czasu do życia rodową fundację w Gernrode — klasztor żeński, w którym został teraz pochowany. Jak dotkliwy wakat powstał z chwilą jego śmierci, uświadamia fakt, że jego miejsce zajęło teraz ni mniej, ni więcej tylko sześciu innych margrabiów. Innymi słowy, Otto nie dopuścił, by stanowisko po Geronie powierzone zostało jednej osobie. I rzeczywiście, w czasie konfliktu króla z Ludolfem i jego stronnikami Gero odznaczył się osobiście nie tyle nawet jako mediator, co jako absolutnie lojalny pomocnik władcy. Jego największą zasługą było jednak, że przez utrzymywanie swojej pozycji na granicy ze Słowianami ubezpieczał królowi tyły podczas rozmaitych innych przedsięwzięć, nawet jeśli trudno w jego przypadku mówić o subtelności w doborze stosowanych środków. I tak na przykład kazał zabić trzydziestu książąt słowiańskich, którzy pijani spali po wielkiej uczcie. Widukind z Korbei, bez zająknienia relacjonujący to zdarzenie, kwalifikuje jego czyn jako podstęp, którym Gero uprzedził jedynie podstępy Słowian.

182/463

Z pewnością jeszcze boleśniejsza była dla Ottona druga śmierć — 11 października odszedł z tego świata jego brat Bruno, arcybiskup koloński. Od samego początku swojej kariery w kapeli pałacowej Bruno uważał się — jak dalece jesteśmy to w stanie stwierdzić — za lojalnego współpracownika swego brata, króla, i był gotów podjąć się w jego imieniu całego mnóstwa świeckich spraw. Jego rola w rzeszy, jako zupełnie wyjątkowa, w jego żywocie musiała zostać opisana za pomocą nowych terminów: Bruno miał na przykład wspierać władzę brata, sprawując „królewskie kapłaństwo”. Piastował ponadto godność archiduxa. Wymaga wszakże wzmianki fakt, że ów pochwalny opis pozycji Brunona w kraju ma charakter niezwykle defensywny. Ruotger, żywotopisarz arcybiskupa, musiał wytłumaczyć i usprawiedliwić pomieszanie zadań świeckich i duchownych, z jakim mamy do czynienia w działalności Brunona. Pozostali dostojnicy kościelni, zwłaszcza arcybiskupi Moguncji Fryderyk i Wilhelm, zupełnie inaczej zapatrywali się na swoje obowiązki niż ich koloński kolega.

Strona 95 Śmierć Brunona przyczyniła się pośrednio do pewnej zmiany, która miała się okazać niezwykle brzemienna w skutki. Bruno zapoczątkował za swojego życia zwyczaj promowania na lotaryńskie stolce biskupie duchownych ze środowiska kleru katedry kolońskiej. I nie zawiódł się na ich lojalności. Po jego śmierci do kapeli pałacowej Ottona przeszło sporo kolońskich duchownych i od tego czasu można zaobserwować, że król przy nominacjach biskupich coraz częściej sięgał przede wszystkim po swoich kapelanów. Tendencja ta nasilała się za panowania następców Ottona, sprawiając, że kapela dworska stała się jedną z najważniejszych instytucji, na której opierała się władza królewska. Popularna ścieżka kariery młodszych synów możnowładczych, przeznaczonych przez rodziny do stanu duchownego, prowadziła teraz od kształcenia w jednej ze znanych szkół przykatedralnych poprzez kapelę pałacową do jednego z krajowych stolców biskupich. Taki model awansu przyczynił się z pewnością do zapewnienia królowi lojalności biskupów i był gwarancją, że zaangażują się oni w służbę na rzecz kraju. Oczywiście nie znaczy to, że poprzez osobiste związki z danym władcą stawali się oni bezwolnymi narzędziami jego polityki. Boże Narodzenie 966 roku Otto świętował już w Rzymie. Tu, na wieść o rychłym przybyciu cesarza, Jana XIII wypuszczono z niewoli, wobec czego przywrócenie papieża na stanowisko nie sprawiło kłopotu. Nie obeszło się jednak bez sądu nad przywódcami buntu — niektórych jego już zmarłych prowodyrów ukarano pośmiertnie, wyciągając ich szczątki z grobów i rozrzucając na wszystkie strony. Innych na polecenie papieża sponiewierano i następnie wygnano. Śmiercią przez powieszenie ukarani zostali jak zwykle wyłącznie ci uczestnicy buntu, którzy wywodzili się z niższych warstw społecznych. Ocena wyroków nie była jednomyślna i pojawiały się głosy piętnujące żądzę zemsty ze strony papieża jako niewspółmierną do przewin buntowników. Pierwsze przedsięwzięcia cesarza po przywróceniu papieża na stanowisko związane były z obszarami na południe od Rzymu. Otto

184/463

wyruszył na wyprawę do Kapui, gdzie princeps Pandulf, który wcześniej udzielił Janowi XIII schronienia przed jego rzymskimi wrogami, podjął cesarza przyjaźnie i złożył mu hołd. To samo uczynił Landulf z Benewentu. Co się zatem tyczy owych dwóch w dużej mierze niezależnych księstw longobardzkich w środkowej Italii, to Otto z powodzeniem objął w nich schedę po Karolingach. Posunięciami tymi sprawił jednak, że w na horyzoncie politycznym pojawiło się teraz Bizancjum, które uważało te obszary za swoją strefę wpływów. Najpóźniej w chwili przyjęcia korony cesarskiej Otto był zmuszony uregulować swoje stosunki z Bizancjum, które naturalnie nie było specjalnie skłonne, by zaakceptować nowego zachodniego cesarza w roli równorzędnego partnera. W związku z zaabsorbowaniem problemami wewnętrznymi początkowo w Bizancjum nie znaleziono siły, by zareagować na nową sytuacje na Zachodzie — jeśli ją w ogóle od razu zauważono. Zmieniło się to jednak, gdy władzę objął Nikefor Fokas, generał i uzurpator, wyniesiony na tron przez

Strona 96 armię, który poślubił wdowę po swoim poprzedniku i przyrzekł respektować prawa do tronu jej dwóch „urodzonych w purpurze”² synów. O kontaktach pomiędzy wschodnim a zachodnim cesarstwem jesteśmy poinformowani bardzo szczegółowo i w niezwykle interesujący sposób, ponieważ jednym z wysłanych do Bizancjum posłów Ottona był biskup i dziejopisarz Liutprand z Cremony, który sporządził dla władcy rodzaj raportu ze swojej misji. Jego dziełko jest bodaj najbardziej polemicznym, najbardziej przenikniętym osobistymi animozjami i najbardziej wykrętnym utworem w całym X wieku, jego wartość jest jednak wobec skąpości innych źródeł nie do przecenienia. Nikefor Fokas miał przede wszystkim za złe Ottonowi nawiązanie relacji z książętami Kapui i Benewentu: „Twój pan — poinformował posła — rozciąga swoją władzę na moich poddanych; dopóki ich spod niej nie oswobodzi i nie przekaże w ich dawną służbę (czyli Bizancjum), nie będzie dla niego przyjaźni z nami” (Legatio, rozdz. 27). Mimo tej deklaracji wydaje się, że początkowo władca bizantyński był gotów zawrzeć pokój i przyjaźń z zachodnim cesarzem. Zależało na tym również Ottonowi, który ponadto szukał w Bizancjum żony dla swojego syna i następcy, mając na myśli jakąś „urodzoną w purpurze” księżniczkę bizantyńską. Do porozumienia nie doszło jednakowoż ze względu na kwestie środkowo- i południowoitalskie, a sytuacja zaogniła się tak bardzo, że Nikefor Fokas wyruszył na wyprawę wojenną przeciw Ottonowi i wiarołomnym książętom Kapui i Benewentu. Poseł Ottona Dominik, poprzednik Liutpranda, zdołał powstrzymać tę kampanię, przyrzekając wszakże basileusowi znaczne ustępstwa. Dla Ottona okazały się one zbyt daleko idące i cesarz ze swojej strony przedsięwziął na początku 968 roku wyprawę wojenną do południowej Italii, której punktem kulminacyjnym było nieudane oblężenie Bari. W takich właśnie okolicznościach wyruszyło poselstwo Liutpranda, które również nie zaowocowało zawarciem porozumienia. Jeśli Liutprand w swojej relacji nie kłamie bezwstydnie, to basileus faktycznie dał mu odczuć swoją indignatio z powodu postępowania Ottona i potraktował

186/463

go z dużym lekceważeniem. Sytuacja zmieniła się jednak raptownie, gdy Nikefor został w 969 roku zamordowany przez Jana Tzimiskesa, który objął po nim tron. Jan oświadczył rychło, że jest gotów wysłać żonę dla syna zachodniego cesarza, która jednak jest „jedynie” jego bratanicą, a nie „urodzoną w purpurze” księżniczką³. W Italii tymczasem Otto, spędziwszy wraz z Janem XIII święta Wielkanocy 967 roku w Rawennie, zwołał synod, który miał między innymi ponownie obradować nad sprawą Magdeburga. Poza papieżem i cesarzem na synod przy-

² Czyli w purpurowej (porfirowej) sali pałacu cesarskiego w Konstantynopolu, w której rodziły się dzieci aktualnie sprawującego władzę cesarza (przyp. tłum.). ³ Teofano była w zasadzie bratanicą żony Jana Tzimiskesa, pochodziła jednak z rodu Sklerosów, jednej z najmożniejszych rodzin bizantyńskich. Jej stryj Bardas po śmierci Jana uzurpował sobie koronę cesarską (przyp. tłum.).

Strona 97 byli właściwie wyłącznie biskupi z Italii, tak więc całkowicie uprawnione są wątpliwości co do jego kompetencji w kwestiach zaalpejskich. Niemniej ich decyzja była jednoznaczna. W papieskim dokumencie Jan XIII zdecydował za zgodą cesarza i synodu, że Magdeburg stanie się metropolis, a więc arcybiskupstwem. Zważywszy, powiada dalej papież, że cesarz Otto jako trzeci władca po Konstantynie Wielkim (i w domyśle Karolu) najbardziej przyczynił się do umocnienia Kościoła rzymskiego, Magdeburg ma stać się „pierwszym z pierwszymi i dawnym z dawnymi”. Określenie to stawia Magdeburg w jednym rzędzie z innymi arcybiskupstwami rzeszy. Magdeburgowi przyznano teraz większą diecezję niż jeszcze w 962 roku, ponieważ przydzielono don dodatkowo biskupstwa w Brandenburgu i Havelsbergu z diecezji mogunckiej, a ponadto utworzono nowe biskupstwa w Merseburgu, Miśni i Żytycach. Papież oczywiście zdawał sobie sprawę, że rozstrzygnięcia te wymagają zgody biskupów Moguncji i Halberstadt, z których żaden nie brał udziału w synodzie. O konieczności uzyskania takiej zgody nie ma jednak w dokumencie mowy. Dopiero z pewnego sporządzonego rok później raportu, tzw. Narratio de erectione ecclesiae Magdeburgensis, dowiadujemy się, że uczestnicy synodu 967 roku jak najbardziej świadomi byli tego problemu. Ciężko jest określić wagę, jaką papież i cesarz przykładali do postanowień synodu i do owego pisma. Być może miały one być jedynie wyrazem nieodmiennej woli obu stron, by wprowadzić w życie raz powzięty plan. Nie wydaje się, by byli przekonani, że wraz z podjętą w Rawennie decyzją zostaną rozwiązane wszystkie dotychczasowe problemy. Otto nie czynił bowiem żadnych przygotowań do powrotu do kraju — wręcz przeciwnie: w wystosowanym wspólnie z papieżem piśmie nakazał on jesienią 967 roku swojemu synowi i współregentowi Ottonowi II, by przybył do Italii i obszedł wraz z nim święta Bożego Narodzenia. Wygląda na to, że zaproszenie zostało wystosowane w

188/463

nadziei, że do Italii rychło przybędzie bizantyńska narzeczona Ottona II. Kalkulacja ta miała okazać się błędna. W każdym razie wydaje się, że w chwili gdy papież i cesarz wspólnie ściągali młodego Ottona do Italii, jego wyniesienie do godności współcesarza było już przesądzone. Ojciec wyjechał mu naprzeciw aż do Werony, gdzie obok licznych italskich możnych znajdował się również burgundzki król Konrad, brat królowej Adelajdy. W Weronie spędzono dzień Wszystkich Świętych i odbyto colloquium, po którym władcy wraz z możnymi wydali capitula dopuszczające pojedynek sądowy w charakterze środka dowodowego. Jak się zdaje, mianowano tam również po raz pierwszy od czasów karolińskich stałego wysłannika królewskiego — w tym przypadku dla komitatu Mediolanu. Krótko potem władcy drogą lądową i morską wyruszyli przez Rawennę do Rzymu, znajdując po drodze czas, by doprowadzić do uzgodnienia i zawarcia wieczystego pokoju pomiędzy Wenecją a jej sąsiadami, przewidującego m.in. uiszczanie przez Wenecję dorocznego trybutu. 21 grudnia, trzy mile od

Strona 98 stolicy Italii Otto i jego syn zostali uroczyście podjęci przez rzymian a w dzień Bożego Narodzenia Jan XIII koronował Ottona II na cesarza. Ottonowi udało się tym samym zagwarantować za życia ciągłość dynastyczną nie tylko na tronie królewskim, ale i cesarskim, co z pewnością poczytać mu trzeba za znaczny sukces. W pierwszych miesiącach 968 roku nadarzyła się okazja, by ponownie ruszyć z miejsca grzęznący projekt założenia arcybiskupstwa w Magdeburgu. Nowe możliwości otworzyły się w związku z serią zgonów. Na początek Otto otrzymał wiadomość, że we wrześniu 967 roku Billung Wichman poległ w walce z księciem Polski Mieszkiem, przyjacielem cesarskim. Jak ważną postacią był ów Wichman, unaocznia najlepiej fakt, że Widukind z Korbei po opisie bitwy na Lechowym Polu (III, 49) przez okrągłe dwadzieścia następnych rozdziałów (III, 50-70) zajmuje się właściwie wyłącznie losami tego bohatera i sprawami pokrewnymi. Redakcja kroniki Widukinda dedykowana Matyldzie, córce Ottona Wielkiego, wyświęconej w 966 roku na przeoryszę Quedlinburga, kończyła się właśnie w chwili śmierci Wichmana. Do dziś nie zdołano przekonująco wyjaśnić, dlaczego mnich z Korbei tak wyczerpująco i z takim zaangażowaniem przybliżał cesarskiej córce losy jednego z najbardziej zapamiętałych buntowników przeciwko władzy jej ojca. Być może najsensowniejszym wytłumaczeniem jest fakt, że Wichman i jego brat Egbert, a także ich pomocnicy, mimo walk z Hermanem Billungiem, stryjem obu braci, i z królem, nie byli w Saksonii bynajmniej potępiani. W sukcesach Wichmana odnoszonych w owych długoletnich konfliktach zdumiewa, że cały czas był on w stanie zdobywać stronników i popleczników wśród pogańskich Słowian Połabskich. Zresztą również wśród Sasów zarówno on, jak i jego brat stale znajdywali wpływowe osoby, gotowe ująć się za nimi: do osób tych należeli nawet arcybiskup Bruno i margrabia Gero. Ten drugi, jak się zdaje, wstawiając się za Wichmanem, posuwał się niemal do nielojalności względem Ottona Wielkiego. Mając za sobą połabskich wojowników, Wichman czuł się w

190/463

każdym razie wystarczająco potężny, by z powodzeniem wyprawiać się przeciw polskiemu władcy Mieszkowi, którego dwukrotnie pokonał w bezpośrednich starciach. Zginął w końcu właśnie podczas walki z wojami Mieszka, nie chcąc skorzystać z możliwości ucieczki na swoim koniu. Pozostał przy swoich ludziach i poniósł śmierć razem z nimi. Widukind przekazuje nawet ostatnie słowa, które Wichman wypowiedział, oddając miecz najmożniejszemu ze swoich przeciwników: „przekaż go swemu panu, by posiadł go jako znak zwycięstwa i przesłał swemu przyjacielowi cesarzowi, tak aby ów mógł wydrwić zabitego wroga albo opłakać krewniaka” (III, 69). Jeśli chodzi o bieżące problemy Ottona, to od śmierci Wichmana ważniejsze były trzy inne zgony, które nastąpiły w lutym i marcu 968 roku. W okresie tym zmarli bowiem biskup Halberstadt Bernhard, arcybiskup

Strona 99 Moguncji Wilhelm i królowa Matylda, w więc innymi słowy dokładnie te osoby, które najgwałtowniej sprzeciwiały się powstaniu biskupstwa w Magdeburgu. Opór obu biskupów jest dobrze poświadczony, jeśli zaś chodzi o królową Matyldę, to mimo braku konkretnych wzmianek źródłowych jesteśmy w stanie domyślać się jej stanowiska. Widukind z Korbei ze zwykłą sobie rezerwą wzmiankuje mianowicie o pewnej plotce, która może ilustrować bliskość królowej Matyldy do Bernharda z Halberstadt:

Usłyszeliśmy bowiem od pewnego pustelnika, że zobaczył on — nie wiem czy w duchu, czy w prawdziwej wizji — jak nieskończony tłum aniołów w niewysłowionej glorii niósł dusze królowej Matyldy i biskupa (Bernharda) do nieba. (III, 74) Dla co lepiej poinformowanych współczesnych związek tej wzmianki z konfliktami wokół Magdeburga był z pewnością lepiej widoczny, niż jest teraz dla nas. W każdym razie wraz ze śmiercią obu biskupów otwierała się przed cesarzem możliwość, by jeszcze przed inwestyturą zobowiązać następców Bernharda i Wilhelma do wyrażenia zgody na projekt magdeburski. Otto wykorzystał tę szansę. Wprawdzie kapituła katedralna w Halberstadt szybko wybrała na następcę Bernharda jego zaufanego człowieka Hildiwarda, którego książę Herman Billung zdążył ponoć na zgromadzeniu Sasów w Werli ustanowić biskupem halberstadzkim, jednak Otto najpierw wezwał Hildiwarda do siebie do Rzymu i uzyskał od niego zgodę na odstąpienie części diecezji halberstadzkiej Magdeburgowi i Merseburgowi. Podobno dopiero gdy ów na to przystał, Otto wręczył mu laskę biskupią ze słowami: „Przyjmij główszczyznę za swego ojca”. Eryk, ojciec Hildiwarda, został zabity w 941 roku, ponieważ spiskował przeciwko Ottonowi. Cesarz zatem, wynosząc syna do godności biskupiej, dał mu symboliczne zadośćuczynienie.

192/463

Z kolei jeśli chodzi o sprawę następstwa po Wilhelmie z Moguncji, to Otto wpłynął na nią bardzo konkretnie. Otóż wysłał z Italii do klasztoru w Fuldzie opata Hersfeld, Egilolfa, z poleceniem, aby tamtejsze zgromadzenie w miejsce Hattona wybrało opatem mnicha Wernhera. Po tej misji Egilolf zadbał w Moguncji o to, by kler i lud wybrali Hattona na arcybiskupa tegoż miasta. Również i Hattona Otto wezwał do Italii i istnieją przesłanki, by sądzić, że także on został tam zobowiązany do wyrażenia zgody na magdeburskie plany cesarza. W październiku 968 roku, w obecności nowych biskupów Moguncji i Halberstadt, w Rawennie ponownie obradował synod, który przyjął do akceptującej wiadomości zrzeczenie się przez Hildiwarda części terytoriów halberstadzkich na rzecz Magdeburga. Ową cesję zrekompensowały — przynajmniej symbolicznie — cesarskie nadania dla Halberstadt. Arcybiskup Hatto przedstawił natomiast pisemną zgodę na podporządkowanie diecezji brandenburskiej i havelberskiej nowemu arcybiskupstwu w Magdeburgu.

Strona 100 Wydawało się, że wszystkie przeszkody stojące na drodze do realizacji planów Ottona zostały usunięte. A jednak problemy pojawiły się, w chwili gdy trzeba było podjąć decyzję, kto będzie pierwszym arcybiskupem magdeburskim. Protegowanym Ottona był opat klasztoru św. Maurycego w Magdeburgu, Richar, którego cesarz z tego względu również przywołał do Italii. Jednaki cesarzowi dostarczono potajemnie list, którego nadawcy domagali się mianowania arcybiskupem Adalberta, misjonarza Rusi i opata Weißenburga. Otto przychylił się do tego dezyderatu, co pokazuje raz jeszcze, że cesarz nawet teraz bynajmniej nie podejmował związanych z Magdeburgiem decyzji wedle własnego uznania. Kto mógł go w ten sposób skłonić do zmiany zdania, nie jest powiedziane. Otto streścił podjęte w Rawennie decyzje w liście, który skierował do wszystkich biskupów i grafów w Saksonii oraz do swoich tamtejszych zauszników. Poinformował ich, że za radą biskupa mogunckiego Hattona, biskupa halberstadzkiego Hildiwarda i innych swoich zaufanych ludzi ustanowił Adalberta metropolitą wszystkich Słowian za Łabą i Soławą. Adresaci listu mieli — pisał Otto — jednogłośnie poprzeć wybór owego arcybiskupa, który zresztą niebawem przybędzie do Saksonii, a ponadto zjawić się w charakterze świadków na uroczystości mianowania biskupów Merseburga, Żytyc i Miśni. Cesarz zwrócił się następnie bezpośrednio do trzech margrabiów: Wigberta, Wiggera i Guntera, i odwołując się do należnej sobie z ich strony wierności, upomniał, by w żaden sposób nie przeciwstawiali się arcybiskupowi, lecz by uznali, że wszystko, co od niego usłyszą, jest równoznaczne z wolą władcy. Mieli oni ponadto zadbać, by nowi biskupi nie zostali uznani za „biedaków i chłopów”, i naradzić się z pozostałymi saskimi biskupami i grafami nad ich uposażeniem. Z pisma tego widać, jak wiele szczegółów nadal pozostawało w Saksonii do uzgodnienia. Otto już rok wcześniej musiał sobie zdać sprawę, że tego typu listowne próby rozwiązywania z daleka bieżących problemów były nad

194/463

wyraz nieskuteczne. Wówczas to, przebywając w Kampanii, skierował list do saskich duces Hermana i Tiadryka: po krótkim przedstawieniu korzystnego obrotu spraw w środkowej Italii rozkazał Sasom, by nie zawierali pod żadnym pozorem pokoju z Redarami, ale by także po ich rozgromieniu nadal walczyli z nimi wszelkimi środkami. Jeśli by to było konieczne, zapowiadał, że sam wyprawi się przeciwko nim po swoim powrocie. Gdy list ten został odczytany na wiecu saskim w Werli, chłodno zdecydowano o utrzymaniu zagwarantowanego tymczasem Redarom pokoju. Chodziło o to, by nie rozpraszać sił w obliczu grożącej właśnie wojny z Duńczykami. Rozkazy z daleka nie należały w X wieku do najpewniejszych sposobów sprawowana władzy. Tym razem jednak ingres Adalberta i innych nowych biskupów powiódł się. Wygląda na to, że uroczystą intronizację Adalberta zaplanowano na dzień Bożego Narodzenia 968 roku, a w każdym razie tego dnia Adalbert wyświęcił

Strona 101 biskupa Merseburga Bosona, biskupa Miśni Burkharda i biskupa Żytyc Hugona. Mnisi od św. Maurycego już wcześniej przenieśli się do klasztoru w Berge, położonego za murami miejskimi, i pozostawili kanonikom kościół, zabudowania, sprzęty liturgiczne i księgi. I choć zostali na nowo uposażeni przez cesarza, to jednak długo zachowali swój exodus w pamięci, przypominając o nim doroczną, odbywaną boso procesją żałobną do swojej dawnej siedziby. Ich opat Richar tak się ponoć rozgniewał z powodu pominięcia go przy nominacji biskupiej, że niedługo potem zmarł. Dopiero późniejsze wypadki pozwalają zauważyć, że wciąż nie wszystkie problemy zostały dla wszystkich zadowalająco rozwiązane. Otto nie był osobiście świadkiem triumfu, jakim po pokonaniu wszystkich przeciwności było założenie arcybiskupstwa w Magdeburgu, a tylko wystosował z tej okazji list. Dobrze uzmysławia to wagę, jaką miały dla niego sprawy italskie. Gdy bowiem w Magdeburgu świętowano powołanie nowych biskupów, cesarz był właśnie w trakcie wyprawy do Apulii i Kalabrii. Przez cały 969 rok nie odniósł tam jednak znaczących sukcesów, jego wasal Pandulf z Kapui dostał się natomiast do niewoli bizantyńskiej. Wraz z papieżem cesarz dokładał jednak wszelkich starań, by całkowicie przeobrazić stosunki w południowej Italii, o czym świadczy przeprowadzone wspólnie w 969 roku podniesienie Benewentu do rangi arcybiskupstwa. Wzmocniono tym samym związki pomiędzy miastem a Rzymem, wprowadzając poza istniejącą lenną zależnością miejscowego princepsa również silne więzy kościelne. Nową sytuację stworzyło dopiero zamordowanie Nikefora Fokasa i objęcie tronu bizantyńskiego przez Jana Tzimiskesa, które to wydarzenia początkowo skłoniły Ottona do podjęcia w 970 roku kolejnej wyprawy do południowej Italii. Nowy basileus jednakowoż szybko okazał wolę porozumienia, wypuszczając z niewoli margrabiego Pandulfa i odsyłając go z honorami do cesarza Ottona. Dało to sposobność do nowych rokowań, o których przebiegu nie mamy wszelako żadnych

196/463

dokładniejszych informacji. Niemniej ich rezultatem była wyprawa świeżo mianowanego arcybiskupa Kolonii Gerona do Bizancjum. Z podróży tej powrócił on z Teofano, bratanicą nowego cesarza, jako narzeczoną dla Ottona II. Miało to jednakże miejsce dopiero po Wielkanocy 972 roku. Na pierwszy rzut oka może się wydawać zaskakujące, że w przedalpejskiej części cesarstwa, pozostającej od 966 roku bez władcy, pojawiało się stosunkowo mało problemów, których nie dałoby się rozwiązać bez udziału Ottona. Po śmierci starszych członków rodu królewskiego w rodzimych stronach cesarza przebywała jedynie Matylda, młoda przeorysza Quedlinburga. Wydaje się jednak, że nie wynikły się z tego powodu żadne poważne trudności — a przynajmniej nic o nich nie wiemy. Obserwujemy co najwyżej wyraźną gotowość Ottona do spełniania życzeń i dezyderatów swoich zauszników. I tak Otto odmówił początkowo zatwierdzenia na stanowisku arcybiskupa Kolonii wybranego przez kler i lud Gerona. Był on krewnym słynnego

Strona 102 margrabiego o tym samym imieniu i bratem margrabiego Thietmara do którego Otto z nieznanych przyczyn żywił urazę. Był to dla cesarza zrazu wystarczający powód, by przez rodzaj „rodzinnej odpowiedzialności” odmawiać Geronowi arcybiskupiego stolca. Thietmar z Merseburga i źródła magdeburskie przekazują krążące po Saksonii pogłoski, dotyczące przyczyny, dla której cesarz zmienił w końcu zdanie i zatwierdził Gerona na stanowisku — a trzeba pamiętać, że był on bądź co bądź kapelanem królewskie kapeli pałacowej. Otóż w dzień Wielkanocy, gdy Otto przystrojony w koronę zamierzał właśnie udać się do kościoła, ukazał mu się ponoć anioł z obnażonym mieczem, grożąc: „Jeśli nie dopełnisz dziś wyboru Gerona, nie opuścisz tego domu cały”. Owa boska interwencja miała Ottona natychmiast skłonić do ustąpienia. Cesarz spełnił również nie całkiem legalne życzenie swojego długoletniego powiernika, biskupa augsburskiego Udalryka, który odwiedził go w 971 roku w Rawennie. Otto zezwolił mianowicie staremu biskupowi, by jeszcze za jego życia oddać zarząd diecezji w ręce jego siostrzeńca, który miał po śmierci wuja zostać jego następcą na stolcu biskupim. Po powrocie Ottona owo zezwolenie dało się we znaki wszystkim zainteresowanym. W roku 972 należy odnotować dwa wydarzenia, które wskazują, że dochodziło jednak w cesarstwie do istotnych zgrzytów. Najpierw w samym Magdeburgu biskup Adalbert podjął jak króla księcia Hermana Billunga, procurotora Saksonii. Namiestnik cesarski siedział za stołem na miejscu władcy, pośród biskupów, a nawet spał w łożu Ottona. Temu demonstracyjnemu nadużyciu królewskiego ceremoniału powitalnego przeciwstawił się jedynie margrabia Henryk ze Stade, krewny cesarza. Książę Herman wysłał go wówczas do Ottona do Italii, by zameldował o całym wydarzeniu. Wcale nie zamierzano zatem zataić przed cesarzem owego zajścia. Wiadomość rozgniewała Ottona i polecił biskupowi Adalbertowi, aby wysłał mu do Italii tyle koni, w ile dzwonów kazał bić i ile kandelabrów zapalić na cześć Hermana. Co miała

198/463

na celu owa demonstracja, Thietmar, nasz informator, nie mówi. Można ją zinterpretować choćby jako wyrzut wobec Ottona, by zrozumiał, że król nieobecny właściwie nie jest królem. Przy takim rozumieniu sprawy w całej manifestacji chodziłoby przede wszystkim o to, by w końcu skłonić Ottona do powrotu. Jeszcze większą wagę miało inne wydarzenie z roku 972, o którym Thietmar opowiada bezpośrednio po zrelacjonowaniu wypadków w Magdeburgu. Margrabia Hodo wraz z innym Sasem zaatakowali mianowicie księcia Polski Mieszka, chociaż ten pozostawał wierny cesarzowi i był w dodatku jego przyjacielem. Wyjąwszy dwóch dowódców, wszyscy sascy wojownicy zginęli w walce, tak że konflikt mógł się szybko rozprzestrzenić. Otto jednak rozkazał z Italii obu przeciwnikom, by jeśli chcą pozostać w jego łaskach, utrzymywali pokój dopóty, dopóki on sam nie przybędzie i nie zbada całej sprawy. Skoro więc sytuacja w rzeszy mimo nieobecności Ottona była raczej stabilna i panował względny spokój, cesarz nie musiał odstępować od swej

Strona 103 decyzji zajęcia się przede wszystkim sprawami południowoitalskimi. Poprzez sojusz z władcą bizantyńskim, przypieczętowany małżeństwem Ottona II z Teofano, stosunki w Italii stały się wszelako nieco mniej napięte i to mimo że nie słyszymy nic o jakimś konkretnym, nowym uregulowaniu tamtejszych spraw. Wydaje się, że już samo przysłanie narzeczonej, która wraz z posagiem składającym się z nieprzebranej ilości złota i srebra przybyła z arcybiskupem Geronem i została podjęta w Benewencie przez biskupa Metzu, Dytryka, skłoniło Ottona do rezygnacji z dalszych przedsięwzięć militarnych na południu i zaakceptowania istniejącego tam status quo. Cesarz nie posłuchał także głosów, które usiłowały namówić go do odesłania narzeczonej, pod pretekstem, że nie jest ona tą właściwą, tzn. „urodzoną w purpurze” księżniczką: z należytą pompą wyprawiono w Rzymie ślub. Wspomina się, że częścią ceremonii zaślubin była koronacja Teofano przez papieża Jana XIII, dla której wzorce odnajdujemy zarówno w obrzędach bizantyńskich, jak i zachodnich. Otto II wystawił ponadto dla swojej małżonki dokument, nadający jej jako wiano (morgengabe, łac. dos) liczne posiadłości w rzeszy i w Italii. Dokument ten cieszy się szeroką sławą, ponieważ egzemplarz, który przechował się do naszych czasów, jest wyjątkowo wystawny: jego tekst został spisany złotymi literami na purpurowym, ozdobionym zwierzęcym ornamentem. Do dziś trwa dyskusja, czy ów rękopis, znajdujący się obecnie w Wolfenbüttel, jest sporządzonym później odpisem dokumentu, czy też oryginałem. Dzięki zaślubinom, koronacji i udzielonej przez Jana XIII benedictio Teofano stała się consors imperii, czy wręcz coimperatrix, jak ją określił w pewnym dyplomie z 974 roku Otto II. Minęło zaledwie kilka miesięcy od owych uroczystości, gdy w sierpniu rodzina cesarska zawitała w przedalpejskiej części rzeszy. Otto porzucił pomysł nadłożenia drogi i zjawienia się na Lazurowym Wybrzeżu, pod Garde-Frainet, co deklarował rok wcześniej w jednym ze swoich listów. Planował mianowicie podjąć próbę zlikwidowania mieszczącego się tam przyczółka saraceńskiego. We wrześniu 972 roku

200/463

w Ingelheim odbyło się uroczyste przywitanie Ottona z biskupami rzeszy, które przybrało formę synodu. Frekwencja na owym synodzie niezwykle dopisała. Zebrani mieli zająć się przede wszystkim sprawą następstwa po biskupie Augsburga, Udalryku, które zostało już wcześniej uzgodnione pomiędzy Udalrykiem a Ottonem. Synod jednak rozstrzygnął tę kwestię całkiem inaczej, niż to swego czasu uradzili cesarz i biskup. Uczestnicy zjazdu mieli za złe siostrzeńcowi Udalryka, że otwarcie nosi pastorał, i zażądali od niego potwierdzenia pod przysięgą, że nie wiedział, iż takie zachowanie jest herezją. Samego Udalryka z kolei synod skłonił do rezygnacji z zamiaru porzucenia biskupstwa i udania się do klasztoru. Wysuwanym wprost argumentem była obawa, że taki przykład może mieć szkodliwy wpływ na ambicje żadnych tytułów siostrzeńców biskupich. Decyzja ta w sposób wyraźny unieważniała dane uprzednio przez Ottona Wielkiego przyzwolenie na realizacje owego planu

Strona 104 Cesarz dopiero wiosną 973 roku pokazał się w Saksonii i odwiedził nowo założone biskupstwa w Magdeburgu i Merseburgu. W Magdeburgu świętował Niedzielę Palmową, prawdopodobnie przestrzegając zresztą tego samego ceremoniału, który rok wcześniej wykorzystał podczas swojej uzurpacji książę Herman. Biskupom i księżom nakazał, by uroczyście przeprowadzili go z jego komnat na mszę i nieszpory, a potem go do nich odprowadzili, cały czas też towarzyszyli mu książęta i grafowie. Można zasadnie podejrzewać, że książę Herman zajął w tym orszaku przynależne sobie miejsce. Święta Wielkanocne Otto obszedł jak zwykle w Quedlinburgu. Również tutaj zebrała się ogromna liczba możnych rzeszy. Przybyli ponadto posłowie z różnych stron świata. Źródła wymieniają poselstwa Greków?, benewentyńczyków, Węgrów, Bułgarów, Duńczyków i Słowian. Zwracają też szczególną uwagę na Hermana Billunga, który jako pierwszy uczcił cesarza bogatymi darami. W źródłach wzmianka ta nie pojawia się w związku z magdeburskimi wydarzeniami sprzed roku, zależność ta wydaje się jednak bezsporna. Kilka dni po Wielkanocy, jeszcze w Quedlinburgu, książę Billung zmarł, co stało się przyczyną wielkiego smutku Ottona. Otto wyruszył następnie dalej i przez Merseburg, gdzie świętowano dzień Wniebowstąpienia, 6 maja dotarł do Memleben w Turyngii — miejsca, gdzie zmarł jego ojciec. Tutaj ciężko zachorował. Widukind obszernie relacjonuje wydarzenia z dnia śmierci Ottona, 7 maja 973 roku, umożliwiając nam przy okazji wgląd w codzienny przebieg dnia władcy. O pierwszym świcie Otto był jak zwykle obecny przy odśpiewaniu jutrzni, następnie odpoczywał, po czym wysłuchał mszy i rozdawał jałmużnę. Po śniadaniu udał się ponownie do łóżka, jednak pojawił się przy stole o zwykłej porze. Kiedy następnie słuchał nieszporów, ogarnęła go gorączka i stracił przytomność. Gdy ją odzyskał, zażądał ostatniego namaszczenia i następnie zmarł bez jednej skargi. W obecności arcybiskupów Adalberta z Magdeburga i Gerona z Kolonii

202/463

Otto został pochowany w katedrze w Magdeburgu, u boku swojej pierwszej małżonki Edyty, tak jak to swego czasu sam ustalił. Przy całościowej ocenie rządów Ottona trudno nie zgodzić się, że z jego działalnością związane było całe pasmo sukcesów. Obrona przed Węgrami, koronacja cesarska, fundacja biskupstw — mogą posłużyć za hasła wywoławcze owych dokonań. Jeszcze bardziej charakterystyczne były wszakże dla Ottona niezłomność i upór, z jakim potrafił stawić czoła i pokonać największe nawet przeciwności. Ujawniło się to nie tylko na początku panowania w jego postępowaniu względem tzw. buntowników, których przywódcy wywodzili się z otoczenia i rodziny władcy, ale również w niewzruszonym forsowaniu swojego najbardziej chyba osobistego pomysłu: założenia arcybiskupstwa

? Tj. Bizantyńczyków.

Strona 105 w Magdeburgu. Po burzliwych początkach rządów król nauczył się przyjmować do wiadomości, że jego najważniejsi pomocnicy, zarówno duchowni, jak i świeccy, są dlań partnerami, których interesy i pragnienia należy uwzględniać, których należy odpowiednio czcić i wynagradzać i z którymi można dojść do porozumienia, tylko będąc łagodnym i szczodrym władcą.

Strona 106

Otto II — nieszczęśliwy syn wielkiego ojca? Rankiem po śmierci Ottona Wielkiego obecni w Memleben możni ponownie złożyli hołd Ottonowi II, chociaż już od dawna sprawował on godność współkróla i współcesarza. Trudno powiedzieć, czy syn obejmował po ojcu wdzięczne, czy też niewdzięczne dziedzictwo. Jednakże już w 973 roku można było przynajmniej przypuszczać, jak wiele kwestii związanych z zaprowadzonymi przez Ottona I zmianami pozostawało cały czas otwarte. Każda zmiana na szczycie władzy powodowała również, że zarówno możliwości oddziaływania na władcę, jak i bliskość do niego musiały zostać niejako ustalone na nowo, co bardzo zwiększało niebezpieczeństwo konfliktów. Nie jest wobec tego specjalnym zaskoczeniem, że Otto dość szybko stanął w obliczu problemów, które bez cienia wątpliwości miały związek z tą prawidłowością. W tym wypadku chodziło o stosunek władcy do książąt południowoniemieckich, ale również do matki, cesarzowej Adelajdy. Jak mogło w tych warunkach przebiegać rozdzielanie ważnych stanowisk, dowiadujemy się już w pierwszym roku po śmierci Ottona Wielkiego na przykładzie następstwa po biskupie augsburskim Udalryku. Autor żywotu tego biskupa daje nam niespotykanie dobry wgląd w konflikty dotyczące obsadzenia stolca augsburskiego i przedstawia uczestniczące w owych sporach grupy interesu, częściowo zresztą z tego powodu, że postulaty zarówno augsburczyków, jak i samego biskupa Udalryka co do rzeczonego następstwa nie zostały w końcu uwzględnione. Żywotopisarz relacjonuje mianowicie rozbudowaną intrygę, dzięki której książę szwabski Burkhard, na którego terytorium leżał Augsburg, wprowadził na tron biskupi Henryka, krewnego

205/463

swojej żony Hatwigi i członka starego bawarskiego rodu książęcego Liutpoldingów. Zarówno Otto II, jak i augsburski kler byli przy tym wielokrotnie wprowadzani w błąd: początkowo przekonano augsburczyków, że kandydat Henryk został zgłoszony przez Ottona II i uzyskano w ten sposób ich poparcie, po czym Ottonowi II przedstawiono Henryka, już wybranego na urząd, jako kandydata augsburczyków i zdobyto tym samym akceptację władcy. W jakimś związku z tymi machinacjami może pozostawać fakt, że Otto po śmierci księcia Burkharda, która nastąpiła w listopadzie tegoż samego 973 roku, rozstrzygnął kwestię następstwa po nim wbrew oczekiwaniom wdowy

Strona 107 Hatwigi i jej krewnych, i przede wszystkim nie po myśli jej brata, księcia Bawarii Henryka. Ów ewentualny związek nie jest jednak bezpośrednio potwierdzony źródłowo. W każdym razie księciem Szwabów został z cesarskiego nadania Otto, syn księcia Ludolfa. Czy było to świadome ustanowienie przeciwwagi dla księcia bawarskiego Henryka Kłótnika, nie jest pewne, a w każdym razie nie tak bardzo, jak to po wielokroć zakładali badacze. Również ten Otto należał wszak do potomków Ottona Wielkiego i mógł zgłaszać pretensje do odpowiadającego jego pozycji stanowiska; wychowywał się ponadto z Ottonem II i ich wierna przyjaźń będzie się jeszcze wielokrotnie ujawniać. Innymi słowy był on dobrze rokującym i dość oczywistym kandydatem na wakujący urząd, jakim była w owej chwili szwabska godność książęca. Owej nominacji książęcej nie roztrząsano by w ogóle tak dogłębnie, gdyby źródła nie donosiły pod rokiem 974 o sprzysiężeniu, zawiązanym przeciwko cesarzowi Ottonowi przez księcia bawarskiego Henryka oraz władców Polski i Czech: Mieszka i Bolesława II. W owej conspiratio miał również wziąć udział biskup Abraham z Freisingi. Ponieważ w żywocie Udalryka z Augsburga wspomina się ponadto, że książę szwabski Otto i książę bawarski Henryk wszczęli między sobą spór, wniosek mówiący o jakimś wewnętrznym związku pomiędzy tymi wydarzeniami wydawał się dość oczywisty. Spisek miał się wedle tej teorii wywiązać wskutek polityki personalnej Ottona, która przekreśliła ambicje polityczne możnych skupionych wokół Henryka Kłótnika. Badacze znajdowali ponadto przesłanki przemawiające za tym, że inny jeszcze konflikt w rodzinie królewskiej mógł mieć jakiś związek z powyższymi niesnaskami. Otóż w pierwszych latach panowania Ottona II doszło do dość wyraźnego zerwania pomiędzy cesarzową Adelajdą a Teofano. Dowiadujemy się o tym przede wszystkim z nieprzychylnych uwag, które opat Cluny Odilo czyni pod adresem Teofano w żywocie Adelajdy swojego autorstwa. Ów konflikt tak bardzo zaważył również na stosunku cesarzowej do syna, że Adelajda oddaliła się z jego dworu i

207/463

powróciła do swojej burgundzkiej ojczyzny — nastąpiło to jednak dopiero w 978 roku, gdy być może poróżniły ją z synem jeszcze inne sprawy, na przykład zbrojny konflikt pomiędzy Ottonem II a zachodniofrankijskim królem Lotarem, który był żonaty z córką Adelajdy z pierwszego małżeństwa. Cokolwiek jednak było przyczyną animozji i konfliktów na dworze królewskim, układy personalne bardzo przypominały te z czasów buntu Ludolfa w latach 50.: syn Ludolfa Otto był poróżniony z synem Henryka, noszącym zresztą to samo imię co ojciec. Adelajda, tak jak poprzednio, wydawała się popierać politykę Henryka, którą król — inaczej niż poprzednio — zwalczał. Syn Ludolfa natomiast, również odwrotnie niż wcześniej, był teraz lojalny wobec panującego władcy. Cesarz Otto II natychmiast zareagował na wieść o bawarskosłowiańskiej konspiracji. Po naradzie z panami rzeszy wysłał do Henryka

Strona 108 Kłótnika biskupa würzburskiego Poppona i grafa Gebharda, wzywając go wraz ze wszystkimi jego stronnikami na wiec. W razie gdyby wzbraniali się przybyć, zagrożono im ekskomuniką. Straszenie „duchownym mieczem” klątwy stanowi tu wyraźną nowość w stosunku do praktyk stosowanych za czasów ojca Ottona. Nigdzie nie wspomniano, dlaczego było w tej sytuacji konieczne uciec się aż do takiego środka, który nie był używany przy okazji rozmaitych konfliktów za panowania Ottona Wielkiego. Ostatnim razem skorzystał z niego Konrad I i synod w Hohenaltheim wobec szwabskich panów, Erchangera i Bertholda. Posunięcie to najwyraźniej poskutkowało, ponieważ Henryk Kłótnik wraz ze swoimi stronnikami zjawił się natychmiast i poprosił cesarza, „by uczynił z nim, co mu się spodoba” (Annales Altahenses pod rokiem 974). Posłużył się tym samym formułą, którą w źródłach spotykamy wielokrotnie przy okazji aktów podporządkowania się. Henryk zatem poddał się Ottonowi, jeszcze zanim konflikt doprowadził do pierwszych starć zbrojnych. Książę jednak, w przeciwieństwie do swojego ojca, nie uzyskał przebaczenia, lecz został uwięziony w Ingelheim. Biskupa Abrahama Otto wysłał do Korbei, a pozostałych wspólników Henryka w różne inne miejsca. Thietmar z Merseburga sugeruje nawet, że niewola Henryka nie była wcale honorowa, ale że był on pilnie strzeżony. Taktyka ta wypada dość niezwykle na tle porównywalnych działań Ottona Wielkiego w podobnych sytuacjach. Clementia nie wydaje się tu najważniejszą wytyczną postępowania władcy. Dopiero w roku 976 słyszymy o tym, że Henryk Kłótnik powrócił do Bawarii — nie wiadomo, czy został wypuszczony, czy też zbiegł — i że natychmiast na nowo wszczął konflikt. Roczniki altajskie jako przyczynę jego postępowania podają, że rościł on sobie pretensje do tronu królewskiego. Nie sposób rozstrzygnąć, czy zarzut ten jest usprawiedliwiony, czy też miał być zwykłym pomówieniem. W każdym razie Otto natychmiast wyruszył z armią do Bawarii i obległ Henryka, broniącego się w Ratyzbonie. Znajdujący się w cesarskiej armii biskupi rzucili klątwę na księcia bawarskiego i jego pomocników, z których 27

209/463

wymieniono z imienia. Imiona te pozwalają ich zidentyfikować jako członków bawarskiego możnowładztwa — jest wśród nich margrabia Gunter z Merseburga i jego syn Ekkehard — jednak listę rozpoczynają dwaj sascy możni. Słyszymy ponadto, że do stronników Henryka należeli także Egbert z rodu Billungów i biskup Augsburga Henryk. Tak jak za czasów Ottona Wielkiego bunt przeciwko władcy znalazł zatem poparcie również w kręgach saskiego możnowładztwa. Henrykowi Kłótnikowi udało się uciec z Ratyzbony do księcia czeskiego Bolesława, w związku z czym Otto na jego miejsce ustanowił księciem bawarskim Ottona, księcia Szwabii. Tym samym oba południowoniemieckie księstwa zjednoczyły się pod rządami jednej osoby, co nie było dotychczas nigdy praktykowane. Z Bawarii wydzielono jednakże Karyntię, którą Otto II podniósł do rangi księstwa i przekazał we władanie Henrykowi Młodszemu

Strona 109 z rodu Liutpoldingów. Podjęta przez Ottona próba wyprawy na Czechy skończyła się sromotną klęską, jednak w 977 roku w wyniku następnej kampanii cesarzowi udało się wymóc na czeskim księciu Bolesławie obietnicę podporządkowania się mu. Otto oblegał następnie w Pasawie Henryka Kłótnika, do którego zupełnie nieoczekiwanie przyłączył się krewny i imiennik bawarskiego księcia, dopiero co obdarowany przez władcę księstwem Karyntii. Po długim oblężeniu cesarz zmusił swoich przeciwników do poddania się, po czym, jak donosi dobrze poinformowany autor roczników altajskich, przywrócił ich z powrotem do łask. Sprawa jednak nie była jeszcze do końca załatwiona: w następną Wielkanoc Bolesław czeski faktycznie przybył do Quedlinburga odbyć przyobiecany akt poddania się. Został podjęty z wielką czcią, przysiągł wierność cesarzowi, po czym obdarowawszy królewskimi podarkami, odesłano go w pokoju z powrotem. Jego poparcie dla Henryka Kłótnika nie miało zatem żadnych konsekwencji. Natomiast sam Henryk Kłótnik, a także książę Henryk z Karyntii, Henryk, biskup Augsburga i graf Ekbert zostali w tym samym czasie — zapewne w Magdeburgu — oskarżeni i skazani na wygnanie. Henryka Kłótnika wysłano do biskupa Utrechtu Folkmara, biskupa Henryka do klasztoru w Werden, innych zaś w nieznane miejsca. Biskup Henryk został wypuszczony już po czterech miesiącach, jednak Henryk Kłótnik pozostał w niewoli aż do śmierci Ottona II. Uznano go zapewne za „recydywistę”. Jeśli wziąć przy tym pod uwagę informacje źródłowe, że najstarszy syn Kłótnika, późniejszy cesarz Henryk II, został przez rodziców przeznaczony do stanu duchownego i był wychowywany w Hildesheim, to wiele przemawia za tym, że Otto II chciał przy tej okazji ostatecznie zakończyć historię świeckiej władzy tej gałęzi rodu Ottonów. Po doświadczeniach ojca i jego własnych nie można powiedzieć, by była to całkiem niezrozumiała decyzja. Jeszcze przed wybuchem waśni na południu również na zachodzie kraju miały miejsce niepokoje, z których wyniknął poważny konflikt z

211/463

zachodniofrankijskim królem Lotarem. Mianowicie dwaj bracia z lotaryńskiego rodu książęcego Reginarów, Reginar i Lambert, którzy przebywali długo na wygnaniu w królestwie zachodniofrankijskim, podjęli w 973 roku walkę o dziedzictwo swojego ojca i zbrojnie najechali Dolną Lotaryngię. Próbę najazdu ponowili w roku 976, tym razem przy wsparciu brata zachodniofrankijskiego króla Lotara, który nosił imię Karol i nie sprawował na zachodzie żadnej samodzielnej funkcji władczej. Liczne walki z możnowładcami lotaryńskimi nie skutkowały rozstrzygnięciem konfliktu, tak że Otto w końcu spróbował je ukrócić, w miarę możliwości przywracając ojcowiznę obu braciom i mianując brata króla zachodniofrankijskiego księciem Dolnej Lotaryngii. Z różnych względów okazało się to afrontem wobec króla Lotara: chodziło między innymi o to, że Karol otwarcie zarzucał królowej Emmie, córce cesarzowej Adelajdy, zdradę małżeńską z biskupem Adalberonem z Laonu.

Strona 110 Nie wiemy, czy powodem była niespodziewana nominacja brata na księcia w sąsiednim kraju, czy też coś innego — w każdym razie w 978 roku Lotar wraz ze swoim wojskiem znienacka wtargnął do Dolnej Lotaryngii. Na wieść, że Otto II i Teofano bawią chwilowo w Akwizgranie, skierował uderzenie właśnie na to miasto. Źródła podają, że Otto II był tak zaskoczony atakiem, że wsiadłszy na konia osobiście pojechał przekonać się, czy wojsko króla Lotara faktycznie nadciąga. Para cesarska z trudem zdołała umknąć i schronić się w Kolonii. Wojownicy Lotara obrócili jednak w przeciwną stronę (na zachód) orła umieszczonego na palatium Karola Wielkiego. Po tej demonstracji wojska Lotara wycofały się na zachód: bądź to dlatego że od początku planowano tylko przeprowadzenie takiej krótkiej akcji, bądź to dlatego że reakcja Ottona na ów afront uczyniła takie posunięcie wysoce wskazanym. Otto mianowicie jeszcze w tym samym roku zebrał wielką armię i napadł na królestwo zachodniofrankijskie, pustosząc takie ważne ośrodki, jak Attigny, Soissons czy Compiègne. W przeciwieństwie do Lotara zapowiedział jednak swój atak, podając jego datę - 1 października: „cesarstwo (imperium) przybędzie, by srodze ukarać regnum (Lotara)”. Kulminacyjnym punktem owej wyprawy było oblężenie Paryża, którego w imieniu Lotara bronił książę Hugo. Nadejście zimy nie pozwoliło wszelako na przedłużenie oblężenia i armia Ottona wycofała się. Wcześniej jednak Otto polecił wszystkim duchownym stawić się na wzgórzu Montmartre i zaintonować na całe gardło „Alleluja”, które szło echem przez cały Paryż. Ani odstąpienie od oblężenia, ani fakt, że podczas odwrotu wojsk doszło jeszcze do potyczek, które przybrały niekorzystny dla Ottona obrót, nie przeszkodziły w uznaniu, że cel wyprawy został osiągnięty. W każdym razie Lotar z pewnością nie zmusił Ottona do ucieczki, jak to przedstawiały powstałe później mity. Obaj władcy mogli już w 980 roku spotkać się w Margut-surChiers i przywrócić pokój, zawierając pomiędzy sobą amicitia. Czy w owych konfliktach faktycznie chodziło o odzyskanie albo obronę

213/463

Lotaryngii, czy raczej o rewanż za wzajemne zniewagi, nie jest wcale tak pewne, jak to długo przedstawiała nowożytna historiografia, pozostająca pod wpływem koncepcji o odwiecznym konflikcie francuskoniemieckim. Gdy zażegnano już owe waśnie, Otto począł szykować się do swojej pierwszej po śmierci ojca wyprawy do Italii. Od 972 roku, a więc od chwili wyjazdu obu cesarzy, sytuacja w Italii była stosunkowo spokojna. Margrabia Pandulf, zwany Żelaznogłowym, zadbał o to, by na południu Italii nie doszło do eskalacji przeciągającego się konfliktu o władzę w Salerno. Swojego syna — również imieniem Pandulf — ustanowił tam współpanującym przy księciu Gisulfie, którego pozycja była coraz słabsza. W Rzymie doszło wprawdzie po śmierci Jana XIII do walk o tron papieski, podczas których uduszony został następca Jana, Benedykt VI, jednak przedstawiciel cesarza, graf Sikko, zdołał następnie wypędzić Bonifacego, papieża wybranego przez frakcję możnowładczą, i zmusić go do ucieczki do Bizancjum. Na tronie św. Piotra zasiadł w końcu

Strona 111 zwolennik reformy kościelnej, biskup Sturi, przybierając imię Benedykta VII. Jak to jednak często bywało, został on przepędzony przez powracającego z Bizancjum papieża Bonifacego VII i zwrócił się do cesarza o pomoc. Cesarz wyruszył do Italii z żoną Teofano i urodzonym w tym samym roku synem Ottonem III, jednak bez wielkiej armii. Pozwala to domyślać się, jak oceniał sytuację w Rzymie i w Italii. Jego zastępcą w rzeszy został biskup Moguncji Willigis, któremu papież Benedykt VII dopiero co, bo w 975 roku, nadał prymasostwo, stawiając ponad innymi biskupami w kraju. Ponadto w 976 roku powstało biskupstwo w Pradze, podporządkowane archidiecezji mogunckiej. Uważano to, zapewne słusznie, za rekompensatę za zrzeczenie się przez Moguncję biskupstw brandenburskiego i havelberskiego. W Pawii rodzina cesarska spotkała się z cesarzową Adelajdą, którą Otto za pośrednictwem opata Cluny, Majolusa, prosił o pojednanie. Odilo z Cluny bardzo emocjonalnie opisuje spotkanie matki z synem: ponoć oboje z płaczem rzucili się przed sobą nawzajem na ziemię. Na dwór cesarski przybył również arcybiskup Adalbero z Reims, a w jego świcie jeden z najsłynniejszych uczonych swoich czasów, a jednocześnie jedna z najbarwniejszych i najbardziej kontrowersyjnych postaci epoki, mianowicie Gerbert z Aurillac, w owym czasie kierownik szkoły katedralnej w Reims. Dwór wraz z gośćmi udał się drogą morską do Rawenny, gdzie świętowano Boże Narodzenie. Cesarz znalazł tu czas na uczestnictwo w debacie naukowej pomiędzy Gerbertem a byłym kierownikiem magdeburskiej szkoły katedralnej Otrykiem, pełniącym w owym czasie służbę w dworskiej kapeli królewskiej. Tematem był podział nauk i wydaje się, że Gerbert był na dobrej drodze, by zapędzić swojego przeciwnika w kozi róg, aż w końcu cesarz interweniował, zamykając debatę i oszczędzając swojemu kapelanowi wstydliwej porażki. Gerbert został już wprawdzie dobre dziesięć lat wcześniej przedstawiony obu Ottonom, jednak to dzięki tej dyspucie

215/463

zyskał uznanie Ottona II, który niedługi czas potem nadał mu godność opata bogatego klasztoru w Bobbio. Wielkanoc obszedł Otto w Rzymie, nadal w towarzystwie znakomitych gości, do których należał cały szereg biskupów i książąt rzeszy. Sprowadzenie Benedykta VII do Rzymu nawet bez armii nie nastręczyło cesarzowi większych trudności. Antypapież ponownie uciekł do Bizancjum. Wśród uczestników obchodów Wielkanocy znalazł się, obok burgundzkiej pary królewskiej, Konrada i Matyldy, także zachodniofrankijski książę Hugo Kapet. Jego wizyta miała duże znaczenie polityczne, ponieważ stosunki Hugona z królem Lotarem, z którym Otto dopiero co zawarł pokój i przyjaźń, były w owym czasie niezwykle napięte. Otto przyjął jednak Hugona po przyjacielsku i prowadził z nim intensywne rozmowy, których wynikiem było zawarcie amicitia. Saskie kłopoty dopadły Ottona latem 981 roku, gdy zmarł pierwszy biskup Magdeburga, Adalbert. Po 968 roku nic nie wskazywało na to, by problemy lązane z założeniem nowych biskupstw miały nadal trwać. Teraz jednak

Strona 112 doszły one w sposób bardzo gwałtowny do głosu, ponieważ Otto II ustanowił następcą Adalberta w Magdeburgu biskupa merseburskiego Giselhera, wykorzystując jednocześnie tę okazję do zlikwidowania diecezji w Merseburgu. Jej posiadłości zostały częściowo przekazane biskupstwu w Halberstadt, częściowo zaś posłużyły do wzmocnienia nowych biskupstw w Żytycach i Miśni. Kilka grodów przeszło wraz z nominacją Giselherta na własność Magdeburga. Thietmar z Merseburga, który spisał swoją kronikę w dużej mierze po to, by zniszczenie Merseburga i jego skutki nie zatarły się w pamięci potomnych i by się więcej nie powtórzyły, opisał całe wydarzenie niezwykle szczegółowo i stronniczo, a także wskazał i potępił sprawców owej bluźnierczej — z jego punktu widzenia — reformy. Odnośne rozdziały jego dzieła dają znakomity wgląd w sposoby, których imano się dla wcielenia w życie takich decyzji, oraz dają pojęcie o zmiennym układzie sił i o grze intryg, które oplatały całą sprawę. Wedle jego opisu po śmierci Adalberta w Magdeburgu natychmiast uaktywnił się kler i lud, które wybrały na jego następcę Otryka, byłego kierownika szkoły katedralnej. Krótko przedtem (w 980 roku) Otto II sam zagwarantował magdeburczykom prawo wyboru swojego pasterza. Thietmar bez szerszego komentarza wspomina przy okazji relacjonowania wyboru, że arcybiskup Adalbert opowiedział się za swego życia w dość skądinąd widowiskowy sposób przeciwko wyborowi Otryka na swoje miejsce. Już po śmierci natomiast miał się ukazać prepozytowi katedry magdeburskiej Walthardowi i zapewnić go, że Otryk nigdy nie zostanie jego, Adalberta, następcą. Czytelnik rozumie sens tych opowieści dopiero po lekturze następnych rozdziałów. Otóż magdeburczycy, jak to było w zwyczaju, wysłali do Italii delegację z prośbą do cesarza o zaakceptowanie ich decyzji. Zgodnie z zasadami nie zwrócili się jednak do władcy bezpośrednio, ale wybrali na swojego rzecznika biskupa Giselhera z Merseburga, który przebywał w Italii na dworze Ottona. Miał on zapoznać cesarza z

217/463

ich sprawą i wstawić się za nią u niego. Giselher obiecał, że to uczyni, lecz

niebawem sobie samemu okazał największą życzliwość w tej sprawie. Albowiem doniósłszy cesarzowi o tym, co usłyszał, rzucił się z pokorą do jego nóg i prosił o arcybiskupstwo dla siebie samego jako z dawna obiecaną i oczekiwaną nagrodę za swoją długoletnią służbę. I uzyskał je natychmiast za zgodą Bożą. (Thietmar III, 13)¹ Przeciągnąwszy cesarza na swoją stronę, Giselher przekupił książąt, a zwłaszcza rzymskich sędziów, by wprowadzić swój zamiar w czyn. Uzyskał również pomoc papieża Benedykta VII. W Rzymie odbył się synod, na którym papież zapytał owych sędziów — Thietmar ma tu na myśli biskupów miasta Rzymu:

¹ Kronika Thietmara, przeł. M. Z. Jedlicki, Poznań 1953 (wyd. 2: Kraków 2005). Cytaty z Kroniki, jeśli nie zaznaczono inaczej, podawane będą za tym przekładem (przyp. tłum.).

Strona 113 czy godzi się mianować Giselhera arcybiskupem, z uwagi na to, że nie miał on stałego biskupstwa, ponieważ to, które dotąd posiadał (czyli Merseburg), zostało nieprawnie odebrane biskupowi Hildiwardowi, jak ten się zresztą sam zawsze użalał, (tamże III, 14)² Odpowiedź brzmiała, że taka nominacja nie będzie sprzeczna z zasadami prawa kanonicznego. I tak by faktycznie było, gdyby prawdziwe okazało się założenie, że niedawna fundacja Merseburga stanowiła naruszenie praw diecezji halberstadzkiej. Podjęta przez synod rzymski decyzja stała bowiem w oczywistej sprzeczności z postanowieniami synodu w Rawennie z 968 roku, których podstawą była zgoda Hildiwarda na założenie Merseburga i gotowość odstąpienia przez niego nowemu biskupstwu części diecezji halberstadzkiej. Decyzja została niezwłocznie wprowadzona w życie i arcybiskup Giselher udał się do Magdeburga w towarzystwie zaufanego człowieka cesarza, biskupa Dytryka z Metzu. Ten miał zapewne zadbać o to, by podział Merseburga pomiędzy pozostałe biskupstwa przebiegł bez tarć. Thietmar wyrażał się o Dytryku wyłącznie pogardliwie:

był to zausznik i ulubieniec cesarza, jeden z gromady przekupionych, który dostał od arcybiskupa 1000 talentów w złocie i srebrze za utajnienie prawdy. Gdy raz przed jutrznią pewien człowiek pozdrawiał go z polecenia cesarza, rzekł doń z ironią: Niechaj Bóg nasyci cię złotem w przyszłym życiu, skoro my wszyscy, razem wzięci, nie możemy uczynić tego tu na ziemi! (tamże III, 16)

219/463

Czego Thietmar przy całym swym oburzeniu nie mówi wprost, a czego był z pewnością świadom, to że w całej akcji dopatrzyć się można ścisłej współpracy między biskupami Adalbertem z Magdeburga, Hildiwardem z Halberstadt i Giselherem z Merseburga z jednej strony a Ottonem II i jego najbliższymi doradcami z drugiej: współpraca ta miała na celu daleko idącą rewizję jednego z podstawowych zamysłów Ottona Wielkiego. Decyzja o owej rewizji zapadła zapewne jeszcze za życia Adalberta, o czym świadczy jego stosunek do swoich potencjalnych następców na stolcu magdeburskim. Przyczyny takiego zmodyfikowania pierwotnej koncepcji wolno chyba upatrywać w fakcie, że materialne podstawy funkcjonowania tak wielu starych i nowych biskupstw były uważane za niewystarczające. Kanonicznego uzasadnienia rewizji dostarczył jednak biskup halberstadzki Hildiward, twierdząc, że diecezja merseburska została bezprawnie wykrojona z biskupstwa Halberstadt. Ofiarą reorganizacji padło tym samym to właśnie biskupstwo, które Otto Wielki poświęcił św. Wawrzyńcowi, patronowi dnia bitwy na Lechowym Polu. Rzadko która decyzja ściągnęła jednak na władcę — wedle średniowiecznych wyobrażeń — taki gniew boży, jak właśnie rozwiązanie biskupstwa w Merseburgu. Thietmar rozpoczyna relację o ówczesnych wypadkach niemalże triumfalnym

² Przekład M. Z. Jedlickiego został nieco zmieniony (przyp. tłum.).

Strona 114 tonie, zamieszczając taką oto uwagę: „Lecz uważ, czytelniku, co za wypadki nastąpiły po tym dziele zniszczenia!” (III, 16). Następnie kronikarz relacjonuje, zresztą w złej kolejności chronologicznej, co się zdarzyło po likwidacji Merseburga: wielkie powstanie Słowian (983), nieudana wyprawa Ottona II do południowej Italii, zakończona krwawą porażką pod Cotrone (982), i w końcu niespodziewana śmierć zaledwie dwudziestoośmioletniego władcy. Wszystko to było dla Thietmara — i z pewnością nie tylko dla niego — konsekwencją „grzechu” Ottona II, jakim było rozwiązanie biskupstwa merseburskiego. Fakt że ów szereg gęsto po sobie następujących katastrof mógł dawać do myślenia. Zacznijmy wszakże od początku. Powód do interwencji na południu Italii dały coraz to gwałtowniejsze ataki Saracenów pod przywództwem emira Abu al Qâsima na italski ląd. Ułatwiał je kryzys polityczny w Bizancjum po śmierci Jana Tzimiskesa (976), który sprawił, że cesarstwo wschodnie przestało chwilowo spełniać swoją funkcję obrońcy przed arabskimi uderzeniami. Niebezpieczeństwo ze strony Saracenów wzrosło z całą pewnością, gdy w 981 r. zmarł Pandulf Żelaznogłowy, któremu przekazane zostały niedługo przedtem we władanie księstwa Kapui i Benewentu, a także marchia Spoleto i Camerino. Kwestia następstwa po nim wywołała pewne zawirowania, tak że obecność cesarza była w owej chwili z pewnością pomocna, jeśli nie konieczna. Otto II starannie przygotował się do tej wyprawy, o czym dowiadujemy się m.in. z zestawienia kontyngentów wojskowych, w którym władca przywoływał do siebie do Italii świeckich i duchownych możnych z dokładnie określoną liczbą ciężkozbrojnych jeźdźców: „Biskup Erkenbald (ze Strasburga) niech przyśle 100 ciężkozbrojnych; opat Murbach, niech przyprowadzi 20, biskup Balzo (ze Spiry) niech przyśle 20, biskup Hildebald (z Wormacji) niech przywiedzie 40”. W sumie zmobilizowano 2100 ciężkozbrojnych, których panowie mieli przysłać bądź osobiście przywieść do Italii. Mieli oni pochodzić ze wszystkich części rzeszy poza Saksonią, która była zapewne wystarczająco zaprzątnięta

221/463

obroną przed Słowianami. Około 80 procent kontyngentów wystawiały instytucje kościelne, co dobrze unaocznia ich znaczenie dla potęgi militarnej ottońskiego władztwa. Jako że przysłane oddziały połączyły się z tymi, które przebywały już w Italii, to choć nie znamy nawet w przybliżeniu wielkości tych ostatnich, należy założyć, że na zamierzoną wyprawę Otto dysponował wielką armią. Nie można zatem w żadnym razie powiedzieć, że kampania kalabryjska Ottona została przygotowana i przeprowadzona pośpiesznie czy nieudolnie. Mimo to okazała się całkowitą katastrofą. Początkowo udało się Ottonowi zdobyć Salerno, gdzie władca obszedł święta Bożego Narodzenia 981 roku i skąd planował dalszą wyprawę na rok 982. Wielkanoc spędził w Tarencie, a w tym czasie emir przeprowadził z Sycylii desant na italski ląd i był zdecydowany podjąć walkę o południową Italię. 15 lipca doszło przy Capo Colonne nieopodal Cotrone (dziś Crotone) do bitwy między obiema armiami, w której szala

Strona 115 zwycięstwa przechylała się początkowo na rzecz wojsk Ottona. Poległ wówczas nawet sam emir. Potem jednak do walk włączyły się niespodziewanie saraceńskie odwody i karta całkowicie się odwróciła. Oddziały Ottona zostały ze szczętem rozbite; po raz pierwszy od czasów niszczycielskich najazdów węgierskich opłakiwano niezliczonych poległych, wśród nich kilku biskupów i wielu grafów ze wszystkich części rzeszy. Księgi nekrologiczne rozmaitych instytucji kościelnych wyliczają długie listy poległych, dodając na końcu: „zabici z wieloma innymi”. Sam cesarz znalazł się w najwyższym niebezpieczeństwie i salwował się w końcu ucieczką wpław na bizantyński statek, co wszelako zmieniło jedynie charakter zagrożenia, nie zażegnując go. Kapitan owego statku zauważył bowiem, jak cennego pasażera przyjął na pokład, i powziął zamiar popłynięcia z cesarzem do Bizancjum, prawdopodobnie by otrzymać wysoką nagrodę za swojego więźnia. Dzięki podstępowi udało się Ottonowi wyskoczyć ze statku pod Rossano i znów wpław dotrzeć do brzegu, gdzie znalazł ratunek. Szczęśliwe dla niego osobiście zakończenie całej historii nic wszakże nie zmieniło w tym, że kontynuowanie kampanii było już absolutnie niemożliwe i władca musiał przez Kapuę wrócić do Rzymu. W drodze dotarły do niego następne hiobowe wieści, okazało się bowiem, że zmarł szwabski książę Otto oraz opat Fuldy Werinher. Oba te zgony nie miały zapewne żadnego związku z bitwą pod Cotrone. Śmierć Ottona pozbawiła jednak cesarza jego najważniejszej świeckiej podpory w królestwie i zapewne również najbliższego mu osobiście krewnego. Po otrzymaniu wieści o klęsce pozostali w rzeszy możni wysłali pismo do cesarza, pilnie domagając się spotkania z władcą. Otto faktyczne przybył w maju na wiec do Werony, gdzie podjęto cały szereg ważnych decyzji personalnych. Księstwa Bawarii i Szwabii otrzymały nowych zwierzchników: Bawarię objął Henryk, przedstawiciel starego rodu Liutpoldingów, ten sam, który jako książę Karyntii wziął udział w buncie Henryka Kłótnika i został za to pozbawiony stanowiska. Teraz

223/463

zatem zrehabilitowano go, podczas gdy Henryk Kłótnik nadal pozostawał w niewoli w Utrechcie. Szwabię otrzymał Konrad z rodu Konradynów, brat poległego pod Cotrone grafa Udona. Jak to często bywa, w źródłach nie pada ani słowo o tym, jakie grupy interesów wstawiły się za owymi dwoma nowymi książętami. Nie wiemy również, czy podniesiono w ogóle kwestię ewentualnego przywrócenia Henryka Kłótnika do uczestnictwa w życiu politycznym kraju. W Weronie zapadła wszakże jeszcze jedna decyzja personalna, która akurat w kontekście tego wiecu raczej zaskakuje. Otóż możni obrali królem trzyletniego wówczas Ottona III i dziecko zostało od razu przewiezione z Werony do Akwizgranu, gdzie miało zostać namaszczone i ukoronowane przez arcybiskupa Moguncji Willigisa i arcybiskupa Rawenny Jana. Nie otrzymujemy żadnego wyjaśnienia, dlaczego akurat w tej chwili sprawa zapewnienia

Strona 116 następstwa tronu małoletniemu synowi królewskiemu trafiła pod obrady. W Weronie nie zdawano sobie z pewnością sprawy, jak ważna okaże się ta decyzja. Tak więc na podstawie znanych nam rezultatów wiecu nie sposób wyciągnąć wniosków na temat ewentualnej politycznej reakcji panów rzeszy na klęskę pod Cotrone, którą zdawało się zapowiadać wysuwane przez nich żądanie spotkania z cesarzem. Po wiecu cesarz powrócił do południowej Italii choć trudno powiedzieć, co właściwie usiłował w ten sposób osiągnąć. Wydaje się, że nie towarzyszyła mu żadna większa armia. O wyprawie tej dowiadujemy się zresztą wyłącznie z pojedynczych dokumentów cesarskich. Otto wkrótce zawrócił i przybył do Rzymu, ponieważ śmierć papieża Benedykta VII sprawiła, że taka wizyta była chwilowo wysoce wskazana. Tymczasem w Saksonii doszło do następnej katastrofy. Plemiona słowiańskie na wschód od Łaby podjęły wspólny bunt i w jednej chwili zachwiały lokalnymi podstawami władzy Ottonów w Saksonii. Książę Obodrzyców Mściwoj najechał i zniszczył Hamburg, Lucice i Hawelanie zaatakowali miasto Havelberg i 29 czerwca zabili tamtejszego biskupa Dudona. Wkrótce zajęli Brandenburg, czyli drugą siedzibę biskupią na terytorium słowiańskim. Tym razem biskup uciekł, jednak Słowianie wyciągnęli z grobu i obdarli z kosztowności szczątki jego poprzednika. Można odnieść wrażenie, że za jednym zamachem zniweczono wszystkie osiągnięcia polityki misyjnej i szerzej polityki wschodniej ostatnich dziesięcioleci. Nie jest pewne, czy wolno nam uznać porażkę w południowej Italii za bezpośrednią przyczynę słowiańskiego ataku. Thietmar, nasz główny informator, jako powód powstania podaje „zarozumiałość” margrabiego Dytryka. Adam z Bremy i Helmold z Bosau przytaczają historię, która konkretyzuje ten zarzut. Przed słowiańskim księciem Mściwojem roztoczono mianowicie perspektywę małżeństwa jego syna z siostrzenicą saskiego księcia Bernharda. W związku z tym miał on ponoć wystawić na italską wyprawę Ottona II tysiąc jeźdźców, którzy wszyscy zginęli w trakcie kampanii. Mimo to margrabia Dytryk zgłosił

225/463

zastrzeżenia co do zaplanowanego małżeństwa, czyniąc uwagę, że krewnych księcia nie należy dawać psu. Niezależnie od prawdziwości tej opowieści daje ona dobry obraz uprzedzeń i arogancji, które panowały z pewnością nie tylko po saskiej stronie. W takiej atmosferze wieść o klęsce w południowej Italii mogła odegrać rolę iskry, od której wybuchła beczka prochu. W każdym razie dynamika słowiańskiego ataku przemawia przeciwko uznaniu, że powstanie wybuchło wyłącznie z powodu zarozumiałości jednego margrabiego. Połączonym siłom świeckich i duchownych możnych Saksonii (byli wśród nich arcybiskup Giselher i biskup Hildiward) udało się jedynie powstrzymać wtargnięcie Słowian na tereny na zachód od Łaby. Saskie pospolite ruszenie pokonało Słowian w Starej Marchii (Altmark) i zmusiło ich do ucieczki. Mimo to konsekwencje owego powstania słowiańskiego były nad wyraz poważne.

Strona 117 Wystarczy wspomnieć, że dopiero w XII wieku do biskupstw w Brandenburgu i Havelbergu mogli powrócić ich duszpasterze. Arcybiskupstwo magdeburskie straciło drugie i trzecie — po likwidacji Merseburga — biskupstwo pomocnicze, a sam Magdeburg stał się miastem biskupim położonym na zagrożonej granicy. Thietmar z Merseburga postrzega ów bunt słowiański jako pierwszą konsekwencję likwidacji biskupstwa merseburskiego — i na pewno nie był on jedynym, który widział związek pomiędzy obydwoma wydarzeniami. Jeszcze w tym samym roku wydarzyła się trzecia katastrofa: 7 grudnia w Rzymie zmarł Otto II. Usiłował on pokonać chorobę, na którą zapadł, za pomocą niezwykle gwałtownej kuracji — nadaremnie. Miał jednakże tyle czasu, by rozdysponować swoje pieniądze: część podarował Kościołowi, część biednym, część swojej siostrze Matyldzie, część w końcu swoim sługom i wojownikom. Następnie wyspowiadał się po łacinie papieżowi i obecnym biskupom i kapłanom, otrzymał rozgrzeszenie i zmarł. Jako jedyny z cesarzy został pochowany przy wejściu do atrium Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Do streszczonego powyżej opisu śmierci Ottona Thietmar dołącza modlitwę:

Ja zaś [...] błagam w pokorze Boga i Pana nieba i ziemi, aby odpuścił mu łaskawie wszystkie jego grzechy wobec mojego kościoła. [...] Na mocy mej władzy niezasłużenie mi udzielonej rozgrzeszam go i ciebie, mój następco, usilnie proszę, abyś użyczył mu z całego serca przebaczenia, którego nie powinno się odmawiać nikomu na łożu śmierci. (III, 25) Takich słów użyć może tylko ktoś, kto był głęboko przekonany, że „grzech” likwidacji Merseburga pociągnął za sobą boską karę. Synowi Ottona Wielkiego dane było panować dziesięć lat. Musiał on w dużej mierze stawiać czoła problemom, które pozostawiła mu w

227/463

spadku ojcowska polityka: rozgrywkom w południowej Italii, skutkom założenia biskupstwa w Magdeburgu, wybujałym ambicjom królewskich krewnych i pogańskim Słowianom Połabskim. Nie sposób powiedzieć, by sprzyjała mu fortuna, nie ma wszakże również powodów, by zarzucać mu, że nie podołał zadaniu ochrony wielkiej schedy po ojcu. Wczesna śmierć w wieku 28 lat nie pozwala właściwie na sporządzenie „bilansu jego życia”.

Strona 118

5 Otto III Kryzys sukcesyjny i czasy regencji Śmierć panującego wywoływała z reguły w średniowiecznych władztwach niepewność i wprowadzała stan pewnego zawieszenia, ponieważ władza w owych czasach zasadzała się na związkach osobistych. W praktyce oznaczało to, że zmiana na szczycie pociągała za sobą zmiany w dalszych szeregach, nowy panujący bowiem tworzył swoje najbliższe otoczenie od początku. Zachodziły zatem większe bądź mniejsze przesunięcia w kręgu osób, które cieszyły się łaską władcy i miały doń dostęp. Stabilność kraju była zatem zagrożona szczególnie wówczas, gdy nie istniała zgoda w kwestii następstwa tronu. Tak właśnie było w 983 roku. W Zielone Światki 983 roku Otto II polecił wynieść swojego trzyletniego syna do godności współpanującego, po czym dziecko zostało wysłane do Akwizgranu i tam ukoronowane przez Jana, arcybiskupa Rawenny, i Willigisa, arcybiskupa Moguncji. W trakcie ceremonii pojawił się ponoć nagle poseł ze smutną wieścią o śmierci Ottona II, co gwałtownie zakończyło uroczystości. Szybko okazało się zresztą, że owa koronacja nie stanowi żadnej gwarancji bezproblemowego przejęcia władzy. Możliwych jest kilka wyjaśnień takiego stanu rzeczy: możni — a wśród nich zwłaszcza biskupi — zdawali się żywić obawę przed długim okresem, w którym władzę sprawowałby małoletni. Dla takiej postawy istniało nawet uzasadnienie w Starym Testamencie: „Biada tobie, ziemio, której król jest dziecięciem, i której książęta rano jadają”

229/463

(Koh 10,16)¹. Pilne, czekające na rozwiązanie sprawy bieżące — przede wszystkim sytuacja na granicy słowiańskiej, ale również w Italii — potrzebowały ponadto sprawnych i skutecznych rządów, których nie mógł zapewnić regent, ktokolwiek by nim został. Problem regencji potęgowała dodatkowo okoliczność, że najbliższym męskim krewnym Ottona był Henryk Kłótnik, więziony od pięciu lat w Utrechcie. Co dość oczywiste, na wieść o śmierci cesarza został on zwolniony przez biskupa Folkmara i począł natychmiast dochodzić swoich praw. Powołując się na prawo bliższości krwi (ius propinquitatis), polecił biskupowi

¹ Biblia w przekładzie Jakuba Wujka (Ekkiesiastes 10,16).

Strona 119 Kolonii Warinowi, by wydał mu małego Ottona, co ten uczynił, nie robiąc zresztą w tej kwestii większych trudności. Jakkolwiek osobliwe może się to wydawać współczesnemu obserwatorowi, wedle ówczesnych wyobrażeń nie stanowiło problemu, by po śmierci Ottona II Henryk mógł się na powrót domagać przyznania mu należnego miejsca w politycznej strukturze rzeszy. Co by to miało być za miejsce, nie było na pewno ustalone i zależało od tego, jakie wsparcie otrzyma Henryk dla swoich planów. O tym, że sytuacja groziła wybuchem konfliktu, możemy się domyślać jedynie z zaskakującego postępowania kobiet z rodziny królewskiej: otóż cesarzowa Teofano, Adelajda i przeorysza Matylda z Quedlinburga przez pół roku po śmierci Ottona pozostały w Italii i powróciły do rzeszy dopiero wówczas, gdy pojawiło się już na horyzoncie kompromisowe rozwiązanie kwestii następstwa tronu. Innymi słowy dały one zrazu Henrykowi Kłótnikowi wolną rękę i to z pewnością nie dlatego, że uważały go od początku za właściwego opiekuna prawnego dla królewskiego dziecka. Do dziś pozostaje niewyjaśnione, ani co sam Henryk naprawdę zamierzał, ani nawet z jakimi planami publicznie obnosił się po swoim uwolnieniu. Jego zamysł przewidywał bez wątpienia jakąś formę aktywnego włączenia się w sprawowanie władzy królewskiej. Nie jest jednak pewne, czy chciał on pozbawić tronu swojego młodego krewnego, któremu wielu możnych złożyło już hołd i który został namaszczony na króla, czy też widział siebie jedynie w roli regenta. Przekazy źródłowe w kwestii celów Henryka nie są całkiem jasne — istnieje sporo przesłanek zarówno za jedną, jak i za drugą możliwością. Nie sposób wszelako zaprzeczyć, że Henryk podszedł do sprawy niezwykle ambitnie i bezpośrednio po wypuszczeniu z niewoli bardzo intensywnie zabrał się do dzieła. Książę wysłał posłów do zachodniofrankijskiego króla Lotara, który był spokrewniony z Ottonem III w tym samym stopniu co on sam, i umówił się z nim na spotkanie w Breisach, by zawrzeć przyjaźń i sojusz. Skusił Lotara, obiecując mu ponoć, że jest gotów oddać mu

231/463

Dolną Lotaryngię (Belgica), gdzie jako wasal rzeszy rządził w owym czasie brat zachodniofrankijskiego króla, Karol. Potem wszelako Henryk z nieznanych nam przyczyn zląkł się wyprawy na południe i wyruszył do Saksonii. Wówczas to w Lotaryngii grupa ważnych możnych po raz pierwszy zdecydowanie opowiedziała się za Ottonem III: zachodniofrankijscy królowie Lotar i Ludwik spotkali się w Liège z panami lotaryńskimi, wśród których znajdowali się m.in. książę Dolnej Lotaryngii Karol, arcybiskup Trewiru Egbert i biskup Metzu Dytryk. Na spotkaniu zobowiązano się pod przysięgą poprzeć władzę Ottona III i przeciwstawić się Henrykowi. W Saksonii Henryk korzystał z każdej sposobności, by publicznie dać wyraz swoim królewskim ambicjom i skłonić możnych do poparcia jego dążeń. Thietmar z Merseburga, opierając się na przekazie roczników quedlin-

Strona 120 burskich, zrelacjonował ową działalność Henryka, jesteśmy zatem w stanie dobrze przyjrzeć się sposobom, za pomocą których książę domagał się uznania swoich praw do korony. Z narracji Thietmara trudno wyciągnąć wniosek, by działalność ta miała na celu wyłącznie osiągnięcie godności współpanującego u boku Ottona III. Zaraz na początku swojej relacji Thietmar odnotowuje poważny błąd Henryka: w Korbei mieli wyjść Kłótnikowi naprzeciw dwaj grafowie sascy, Dytryk i Siegbert, i krocząc boso, prosić go o przebaczenie. Henryk wszakże odmówił. Nigdzie nie jest powiedziane, co książę miałby im wybaczać, jednak wydaje się, że tym zachowaniem zaprzepaścił on swoje widoki na tron, gdyż możni w X wieku oczekiwali od władcy właśnie wielkoduszności (clemetia). Wiele spraw konfliktowych bywało rozstrzyganych za pomocą próśb o przebaczenie, do których panujący się przychylał. Praktykę tę Henryk ostentacyjnie odrzucił, co nie pozostało dla niego bez konsekwencji. W wyniku odmowy grafowie postanowili teraz „odciągnąć od księcia wszystkich swoich krewnych i przyjaciół” (Thietmar IV, l)². Co skłoniło Henryka do owego nierozważnego politycznie posunięcia, pozostaje niestety tajemnicą. Thietmar relacjonuje owe wydarzanie dość beznamiętnie i nie opowiada się za żadną ze stron; jego narracja jest zresztą — w przeciwieństwie do roczników quedlinburskich — niezwykle ostrożna w ferowaniu negatywnych sądów o Kłótniku. Ową przychylną neutralność wyjaśnia się przede wszystkim tym, że syn Kłótnika, cesarz Henryk II, doprowadził do ponownej fundacji Merseburga i ustanowił Thietmara biskupem. W Saksonii Henryk zaprosił wszystkich możnych do Magdeburga na obchody Niedzieli Palmowej, tak jak to było w zwyczaju królów ottońskich. Usiłował przy tym wynegocjować poparcie panów dla swojego wyniesienia do godności królewskiej. Możni mieli w większości odwlekać swoją decyzję pod pretekstem, że muszą się wpierw postarać o przyzwolenie od króla, któremu już wcześniej przysięgli wierność. Gdy podczas negocjacji Henryk okazał ociągającym się swoją nieżyczliwość (indignatio), ci oddalili się i potajemnie naradzali, jak udaremnić

233/463

jego zamiar. Henryk zatem otwarcie — choć raczej bez wielkiego powodzenia — agitował w Magdeburgu za poparciem dla swojej koronacji. Jego stronnictwo było wszakże na tyle liczne, że w Wielkanoc Henryk mógł odwiedzić Quedlinburg — nawiązywał tym samym ponownie do tradycyjnego sposobu spędzania świąt przez królów ottońskich. Na obchody miała się ponoć stawić do Quedlinburga wielka liczba panów rzeszy. Inni z kolei wysłali posłów: chodziło o to, by nie zostać zmuszonym do uczestnictwa w rytuałach, których przeprowadzenia można się było spodziewać po Henryku w takiej sytuacji. I rzeczywiście, „podczas tych uroczystości jego zwolennicy obwołali go królem i śpiewali na jego cześć hymny pochwalne”

² Tłumaczenie M.Z. Jedlickiego zostało nieco zmienione (przyp. tłum.).

Strona 121 (Thietmar IV, 2)³. Obecnych przymuszano w takich razach do udziału w ceremoniach, tak więc niestawienie się było jedyną możliwą reakcją tych, którzy w kwestii następstwa tronu optowali za innym rozwiązaniem. Zwraca uwagę, jak bardzo ostrożny jest Thietmar przy wskazywaniu osób, które były skłonne poprzeć Henryka. Wymienia mianowicie tylko trzy imiona: księcia Polski Mieszka, księcia Czech Bolesława i księcia słowiańskiego Mściwoja. Wszyscy oni mieli pod przysięgą zobowiązać się do pomocy Henrykowi jako swojemu królowi. Ostatni z wymienionych zaledwie rok wcześniej najechał i spalił Hamburg, dwaj pierwsi byli uczestnikami conspiratio Henryka przeciw Ottonowi II, za którą Kłótnik został ekskomunikowany i uwięziony. Nie mówiąc tego expressis verbis, Thietmar poprzez wskazanie tylko tych trzech imion mimo wszystko dystansuje się wyraźnie od stronnictwa Henryka Kłótnika. Kiedy przychodzi następie do wyliczenia tych, którzy bądź to nie przybyli do Quedlinburga, bądz to zbiegli ze zjazdu i spotkali się w Asselburgu z panami o podobnych przekonaniach politycznych, by zjednoczyć się z nimi przeciwko dążeniom Henryka Kłótnika, Thietmar staje się wręcz wylewny:

[Byli to: z]e wschodu książę Bernhard i margrabia Thiedryk, a wraz z nimi grafowie: Ekkehard, Binizo, Esiko, graf a zarazem duchowny Bernward, Zygfryd z synem i bracia Fryderyk i Ziazo; z miejscowej prowincji: bracia Dytryk i Siegbert, Hoiko, bracia Ekkehard i Bezeko, Brunning ze swoimi ludźmi oraz rycerze św. Marcina, których wielka liczba stawiła się z zachodu z rozkazu arcybiskupa Willigisa. (Thietmar IV, 2)?

235/463

Za pomocą owej relacji Thietmar podkreśla, że wśród saskiego możnowładztwa powszechny był brak akceptacji dla Henryka, natomiast otrzymał on wsparcie wyłącznie od tych książąt, do których Sasi mieli bardzo negatywny stosunek. Nie jest powiedziane, jak to możliwe, by przy takiej dysproporcji sił Henryk zarówno w Magdeburgu, jak i w Quedlinburgu był „głównym rozgrywającym”, a jego przeciwnicy ustępowali mu pola. Nie powiedziano nam również, ilu biskupów było w owym czasie gotowych poprzeć Henryka Kłótnika i czy znajdował się wśród nich arcybiskup magdeburski Giselher. Spotkanie w Asselburgu miało dla Henryka bardzo konkretny i bardzo nieprzyjemny efekt: zawiązano sprzysiężenie, którego celem było udaremnienie mu jego zamiarów. Na wieść o powstaniu owego sprzysiężenia (coniuratio) Henryk bezzwłocznie zareagował, wykonując dość typowy manewr: za pomocą ostrzegawczych działań militarnych usiłował bądź to rozproszyć swoich przeciwników, bądź to skłonić ich do pójścia z nim na ugodę. W tym celu wyruszył ze znacznym oddziałem swoich stronników do Werli, nieopodal miejsca zjazdu swoich przeciwników, wysyłając do nich jednocześnie biskupa Utrechtu Folkmara, by postarał się o rozwiązanie problemu drogą negocjacji.

³ Tłumaczenie M.Z. Jedlickiego zostało nieco zmienione (przyp. tłum.). ? Fragment w przekładzie własnym tłumaczki.

Strona 122 Do rozmów wszelako nie doszło, a to, jak się zdaje, z tego względu, że Henryk ponownie zmienił plany i nie wyjaśniwszy sytuacji w Saksonii, wyruszył do Bawarii. Znalazł tu poparcie bawarskich biskupów i niektórych grafów po czym pospieszył dalej, by spotkać się w Bürstadt z przedstawicielami Franków i Szwabów. W negocjacjach z nimi stało się jednak jasne, że nie są oni gotowi „złamać wierności zaprzysiężonemu królowi” (IV, 4). To, co mogliśmy zaobserwować dzięki relacji Thietmara, to dokonany przez kandydata na króla objazd kraju, podczas którego otwarcie dawał on wyraz swoim władczym ambicjom i starał się o poparcie. Otrzymał je od niektórych możnych w Saksonii, od potężnych wschodnich sąsiadów i od Bawarów, jednak Frankowie i Szwabowie całkowicie mu go odmówili. Podobnie jak wielu Sasów uznali oni wsparcie planów Henryka za nie do pogodzenia z przysięgą, którą złożyli uprzednio Ottonowi III. Owo zachowanie frankońskich i szwabskich możnych potwierdza raz jeszcze, że Henryk starał się raczej o coś więcej niż jedynie godność współpanującego. Po takim objeździe Henryk zyskał rozeznanie, jakie jest jego zaplecze polityczne w kraju, i mógł postanowić, czy zamierza trwać przy swojej kandydaturze, a więc czy odważy się na zbrojne wystąpienie. W obliczu zastanej sytuacji Henryk nie zdecydował się na orężne starcie, ale już w Bürstadt zapewnił pod przysięgą, że odda królewskie dziecko matce. Owa obietnica była jednoznaczna z poniechaniem starań o tron królewski. Warto też zauważyć, że sam Henryk miał wielki udział w tym, iż konflikt nie zaostrzył się. Starał się o poparcie dla swojej sprawy za pomocą wszystkich stosowanych ówcześnie środków, do których — obok składania obietnic — należało również odgrażanie się przeciwnikom poprzez afiszowanie się z wielkością posiadanego poparcia. Gdy okazało się, że owo poparcie będzie mimo wszystko niewystarczające, sam zdecydował o zakończeniu zabiegów o koronę. Dopiero teraz wróciły do kraju cesarzowe, „które dotąd oczekiwały z pokorą wyciszenia Bożego w Pawii” (IV, 8) i w Rohr w Turyngii

237/463

przejęły małego władcę z rąk Henryka Kłótnika, który tym samym wypełnił dane wcześniej przyrzeczenie. Razem z cesarzowymi przybył na rozmowy król Burgundii Konrad, brat cesarzowej Adelajdy i zarazem teść Henryka Kłótnika. Przywołano go zapewne, by pośredniczył w omawianiu rozmaitych trudnych kwestii, które pozostały jeszcze do uregulowania: przede wszystkim chodziło zapewne o pytanie, jaką pozycję po swojej politycznej kapitulacji powinien zająć w rzeszy Henryk. Współczesnego czytelnika irytuje, gdy źródła nie zajmują się przede wszystkim owymi politycznymi aspektami sprawy, lecz mówią o czymś całkiem innym. Otóż — jak pisze Thietmar — kiedy zajechano do Rohr, na niebie miała się ukazać gwiazda. Ten znak — mający swój łatwo rozpoznawalny odpowiednik w gwieździe betlejemskiej, wiodącej trzech króli — przeraził ponoć przedstawicieli „błądzącego” stronnictwa, skłonił ich do opamiętania i porzucenia swych zamiarów. Ani same znaki, ani ich

Strona 123 interpretacje nie powstrzymały jednak stron od zaciętych zmagań o szczegóły politycznej ugody. Ani w Rohr, ani podczas następnego spotkania, które miało miejsce w Bürstadt, nie udało się wypracować w owych sprawach rozwiązania, które zadowoliłoby wszystkich. Wręcz przeciwnie — jak się można było spodziewać, doszło do poważnych spięć pomiędzy Henrykiem Kłótnikiem a jego imiennikiem i następcą na stanowisku księcia Bawarii, który, co zrozumiałe, nie miał prawdopodobnie ochoty rezygnować ze swej godności. Trwało ponad rok, nim po dalszych negocjacjach i po interwencjach kolejnych pośredników, m.in. grafa imieniem Herman, rozwiązano w końcu najważniejszy problem: kto ma w przyszłości piastować godność księcia Bawarii. Henryk Młodszy długo opierał się przed ustąpieniem Kłótnikowi. W końcu jednak skłoniono go do rezygnacji, choć nie wiemy za pomocą jakich argumentów i środków to uczyniono. Objął on ponownie swoje stanowisko księcia karynckiego, Henryk Kłótnik zaś został przywrócony do godności księcia Bawarii. Jest więcej niż prawdopodobne, że było to zadośćuczynienie za rezygnację z użycia siły, w czasie gdy forsował on swoje ambicje królewskie. Wydaje się, że król burgundzki Konrad i inni mediatorzy pracowali skutecznie i nie jest zaskoczeniem, że źródła nie przytaczają żadnych szczegółów owych układów: zabiegi negocjatorów nie były sprawą publiczną, a ich dyskrecja stanowiła — nie tylko w tym przypadku — warunek sukcesu. Środki i metody, za pomocą których wypracowywano porozumienie, nie były podawane do powszechnej wiadomości, upubliczniono za to w specyficzny sposób sam fakt zawarcia kompromisu i powstały wskutek tego nowy układ sił. Procedurę tę dobrze opisuje termin „inscenizacja” czy też „przedstawienie”: wszyscy zainteresowani dawali wówczas publicznie wyraz nowym stosunkom, odgrywając „role”, które miały symbolizować przyjęte przez nich zobowiązania. Widzowie spełniali w takim wydarzeniu funkcję świadków i tym samym gwarantów faktycznej realizacji tego, co zostało zaprezentowane. W

239/463

źródłach znajdujemy dwie „inscenizacje” odnoszące się do omawianych wyżej spraw. Na początku odbyło się spotkanie we Frankfurcie, gdzie wedle roczników quedlinburskich (pod rokiem 985) wydarzyło się, co następuje:

Gdy król-dziecko Otto III przybył do Frankfurtu, zjechał tam również i on (tj. Henryk) i ukorzył się należycie, by uniknąć kary za swój bezprawny zryw. Pokorny szatą i gestem, złożywszy razem obie ręce, nie wstydził się na oczach całego tłumu, w obecności kobiet z rodziny cesarskiej, w których rękach spoczywała piecza nad krajem: babki, matki i ciotki królewskiego dziecka, poddać się jako wasal chłopcu, którego — sierotę — niegdyś uwięził i którego królestwo przywłaszczył sobie przemocą. Z prawdziwą wiernością przyrzekł dalej służyć mu, dla siebie nie liczył zaś na nic prócz życia i prosił wyłącznie łaskę. Jednakże kobiety, [...] dzięki których trosce sprawowano pieczę nad krajem i młodością króla, niezwykle uradowane pokornym uniżeniem się takiego pana, podniosły go z zasłużoną czcią — jest bowiem zwyczajem wielkodusznych nie tylko nie

Strona 124 odpłacać złem za dobro, ale wręcz odwzajemniać się dobrem za zło — i gdy został ułaskawiony i takoż podniesiony do godności książęcej, uczciły go — jak tego wymaga pokrewieństwo — należnym uczuciem, nie tylko jako jednego ze zwykłych, ale jednego z najserdeczniejszych przyjaciół. Opisany tu został rytuał, w którym niejako „odegrano” wypracowane wcześniej rozwiązanie problemu. Henryk pokornie poprosił o życie, przebaczenie i łaskę, podporządkował się młodocianemu królowi jako wasal i został przez panie z rodziny cesarskiej z czcią podniesiony i przywrócony do godności książęcej. Następnie obie strony poczęły odnosić się do siebie z miłością, jak tego wymagało pokrewieństwo. Wydaje się, że owa ceremonia została stworzona specjalnie na użytek tej konkretnej sytuacji: znaleźć w niej można elementy typowego rytuału ustanowienia więzi lennej, ale również czynności należące właściwie do aktu deditio, czyli poddania się, np. „pokorę w szacie i w gestach” czy prośbę o życie i łaskę. Odnosi się wrażenie, jakby połączono tu ze sobą dwa zwykłe rytuały. Udało się dzięki temu w sposób sugestywny publicznie zaprezentować uzgodniony zawczasu kompromis, a przy okazji obie strony zdołały — w miarę możliwości — zachować twarz. Nie poprzestano wszakże na tym. Obchody następnej Wielkanocy (968) odbyły się w Quedlinburgu, a więc zapewne nie przypadkiem w miejscu, gdzie dwa lata wcześniej Henryk kazał oddawać sobie królewską cześć. Tym razem sięgnięto po rytuał zastosowany już wcześniej dwukrotnie w Akwizgranie; w 936 roku podczas koronacji królewskiej Ottona Wielkiego, a później w 961 roku przy okazji koronacji Ottona II. Oto jedyna szczegółowa informacja, którą przywołuje relacjonujący owe uroczystości Thietmar: „czterech książąt pełniło dworskie posługi. Henryk (Kłótnik) jako stolnik, Konrad jako

241/463

podkomorzy, Hecil (Henryk Młodszy) jako cześnik i Bernhard jako koniuszy (marszałek)” (IV, 9)?. Owa posługa książąt podczas świątecznych obchodów symbolizowała gotowość służby na rzecz młodego króla; tym samym przyrzekali mu oni swoje posłuszeństwo również na przyszłość. Władza królewska chłopca została tym samym otwarcie i publicznie uznana przez wszystkich książąt; Henryk Kłótnik ponownie zajął w hierarchii możnowładców miejsce należne sobie z racji swego dziedzictwa. Od 985 do 994 roku opiekę prawną nad Ottonem III sprawowała najpierw jego matka Teofano, a po jej śmierci w 991 roku babka Adelajda. Tak jak każdy król potrzebował dla swoich decyzji przyzwolenia swych zaufanych ludzi, podobnie obie regentki musiały oczywiście oprzeć władzę króla-dziecka na możliwie szerokim porozumieniu najważniejszych duchownych i świeckich możnych. Obie cesarzowe najwyraźniej uporały się z owym zadaniem, ponieważ dziesięciolecie ich regencji trzeba w porównaniu z poprzednimi określić jako

? Tłumaczenie M. Z. Jedlickiego zostało nieco zmienione (przyp. tłum.).

Strona 125 wyjątkowo spokojne i stabilne. Nie było to z pewnością łatwe — zachowało się wystarczająco dużo przesłanek, by sądzić, że dwór i w tym okresie nie ustrzegł się przed intrygami, zazdrostkami i pretensjami, które wszakże nie urosły nigdy do rozmiarów większego konfliktu. Stosunki między obu cesarzowymi również szybko się popsuły, tak że Adelajda po raz drugi oddaliła się z dworu i udała do Burgundii i Italii, pozostawiając regencję w rękach swojej synowej. Teofano zatrudniła w roli nauczycieli młodego króla dwóch Sasów, wzmiankowanych wcześniej uczestników owej coniuratio w Asselburgu, która poparła władzę Ottona III: grafa Hoikę oraz „grafa a zarazem duchownego” Bernwarda, późniejszego biskupa Hildesheim. Pierwszy z nich miał zapewne szkolić Ottona w posługiwaniu się bronią i edukować go w rozmaitych dworskich i rycerskich sprawnościach, drugi zaś był odpowiedzialny za kształcenie duchowe i ogólne wychowanie króla. Znamy tylko rezultat końcowy: Otto zdobył znakomite i wszechstronne wykształcenie, będące pod każdym względem bez zarzutu i wykraczające daleko ponad dotychczasowy poziom typowej edukacji władcy. Trudno powiedzieć, ile z tego król zawdzięczał Bernwardowi, jako że można się domyślać, że w kształceniu Ottona brali udział jeszcze inni pedagodzy. Ponadto w wieku młodzieńczym Otto sam wyszukiwał sobie najznakomitszych nauczycieli, z których najlepiej znany jest Gerbert z Aurillac. Nie wiadomo również, jaki udział w formacji chłopca miała matka. Należy to podkreślić zwłaszcza ze względu na rozmaite próby tłumaczenia późniejszej polityki Ottona wpływem i inspiracją Teofano. O wpływie takim źródła wspominają wyłącznie w odniesieniu do jednej jedynej (choć dość istotnej) kwestii: Teofano miała usilnie namawiać Ottona, by ponownie powołał do życia biskupstwo merseburskie. Opowiada o tym oczywiście Thietmar z Merseburga, a zatem osoba, która nie jest w tym względzie wiarygodnym informatorem. Co ciekawe, kronikarz zdaje dokładnie sprawę z tego, jakim sposobem znalazł się w posiadaniu owej informacji:

243/463

Jak mi opowiadała Meinswita (zapewne nieznana skądinąd dworka i zausznica Teofano), która od niej (tj. Teofano) to słyszała, miała ona (Teofano) następujące widzenie senne: ukazał się jej w ciszy północnej godziny rycerz Chrystusowy, św. Wawrzyniec z odciętą prawą ręką, i odezwał się do niej: „Dlaczego nie pytasz mnie, kim jestem?” Na to odrzekła ona: „Nie mam odwagi, o Panie!” Wówczas ciągnął dalej: „Otom jest” i tu wymienił swoje imię. „Do tego stanu, który u mnie widzisz, doprowadził mnie twój mąż (czyli Otto II) za namową tego człowieka, który przez swoją niegodziwość niezgodę zasiał wśród niezliczonej rzeszy wybrańców Chrystusa”. Po tym widzeniu Teofano, powołując się na wierność swego syna, prosiła go, by zechciał sprawić — czy jeszcze za życie Giselhera, czy po jego śmierci — aby poprzez wskrzeszenie biskupstwa przywrócony został duszy jego (Ottona) ojca wieczny spokój przed sądem ostatecznym. (Thietmar IV, 10)? ? Tłumaczenie M. Z. Jedlickiego zostało nieco zmienione (przyp. tłum.).

Strona 126 Łatwo uznać takie opowieści za pobożne bajdurzenie i jako takie je zlekceważyć. I faktycznie nie sposób wskazać z całą pewnością, co w tej historii może stanowić „ziarno prawdy”. Wydaje się wszelako niewykluczone, że to autentyczne starania Teofano o rewizję decyzji jej małżonka zostały oto upamiętnione w najbardziej przekonującej formie, jaka była do dyspozycji: poprzez powołanie się na wskazówkę z niebios, pochodzącą od św. Wawrzyńca i relacjonowaną zaufanym osobom przez samą Teofano. O tym, że taki chwyt retoryczny — łączenie ważnych przesłań ze snami i wizjami, by przybrały formę niezbitych pewników — rzeczywiście istniał, obserwujemy akurat na przykładzie relacji Thietmara niejednokrotnie. Niemniej matka, nauczyciele i wychowawcy stanowili zaledwie pierwszy krąg otaczający młodego króla. By regencja mogła być skutecznie sprawowana, istotniejsze były rady udzielane przez najważniejszych panów rzeszy. Na podstawie interwencji w dokumentach królewskich, wystawianych wówczas przez Ottona, można stwierdzić, że obie regentki starały się podejmować wszystkie decyzje wspólnie z innymi dostojnikami. W dyplomach owych znajdujemy bowiem imiona o wiele większej liczby interwenientów (a więc osób, które zaangażowane były w podjęcie danej decyzji) niż w przeciętnych aktach sporządzanych w czasach dorosłości panujących. Przede wszystkim arcykanclerz, arcybiskup moguncki Willigis i kanclerz, biskup wormacki Hildebald, interweniują tak często, że należy ich uznać za sprawujących regencję wspólnie z właściwymi regentkami. Jednak również inni biskupi, a zwłaszcza książęta, przez swoje interwencje okazują się tak regularnie zaangażowani w wydawanie poszczególnych rozstrzygnięć, że można na tej podstawie stwierdzić z pewnością przynajmniej tyle: w czasie regencji obowiązek podejmowania decyzji w zgodzie z możnymi był traktowany bardzo poważnie i w związku z tym panowie mieli w procesie tym niemały udział. Na podstawie jednej z niewielu konkretnych opowieści o wydarzeniach z tego czasu postaramy się wskazać, że takie lawirowanie było

245/463

nadzwyczaj trudnym zadaniem w sytuacji, gdy ścierały się ze sobą rozbieżne interesy i ambicje różnych grup, co przecież musiało się nierzadko zdarzać. Otóż w czasie regencji Teofano wybuchł tzw. spór gandersheimski: chodziło w nim o to, czy Gandersheim należy do diecezji hildesheimskiej, czy też może mogunckiej. Z przyporządkowania do jednej bądź drugiej wynikały naturalnie prerogatywy odpowiedniego biskupa wobec Gandersheim. Spór rozpoczął się od kontrowersji, kto ma prawo dokonać w Gandersheim obłóczyn zakonnych córki cesarskiej Zofii, siostry Ottona III. Ona sama zwróciła się do arcybiskupa Willigisa, ponieważ prawdopodobnie poczytywała sobie za ujmę otrzymanie habitu z rąk „zaledwie” biskupa Hildesheim. Później zaś stało się, co następuje:

Gdy nadszedł wyznaczony dzień, pan Osdag (biskup Hildesheim) sprzeciwił się temu z całą mocą w obecności króla Ottona III i jego cesarskiej matki Teofano, jak również biskupów Retara z Paderborn, Milona z Minden, Hildebalda z Wormacji

Strona 127 i innych panów, którzy przybyli na uroczystość obłóczyn panien. Ponieważ rozgorzał długi spór, pan Osdag, mąż prosty duchem, wiedziony boskim natchnieniem nakazał ustawić swój tron biskupi w niszy ołtarzowej, by tym posunięciem bronić owego miejsca oraz swojej władzy. Sprzyjali mu niemal wszyscy, bowiem nikomu nie spodobała się zapalczywość arcybiskupa (Willigisa), choć ze strachu przed nim nie okazywano tego. I tak arcybiskup postradał poparcie wielu osób: on, który dotychczas rościł dla siebie wszystkie prawa, teraz błagając — w co trudno uwierzyć — z ledwością uzyskał wstawiennictwo Teofano i biskupów, tak by móc tego dnia odprawić mszę przy głównym ołtarzu. Obłóczyny Zofii mieli przeprowadzić obaj biskupi jednocześnie, podczas gdy obłóczyny pozostałych — sam pan Osdag. I tak dokonała się rzecz niezwyczajna i dotąd niewidziana, że mianowicie dwaj biskupi, odświętnie odziani w biskupie szaty, jednocześnie zasiadali przy ołtarzu. (Vita Bernwardi, rozdz. 13) Opowieść ta zwraca naszą uwagę na przynajmniej dwie sprawy: widzimy, po pierwsze, w jak bezkompromisowy i nieprzejednany sposób biskupi bronili swoich domniemanych praw lub też do jak subtelnych środków uciekali się, by w kwestiach spornych móc postawić na swoim. Natarczywa prośba, z którą Willigis zwrócił się — z

247/463

powodzeniem — do Teofano, była ostatecznie niczym innym jak formą szantażu: arcybiskup rzucił na szalę cały swój prestiż i zarazem uniemożliwił cesarzowej odmowę. Takimi metodami posługiwano się na dworze zapewne także przy okazji innych kontrowersji, co wcale nie ułatwiało ich rozstrzygnięcia, niezależnie od tego, czy leżało ono w gestii władcy, czy też regentek. Po drugie, można wszakże zauważyć, że mimo zawziętej postawy obu protagonistów udało się jednak osiągnąć porozumienie i to w dodatku takie, które stało się przyczyną liturgicznego precedensu. Świadczy to bez wątpienia o tym, że Teofano sprostała stojącemu przed nią niełatwemu zadaniu, nawet jeśli pochodzący z Hildesheim autor zarzuca jej zbytnią uległość wobec Willigisa. Pół wieku później, w czasach niepełnoletniości Henryka IV, dość podobna kontrowersja stała się zarzewiem zawziętych, toczonych na łonie Kościoła walk, w których padali zabici i ranni. Pokazuje to, jak w innych okolicznościach mógłby się zakończyć konflikt z Gandersheim. Poza utrzymaniem z trudem osiągniętej stabilizacji wewnątrz kraju, regentki musiały w owym dziesięcioleciu sprostać rozmaitym problemom wynikłym wskutek rozwoju wypadków na wschodzie i zachodzie rzeszy, w miesiącach walk o tron z Henrykiem Kłótnikiem na wschodniej granicy panował wprawdzie spokój, jednakże zaakceptowanie zastanego tam status quo było całkowicie nie po myśli Ottonów: oznaczałoby ni mniej, ni więcej tylko pogodzenie się z faktem, że oto Słowianie ponownie wybili się na niezależność. Dlatego też w latach 985,986 i 987 saskie wojska prowadziły kampanie przeciw Słowianom Połabskim. W drugiej wyprawie brał udział sześcioletni podówczas król. Polski książę Mieszko kilkakrotnie wspierał Sasów, stając na czele sporej

Strona 128 armii. Podczas drugiej kampanii miał on złożyć hołd Ottonowi III i uhonorować go podarkiem w postaci wielbłąda. Źródła wspominają jedynie podczas wypraw ziemie były pustoszone a ludność dziesiątkowana, po czym wojska wycofywały się. Można stąd wnioskować, że kampanie te były formą zemsty za napaść słowiańską z 983 roku. Podczas gdy Mieszko ściśle współdziałał w owym czasie z Sasami, książę czeski Bolesław obrał inną taktykę. W trakcie zawirowań związanych ze sprawą Henryka Kłótnika skorzystał on z okazji i zajął gród Miśnię. Biskup miśnieński Folkold musiał opuścić swoją siedzibę i znalazł schronienie u arcybiskupa Willigisa. Dopiero mianowany po 985 roku margrabia miśnieński Ekkehard zdołał sprawić, że Bolesław w jakimś bliżej niesprecyzowanym momencie wycofał się z grodu. W roku 990 doszło jednak do walk pomiędzy Mieszkiem a Bolesławem o przynależność Śląska i Małopolski. Obie strony szukały sojuszników: Mieszko znalazł ich w rzeszy, Bolesław wśród swoich „dawnych przyjaciół” Luciców. Teofano wysłała Mieszkowi niewielki oddział saski pod dowództwem arcybiskupa Giselhera i kilku grafów, m.in. margrabiego Ekkeharda. Gdy jednak Sasi natknęli się na Bolesława i sprzymierzonych z nim Luciców, nie doszło do walki, lecz do negocjacji, w wyniku których został zawarty pokój. Sascy dowódcy pokładali tak wielką wiarę w owo porozumienie, że wysłali swoje oddziały do domu, sami zaś obiecali Bolesławowi, że mogą służyć mu w roli mediatorów w negocjacjach z Mieszkiem. Wspólnie wyruszono zatem w stronę Odry i rozpoczęto rozmowy z polskim księciem. Ten wszakże nie zamierzał pójść na ustępstwa, więc Bolesław zagroził mu, że jeśli się nie ugnie, zabije jego saskich sprzymierzeńców. Negocjatorzy stali się zatem nagle zakładnikami. I to ultimatum nie skłoniło Mieszka do ustępstw, Bolesław jednak nie wcielił swej groźby w czyn, lecz zadbał, by Sasi nie nękani przez jego lucickich sprzymierzeńców wrócili do ojczyzny. Na okres między 990 a 992 rokiem datować należy wreszcie pewne zdarzenie, znane nam wyłącznie z regestu dokumentowego, o którego celu trudno jest powiedzieć coś bliższego. Otóż za czasów papieża Jana

249/463

XV niejaki Dagome, iudex, i jego żona Oda (senatrix) wraz z synami o imionach „Misica” i Lambert przekazali świętemu Piotrowi swoje władztwo, dokładnie zresztą w dokumencie opisane. Nie ma żadnej wątpliwości, że musi tu chodzić o władcę polski, Mieszka, którego najstarszy, pochodzący z wcześniejszego małżeństwa syn i przyszły następca, Bolesław, nie został wymieniony w regeście. Owo nadanie interpretuje się, zapewne słusznie, jako próbę zapewnienia sobie przez Mieszka opieki papieskiej i jednocześnie stworzenia w kraju własnej organizacji kościelnej. Tym samym można w owym akcie widzieć dążenie do uniezależnienia się od zbyt wielkich wpływów rzeszy. Jako że nie dysponujemy poza tym żadną przesłanką, która przemawiałaby za ochłodzeniem bardzo bliskich

Strona 129 wówczas stosunków pomiędzy sprzymierzeńcami, pozostaje do dziś niewyjaśnione, czy o owym nadaniu zadecydowano wbrew woli regentek, bez ich wiedzy, czy też wręcz za ich zachętą. Na Zachodzie w czasie regencji Teofano działo się niezmiernie dużo, choć w większości były to sprawy wewnętrzne. Ze zbioru listów Gerberta z Aurillac, w którym znajduje się jego korespondencja z kilkoma możnymi, dowiadujemy się o wielu kontaktach i inicjatywach podejmowanych w owym czasie. Spostrzec można zwłaszcza, jak bardzo w starania o pokojowe rozstrzyganie licznych sporów zaangażowane były żony książąt i możnych. Wszystko wskazuje na to, że w 985 roku zaplanowano nawet „spotkanie dam”, na którym miano omawiać bieżące problemy i w miarę możliwości szukać ich pokojowego rozwiązania. Pierwszą sprawą, którą zajęła się Teofano, były skutki napaści króla Lotara na Verdun, która doprowadziła do zajęcia tego biskupiego miasta i uwięzienia kilku lotaryńskich grafów. Wśród nich znajdował się również graf Gotfryd z Verdun, brat biskupa Reims, Adalbera, który wstawiał się za Gotfrydem z użyciem dyplomatycznych środków, jak tego wprost dowodzą listy jego podwładnego, Gerberta z Aurillac. Konieczna w takiej sytuacji reakcja Teofano okazała się zbędna, ponieważ w marcu 986 roku zmarł król Lotar i tron przejął po nim jego syn, Ludwik V. Wydawało się początkowo, że Adalbero zdobędzie wpływ na politykę młodego króla (w głównej mierze za pośrednictwem jego matki Emmy), co mogło wpłynąć na pokojowe rozwiązanie bieżących kwestii spornych, jednak sytuacja nagle się zmieniła. Otóż Ludwik V wysunął na powrót zarzut, który przeciwko Emmie i biskupowi Adalberonowi kierował swego czasu Karol, książę Dolnej Lotaryngii: oskarżył ich mianowicie o utrzymywanie cudzołożnej relacji. Emma została wypędzona z dworu syna i udała się najpierw do Reims, potem zaś do Paryża, do księcia Hugona Kapeta. Ludwik planował tymczasem wytoczenie Adalberonowi procesu o zdradę stanu. Jednak nawet w tej jakże trudnej sytuacji zdecydowano się ponownie na próbę zawarcia

251/463

kompromisu, korzystając z pomocy mediatorów. Z tej okazji mieli się spotkać, poza samymi zainteresowanymi, to jest Ludwikiem V, jego matką Emmą i biskupem Adalberonem, także cesarzowa Adelajda — jako matka Emmy i tym samym babka Ludwika — książę Hugo Kapet oraz książę Szwabii Konrad. Jednak w maju 987 roku król Ludwik tak nieszczęśliwie upadł w czasie polowania, że niebawem zmarł. Jest w dużej mierze zasługą działalności arcybiskupa Adalberona z Reims, że na następcę Ludwika możni nie wybrali w Senlis księcia Dolnej Lotaryngii Karola, ostatniego Karolinga w linii męskiej, lecz zdecydowali się na Hugona Kapeta. Ten po koronacji zwrócił Verdun i wypuścił z niewoli grafa Gotfryda. Wydawało się, że dzięki tym posunięciom stosunki z Zachodem staną się wiele mniej napięte. Że do tego wszakże nie doszło, pokazuje list do Bizantyńczyków, ułożony przez Gerberta jako kapelana Hugona: zawierał on

Strona 130 prośbę o rękę wschodniorzymskiej księżniczki dla Roberta, syna Hugona i panującego wspólnie z nim władcy zachodniofrankijskiego, a zarazem propozycję zawarcia sojuszu obronnego przeciw Ottonom. Czy sprawiła znajomość owego listu — o którym nie wiemy nawet, czy został wysłany — czy też inne uwarunkowania polityczne, w każdym razie Teofano nie wtrącała się w przedłużający się konflikt o koronę pomiędzy Hugonem a Karolem księciem Dolnej Lotaryngii. Spór ów zyskał nowy wymiar, gdy po śmierci Adalberona Hugo ustanowił nowym biskupem Reims Arnulfa, który zaraz przeszedł na stronę jego przeciwnika Karola. Ten zaś nawet po wyborze Hugona nie zrzekł się roszczeń do swego królewskiego dziedzictwa. Wedle ówczesnych wyobrażeń o prawie krwi mógł się go wprawdzie — jako Karoling — domagać, został jednak swego czasu pominięty przez zachodniofrankijskich możnych przy wyborze króla, ponieważ był wasalem wschodniofrankijskiego władcy. Niedługo później, przez zdradę biskupa Laonu Adalberona, zarówno Karol, książę Dolnej Lotaryngii, jak i arcybiskup Arnulf dostali się do niewoli Hugona Kapeta. Zdaje się, że Adalbero nie uszanował nawet atmosfery uczty, wydarzenia zachęcającego do pojednania, ponieważ kazał uwięzić swoich gości zaraz po wypiciu z nimi pucharu przyjaźni. Pojmanych możnych przekazał następnie Hugonowi Kapetowi. Wkrótce potem Karol zmarł, a na synodzie w 991 roku król Hugo polecił złożyć Arnulfa z urzędu, ustanawiając arcybiskupem Reims Gerberta. Podczas wszystkich tych zatargów Teofano przyjęła postawę zdystansowaną i wyczekującą, w miarę możliwości podejmując się pośrednictwa w sporach. Była to z pewnością roztropna polityka, jest jednak raczej pewną przesadą wnosić na tej podstawie, że Teofano zapobiegła owym postępowaniem niechybnej utracie Lotaryngii. Przy wszystkich tych pilnych sprawach dotyczących rzeszy Teofano stosunkowo późno znalazła czas na wyprawę do Italii — podjęła ją dopiero w 989 roku i nie zabrała ze sobą swojego syna. Czy miało to

253/463

związek z jego nieobecnością, czy też było od początku zaplanowane, w każdym razie władczyni wystawiała dokumenty we własnym imieniu, jako divina gratia imperatrix augusta. W jednym dokumencie z Rawenny jej imię zostało wręcz przerobione na męskie, występuje ona w nim jako Theophanius divina gratia imperator augustus. Dokument ten datowany jest ponadto wedle jej własnych lat panowania, liczonych począwszy od koronacji cesarskiej w 972 roku. Wydaje się, że zastosowano się tu do zwyczaju bizantyńskiego, który musiał być z pewnością znany w Rawennie, a więc regionie, do którego Bizancjum rościło sobie pretensje. W każdym razie owe przekazy pokazują, jak Teofano interpretowała w czasie małoletniości syna swoją rolę w consortium imperii. Jest chyba czymś więcej niż zbiegiem okoliczności, że w owej interpretacji poszła najdalej właśnie w Italii: na Zachodzie brakło przecież opartej na bizantyńskich wzorcach idei „cesarzowejkobiety”. Nie należy wszakże zapominać, że niezależnie od owej świadomej demonstracji swojej pozycji

Strona 131 Teofano w sposób jak najbardziej właściwy odgrywała podczas podróży tradycyjną rolę wdowy. Dzień śmierci swego małżonka, 7 grudnia, spędziła w Rzymie przy jego grobie i zadbała o spokój jego duszy między innymi obdarowując bogatymi podarkami biskupa Pragi Wojciecha, który zatrzymał się w Rzymie w czasie swojej pielgrzymki do Jerozolimy. Ten miał w ramach odpłaty wspominać zmarłego cesarza w swoich modlitwach. Trudniej ustosunkować się do innego przedsięwzięcia Teofano podczas owej wyprawy. Przekazała ona mianowicie swojemu ulubieńcowi Janowi Filagatosowi, ktorego swego czasu ustanowiła biskupem Piacenzy, kontrolę nad centralną administracją królewską w Pawii. Pozostaje sprawą otwartą, czy posuniecie to było sensowne; w każdym razie w Pawii uważano Jana za źródło wszelkiego zła i wymyślano mu od diabłów, apostatów i heretyków. Nie jest ponadto jasne, czy i jak działanie to ma się do pobytu w Pawii cesarzowej Adelajdy, która wszakże przed przybyciem synowej oddaliła się do Burgundii. Jeszcze zanim Otto III osiągnął pełnoletniosc, 15 czerwca 991 roku zmarła w Nimwegen jego matka. Zgodnie ze swym życzeniem została pochowana w klasztorze Św. Pantaleona w Kolonii; oddała się tym samym ponownie w opiekę owego świętego, którego relikwie towarzyszyły jej jeszcze, gdy jako narzeczona cesarza wyruszała z Bizancjum na Zachód. Pamięć o niej i jej działalności biegnie we współczesnych jej źródłach niejako dwutorowo. Rezerwa wobec obcych nie jest z pewnością zjawiskiem właściwym dopiero naszym czasom. Stąd też niektóre przekazy czynią zarzut z niezwykłego sposobu bycia cesarzowej: miała ona kusić kobiety do oddawania się zbytkowi. Inne źródła z kolei wspominają o jej nadmiernym mieszaniu się do polityki. Jednak i pochwały, jak ta autorstwa Thietmara z Merseburga, zdradzają uprzedzenia, z którymi cesarzowa musiała mierzyć się jako kobieta i jako obca:

255/463

Choć Teofano była kruchą kobietą, to jednak odznaczała się pewną odwagą i — co rzadkie w Grecji — miała ujmujący sposob bycia. Męską zgoła opieką otaczała kraj swego syna, okazując serdeczność sprawiedliwym, pyszałkom zaś napędzając strachu i dając im odczuć swą wyższość. (Thietmar IV, 10)? W ostatnich latach niepełnoletniości Ottona regencję objęła jego babka Adelajda, co, jak się zdaje, nie spotkało się z najmniejszym sprzeciwem. Ważną różnicą pomiędzy rządami obu regentek był fakt, że Teofano pragnęła cofnąć „grzeszną” decyzję swego małżonka, dotycząca likwidacji Merseburga, podczas gdy Adelajda przypuszczalnie nie była do tego skora. W związku z tym wielką estymą darzyła arcybiskupa Magdeburga Giselhera, który miał bardzo chłodny stosunek do Teofano, jak można wnosić z interwencji tego biskupa (a wcześniej z ich braku) w dokumentach Ottona III. W 992 roku, w czasie regencji Adelajdy, miała w Saksonii miejsce doniosła uroczystość. Okazją doń była

? Tłumaczenie M. Z. Jedlickiego zostało nieco zmienione (przyp. tłum.).

Strona 132 konsekracja kościoła w Hildesheim, na którą ściągnęli trzej arcybiskupi i szesnastu biskupów, a także liczni możni świeccy. W ceremoniałach brała udział również rodzina cesarska, a mianowicie cesarzowa Adelajda, Matylda, przeorysza Quedlinburga i przede wszystkim młody król, o którym źródła wspominają, że na świąteczną okoliczność zjawił się odziany w szaty królewskie i wystąpił w koronie. Ważniejszy jest wszakże inny szczegół, wzmiankowany w obszernej relacji Kroniki biskupów Halberstadt: z okazji święta Otto z wielką czcią i pokorą podarował ponoć kościołowi w Halberstadt swoje złote sceptrum. Przekazanie sceptrum bądź laski było w owych czasach często używanym symbolicznym aktem gwarancji czegoś. W tym przypadku mogło chodzić wyłącznie o zapewnienie niepodzielności biskupstwa Halberstadt i jego posiadłości. Innymi słowy, w 992 roku Otto III, pozostając pod opieką i władzą swojej babki, publicznie i uroczyście przyrzekł, że nie naruszy diecezji halberstadzkiej, a w istniejącej sytuacji znaczyć to mogło jedynie, że nie reaktywuje biskupstwa w Merseburgu.

Pierwsze lata samodzielnego panowania W roku 994 Otto III skończył czternaście lat i tym samym osiągnął, wedle ówczesnych wyobrażeń, dorosłość. W dojrzałym średniowieczu wykształcił się specjalny ryt znaczący ów moment przejścia: pasowanie na rycerza. W przypadku Ottona brak wszelako informacji o jakimkolwiek akcie tego rodzaju, który mógłby stać się znacznikiem końca regencji i początkiem samodzielnych rządów. Przejście od jednego etapu do drugiego nastąpiło raczej stopniowo, jako że w latach 994 i 995 starsze członkinie rodu panującego nadal przebywały w otoczeniu króla, a on obdarowywał je przywilejami i nadaniami, jak pokazują to zachowane dokumenty wystawiane zarówno dla jego ciotki Matyldy, jak i dla babki Adelajdy. Dlatego tylko przypuszczeniem musi

257/463

pozostać wyrażany w nauce pogląd, że jesienią 994 roku odbyło się na wiecu w Solingen w Dolnej Saksonii „wprowadzenie Ottona III w wiek sprawny” (Wehrhaftmachung). Również uwaga Thietmara, jakoby Otto miał oddalić od siebie swoją babkę Adelajdę „zbałamucony radami popędliwych młodzieńców, ku jej utrapieniu” (IV, 15)?, nie dotyczy raczej owego początkowego okresu samodzielnego panowania. Z tego czasu nie mamy wiadomości o jakichś spektakularnych przedsięwzięciach, a jedynie o pomniejszych inicjatywach i decyzjach personalnych, w których daje się już rozpoznać późniejszy „styl sprawowania władzy” przez Ottona i jego polityczne priorytety. Już jesienią 994 roku na polecenie Ottona Hatto, opat Fuldy, udał się do Rzymu. Jedynym nasuwającym się wnioskiem

? Fragment w przekładzie tłumaczki.

Strona 133 jest przypuszczenie, że wyprawa po koronę cesarską należała do głównych celów króla. Jesienią następnego roku wyruszyło poselstwo do Bizancjum: w jego skład wchodzili biskupi Jan (Filagatos) z Piacenzy i Bernward z Würzburga. Ich zadaniem było zapewne, poza omówieniem zawsze aktualnej kwestii stosunku do cesarstwa wschodniorzymskiego, wysondowanie możliwości zawarcia z Bizancjum sojuszu poprzez małżeństwo. Z kolei pierwsze decyzje personalne Ottona zdradzają bez wątpienia pewną przekorę i odwagę we wprowadzaniu zmian: już w 994 roku zatrudnił on na stanowisku zwierzchnika italskiego oddziału kancelarii królewskiej Niemca, swojego zausznika Heriberta, który być może należał również do grona jego nauczycieli. Była to nowość, dotychczas bowiem powierzano tę godność wyłącznie duchownym z italskiej części kraju. Heribert pozostawał ponadto w bliskich relacjach z niemieckim kanclerzem, biskupem Wormacji Hildebaldem, jest więc możliwe, że nominacja ta była na równi inicjatywą Ottona, co sprawdzonego zwierzchnika jego kancelarii. Dalsza kariera Heriberta pokazuje wyraźnie, że była to dobra decyzja. Gdy w tym samym roku zmarł z kolei biskup Ratyzbony Wolfgang, Otto nie uległ ani życzeniu zmarłego, ani wyborowi ratyzbończyków i zamiast obranego na wakat ratyzbońskiego duchownego Taginona — którego zresztą Henryk II mianował później arcybiskupem Moguncji — wyniósł do godności biskupiej swojego kapelana Gebharda. Było to najpewniej posunięcie o charakterze politycznym: w obsadzaniu stolca ratyzbońskiego znaczny interes musiał mieć niewątpliwie Henryk Kłótnik, chodziło tu przecież o diecezję na pograniczu księstwa Bawarii. O reakcji Kłótnika na ową ingerencję młodego króla nic wszakże nie wiemy. Stare problemy polityki wschodniej i zachodniej również stanęły przed Ottonem w pierwszym okresie jego samodzielnych rządów. Rzecz w tym, że świadectwa o nich mówiące stanowią — każde na swój sposób — orzech, którego dotychczas nikt jeszcze nie rozgryzł. I tak działający w Reims dziejopis Richer opowiada trudną do uwierzenia

259/463

historię sporu o obsadzenie tamtejszego arcybiskupstwa. Papież Jan XV miał ponoć dla rozsądzenia wynikłego zatargu wysłać na północ swojego legata Leona z zadaniem przeprowadzenia pertraktacji na synodzie, obradującym przy udziale władców oraz biskupów wschodnio- i zachodniofrankijskich. Synod taki planowany był na czerwiec 995 roku w Mouzon. Biskup Adalbero i Otto III — pisze Richer — nosili się wszakże z zamiarem uwięzienia na owym zjeździe zachodniofrankijskich królów Hugona i Roberta i obwołania w ich miejsce na króla zachodniofrankijskiego właśnie Ottona III. Jako że cały projekt wydał się, Robert i Hugo odmówili pojawienia się na spotkaniu. Nic nie wiemy o ewentualnym faktycznym zaangażowaniu Ottona w tego typu przedsięwzięcie. Słyszymy jedynie, że władca poprosił jednego z duchownych ubiegających się o stanowisko arcybiskupa Reims, Gerberta z Aurillac, o pisemne uzasadnienie swojej kandydatury, które ten zresztą sporządził. Wydaje się więc, że ową historię,

Strona 134 podobnie jak i inne relacjonowane przez Richera, należałoby po prostu włożyć między bajki, odmawiając jej jakiejkolwiek wartości historycznej. W ten sposób traci się jednak okazję dostrzeżenia czegoś ważnego. Przytoczona opowieść bowiem stanowi odbicie tego, co w Reims uważano w owym czasie wiarygodne i co postrzegano jako stosowny i skuteczny argument w toczącym się sporze. A zatem nawet jeśli opowieść owa ma nam jedynie dać wgląd w „plotkarskie kulisy” czasów ottońskich, ma ona swoją wartość. Latem 995 roku Otto zajął się ponadto pewnym przedsięwzięciem militarnym, wymierzonym przeciwko Słowianom Połabskim, które przywiodło jego armię aż pod Meklemburg, główny gród osiadłych w regionach północnych Obodrzyców. W charakterze posiłków stawiły się kontyngenty zarówno od księcia polskiego Bolesława Chrobrego, jak i od Bolesława, księcia czeskiego. Choć w kampanię włożono wiele wysiłku, wygląda na to, że nie zakończyła się ona powodzeniem, tzn. nie zdołano skutecznie stłumić oporu Słowian. Jeszcze jesienią tego samego roku Słowianie urządzili bowiem kilka zbrojnych wypadów do Saksonii. Jak się wydaje, również w tym samym czasie Słowianin Bolelut przejął władzę w Brandenburgu, rządzonym dotychczas przez wysoko urodzonego Sasa imieniem Kizo, który wielokrotnie zmieniał front w konflikcie pomiędzy Słowianami a Sasami. Jednakże szerokie zainteresowanie wyprawą Ottona wynika w głównej mierze z faktu, że w oddziałach czeskich znajdowali się przedstawiciele dwóch zwaśnionych rodów możnowładczych, Przemyślidów i Sławnikowiców, w trakcie zaś ekspedycji pozostały w Czechach książę Bolesław II kazał najechać gród swoich rywali Sławnikowiców i zabić wszystkich członków tej rodziny. Sławnikowicem był także biskup czeski Wojciech z Pragi, który wielokrotnie opuszczał swoją diecezję; wspomniana waśń rodowa była z dużą dozą prawdopodobieństwa polityczną przyczyną owego postępowania. Pozostali przy życiu członkowie pokonanego rodu Sławnikowiców znaleźli schronienie i wsparcie u

261/463

Bolesława Chrobrego. Późniejsze zajęcie przez niego Pragi (1003) miało swoje źródła właśnie w wydarzeniach roku 995. Na 6 grudnia 995 roku datuje się pewien dokument królewski Ottona III, o którym warto wspomnieć, gdyż jego treść może mieć związek z zajściami w Czechach. Dokument ów zarządza znaczące rozszerzenie biskupstwa w Miśni, powiązane ze zwielokrotnieniem jego dochodów z dziesięciny. Reorganizację przeprowadzono kosztem biskupstwa w Pradze i arcybiskupstwa w Magdeburgu. Chodzi tu ponadto o obszary, do których rościł sobie prawa Bolesław Chrobry i które jego ojciec przekazał stolicy Piotrowej. Dyplom — którego autentyczność wielu badaczy podawało w wątpliwość, ale i wielu uznawało — dotyczy zatem regionu będącego wówczas wielkim politycznym ogniskiem zapalnym i gruntownie przekształca jego organizację kościelną. Brak tymczasem odzewu którejkolwiek ze stron dotkniętych owymi postanowieniami. Jako że po doświadczeniach z Magdeburgiem i Merseburgiem było chyba

Strona 135 dostatecznie jasne, iż król nie może przeprowadzać tego typu zmian bez zwołania synodu i bez zgody zainteresowanych biskupów, istnieją spore wątpliwości, czy dokument ów ma jakikolwiek związek z realiami roku 995. Ponieważ jednak zachowany jest w oryginale i został wielokrotnie pozytywnie zweryfikowany przez badania specjalistów od dyplomatyki, to fakt, że nie potrafimy przekonująco przyporządkować go historycznie, jest niepokojący. W tym samym 995 roku dotarła do Ottona prośba o pomoc od papieża Jana XV, któremu zagrażał prefekt Rzymu Krescencjusz i jego stronnicy, i który musiał w związku z tym opuścić stolicę Piotrową. Tak więc obok zamierzonej rzymskiej koronacji cesarskiej istniały również bieżące okoliczności, które sprawiały, że szybka wyprawa Ottona do Italii wydawała się wysoce wskazana. Bądź co bądź po bitwie pod Cotrone Italię pozostawiono samą sobie na ponad dziesięć lat — jeśli nie liczyć podróży Teofano do Rzymu i pobytu Adelajdy w Pawii. W marcu 996 roku Otto wyruszył zatem z Ratyzbony na wyprawę do Italii. Słyszymy, że gdy opuszczał miasto, miały miejsce rozmaite symboliczne czynności, za pomocą których dał on manifestacyjny wyraz swej władzy. Polecił mianowicie umieścić na czele orszaku Świętą Włócznię, dzięki czemu z jednej strony oddawał się pod ochronę owej relikwii — zwycięskiego znaku — z drugiej zaś wyraźnie komunikował swoje roszczenia do godności cesarskiej, również w tym sensie, że przy pomocy Włóczni będzie prowadzić wojnę z poganami. Już w drodze do Rzymu Ottona zajmowały „cesarskie” sprawy. W Weronie nawiązał „duchowe pokrewieństwo” z dożą Wenecji, zostając ojcem chrzestnym jego syna, doży Piotra II Orseolo. W Pawii stanęło przed nim jeszcze ważniejsze zadanie. Poselstwo rzymian przyniosło mianowicie wieść o śmierci Jana XV i poprosiło o wskazanie jego następcy, jak to leżało w prerogatywach cesarza. Poselstwo to nie było w żadnym razie wynikiem nastania zgody wśród rzymian, lecz raczej reakcją na usiłowania stronnictwa Krescencjusza, by bez zawiadamiania cesarza wynieść na tron Piotrowy, jako Jana XVI, jednego ze

263/463

swoich ludzi — co się zresztą nie powiodło. Decyzja Ottona zdradza jego wolę uregulowania spraw italskich po swojemu: nominował on mianowicie na papieża swojego krewnego, jednego ze swych kapelanów, Brunona, syna księcia Ottona z Karyntii, i nakazał arcybiskupowi mogunckiemu Willigisowi i biskupowi wormackiemu Hildebaldowi, czyli przełożonym kancelarii i kapeli pałacowej, by udali się wraz z Brunonem do Rzymu, gdzie został on jako pierwszy „Niemiec” wyniesiony do godności papieskiej i przybrał imię Grzegorza V. Decyzją tą Otto przekroczył uprawnienia w kwestii wyboru papieża sformułowane w „ottonianum” jego dziada. Nie zadowolił się akceptacją wcześniej dokonanej elekcji, ale aktywnie wpływał na wybór papieża, promując swojego kandydata. Ową próbę utrzymania w ten sposób urzędu papieża z dala od rozgrywek rzymskich grup możnowładczych trzeba niewątpliwie ocenić jako odważną, jednak taka decyzja personalna oznaczała

Strona 136 również, że papież został pozbawiony w Rzymie oparcia i był tym bardziej zdany na pomoc cesarza. Sytuacja ta sprawiła, że konieczność współpracy pomiędzy najwyższą władzą świecką a najwyższą władzą duchowną stała się absolutnie konieczna, co zresztą szybko przyniosło owoce. Już następnego dnia po swoim przyjeździe do Rzymu, 21 maja 996 roku, w dzień Wniebowstąpienia, Otto został przez Grzegorza V ukoronowany na cesarza. Postanowiono również wspólnie zaradzić rozmaitym palącym problemom: świadczy o tym synod przeprowadzony bezpośrednio po uroczystościach koronacyjnych. Synodowi temu przewodniczyli razem papież i cesarz, a wspólnota ich działania znalazła swój wyraz między innymi w dokumentach: papież kilkukrotnie wystąpił w roli interwenienta w dokumentach cesarskich, cesarz zaś sygnował nawet jeden dokument papieski (dla żeńskiego zgromadzenia zakonnego w Vilich nieopodal Bonn). Kwestie poruszane na synodzie były w większości najeżone trudnościami: obradowano np. nad sprawą biskupa Pragi Wojciecha, który — w głównej mierze ze względu na polityczne tarapaty, w które popadli jego krewni w zatargu z księciem Bolesławem — był od wielu lat nieobecny w swojej diecezji i przebywał w rzymskim klasztorze św. Bonifacego i Aleksego. Sam arcybiskup moguncki Willigis z naciskiem upominał się na synodzie, by Wojciech powrócił do swojego biskupstwa. Synod przychylił się do tej opinii, pozostawiono jednak Wojciechowi pewną furtkę: jeśliby prażanie nadal opierali się jego wysiłkom duszpasterskim (cokolwiek przez ów opór rozumiano), biskupowi wolno będzie poświęcić się pracy misyjnej. Istnieją przesłanki, by sądzić, że postawa biskupa Pragi na synodzie i jego osobowość zrobiły duże wrażenie na Ottonie III. W rzeczy samej po synodzie odnotowujemy kontakty, które zdają się wskazywać na bliskie, osobiste stosunki pomiędzy władcą a Wojciechem. Otóż jak czytamy w żywotach św. Wojciecha, jesienią 996 roku biskup i cesarz spędzili wspólnie kilka tygodni w Moguncji. Chętnie dowiedzielibyśmy

265/463

się, co o owej bytności sądził arcybiskup moguncki Willigis: sugeruje ona wszak, że wbrew postanowieniom synodalnym Wojciech bynajmniej nie spieszył się z powrotem do macierzystej diecezji. Oprócz pobytu w Moguncji Wojciech znalazł też czas, by przedsięwziąć podróż na zachód i odwiedzić tam najsławniejsze klasztory. Może się nam tu — tak jak i w innych przypadkach — zdawać, że jesteśmy w stanie uchwycić pewne indywidualne rysy charakteru Ottona III i jego prywatne zapatrywania. Przy krytycznym oglądzie relacji obu „przyjaciół”, Ottona i Wojciecha, trzeba wszakże zwrócić uwagę, że dowiadujemy się o niej niemal wyłącznie ze świadectw hagiograficznych, opisujących żywot Wojciecha. Wskazywanie, jak wielki wpływ miał dany święty na możnych tego świata, należy zaś w hagiografii do podstawowych toposów literackich. W naszym przypadku odnośne utwory czynią to z wielkim zaangażowaniem. O Wojciechu

Strona 137 mówi się na przykład, że mieszkał jako „ukochany pokojowiec” w sypialni cesarza, jednak w swej pokorze wymykał się z niej nocą, by czyścić buty dworzanom. Również poufne a serdeczne rozmowy z cesarzem oraz pouczenia, których Wojciech udzielał Ottonowi, dokładnie odpowiadają przewidywalnym, standardowym rozmowom świętego z panującym. Są to dobrze osadzone w chrześcijańskiej tradycji „napomnienia władcy”: cesarz powinien nieustannie pamiętać, że jest człowiekiem śmiertelnym, który będzie odpowiadał przed Bogiem-Sędzią; powinien być niczym małżonek dla wdów i niczym ojciec dla sierot, powinien bać się Boga i sprawować sprawiedliwe sądy. Z takich informacji trudno wywnioskować, czy stosunek między władcą a świętym był faktycznie tak osobisty, jak się zakłada. W związku z drugim kręgiem zagadnień poruszanych na synodzie rzymskim 996 roku Otto nawiązał kontakt z człowiekiem, który bez wątpienia w znaczący sposób wpłynął na dalsze losy władcy: człowiekiem tym był Gerbert z Aurillac. Również on znajdował się na synodzie w trudnym położeniu, ponieważ jego wybór na arcybiskupa Reims nie spełniał kryteriów kościelnoprawnych. Jakby tego było mało, stronnictwo Gerberta przeprowadziło wcześniej na synodzie zachodniofrankijskim w 991 roku zupełnie niespotykany atak na instytucję papiestwa. Wprawdzie obecny synod zdecydował o odwleczeniu ostatecznej decyzji do czasu przesłuchania Arnulfa, kontrkandydata Gerberta w sporze o stolec arcybiskupi w Reims, jednak pozycja Gerberta nie była najlepsza. Pomimo to Otto zlecił mu mniej więcej w tym samym czasie, gdy odbywał się synod, by napisał w jego imieniu list do jego babki Adelajdy, informujący ją o koronacji cesarskiej i dziękujący jej w tej radosnej chwili. Gdy niedługo potem stanowisko Gerberta w Reims faktycznie okazało się nie do utrzymania, Otto wystosował do duchownego pismo, w którym proponował mu wstąpienie na służbę cesarską. Pismo to jest sławne z tej przyczyny, że cesarz prosi w nim Gerberta, by jako nauczyciel pomógł mu przezwyciężyć jego „saskie

267/463

nieokrzesanie” (rusticitas) i zdobyć w jego miejsce greckie „obycie” (subtilitas). W nauce chętnie traktowano te zdania jako dowód, że „sentymentalny młodzieniec” wstydził się swojego pochodzenia i z tego powodu, a także z powodu innych jego „chimer”, potępiano go w czambuł. Sprawa jednak nie wydaje się aż tak trywialna: może tu wszak chodzić o nieco przewrotny wyraz retorycznej skromności, zwłaszcza że Gerbert znał bez wątpienia nie najgorsze przecież wykształcenie Ottona. Nie jest wręcz wykluczone, że cesarz czyni tu kpiarską aluzję do samozadowolenia Gerberta ze swojej erudycji. Jakkolwiek by było, po 997 roku drogi obu postaci już się nie rozeszły. Wiosną 996 roku cesarz i papież rozwiązali wspólnie jeszcze jeden trudny problem: jak postąpić z rzymskim prefektem Krescencjuszem, który z całą pewnością nie zaliczał się do zwolenników powołanego przez Ottona papieża, wystarczająco wyraźnie pokazał to, podejmując próbę wyniesienia na papieski

Strona 138 tron innego kandydata. Otto zatem skazał Krescencjusza na wygnanie, jednak ułaskawił go na prośbę Grzegorza V. Ów akt łaski miał w sobie wiele z politycznej kalkulacji, ponieważ wedle zwyczajów owych czasów na przebaczenie można było liczyć tylko raz. Ułaskawienie zobowiązywało zatem Krescencjusza do dobrego zachowania w przyszłości. Z powodu szwankującego zdrowia Otto bardzo szybko opuścił Rzym zlecając ochronę i wspieranie papieża margrabiemu Hugonowi z Tuskulum oraz grafowi Konradowi ze Spoleto. Z listu pożegnalnego Ottona do Grzegorza, który wyszedł zresztą spod pióra Gerberta, wnioskowano, że pomiędzy cesarzem a papieżem doszło do zerwania. W liście jest mianowicie mowa o ośmiu hrabstwach, o które miał zaistnieć jakiś spór. Cokolwiek jednak było jego przyczyną i kimkolwiek były strony konfliktu, z odnośnej połowy zdania nie mamy raczej prawa wyciągać wniosku, że pomiędzy cesarzem a papieżem nastała niezgoda, będąca powodem opuszczenia przez Ottona Rzymu. Grzegorz nadal uważany był przecież w Rzymie za „cesarskiego papieża”, o czym świadczy przede wszystkim fakt, że wkrótce po oddaleniu się Ottona — jeszcze jesienią 996 roku — został wypędzony z miasta. Aż do roku 998 musiał czekać w północnej Italii, aż armia Ottona wprowadzi go z powrotem do Rzymu. Owa pierwsza wyprawa Ottona III do Rzymu zdradza jeszcze niewiele z późniejszej intensywności jego polityki italskiej. Po koronacji cesarskiej władca wrócił do rzeszy. Od grudnia 996 do kwietnia 997 roku bawił przez dłuższy czas nad dolnym Renem, przede wszystkim w Akwizgranie, lecz nie dysponujemy żadnym świadectwem, by zwoływał w tym czasie wiece. Wskazuje to, że w podróży powrotnej nie było raczej potrzeby wielkiego pośpiechu. Latem 997 roku cesarz podjął działania na granicy słowiańskiej, przedsiębiorąc kilka wypraw łupieżczych: Słowianie zerwali bowiem nowo zawarty pokój i dokonali paru napadów. W owym zbrojnym przedsięwzięciu brał udział także arcybiskup Magdeburga Giselher, którego dość nietypowe zachowanie

269/463

zwróciło uwagę badaczy: otóż opuścił on ze swoimi oddziałami Arneburg, którego był zobowiązany strzec, chociaż mający go zmienić graf Liuthar jeszcze się nie pojawił. Słowianie skorzystali z okazji i podpalili gród. Również wówczas Giselher odmówił Liutharowi wszelkiej pomocy i wrócił do siebie. Jeśli próbować dociec przyczyn zaskakującego zachowania arcybiskupa Magdeburga, natrafia się na zdumiewającą sprawę: otóż w lutym 997 roku wygnany papież Grzegorz — jak się zdaje zupełnie ni stąd, ni zowąd — podniósł na synodzie w Pawii kwestię prawomocności zlikwidowania diecezji merseburskiej. Dowiadujemy się o tym zajściu z pewnego listu, który sam papież wystosował do arcybiskupa Moguncji Willigisa. Zdecydowano mianowicie, by pilnie ściągnąć Giselhera do Rzymu (skądinąd papież nazywa go w swym liście nie arcybiskupem, lecz biskupem), gdzie miał ustosunkować się do zarzutu, jakoby wbrew kościelnym zaleceniom opuścił swoją siedzibę biskupią, zawłaszczając sobie inną. Jeśliby wzbraniał się przybyć, grożono mu

Strona 139 zawieszeniem w czynnościach kapłańskich. Owa inicjatywa synodu italskiego, w którym nie brali udziału ani biskupi z rzeszy, ani cesarz, a także jego zdecydowane stanowisko w sprawie zlikwidowania Merseburga, każe postawić przynajmniej kilka pytań. Pierwsze i najważniejsze z nich brzmi, czy synod działał za zgodą Ottona III, czy też bez niej albo wręcz w ogóle bez jego wiedzy. W źródłach nie znajdziemy co do tego konkretnych informacji. Na przełomie lat 996/997 zaistniała jednakowoż pewna bardzo jasna przyczyna, dla której na nowo poruszono kwestię Merseburga: w listopadzie 996 roku zmarł biskup Halberstadt, Hildiward. Był on swego czasu jednym z prowodyrów likwidacji Merseburga. Wakat na stolcu biskupim stał się — jak to często bywało — okazją do postawienia kandydatowi na biskupa rozlicznych warunków i wymuszania na nim przed nominacją zgody na rozmaite zmiany. W przypadku Halberstadt Otto III zignorował wybór kapituły, która wskazała na następcę Hildiwarda jego zaufanego człowieka Hittona i narzucił biskupstwu jako nowego pasterza swojego kapelana, Bawara Arnulfa. Zważywszy że cesarz okazał się później zagorzałym zwolennikiem przywrócenia diecezji merseburskiej, wiele przemawia za tym, iż inicjatywa Grzegorza V z 997 roku była skutkiem uzgodnień pomiędzy papieżem a cesarzem czy wręcz nacisków tego ostatniego. Starania Ottona nie zakończyły się wszakże sukcesem, ponieważ Giselher aż do swojej śmierci w 1004 roku odwlekał rozstrzygnięcie sprawy, stosując wciąż to nowe uniki.

„Odnowienie” cesarstwa rzymskiego i nowa polityka wschodnia W grudniu 997 roku Otto znalazł czas na drugą wyprawę do Italii, która miała zapewne jeden główny cel: wprowadzenie Grzegorza V na powrót do Rzymu i wypędzenie stamtąd antypapieża Jana XVI,

271/463

którego osadził tymczasem prefekt rzymski Krescencjusz. Papieżem tym był nie kto inny, jak Jan Filagatos, arcybiskup Piacenzy i faworyt Teofano, który dopiero co wrócił z misji dyplomatycznej do Bizancjum, przedsięwziętej z polecenia Ottona III. Z nieznanych powodów zmienił następnie front: jakąś nie do końca jasną rolę w jego nielojalnym postępku odegrał poseł bizantyński imieniem Leon, co wiemy z listów tego ostatniego. Gdy w lutym 998 roku wojsko cesarskie stanęło pod Rzymem, pewna część ludności miasta zareagowała tak jak wielokrotnie wcześniej: ułożyła się z cesarzem i pozwoliła mu na wejście do Rzymu, tak by się bez przelewu krwi. Był to wyraz odcięcia się od prefekta Krescencjusza i jego stronników, którzy zabarykadowali się tymczasem na Zamku św. Anioła. Antypapież zbiegł z Rzymu i próbował ukryć się w okolicy.

Strona 140 Jak się okazało, był jednak pierwszą osobą schwytaną przez oddział wojowników Ottona pod dowództwem alemańskiego grafa Bezelina. Jana oślepiono, obcięto mu nos i język, a następnie przyprowadzono do Rzymu przed oblicze cesarza i papieża Grzegorza V. Ten ostatni kazał dodatkowi przeprowadzić wobec synodu formalną dewestyturę Jana: odarto go z szat papieskich, posadzono tyłem na ośle, każąc używać jego ogona jako cugli, i tak przepędzono przez Rzym. Jeszcze brutalniej Otto III obszedł się z Krescencjuszem, gdy pojmano go w jakimś nieuchwytnym dla nas momencie oblężenia Zamku św. Anioła. Został ścięty, po czym jego ciało zrzucono z murów Zamku św. Anioła, a potem wraz z ciałami dwunastu towarzyszy powieszono za nogi na Monte Mario, wystawiając na widok publiczny. Wobec takiego postępowania nie dziwi, że we współczesnej historiografii owa ekspedycja Ottona zyskała miano „wyprawy odwetowej”. Wydaje się, że zaciętość kryjąca się za powyższymi działaniami znalazła swój wyraz również w formule datacyjnej pewnego dokumentu, wystawionego przez Ottona dla klasztoru w Einsiedeln. Władca kazał tam zanotować: „dan tego dnia, gdy Krescencjusz został ścięty i powieszony”. Już w średniowieczu zwracano uwagę na owo — faktycznie w X wieku niespotykane — okrucieństwo i znaleźli się tacy, którzy krytykowali za nie papieża i cesarza. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na sąd, zawarty w żywocie italskiego eremity Nila, w owym czasie prawnie dziewięćdziesięcioletniego starca. Na samą wieść o okaleczeniu antypapieża wyruszył on ponoć do Rzymu, by zabrać oślepionego Jana ze sobą do klasztoru, na co jednak nie zgodzili się Otto III i Grzegorz V. W pamięć zapada zwłaszcza napomnienie, którego Nil miał w związku z tym udzielić cesarzowi i papieżowi: „Jak wy nie udzielacie przebaczenia, które z woli Boga leży w waszej gestii, tak i Ojciec Niebieski nie przebaczy wam waszych grzechów” (Vita S. Nili, rozdz. 91). By jednak zrozumieć, dlaczego przywrócenie Grzegorza V do Rzymu niosło ze sobą takie konsekwencje dla jego przeciwników, trzeba przypomnieć, że Otto III i Grzegorz już raz zakończyli

273/463

polubownie konflikt z Krescencjuszem. W 996 roku cesarz za wstawiennictwem Grzegorza odwołał Krescencjusza z wygnania i przywrócił go do jego wcześniejszej godności. W 998 roku Krescencjusz był już zatem „recydywistą”, który odpłacił niewdzięcznością za poprzednią wspaniałomyślność władcy i nie wahał się kontynuować, czy wręcz rozpocząć na nowo, zażegnanego już raz konfliktu. Na wspaniałomyślność zaś można było w owych czasach liczyć tylko raz. Wszystko to wyjaśnia, dlaczego cesarz odrzucał wszystkie ponawiane przez Krescencjusza próby polubownego rozstrzygnięcia waśni. Okolicznością tą można jednak uzasadnić również okrutne potraktowanie oponentów, o które raczej trudno w innych konfliktach w X wieku. Wszystkie te rozważania dotyczą oczywiście Krescencjusza: w przypadku Jana Filagatosa nie mamy do czynienia z odnowieniem jakiegoś wcześniej uśmierzonego zatargu. Tu wszelako drakońską karę zdaje się

Strona 141 tłumaczyć fakt, że Jan dopuścił się zdrady — tym nikczemniejszej w oczach wielu, że wyłącznie Ottonom zawdzięczał on całą swoją błyskotliwą karierę. W przypadku drugiej wyprawy do Italii nie mamy zatem do czynienia z dziką żądzą zemsty rozsierdzonego cesarza i jego wojowników: przeciwnicy władcy zostali potraktowani w sposób, który zgadzał się z powszechnie przyjętymi regułami rozstrzygania konfliktów. Do interpretacji tej pasuje fakt, że graf Bezelin, odpowiedzialny za oślepienie Jana Filagatosa, dowodnie cieszył się w owym czasie specjalnymi łaskami Ottona III: niewiele później wolno mu było mianowicie w zastępstwie cesarza wprowadzić jego siostrę Adelajdę na godność przełożonej Quedlinburga. Otrzymał ponadto przywilej targowy w należącej do niego miejscowości Villingen w Schwarzwaldzie, który zrównał ów targ z targami w Konstancji i Zurychu. Krytyki postępowania cesarza i papieża nie znajdziemy — co ciekawe — w żadnym źródle pochodzącym z terenów rzeszy, tylko w tych spisanych w Italii. I tam jednak brano Ottona w obronę, argumentując, że nie wiedział on wszystkiego o wcześniejszych wydarzeniach w Italii, a także iż starał się później poprzez pielgrzymkę odpokutować swój udział w krwawych wydarzeniach. Przy tym samym dokumencie Ottona III dla klasztoru w Einsiedeln, którego datacja w sposób tak drastyczny nawiązuje do egzekucji Krescencjusza, przywieszona jest po raz pierwszy bulla ołowiana, zawierająca na awersie wizerunek tronującego cesarza, na rewersie zaś gorąco dyskutowaną w nauce dewizę Renovatio imperii Romanorum. Dewiza otacza przedstawione na kształt herbu kobiece popiersie — symbol Rzymu — i nawiązuje bez wątpienia do cesarskiej dewizy Karola Wielkiego: Renovatio Romani imperii. Owa nowa dewiza widnieje na wszystkich dokumentach cesarskich aż do czasu powrotu Ottona III z Gniezna, od stycznia 1001 roku zaś zastępuje ją dewiza Aurea Roma. Wedle tradycji badawczej zapoczątkowanej przez Percy’ego E. Schramma obie dewizy miały stanowić kwintesencję „ideologii władczej” Ottona III. Otóż Otto miał we współpracy ze

275/463

swoimi uczonymi doradcami, mianowicie Gerbertem z Aurillac i Leonem z Vercelli, stworzyć koncept odnowienia dawnego cesarstwa rzymskiego, obejmujący rozmaite inicjatywy: na poziomie władczym i instytucjonalnym byłaby to restytucja władzy cesarskiej, operującej z Rzymu i wzorowanej na starożytnych imperatorach; na poziomie religijno-kościelnym chodziłoby o ścisłą współpracą pomiędzy cesarzem a papieżem, zwłaszcza w kwestiach misji i reform wewnątrzkościelnych. Wiele nietypowych przedsięwzięć i decyzji Ottona, piętnowanych już przez jego współczesnych, można było dzięki takiemu ujęciu postrzegać jako konsekwencje tego programu i — zależnie od zapatrywań politycznych — potępiać jako działania „antyniemieckie” i sprzeniewierzające się interesowi narodowemu bądź podziwiać jako odważny projekt swego rodzaju „renesansu” politycznego i kulturalnego. Dopiero niedawno przeprowadzono krytykę założeń owej koncepcji naukowej (K. Görich) i zwrócono baczniejszą uwagę na wątpliwości, które

Strona 142 budzi. Otóż rzekomy projekt Ottona i jego duchownych doradców, zmierzający do „odnowienia cesarstwa rzymskiego”, był rekonstruowany na podstaw niezwykle zróżnicowanych przesłanek. Obok wzmiankowanych wyżej dewiz opierano się tu na reminiscencjach literackich, uczonych, panegirycznych w wymowie aluzjach do antyku i na przedstawieniach plastycznych. Przywoływano przede wszystkim wywody Gerberta z kierowanych do Ottona III listów: miały one przypominać władcy, że dzięki swej godności cesarskiej stał się Rzymianinem; kulminacją uwag Gerberta zdaje się wykrzyknienie: Nostrum, nostrum est Romanum imperium. Owemu imperium służyć miały zarówno „bogata w plony Italia”, „bogata w mężów Galia i Germania”, jak i „dzielne królestwa Scytów”. Tej wyrażonej słownie estymie dla roli cesarstwa rzymskiego i godności cesarskiej Ottona zdają się odpowiadać przedstawienia władcy, który w złotych kodeksach z klasztoru Reichenau został wyobrażony na tronie, pomiędzy świeckimi i duchownymi możnymi. Na sąsiedniej stronie widać postaci kobiece z darami, zbliżające się do cesarza w pozie służebnej. Symbolizują one krainy poddane władzy cesarza i są podpisane nazwami tychże krain. Na przedzie znajduje się postać oznaczona jako Roma — a więc Italia. W tym momencie powinno być już widoczne dość wyraźnie, że na podstawie tego rodzaju panegiryków — czy to słownych, czy ikonograficznych — ciężko jest orzekać cokolwiek o politycznych koncepcjach wychwalanego władcy. Zróżnicowane co do formy i treści idee renovatio, których wyrazicielami mieli być cesarz i jego otoczenie, a które przenosiłyby punkt ciężkości władztwa do Italii i czyniły z praktyki politycznej starożytnych imperatorów wytyczną działalności cesarza, oznaczałyby tak drastyczne zerwanie z X-wiecznymi regułami sprawowania władzy, że z trudem przychodzi wyobrazić sobie szerszą dla nich aprobatę. Nie pozostaje zatem nic innego, jak zaklasyfikować je jako konstrukty współczesnej nauki i odłożyć ad acta. Oczywiście nie zmienia to faktu, że Otto i jego współpracownicy wkładali dużo wysiłku w przywrócenie w Italii większego znaczenia władzy cesarza i papieża.

277/463

Jasne jest przy tym, że dewiza Renovatio imperii Romanorum stanowiła niezłe motto dla tego typu przedsięwzięcia. O „odnowieniu” Rzymu traktuje również pewien poemat, w którym cesarski doradca i zausznik Leon z Vercelli opiewa współpracę pomiędzy cesarzem i papieżem. Wiersz ów rozpoczyna się wszakże wezwaniem do Chrystusa, by raczył objąć spojrzeniem i odnowić „swój” Rzym i by sprawił, że rozkwitnie on pod rządami Ottona. Leon z całą pewnością nie miał w tym momencie na myśli przywrócenia antycznych stosunków politycznych, lecz raczej oczekiwał, że pomoc Chrystusa i współpraca papieża z cesarzem doprowadzą Rzym do ponownego rozkwitu. I faktycznie, po skutecznym przywróceniu Grzegorza V na stolec apostolski obserwujemy działania świadczące o tym, że cesarz i papież wspólnie starali się zażegnać pewne nieprawidłowości w italskim Kościele. Głównym celem zdaje się ponowne przekazanie instytucjom duchownym we władanie

Strona 143 posiadłości kościelnych, które trafiły w obce ręce. Świadectwem tych działań jest przede wszystkim tzw. Capitulare Ticinense, nakazujące, by wszystkie umowy dzierżawne zawarte między biskupami i opatami a osobami świeckimi obowiązywały tylko dożywotnio. Dawano w ten sposób nowo wybranym biskupom i opatom możliwość demonstrowania w chwili obejmowania stanowiska władzy rozporządzania majątkiem swoich instytucji, nawet jeśli mało realistyczne byłoby żałożenie, że faktycznie byli oni w stanie masowo odmawiać przedłużenia umów dzierżawnych. Mimo to cesarz i papież traktowali wytyczone cele poważnie — wskazuje na to na przykład fakt, że grafa Sabiny osobiście i z pomocą wojska zmusili do oddania klasztorowi w Farfie zrabowanych posiadłości. Daleko poza sprawy italskie wykraczały tematy, poruszane przez cesarza i papieża na synodach w latach 998 i 999. Na przykład podjęto wówczas decyzję w sprawie małżeństwa zachodniofrankijskiego króla Roberta, ożenionego z bliską krewną, nakazując mu oddalenie żony i odbycie siedmioletniej pokuty. Jeśliby się wzbraniał, synod zagroził mu ekskomuniką. Arcybiskupa Tours Erchanbalda, który udzielał ślubu, a także wszystkich obecnych na uroczystości biskupów wykluczono ze wspólnoty Kościoła do czasu ich przybycia do Rzymu, w celu dania zadośćuczynienia (satisfactio). Podobnie zdecydowane było postanowienie synodu w sprawie Merseburga: biskupstwo merseburskie, powołane do życia przez stolicę apostolską i Ottona Wielkiego na synodzie powszechnym, a następnie zniszczone (tj. zlikwidowane) przez stolicę apostolską i Ottona II bez — jak stwierdzono — udziału synodu, miało zostać niniejszym przywrócone. Synod i Otto III wyraźnie dystansowali się tym samym od decyzji Ottona II, którą skądinąd swego czasu jak najbardziej zatwierdził synod rzymski. Losy Giselhera, byłego biskupa merseburskiego, a obecnie arcybiskupa Magdeburga, synod rozstrzygnął w sposób warunkowy, uzależniając od sposobu, w jaki duchowny doszedł do swej nowej godności. Jeśli sam zabiegał o nią z powodu ambicji i zachłanności, powinien stracić

279/463

oba stanowiska. Posunięcia w sprawie Merseburga były niezwykle zdecydowane, wiele więc przemawia za tym, że już wcześniejsze kroki w kierunku przywrócenia biskupstwa, podjęte przez Grzegorza V w 997 roku na synodzie w Pawii, były uzgodnione z cesarzem. Teraz zaś władca nie wahał się jawnie okazywać swojej dezaprobaty wobec posunięć ojca. Dzięki powyższym konstatacjom możemy stworzyć sobie obraz obszarów i tematów, które Otto III i Grzegorz V uważali za wymagające szczególnej uwagi i w których interweniowali, kładąc nieraz na szalę cały swój autorytet. Nie należy jednak widzieć w ich działaniach próby odnowienia władzy cesarskiej na modłę antyczną. Nie należy również sądzić, że lata 998 i 999 były wypełnione jedynie gorączkową działalnością cesarza w Italii. Jak najbardziej znajdował on bowiem czas na sprawy jedynie marginalnie — jeśli w ogóle — związane z ideą odnowienia cesarstwa. Władca przedsięwziął na przykład pielgrzymkę pokutną

Strona 144 do Monte Gargano w Benewencie, na którą — zgodnie ze świadectwem żywotem św. Romualda — wyruszył z Rzymu boso. Żywot donosi, że była to pokuta nałożona na Ottona przez Romualda za krwawą rozprawę z Krescencjuszem i Janem Filagatosem. Informację tę uzupełnia podobna wiadomość z żywotu św. Burkharda z Wormacji, zgodnie z którą Otto III, ubrany w szatę pokutną i boso, wraz z biskupem wormackim imieniem Franko spędzili w owym czasie czternaście dni w pieczarze nieopodal kościoła św. Klemensa w Rzymie poszcząc i modląc się. Jeśli dzisiejszy czytelnik chciałby na podstawie tych informacji wyciągnąć wnioski co do prywatnej pobożności cesarza, może mieć z tym kłopot. W każdym razie poprzednicy Ottona nie praktykowali tak jawnego obnoszenia się ze swoją pokutą — naturalnie jeśli wykluczyć ewentualność jakichś znaczących braków w przekazach źródłowych. Uchwytna staje się tu zatem pewna ewolucja zwyczajów, novum, które skądinąd zyskało później sporą popularność — dysponujemy przekazami, poświadczającymi podobne poczynania następców Ottona. Na okres kilkuletniego pobytu władcy w Italii (997-999) przypada jednak również cały szereg decyzji personalnych, w których natychmiast znać rękę Ottona, niecofającego się wszak przed niekonwencjonalnymi posunięciami. Najważniejszym z nich było z pewnością uregulowanie następstwa po Grzegorzu V, który zmarł nagle w lutym 999 roku, najpewniej nie dożywszy nawet trzydziestu lat. Otto zdecydował się na swojego zaufanego człowieka, Gerberta z Aurillac, któremu wcześniej powierzył godność arcybiskupa Rawenny, a który jednakże w czasie konfliktu o arcybiskupstwo w Reims dał się poznać jako zaprzysięgły krytyk papiestwa i, szerzej, rzymskich stosunków. Gerbert przybrał imię Sylwestra II, pośrednio składając w ten sposób hołd Ottonowi jako nowemu Konstantynowi. Jak było do przewidzenia, nowy papież i Otto nie przerwali wytężonych zabiegów o właściwe uporządkowanie spraw kościelnych i świeckich. Arcybiskupa magdeburskiego Giselhera wezwano przed synod rzymski, by wytłumaczył się ze stawianych mu zarzutów w kwestii Merseburga. Giselher

281/463

wykręcił się jednak chorobą i zlecił swoją obronę innemu duchownemu. Margrabiego Arduina z Ivrei natomiast skutecznie przywiedziono przed synod rzymski 999 roku i obłożono pokutą kościelną za to, że jego ludzie — za jego wiedzą i zgodą — zabili biskupa Vercelli Piotra. Przykazano mu między innymi, by zaprzestał noszenia broni i — jeśli pozwoli mu na to zdrowie — unikał spania dwie noce z kolei w tym samym miejscu. Zamiast tego mógł również zdecydować się na wstąpienie do klasztoru. Otto III obsadził ponadto na stolcu w Vercelli swojego zaufanego człowieka, Leona. Nie wiemy niestety, czy margrabia odbył wyznaczoną mu pokutę. Bądź co bądź po śmierci Ottona kazał się wynieść do godności królewskiej w Italii, co raczej nie świadczy o tym, by skwapliwie podporządkował się poleceniom synodu. Wakujący stolec arcybiskupi w Kolonii Otto powierzył swojemu kanclerzowi i zausznikowi, Heribertowi. Żywot Heriberta przytacza zwięzłą wiadomość, jaką Otto

Strona 145 przekazał mu po podjęciu decyzji: zawiadamiał w niej, że przesyła mu swoją „łaskę, Kolonię i jeden łokieć paliusza”. Na tego rodzaju poufnożartobliwy sposób komunikacji pomiędzy władcą a jego zaufanymi ludźmi natrafiamy w przekazach źródłowych niezwykle rzadko, i już z tego powodu notka ta ma swoją wagę. Okazuje się ona wszakże szczególnie ciekawa, jeśli poprawna jest pewna przedstawiona niedawno propozycja jej interpretacji (E. Hehl). Pod wyrażeniem „łokieć paliusza” miałaby kryć się zawoalowana informacja, że cesarz zamierza zmniejszyć arcybiskupstwo kolońskie, wykrawając zeń biskupstwo w Akwizgranie, mieście, które władca przeznaczył na miejsce swego ostatniego spoczynku. W źródłach zachowała się jedna drobna wzmianka z jesieni 999 roku, zwracająca naszą uwagę na pewne wydarzenia, które okazały się niesłychanie ważne dla dziejów całej wschodniej Europy i których skutki odczuwalne są w zasadzie do dziś. Pewien dokument Ottona z 2 grudnia 999 roku, dotyczący sporu prawnego wokół klasztoru w Farfie, wymienia jako jednego ze świadków niejakiego Gaudentego, nazywając go „arcybiskupem świętego męczennika Adalberta” (archiepiscopus sancti Adalberti martyris). Ów Gaudenty (Radzim) był bratem św. Wojciecha i został w następnym roku arcybiskupem nowo założonego arcybiskupstwa w Gnieźnie. Dokument ów stanowi pierwsze i właściwie niemal jedyne świadectwo tego, że w 999 roku przygotowywano w Rzymie brzemienne w skutki decyzje kościelne i polityczne, które wcielono w życie rok później, przy okazji podróży Ottona III do Gniezna. Poprzez utworzenie prowincji kościelnej władztwu Bolesława Chrobrego została wówczas przyznana kościelno-polityczna niezależność. Kto był inicjatorem owych posunięć, kto zaś mógł się ewentualnie czuć w związku z nimi pokrzywdzony — tego ze źródeł się nie dowiemy. We współczesnej nauce opracowano jednak oczywiście rozmaite teorie tłumaczące, jakie koncepcje czy wyobrażenia stały za ową — bez wątpienia niecodzienną — podróżą Ottona. Wiązano ją z jednej strony z ideą „odnowienia cesarstwa”: wedle tej hipotezy Otto pragnął

283/463

zostać, na wzór władców bizantyńskich, głową „rodziny królów” i dlatego przyznał swemu wschodniemu sąsiadowi samodzielność kościelną i polityczną. Z kolei w innych koncepcjach kładziono nacisk na inicjatywę Bolesława Chrobrego, którego celem miało być uniezależnienie się od rzeszy. Cel ten miał zresztą przyświecać już podporządkowaniu władztwa stolicy apostolskiej w latach 990-992. Na przeciwnika tej inicjatywy badacze kreują przede wszystkim arcybiskupstwo magdeburskie, z arcybiskupem Giselherem czele: decyzja Ottona miałaby bowiem naruszać interesy magdeburskiej na wschodzie. Uważa się przy tym, że owego „przeciwnika” zwiedziono i zajęto czym innym w ten sposób, że cesarz i papież podnieśli na powrót kwestię restytucji Merseburga. Sporo z tych pomysłów brzmi rozsądnie, trzeba sobie wszakże zdawać sprawę, że z reguły właśnie przy śledzeniu skomplikowanych procesów historycznych wiele hipotez jawi się jako całkiem wiary-

Strona 146 godne. Dlatego też należy koniecznie mieć w pamięci, jak małą liczbą punktów zaczepienia dysponujemy przy rekonstrukcji owych wydarzeń, czy to celowo czy nieumyślnie wywołanych podróżą Ottona III do Gniezna. Jako przyczynę owej głośnej podróży cesarza, który właściwie nie oddalał się ze swojego władztwa, lecz kazał innym przybywać do siebie, źródła wskazują motywy religijne: Otto chciał, powiada Thietmar z Merseburga, pomodlić się przy grobie swego powiernika Wojciecha. Teksty hagiograficzne dotyczące życia i męczeństwa św. Wojciecha twierdzą z naciskiem, jakoby Otto chciał zabrać z Gniezna relikwie św. Wojciecha, na co nie pozwolili mieszkańcy grodu. Swoje polityczne i misyjne zamiary sam Otto dokumentował w ten sposób, że na czas podróży do Gniezna rozszerzył swoją tytulaturę cesarską: w drodze do Gniezna określał się dodatkowo jako servus Jesu Christi, w drodze powrotnej zaś jako servus apostolorum. Za pomocą tych formuł dewocyjnych władca wpisywał się w tradycję szerzenia wiary chrześcijańskiej, mamy tu bowiem do czynienia z tytułami, którymi określano apostołów. W źródłach pobrzmiewa jednakże również i polityczny wymiar podróży. Żaden wyjazd cesarza z Rzymu nie był ponoć nigdy wspanialszy; na północ od Alp cała „Galia, Francia i Swebia” wyszły cesarzowi naprzeciw, wszędzie podejmowano go tak, jak należy podejmować cesarza. Wszystkie owe powitania przewyższyło jednakże to zgotowane mu w Iławie nad Bobrem przez Bolesława Chrobrego, który począwszy od tego miejsca aż do Gniezna zapewniał mu świetny orszak. Na podstawie tych informacji można wnioskować, że podróż została wcześniej faktycznie uzgodniona z Bolesławem. W chwili przybycia do Gniezna religijne motywy podróży wysunęły się ponownie na pierwszy plan. Biskup poznański Unger, któremu miejsce to podlegało, przyprowadził kroczącego boso Ottona do grobu św. Wojciecha, gdzie ten ze łzami błagał męczennika o wstawiennictwo za sobą u Chrystusa. Następnie zaś doszło do — kontrowersyjnego ze względów kościelno-politycznych — utworzenia

285/463

metropolii w Gnieźnie, której podporządkowano biskupstwa w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. Stolec arcybiskupi objął wyświęcony już w Rzymie Gaudenty. Thietmar z Merseburga opowiada o tym, wyrażając w pewnej chwili nadzieję, że fundacja nastąpiła zgodnie z prawem. Ta sceptyczna postawa miała swoje uzasadnienie, jako że biskup poznański Unger, w którego diecezji leżało Gniezno, odmówił swojej zgody na fundację. Zwłaszcza w związku z tym, że istniała pewna paralela pomiędzy obecnym przedsięwzięciem a sprawą fundacji Magdeburga i Merseburga, Thietmar wiedział bardzo dokładnie, że nikt nie ma prawa zmieniać zasięgu i granic diecezji bez zgody zainteresowanego biskupa. W jego uwadze wyczuwa się zatem krytykę cesarskiego przedsięwzięcia. Cesarz, papież i książę Bolesław niewiele sobie jednak robili z protestu Ungera, a o ewentualnych innych głosach sprzeciwu źródła milczą. Na kościelno-politycznej decyzji Ottona nie kończą się wszelako wcale trudności, których wydarzenia w Gnieźnie po dziś dzień nastręczają badaczom.

Strona 147 Szczegółową relację z przebiegu wypadków znajdujemy bowiem w spisanej dopiero w XII wieku historii Polski autorstwa Galla Anonima, która jako swoje źródło do odnośnych wydarzeń podaje zaginioną dziś pasję św. Wojciecha. Przekaz Galla również uwypukla świetne przyjęcie cesarza, a także zamiar władcy, by pomodlić się u grobu św. Wojciecha, wspomina ponadto krótko o rozstrzygnięciach kościelnopolitycznych. Następnie jednak relacjonuje ze szczegółami, że Otto wyniósł Bolesława do godności królewskiej. Co do wiarygodności tego przekazu wolno mieć z kilku względów uprawnione wątpliwości. Po pierwsze, jest niezrozumiałe, dlaczego źródła saskie miałyby przemilczeć takie wydarzenie. Po drugie, szczegóły przytaczane przez autora są na swój sposób zastanawiające. Otto miał ponoć w obliczu potęgi i bogactwa Bolesława za radą swoich możnych dojść do wniosku, że nie godzi się, by tak potężny władca nazywał siebie księciem lub grafem, lecz że powinien on zostać wyniesiony na tron królewski.

Zdjąwszy z głowy swój diadem cesarski, włożył go na głowę Bolesława na [zadatek] przymierza i przyjaźni, i za chorągiew tryumfalną dał mu w darze gwóźdź z krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego, w zamian za co Bolesław ofiarował mu ramię św. Wojciecha. I tak wielką owego dnia złączyli się miłością, że cesarz mianował go bratem i współpracownikiem cesarstwa i nazwał go przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego. (Gall I, 6)9 Opisane tu wyniesienie do godności królewskiej składa się właściwie z jednego tylko aktu: cesarz nałożył Bolesławowi na głowę koronę, aby — jak mówi źródło — przypieczętować wzajemną przyjaźń

287/463

władców. Wydaje się w związku z tym całkiem możliwe, że opisane w pierwotnej wersji zawiązanie przymierza przyjaźni, wraz ze swoimi uroczystymi aktami, takimi jak darowanie relikwii, świąteczna uczta i uroczyste nazwanie drugiej strony „przyjacielem”, mogło zostać w trakcie późniejszych deformacji przekształcone w rytuał wyniesienia do godności królewskiej. Zachowane fragmenty źródeł nie dają nam jednak pewności w tej kwestii. Wszystko wskazuje jednak na to, że w Gnieźnie nie doszło do najmniejszych nawet tarć pomiędzy Ottonem a Bolesławem. Wręcz przeciwnie, wydaje się, że obustronne oczekiwania wiązane ze zjazdem zostały jak najbardziej spełnione: Bolesław zapewnił bowiem Ottonowi bogaty orszak, asystujący mu w czasie powrotu do rzeszy. Sam zaś towarzyszył cesarzowi do Magdeburga i dalej do Akwizgranu, gdzie Otto miał nawet podczas otwarcia grobu Karola Wielkiego podarować mu tron wielkiego Karolinga. Żadne źródło nie wzmiankuje jednak po podróży gnieźnieńskiej Ottona tytułu królewskiego Bolesława — wiele przekazów z oburzeniem za to notuje pod rokiem 1025, że Bolesław po śmierci Henryka II ośmielił się sięgnąć po godność królewską.

9

Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, tłum. Roman Grodecki, Wrocław 1965.

Strona 148 Ani krotko-, ani długofalowe skutki owej podróży nie dają się zatem łatwo sformułować: Otto z pewnością utwierdził jakoś i podniósł pozycję Bolesława, z trybutariusza uczynił go — jak pisze z niesmakiem Thietmar z Merseburga — panem (dominus). Własna prowincja kościelna bezspornie umocniła bowiem w sposób widoczny rangę władcy. Niemniej tego rodzaju akty, a więc symboliczne wyróżnianie zaufanych współpracowników, należały do zadań i obowiązków X-wiecznych władców — już Otto Wielki był wszak „przyjacielem” Mieszka. Z pewnością anachronizmem jest prezentowana często opinia, że Otto zdradził w Gnieźnie interesy narodowe, co nowożytna historiografia nieraz mu zarzucała. Podobnie trzeba ocenić pogląd, jakoby jego następca, Henryk, dostrzegłszy owo zagrożenie, zmienił radykalnie kurs wobec Bolesława i rozpoczął z nim wojnę. Wydaje się raczej, że za podróżą do Gniezna stały motywy religijne i polityczne. Były one wprawdzie niezwykłe już dla ludzi współczesnych Ottonowi, jednak z całkiem innych przyczyn niż dla nowożytnych badaczy, często rzutujących na nią problemy państw narodowych — Niemiec i Polski — które w X wieku z pewnością nikomu się jeszcze nie śniły.

Powrót do Rzymu i przedwczesna śmierć Po powrocie do rzeszy Otto od razu przystąpił energicznie do dalszego regulowania spraw merseburskich, nie był jednak w stanie skłonić biskupa Giselhera do pójścia na jakiekolwiek ustępstwa. Ani synod w Quedlinburgu, ani następny w Akwizgranie nie podjęły żadnej decyzji, ponieważ Giselher wykazywał wielką zręczność, jeśli chodzi o jej odwlekanie. Najpierw znów był chory i nie pojawił się w Quedlinburgu, w Akwizgranie natomiast zażądał, by dano mu możliwość wytłumaczenia się przed synodem generalnym, czego najwyraźniej nie

289/463

można mu było zabronić. W ten sposób raz jeszcze zyskał na czasie. W czasie obrad w Akwizgranie Otto przeprowadził tymczasem pewną akcję, co do której kontekstu i celu do dziś nie ma zgody: wraz z kilkoma towarzyszami rozpoczął mianowicie potajemne poszukiwania miejsca pochówku Karola Wielkiego, rzekomo już w owym czasie zapomnianego. Miejsce to odnalazł, otworzył grób, okazał należny szacunek swemu cesarskiemu poprzednikowi, wyjął z grobu kilka przedmiotów, po czym kazał go na nowo zamknąć. Odnoszono się sceptycznie do kwestii, czy opisane wydarzenia faktycznie miały miejsce — opowiada o nich wyczerpująco Kronika z Novalesa, opierająca się być może na świadectwie jednego z uczestników całej akcji, grafa Ottona z Lomello. Wątpliwości budzi fakt, że wedle Kroniki Karol został pochowany w pozycji siedzącej: ukazał się on oczom Ottona na tronie, przyodziany w szaty, z koroną na głowie i berłem w ręku. Niejasne są przyczyny, które skłoniły Ottona do przedsięwzięcia całej akcji: już jego współcześni określali je jako

Strona 149 „czyn występny”, późniejsi badacze zaś uważali za „zbezczeszczenie grobu” i interpretowali na niekorzyść Ottona jako świadectwo jego młodzieńczej — czy wręcz dziecięcej — ciekawości. Można je także rozumieć jako nawiązanie do zwyczajów starożytnych — było bowiem podówczas wiadomo, że Cezar odwiedził grób Aleksandra Macedońskiego, August zaś kazał ów grób otworzyć. Ostatnio jednakże badacze koncentrowali raczej się na pokazywaniu, że akcję Ottona należy rozumieć jako poszukiwanie grobu świętego. Z pewną dozą pewności wolno domniemywać, że akwizgrańskie przedsięwzięcie Ottona stanowi pierwszy etap kształtowania się kultu Karola, który — podobnie jak kult św. Wojciecha, promowany przez Ottona za pomocą translacji relikwii i fundacji kościołów — miał spełniać w rzeszy funkcję integrującą. Dzięki takiej interpretacji głębsze znaczenie zyskuje fakt, że Otto III wybrał Akwizgran na miejsce swojego pochówku. Z Akwizgranu Otto III wyprawił się - bez dłuższych przystanków — do Rzymu. Pomimo długotrwałego pobytu w Italii przed wyprawą do Gniezna Otto nie widział zatem specjalnych powodów, by pozostać na północ od Alp. Otym, że nie wszystkim w rzeszy musiało to odpowiadać, świadczą głosy -takie jak ten Brunona z Kwerfurtu — które po śmierci Ottona określały jego miłość do Rzymu jako „dziecinadę”. Thietmar z Merseburga pisze zaś, że przed śmiercią Ottona „nasi książęta i grafowie, nie bez wiedzy biskupów”— wśród których zabrakło jedynie księcia bawarskiego Henryka, pomnego przestróg swego ojca — konspirowali przeciw władcy. Wobec braku przekonujących dowodów bez odpowiedzi musi jednak pozostać pytanie, czy tę lakoniczną wzmiankę należy również rozumieć jako głos sprzeciwu wobec polityki italskiej Ottona. Otto III, za namową Ekkeharda z Miśni, ukarał wszakże chłostą grafa Henryka z Katlenburga, co stało się w późniejszym czasie jedną z przyczyn zamordowania margrabiego Ekkeharda — już samo to mogło okazać się przecież wystarczającym powodem, by zawiązać sprzysiężenie przeciw Ottonowi. W każdym razie po podróży do Gniezna uwaga cesarza skupiła się na Italii,

291/463

natomiast ewentualne niezadowolenie w rzeszy z powodu nieobecności władcy stało się nieaktualne, zanim jeszcze zdążyło narosnąć, Otto bowiem zmarł. Wcześniej jednak pewien konflikt, który wybuchł na nowo ze zdwojoną siłą, unaocznił jasno, że władca nie jest w stanie wywiązywać się z daleka ze swych obowiązków — do których należało zaprowadzanie pokoju i pośredniczenie w sporach — lecz że musi być obecny na miejscu. Otóż pomiędzy biskupami Moguncji i Hildesheim ponownie wynikł zatarg o fundację gandersheimską: przy okazji konsekracji kościoła konieczna okazała się decyzja, który z biskupów jest odpowiedzialny za Gandersheim. Biskupowi hildesheimskiemu Bernwardowi, w czasie gdy sprawował mszę, mniszki z Gandersheim rzuciły pod nogi dary mszalne, starając się w ten sposób przeszkodzić jego samowolnemu przystąpieniu do wyświęcania kościoła. Jednak również Willigis z Moguncji musiał z powodu protestu innych biskupów odstąpić od

Strona 150 konsekracji i pozostawić rozstrzygnięcie spornej sprawy synodowi. Biskup Bernward wykorzystał czas na wyprawę do Rzymu, gdzie Otto III i synod rzymski na jego prośbę potwierdzili jego stanowisko. Wysłali następnie legata papieskiego, przyodzianego w szaty papieskie, „tak jakby zjawił się sam papież”. Zwołany pod jego przewodnictwem synod w Pöhlde miał zażegnać spór. Willigis i jego stronnicy zareagowali jednakże złorzeczeniem i na wiele innych sposobów dali wyraz swojej dezaprobacie, po czym zerwali obrady i potajemnie wyjechali. Legatowi nie pozostało nic innego, jak zażądać od Willigisa stawienia się na synodzie rzymskim i powrócić do Italii. Jednakże zanim ów synod zdołał się zebrać, śmierć Ottona III sprawiła, że rozstrzygnięcie całej sprawy odsunęło się w czasie. Historia ta stanowi w każdym razie przykład, jak zachowywali się nawet duchowni możni, gdy chodziło oprawa reprezentowanych przez nich instytucji. By załagodzić taki konflikt, najwyraźniej niezbędne było osobiste stawiennictwo zainteresowanych. Spór gandersheimski miał ponadto taki nieprzewidziany efekt uboczny, że jesteśmy dzięki niemu nadzwyczaj dobrze poinformowani o ostatnich przedsięwzięciach Ottona III w Rzymie — w mieście bowiem co chwilę zjawiali się biskupi lub ich posłowie, stając się świadkami tamtejszych wydarzeń. W Rzymie nadal trwała współpraca między cesarzem a papieżem Sylwestrem II. Sylwester na przykład podjął się wraz z Bernwardem z Hildesheim roli mediatora, gdy przeciw władzy Ottona wystąpili mieszkańcy Tivoli i cesarz obległ owo znajdujące się nieopodal Rzymu miasto. Negocjatorzy osiągnęli tyle, że mieszkańcy wyrazili gotowość, by skapitulować przed władcą w zwyczajowy sposób: poddanie się zostało przeprowadzone w formie tradycyjnego deditio, co pozwalało żywić uzasadnioną nadzieję na łaskę cesarza. I Otto rzeczywiście zrezygnował z wymierzenia kary. W tym samym czasie wystawiony został pewien dokument cesarski dla papieża Sylwestra II: przekazano w nim św. Piotrowi owe osiem hrabstw, o które kilka lat wcześniej powstał zatarg między papieżem a cesarzem (D OIII, 389). Wartość

293/463

dokumentu polega jednak przede wszystkim na tym, że dobrze naświetla on stosunki pomiędzy cesarstwem a papiestwem. Za autora tekstu uważa się powszechnie Leona z Vercelli, a ponadto przyjmuje, że sam Sylwester II miał wpływ na jego brzmienie. Dyplom ów określano trafnie mianem „filipiki w formie dokumentu”, ponieważ bezlitośnie uderza on w dotychczasową politykę papieży, którzy przez swoją niefrasobliwość i niekompetencję utracili wiele ze swych posiadłości oraz bezprawnie uzurpowali sobie prawa przysługujące imperium. Ono odrzuca w dokumencie przedkładaną przez papieży dokumentację, jak choćby donację Konstantyna czy dyplomy swoich cesarskich poprzedników, jednak mocą swojej władzy ofiarowuje św. Piotrowi to, co tylko do niego, cesarza, należy. Prerogatywy cesarskie zostały podkreślone przez użyty tu po raz pierwszy tytuł servus apostolorum oraz przez określenie Rzymu mianem caput mundi, Kościoła rzymskiego zaś jako „matki wszystkich

Strona 151 Kościołów”. W wystawionym niemal jednocześnie dokumencie dla Hildesheim, w którym tytulaturę cesarską zestawił zapewne sam Otto, świadomość cesarskiej godności widoczna jest w podobnych, ideologicznie nacechowanych określeniach: Otto tercius Romanus Saxonicus et Italicus, apostolorum servus, dono dei Romani orbis imperator augustus. Owa triada raz jeszcze dobitnie podkreśla, jaką rolę odgrywały w cesarskiej tożsamości władcy Rzym i Italia. Dlatego należy przypuszczać, że cesarza dotkliwie ubodło, gdy mniej więcej w tym samym czasie rzymianie skrzyknęli się, wszczynając rodzaj „rewolty” i przez kilka dni otwarcie oblegali rzymskie palatium Ottona. Za przyczynę zrywu uważa się powszechnie niezadowolenie rzymian z łagodnego potraktowania mieszkańców Tivoli. Owa „rewolta” wielokrotnie oceniana była w dotychczasowych badaniach jako „cios w samo serce” prowadzonej przez Ottona polityki odnowienia cesarstwa, a zwłaszcza tych jej elementów, które odnosiły się do Rzymu. Odpowiednio do tego osądzano reakcję władcy, którego jakoby nie opuszczała odtąd myśl o pomszczeniu na rzymianach doznanego wstydu. W źródłach znajdziemy jednakże bardzo rozbieżne opinie co do nasilenia buntu oraz skali płynącego zeń zagrożenia, te teksty zaś, które najobszerniej relacjonują całe zdarzenie — jak żywot Bernwarda z Hildesheim — pozwalają mieć wątpliwości, czy owa „rewolta” skierowana była faktycznie przeciw władzy Ottona w Rzymie. W każdym razie po kilku dniach zdołano dzięki negocjacjom ugodowo zakończyć całą sprawę, co zresztą przeczy raczej istnieniu zaciekłej i zapamiętałej woli konfrontacji. W trakcie pertraktacji Otto miał wygłosić do rzymian swoją słynną mowę, w której poruszał kwestię swej miłości do Rzymu i zaniedbania przez siebie więzów z ojczystą Saksonią. Mowę tę przedstawiano bardzo często jako świadectwo „antyniemieckiego” nastawienia cesarza i jako taką też oceniano. Trzeba jednakże mieć na uwadze, że jest ona niezwykle adekwatna do sytuacji, w której została wygłoszona, i do roli, którą miała do odegrania. W czasie trwania konfliktu bowiem cesarz ustalił z rzymianami, że obie strony spotkają cię

295/463

na rozmowach pokojowych — co też nastąpiło. Wspomniana mowa stanowiła swego rodzaju otwarcie rozmów i miała za zadanie pokazać gotowość cesarza do pojednania. Otto użył w niej następującej argumentacji:

Usłyszcie słowa waszego ojca, zważcie na nie i zachowajcie dobrze w waszych sercach! Czyż nie jesteście moimi rzymianami? To dla was opuściłem mą ojczyznę i mych krewnych, to z miłości do was wzgardziłem mymi Sasami i Niemcami w ogólności, moją własną krwią. To was poprowadziłem w najdalsze zakątki naszego władztwa, gdzie nigdy postawili stopy wasi ojcowie, którzy podbili sobie wszak całą ziemię. Pragnąłem rozsławić wasze imię i waszą chwałę aż po krańce świata. Wziąłem was sobie w zastępstwie dzieci, przedłożyłem was nade wszystkich. Z waszej przyczyny stałem się wszystkim innym wstrętny i nienawistny, albowiem stawiałem was ponad wszystkich pozostałych. I za to teraz wystąpiliście przeciw swemu ojcu i zabiliście bezlitośnie moich przyjaciół. Odrzuciliście mnie, choć nie możecie mnie odrzucić, nigdy bowiem nie

Strona 152 dopuszczę, byście wy, których obejmuje całych mą ojcowską miłością, zostali wyrzuceni z mego serca... (Vita Bernwardi, rozdz. 25) Nie było chyba lepszego sposobu uświadomienia rzymianom niecności ich postępku a jednocześnie zasygnalizowania swej nieodmiennej gotowości do rozmów pokojowych niż przeprowadzenie takiej samokrytyki. Wydźwięk owej mowy bardzo dobrze tłumaczy się rolą, jaką miała ona odegrać podczas negocjacji. Z drugiej strony skupia ona faktycznie jak w soczewce — i wyolbrzymia — niepochlebną ocenę rzymskiej polityki Ottona, którą napotykamy również u ówczesnych jej krytyków, takich jako Bruno z Kwerfurtu — stąd pytanie, czy przypadkiem nie została ona włożona władcy w usta. Jeśli chodzi o biskupa hildesheimskiego Bernwarda i jego kapelana Tangmara, autora owego passusu, to raczej trudno wyobrazić sobie, by stworzyli oni taką fikcję, ponieważ byli to zaufani ludzie Ottona III, w dodatku w owej właśnie chwili zdani na cesarską pomoc. Dlatego wolno uznać za prawdopodobne, że Otto podczas negocjacji z rzymianami faktycznie użył, w sposób niezwykle kunsztowny, znanych sobie zarzutów wobec swej polityki - choć oczywiście trzeba mieć świadomość, że całkowitej pewności w tej kwestii nigdy mieć nie będziemy. Mowa ta w każdym razie spełniła swą rolę, jeśli chodzi o skuteczność w pertraktacjach z rzymianami. Przytoczmy dalszy ciąg relacji Tangmara: „doprowadzeni do łez słowami cesarza, obiecali oni (rzymianie) zadośćuczynienie, porwali dwóch mężczyzn — Benila i jeszcze jednego — poturbowali ich okrutnie, nagich powlekli za nogi po schodach i [...] na wpół żywych złożyli przed cesarzem” (Vtta Bernwardi, rozdz. 25). Za pomocą takiej odpowiedzi rzymianie dali wyraz swej gotowości do pójścia na ugodę i zawarcia pokoju. Zmianę swego stanowiska okazali nie słowami, lecz gestem, lecz uczynili to równie wyraźnie, jak cesarz w swojej mowie, publicznie dystansując się od przywódców „rewolty”. Scena, choć sprawia wrażenie opisu tumultu,

297/463

nie jest jednak bynajmniej świadectwem irracjonalnej zmienności nastrojów „ludu” rzymskiego. Użyto w niej raczej jednego z szerokiej gamy dostępnych rytualnych form wyrazu, by dobitnie podkreślić gotowość do zawarcia pokoju. Otto III wszakże nie dowierzał w pełni pokojowym zamiarom drugiej strony, gdyż w towarzystwie swych zaufanych ludzi i papieża Sylwestra II oddalił się z Rzymu i udał do Rawenny. Owa wyprawa nie była w żadnym razie ucieczką, zważywszy, że uczestniczący w niej biskup Bernward znalazł czas, by pożegnać się i pomodlić w rzymskich kościołach. Wyłaniający się ze źródeł obraz działalności Ottona w ostatnim roku jego życia nie jest pozbawiony wewnętrznych sprzeczności. Bierze się to w dużej mierze z faktu, że po śmierci władcy szukano przyczyn jego wczesnego i nagłego zgonu, w oczach współczesnych zaś musiały one leżeć we wcześniejszym zachowaniu cesarza. Kogo Bóg ukarał przedwczesną śmiercią, ten musiał

Strona 153 wcześniej ściągnąć na siebie jego gniew. Słyszymy zatem z jednej strony o działalności idącej całkowicie po linii wcześniejszej polityki Ottona. Władca podjął posłów od Bolesława Chrobrego, proszących go o przysłanie mnichów na misję, i z niejakimi trudnościami starał się takowych znaleźć; z poselstwem węgierskim uzgodnił założenie metropolii ze stolicą w Ostrzyhomiu i przyczynił się ogromnie do tego, by nowy arcybiskup Askeryk, który wcześniej prowadził pertraktacje w tej sprawie, wyniósł Stefana Węgierskiego do godności królewskiej. W końcu zaś umocnił przyjacielskie stosunki z dożą weneckim. Uczynił to w dość efektowny sposób: otóż odwiedził potajemnie i incognito Wenecję i samego dożę, został ojcem chrzestnym jego najmłodszej córki, podobnie jak w Polsce odrzucił ofiarowane mu podarki i zwolnił Wenecjan od płacenia trybutu, pozostawiając im tylko do uiszczania pewną symboliczną sumę. Dopiero gdy podróż dobiegła końca, odkrył przed wszystkimi, kim jest. Podczas gdy powyższe informacje zdają się kreślić — by tak rzec — obraz normalnych czynności władczych cesarza, kilku hagiografów relacjonuje ostatni rok życia Ottona, koncentrując się na jego czynach i inicjatywach o zupełnie innym charakterze. Miał on ponoć odwiedzić eremitę Romualda, mieszkającego na bagnach przy ujściu Padu, umartwiać się tam, poszcząc i pokutując, miał ponadto nosić pod cesarskimi szatami włosiennicę, a nawet przyobiecać Romualdowi, że wyrzeknie się doczesnego świata i zostanie mnichem. Zastrzegł jedynie, że musi jeszcze trzy lata przeżyć jako cesarz, by naprawić błędy popełnione podczas swego dotychczasowego panowania. Nie jest pewne, czy owe błędy miałyby być aluzją do tego, że cesarz pragnął jeszcze pomścić na rzymianach swoją hańbę, podobnie jak nie wiemy, czy Otto faktycznie żywił przypisywane mu zamiary, czy też są one już próbą zrozumienia i oceny jego przedwczesnej śmierci. W każdym razie w końcu 1001 roku cesarz wyruszył pod Rzym na czele ściągających powoli do Italii kontyngentów, wystawionych przez niektórych biskupów rzeszy. Tam znienacka zachorował na morbus

299/463

italicus, chorobę objawiającą się napadami gorączki. Otto III zmarł 23 stycznia 1002 roku w miejscowości Paterno nieopodal Rzymu, nie ukończywszy nawet 22 lat. Wiele przekazów podkreśla, że zmarł spokojnie, otoczony swymi zaufanymi ludźmi i po chrześcijańsku, czyli wyspowiadawszy się i przyjąwszy eucharystię. Jego ostatnią wolą było zostać pogrzebanym w Akwizgranie i jego otoczenie starało się tę wolę wypełnić. Dlatego śmierć Ottona trzymano początkowo w tajemnicy, aż wszystkie siły były zebrane i przygotowane do drogi powrotnej. Jest rzeczą charakterystyczną dla niepewnego statusu władzy ottońskiej w Italii, że podczas podróży do rzeszy na orszak nieustannie nastawali wrogowie i że już 15 lutego na króla Italii wyniesiono margrabiego Arduina, skazanego swego czasu przez Ottona na pokutę kościelną. Akt ten miał niewątpliwie na celu pozbycie się zwierzchnictwa Ottonów nad Italią. O „grzechach króla”, które jakoby spowodowały jego wczesną śmierć, najgłośniej mówił teraz Bruno

Strona 154 z Kwerfurtu, bliski współpracownik Ottona III, który jeszcze w roku 1001 został mianowany biskupem misyjnym Słowian i którego sam cesarz miał często wyróżniać, zwracając się doń anima mea. Bruno pisze:

Lecz dobry cesarz nie postępował drogą prawą, gdy zamyślał zburzyć potężne mury wielkiego Rzymu. Chociaż jego mieszkańcy za dobrodziejstwa odpłacili mu złem sam Bóg dał apostołom Rzym jako siedzibę. I nie przypadł mu tak do serca rodzinny kraj, upragniona Germania, lecz bardziej ze swej zalotnej piękności podobała mu się ziemia Romulusa nasycona krwią jemu drogich. Zwyczajem bowiem dawnych i pogańskich królów, niełatwo wyrzekać się swej woli, upierając przy tym, aby kosztem próżnych trudów wznowić umarłą już świetność dawnego Rzymu. (Żywot pięciu braci męczenników, rozdz. 7)¹? Niniejszy passus jest tylko fragmentem długiego wykazu grzechów, który po śmierci cesarza zestawił jego bliski współpracownik. Po nim zaś rzesze innych autorów formułowały podobne opinie o Ottonie III, potępiając go w czambuł. Nie jesteśmy w stanie orzec, ile z owych opinii zawdzięczamy jedynie szokowi, jaki spowodowała wczesna śmierć cesarza. W każdym razie trzeba ów pogląd na sprawę potraktować poważnie, przynajmniej jako współczesną ocenę wydarzeń, zwłaszcza że spisał ją zaufany człowiek władcy. Z drugiej strony z pewnością nie może ona być jedyną podstawą do formułowania sądów o Ottonie III. Cesarz w ciągu krótkich lat swego panowania wykazał się wielką otwartością na zmiany, która w czasach

301/463

zorientowanych na trwanie i zwyczaj musiała wydawać się osobliwa. Bez względu na to, czy sięgniemy do jego demonstracyjnie okazywanej pobożności, jego arbitralnych decyzji personalnych (zwłaszcza przy mianowaniu papieży), jego osobistych kontaktów z uczonymi, ascetami i pustelnikami, jego podróży „za granicę” do Gniezna i Wenecji, jego długich — w ówczesnym mniemaniu zbyt długich — pobytów w Italii, w każdym z owych przedsięwzięć zobaczymy wyraźnie odciśnięty ślad mocnej osobowości władcy, rzecz poza tym niemal w X wieku niespotykaną. Nie powinno dziwić, że o takim zachowaniu „różni różnie” myśleli, jak to ostrożnie wyraził Thietmar z Merseburga. Jednak również określenie „dziecinada” źle oddaje styl i praktykę władzy Ottona III. Sprawiedliwy sąd o jego życiowych dokonaniach można by wydać jedynie wówczas, gdyby dany mu był czas na osiągnięcie dojrzałości.

¹? Święty Brunon z Kwerfurtu, Żywot pięciu braci męczenników, tłum. E. Szwarcenberg-Czerny, wstęp J. Spież OP, Rafał Witkowski, Tyniec-Kraków 2002.

Strona 155

6 Henryk II Kryzys sukcesyjny Rzesza nie była ani trochę przygotowana na tak wczesną śmierć władcy, a i sam Otto III najwyraźniej nie pomyślał o jakiejś desygnacji, która mogłaby mieć wpływ na wybór jego następcy. Nic zatem dziwnego, że w tej sytuacji w rzeszy — podobnie jak w Italii — szybko doszło do poważnego konfliktu. Konieczne było, by możni zaakceptowali następcę tronu, lecz w procesie dochodzenia do konsensu kolidowało ze sobą mnóstwo najróżniejszych ambicji i interesów. Do dziś nie ma zgody wśród badaczy, jakie kryteria należało w owym czasie spełniać, by móc rościć sobie prawo do korony. Pozostaje sprawą otwartą, czy pokrewieństwo ze zmarłym poprzednikiem było warunkiem koniecznym do rozpoczęcia starań o tron, a więc czy prawo krwi i dziedziczenia znacząco ograniczało możliwość wyboru, czy też możni mogli rozstrzygnąć zupełnie dowolnie, kierując się tylko predyspozycjami kandydata. Roszczenia wysunęli w owym czasie trzej pretendenci: książę bawarski Henryk, książę szwabski Herman i margrabia miśnieński Ekkehard. O dwóch ostatnich źródła nie wspominają wprost, by byli oni bliższymi czy dalszymi krewnymi rodu Ottonów, próbowano jednak wnioskować o takim pokrewieństwie w sposób pośredni i wykazywać, że byli oni potomkami wcześnie zmarłych braci Henryka I. Jako pierwszy pretendent do tronu uaktywnił się Henryk Bawarski, który w bawarskiej miejscowości Polling przyjął kondukt

303/463

żałobny z ciałem Ottona III i poprowadził go dalej, przez Augsburg do Neuburga nad Dunajem. W czasie podróży postarał się w Augsburgu o godny pochówek trzewi władcy w kaplicy św. Udalryka w klasztorze św. Afry i zadbał o zbawienie duszy swego krewniaka, uposażając klasztor ze swoich włości. Jednocześnie odwiedzał poszczególnych uczestników orszaku i składając daleko idące obietnice, namawiał ich do wybrania go na następcę Ottona. Jego zamiar spalił jednakże na panewce, a nawet doszło do skandalu, gdy Henryk uwięził w charakterze „zakładnika” brata arcybiskupa kolońskiego Heriberta i zmusił go do odesłania mu Świętej Włóczni, którą Heribert zdążył już potajemnie posłać przodem. Jak donosi nasz

Strona 156 główny informator, Thietmar z Merseburga, niemal żadnego uczestnika konduktu, na który składali się wszak zaufani możni z otoczenia Ottona III nie udało się wówczas namówić do poparcia bawarskiego księcia na następcę na tronie królewskim. Konieczne okazało się w końcu poważne napomnienie Henryka ze strony jego szwagra, by pozwolił orszakowi żałobnemu oddalić się do jego miejsca przeznaczenia, czyli Akwizgranu. Otto III został pochowany w Akwizgranie w Niedzielę Wielkanocną: jego ciało przebywało najpierw w czasie Wielkiego Tygodnia w różnych kościołach w Kolonii, do których wierni przychodzili modlić się, w końcu zaś złożono je pośrodku akwizgrańskiej katedry. Podczas pogrzebu większość obecnych zdecydowała się zamanifestować powzięte postanowienie polityczne: przysięgli, że poprą kandydaturę do tronu szwabskiego księcia Hermana, jako że Henryk wydawał się z wielu względów nieodpowiedni. Trzeci pretendent ze swoimi roszczeniami do korony obnosił się publicznie w Saksonii, gdzie — w miejscowości Frohse — w pierwszej chwili zebrali się możni, by omówić sprawę następstwa po Ottonie. Tu szybko okazało się, że Ekkehard z Miśni nie może nawet w Saksonii liczyć na jednogłośne poparcie swojej kandydatury. Zorganizowano zatem wiec Sasów w Werli, przed którym wszyscy zostali zobowiązani do powstrzymania się od decyzji. Pojedynczy możni sascy, jak na przykład główny przeciwnik Ekkeharda, Liutar, nawiązali jednak już wówczas kontakty z Henrykiem. Bawarski książę wysłał w związku z tym na zgromadzenie w Werli swoich posłów, obiecujących sowite wynagrodzenie tym, którzy zdecydują się poprzeć jego kandydaturę. Duża większość zebranych postanowiła wobec tego, że „Henryk powinien panować z poparciem Chrystusa i na mocy prawa dziedziczenia” (Thietmar V, 3), i zatwierdziła ową decyzję podniósłszy w górę prawice. Później jednak doszło do skandalu, Ekkehard bowiem ze swymi stronnikami w sposób dobitny dali do zrozumienia, że nie zamierzają bez oporu przystać na ten wybór. Ekkehard wraz z księciem Bernhardem z Saksonii i

305/463

biskupem halberstadzkim Arnulfem rozpoczęli okupację zastawionego do uczty stołu, który został przygotowany w palatium dla sióstr Ottona III i dla pozostałych możnych, i spożył przygotowany tam posiłek. Pomocnicy Ekkeharda symbolicznie, lecz wyraźnie zasygnalizowali za pomocą tej prowokacji ambicje władcze margrabiego. Bezpośrednio po owym zajściu Ekkehard został w Hildesheim podjęty przez biskupa Bernwarda jak król, przez co również Bernward dał niezbicie do zrozumienia, po czyjej opowiada się stronie. Ekkehard wybierał się teraz na zachód, by spróbować zdobyć w Lotaryngii dalsze poparcie dla swojej kandydatury, jednak w Pöhlde został zamordowany przez saskich możnych. Już Thietmar nie wiedział, czy powodem napaści był prywatny odwet, czy też przyczyniła się do niej prowokacja z Werli. Liczba pretendentów do tronu zmniejszyła się w każdym razie do dwóch, choć Henryk miał później jeszcze spore trudności z uregulowaniem następstwa po Ekkehardzie.

Strona 157 Już kilka tygodni po śmierci Ekkehada Henryk postanowił znienacka postawić wszystkich przed faktem dokonanym: 7 czerwca 1002 roku kazał swoim frankońskim i bawarskim stronnikom wynieść się w Moguncji do godności królewskiej, a biskupowi Willigisowi polecił się ukoronować i namaścić na króla. Z pomocą mogunckiego arcybiskupa uprzedził on tym samym ruch swych przeciwników, którzy siedzieli i czekali na wybór przeprowadzony przez wszystkie „plemiona” rzeszy. Mimo takiego obrotu spraw książę szwabski Herman nie skapitulował i podjął w Szwabii walkę ze zwolennikami Henryka, zwłaszcza zaś z biskupem strasburskim Wernerem. Katedra w Strasburgu została splądrowana i podpalona przez wojowników Hermana. W obliczu tych wypadków Henryk pociągnął na czele zbrojnego oddziału do Alemanii, aż do Jeziora Bodeńskiego, by skłonić Hermana do ustąpienia. Książę Henryk podobno nie uległ namowom, by zaatakować siedzibę biskupią w Konstancji, i tym samym odpłacić się Hermanowi za atak na Strasburg. W końcu zaś skargi ubogich, najbardziej poszkodowanych wskutek konfliktu, skłoniły go ponoć do przerwania całego przedsięwzięcia. By skłonić Hermana do ustąpienia, Henryk uciekł się teraz do innego środka: odwiedził mianowicie te części rzeszy, których możni jeszcze nie złożyli mu hołdu. Przez Turyngię dotarł w ten sposób 24 lipca do Merseburga, gdzie oczekiwali go zebrani duchowni i świeccy możni sascy oraz książę Polski, Bolesław. Sytuacja była poniekąd wielce niezręczna, ponieważ Sasi nie uznawali mogunckiej uroczystości wyniesienia Henryka na króla, natomiast Henryk wyszedł im w Merseburgu naprzeciw, przystrojony we wszystkie insygnia władzy królewskiej. Również w dokumentach liczył on zawsze początek swego panowania od zjazdu w Moguncji. Książę Bernhard, jako przedstawiciel plemienia, poddał Henryka najpierw swego rodzaju egzaminowi, przedstawiając mu sytuację Sasów, a zwłaszcza saskie zwyczaje prawne, i zadając wobec zgromadzonych pytanie, co w związku z owymi zwyczajami Henryk ma zamiar obiecać czy wręcz zagwarantować Sasom. Dopiero gdy okazało się, że odpowiedź Henryka

307/463

jest satysfakcjonująca — zobowiązał się on przestrzegać saskich praw i czynić co w jego mocy, by spełniać życzenia Sasów — książę Bernhard ujął Świętą Włócznię i powierzył ją Henrykowi wraz z pieczą nad królestwem, po czym obecni możni złożyli hołd nowemu władcy. W ten oto sposób Sasi przeprowadzili „drugi wybór” Henryka i uznali go za króla. Choć właściwie istniał ważny powód, by zatrzymać się dłużej w Saksonii — wynikły bowiem problemy z Bolesławem Chrobrym — Henryk postanowił kontynuować swój „objazd” rzeszy: w Paderborn arcybiskup Willigis namaścił małżonkę Henryka, Kunegundę, na królową, w Duisburgu zas królowi udało się pozyskać uznanie przez biskupów lotaryńskich, w tym przede wszystkim, po dłuższym zwlekaniu — przez arcybiskupa kolońskiego Heriberta. Tak oto 8 września, w święto Narodzenia Marii Panny, Lotaryńczycy złożyli Heniowi hołd, „wedle zwyczaju przodków” sadzając go na tronie Karola

Strona 158 Wielkiego i Ottona Wielkiego. Dzięki tym sukcesom przeciwników Henryka postawiono przed faktami dokonanymi, co w rezultacie oznaczało, że kandydatura Hermana ze Szwabii nie miała już żadnych szans. Sam Herman przybył do Bruchsal i 1 października stawił się przed Henrykiem bosy i pokorny, jako skruszony grzesznik. Za wstawiennictwem orędowników zyskał przebaczenie króla i zachował swe dotychczasowe stanowisko; po wynagrodzeniu szkód powstałych w Strasburgu został ponadto nie tylko wasalem, ale i przyjacielem króla. Podobnie jak na początku X wieku publiczny gest poddania się sprawił zatem, że władca zrezygnował z kary, a wręcz ustanowił kapitulującego przeciwnika swym przyjacielem. Takie „reguły gry” z pewnością sprzyjały pójściu na ustępstwa w czasie konfliktów i przyczyniały się do stabilizacji i zachowania porządku w kraju. Na początku swego panowania Henryk trzymał się jeszcze owych reguł. W osobie Henryka do władzy doszedł przedstawiciel bawarskiej linii Ottonów, która przez długi czas prowadziła zaciekłe walki z saską gałęzią rodu. Owe konflikty pozostawiły po sobie ślady w rzeszy, ponieważ możni i biskupi popierali dotychczas zawsze bądź jedną, bądź drugą stronę. Musiało to odcisnąć piętno również na samym Henryku II, został on przecież w czasie niewoli swojego ojca w Utrechcie wysłany na wychowanie do Hildesheim i tym samym przeznaczony do kariery duchownej. Posunięcie to stanowiło w sposób niebudzący wątpliwości próbę skończenia raz na zawsze z roszczeniami bocznej linii rodu do korony i do udziału we władzy. Z owymi trudnościami może mieć związek fakt, że Henryk II i jego otoczenie uparcie i do znudzenia podkreślali, że tron należał się księciu bawarskiemu prawem dziedziczenia. O „dziedzicznym tronie” (solium hereditarium) mówi biograf Henryka, Adalbold z Utrechtu. Sam Henryk w jednym ze swych dokumentów przedstawił swoje bliskie pokrewieństwo z Ottonem III i panującą pomiędzy nimi od dzieciństwa zażyłość (familiaritas) jako argument, który przekonał większość książąt, by opowiedzieli się za jego wyborem (electio) i dziedzicznym

309/463

następstwem (hereditaria successio) w niczym tych aktów nie rozróżniając. Rola przodków znalazła swoje odzwierciedlenie również w napisie wokół sceny koronacji wyobrażonej w Sakramentarzu Ratyzbońskim: „Spójrz, oto z boskiego rozkazu koronowany jest i uświęcany łagodny (pius) król Henryk, wyniesiony dzięki rodowi swych przodków”. Dzięki uwydatnianiu dziedzicznych praw Henryka do korony odbijano sobie być może fakt, że o przodkach władcy śpiewano w rzeszy złośliwe kuplety, takie jak ten: „Książę Henryk chciał panować, lecz Bóg nie chciał, by panował” (Thietmar V, 2). W każdym razie wielu możnych nie było w czasie kryzysu sukcesyjnego pod wystarczającym wrażeniem dziedzicznego prawa Henryka do tronu i udzielili poparcia innym kandydatom. Gdy jednak Henryk dopiął swego, jednym z najważniejszych sprawdzianów dla jego władzy stało się pytanie, czy będzie potrafił skuteczne wywiązać się z zadań króla-jednoczyciela i skonsolidować rzeszę pod swoimi

Strona 159 rządami. Proces integracji Henryk rozpoczął z powodzeniem, ponownie włączając do życia politycznego swego niedawnego konkurenta do tronu, Hermana ze Szwabii. Niemal po dziś dzień badacze zadawali sobie pytanie, jak wielka musiała być skala przeobrażeń w rzeszy, że wyniosły one do władzy Henryka II. Wiele razy podkreślano, że po okresie oderwanych od rzeczywistości i nierealistycznych projektów Ottona III, wraz z objęciem władzy przez Henryka do polityki zawitały ponownie rozwiązania pragmatyczne czy wręcz „dbałość o interes narodowy” (C. Brühl). Zwracano uwagę na zmianę dewizy na bulli przy dokumentach królewskich Henryka — brzmiała ona teraz Renovatio regni Francorum, co miało być ideowym wyrazem zmiany koncepcji władzy. Henryka uznano za ucieleśnienie typu władcy idealnego (H. Hoffmann), jakiego potrzebował „ottoński i salicki ustrój kościelno-państwowy”: Henryk, ze wszech miar świadomy swego boskiego powołania i wynikających stąd obowiązków, miał zawsze i wszędzie promować interesy Kościoła, jednocześnie zwiększając jednak powinności kościołów i klasztorów wobec rzeszy, zgodnie z zasadą „komu się wiele daje, od tego się również wiele wymaga”. Wśród biskupów rzeszy, których dobierał z wielką starannością i których w sposób dobrze przemyślany kierował na stolce biskupie, władca znalazł wielu przekonanych „towarzyszy broni”, czego wszelako nie sposób powiedzieć o możnych świeckich. Jest również niezwykle charakterystyczne, że podejmowane przez Henryka próby „centralizacji” władzy (S. Weinfurter) niosły ze sobą zasadnicze zmiany tradycyjnych przyzwyczajeń, co prowadziło do długotrwałych konfliktów króla ze sporą częścią wyższego możnowładztwa. Wkrótce po objęciu przez Henryka władzy krytyk Ottona III, Bruno z Kwerfurtu, zabrał głos, w wystosowanym do króla liście ganiąc i surowo napominając również nowego władcę. Z napomnień przebija wyraźnie zarzut, który można uznać za lejtmotyw powtarzający się przy okazji każdego kolejnego konfliktu króla z rozmaitymi grupami możnych: „Strzeż się, królu, jeśli

311/463

wszystko chcesz czynić przemocą, a nigdy z litością”¹. Napomnienie to dotyczy zatargu Henryka z Bolesławem Chrobrym, którego przyczyny widać już podczas zajść w trakcie „drugiego wyboru” Henryka w Merseburgu. Konflikt ów kładł się cieniem niemal na cały okres panowania Henryka II, nie stanowił bowiem bynajmniej zwykłego zatargu z obcym władcą. Bolesław był na rozmaite sposoby włączony w sieć przyjacielskich i krewniaczych powiązań w rzeszy i otrzymywał w związku z tym wszelkiego rodzaju wsparcie: informacje, pomoc zbrojną, a także oferty mediacji, dzięki którym mógł liczyć na „dobry pokój” i zakończenie konfliktu bez uszczerbku na honorze. Henryk II usiłował przez wszystkie lata zerwać owe więzy, by móc zwalczać Bolesława

¹ Wszystkie cytaty z listu za: List św. Brunona Bonifacego z Kwerfurtu do króla niemieckiego Henryka II, tłum. K. Abgarowicz, opr. J. Karwasińska, Przemyśl 2000.

Strona 160 jako „wroga rzeszy” — nie udało mu się to, a przy tym niewątpliwie wywołało całą serię dalszych zatargów z saskimi panami i było przyczyną daleko idącego braku zaufania wobec króla.

Rządy Henryka: pomiędzy łagodnością a nową surowością Konflikt rozpoczął się już w chwili, gdy pojawiło się pytanie, kto powinien objąć spuściznę po miśnieńskim grafie Ekkehardzie — Bolesław jako krewny Ekkehardynów wyraźnie rościł sobie do niej pretensje. Henryk nadał Bolesławowi w lenno Milsko i Łużyce, odmówił mu jednakże marchii miśnieńskiej, która na propozycję Bolesława przypadła wszakże bratu Ekkeharda, Gunzelinowi. Głównym poszkodowanym wskutek tych ustaleń okazał się Herman, syn Ekkeharda, a zarazem zięć Bolesława, który zresztą rozpoczął później walkę przeciw swemu stryjowi Gunzelinowi. Co dokładnie zamierzał Henryk, podejmując owe decyzje, nie jest do końca jasne. W Merseburgu na stosunku Bolesława do króla poważnie, jak się zdaje, zaważyło pewne niefortunne wydarzenie: otóż wojowie Bolesława zostali napadnięci i zaatakowani na dziedzińcu zamkowym. Uratowali się dzięki interwencji księcia saskiego Bernharda. W wydarzeniu tym ucierpiał również margrabia Henryk ze Schweinfurtu, złączony z Bolesławem więzami przyjaźni, który chciał dać Bolesławowi obstawę. Król skądinąd przyobiecał swego czasu owemu margrabiemu księstwo Bawarii jako nagrodę za jego poparcie, po objęciu władzy nie czuł się jednak związany swym przyrzeczeniem. Zbył prośby margrabiego o obiecaną nagrodę, twierdząc, że nie może pozbawiać Bawarów prawa wyboru swego księcia, co zakrawało na zwykłą wymówkę. Bolesław domniemywał, że inicjatorem ataku na jego wojów był sam król, i po odjeździe z Merseburga zemścił się za pomocą typowego

313/463

działania odwetowego: zajął gród Strzałę, podpalił go, a sporą liczbę mieszkańców powiódł ze sobą w niewolę. Konflikt eskalował w następnym roku, gdy Bolesław wykorzystał zamieszanie wokół zmiany na tronie czeskim, by samemu objąć tam rządy. Henryk II uznał owo znaczne rozszerzenie władzy Bolesława, zażądał jednak, by złożył mu on hołd również z Czech, czego Bolesław odmówił. Odpowiedź Henryka na ową prowokację była bezkompromisowa: w czasie obchodów Wielkanocy 1003 roku w Quedlinburgu zawiązał sojusz z pogańskimi Lucicami i Redarami. Posunięcie owo, a więc sojusz z tradycyjnie wrogimi rzeszy i przy tym niechrześcijańskimi plemionami zza Łaby, wywołało w Saksonii wielkie zdziwienie, wywracało bowiem do góry nogami dotychczasowe koalicje, w których Polacy zawsze wiernie stali u boku Sasów. Krok Henryka stanie się lepiej zrozumiały, gdy uwzględni się tradycyjnie dobre stosunki bawarsko-czeskie oraz sojusze pomiędzy Czechami a Lucicami. Król przez owo przymierze wpisywał się zatem lepiej w zwy-

Strona 161 czajową politykę swych bawarskich przodków niż w tradycję ottońskiej polityki wschodniej. Wydaje się, że przymierze to stało się dla Bolesława Chrobrego, ale również dla margrabiego Henryka ze Schweinfurtu, sygnałem do wszczęcia otwartego buntu, do którego przyłączyli się również niektórzy inni możni — wśród nich np. Bruno, brat króla. Król Henryk ze swymi ludźmi rozpoczął zrazu walkę z margrabią Henrykiem, imając się zwyczajnych w takiej sytuacji środków. Oblegano grody, szybko zresztą poddawane przez załogi, a przeciwnicy nie wydawali się bynajmniej skorzy do walki na śmierć i życie. Na wschodzie graf Gunzelin odpowiedział odmownie na propozycję swego krewniaka Bolesława, by odnowić dawną przyjaźń — zmusiłoby go to do udzielenia mu pomocy w walce przeciw królowi, więc graf wysunął argument, że przez taki akt jego lenno i jego życie znalazłoby się w niebezpieczeństwie. Bolesław przekonał go zatem za pomocą zbrojnej ekspedycji. Tymczasem „godni zaufania orędownicy”, między innymi arcybiskup Tagino i Bernhard z Saksonii, doprowadzili do tego, że margrabia Henryk w zwyczajowy sposób zakończył konflikt z królem i zawarł z nim ugodę. Margrabia, którego zapewniono, że on sam i jego pomocnicy zostaną łagodnie potraktowani przez króla, przywdział pokutne szaty i podporządkował się Henrykowi. I faktycznie, zarówno margrabia, jak i jego ludzie zachowali sporą część swych ziem, a Henryk po symbolicznym uwięzieniu został ułaskawiony, do czego skłoniły króla naglące napomnienia z kazania biskupa Gotszalka z Freisingi. Owa pierwsza faza konfliktu potoczyła się zatem w dużej mierze utartym torem, zgodnie ze stosowaną od dawna praktyką zażegnywania sporów. Do polubownej ugody z Bolesławem jednakże nie doszło. Podczas owego konfliktu Henryk został zmuszony do podjęcia decyzji w pewnej sprawie, którą już wcześniej bezskutecznie usiłował rozwiązać Otto III: chodziło o odnowienie biskupstwa w Merseburgu. Początkowo Henryk nie niepokoił w żaden sposób arcybiskupa Giselhera, stawiającego najbardziej zacięty opór przeciw wskrzeszeniu

315/463

diecezji, a wręcz wyróżniał go swymi specjalnymi łaskami. Gdy jednak w 1004 roku hierarcha ciężko zachorował, król do łoża cierpiącego wysłał arcybiskupa Willigisa i innych biskupów, by skłonili Giselhera do powrotu do jego dawnej siedziby, czyli Merseburga. Giselher poprosił o czas do namysłu, po czym umarł, nim upłynął wyznaczony termin. Teraz zatem powtórzyły się okoliczności, które zachodziły już niejednokrotnie wcześniej przy okazji wakatów na stolcach biskupich w Magdeburgu i Halberstadt. W Magdeburgu natychmiast wybrano na następcę Giselhera prepozyta katedry magdeburskiej, Waltharda, by — jak mozna mniemać — zastosować politykę faktów dokonanych. Król nie dał się jednak zbić z pantałyku, lecz po długich pertraktacjach uzyskał zgodę magdeburczyków na ustanowienie następcą na tamtejszym stolcu arcybiskupim Taginona. Ten zaś, jako zaufany człowiek króla, bvł gotów przystać na

Strona 162 odnowienie biskupstwa w Merseburgu, zwłaszcza gdy na czele diecezji merseburskiej został postawiony inny kapelan królewski, Wigbert. Konieczne zmiany terytorialne król wspomógł znacznymi uposażeniami z dóbr królewskich, które skłoniły również biskupa halberstadzkiego Arnulfa do wyrażenia zgody na całe przedsięwzięcie. Dzięki owej skutecznie przeprowadzonej akcji Henryk zyskał głęboką wdzięczność Thietmara z Merseburga, wyrażającą się najwymowniej w poemacie pochwalnym na cześć króla, umieszczonym na początku szóstej księgi kroniki Thietmara. W całym zresztą swoim dziele Thietmar najwyraźniej jak tylko może oszczędza królowi wszelkiej krytyki. Zupełnie inny wydźwięk mają roczniki quedlinburskie, które z nieznanych przyczyn na przestrzeni wielu lat krytycznie i złośliwie komentują poczynania Henryka II. Po kampanii słowiańskiej Henryk uznał za wskazane zorganizować wyprawę do Italii, by położyć tam kres rządom Arduina, co nie powiodło się w 1003 roku podczas przedsięwziętej w imieniu króla ekspedycji Ottona z Karyntii. U św. Maurycego w Magdeburgu władca modlił się o powodzenie kampanii i boso przeniósł relikwie tego świętego z klasztoru w Berge do katedry. Również on — podobnie jak wcześniej Otto III — nie miał oporów przed publicznym okazywaniem czci świętym. Wojsko udało się przez Augsburg i przełęcz Brenner do Trydentu, gdzie Henryk wraz ze świeckimi i duchownymi dowódcami swych oddziałów, a także ze sporą liczbą północnoitalskich biskupów, został członkiem katedralnej wspólnoty modlitewnej. Przystąpienie do niej wiązało się z wpisaniem uczestników wspólnoty do jednego z rękopisów liturgicznych w katedrze trydenckiej; wpis ten wskazuje, jak niezwykle poważnie traktowano wsparcie modlitewne w obliczu niepewnej sytuacji w Italii. Król Arduin obsadził mianowicie swymi zbrojnymi przełęcze w rejonie Trydentu i Werony, usiłując w ten sposób zablokować wojskom Henryka wejście do Italii. Z pomocą Karyntyjczyków udało się jednakże przekroczyć przełęcze nieopodal Trydentu i obejść przełęcz koło Werony. Oddziały Arduina wycofały się

317/463

bez walki i pozwoliły Henrykowi wejść nieniepokojonym do Werony, a następnie do Brescii, Bergamo i wreszcie do Pawii, gdzie został on w połowie maja wyniesiony do godności królewskiej i poprzez uroczystą intronizację uznany za władcę Italii. Uroczystości zostały jednakże w dość gwałtowny sposób przerwane, ponieważ mieszkańcy Pawii z niejasnych przyczyn zebrali się nocą i zaatakowali kilku zakwaterowanych w mieście towarzyszy Henryka oraz jego samego. Ci, nie znalazłszy innego sposobu obrony, podpalili domy w mieście, by przywołać na odsiecz stacjonujące poza miastem oddziały. Pawijczycy musieli ulec wobec takiej przewagi liczebnej przeciwnika, miasto płonęło jak pochodnia, po czym zostało jeszcze dokładnie splądrowane przez wojowników Henryka. Nie był to zatem specjalnie obiecujący dla króla początek italskiej wyprawy. Czy miało to związek z zajściami w Pawii, czy też zostało spowodowane jakimiś nieznanymi

Strona 163 nam wieściami, w każdym razie wkrótce potem Henryk ponownie opuścił Italię, nie pokonawszy w zasadzie Arduina i nie sięgnąwszy po koronę cesarską. Z tej przyczyny przedsięwzięcia pierwszych lat jego panowania sprawiają wrażenie niezwykle rwanych, jakby za każdym razem okazywało się, ze ma on do załatwienia coś pilniejszego niż to, co przed chwilą rozpoczął. Po powrocie Henryk podjął na nowo walkę z Bolesławem Chrobrym. Ponieważ obawiał się, że wśród Sasów znajdują się informatorzy Bolesława, początkowo zamarkował jedynie wyprawę przeciw Polsce, po czym niespodzianie pomaszerował na Czechy i Pragę. Tam udało mu się bez walki przepędzić Bolesława i osadzić na tronie księcia Jaromira z rodu Przemyślidów. Król ścigał Bolesława aż do Budziszyna, którego załoga po długim oblężeniu na polecenie Bolesława poddała gród, otrzymawszy gwarancję bezpiecznego opuszczenia miasta. Zmęczone wojsko Henryka powróciło następnie do Saksonii — wyprawa zakończyła się bez wątpienia zwycięsko, jednak stosunki z Bolesławem nadal pozostawały nieuregulowane. W następnym roku Henryk niezwykle intensywnie przygotowywał się do dalszych zmagań: najpierw zwołał pospolite ruszenie ze wszystkich stron rzeszy, po czym z piętnastoma saskimi i dolnolotaryńskimi biskupami oraz z księciem saskim Bernhardem ponownie zawiązał w Dortmundzie wspólnotę modlitewną. Podczas gdy z poprzedniego takiego wydarzenia — rok wcześniej w Trydencie — zachowały się nam jedynie imiona osób, za które się modlono, Thietmar, opisując wydarzenia w Dortmundzie, relacjonuje również, do czego poszczególne strony zobowiązały się wobec siebie. Tak więc duchowni w całej diecezji mieli w razie śmierci któregoś z członków wspólnoty odprawiać msze i śpiewać psalmy, miano karmić ubogich i rozdawać jałmużnę. Król, królowa oraz książę Bernhard zobowiązywali się jedynie do jałmużny i rozdawania jedzenia. Nie będzie chyba błędem, jeśli powiemy, że również teraz zawiązanie wspólnoty modlitewnej służyło konsolidacji politycznie niejednolitych sił w przeddzień

319/463

nowego konfliktu z Bolesławem. Tak wzmocnione kontyngenty wojskowe pod dowództwem Henryka, wsparte oddziałami czeskimi i bawarskimi pod dowództwem tamtejszych książąt, dotarły do Odry, gdzie dołączyli do nich nowi sojusznicy, Lucicy. Bolesław zrezygnował z wytaczania większych bitew i wycofał się aż do Poznania. Mimo to marsz wojsk był niezwykle utrudniony i kupiony sporymi stratami. Przez „zaufanych pośredników” Bolesław poprosił o pokój, który też od razu otrzymał. Arcybiskup magdeburski Tagino i inni zaufani ludzie króla zatwierdzili ów pokój pod przysięgą, po czym armia powróciła do kraju. Krytyczne jak zwykle roczniki quedlinburskie kwitują owo porozumienie jako „niedobry pokój” i podkreślają, że Henryk powrócił na czele „armii w opłakanym stanie” (Ann. Quedl., 1005 r.). I rzeczywiście zwraca że Henryk i Bolesław nie zatwierdzili owego pokoju osobiście. Brakuje też choćby wzmianki o jakimś zadośćuczynieniu, które Bolesław powinien właściwie w takiej sytuacji dać, choćby dokonując rytualnego aktu

Strona 164 podporządkowania się. Jak nietrwały był ów układ, okazało się już w 1007 roku, gdy Henryk kazał go wypowiedzieć. Skłonili go do tego posłowie Luciców i Czechów, stawiając władcy swoiste ultimatum i przekonując, że polski książę knuje coś niedobrego. Bolesław zareagował natychmiast, na nowo rozpoczynając działania zbrojne. W Saksonii nie było, jak się zdaje, gotowości do kolejnej wyprawy przeciw Polsce. Nawet o arcybiskupie Taginonie Thietmar zmuszony jest donieść, że nie poczynił odpowiednich przygotowań do kampanii, choć był o wszystkim dostatecznie dobrze poinformowany. W końcu, jak kronikarz napomyka tytułem uzupełnienia, Tagino swoją przysięgą gwarantował pokój między Henrykiem a Bolesławem. Również biskup misyjny Bruno z Kwerfurtu przejął się całą sprawą na tyle, że w wystosowanym do Henryka liście z 1008 roku jednoznacznie opowiedział się po stronie Bolesława: król — jak pisał — żąda „rzeczy niemożliwych”, a „Bolesław, inaczej niż myśli nasz król, zapewnia Cię, że na wieki Ciebie nie opuści”. Nie zostało niestety powiedziane, na czym miało polegać owo niemożliwe do spełnienia żądanie króla. Po tych słowach następują surowe napomnienia, że król zamiast okrucieństwem i przemocą powinien spróbować posłużyć się wielkodusznością. Do okazania wielkoduszności jednakże Henryk gotów był dopiero dużo później. Tymczasem konflikt nabrzmiewał, zatruwając również stosunki pomiędzy królem a Sasami, ponieważ król co i rusz podejrzewał jakichś saskich możnych o konszachty z Bolesławem i pociągał ich za to do odpowiedzialności. Źródła nie mówią jasno, co właściwie uniemożliwiało pokój pomiędzy Henrykiem a Bolesławem. Zdaje się, że w gruncie rzeczy chodziło o zdefiniowanie ich wzajemnych stosunków: władca, którego Otto III uhonorował swoją przyjaźnią i wizytą w Gnieźnie, najwidoczniej oczekiwał od Henryka uszanowania swojej dumy, Henryk zaś nie zamierzał respektować tych pretensji. Owe niesnaski nie pozwalały również na osobiste spotkanie obu władców.

321/463

Szybkie zerwanie pokoju na Wschodzie było zapewne bardzo nie po myśli Henryka, na Zachodzie bowiem nawarstwiły się tymczasem problemy, które wymagały jego osobistej interwencji. Śmierć Ottona, księcia Dolnej Lotaryngii (1006), wywołała tarcia pomiędzy grupami lotaryńskich możnych, w które wtrącił się również Baldwin z Flandrii, wasal zachodniofrankijskiego króla Roberta, będący z nim w nie najlepszych stosunkach. Niewykluczone, że w jakimś związku z owymi problemami pozostaje również spotkanie Henryka z królem Robertem, które odbyło się w roku 1006, z bardzo starannym podkreśleniem równorzędności obu stron, nad graniczną rzeką Mozą lub na niej. Celem spotkania było zawarcie amicitia, która miała się przypuszczalnie stać podstawą do dalszych wspólnych działań przeciw Baldwinowi. W każdym razie Henryk przedsięwziął w 1007 roku wyprawę łupieżczą do Flandrii, która po niejakich trudnościach osiągnęła swój cel. Baldwin został zmuszony do przybycia do Akwizgranu i poddania się królowi. Dał on Henrykowi rozmaite

Strona 165 zadośćuczynienia i gwarancje, a w zamian otrzymał (choć nieco później) Valenciennes: ugruntowało to pozycję grafów flandryjskich jako podwójnych wasali, związanych stosunkiem lennym zarówno z królem zachodnio-, jak i wschodniofrankijskim. W tym okresie kształtowania się nowego stosunku sił stanowisko księcia Dolnej Lotaryngii pozostawało początkowo nieobsadzone, Henryk zaś wzmocnił pozycję grafów z domu Ardenne poprzez utworzenie marchii antwerpskiej i oddał biskupowi Cambrai prawa miejscowego grafa. W pierwszych latach panowania Henryka niezwykle skuteczne okazały się jego zabiegi w pewnej niezwykle delikatnej sprawie. Otóż władca zamierzał założyć biskupstwo w Bambergu, mieście, w którym pragnął być pochowany po śmierci. Ów plan przypominał bardzo magdeburski projekt Ottona Wielkiego, a przecież wynikłe podówczas problemy nie zostały bynajmniej zażegnane. I faktycznie, przy okazji wcielania w życie planu Henryka słyszymy o bardzo podobnych posunięciach władcy i zbliżonych reakcjach zainteresowanych stron. Bamberg leżał na obszarze diecezji würzburskiej — w związku z tym niezbędne było zyskanie akceptacji biskupa Würzburga, Henryka. Wydaje się, że król „ułatwił” biskupowi zgodę, roztaczając przed nim perspektywę podniesienia jego własnej diecezji do rangi arcybiskupstwa. To z kolei oznaczało jednak znaczny uszczerbek w prawach diecezji mogunckiej i okazało się nie do przewalczenia u arcybiskupa Willigisa. Obradujący 1 listopada 1007 roku we Frankfurcie synod miał zatem do podjęcia bardzo trudną decyzję, zwłaszcza że Henryk z Würzburga nie stawił się osobiście, a jedynie przysłał swych przedstawicieli — być może zresztą właśnie po to, by swoją nieobecnością uniemożliwić definitywne rozstrzygnięcie sprawy. Jako że życzenie króla, nie posiadającego potomstwa, by uczynić swym spadkobiercą Chrystusa, nie było z punktu widzenia prawnokościelnego bynajmniej wystarczającym powodem do założenia biskupstwa, zwolennicy owego przedsięwzięcia podkreślali — podobnie jak wcześniej podczas fundowania Magdeburga — konieczność prowadzenia akcji misyjnej. Wschodnia

323/463

część diecezji würzburskiej — argumentowano — zamieszkana jest przez Słowian, którzy są dotychczas niemal nietknięci chrześcijaństwem. Mimo to synod miał duże trudności z podjęciem decyzji, którą Henryk w końcu niemalże wymusił, uciekając się do niestosowanego wcześniej środka: za każdym razem, gdy podczas obrad spodziewał się niepomyślnego obrotu spraw, rzucał się na ziemię przed biskupami. „Gdybyś tam był, [...] bez wątpienia byś się ulitował”, pisał biskup halberstadzki Arnulf do swego nieobecnego kolegi z Würzburga, usprawiedliwiając w ten sposób ustępstwa, na które przystał synod. Henryk osiągnął swój cel, a papież Jan XVIII otoczył nowe biskupstwo specjalną opieką Rzymu, co ruczaj praktykowano jedynie w odniesieniu do klasztorów. Pierwszym biskupem mianował Henryk swego kanclerza Eberharda, jednego z najbliższych sobie ludzi. Z zadania powierzonego przez fundatora Bamberg wywiązał się więcej niż bobrze i tak znakomicie strzegł memorii Henryka, że władca

Strona 166 został jedynym spośród niemieckich królów i cesarzy, którego wyniesiono ołtarze, ogłaszając świętym. Fundacja Bambergu nie była wszakże jedynym sukcesem króla w owym roku: już wcześniej bowiem udało mu się zakończyć spór gandersheimski. Henryk, co dlań typowe, pozostawał w dobrych stosunkach z biskupami rzeszy, co umożliwiło zawarcie ugody: potwierdzono prawa Hildesheim do klasztoru Gandersheim, przy czym zagwarantowano biskupowi Willigisowi przywilej celebrowania mszy podczas konsekracji kościoła klasztornego. Wcześniej, przekazując pastorał biskupowi Bernwardowi, Willigis oficjalnie uznał prawa Hildesheim. Sukcesy Henryka, jeśli chodzi o współpracę z biskupami, dość zaskakująco kontrastują z wielką liczbą konfliktów, w które wplątały go rody możnowładcze. Wydaje się zresztą, że nieprzejednana postawa króla nieraz przyczyniała się do zaognienia i przedłużania się owych waśni. Łagodność, postulowana przez Widukinda na użytek Ottona Wielkiego, nie była z pewnością dominującą cechą Henryka w jego stosunkach z panami rzeszy. Widać to szczególnie dobrze na przykładzie dwóch konfliktów, które miały miejsce w 1008 i 1009 roku. Pierwszy z nich rozgorzał pomiędzy władcą a jego szwagrami, braćmi królowej Kunegundy, która pochodziła z rodu luksemburskich grafów. Usiłowali oni bez porozumienia z królem osadzić na trewirskim stolcu arcybiskupim Adalberona, brata królowej. Henryk bezzwłocznie zareagował na tę uzurpację, organizując zbrojną wyprawę i przez dłuższy czas oblegając palatium w Trewirze, w którym zamknęli się Luksemburgowie. Gdy sytuacja stawała się powoli bez wyjścia, inny spośród braci, książę bawarski Henryk, zdołał przekonać władcę, by zagwarantował obleganym swobodne opuszczenie palatium. Gdy jednak król dowiedział się później, jak beznadziejna była sytuacja Luksemburgów, i zdał sobie sprawę, że posłaniec księcia zataił ją przed nim, niewiele myśląc, pozbawił Henryka księstwa Bawarii i zatrzymał je we własnych rękach. W owym zarzucie, który doprowadził do tak gwałtownej reakcji, chodziło zapewne o to, że Henryk okazał się

325/463

stronniczym mediatorem. Trwało prawie dziesięć lat, nim król przywrócił swego szwagra do dawnej godności, z czego wyczytać można niemałą zaciętość władcy, jeśli chodzi o kwestię sprzyjania bliższym krewnym. Dość podobna sprawa wynikła w związku z margrabią Gunzelinem, bratem Ekkeharda z Miśni. Wdał się on w zatarg z synami swego zmarłego brata, mający swe przyczyny w konflikcie o spuściznę po Ekkehardzie. Na ów spór nałożył się zresztą pośrednio konflikt pomiędzy Henrykiem a Bolesławem Chrobrym. Gdy król postanowił zbadać całą sprawę, szybko stało się jasne, że margrabia Gunzelin nie cieszy się jego łaską. Początkowo jednak Henryk zachowywał przyjęte formy i poprosił książąt o radę (consilium), jak ma postąpić w zaistniałej sytuacji. Odpowiedź nawiązywała bezpośrednio do ówczesnego zwyczaju:

Strona 167 Jesteśmy przekonani, że Gunzelin może się usprawiedliwić przed wami, Panie, i dlatego widzi nam się rzeczą słuszną, by zbywszy się wszelkiej hardości, zdał się on na waszą łaskę. A was, Panie, niechaj Bóg miłosierny do tego skłoni, byście z nim postąpili nie wedle tej miary, na którą sobie zasłużył, lecz wedle miary waszej niewypowiedzianej łagodności, gwoli przykładu tym wszystkim, którzy się do was zwracają. (Thietmar VI, 54) Henrykowi doradzano zatem dokonanie dwoistego aktu: z jednej strony miała to być ceremonia podporządkowania się, z drugiej zaś przebaczenia. Wedle takiego rytualnego wzorca często postępowali królowie w X wieku Henryk wprawdzie przywrócił Gunzelina do łask, jednak uwięził go i nie wypuszczał z niewoli przez całe osiem lat. Raczej nie takie postępowanie mieli na myśli panowie, gdy odwoływali się do „niewypowiedzianej łagodności” króla. Zarówno ta decyzja, jak i postępowanie władcy względem szwagrów uświadamia nam, że król nie przejawiał już gotowości, by dawnym zwyczajem uznać clementię za wytyczną swych poczynań. O wiele bezlitośniej niż jego poprzednicy ścigał za to wszystkie działania, które uznał za nielojalność. Wydaje się wszelako, że ów brak kompromisowej postawy nie przyczynił się wcale do stabilizacji jego stosunków z możnymi. Nie tylko Bruno z Kwerfurtu poruszał kwestię niechęci króla do okazywania łagodności — roczniki quedlinburskie pod rokiem 1013 sugerują wręcz, że Henryk sam zdawał sobie sprawę z niestosowności swych działań:

z powodu nagłej i ciężkiej choroby ogarnął go z boskiego zrządzenia taki strach przed śmiercią, że tych, których pozbawił wcześniej godności, i innych,

327/463

których w słodkości swej łaski niesprawiedliwie obrabował, przywrócił teraz na stanowiska, przebaczając im ich przewiny. Drugi pokój z Bolesławem Chrobrym, z roku 1013, został zawarty jednakże z inicjatywy polskiego władcy, który poza kłopotami na Zachodzie uwikłany był również w konflikt z Rusią Kijowską. Posłał on do Magdeburga swego syna Mieszka, który został tam lennikiem króla i zapewne przygotował osobiste spotkanie swego ojca z Henrykiem, a być może nawet prowadził rozmowy w sprawie swojego małżeństwa z Rychezą, córką Ezzona, a krewną króla. Mieszka podjęto ze stosownymi honorami, po czym powrócił on do kraju, niemniej pierwszy krok w kierunku bezpośredniego spotkania Henryka i Bolesława został uczyniony. Odbyło się ono w Zielone Świątki, podczas wiecu w Merseburgu, jednak dopiero gdy Henryk dał polskiemu władcy zakładników, co miało zagwarantować mu bezpieczeństwo. W Merseburgu obecni byli również posłowie Luciców oraz nowego księcia czeskiego Udalryka, którego poprzednik Jaromir został rok wcześniej wypędzony i uciekł do Bolesława. Ów skład pozwala przypuszczać, że na zjeździe ostrożnie pertraktowano w sprawie pokoju. Bolesław został (ponownie) lennikiem cesarza i usługiwał mu jako miecznik, gdy król, przystrojony w koronę, udał się do kościoła. Następnego dnia pogodził się z Henrykiem, ofiarowując mu

Strona 168 bogate dary, które król odwzajemnił jeszcze bogatszymi i większymi; ponadto przekazał Bolesławowi tak bardzo przezeń pożądane lenno, czyli Łużyce i Milsko. Jeśli wziąć pod uwagę, że zawarcie pokoju wiązało się w owych czasach niemal bez wyjątku z daniem zadośćuczynienia i rytualnym okazaniem czci, od razu można zauważyć, iż jest coś, o czym źródła nie wspominają — Bolesław nie padł królowi do stóp, co byłoby równoznaczne z daniem królowi należytej satysfakcji. Z drugiej strony polski władca jak najbardziej podporządkował się Henrykowi, składając przysięgę lenną i usługując mu jako miecznik: była to służba honorowa, ale przewidziana dla osób niższych rangą, a nie równych królowi. Również wielkość podarunków pokazuje, jaki był wzajemny stosunek obu zawierających pokój władców. Pokój ów kończył — jak się wydawało — ponaddziesięcioletni okres zmagań i zapewniał obu stronom tak potrzebną im wolną rękę na drugim froncie. Bolesław mógł zaangażować się w sprawy kijowskie, w czym wsparły go zresztą oddziały Henryka. Henryk natomiast był w stanie jeszcze w tym samym roku wyruszyć na swoją spóźnioną wyprawę do Rzymu. Bolesław zaniedbał jednakże obowiązku, ciążącego na nim jako lenniku króla, a mianowicie nie towarzyszył Henrykowi w owej ekspedycji. Czemu tak się stało, nie wiemy. Tymczasem wszakże zdawało się, że wraz z zawarciem pokoju w Merseburgu zakończono ciągnący się od dziesięciolecia konflikt z polskim władcą, który ponadto kładł się cieniem na stosunkach Henryka z możnymi saskimi.

Rzym i Italia, Zachód i nadal Bolesław Podczas swej pierwszej wyprawy do Italii Henryk dotarł jedynie do Pawii i nie zdołał skutecznie ukrócić władzy Arduina; w konsekwencji ponad dziesięć lat po koronacji królewskiej nadal nie sięgnął jeszcze po godność cesarską. Ze obecność cesarza była sprawą niecierpiącą zwłoki zarówno dla Italii, jak i dla samego Rzymu, pokazują przede wszystkim

329/463

spory o tron papieski, które w 1012 roku, po śmierci papieża Sergiusza IV, wybuchły pomiędzy stronnictwem Krescencjusza a stronnictwem panów tuskulańskich. W Rzymie osadzono ostatecznie, uciekając się do użycia siły, kandydata tuskulańczyków, Benedykta VIII, podczas gdy jego przeciwnik Grzegorz (VI) w poszukiwaniu wsparcia udał się do Henryka do Saksonii. Ten jednak pertraktował wcześniej z Benedyktem VIII w sprawie uznania biskupstwa w Bambergu, na co papież ten przystał. Tym samym dał Henrykowi świetny powód, by ten wziął teraz jego stronę. I faktycznie, Henryk zabronił Grzegorzowi noszenia ornatu papieskiego aż do chwili rozstrzygnięcia sporu w Rzymie. Prawie cały rok zszedł władcy na przygotowaniach do wyprawy. W końcu jednak przekroczył Alpy, został ponownie podjęty w Trydencie przez lombardzkich biskupów i powierzył siebie i panów ze swych oddziałów modlitwie i memorii miejscowego kościoła katedralnego.

Strona 169 Arduin tym razem nie odważył się stawiać zbrojnego oporu i starał się jedynie bronić stanu posiadania swego hrabstwa. Henryk jednakże odrzucał wszystkie wysuwane przez przeciwnika propozycje. Na początku 1014 roku Henryk niewątpliwie występował w Pawii i Rawennie jako król i wydaje się, że rozpoczęte tam przez niego przedsięwzięcia nawiązywały do prób reformy przedsięwziętej przez Ottona III i poprzednich papieży: nakazał on mianowicie biskupom i opatom złożyć sprawozdania dotyczące utraconych posiadłości kościelnych. W Rawennie udało mu się również przywrócić na stanowisko arcybiskupa swego przyrodniego brata Arnulfa, który dotychczas zmuszony był uznawać wyższość swego rywala. Nie był to jednak żaden początek trwałej polityki reformatorskiej w Italii. Henryk udał się dalej do Rzymu, gdzie 14 lutego kler i lud z papieżem Benedyktem na czele uroczyście wprowadzili go do miasta. Papież podarował Henrykowi przy tej okazji złoty globus i polecił dwunastu senatorom, z których sześciu było brodatych, sześciu zaś bezbrodych, by poprowadzili go do Bazyliki św. Piotra. Henryk odpowiedział tam najpierw twierdząco na pytanie, „czy chce być wiernym opiekunem i obrońcą Kościoła rzymskiego, dla niego zaś (tj. papieża) i jego następców pod każdym względem sprawiedliwym władcą” (Thietmar VII, 1), po czym on i jego małżonka zostali wyniesieni do godności cesarskiej. Koronację zwieńczyła uroczysta uczta, która symbolizować miała pokój i wolę współpracy: na rozpoczętym bezpośrednio potem synodzie zaczęto zresztą ową zapowiedź współpracy realizować. Jednak już rozstrzygnięcia synodu dotyczące posiadłości klasztoru w Farfie spowodowały zbrojny konflikt ze stronnictwem Krescencjusza i wywołały walki w samym Rzymie, które z trudem udało się stłumić. Henryk nie bawił później długo ani w Rzymie, ani w ogóle w Italii. Wielkanoc obchodził już w Pawii, a Zielone Świątki w Bambergu, tak że nie można powiedzieć, by autentycznie starał się przeprowadzić w Italii poważną interwencję, a już na pewno nie miał zamiaru na nowo układać tamtejszych stosunków. Nie rozwiązano nawet problemu z Arduinem, i

331/463

tylko szczęśliwy dla Henryka zbieg okoliczności — trudno to bowiem określić inaczej — spowodował, że ów niebawem ciężko się rozchorował, w obliczu śmierci wstąpił do klasztoru Fruttuaria, złożył tam śluby zakonne i zmarł 14 grudnia 1015 roku. Intensywne, acz bezskuteczne usiłowania jego stronników, by kandydata na jego następcę na italskim tronie znaleźć w Burgundii lub królestwie zachodniofrankijskim, pokazują dobitnie, jak kiepsko wyglądała nadal na południe od Alp sprawa uznania władzy dynastii ottońskiej. Wypróbowani zwolennicy Ottonów, tacy jak biskup Leon z Vercelli, w sposób zauważalny dawali wyraz swemu niezadowoleniu z powodu powściągliwości Henryka w kwestiach italskich. Zrozumienie znalazł władca natomiast u Thietmara z Merseburga, który przytacza cały szereg powszechnych zapewne wśród Sasów uprzedzeń w stosunku do Italii:

tamtejszy klimat i charakter mieszkańców nie odpowiadają naszym stronom. Wiele, niestety, zasadzek czai się w kraju Rzymian i Longobardów. Wszyscy, którzy się tam

Strona 170 udają, z małą spotykają się życzliwością; obcy muszą płacić za wszystko potrzebują, i w dodatku grozi im oszustwo. Wielu ludzi ginie tam od przygotowanej dla nich trucizny. (VII, 2) Kilka lat później sam papież Benedykt VIII zmuszony był przekroczyć Alpy — co nie zdarzyło się żadnemu następcy św. Piotra od 833 roku — by skłonić Henryka do trzeciej wyprawy do Italii. Po przybyciu do rzeszy Henryk zajął się przede wszystkim swoimi resentymentami w stosunku do Bolesława, który odmówił mu swego wsparcia w wyprawie do Italii. Zaraz po powrocie w ręce Henryka trafił przypadkiem Mieszko, syna Bolesława. Ojciec wysłał go bowiem do księcia czeskiego Udalryka w celu zawiązania z nim polsko-czeskiego sojuszu przeciwko cesarzowi. Udalryk jednakże kazał zamordować towarzyszy Mieszka, a samego książęcego syna uwięził. Po uporczywych naleganiach wydał go Henrykowi, który ze swojej strony nie miał bynajmniej zamiaru wypuścić go i odesłać do kraju, jak się tego domagał Bolesław, ale również i sascy możni. Owi panowie, na których czele stał arcybiskup magdeburski Gero, musieli z przyganą wyrzucać Henrykowi niesprawiedliwość, jaką było przetrzymywanie Mieszka w niewoli. W końcu zdołali sprawić, że został on bez dalszych warunków zwrócony ojcu, jednak atmosfera była znów zatruta i Bolesław ani myślał pojawiać się osobiście u cesarza. Wydaje się, że zażądał raczej, by sprawa zdecydowała się przed jego własnymi panami. Henryk zaś dążył do zupełnie innego rozstrzygnięcia: dał temu wyraz, polecając posłowi Bolesława, by przyglądał się rytuałowi poddania, którego właśnie dokonywali wobec niego (boso) jego luksemburscy szwagrowie. Tak samo wyobrażał sobie zapewne zadośćuczynienie polskiego księcia, który jednak ani myślał przystać na podobną procedurę. Nic dziwnego zatem, że już w 1015 r. Henryk pozbawił go z powodu „nieposłuszeństwa” jego lenn i począł szykować przeciw niemu nową

333/463

wojnę. Zamierzał wyruszyć na Polskę z trzema potężnymi armiami, planując samodzielnie dowodzić środkową z nich. Północną armię prowadzić miał książę saski Bernhard II, południową zaś — książę czeski Udalryk. Mimo wielkiego nakładu środków kampania nie zakończyła się dla Henryka sukcesem. Książę Bernhard samowolnie powrócił do kraju, ponieważ miał trudności z odnalezieniem oddziałów cesarskich; również Udalrykowi nie udało się połączyć z Henrykiem. Wobec takiego obrotu spraw wojsku nie pozostało najwidoczniej nic innego, jak wycofać się. Podczas odwrotu oddziały Henryka — a zwłaszcza nocne straże — ponosiły jednak spore straty. Polscy wojowie pod dowództwem Mieszka przekroczyli nawet Łabę i zaatakowali Miśnię. Mimo blamażu, jakim zakończyła się kampania, Henryk oddalił się ze wschodnich rejonów kraju i w 1016 roku zajął się problemami południowo-zachodnich części władztwa. Już w 1006 r. burgundzki król Rudolf zawarł z Henrykiem układ sukcesyjny na przeżycie, zobowiązując się tym samym do uczynienia go ewentualnym spadkobiercą swego królestwa; cesarz otrzymał

Strona 171 wówczas Bazyleę jako swego rodzaju „zastaw”. W roku 1016 królowi Rudolfowi tak bardzo zagrażał burgundzki graf (a przy tym syn italskiego króla Adalberta) Otto Wilhelm, który zdołał wyrobić sobie na północy Burgundii bardzo mocną pozycję, że burgundzki król szukał u Henryka ochrony przed nim. Ten przekazał wszystko, co sam swego czasu otrzymał od Rudolfa, jego dwóm pasierbom, nad którymi ponadto roztoczył swoją opiekę. W ten sposób starano się zapewne zabezpieczyć dziedzictwo przed spodziewanym atakiem Ottona Wilhelma. Rudolf i możni królestwa Burgundii zagwarantowali ponadto Henrykowi, że na rzeczonych obszarach nic nie zostanie postanowione bez jego rady, a Henryk wyraźnie zamanifestował swą rolę opiekuna, urządzając na czele zbrojnego oddziału wyprawę łupieżczą na ziemie Ottona Wilhelma. Nie był jednakowoż w stanie zdobyć umocnionych grodów, tak że nawet ostrożny w swych sądach Thietmar nie darował tu sobie komentarza: „powrócił do domu ze smutkiem, albowiem ani tutaj, ani na Wschodzie nie mógł zadać nieprzyjaciołom takiej klęski, która by miała szkodliwe dla nich skutki na przyszłość” (VII, 29). W następnym roku Henryk spróbował powetować sobie owe niepowodzenia przynajmniej na Wschodzie. W ramach przygotowań do nowej kampanii przeciw Bolesławowi, polecił ogłosić go „wrogiem rzeszy” (hostis publicus) i zakazać wszelkiego z nim kontaktu. Środek ten miał na celu przerwanie różnorakich związków, które nadal łączyły saskich możnych z Bolesławem. Czy zamysł ów się powiódł, trudno powiedzieć. W każdym razie latem 1017 roku armia cesarska ponownie pociągnęła przeciw Polsce, znów wsparta kontyngentami wystawionymi przez Luciców. Szybko jednak powtórzyły się wydarzenia z poprzednich lat. Bolesław unikał większych bitew, podczas oblegania grodów wojsko Henryka okazywało się mało skuteczne, tak że cesarz, osłabiony przez choroby, musiał w końcu wycofać się do rzeszy. Jak trudna była nadal współpraca pomiędzy Sasami a Lucicami, pokazuje pewne ciekawe zdarzenie: otóż jakiś saski woj rzucił kamieniem w chorągiew bojową Luciców. Stało się to przyczyną kryzysu, który

335/463

Henryk zdołał w końcu zażegnać, płacąc zadośćuczynienie. Również podczas tej wyprawy trwały nieustanne zabiegi pośredników, starających się doprowadzić do pokojowego zakończenia konfliktu. Wśród nich trzeba zwłaszcza wyróżnić zdeponowanego księcia bawarskiego Henryka, brata cesarzowej Kungundy, którego — w przeciwieństwie do saskich biskupów i innych możnych — kilkakrotnie dopuszczono przed oblicze Bolesława, choć koniec końców i jego starania nie przyniosły efektu. Odnosi się wrażenie, że Henryk po pogodzeniu się ze swym szwagrem w Akwizgranie chciał poddać go swego rodzaju próbie, zanim przywróci go do książęcej godności. Rok 1017 przyniósł ze sobą jednak również ciężką chorobę w otoczeniu Henryka, która pozwala nam bardzo dokładnie przyjrzeć się religijnej mentalności cesarza: wiosną zachorowała poważnie jego małżonka Kunegun-

Strona 172 da. W związku z tym zarówno ona sama, jak i Henryk podjęli niezwykle znamienne działania. Za pomocą rozmaitych fundacji zaczęli intensywnie zabiegać o zapewnienie sobie memorii, czyli modlitwy wspominkowej za zbawienie swych dusz. Dobra posagowe Kunegundy posłużyły do ufundowania klasztoru w Kaufungen; cesarz i cesarzowa stali się konfratrami kapituły katedralnej w Paderborn, by zyskać wsparcie dzięki nieustającej modlitwie odmawianej tam za jej członków. Również w Merseburgu para cesarska stworzyła ośrodek memorii swojej oraz swoich krewnych i przyjaciół, w tym celu przenosząc do Merseburga imiona zmarłych z Quedlinburga i innych miejsc. Thietmar z Merseburga polecił umieścić owe imiona w zachowanym do dziś rękopisie, wzbogacając go zresztą o „osobiste” dodatki. Z bezpośrednim doświadczeniem kruchości ludzkiego życia może się również wiązać fakt, że Henryk udzielał w owym okresie przebaczenia swym wrogom, od dawna będącym u niego w niełasce. I tak po powrocie Kunegundy do zdrowia polecił na powrót ustanowić jej brata Henryka księciem bawarskim. Ułaskawił również margrabiego Gunzelina. Thietmar opowiada, że po przybyciu cesarza do Bambergu Gunzelinowi mocą boską opadły z nóg kajdany, choć ich łańcuchy nie zostały przerwane. Jeśli można to uznać za jakąś wskazówkę, jak Henryk traktował swoich uwięzionych nieprzyjaciół, to potwierdzają się tu i inne zarzuty stawiane mu z powodu jego nielitościwości. Srogość i nieustępliwość Henryk okazał w owym czasie również przy innej okazji, przy czym nie sposób rozstrzygnąć, czy powodowały tu cesarzem motywy religijne i reformatorskie, czy też przede wszystkim ambicje władcze. Już w 1018 roku jeden z synodów, obradujący pod przewodnictwem arcybiskupa mogunckiego Erkanbalda, obłożył klątwą grafa Ottona z Hammerstein, ponieważ był on żonaty ze spokrewnioną z nim w czwartym stopniu Irmingardą, co było niedopuszczalne z punktu widzenia prawa kanonicznego. Graf początkowo ugiął się, później jednak przedsięwziął zbrojny odwet przeciw biskupowi, który zwrócił się do cesarza o interwencję. Henryk

337/463

przez wiele miesięcy oblegał gród Hammerstein, obszedł nawet pod nim święta Bożego Narodzenia, aż graf Otto, przymuszony głodem, poddał się. Konflikt nie zakończył się jednak w tym momencie, gdyż para nadal żyła razem. Została zatem ponownie ekskomunikowana, jednak małżonka Ottona, Irmingarda, wystosowała przy nadarzającej się okazji apel do papieża Benedykta VIII, który postanowił zająć się tą sprawą, nie cofając się przed konfliktem z nowym arcybiskupem mogunckim Aribonem. Pozbawił nawet Aribona paliusza, aż wreszcie cesarz Konrad II zabronił arcybiskupowi mogunckiemu zajmowania się ową sprawą. Władca musiał zapewne sam obawiać się tematu małżeństwa pomiędzy krewnymi, jego związkowi bowiem również można by w tym względzie wiele zarzucić. Co zaś do Henryka II, to nie wiemy, czy zaangażował się on w całą sprawę przede wszystkim dlatego, że skandal związany z kościelnie niedopuszczalnym małżeństwem uważał osobiście za nie do zniesienia,

Strona 173 czy też chciał za pomocą tego środka trzymać w szachu niewygodnego politycznie przeciwnika. Historycy spierają się o ocenę jego zachowania do dziś. W końcu zaś niewyjaśnione pozostaje, czy kryzys, jaki przechodziła para cesarska, miał jakiś wpływ na zawarcie pokoju z Bolesławem Chrobrym, do czego doszło ostatecznie w styczniu 1018 roku. Zwraca tu uwagę fakt, podobnie jak przy okazji pierwszego pokoju, że Henryk nie brał osobiście udziału w jego zatwierdzaniu. Arcybiskup magdeburski Gero i biskup halberstadzki Arnulf oraz liczni sascy grafowie zaprzysięgali układ w jego imieniu; Thietmar ocenił porozumienie w bardzo wymowny sposób: „był to pokój nie taki, jaki być powinien, lecz taki, jaki się dało zawrzeć w tej sytuacji” (VIII, 1). W każdym razie zdaje się, że Bolesław nie poszedł na żadne ustępstwa, nie poniósł żadnego uszczerbku ani nie dał żadnego zadośćuczynienia. Zgodzono się najwyraźniej na przywrócenie status quo ante i wzmocniono układ poprzez małżeństwo Bolesława z Odą, córką margrabiego miśnieńskiego Ekkeharda. W następnym roku trzystu saskich wojów wsparło Bolesława w wyprawie na Kijów, a po jej nad wyraz pomyślnym zakończeniu Bolesław przesłał Henrykowi bogate podarki i wyrazy swej obediencji. Mimo zawarcia pokoju Bolesław i Henryk nie zobaczyli się już więcej, niemniej fakt, że Bolesław wykorzystał zmianę na tronie cesarskim po śmierci Henryka, by koronować się na króla, rzuca jeszcze dodatkowe światło na ową skomplikowaną zależność, w której strony nie były w stanie w uregulować swych stosunków na sposób pokojowy, a jednocześnie żadna z nich nie potrafiła zbrojnie pokonać drugiej. Ów nigdy porządnie nie zakończony i wymagający nieustannego wysiłku konflikt miał niekorzystny wpływ również na stosunki władcy z możnowładztwem saskim, a nawet z saskimi biskupami. Tak więc informacja, że w 1020 roku książę Herman z rodu Billungów skłonił całe plemię do udziału w sprzysiężeniu przeciw cesarzowi, jest jedynie kolejnym ogniwem w całym łańcuchu problemów wynikłych pomiędzy

339/463

Sasami a „bawarskim” władcą. Natomiast już wcześniej pomiędzy Lucicami a Obodrzycami dochodziło do konfliktów, które najwyraźniej miały związek z waśniami z poprzednich lat. W 1019 roku zaowocowały one interwencją króla duńskiego Kanuta, który rozgromił Obodrzyców i Wagriów. Jaki był cel owej wyprawy i czy była ona uzgodniona z Bolesławem, który był krewnym Kanuta, czy wręcz z Henrykiem II — tego nie sposób stwierdzić. Nie znamy również przyczyn „rewolty” księcia Bernharda, jednak tu oliwy do ognia dolało z pewnością zachowanie Henryka podczas badania przez niego sprawy pewnego perfidnego mordu. Otóż w październiku 1016 roku został w trakcie konfliktu w dolnej Nadrenii zamordowany graf Wichman III z rodu Billungów. Jego przeciwnicy: Adela z Elten i jej małżonek graf Balderyk, postąpili o tyle niegodziwie, że podali mu truciznę podczas uczty kończącej zatarg. Wprawdzie Henryk natychmiast potem pospieszył do dolnej Nadrenii, by zbadać całą sprawę, jednak interwencja cesarska nie poskutkowała energicznym dochodzeniem przeciw Balderykowi. Za grafem

Strona 174 wstawił się zresztą arcybiskup koloński Heribert. Cierpliwość możnych wyczerpała się, gdy na wiecu w maju 1018 roku Henryk chciał umożliwić Balderykowi wytłumaczenie się i danie zadośćuczynienia. Obecni, pod przewodnictwem książąt Gotfryda z Dolnej Lotaryngii i Bernharda z Saksonii wznieciwszy tumult, uniemożliwili Balderykowi przedłożenie jego racji. Tylko dzięki osobistej interwencji cesarza graf nie wpadł w ręce rozwścieczonego tłumu. Nie będzie raczej spekulacją domniemanie, że tego typu zajścia dotkliwie nadszarpywały prestiż władcy. W każdym razie o „rewolcie” księcia Bernharda i Sasów dowiadujemy się tylko tyle, że jedynie dzięki mediacji biskupa hambursko-bremeńskiego Unwana doszło ostatecznie do ugodowego zakończenia buntu, bez konsekwencji dla jego uczestników. Brak dokładniejszych wiadomości ma z pewnością związek z faktem, że wraz ze śmiercią Thietmara z Merseburga w 1018 roku milknie głos, który najdokładniej relacjonował problemy Henryka w Saksonii. Jeszcze w 1019 roku Henryk usiłował wywiązać się ze swych władczych powinności względem Italii, przywołując italskich biskupów i możnych na wiec do Strasburga, na którym omawiano problemy ich kraju. Jednak rozwój sytuacji na południu półwyspu wymagał od króla większej uwagi: sam papież Benedykt VIII uznał italskie problemy za tak pilne, że wybrał się do cesarza na północną stronę Alp. Od 833 roku żaden z jego poprzedników nie uznał podobnej podróży za konieczną. W Bambergu papież i cesarz uroczyście obeszli Wielkanoc, na początku maja zaś odwiedzili Fuldę, gdzie Henryk odnowił pactum swego poprzednika Ottona z Kościołem rzymskim (chodzi o tzw. ottonianum), a nawet rozszerzył je o pewne przywileje dla papieża. Głównym celem papieskiej podróży było jednak skłonienie Henryka do interwencji w Italii. Lokalne siły, popierane przez papieża, zbuntowały się tam przeciw Bizantyńczykom, z tej okazji ściągając nawet do Italii oddziały normańskie, jednak w 1018 roku Bizantyńczycy odnieśli pod Kannami decydujące zwycięstwo nad swymi przeciwnikami. Książęta Kapui i Salerno podporządkowali się Bizantyńczykom, wobec czego

341/463

papież uznał, że zagrożone są jego terytorialne, polityczne i wszelkie inne interesy w południowej i środkowej Italii, i zwrócił się do cesarza o pomoc. Jego misja odniosła skutek, gdyż w 1021 roku Henryk zwołał pospolite ruszenie i wyruszył na wyprawę do Apulii, dokąd dotarł w listopadzie. Nie zatrzymując się dłużej w północnej Italii ani w Rzymie, wielka armia podzielona na trzy części wyruszyła w kierunku księstw Kapui i Salerno. Arcybiskup koloński Pilgrim, dowodzący częścią wojsk, wziął do niewoli Pandulfa z Kapui i zmusił Guaimaria z Salerno do poddania się. Sam Henryk, w którego obozie przebywał również Benedykt VIII, oblegał Troję, dobrze umocnione miasto bizantyńskie w Apulii. Sąd książąt skazał tu na śmierć Pandulfa z Kapui, za wstawiennictwem Pilgrima Henryk złagodził jednak wyrok na zesłanie do rzeszy. Guaimaria z Salerno przekazano papieżowi. Mieszkańcy miasta dwukrotnie wysyłali do Henryka swoje dzieci

Strona 175 i duchownego w charakterze orędowników, prosząc o możliwość poddania się i o łagodne potraktowanie. Dopiero za drugim razem cesarz zdobył się na okazanie łagodności: mury miasta zostały zburzone tylko w jednym miejscu i po złożeniu przez mieszkańców przysięgi wierności i daniu zakładników wolno im je było odbudować. Te sukcesy sprawiły najwidoczniej, że Henryk uznał cel swojej wyprawy za osiągnięty, wkrótce bowiem opuścił swoje oddziały. Wszystko wskazuje na to, że skorzystał z okazji i odwiedził burgundzki klasztor Cluny, gdzie modlił się i gdzie został wciągnięty do cluniackiej wspólnoty brackiej. Odwdzięczył się za to w sposób należyty, ofiarowując wspólnocie swoją koronę, a także obdarowując licznymi nadaniami. W obliczu bez mała nieprzerwanego ciągu konfliktów rozgrywających się w rzeszy za panowania Henryka jest dość zaskakujące, że ostatnie lata jego rządów upłynęły niemal bez żadnych tarć. W każdym razie począwszy od 1021 roku nie słyszymy o żadnych niesnaskach, w których brałby udział władca. Stąd cesarz znalazł czas, by w 1023 roku spotkać się na granicy królestw z zachodniofrankijskim królem Robertem i odnowić z nim dawny związek przyjaźni. Henryk oddał Robertowi należną cześć, odwiedzając go najpierw w jego obozie, a dopiero następnego dnia przyjmując u siebie jego wizytę. Obaj władcy zaplanowali ponadto zwołanie soboru w Pawii, który miał pod przewodnictwem papieża obradować nad wszystkimi ważnymi sprawami Kościoła. Śmierć przeszkodziła Henrykowi w realizacji tych projektów. Gdy 13 lipca 1024 roku Henryk, dożywszy 52 lat, umierał po dłuższej chorobie w palatium w Grone, pozostawiał rzeszę wolną od poważniejszych nierozwiązanych problemów. W tym kontekście można uznać jego panowanie za satysfakcjonujące i zakończone sukcesem. Jeśli jednak wspomnieć cały okres jego rządów, nasz sąd musi stać się bardziej zniuansowany, jeśli nie ambiwalentny. Jako pozytyw wskazać trzeba z całą pewnością harmonijną współpracę Henryka z biskupami rzeszy, z których znaczną większość sam wprowadzał na stanowiska. Wraz ze swymi kościołami byli oni gotowi wypełniać powinności, które władca

343/463

częstokroć bardzo skrupulatnie od nich egzekwował: czynili to chętnie i w sposób nadzwyczaj efektywny, a obejmowały one przecież również tak kosztowne i kłopotliwe świadczenia, jak zaopatrzenie dworu królewskiego. Już jednak stosunek Henryka do klasztorów był zupełnie odmienny. Wiele spośród starych klasztorów rzeszy broniło się przed „reformami” władcy, które uważano w nich za zbędne i które interpretowano przede wszystkim jako próbę ściślejszego włączenia instytucji kościelnych w świecką służbę rzeszy. Największe kłopoty miał jednak Henryk z częścią świeckiego możnowładztwa; niektóre z tych trudności, jak problemy z Sasami i z Bolesławem Chrobrym, miały długotrwały charakter. Sporo jest głosów obarczających króla co najmniej współwiną za niemożność zakończenia owych konfliktów. Wskazuje się tu na srogość władcy, nieokazywanie przez niego

Strona 176 litości i na brak gotowości do kompromisu, które to cechy oddalały Henryka od ideału X-wiecznego władcy. Ostatnio pojawiła się nawet refleksja, czy wobec takich zastrzeżeń nie byłoby stosowne nadać Henrykowi przydomek „Srogi”. I faktycznie, to właśnie tu zdaje się leżeć główny problem rządów Henryka II: za jego czasów zbyt wielki nacisk kładziono na to, że władcy jako pomazańcowi Bożemu, wikariuszowi Chrustusa należy się bezwzględne posłuszeństwo, którego lekceważenie grozi dotkliwymi sankcjami. Zarówno Stary, jak i Nowy Testament zawierają sporo przykładów takiego modelu władzy królewskiej. Drugi możliwy model władzy zasadzał się na pryncypium pokrewieństwa i przyjaźni (amicitia), praktykowanym przez wyższe możnowładztwo, zgodnie z którym każdy konflikt, nawet z królem, można było załagodzić dzięki wstawiennictwu pośredników i stosownemu zadośćuczynieniu. Henryk bardzo zdecydowanie opowiedział się za pierwszym z owych modeli i stosował się do niego zarówno w teorii, jak w praktyce — całe mnóstwo jego przedsięwzięć jest skutkiem wcielania w życie tego właśnie modelu. Biskupi najwyraźniej o wiele chętniej niż świeccy możni zaakceptowali taki styl rządów i o wiele łatwiej go znosili. Zawsze gdy postępowanie Henryka odzwierciedla koncepcję władzy, której hołdował, bądź gdy otoczenie władcy formułuje tę koncepcję — ślad owego pierwszego, zasadniczego wyboru pozostaje wyraźnie widoczny. Arengi i narrationes dokumentów królewskich odzwierciedlają ową koncepcję w sposób równie zauważalny, jak przedstawienia ikonograficzne władcy, które właśnie za rządów Henryka wyróżniają się zarówno pod względem przekazywanych treści, jak i formy artystycznej. Jakie prerogatywy i jakie uprawnienia powinien posiadać król: oto zagadnienia, które jeszcze przez długi czas będą w dziejach rzeszy powracać jak lejtmotyw. Odpowiedź na te pytania nie była bowiem ani w XI, ani w XII wieku jednoznaczna. Niemniej wynika stąd również, że w czasach Henryka — i często z jego inspiracji — intensywnie spierano się o powyższe kluczowe kwestie, co

345/463

w gruncie rzeczy wystawia dobre świadectwo rządom ostatniego „ottońskiego” władcy.

Strona 177

7 Cechy strukturalne ottońskiej władzy królewskiej Zmiany w stosunku do czasów karolińskich W narracji takiej jak ta, ułożonej chronologicznie, chcąc nie chcąc umykają pewne ważne kwestie, które stają się uchwytne jedynie poprzez systematyczną analizę porównywalnych zjawisk. Analizy takie są szczególnie ważne dla zrozumienia danej epoki, pozwalają bowiem na wgląd w „logikę” wydarzeń, procesów i zmian, wskazując na warunki brzegowe, normy i zasady, od których zależało życie społeczne ludzi. W X wieku nie było ono regulowane za pomocą spisanych reguł, nie znaczy to jednak, że toczyło się w sposób przypadkowy. Zasady wyznaczane były przede wszystkim przez zwyczaje (consuetudines), stanowiące wzory zachowań dla wszelkich typowych sytuacji życiowych i umożliwiające formułowanie „nowych” reguł postępowania, gdy przychodziło zmierzyć się z sytuacją nietypową. Fakt, że zwyczaje takie nie były spisane, w niczym nie umniejszał ich prawomocności. Jako całość stanowiły one rzeczywiste ramy, w których rozgrywała się władza królewska Ottonów. Za pomocą zwyczaju ściśle określone były prawa i obowiązki władcy, tak samo jak prawa i obowiązki jego współpracowników, świeckich i duchownych możnych. Zwyczaj precyzował zachowania praktykowane w kontaktach politycznych, czy chodziło o zaprezentowanie swojego stanowiska, dojście do konsensu,

347/463

manifestację władzy, zaprowadzanie pokoju, czy o toczenie konfliktu. W zwyczajach znajdowały swoje odbicie zarówno wartości chrześcijańskie, jak i wartości właściwe społeczności wojowników. Wobec istnienia — co oczywiste — elementu statycznego, którym musi charakteryzować się zachowanie oparte na zwyczaju, interesujące jest naturalnie pytanie o zmianę i jej przyczyny. A pomiędzy IX i X wiekiem co nieco się zmieniło. Co zatem odróżnia władzę królewską Ottonów od władzy ich poprzedników i od władzy wstępujących po nich dynastii? Co spowodowało, że warunki ramowe X-wiecznej władzy uległy przeobrażeniu? Owe warunki ramowe ottońskiej władzy królewskiej wykształcały się przede wszystkim w wyniku „gry sił” pomiędzy monarchą, Kościołem

Strona 178 a możnowładztwem. Dotyczyło to oczywiście w takim samym stopniu już czasów karolińskich, jednak za panowania Ottonów waga poszczególnych „graczy” znacząco się zmieniła. Podczas gdy w koncepcji i praktyce władczej Karola Wielkiego możnych i Kościół można określić mianem narzędzi monarchy, do czasów ottońskich narzędzia te przekształciły się w jego partnerów i stały się czynnikami współodpowiedzialnymi za sprawowanie władzy, co skutkowało znacząco inną formą i treścią wzajemnych stosunków między owymi poszczególnymi stronami. Struktury państwowe, które starał się stworzyć Karol Wielki i jego otoczenie, w X wieku znikły, ustępując miejsca innym — był to proces, który rozpoczął się krótko po śmierci Karola. W tym kontekście porównanie jakichś „czasów karolińskich” z „czasami ottońskimi” właściwie nie wystarcza. By uchwycić specyfikę X-wiecznych stosunków, o wiele lepiej przyjrzeć się zarówno czasom Karola Wielkiego, jak i następującym po nich procesom intensyfikacji i modernizacji władzy królewskiej. Uchwytne stają się wówczas — i to na wielu poziomach — przyczyny, dla których czasy ottońskie były tak odmienne od wcześniejszych. Niech będzie nam wolno pokrótce naszkicować kilka najbardziej rzucających się w oczy różnic. W X wieku nie znajdziemy żadnych poleceń władcy, które byłyby na kształt karolińskich kapitularzy wydawane na piśmie. W kapitularzach odzwierciedlały się mianowicie „skłonności reglamentacyjne” Karola Wielkiego i jego otoczenia: szczegółowe przepisy dotyczące różnorodnych dziedzin życia, środki kontroli hierarchii urzędniczej, polecenia, by dostarczać do centrali raporty, na podstawie których można było wyrobić sobie zdanie o wypełnieniu bądź też niewypełnieniu zaleceń, a nawet o nastrojach w kraju. Za pomocą instrumentu władczego, jakim był kapitularz, scentralizowana władza domagała się wykonywania swych poleceń, nawet jeśli te zatwierdzane były przez „zgodę poddanych”. Wraz z wprowadzeniem wysłanników królewskich (missi dominici) powstała instytucja, dzięki której można było na miejscu sprawować kontrolę

349/463

nad urzędnikami obarczonymi zadaniami publicznymi. Biskup lub możny na polecenie króla „oceniał” takich lokalnych funkcjonariuszy i meldował władcy o wynikach „kontroli”. Wydaje się, że Ottonowie zrezygnowali z instytucji, za pomocą których mogliby kontrolować swoich urzędników. Poniechanie to było logiczną konsekwencją rozmaitych innych procesów: nadzór i monitorowanie zakładają istnienie dystansu oraz stosunku podporządkowania pomiędzy królem a kontrolowanymi możnymi, w X wieku ów dystans już nie istniał. W niejakim uproszczeniu można rzec: osób współodpowiedzialnych za sprawowanie władzy nie dyscyplinowano za pomocą kontroli i grożenia sankcjami, ale poprzez odpowiednie stosowanie się do ich rad i spełnianie ich życzeń. Ów nowy stosunek władcy zwłaszcza do świeckich możnych był w ogromnej części wynikiem procesu, który w sposób fundamentalny zmienił pozycję możnowładztwa. Otóż w X wieku świeckie urzędy i lenna przeszły w dziedziczne

Strona 179 posiadanie rodzin możnowładczych, które je niegdyś dzierżyły. Tendencję do przekazywania z pokolenia na pokolenie urzędów i lenn trzeba uznać za naturalną, jako że częstsze roszady podyktowane przez widzimisię władcy z pewnością bardzo zwiększałyby liczbę konfliktów. Ostatecznie przecież nowy posiadacz urzędu czy lenna był niemalże z definicji narażony na konfrontację ze spadkobiercami swego poprzednika. Tym samym znacząco zmniejszyły się możliwości króla, by poprzez nadawanie urzędów ingerować w hierarchię elit i zmieniać ją. Gdy Otto Wielki spróbował tego na początku swych rządów, oddając urzędy w ręce „młodszych synów”, wywołał tym szalony sprzeciw. Łaska królewska musiała się zatem opierać na istniejącej hierarchii możnowładczej, podczas gdy w czasach karolińskich mogła tę hierarchię przeobrażać. Dla X wieku istnieje bardzo wiele świadectw donoszących o przekształcaniu nadaniem królewskim wszystkich urzędów i lenn danej rodziny w jej własność (alodium) i oceniających owo przekształcenie jako godny pochwały czyn władcy. Dzięki takim zapisom królowie gwarantowali sobie możliwość zażądania od możnych służby wynikłej ze zobowiązań; wzajemna protekcja i wsparcie, praktykowane choćby między krewnymi i przyjaciółmi, stanowiły podstawę tak ukształtowanej relacji. Nie przypadkiem przyjaźń (amicitia) zyskała wysoką rangę wśród instrumentów kształtujących życie polityczne i była z dużym wyczuciem stosowana przez samych królów, jak można to pokazać na przykładzie Henryka I. W tym kontekście należy jednakże przypomnieć, że proces ten nie przebiegał nigdy ani liniowo, ani bezproblemowo. Kilkakrotnie widzieliśmy władców ottońskich, którzy zdawali się podążać raczej tropem karolińskim: jak np. Otto Wielki, który odmówił zawarcia dwustronnie obowiązujących układów ze swymi możnymi, ale również Henryk II, co do którego źródła nie przekazują żadnej wiadomości, by zawarł on przyjaźń z którymś z możnych. Ogólnie rzecz ujmując, awans Kościoła i możnowładztwa do roli partnerów współodpowiedzialnych za sprawowanie władzy był, jak

351/463

sądzimy, przyczyną ujęcia władzy królewskiej w X wieku w zupełnie inne ramy niż za czasów Karola Wielkiego. Bez trudu przychodzi również uznać, że kryzys władztwa karolińskiego i zdobyte wówczas doświadczenia stały się źródłem zmiany pozycji Kościoła i możnych wobec monarchy. Wspierali oni teraz władzę i radzili jej, ich stanowisko umacniało się dzięki nadaniom królewskim, a prestiż rósł w dużej mierze dzięki temu, że zarówno możni świeccy, jak i duchowni potwierdzili swoją przydatność w obliczu zagrożenia normańskiego i węgierskiego. Gdy zsumuje się owe czynniki, trudno dziwić się, że królowie ottońscy musieli wyjść swym możnym naprzeciw z całkowicie inną koncepcją władzy niż wcześniejsi panujący.

Strona 180

Władza królewska i Kościół w X wieku Dla opisu stosunku władzy królewskiej do Kościoła w czasach ottońskich ukuto już dawno termin „ottoński i salicki system kościelnopaństwowy”, choć systemowy charakter tego stosunku słusznie podawany jest ostatnio w wątpliwość (T. Reuter). Tradycyjnie wyróżnia się „rzeczowy” i „osobowy” aspekt zjawiska. Aspekt rzeczowy zasadza się na tym, że królowie ottońscy, przeprowadzając skumulowaną akcję nadań ziem i przywilejów, wzmocnili gospodarczą pozycję biskupstw i klasztorów rzeszy, podobnie jak to już wcześniej uczynili Karolingowie. Jak się jednak zdaje, Ottonowie — w przeciwieństwie do swych poprzedników — na taką skalę przekazywali królewskie majątki w zarząd i na własność Kościołowi, że sami mogli zrezygnować z centralnego zarządzania swoimi dobrami. Sprawili tym samym, że Kościół był w stanie wyposażyć sporą liczbę własnych wasali: w wypadku pospolitego ruszenia pozostawali oni następnie do dyspozycji panującego, formując potrzebne kontyngenty i wypełniając tym samym przypadającą na kościoły część „powinności wobec rzeszy”. Z zachowanego spisu kontyngentów Ottona II na wyprawę do Italii i z zawartych w nim szczegółowych zestawień można wywnioskować, że militarna siła rzeszy gwarantowana była w ogromnej mierze właśnie przez instytucje kościelne. Widać to szczególnie, jeśli porównać wielkości oddziałów, wystawianych przez poszczególne biskupstwa i opactwa z oddziałami grafów. Królowie nie przekazywali jednak kościołom jedynie ziemi, wspierali je również poprzez nadania tzw. regale, czyli przywilejów targowych, celnych czy menniczych. Rezygnowali przez to z przychodów, które owe przywileje ze sobą niosły, jednocześnie jednak czynili biskupów i opatów „liderami” rozwoju gospodarczego na poziomie lokalnym, co w średniowieczu nieraz doprowadzało do konfliktu z jednostkami znajdującymi się w rękach świeckich możnych. Współpraca pomiędzy władzą królewską a

353/463

Kościołem osiągnęła swój punkt szczytowy, gdy pod koniec X wieku królowie ottońscy zaczęli powierzać biskupom wakujące stanowiska grafów. Odnosi się wrażenie, że władcy usiłowali usunąć w cień świeckich możnych jako grupę współodpowiedzialną za sprawowanie władzy, wysuwając na pierwszy plan właśnie Kościół. Z drugiej strony owo wspieranie Kościoła nadaniami zaowocowało i takimi konsekwencjami, które oznaczały dlań znaczne obciążenie: w końcu X i na początku XI wieku królowie poczęli wraz ze swym dworem gościć w dobrach kościelnych i jadać na koszt kościołów, podczas gdy wcześniej zatrzymywali się w swoich palatiach i tam też się żywili. Pochodzące z kościelnych kręgów krytyczne głosy, porównujące owe wizyty do biblijnej plagi szarańczy, wskazują, jak wielki ciężar przybył tym samym kościołom rzeszy. Zmiana ta wynikła jednak w sposób nieunikniony z nieprzerwanej akcji uposażania instytucji kościelnych. „Rzeczowy” aspekt współpracy między królami ottońskimi a Kościołem stanie się w jednak pełni zrozumiały dopiero wówczas, gdy uwzględni się

Strona 181 w analizie również jego aspekt „osobowy”. Wedle prawa kanonicznego biskupów wybierał kler i lud biskupiego miasta. W X wieku król odgrywał w tym procesie ważną, by nie powiedzieć decydującą rolę, co było wyrazem idei „Kościoła prywatnego”: kościół „należał” do tego, na czyjej ziemi został postawiony — a w przypadku biskupstw czy opactw rzeszy właścicielem tym był król. Mianował on więc biskupów, opatów i innych duchownych osobiście, chyba że scedował ten obowiązek na kogoś innego, jak to uczynił Henryk I w odniesieniu do książąt południowoniemieckich. Ową królewską prerogatywę, polegającą na decydowaniu o obsadzie najważniejszych stanowisk w Kościele rzeszy, Otto Wielki dodatkowo wzmocnił, coraz częściej mianując hierarchów z grona duchownych, którzy służyli wcześniej w jego kapeli pałacowej. Wydaje się, że zwyczaj ten Otto przejął od swojego brata Brunona, który wprowadził go jako pierwszy, w czasie gdy był odpowiedzialny za obsadzanie biskupstw lotaryńskich: wybierał na nie wówczas osoby z kręgu swej kapituły katedralnej. Do zadań kapelanów pałacowych należał, obok odprawiania nabożeństw oraz troski o sprzęty liturgiczne i relikwie, również cały szereg czynności władczych, takich jak wystawianie dokumentów czy podejmowanie poselstw. Jeszcze ważniejsze wydaje się jednak, że wraz ze wstąpieniem do kapeli pałacowej kapelani wchodzili z władcą w specyficzną relację, opartą na wierności: np. nazywali go seniorem, podobnie jak jego wasale i lennicy. Ów związek decydował o ich lojalności wobec króla w stopniu na ogół o wiele większym niż choćby przynależność do kapituły katedralnej czy pochodzenie z rodziny możnowładczej — choć oczywiście były wyjątki. W każdym razie król miał możliwość, by przez dłuższy czas osobiście sprawdzać kwalifikacje i spolegliwość kandydatów na hierarchów. Dawało to pewną gwarancję, że będą oni sprawowali swój urząd biskupi zgodnie z królewskimi wyobrażeniami, a to znaczy, że będą wywiązywali się z „powinności wobec rzeszy”. I rzeczywiście, długa jest lista byłych kapelanów dworskich — ale i innych biskupów — którzy w

355/463

czasach ottońskich znakomicie spełniali owe oczekiwania i faktycznie „pocili się w służbie rzeszy”, jak to ujęto w jednym z dokumentów. Próba scharakteryzowania biskupów jako bezwolnych narzędzi w rękach władcy byłaby jednakże co najmniej trywializacją powstałego obrazu. Po objęciu urzędu biskupi z wielką energią występowali wszak w obronie interesów swoich kościołów, które wedle wyobrażeń epoki „poślubiali”. Jeśli król planował podjęcie kroków, które by w ich mniemaniu mogły spowodować szkodę dla ich diecezji — jak np. w wypadku planów Ottona Wielkiego co do Merseburga i Henryka II odnośnie do Bambergu — to niezwykle zdecydowanie bronili praw swych biskupstw, nie cofając się nawet przed zatargiem z królem. Co jakiś czas biskupi brali także udział w sprzysiężeniach (coniurationes) możnych, nawet jeśli te wymierzone były przeciw władcy, albo chociaż aktywnie wstawiali się za „spiskowcami”, biorąc na siebie role orędowników

Strona 182 i pośredników i licząc się z popadnięciem w niełaskę u króla, co nierzadko stawało się udziałem mediatorów. Z obserwacji tych wynika, że biskupi nie działali w oderwaniu od sieci powiązań istniejącej wśród ottońskich elit, lecz byli owej sieci nieodłączną częścią, przy czym ich pochodzenie z rodzin możnowładczych tym bardziej predestynowało ich do roli mediatorów. Konstatacja ta jest również częścią oceny królewskiej kapeli pałacowej jako łącznika pomiędzy królem a kościołami biskupimi: odkąd królowie ottońscy jęli rekrutować biskupów głównie spośród swych kapelanów, poczęła również gwałtownie rosnąć liczba wzmianek o kapelanach pochodzących z największych rodów możnowładczych. Zapewne oznacza to jednak także, że przedstawiciele elit świadomie umieszczali swoich synów — by tak rzec — u podnóża drabiny kariery duchownej. Wynika z tego również, że królowie nie stawali — bo nie mogli stanąć — na drodze takiemu oczekiwanemu awansowi, byłoby to bowiem równoznaczne z obrazą najbliższych im osób. Inny aspekt współpracy między władcą a Kościołem jest wszelako jeszcze istotniejszy: podstawą każdej władzy królewskiej w średniowieczu była jej sakralna legitymizacja. Władza była królowi dana przez Boga, władca panował z jego nakazu i wszystko, czego był w stanie dokonać, zależało od boskiej pomocy. Owa usakralizowana pozycja niosła ze sobą jednakże również obowiązki, a ponadto skazywała władcę na współpracę z duchownymi. Każdy władca musiał brać pod uwagę wymagania, jakie stawiała przed nim chrześcijańska etyka władzy. W czasach karolińskich spisywano ją w formie „zwierciadła władcy” — był to gatunek literacki, który w czasach ottońskich już nie istniał. Jednakże zasadnicze idee owych „zwierciadeł” były w X wieku jak najbardziej obecne. Znaleźć je można w świadectwach liturgii władczej, takich jak na przykład ordines koronacyjne, a także w historiografii, w wyobrażeniach związanych z insygniami władzy, na ikonograficznych przedstawieniach panujących i umieszczonych na nich inskrypcjach, w publicznych wystąpieniach władców i w

357/463

dokumentach, w których wyjaśniali motywy swych działań. Ottońskiemu władcy nieustannie przypominano o wymaganiach, którym musiał sprostać, bardzo często też sam panujący podkreślał, że bardzo stara się uczynić im zadość. Przeświadczenie o znajdowaniu się w boskiej dyspozycji, a także o odpowiedzialności przed Bogiem, wydaje się sprawą kluczową dla zrozumienia ottońskiej władzy królewskiej. Tylko z tej perspektywy da się pojąć wagę, jaką przykładano do rad i napomnień osób duchownych. Z drugiej strony konsekwencją takiego myślenia było oczywiście przekonanie, że ten, kto sprzeciwi się władzy króla, buntuje się również przeciw Bogu. Trzeba wszelako przyznać, że myśl ta nie zawsze kierowała postępowaniem możnych wobec władcy. We wszystkich świadectwach pojawiają się szczególnie często i wyraźnie dwie cnoty władcze — wydaje się zatem, że musiały one być szczególnie bliskie ottońskim królom i musiały mieć szczególny wpływ na sprawowanie przez

Strona 183 nich władzy: były to humilitas i clementia. W pokorze manifestowało się przekonanie, że władca nie potrafiłby nic zdziałać jedynie o własnych siłach — a w konsekwencji, że konieczne jest ciągłe zjednywanie sobie boskiej pomocy poprzez właściwe postępowanie. Biblijnymi wzorcami dla takiej postawy byli choćby Mojżesz, Dawid czy Salomon, w dużej mierze dlatego że słuchali rad kapłanów. Takie właśnie było przesłanie płynące z przedstawień Dawida i Salomona widniejących na koronie królewskiej, a także z umieszczonej tam legendy: per me reges regnant. Dlatego gdy władcom w X wieku potwierdzano ich sakralną pozycję, czy to ustnie, czy to za pomocą wyobrażenia ikonograficznego bądź gestu, na pierwszy plan wysuwało się nie tyle przesłanie panegiryczne, co błagalne lub karcące: chciano, by władca sprostał wyzwaniom, które rzeczona sakralna pozycja przed nim stawia. Przynajmniej równie ważne dla całej koncepcji władzy ottońskiej, jak i dla poszczególnych działań władczych było oczekiwanie, że panujący będzie przejawiał clementię. Również ona jawi się nam jako powiązana bezpośrednio z łaską roztaczaną przez Boga nad królami, którzy powinni uczynić zmiłowanie, łagodność i wielkoduszność wytycznymi swych rządów — w dużej mierze po to, by móc z powodzeniem naśladować Chrystusa. Owo zobowiązanie pociągało za sobą ważkie konsekwencje, jeśli chodzi o praktykę sprawowania władzy, łagodność bowiem stanowiła stały składnik pokojowego regulowania konfliktów. Inaczej niż humilitas, okazywana wobec Boga, clementia władcy odnosiła się do jego ludzi i była sprawą ziemską. Wykształcały się zwyczaje, dzięki którym wiedziano, kiedy i w jakich okolicznościach można na nią liczyć. Możliwość skorzystania w czasie konfliktu z przejawów władczej łagodności stała się postulatem możnych przeciwników króla, którego spełnienie gwarantowali pośrednicy, a wśród nich w szczególności biskupi. Jednakże zobowiązanie króla do okazania clementii nie wynikało jedynie z chrześcijańskich tradycji owej cnoty. Mocne impulsy do jej wykształcenia dały z pewnością wyobrażenia związane z etosem związków krewniaczych i przyjacielskich,

359/463

w których przebaczanie ceniono wyżej niż karanie. Krytycy Henryka II, zwracający uwagę, że wszystkiego pragnął on dokonać przemocą, niczego zaś wielkodusznością, wskazują kierunek, który obierali królowie próbujący przezwyciężyć owo ograniczenie ich władzy. Gwałtowna reakcja na podobne próby pokazuje natomiast, że clementia stanowiła stały element kultury politycznej czasów ottońskich. Trwało to zresztą aż do schyłku czasów Staufów, nim iustitia jako sprawiedliwość niepobłażliwa zastąpiła w roli głównej cnoty władcy pobłażliwą łagodność.

Strona 184

Władza królewska i elity — zażegnywanie konfliktów Wielokrotnie wskazywano, że w studiach nad elitą polityczną X wieku badamy faktycznie grupę około dwustu osób, pozostających z sobą w niezliczonych związkach krewniaczych i powiązanych relacjami innego typu. Uświadomienie sobie owego faktu jest rzeczywiście pomocne, miał on bowiem z pewnością ogromny wpływ na formy i procedury politycznych interakcji między królem a możnymi. Rezultatem hermetyczności owego kręgu było na przykład bez wątpienia przyzwolenie na dziedziczenie lenn i godności, który to proces rozpoczął się w czasach karolińskich, by za Ottonów stać się obowiązującą regułą. Hermetyczność pogłębiały małżeńskie zwyczaje elity politycznej, która starała się o związki pomiędzy równo urodzonymi i dlatego, jeśli było to możliwe, rekrutowała swoje żony i mężów z tejże ograniczonej grupy. Logiczną konsekwencją takiej strategii było, że dość szybko do rangi poważnego problemu urosły małżeństwa ze zbyt bliskimi krewnymi i już w czasach Henryka II wiele par nie spełniało pod tym względem ostrych kryteriów kanonicznych. Postępująca konsolidacja elity, której podział na świecką i duchowną wydaje się w tym kontekście nieco sztuczny, pogłębiała się dodatkowo przez to, że „naturalne” ciążenie ku sobie jej członów zostało wzmocnione i utrwalone przez ciążenie „sztuczne” czy też „wtórne”. Instytucje przyjaźni (amicitia) i sprzysiężenia (coniuratio) stanowiły ważny element tego procesu, miały bowiem istotny wpływ na zachowanie się owej grupy zarówno w czasie konfliktów, jak i podczas pokoju. Rolę podmiotów działań politycznych odgrywały zatem nie pojedyncze, wyizolowane osoby, ale członkowie rozbudowanych sieci, złożonych z krewnych, przyjaciół i towarzyszy sprzysiężenia, którzy wzajemnie świadczyli sobie pomoc i wsparcie we wszystkich możliwych dziedzinach życia.

361/463

Mogło się ono objawiać zbrojną pomocą w czasie zatargu, ale mogło również obejmować wstawiennictwo, interwencje, pośrednictwo u króla i rozmaite inne przysługi, wyświadczane przy okazji starań o jakąś godność, o pokojowe zakończenie konfliktu itd. Z pewnością można założyć, że polityczne wpływy danego członka elity politycznej w znaczącym stopniu zależały od tego, w jakich sieciach był on umieszczony i w związku z tym na czyją pomoc mógł liczyć. Król był tym, który owe grupy bądź ich przywódców dopuszczał do swojej bliskości (familiaritas), udzielając im swej łaski (gratia), co znajdowało swój wyraz w słuchaniu ich rad, wyróżnianiu ich okazywaniem większej czci oraz materialnym i duchowym wspieraniem członków takich grup. W czasach karolińskich król zmieniał jeszcze poważnie hierarchię możnowładczą, zależnie od sytuacji politycznej zdarzały się awanse i degradacje poszczególnych grup, spowodowane działaniami władcy. Ottonowie w zasadzie już nie mieli owej swobody, która nawet za Karolingów nie była bezdyskusyjna. Akceptowali oni raczej grupy i ich wzajemne układy jako zastaną część składową kultury politycznej. Wyznacza to szczególnie

Strona 185 widoczną różnicę pomiędzy Ottonami a Karolem Wielkim, który w zasadzie zakazywał tworzenia stowarzyszeń opartych na wzajemnej przysiędze i poprzez przysięgę wierności składaną przez wszystkich królowi starał się przydać związkom możnych z władcą szczególną rangę. Każdy członek elity politycznej funkcjonował zatem, mając za sobą wsparcie kręgów, do których należał, przy czym przynależności do grup świeckich, duchownych, krewniaczych i przyjacielskich mogły się przecinać, ale równie dobrze uzupełniać. Oczywiście w pojedynczym przypadku nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czyje wstawiennictwo i jaka interwencja spowodowana była przez którą konkretną przynależność. Mimo to gdy arcybiskup koloński Bruno, margrabia Gero, biskup augsburski Udalryk, królowa Matylda, arcybiskup moguncki Willigis, cesarzowa Adelajda czy inni wstawiali się skutecznie za jakąś osobą bądź przedsięwzięciem, to zapewne działali jako „widoczna część” jednej z takich grup. Skuteczność ich zabiegów wynikała, po pierwsze, z bliskości do władcy, po drugie zaś, z faktu, że monarcha bardzo dobrze wiedział, jakie środowisko reprezentuje dana prosząca czy wstawiająca się osoba. Nie odbiegniemy chyba zbytnio od rzeczywistości, gdy postawimy hipotezę, że za pomocą takich działań wysuwano również i przedstawiano twarde żądania polityczne — oczywiście w formie prośby i wstawiennictwa, co sprawiało, że łaskawa zgoda na zgłoszony wniosek wyglądała na dobrowolny akt władcy. Praktyka sprawowania władzy polegała jednakowoż w dużej mierze na wzajemnym niwelowaniu się rozmaitych interesów takich grup, utrzymywaniu pomiędzy nimi pokoju i wywiązywaniu się w ten sposób z „jednoczących” obowiązków władcy (H. Keller). Potencjał poszczególnych grup najlepiej objawiał się jednak w czasie konfliktu. O sile grup wiele mówi fakt, że wymusiły one na władcach ottońskich, by stosowali się do reguł prowadzenia konfliktu, do których zaliczała się rezygnacja z kary, ułatwiająca polubowne rozstrzygnięcie sporu. By móc przywrócić do życia politycznego możnych

363/463

przeciwników króla, władcy ottońscy zadowalali się, jeśli chodzi o zadośćuczynienie, jedynie symbolicznym aktem poddania się. Kontrast tej praktyki ze zwyczajami panującymi jeszcze na początku X wieku, gdy Konrad kazał stracić własnych szwagrów, jest niezwykle wyraźny. Na nowym zwyczaju z pewnością zyskiwała wewnętrzna stabilność ottońskiego władztwa, która mimo wszystkich konfliktów i „buntów” sprawiała, że korzystnie wyróżniało się ono na tle innych krajów. W razie konfliktu panujący z zasady akceptował prawo swych możnych przeciwników do zbrojnej obrony przed zakusami władzy królewskiej. Król w czasach ottońskich prowadził zbrojne konflikty na tych samych zasadach co każdy inny członek elity politycznej. Przeciwnicy, czy byli to jego rodowcy, jak w czasach Ottona Wielkiego, czy też inni możni, jak za panowania Henryka II, uruchamiali swoje sieci powiązań, zawiązywali na przykład sprzysiężenia, celem skłonienia króla do ustępstw. Wyrządzano sobie wzajem takie same

Strona 186 szkody, jak podczas każdego innego zatargu, oblegano grody, plądrowano i pustoszono ziemie. Król zachowywał się podówczas dokładnie tak samo jak jego przeciwnicy. Dość wcześnie podejmowano jednakowoż kroki zmierzające do zażegnania konfliktu. Specjalne miejsce przypadało przy tym w udziale pośrednikom osobom wysoko postawionym w hierarchii, które kontaktując się z obydwiema stronami, starały się określić, na jakich warunkach są one gotowe zakończyć spór. Praca takich pośredników polegała w zasadzie na tym, by za pomocą namowy skłonić walczących do zakończenia zmagań i dania sobie wzajemnie zadośćuczynienia. Innymi słowy konflikt rozstrzygali oni w oderwaniu od postępowania sądowego, nie wydawali wyroku, lecz jedynie starali się zapewnić obustronną gotowość do ugody. W roli takich mediatorów występują w kolejnych konfliktach rozmaici biskupi, lecz czasami również i książęta: i tak podczas tzw. powstania Ludolfa byli to arcybiskupi Moguncji Fryderyk i Kolonii Bruno, w zatargu z Bolesławem Chrobrym — arcybiskup moguncki Tagino, pod Tivoli — papież Grzegorz V i biskup Bernward z Hildesheim, w czasie konfliktu z Luksemburgami zaś — książę bawarski Henryk. Gdy czasem dowiadujemy się czegoś o pracy owych mediatorów i stosowanej przez nich argumentacji, zwraca uwagę, że mają oni władzę składania wiążących obietnic co do warunków zawarcia pokoju. Przegranej stronie obiecują zazwyczaj łagodne traktowanie i przebaczenie, a czasem wręcz przywrócenie do dawnych godności — jednak król godził się na te gesty dopiero po jednoznacznym akcie kapitulacji. Akt ów skonkretyzował się w rytuale podporządkowania (deditio), który nie był pomysłem X-wiecznym; w tym okresie stał się wszakże powszechną formą zażegnywania konfliktów. Jego najważniejszą składową było upadnięcie do stóp władcy: mogłoby się wydawać, że w tej części rytuału kapitulujący (bądź cała ich grupa) bezwarunkowo poddawali się królowi i zdawali na jego łaskę. Jednakże mediatorzy wcześniej gwarantowali im, że znajdą przebaczenie i zostaną łagodnie potraktowani. Znamy przypadki, gdy strona

365/463

kapitulująca została po takim akcie całkowicie bądź częściowo przywrócona do wcześniejszych godności, bywało jednak i tak, że ostateczne pojednanie poprzedzone było krótkim uwięzieniem przegranego. Tak więc możni w czasach ottońskich nieustannie doświadczali władczej łagodności: od księcia Eberharda z Frankonii, poprzez brata Ottona Wielkiego, Henryka, aż po szwagrów Henryka II i margrabiego Henryka ze Schweinfurtu. By jednak owa łagodność nie była nadużywana, istniało niepisane prawo, że skorzystać można z niej tylko raz. Kto po polubownym zawarciu pokoju wznawiał konflikt, musiał liczyć się ze srogą reakcją i zresztą na ogół nie znajdował potrzebnego poparcia wśród swojego otoczenia. Partnerską pozycję, osiągniętą przez możnych w X wieku, w czasach władców ottońskich, można zaobserwować zatem w formach zachowania się wobec króla, zwłaszcza w czasie konfliktu — jest ona tam o wiele lepiej

Strona 187 widoczna niż w materialnych przejawach funkcjonowania warstwy możnowładczej, takich jak majątki, grody i posiadłości ziemskie. Podczas gdy o tych ostatnich, z powodu niepiśmienności szerokich grup społeczeństwa, zachowało się niewiele informacji, procedury stosowane podczas rozwiązywania konfliktów są opisywane tak często i przy tym tak do siebie podobne, że można uznać je za trwałe zwyczaje obowiązujące wszystkie strony sporu. Łagodne obchodzenie się z możnymi przeciwnikami nie zależało od dobrej woli władcy, ale było wymogiem, któremu musiał on sprostać. Nietrudno zauważyć, że stanowiło ono znaczące ograniczenie jego władzy, będące wszakże ceną płaconą za współpracę z możnowładztwem.

Przedpaństwowe formy sprawowania władzy Władza Ottonów, oparta na związkach osobistych, wiązała się z porzuceniem form sprawowania władzy zupełnie kluczowych dla epoki karolińskiej: prawodawstwa, administracji, sądów i urzędów. Zamiast nich mamy tylko nieustannie do czynienia z procedurami „zasięgania rady”, za pomocą których „otoczenie” władcy dochodziło do konsensu i podejmowało decyzje razem z panującym. Do dziś nie wiemy wszakże, wedle jakich kryteriów rozkładano ciężary publiczne, na przykład przydzielano kontyngenty na wyprawy italskie bądź decydowano o podziale kosztów utrzymania dworu. Niektórzy biskupi latami towarzyszyli władcy w Italii, inni nie — i nie pociągało to za sobą właściwie żadnych konsekwencji. Wydaje się, że pozycja króla była w tym systemie mocna: jego ludzie mogli co najwyżej żywić nadzieję na wynagrodzenie, przejawy łaski czy czci; nie wydaje się, by mogli oni rościć do nich jakieś pretensje czy cieszyli się zagwarantowanymi prawami. A nawet w razie gdy je posiadali — jak choćby kościoły z prawem wyboru

367/463

biskupa — odnosi się wrażenie, że nie cenili sobie zbyt wysoko owych przywilejów, król bowiem, jeśli miał ochotę, tak czy owak mógł narzucić danemu kościołowi własnego kandydata. Z drugiej strony jednak nadzieja na łagodne i godziwe potraktowanie czy na wynagrodzenie pozostawała w zgodzie i była chroniona przez zwyczaj — instytucję, na którą nieustannie natrafiamy. Zwyczaj określał również obowiązki króla, których nie mógł on zaniedbać, nie wywołując konfliktów. Jeśli zatem wysoko postawiony w hierarchii członek otoczenia królewskiego prosił o miłosierdzie lub o nagrodę dla siebie czy drugiej osoby, procedura ta miała niewiele wspólnego z asymetryczną relacją podporządkowania się z jednej — i sprawowania pełni władzy królewskiej z drugiej strony: była to raczej ugodowa forma przedstawiania swoich roszczeń. Stanowiła ona część kultury politycznej znamionowanej przez całe mnóstwo zachowań, które współczesne państwo wypiera, a nawet karze: zachowania typowe dla X-wiecznej polityki można by dziś często określić mianem przekupstwa, kumoterstwa

Strona 188 czy czerpania korzyści ze sprawowanej funkcji. Ocena taka byłaby jednak ogromnie anachroniczna. Owa kultura polityczna niezwykle często znajdowała swój wyraz w publicznie manifestowanych zachowaniach, które w X wieku określały ramy publicznych interakcji pomiędzy członkami elity politycznej. Współczesnemu obserwatorowi szczególnie dziwny może się wydać fakt, że ma do czynienia ze społeczeństwem, które nad komunikację pisemną i ustną przedkłada komunikację niewerbalną. W społeczeństwie tym za pomocą publicznych działań, za pomocą rytuałów i ceremonii informowano się wzajem o mnóstwie spraw — w ten sposób podawano je również do powszechnej wiadomości, a chodziło wszak o kwestie mające kluczowe znaczenie dla sprawnego biegu życia wspólnotowego. Obejmowały one ogromne spektrum spraw, począwszy od powitań i pożegnań wraz z ich ceremoniami, wyznaczającymi wzajemny stosunek stron i ich miejsce w hierarchii, poprzez różnorakie formy oddawania czci, wymianę podarków, jednoczące uczty i święta, na których podejmowano działania „budujące zaufanie”, aż do rytuałów wyniesienia do godności królewskiej, wkraczania do miasta, zasięgania rady czy w końcu właśnie podporządkowania się. W sumie komunikacja publiczna jawi się nam jako niemal nieprzerwany ciąg aktów rytualnych. Ów fenomen dotyczy w pewnym stopniu również i innych okresów średniowiecza, wydaje się jednak, że za czasów ottońskich po raz pierwszy osiągnął on taką intensywność. Sfera właściwej „działalności władczej” panującego była przy tym zastrzeżona dla kręgu najbliższych mu ludzi i strzeżono jej przed wzrokiem „opinii publicznej”. Z pewnością nie było bez znaczenia, co się w owej sferze działo. Taka ocena nie powinna jednak przesłaniać faktu, że w X wieku elity kraju poświęcały mnóstwo czasu na publiczne czynności rytualne. Czy jesteśmy wobec tego w stanie uchwycić „jedynie” reprezentację, inscenizację, „pustą” ceremonię, które współczesny obserwator chętnie oddziela od właściwej polityki — oto jedno z naszych najważniejszych pytań. Nie przypadkiem zresztą ów

369/463

aspekt sprawy cieszy się we współczesnych badaniach coraz większym zainteresowaniem. Historycy zwracają ostatnio coraz baczniejszą uwagę na różnorodne zadania spełniane przez owe akty rytualnej komunikacji. Pewne słane na zewnątrz sygnały oraz sposób zachowania uczestników rytuału stanowiły o miejscu w hierarchii zajmowanym przez poszczególne biorące w wydarzeniu osoby i o ich wzajemnym do siebie stosunku. Akty rytualne, takie jak powitanie, zasiadanie przy stole wedle określonej kolejności czy zasięganie rady, wiernie odzwierciedlały istniejącą hierarchię i sprawiały, że ich uczestnicy swoim działaniem hierarchię tę potwierdzali. W rytuale wyniesienia do godności królewskiej do głosu dochodziły zarówno obowiązki króla, jak i jego poddanych. Czynności rytualne obligowały osoby je wykonujące do przyjęcia konkretnych postaw również w przyszłości, co stanowiło jedną z podstawo-

Strona 189 wych funkcji wszelkich ceremoniałów. Na każdym zjeździe panów uczestnicy byli, chcąc nie chcąc, zmuszani do uznania istniejącego ładu, ponieważ udział w publicznych rytuałach był jednoznaczny z jego akceptacją. W razie braku zgody na tworzony w ten sposób porządek istniała jedynie możliwość niestawienia się lub zakłócenia rytuału, z czym mamy zresztą wielokrotnie do czynienia. Komunikacja rytualna przyczyniała się zatem bez wątpienia do stabilizacji hierarchii władczej, nawet jeśli nie stanowiła cudownego środka na wszystkie bolączki i nie zawsze można było za jej pomocą załagodzić niesnaski pomiędzy poszczególnymi osobami i grupami. Powodzenie bądź klęskę rytuału można w każdym razie określić mianem wyznacznika kondycji władzy: jeśli chodzi o czasy ottońskie, to trzeba przyznać, że w epoce tej spora większość rytuałów kończyła się sukcesem. Wspomnijmy choćby tak ważne sceny, jak odrzucenie namaszczenia przez Henryka I, uczty koronacyjne połączone z posługą książąt w latach 936 i 986, liczne rytuały podporządkowania się wraz z ich kolejnymi odsłonami, wreszcie rytuały uczt (convivia) odbywanych przy okazji zawierania pokoju bądź zawiązywania sprzysiężenia. Niektóre z tych przykładów uświadamiają nam, że komunikacja rytualna bez uprzedniego przygotowania danej ceremonii i uzgodnienia jej szczegółów częstokroć nie miała prawa się powieść. W wypadku rozmaitych obrzędów trzeba zatem uświadomić sobie, że poszczególne ich akty były zawczasu negocjowane i uzgadniane. W takich razach można przeto mówić o „przedstawieniu” czy też o „inscenizacji”. W badaniach zwraca się wszakże uwagę na niezwykle świadomy stosunek „aktorów” do rytuału, w którym biorą udział, a ponadto wychodzi z założenia, że widzowie byli w stanie pojąć i przyswoić treści przez ów rytuał przekazywane. Publiczny wymiar rytuału, obecny dosłownie w każdej ceremonii, pełni z tego punktu widzenia ważną funkcję: czyni mianowicie widzów świadkami wykonanych czynności, co sprawia, że stają się one tym bardziej wiążące. „Wypowiedzi rytualne” mogły dzięki temu funkcjonować samoistnie i uchodziły za obowiązujące, nie trzeba było

371/463

uzupełniać ich wypowiedziami pisanymi ani ustnymi. Współczesnemu obserwatorowi z trudnością przychodzi naturalnie przypisanie czynności rytualnej, takiej jak np. wyjście przez władcę naprzeciw przybywającemu możnemu (uczynił to np. Otto Wielki w odniesieniu do Udalryka z Augsburga i Otto III wobec Bernwarda z Hildesheim), takiej samej rangi jak spisanemu przywilejowi. Jednakże ówcześni ludzie traktowali taką czynność bardziej poważnie niż dokument i — co ciekawe — miała ona faktycznie większe znaczenie. Jeśli zatem chcieć scharakteryzować wyróżniki władzy ottońskiej, nie można w powstałym obrazie pominąć komunikacji rytualnej i zajmowanej przez nią centralnej pozycji. Niech będzie nam wolno zająć się ostatnią już charakterystyczną cechą władzy Ottonów, która raz jeszcze uwypukla jej „przedpaństwowość”: władza ta nie była intensywna, a panujący — jeśli nie liczyć prób Henryka II — rzadko

Strona 190 starali się ową intensywność zwiększyć. Obszarem działalności królewskiej było, wedle współczesnych świadectw, przede wszystkim stanie na straży pokoju i sprawiedliwości, wsparcie i opieka nad Kościołem oraz ubogimi słabymi i bezbronnymi. Aż tyle i tylko tyle. Fakt ten należy sobie uświadomić, by uchronić się przed przypisywaniem Xwiecznym władcom planów i zamiarów związanych z różnymi obszarami polityki, a zmierzających do stworzenia zwartego systemu rządów, czy do intensyfikacji władzy i rozszerzania jej zasięgu. Dla mało którego z wymienionych zamysłów da się znaleźć potwierdzenia źródłowe, co oczywiście nie musi oznaczać, że Ottonowie nie posługiwali się w swych planach żadną odleglejszą perspektywą czasową Z pewnością jednak skupiali się bardziej na tym, jak zdobyć dla swej władzy boską przychylność, niż na snuciu projektów, które wedle współczesnych kryteriów przyporządkowalibyśmy do polityki gospodarczej, finansowej, wewnętrznej czy zagranicznej. Zajmując się tymi kwestiami, narażamy się na ogromne niebezpieczeństwo popełnienia anachronizmu — podobnie zresztą jak przy badaniu innych zagadnień epoki ottońskiej, które częstokroć okazują się dziś trudne do zrozumienia.

Strona 191

Wykaz źródeł i literatury Uwagi wstępne Literatura związana z tematyką niniejszej książki jest niezwykle obszerna i można ją bez kłopotu znaleźć w licznych nowych publikacjach. Dlatego poniższy wykaz jest jedynie pewnym wyborem dostępnych pozycji, ze szczególnym naciskiem na te z nich, które ukazały się w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Tylko wyjątkowo odnotowujemy tu starsze prace: czynimy to, gdy tematyka owych dzieł była szczególnie ważna dla naszego wywodu. Rezygnacja z wielu klasycznych już pozycji dotyczących czasów ottońskich jest bolesna, jednakże do takiego samoograniczenia się zmusza objętość książki. Przyporządkowanie tytułów do poszczególnych rozdziałów może się czasami wydawać dosyć arbitralne. Sądzimy jednak, że taki — nawet niedoskonały — podział tematyczny jest lepszy od bibliografii uporządkowanej wyłącznie alfabetycznie. Wykaz skrótów AfD AHC AHR AKG AMRhKG BllfdtLG

Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde Annarium Historiae Conciliorum The American Historical Review Archiv für Kulturgeschichte Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte Blätter für deutsche Landesgeschichte

374/463

DA EHR FMSt FS FSGA GdV GGA

Deutsches Archiv für die Erforschung des Mittelalters English Historical Review Frühmittelalterliche Studien Festschrift Freiherr-vom-Stein-Gedächtnisausgabe. Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters Geschichtsschreiber der deutschen Vorzeit Göttingische Gelehrte Anzeigen

Strona 192 GWU HJb HJbLG HZ JbWdtLG JMedH MGH

MIÖG MPH N.S. NdJbLG QFIAB RhVjBll SaAn

ZBLG ZfÄ ZfGO ZfKG ZfO ZGW ZSavRG

Geschichte in Wissenschaft und Unterricht Historisches Jahrbuch Hessisches Jahrbuch für Landesgeschichte Historische Zeitschrift Jahrbuch für westdeutsche Landesgeschichte Journal of Medieval History Monumenta Germaniae Historica Epp. DK: Briefe (Epistolae) der deutschen Kaiserzeit N.S.: Nova Series SS rer. Germ: Scriptores rerum Germanicarum Mitteilungen des Instituts für Osterreichische Geschichtsforschung Monumenta Poloniae Historica. Nova Series Niedersächsisches Jahrbuch für Landesgeschichte Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken Rheinische Vierteljahresblätter Sachsen und Anhalt. Jahrbuch der Landesgeschichtlichen Forschungsstelle für die Provinz Sachsen und Anhalt Zeitschrift für bayerische Landesgeschichte Zeitschrift für Archäologie Zeitschrift für Geschichte des Oberrheins Zeitschrift für Kirchengeschichte Zeitschrift für Ostforschung Zeitschrift für Geschichtswissenschaft Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte GA: Germanische Abteilung KA: Kanonistische Abteilung

376/463

Źródła Historiografia Annales Fuldenses sive annales regni Francorum orientalis, wyd. F. Kurze (MGH SS rer. Germ. 9), Hannover 1891. Annales Hildesheimenses, wyd. G. Waitz (MGH SS rer. Germ. 8), Hannover 1878. Annales Quedlinburgenses, wyd. G.H. Pertz (MGH SS 3), Hannover 1839, s. 18-90. Bruno z Kwerfurtu, Epistola ad Henricum regem, wyd. J. Karwasińska, w: MPH N.S. 4.3, Warszawa 1973. Bruno z Kwerfurtu, Vita sancti Adalberti. Redactio longior, wyd. J. Karwasińska, w: MPH N.S. 4.2, Warszawa 1969, s. 3-41. Flodoard z Reims, Annales, wyd. P. Lauer, Paris 1905. Flodoard z Reims, Historia Remensis ecclesiae, wyd. M. Stratmann, Hannover 1998.

Strona 193 Gerbet z Reims, Epistolae, red. F. Weigle (MGH Epp. DK 2), BerlinZürich-Dublin 1966. Gerhard, Vita Sancti Oudalrici Episcopi Augustani, wyd. G. Waitz, w: MGH SS 4, Hannover 1841, s. 377-419. Hrostvithae Opera, wyd. P. von Winterfeld (MGH SS rer. Germ, in usum scholarum 34), Berolini-Turici 1965. Liutprandi Opera, wyd. J. Becker (MGH SS rer. Germ. 41), HannoverLeipzig 1915. Odilo z Cluny, Epitaphium domine Adelheide augustae, wyd. H. Paulhard, MIÖG-Erg, t. 20, 2, Innsbruck 1962. Regino z Prüm, Chronicon cum continuatione Treverensi, wyd. F. Kurze (MGH rer. Germ. 50), Hannover 1890. Ruotger, Vita Brunonis archiepiscopi Coloniensis, wyd. I. Ott (MGH SS rer. Germ., N.S., t. X), Weimar 1951. Thangmar, Vita Bernwardi episcopi Hildesheimensis, wyd. G. H. Perz, w: MGH SS 4, Hannover 1841, s. 754-782. Thietmar z Merseburga, Chronicon, wyd. R. Holtzmann, w: MGH SS rer. Germ., N.S., t. IX, Berlin 1935. Vitae Mathildis reginae, wyd. B. Schütte, w: MGH SS in usum scholarum 66, Hannover 1994. Widukind z Korbei, Rerum gestarum Saxonicarum libri tres, wyd. P. Hirsch, H.-E. Lohmann, w: MGH SS rer. Germ. 60, Hannover 1935. Dokumenty i regesty Diplomata regum et imperatorum Germaniae, t. I: Die Urkunden Konrads I., Heinrichs I. und Ottos I., wyd. T. Sickel, Hannover 1879-84. Diplomata regum et imperatorum Germaniae, t. II, 1-2: Die Urkunden Ottos II. und Ottos III., wyd. T. Sickel, Hannover 1888-1893.

378/463

Diplomata regum et imperatorum Germaniae, t. III: Die Urkunden Heinrichs II. und Arduins, wyd. H. Bresslau, Hannover 1900-1903. J.F. Böhmer, E. von Ottental, H.H. Kaminsky, Regesta Imperii, t. II, 1: Die Regesten des Kaiserreiches unter Heinrich I. und Otto I., Hildesheim 1967. J.F. Böhmer, E. von Ottental, H.H. Kaminsky, Regesta Imperii, t. II, 2: Die Regesten des Kaiserreiches unter Otto II., Köln 1950. J.F. Böhmer, M. Uhlirz, Regesta Imperii, t. II, 3: Die Regesten des Kaiserreiches unter Otto III., Graz-Köln 1956. J.F. Böhmer, T. Graff, Regesta Imperii, t. II, 4: Die Regesten des Kaiserreiches unter Heinrich II., Wien-Köln-Graz 1971. J.F. Böhmer, H. Zimmermann, Regesta Imperii, t. II, 5: Papstregesten 911-1024, Wien-Köln-Graz 1969. C. Lübke, Regesten zur Geschichte der Slawen an der Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), 5 t., Berlin 1984-88.

Strona 194 Nekrologi i księgi brackie Liber memorialis von Remiremont, wyd. E. Hlawitschka, K. Schmid, G. Tellenbach (MGH Libri memorialis 1), Hannover 1970. G. Althoff, Das Necrolog von Boghorst. Edition und Untersuchung (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Westfalen 40), Münster 1978. Die Klostergemeinschaft von Fulda im frühen Mittelalter, wyd. K. Schmid, 3 t. (Münstersche Mittelalter-Schriften 8, 1-3), München 1978. Das Verbrüderungsbuch der Abtei Reichenau, wyd. J. Autenrieth, D. Geuenich K. Schmid (MGH libri memoriales et Necrologia N.S. 1), Hannover 1979. Die Totenbücher von Merseburg, Magdeburg und Lüneburg, wyd. G. Althoff, J. Wollasch (MGH Libri memoriales et Necrologia N.S. 2), Hanover 1983. Der Liber Vitae der Abtei Corvey, wyd. K. Schmid, J. Wollasch, cz. 1: Einleitung, Register, Faksimile, cz. 2: Studien (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Westfalen 40,2), Wiesbaden 1983-1989. Materialien und Untersuchungen zu den Verbrüderungsbüchem und zu den älteren Urkunden des Stiftsarchivs St. Gallen, red. M. Borgolte, D. Geuenich, K. Schmid (Subsidia Sangallensia 1), St. Gallen 1986. R. Rappmann, A. Zettler, Der Reichenauer Mönchsgemeinschaft und ihr Totengedenken im frühen Mittelalter (Archäologie und Geschichte 5), Sigmaringen 1998. Niemieckie tłumaczenia najważniejszych źródeł

380/463

Adalbert, Adalberts Fortsetzung der Chronik Reginos, w: Quellen zur Geschichte der sächsischen Kaiserzeit, przeł. A. Bauer, R. Rau (FSGA 8), Darmstadt 1971, s. 185-231. Gerhard, Das Leben des heiligen Ulrich, Bischofs von Augsburg, w: Lebensbeschreibungen einiger Bischöfe des 10.-12. Jahrhunderts, przeł. H. Kallfelz (FSGA 22), Darmstadt 1973, s. 35-167. Hrostvitha von Gandersheim, Gedicht über Gandersheims Gründung und die Taten Kaiser Oddo I., przeł. T. Pfund, oprac. W. Wattenbach (GdV 32), Leipzig 1941. Die Jahrbücher von Quedlinburg, przeł. E. Winkelmann (GdV 36), Leipzig 1891. Liutprand von Cremona, Werke, w: Quellen zur Geschichte der sächsischen Kaiserzeit, przeł. A. Bauer, R Rau (FSGA 8), Darmstadt 1971, s. 233-589. Ruotger, Leben des heiligen Bruno, Erzbischofs von Köln, w: Lebensbeschreibung einiger Bischöfe des 10.-12. Jahrhunderts, tłum. H. Kallfelz (FSGA 22), Darmstadt 1973, s. 169-261. Thangmar, Leben des heiligen Bemward, Bischofs von Hildesheim, w: Lebensbeschreibung einiger Bischöfe des 10.-12. Jahrhunderts, tłum. H. Kallfelz (FSGA 22), Darmstadt 1973, s. 263-361. Thietmar von Merseburg, Chronik, tłum. W. Trillmich (FSGA 9), Darmstadt 1957. Widukind von Corvey, Die Sachsengeschichte des Widukind von Corvey, w: Quellen zur Geschichte der sächsischen Kaiserzeit, przeł. A. Bauer, R Rau (FSGA 8), Darmstadt 1971, s. 1-183.

Strona 195 Opracowania Zbiory artykułów S 1 Reich und Kirche vor dem Investiturstreit. FS G. Tellenbach, red. K. Schmid, Sigmaringen 1985. S 2 Kaiserin Theophanu. Begegnung des Ostens und Westens um die Wende des ersten Jahrtausends, red. A. von Euw, P. Schreiner, 2 t., Köln 1991. S 3 Il secolo di ferro. Milo e realta del secolo X (Settimane di studio del Centro Italiano di studi sull’Alto Medioevo 38), Spoleto 1991. S 4 The empress Theophano. Byzantium and the West at the Turn of the Millennium, red. A. Davids, Cambridge 1995. S 5 Otto III. — Heinrich II. Eine Wende?, red. B. Schneidmüller, S. Weinfurter, Sigmaringen 1997. S 6 Herrschaftsrepräsentation im ottonischen Sachsen, red. G. Althoff, E. Schubert, Sigmaringen 1998. Opracowania ogólne L. Bornscheuer, Miseriae regum. Untersuchungen zum Krisen- und Todesgedanken in den herrschafistheologischen Vorstellungen der ottonisch-salischen Zeit, Berlin 1968. Königswahl und Thronfolge in ottonisch-frühdeutscher Zeit, red. E. Hlawitschka, Darmstadt 1971. H. Ludat, An Elbe und Oder um das Jahr 1000. Skizzen zur Politik des Ottonenreiches und der slavischen Mächte in Mitteleuropa, KölnWien 1971. W. Störmer, Früher Adel. Studien zur politischen Führungsschicht im fränkisch-deutschen Reich vom 8. bis 11. Jahrhundert, 2 t., Stuttgart 1973.

382/463

H. Wolfram, Lateinische Herrscher- und Fürstentitel im neunten und zehnten Jahrhundert, Wien-Köln-Graz 1973. K.J. Leyser, Rule and Conflict in an Early Medieval Society. Ottonian Saxony, London 1979 [przekład niemiecki: Herrschaft und Konflikt. König und Adel im ottonischen Sachsen, Göttingen 1984]. J -P. Poly, E. Bournazel, La mutation féodale, Xe-XIIe siècle, Paris 1980. H. Keller, Reichsstruktur und Herrschaftsauffassung in ottonischfrühsalischen Zeit, FMSt 16 (1982), s. 74-128. K.J. Leyser, Medieval Germany and ist neighbours (900-1250), London 1982. K. Pauler, Das Regnum Italiae in ottonischer Zeit. Markgrafen, Grafen und Bischöfe als politische Kräfte, Tübingen 1982. G. Rösch, Venedig und das Reich. Handels- und verkehrspolitische Beziehungen in der deutschen Kaiserzeit, Tübingen 1982. G. Althoff, Adels- und Königsfamilien im Spiegel ihrer Memorialüberlieferungen. Studien zum Totengedenken der Billunger und Ottonen, München 1984. A. Angenendt, Kaiserherrschaft und Königstaufe, Berlin-New York 1984.

Strona 196 H. Fichtenau, Lebensordnungen des 10. Jahrhunderts. Studien über Denkart und Existenz im einstigen Karolingerreich, Stuttgart 1984. K.F. Werner, Vom Frankenreich zur Entfaltung Deutschlands und Frankreichs Ursprünge, Strukturen, Beziehungen, Sigmaringen 1984. G. Althoff, H. Keller, Heinrich I. und Otto der Große. Neubeginn auf karolingischem Erbe, Göttingen-Zürich 1985. H. Hoffmann, Buchkunst und Königtum im ottonischen und frühsalischen Reich, 2 t., Stuttgart 1986. H. Beumann, Die Ottonen, Stuttgart-Berlin-Köln 1987. A. Krah, Absetzungsverfahren als Spiegelbild von Königsmacht. Untersuchungen zum Kräfteverhältnis zwischen Königtum und Adel im Karolingerreich und seinen Nachfolgestaaten, Aalen 1987. I. Voss, Herrschertreffen im frühen und hohen Mittelalter, Köln-Wien 1987. E.S. Ducken, Death and Life in the Tenth Century, Michigan 1988. G. Tellenbach, Die westliche Kirche vom 10. bis zum frühen 12. Jahrhundert, Göttingen 1988. H. Wolter, Die Synoden im Reichsgebiet und in Reichsitalien von 916-1056, Paderborn-München-Wien-Zürich 1988. W. Glocker, Die Verwandten der Ottonen und ihre Bedeutung in der Politik. Studien zur Familienpolitik und zur Genealogie des sächsischen Kaiserhauses, Köln-Wien 1989. G. Althoff, Verwandte, Freunde und Getreue. Zum politischen Stellenwert der Gruppenbildungen im frühen Mittelalter, Darmstadt 1990. C. Brühl, Deutschland — Frankreich. Die Geburt zweier Völker, KölnWien 1990. E. Schubert, Stätten sächsischer Kaiser, Leipzig-Jena-Berlin 1990. J. Fried, Die Formierung Europas (840-1046), München 1991.

384/463

H. Mayr-Harting, Ottonian Book Illumination. An historical Study, London 1991 [przekład niemiecki: Ottonische Buchmalerei. Liturgische Kunst im Reich der Kaiser, Bischöfe und Äbte, StuttgartZürich 1991]. M. Parisse, Die Frauenstifte und Frauenklöster in Sachsen vom 10. bis zur Mitte des 12. Jahrhunderts, w: Die Salier und das Reich, 2 t., red. S. Weinfurter, Sigmaringen 1991, s. 465-501. T. Reuter, Germany in the early Middle Ages, c. 800-1056, London 1991. H.K. Schulze, Hegemoniales Kaisertum. Ottonen und Salier, Berlin 1991. U. Swinarski, Herrschen mit den Heiligen. Kirchenbesuche, Pilgerfahrten und Heiligenverehrung früh- und hochmittelalterlicher Herrscher (ca. 500-1200), Berlin-Bern 1991. S. Weinfurter, Idee und Funktion des Sakralkönigtums bei den ottonischen und salischen Herrschern (10. bis II. Jahrhundert), w: Legitimation und Funktion des Herrschers. Vom ägyptischen Pharao zum neuzeitlichen Diktator, red. R. Gundlach, H. Weber, Stuttgart 1992, s. 99-127. J.W. Bernhardt, Itinerant kingship and royal monasteries in early medieval Germany c. 936-1075, Cambridge 1993.

Strona 197 E. Boshof, Königtum und Königsherrschaft im 10. und 11. Jahrhundert, München 1993. P. Aufgebauer, Der tote König. Grablegen und Bestattungen mittelalterlicher Herrscher (10.-12. Jahrhundert), GWU 45 (1994), s. 680-693. J. Ehlers, Die Entstehung des deutschen Reiches, München 1994. J. Fried, Der Weg in die Geschichte. Deutschlands Ursprünge bis 1024, Berlin 1994. K.J. Leyser, Communications and power in medieval Europe, t. 2: The Carolingian and Ottonian Centuries, London 1994. M. Becher, Rex, Dux und Gens. Untersuchungen zur Entstehung des sächsischen Herzogtums im 9. und 10. Jahrhundert, Husum 1996. G. Althoff, Spielregeln der Politik im Mittelalter. Kommunikation in Frieden und Fehde, Darmstadt 1997. Beiträge zur mittelalterlichen Reichs- und Nationsbildung in Deutschland und Frankreich,red. C. Brühl, B. Schneidmüller, München 1997. E. Schubert, Geschichte Niedersachsens. Politik, Verfassung, Wirtschaft vom 9. bis zum ausgehenden 15. Jahrhundert, Hildesheim 1997. 1. Awans Ludolfingów Wokół początków H.-W. Goetz, „Dux” und „Ducatus”. Begriffs- und verfassungsgeschichtliche Untersuchungen zur Entstehung des sogenannten „Jüngeren” Stammesherzogtums an der Wende vom 9. zum 10. Jahrhundert, Bochum 1977.

386/463

K.F. Werner, Les duches «nationaux» d’Allemagne au IXe et au Xe siècle, w: Les principautés au Moyen Âge, Bourdeaux 1979. F.J. Felten, Äbte und Laienäbte im Frankenreich. Studie zum Verhältnis von Staat undKirche im frühen Mittelalter, Stuttgart 1980. J. Jarnut, Gedanken zur Entstehung des mittelalterlichen deutschen Reiches, GWU 32 (1981), s. 99-114. K.F. Werner, La genèse des duchés en France et en Allemagne, w: Nascita dell’Europa ed Europa Carolingia, Spoleto 1981, s. 175-207. H. Beumann, Die Hagiographie «bewältigt». Unterwerfung und Christianisierung der Sachsen durch Karl den Großen, w: Christanizzazione ed organizzazione ecclesiastica delle campagne nell’alto medioevo. Espansione e resistenze, Spoleto 1982, s. 129-163. E. Boshof, Königtum und adlige Herrschaftsbildung am Niederrhein im 9. und 10. Jahrhundert, w: Königtum und Reichsgewalt am Niederrhein, red. K. Flink, W. Janssen, Kleve 1983, s. 9-41. J. Fried, König Ludwig der Jüngere in seiner Zeit, Geschichtsblätter f. d. Kreis Bergstraße 16 (1983), s. 5-27. M. Borgolte, Geschichte der Grafschaften Alemanniens in fränkischer Zeit, Sigmaringen 1984. Zwischen Gallia und Germania, Frankreich und Deutschland, red. A. Heit, Trier 1984.

Strona 198 H. Beumann, Sachsen und Franken im werdenden Regnum Teutonicum, w: Angli e Sassoni al di qua e al di là del mare, Spoleto 1986, s. 887-912. M. Borgolte, Die Grafen Alemanniens in merowingischer und karolingischer Zeit. Eine Prosopographie, Sigmaringen 1986. H.-W. Goetz, Regnum. Zum politischen Denken in der Karolingerzeit, ZSavRG GA 104 (1987), s. 110-189. J. Ehlers, Schriftkultur, Ethnogenese und Nationsbildung in ottonischer Zeit, FMSt 23 (1989), s. 302-317. J. Semmler, Francia Saxoniaque oder Die ostfränkische Reichsteilung von 865/76 und die Folgen, DA 46 (1990), s. 337-374. R. Schieffer, Die Karolinger, Stuttgart-Berlin-Köln 1992. H.H. Anton, Synoden, Teilreichsepiskopat und die Herausbildung Lothringens, w: Herrschaft, Kirche, Kultur, red. G. Jenal, Stuttgart 1993, s. 257-273. R. Schieffer, Karl III und Arnolf, w: FS E. Hlawitschka, red. K.R. Schnith, R. Pauler, Kallmünz 1993, s. 133-149. K.F. Werner, Von den Regna des Frankenreiches zu den «deutschen Landen», „Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik” 24 (1994), s. 69-81. J. Ehlers, Das früh- und hochmittelalterliche Sachsen als historische Landschaft, w: Papstgeschichte und Landesgeschichte. FS H. Jakobs, red. J. Dahlhaus, A. Kohnle, Köln 1995, s. 17-36. M. Springer, Fragen zur Entstehung des mittelalterlichen deutschen Reiches, ZGW 43/5 (1995), s. 405-420. T. Capelle, Die Sachsen des frühen Mittelalters, Darmstadt 1998. R. Svetina, Zur Bedeutung Karantaniens für die Politik des ostfränkischen Karolinger Arnulf «von Kärnten» und Karlmann, „Carinthia” 188 (1998), s. 157-183. Przodkowie Ottonów w królestwie wschodniofrankijskim

388/463

F. Geldner, Neue Beiträge zur Geschichte der «alten Babenberger», Bamberg 1971. E. Hlawitschka, Zur Herkunft der Liudolfinger und zu einigen Corveyer Geschichtsquellen, RhVjBll 30 (1974), s. 92-165. G. Althoff, Unerkannte Zeugnisse vom Totengedenken der Liudolfinger, DA 32 (1976), s. 370-404. H.W. Goetz, Der letzte «Karolinger»? Die Regierung Konrads I, AfD 26 (1980), s. 56-125. H. Fuhrmann, Die Synode von Hohenaltheim (916), DA 43 (1987), s. 440-468. D.C. Jackman, The Konradiner. A study in genealogical methodology, Frankfurt 1990. G. Althoff, Gandersheim und Quedlinburg. Ottonische Frauenklöster als Herrschafts- und Überlieferungszentren, FMSt 25 (1991), s. 123-144. R. Hiestand, Preßburg 907. Eine Wende in der Geschichte des Ostfränkischen Reiches?, ZBLG 57 (1994), s. 1-20. J.-P. Poly, C. Settipani, Les Conradiens. Un débat toujours ouvert, „Francia” 23 (1996), s. 135-166.

Strona 199 2. Henryk I Godność królewska w rękach dynastii saskiej H. Lippelt, Thietmar von Merseburg. Reichsbischof und Chronist, Köln-Wien 1973. M. Rentschier, Liutprand von Cremona. Eine Studie zum ost-westlichen Kulturgefälle im Mittelalter, Frankfurt a. M. 1981. E. Karpf, Von Widukinds Sachsengeschichte zu Thietmars Chronicon. Zu den literarischen Folgen des politischen Aufschwungs im ottonischen Sachsen, w: Settimane di studio del centro italiano di studi sull’alto medioevo 32,2, Spoleto 1986, s. 547-584. G. Althoff, «Causa scribendi» und Darstellungsabsicht. Die Lebensbeschreibung der Königin Mathilde und andere Beispiele, w: Litterae Medii Aevi. FS J. Autenrieth, red. M. Borgolte, H. Spilling, Sigmaringen 1988, s. 117-133. I.N. Sutherland, Liutprand of Cremona. Bishop, diplomat, historian, Spoleto 1988. O. Engels, Ruotgers Vita Brunonis, w: S 2, t. 1, s. 33-46. P.C. Jacobsen, Formen und Strukturen der lateinischen Literatur der Ottonischen Zeit, w: S 3, t. 2, s. 917-946. H. Vollrath, Oral Modes of Perception in Eleventh-Century Chronicles, w: Vox intexta. Orality and Textuality in the Middle Ages, red. A.N. Doane, C.B. Pasternack, Madison 1991, s. 102-111. G. Althoff, Widukind von Corvey. Kronzeuge und Herausforderung, FMSt 27 (1993), s. 253-272. G. Althoff, Verformung durch mündliche Tradition. Geschichten über Erzbischof Hatto von Mainz, w: Iconologia Sacra. Mythos, Bildkunst und Dichtung in der Religionsund Sozialgeschichte Alteuropas. FS K. Hauck, red. H. Keller, N. Staubach, Berlin 1994, s. 438-450.

390/463

H. Keller, Machabaeorum pugnae. Zum Stellenwert eines biblischen Vorbildes in Widukinds Deutung der ottonischen Königsherrschaft, w: Iconologia Sacra. Mythos, Bildkunst und Dichtung in der Religions- und Sozialgeschichte Alteuropas. FS K. Hauck, red. H. Keller, N. Staubach, Berlin 1994, s. 417-437. B. Schütte, Untersuchungen zu den Lebensbeschreibungen der Königin Mathilde, Hannover 1994. P. Buc, Italian hussies and German matrons. Liutprand of Cremona on dynastic legitimacy, FMSt 29 (1995), s. 207-225. J. Fried, Die Königserhebung Heinrichs I. Erinnerung, Mündlichkeit und Traditionsbildung im 10. Jahrhundert, w: Mittelalterforschung nach der Wende 1989, red. M. Borgolte, München 1995, s. 267-318. P. Buc, Writing Ottonian hegemony. Good rituals and bad rituals in Liutprand of Cremona, „Majestas” 4 (1996), s. 3-38. W. Goez, Gestalten des Hochmittelalters, Darmstadt 1998.

Strona 200 Znaki szczególne nowego początku K.-U. Jäschke, Burgbau und Landesverteidigung um 900. Überlegungen zu Beispielen aus Deutschland, Frankreich und England, Sigmaringen 1975. W. Schlesinger, Die Königserhebung Heinrichs I., der Beginn der deutschen Geschichte und die deutsche Geschichtswissenschaft, HZ 221 (1975), s. 529-552. K.J. Leyser, Die Ottonen und Wessex, FMSt 17 (1975), s. 73-97. J. Fleckenstein, Zum Problem der agrarii milites bei Widukind von Corvey, w: Beiträge zur niedersächsischen Landesgeschichte. FS H. Patze, red. D. Brosius, Hildesheim 1984, s. 26-41. E. Karpf, Königserhebung ohne Salbung. Zur politischen Bedeutung von Heinrichs I. ungewöhnlichem Verzicht in Fritzlar, HJbLG 34 (1984), s. 1-24. K. Schmid, Unerforschte Quellen aus quellenarmer Zeit. Zur amicitia zwischen Heinrich I. und dem westfränkischen König Robert im Jahre 923, „Francia” 12 (1984), s. 119-147. E. Hlawitschka, Kontroverses aus dem Umfeld von König Heinrichs I. Gemahlin Mathilde, w: Deus qui mutat tempora. Menschen und Institutionen im Wandel des Mittelalters. FS A. Becker, red. E.D. Hehl, H. Seibert, Sigmaringen 1987, s. 33-54. G. Althoff, Amicitiae et pacta. Bündnis, Einung, Politik und Gebetsgedenken im beginnenden 10. Jahrhundert, Hannover 1992. G. Wolf, König Heinrichs I Romzugplan 935/936, ZfKG 103 (1992), s. 33-45. W. Giese, Ensis sine capulo. Der ungesalbte König Heinrich I. und die an ihm geübte Kritik, w: FS E. Hlawitschka, red. R. Schnith, R. Pauler, Kallmünz 1993, s. 151-164. M. Springer, Agrari milites, NdJbLG 66 (1994), s. 129-166. G. Wolf, Nochmals zum benedictio Ottonis in regem. 927 oder 929?, AfD 40 (1994), s. 79-84.

392/463

W. Georgi, Bischof Keonwald von Worcester und die Heirat Ottos I. mit Edgitha im Jahre 929, HJb 115 (1995), s. 1-40. R. E. Barth, Lotharingien 10.-12. Jahrhundert. Gelenkte Teilung oder innere Aufspaltung?, Frankfurt a. M. 1996. J. Ehlers, Heinrich I. in Quedlinburg, w: S 6, s. 235-266. F.-R. Erkens, Der Herrscher als gotes drút. Zur Sakralität des ungesalbten Königs, HJb 118 (1998), s. 1-39. 3. Otto Wielki Początki — załamanie się konsensu K. Schmid, Die Thronfolge Ottos des Großen, ZSavRG GA 81 (1964), s. 80-163. G. Althoff, Zur Frage nach der Organisation sächsischer coniurationes in der Ottonenzeit, FMSt 16 (1982), s. 129-142. T. Zotz, Königspfalz und Herrschaftspraxis im 10. und frühen 11. Jahrhundert, BllfdtLG 120 (1984), s. 19-46.

Strona 201 K. Schmid, Das Problem der «Unteilbarkeit des Reiches», w: S 1, s. 1-15. B. Schneidmüller, Regnum und Ducatus. Identität und Integration in der lothringischen Geschichte, RhVjBU 51 (1987), s. 81-114. W. Strömer, Zum Wandel der Herrschaftsverhältnisse und inneren Strukturen Bayerns im 10. Jahrhundert, w: Gesellschaftsgeschichte. FS K. Bosl, red. F. Seibt, t. 2, München 1988, s. 267-285. R.E. Bart, Herzog in Lotharingien im 10. Jahrhundert, Sigmaringen 1990. J. Laudage, Hausrecht und Thronfolge. Überlegungen zur Königserhebung Ottos des Großen und zu den Aufständen Thankmars, Heinrichs und Liudolfs, HJb 51 (1995), s. 53-82. H. Keller, Widukinds Bericht über die Aachener Wahl und Krönung Ottos I, FMSt 29 (1995), s. 390-453. H. Keller, Die Idee der Gerechtigkeit und die Praxis königlicher Rechtswahrung im Reich der Ottonen, w: La giustizia nell’alto medioevo II, Spoleto 1997, s. 91-128. F.-R. Erkens, Einheit und Unteilbarkeit. Bemerkungen zu einem vielerörteten Problem der frühmittelalterlichen Geschichte, AKG 80 (1998), s. 269-295. Dziesięciolecie konsolidacji H. Fuhrmann, Die «heilige Generalsynode» des Jahres 948, w: Ingelheim am Rhein. Forschungen und Studien zur Geschichte Ingelheims, red. J. Autenrieth, Stuttgart 1964, s. 159-164 [przedruk w: Otto der Große, red. H. Zimmermann, Darmstadt 1976, s. 46-55]. B. Schneidmüller, Französische Lothringenpolitik im 10. Jahrhundert, JbWdtLG 5 (1979), s. 1-31. B. Schneidmüller, Karolingische Tradition und frühes französisches Königtum. Untersuchungen zur Herrschaftslegitimation der

394/463

westfränkisch-französischen Monarchie im 10. Jahrhundert, Wiesbaden 1979. K.J. Leyser, Ottonian Government, EHR 96 (1981), s. 721-753. B. Schneidmüller, Französisches Sonderbewußtsein in der politischgeographischen Terminologie des 10. Jahrhunderts, w: Beiträge zur Bildung der französischen Nation in Früh- und Hochmittelalter, red. H. Beumann, Sigmaringen 1983, s. 49-91. J. Ehlers, Die Anfänge der französischen Geschichte, HZ 240 (1985), s. 1-44. T. Zotz, Grundlagen und Zentren der Königsherrschaft im deutschen Südwesten in karolingischer und ottonischer Zeit, w: Archäologie und Geschichte des ersten Jahrtausends in Südwestdeutschland, red. H.U. Nuber, K. Schmid, H. Steuer, T. Zotz, Sigmaringen 1990, s. 275-293. W. Huschner, Kirchenfest und Herrschaftspraxis. Die Regierungszeiten der ersten beiden Kaiser w liudolfingischem Hause, cz. 1. Otto I. (936-973), ZGW 41 (1993), s. 24-55.

Strona 202 R. Le Jan, Entre Carolingiens et Ottoniens. Le voyages de la reine Gerberge, w: Les Assises de pouvoir. Temps médiévaux, territoires africains. Pour J. Devisse, red. O. Redon, B. Rosenberger, Saint-Denis 1994, s. 163-173. P. Schwenk, Brun von Köln (925-965). Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung, Esselkamp 1995. Od powstania Ludolfa do zwycięstwa na Lechowym Polu F.-R. Erkens, Fürstliche Opposition in ottonisch-salischer Zeit. Überlegungen zum Problem der Krise des frühmittelalterlichen deutschen Reiches, AKG (1982), s. 307-370. K.J. Leyser, The Battle at the Lech, w: K.J. Leyser, Medieval Germany and its Neighbours (900-1250), London 1982, s. 42-67. H. Ludat, Böhmen und die Anfänge Ottos I., w: Politik, Gesellschaft, Geschichtsschreibung. FS F. Graus, red. H. Ludat, Köln 1982, s. 131-164. M. Kantor, The origins of christianity in Bohemia. Sources and commentary, Evanston 1990. Bischof Ulrich von Augsburg (890-973). Seine Zeit — sein Leben — seine Verehrung, red. M. Weitlauff, Weißhorn 1993. F. Boshof, Mainz, Böhmen und das Reich im Früh- und Hochmittelalter, AMRhKG 50 (1998), s. 11-40. Odnowienie cesarstwa D. Claude, Geschichte des Erzbistums Magdeburg bis in das 12. Jahrhundert, Köln-Wien 1975. A. Drabek, Die Verträge der fränkischen und deutschen Herrscher mit dem Papsttum von 754 bis 1020, Wien-Köln-Graz 1976.

396/463

H. Beumann, Imperator Romanorum, rex gentium. Zu Widukind III, 76, w: Tradition als historische Kraft. Interdisziplinäre Forschungen zur Geschichte des frühen Mittelalters, red. N. Kamp, J. Wollasch, Berlin-New York 1982, s. 214-230. G. Tellenbach, Zur Geschichte der Päpste im 10. und frühen 11. Jahrhundert, w: Institutionen, Kultur und Gesellschaft im Mittelalter. FS Fleckenstein, red. L. Fenske, W. Rösner, T. Zotz, Sigmaringen 1984, s. 165-177. A. Carr, Otto I and the church of S. Mauricius at Magdeburg. A Survey of the evidence of the charters, Cambridge 1986. S.K. Langenbahn, Adalbert von Trier. «Für die Russen ordinierter Bischof», w: „Kurtrierisches Jahrbuch” 29 (1989), s. 49-64. D.A. Warner, The cult of Saint Maurice. Ritual politics and political symbolism in Ottoman Germany, Los Angeles 1989. G. Ortalli, Petrus I Orseolo und seine Zeit, Sigmaringen 1990. W. Georgi, Ottonianum und Heiratsurkunde 962/972, w: S 2, t. 2, s. 135-160.

Strona 203 E.D. Hehl, Der wohlberatene Papst. Die römische Synode Johannes XII. vom Februar 964, w: Ex ipsis rerum documentis. FS H. Zimmermann, red. K. Herbers, H.-H. Kortüm, C. Servatius, Sigmaringen 1991, s. 257-275. W. Giese, Venedig-Politik und Imperiums-Idee bei den Ottonen, w: Herrschaft, Kirche, Kultur. FS F. Prinz, red. G. Jenal, Stuttgart 1993, s. 219-243. E.D. Hehl, Der widerspenstige Biseturf. Zustimmung und bischöflicher Protest in der ottonischen Reichskirche, w: S 6, s. 295-344. Między Rzymem a Magdeburgiem. Ostatnie lata. O. Engels, Die Gründung der Kirchenprovinz Magdeburg und die Ravennater Synode von 968, AHC 7 (1975), s. 136-158. E. Boshof, Köln, Mainz, Trier. Die Auseinandersetzung um die Spitzenstellung im deutschen Episkopat in ottonisch-salischer Zeit, „Jahrbuch des Kölnischen Geschichtsvereins” 49 (1987), s. 19-48. G. Althoff, Das Bett des Königs in Magdeburg. Zu Thietmar II, 28, FS B. Schwineköper, red. H. Maurer, H. Patze, Sigmaringen 1982, s. 141-153. H. Beumann, Das Rationale der Bischöfe von Halberstadt und seine Folgen, FS R. Oelsch, red. H. Rothe, R Schmidt, D. Stellmacher, Köln-Wien 1990, s. 39-70. H. Beumann, Entschädigungen von Halberstadt und Mainz bei der Gründung des Erzbistums Magdeburg, w: Ex ipsis rerum documentis. FS H. Zimmermann, red. K. Herbers, H.-H. Kortüm, C. Servatius, Sigmaringen 1991, s. 383-398. D. Kurze, Christianisierung und Kirchenorganisation zwischen Elbe und Oder, „Wichmann-Jahrbuch” 30/31 (1990/91), s. 11-30. G. Althoff, Die Beurteilung der mittelalterlichen Ostpolitik als Paradigma für zeitgebundene Geschichtsbewertung, w: Die

398/463

Deutschen und ihr Mittelalter, red. G. Althoff, Darmstadt 1992, s. 147-167. H. Beumann, Magdeburg und die Ostpolitik der Ottonen, w: Die historische Wirkung der östlichen Regionen des Reiches, red. H. Rothe, Köln 1992, s. 9-30. J. Fleckenstein, Pfalz und Stift Quedlinburg. Zum Problem ihrer Zuordnung unter den Ottonen, w: Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen I/2 (1992), s. 3-21. H. Mayr-Harting, The church of Magdeburg. Its trade and town in the tenth and early eleven centuries, w: Church and city 1000-1500. Essays in honour of C. Brooke, red. D. Abulafia, M. Franklin, M. Rubin, New York 1992, s. 129-150. S. Scholz, Transmigration und Translation, Studien zum Bistumswechsel der Bischöfe von Spätantike bis zum hohen Mittelalter, Köln 1992. J. Laudage, Liudolfingisches Hausbewußtsein. Zu den Hintergründen eines Kölner Hoftages von 965, w: Köln. Stadt und Bistum in Kirche und Reich des Mittelalters. FS O. Engels, red. H. Vollrath, S. Weinfurter, Köln 1993, s. 23-59. H.-W. Goetz, Das Herzogtum der Billunger — ein sächsischer Sonderweg?, NdJbLG 66 (1994), s. 167-197.

Strona 204 G. May, Der Erzbischof von Mainz als Primas, w: „Archiv für katholisches Kirchenrecht” 164 (1995), s. 76-122. E. Thiele, Klosterimmunität, Wahlbestimmungen und Stiftervogteien im Umkreis des ottonischen Königtums, BllfdtLG 131 (1995), s. 1-50. U. Reuling, Quedlinburg. Königpfalz — Reichsstift — Markt, w: Deutsche Königspfalzen. Beiträge zu ihrer historischen und archäologischen Erforschung, red. L. Fenske, t. 4: PfalzenReichsgut-Königshöfe, Göttingen 1996, s. 184-247. E.D. Hehl, Merseburg. Eine Bistumsgründung unter Vorbehalt, FMSt 31 (1997), s. 96-119. G. Althoff, Magdeburg — Halberstadt — Merseburg. Bischöfliche Repräsentation und Interessenvertretung im ottonischen Sachsen, w: S 6, s. 267-293. O. Engels, Metropolit oder Erzbischof? Zur Rivalität der Erzstühle von Köln, Mainz und Trier bis zur Mitte des 11. Jahrhunderts, w: Dombau und Theologie im mittelalterlichen Köln, red. L. Honnefelder, N. Trippen, A. Wolff, Köln 1998, s. 267-294. W. Georgi, Zur Präsenz und Tätigkeit der Bischöfe der Magdeburger Kirchenprovinz im slawischen Siedlungsgebiet (10. bis Mitte 12. Jahrhunderts), w: Struktur und Wandel im Früh- und Hochmittelalter. Eine Bestandsaufnahme aktueller Forschungen zur Germania Slavica, red. C. Lübke, Stuttgart 1998, s. 257-271. J. Simon, Rom und die Kirche im deutschen Reich des 10. Jahrhunderts, w: Mönchtum — Kirche — Herrschaft 750-1000. FS J. Semmler, red. D.R. Bauer, Sigmaringen 1998, s. 171-186. 4. Otto II - nieszczęśliwy syn wielkiego ojca? W. Ohnsorge, Die Heirat Kaiser Ottos II. mit der Byzantinerin Theophanu (972), „Braunschweigisches Jahrbuch” 54 (1973), s. 24-60.

400/463

J. Knebel, Bemerkungen zur politischen und sozialökonomischen Stellung der Lutizer und Milzener zur Zeit des Lutizenaufstandes im Jahre 983, ZfA 18 (1984), s. 183-188. M. Last, Vom Lutizenaufstand zum deutsch-lutizischen Bündnis, ZfA 18 (1984), s. 163-182. G. Billig, Der Slawenaufstand von 983 im Spiegel des Burgenbildes und der urkundlichen Überlieferung, „Letopis” 32 (1985), s. 122-138. L. Weinrich, Der Slawenaufstand von 983 in der Darstellung Bischofs Thietmar von Merseburg, w: Historiographia Medievalis. Studien zur Geschichtsschreibung und Quellenkunde des Mittelalters. FS F.-J. Schmale, red. D. Berg, H.-W. Goetz, Darmstadt 1988, s. 77-87. J. Hermann, Die Slawen in der Frühgeschichte des deutschen Volkes. Historische Realitäten und Defizite im Geschichtsbewusstsein, Braunschweig 1989. E. Schubert, Magdeburg statt Memleben?, w: Bau- und Bildkunst im Spiegel internationaler Forschung. FS für E. Lehmann, wyd. Institut für Denkmalpflege der Deutschen Demokratischen Republik, Berlin 1989, s. 35-40.

Strona 205 N. Gussone, Trauung und Krönung. Zur Hochzeit der byzantinischen Prinzessin Theophanu und Kaiser Otto II., w: S 2, t. 2, s. 161-173. T. Reuter, Otto II and the Historians, „History Today” 41 (1991), s. 21-27. J. Fried, Kaiserin Theophanu und das Reich, w: Köln. Stadt und Bistum in Kirche und Reich des Mittelalters. FS. O. Engels, red. H. Vollrath, S. Weinfurter, Köln 1993, s. 139-185. W. Huschner, Kirchenfest und Herrschaftspraxis. Die Regierungszeiten der ersten beiden Kaiser aus liudolfingischem Hause, cz. 2: Otto II. (973-983), ZGW 41 (1993), s. 117-134. J. Ehlers, Otto II und das Kloster Memleben, SaAn 18 (1994), s. 51-82. G. Labuda, Zur Gliederung der Slawenstämme in der Mark Brandenburg (10.-12. Jh.), „Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands” 42 (1994), s. 103-139. D. Alvermann, La battaglia di Ottone II contro i Saraceni nel 982, „Archivo storico per la Calabria e la Lucania” 62 (1995), s. 115-130. D. Alvermann, Königsherrschaft und Reichsintegration. Eine Untersuchung zur politischen Struktur von regna und imperium zur Zeit Kaiser Ottos II. (973-983), Berlin 1998. Z. Hlediková, Prag zwischen Mainz und Rom. Beziehungen des Bistums zu seiner Metropole und zum Papsttum, AMRhKG 50 (1998), s. 71-88. 5. Otto III Kryzys sukcesyjny i czasy regencji C. Warnke, Ursachen und Voraussetzungen der Schenkung Polens an den Heiligen Petrus, w: Europa Slavica — Europa Orientalis. FS H. Ludat, red. K.-D. Grothusen, K. Zernack, Berlin 1980, s. 127-177

402/463

P. Corbet, Les saints ottoniens. Sainteté dynastique, sainteté royale et sainteté feminine autour de l’an mil, Sigmaringen 1986. T. Kölzer, Das Königtum Minderjähriger im fränkisch-deutschen Mittelalter. Eine Skizze, HZ 251 (1990), s. 291-324. G. Althoff, Vormundschaft, Erzieher, Lehrer. Einflüsse auf Otto III., w: S 2, t. 2, s. 277-289. F.-R. Erkens, Die Frau als Herrscherin in ottonisch-frühsalischen Zeit, w: S 2, L 2, s. 245-259. J. Fried, Theophanu und die Slawen. Bemerkungen zur Ostpolitik der Kaiserin, w: S 2, t. 2, s. 361-370. J. Laudage, Das Problem der Vormundschaft über Otto III., w: S 2, t. 2, s. 261-275. B. Schneidmüller, Ottonische Familienpolitik und französische Nationsbildung im Zeitalter der Theophanu, w: S 2, t. 2, s. 345-359.

Strona 206 N.

Staubach, Die Rezeption des Griechischen als Element spätkarolingisch-frühottonischer Hofkultur, w: S 2, t. 1, s. 343-367. Kaiserin Theophanu. Prinzessin aus der Fremde — der Westreichs große Kaiserin, red. G. Wolf, Köln-Weimar-Wien 1991. R. Folz, Les saints reines du moyen âge en Occident, Brüssel 1992. P. Hilsch, Zur Rolle von Herrscherinnen. Emma regina in Frankreich und Böhmen, w: Westmitteleuropa — Ostmitteleuropa. FS Seibt, red. W. Eberhard, H. Lemberg, H.-D. Heimann, R. Luit, München 1992, s. 81-89. O. Engels, Theophanu — die westliche Kaiserin aus dem Osten, w: Die Begegnung des Westens mit dem Osten, red. O. Engels, P. Schreiner, Sigmaringen 1993, s. 13-36. F.-R. Erkens, ...more Graecorum conregnantem instituere vultis? Zur Legitimation der Regentschaft Heinrichs des Zänkers im Thronstriet von 984, FMSt 27 (1993), s. 273-289. Theophanu and her times, red. W. Davies, Cambridge 1994. K.J. Leyser, Theophanu divina gratia imperatrix augusta. Western and eastern emperorship in the later tenth century, w: S 4, s. 1-27. R. McKitterick, Ottonian intellectual culture in the later tenth century and the role of Theophano, w: S 4, s. 169-193. E. Eickhoff, Theophanu und der König. Otto III. und seine Welt, Stuttgart 1996. Pierwsze lata samodzielnego panowania H. Beumann, Otto III., w: Kaisergestalten des Mittelalters, red. H. Beumann, München 1984, s. 73-97. H. Hoffmann, Eigendiktat in den Urkunden Ottos III. und Heinrichs II., DA 44 (1988), s. 390-423. G.B. Ladner, L’immagine dell’imperatore Ottone III, Rom 1988.

404/463

Bernward von Hildesheim und das Zeitalter der Ottonen. Katalog der Ausstellung Hildesheim 1993, 2 t., red. M. Brand, A. Eggebrecht, Hildesheim-Mainz 1993. F.-R.Erkens, In tota cunctis gratissimus aula? Egbert von Trier als Reichsbischof, w: Egbert, Erzbischof von Trier 977-993, red. F. J. Ronig, t. 2, Trier 1993, s. 37-52. H. Kluger, Propter claritatem generis. Genealogisches zur Familie der Ezzonen, w: Köln. Stadt und Bistum in Kirche und Reich des Mittelalters. FS O. Engels, red. H. Vollrath, S. Weinfurter, KölnWeimar-Wien 1993, s. 223-258. G. Wolf, Die Seelgiftdotationen Kaiser Ottos III. für seine Mutter, Kaiserin Theophanu, und Verwandte, AfD 39 (1993), s. 1-8. W. Wagner, Das Gebetsgedenken der Liudolfiner im Spiegel der Königs- und Kaiserurkunden von Heinrich I. bis zu Otto III., AfD 40 (1994), s. 1-78. W. Bleiber, Ekkehard I, Markgraf von Meißen (985-1002), w: Deutsche Fürsten des Mittelalters. Fünfundzwanzig Lebensbilder, red. E. Hotz, W. Huschner, Leipzig 1995, s. 96-111. G. Althoff, Otto III., Darmstadt 1996.

Strona 207 H. Müller, Heribert, Kanzler Ottos III. und Erzbischof von Köln, RhVjBll 60 (1996), s. 16-64. S. Freund, Das Jahr 1000. Ende der Welt oder Beginn eines neuen Zeitalters?, w: Der Tag X in der Geschichte. Erwartungen und Enttäuschungen seit tausend Jahren, red. E. Bünz, R. Gries, F. Möller, Stuttgart 1997, s. 24-49 i 335-340. J. Irmscher, Otto III. und Byzanz, w: Byzanz und das Abendland im 10. und 11. Jahrhundert, red. E. Konstantinou, Köln 1997, s. 207-229. H. Seibert, Herrscher und Mönchtum im spätottonischen Reich. Vorstellung — Funktion — Interaktion, w: S 5, s. 205-266. P. Engelbert, Adalbert von Prag zwischen Bischofsideal, Politik und Mönchtum, „Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte” 92 (1997), s. 18-44. Adalbert von Prag. Brückenbauer zwischen dem Osten und dem Westen Europas, red. H. Henrix, Baden-Baden 1997. „Odnowienie” cesarstwa rzymskiego i nowa polityka wschodnia T.E. Moehs, Gregorius V (996-999). A biographical study, Stuttgart 1972. H. Łowmiański, Baptism and the early church Organization, w: The Christian Community in medieval Poland, red. J. Kłoczowski, Warszawa 1981, s. 27-56. G. Tellenbach, Kaiser, Rom und Renovatio. Ein Beitrag zu einem großen Thema, w: Tradition als historische Kraft. Interdisziplinäre Forschungen zur Geschichte des frühen Mittelalters, red. N. Kamp, J. Wollasch, Berlin-New York 1982, s. 231-253. E. Hlawitschka, Königin Richeza von Polen. Enkelin Konrads von Schwaben, nicht Kaiser Ottos II.?, w: Institutionen, Kultur und

406/463

Gesellschaft im Mittelalter. FS Fleckenstein, red. L. Fenske, W. Rösner, T. Zotz, Sigmaringen 1984, s. 221-244. A. Nitschke, Der misshandelte Papst Folgen ottonischer Italienpolitik, w: Staat und Gesellschaft in Mittelalter und Früher Neuzeit. FS J. Leuschner, red. K. Colberg, Göttingen 1983, s. 40-53. L. Leciejewicz, Die Pomoranen und der Piastenstaat im 10.-11. Jahrhundert, ZfA 18 (1984), s. 107-116. Gerberto. Scienza, storia e mito. Atti del Gerberti Symposium, red. M. Tosi, Bobbio 1985. A. Gieysztor, Sylvestre II. et les églises de Pologne et de Hongrie, w: Gerberto. Scienza, storia e mito. Atti del Gerberti Symposium, red. M. Tosi, Bobbio 1985, s. 733-746. J.-M. Sansterre, Les coryphées des apôtres. Rome et la papauté dans les «vies» des Saints Nil et Barthélémy de Grottaferrata, „Byzantion” 55 (1985), s. 516-543. H. Zimmermann, Gerbert als kaiserlicher Rat, w: Gerberto. Scienza, storia e mito. Atti del Gerberti Symposium, red. M. Tosi, Bobbio 1985, s. 235-253. P. Riché, Gerbert d’Aurillac. Le pape de l’an mil, Paris 1987. J. Fried, Endzeiterwartungen um die Jahrtausendwende, DA 45 (1989), s. 381-473. J. Fried, Otto III und Bolesław Chrobry. Das Widmungsbild des Aachener Evangeliars, der „Akt von Gnesen” und das frühe polnische und ungarische Königtum. Eine Bildanalyse und ihre historische Folgen, Wiesbaden 1989.

Strona 208 P. Riché, Nouvelles vies parallèles, Gerbert d’Aurillac et Abbon de Fleury, w: Media in Francia... Recueil offert à K.F. Werner, Maulévrier 1989, s. 419-427. R. Michałowski, Les fondations ecclésiastiques dans l’idéologie de la première monarchie piastienne, „Acta Poloniae Historica” 60 (1989), s. 133-157. J.-M. Sansterre, Otton III et les saints ascèts de son temps, „Rivista di storia della chiesa in Italia” 43 (1989), s. 377-412. K. Görich, H.H. Kortüm, Otto III., Thangmar und die Vita Bernwardi, MIÖG 98 (1990), s. 1-57. J.-M. Sansterre, Le Monastère des Saints-Boniface-et-Alexis sur l’Aventin et l’expansion du christianisme dans le cadre de la «Renovatio Imperii Romanorum» d’Otton III, „Revue Bénédictine” 100 (1990), s. 493-506. K. Görich, Ein Erzbistum in Prag oder in Gnesen, ZfO 40 (1991), s. 10-27. J.-M. Sansterre, Saint Nil de Rossano et le monachisme latin, „Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata” 45 (1991), s. 226-258. W.C. Schneider, Die Generatio Imperatoris in der Generatio Christi. Ein Motiv der Herrschaftstheologie Ottos III. in Trierer, Kölner und Echternacher Handschriften, FMSt 25 (1991), s. 226-258. G. Weilandt, Das Huldigungsbild im Evangeliar Kaiser Ottos III. in seinem geschichtlichen Zusammenhang, GWU 42 (1991), s. 535-548. K. Görich, Otto III. Romanus Saxonicus et Italicus. Kaiserliche Rompolitik und sächsische Historiographie, Sigmaringen 1993. E. Eickhoff, Basilianer und Ottonen, HJb 114 (1994), s. 10-46. G.Vitolo, Les monastères italo-grecs de l'Italie méridionale, w: Moines et monastères dans les sociétés de rite grec et latin, red. J.-L. Lemaitre, M. Dimitriev, P. Gonneau, Genf 1996, s. 99-113. H. Dormeier, Die ottonischen Kaiser und die Bischöfe in regnum Italiae, Kiel 1997.

408/463

P. Schreiner, Vor 1000 Jahren. Die Gnesener Vereinbarung am Grab des hl. Adalbert und Richeza, eine Rheinländerin auf dem polnische Königsthron, „Pulheimer Beiträge zur Geschichte und Heimatkunde” 21 (1997), s. 269-273. M. Stumpf, Zum Quellenwert von Thangmars Vita Bernwardi, w: DA 53 (1997), s. 461-496. J. Fried, Der hl. Adalbert und Gnesen, AMRhKG 50 (1998), s. 41-70. D.A. Warner, Ideals and action in the reign of Otto III, JMedH 25 (1999), s. 1-18. E. Eickhoff, Kaiser Otto III. Dei erste Jahrtausendwende und die Entfaltung Europas, Stuttgart 1999. Powrót do Rzymu i przedwczesna śmierć K. Bene, Macht und Gewissen im hohen Mittelalter. Der Beitrag des Reformmönchtums ur Humanisierung des Herrscherethos unter Otto III., „Studia Anselmiana” 85 (1982), s. 157-174. G. Györffy, König Stephan der Heilige, Gyomaendröd 1988.

Strona 209 K. Zeillinger, Otto III. und die Konstantinische Schenkung. Ein Beitrag zur Interpretation des Diploms Kaiser Ottos III. für Papst Sylvester II. (DO III. 389), w: Fälschungen im Mittelalter, t. 2, Hannover 1988, s. 509-536. G. Györffy, La christianisation de la Hongrie, „Harvard Ukrainian Studies” 12/13 (1990) [za lata 1988/89], s. 61-74. K. Görich, Gandersheimer Streit zur Zeit Ottos III. Ein Konflikt um die Metropolitanrechte des Erzbischofs Willigis von Mainz, ZSavRG KA 79 (1993), s. 56-94. H. Goetting, Bernward und der große Gandersheimer Streit, w: Bernward von Hildesheim und das Zeitalter der Ottonen, red. M. Brandt, A. Eggebrecht, t. 1, Hildesheim-Mainz 1993 s. 275-282. E.-D. Hehl, Herrscher, Kirche und Kirchenrecht als Ordnungsfaktoren im spätottonischen Reich, w: S 5, s. 169-203. T. Zotz, Die Gegenwart des Königs. Zur Herrschaftspraxis Ottos III. und Heinrichs II., w: S 5, s. 149-386. K. Görich, Otto III. öffnet das Karlsgrab in Aachen. Überlegungen zur Heiligenverehrung, Heiligsprechung und Traditionsbildung, w: S 6, s. 381-430. L. Falkenstein, Otto III und Aachen, Hannover 1998. S. Waldhoff, Der Kaiser in der Krise? Zum Verständnis von Thietmar IV, 48, DA 54 (1998), s. 23-54. 6. Henryk II Kryzys sukcesyjny W. Schlesinger, Erbfolge und Wahl bei der Königserhebung Heinrichs II. 1002, w: FS Heimpel, t. 3, Göttingen 1972, s. 1-36.

410/463

W. Schlesinger, Die sogenannte Nachwahl Heinrichs II. in Merseburg, w: Geschichte der Gesellschaft. FS K. Bosl, red. F. Prinz, F.J.Schmale, F. Seibt, Stuttgart 1974, s. 350-369. R. Schneider, Die Königserhebung Heinrichs II. im Jahre 1002, DA 28 (1972), s. 74-104. E. Hlawitschka, «Merkst Du nicht, dass Dir das vierte Rad am Wagen fehlt?» Zur Thronkandidatur Ekkehards von Meißen (1002) nach Thietmar, Chronicon IV c. 52, w: Geschichtsschreibung und geistiges Leben im Mittelalter FS H. Löwe, red. K. Hauck, H. Mordek, Köln-Wien 1978, s. 281-311. A. Wolf, Wer war Kuno «von Öhningen»? Überlegungen zum Herzogtum Konrads von Schwaben (997) und zur Königswahl vom Jahre 1002, DA 36 (1980), s. 25-83. H. Keller, Schwäbische Herzöge als Thronbewerber. Hermann II. (1002), Rudolf von Rheinfelden (1077), Friedrich von Staufen (1125). Zur Entwicklung von Reichsidee und Fürstenverantwortung, Wahlverständnis und Wahlverfahren im 11. und 12. Jahrhundert, ZfGO 131 (1983), s. 123-162.

Strona 210 E. Hlawitschka, Die Thronkandidaturen von 1002 und 1024, w: S 1, s. 49-64. E. Hlawitschka, Untersuchungen zu den Thronwechseln der ersten Hälfte des 11 Jahrhunderts und zur Adelsgeschichte Süddeutschlands. Zugleich klärende Forschungen um „Kuno von Öhningen”, Sigmaringen 1987. C. Lübke, Ottonen, Rjurikiden, Piasten. Ergänzende Bemerkungen zum Verwandtenkreis Kunos «von Öhningen», „Jahrbücher für die Geschichte Osteuropas” 37 (1989), s. 1-20. A. Wolf, Königskandidatur und Königsverwandtschaft. Hermann von Schwaben als Prüfstein für das «Prinzip der freien Wahl», DA 47 (1991), s. 45-117. E. Hlawitschka, Der Thronwechsel des Jahres 1002 und die Konradiner. Eine Auseinandersetzung mit zwei Arbeiten von A. Wolf und D.C. Jackman, ZSavRG GA 110 (1993), s. 149-248. S. Weinfurter, Der Anspruch Heinrichs II. auf die Königsherrschaft 1002, w: Papstgeschichte und Landesgeschichte. FS H. Jakobs, red. J. Dahlhaus, A. Kohnle, Köln 1995, s. 121-134. G. Wolf, «Quasi hereditatem inter filios». Zur Kontroverse über das Königswahlrecht im Jahre 1002 und die Genealogie der Konradiner, ZSavRG GA 112 (1995), s. 65-157. G. Rupp, Die Ekkehardiner, Markgrafen von Meißen und ihre Beziehungen zum Reich und zu den Piasten, Frankfurt a. M. 1996. A. Wolf, Die Herkunft der Grafen von Northeim aus dem Hause Luxemburg und der Mord am Königskandidaten Ekkehanrd von Meißen 1002, NdJbLG 69 (1007), s. 427-440. Rządy Henryka: pomiędzy łagodnością a nową surowością R. Enders, Das Slawenmotiv bei Gründung des Bistums Bamberg, w: Bericht des Historischen Vereins für die Pflege der Geschichte des ehemaligen Fürstbistums Bamberg 109 (1973), s. 161-182.

412/463

J. Wollasch, Geschichtliche Hintergründe der Dortmunder Versammlung des Jahres 1005, „Westfalen” 58 (1980), s. 55-69. G. Althoff, Gebetsgedenken für Teilnehmer an Italienzügen. Ein bisher unbeachtetes Trienter Diptychon, FMSt 15 (1991), s. 36-67. K. Guth, Die Heiligen Heinrich und Kunigunde. Leben, Legende, Kult und Kunst, Bamberg 1986. S. Weinfurter, Die Zentralisierung der Herrschaftsgewalt im Reich durch Kaiser Heinrich II., HJb 106 (1986), s. 241-297. B. Merta, Die Titel Heinrichs II und die Salier, w: Intitulatio III. Lateinische Herrschertitel und Herrschertitulaturen vom 7. bis zum 13. Jahrhundert, red. H. Wolfram, Wien-Köln-Graz 1988, s. 163-200. T. Klein, De Heinrico und die altsächsische Sentenz Leos von Vercelli. Altsächsisch in der späten Ottonenzeit, w: Architectura poetica. FS J. Rathofer, red. U. Ernst, B. Sowiński, Köln 1990, s. 45-66.

Strona 211 M. Borgolte, Die Stiftungsurkunden Heinrichs II. Eine Studie zum Handlungsspielraum des letzten Liudolfingers, w: FS E. Hlawitschka, red. K.R. Schnith, R. Paulcr, Kallmünz 1993, s. 231-250. H. Hoffmann, Mönchskönig und „rex idiota”. Studien zur Kirchenpolitik Heinrichs II. und Konrads II., Hannover 1993. C. Lübke, Slawen um das Jahr 1000, „Mediaevalia Historica Bohemica” 3 (1993), s. 59-90. D.A. Warner, Henry II at Magdeburg. Kingship, ritual and the cult of saints, „Early Medieval Europe” 3 (1994), s. 135-166. S. Weinfurter, Zur «Funktion» des ottonischen und salischen Königtums, w: Mittelalterforschung nach der Wende 1989, red. M. Borgolte, München 1995, s. 349-361. W. Strömer, Heinrichs II. Schenkungen an Bamberg. Zur Topographie und Typologie des Königs- und bayerischen Herzogsguts um die Jahrtausendwende in Franken und Bayern, w: Deutsche Königspfalzen. Beiträge zu ihrer historischen und archäologischen Erforschung, red. L. Fenske, t. 4: Pfalzen — Reichsgut — Königshöfe, Göttingen 1996, s. 377-408. Kunigunde. Eine Kaiserin an der Jahrtausendwende, red. I. Baumgärtner, Kassel 1997. J.W. Bernhardt, Der Herrscher im Spiegel der Urkunden. Otto III. und Heinrich II. im Vergleich, w: S 5, s. 327-348. E. Hlawitschka, Kaiserin Kunigunde, w: Frauen des Mittelalters in Lebensbildern, red. K.R. Schnith, Graz-Wien-Köln 1997, s. 72-89. Rzym i Italia, Zachód i nadal Bolesław J. Wollasch, Kaiser und Könige als Brüder der Mönche. Zum Herrscherbild in liturgischen Handschriften des 9. bis 11. Jahrhunderts, DA 40 (1984), s. 1-20. S. Künzel, Denkmale der Herrschaftstheologie Kaiser Heinrichs II., München 1989.

414/463

C.Beyreuther, Die Osterfeier ab Akt königlicher Repräsentanz und Hemchaftsausübung unter Heinrich II. (1002-1024), w: Feste und Feiern im Mittelalter, red. D. Altenburg, J. Jarnut, Sigmaringen 1991, s. 245-253. B. Schilling, Zur Datierung einer Synode Heinrichs II., JbWdtLG 17 (1991), s. 67-73. M. Woytowitsch, Die Kanones Heinrici regis. Bemerkungen zur römischen Synode von 1014, w: Papsttum, Kirche und Recht im Mittelalter. FS H. Fuhrmann, red. H. Mordek, Tübingen 1991, s. 155-168. I. Voss, La rencontre entre le roi Robert II et l’empereur Henri II à Mouzon et Ivois en 1023, w: Annales de l’est (ser. 5) (1992), s. 3-14. G. Wolf, Der sogenante «Gegenkönig» Arduin von Ivrea (ca. 955-1015), AfD 39 (1993), s. 19-34. D.A. Warner, Thietmar of Merseburg on rituals of kingship, „Viator” 26 (1995), s. 53-76. W. Huschner, Über die politische Bedeutung der Kanzler für Italien in spätottonisch-frühsalischen Zeit (1009-1057), AfD 41 (1995), s. 31-47.

Strona 212 S. Weinfurter, Sakralkönigtum und Herrschaftsbegründung um die Jahrtausendwende. Die Kaiser Otto III. und Heinrich II. in ihren Bildern, w: Bilder erzählen Geschichte, red. H. Altricher, Freiburg 1995, s. 47-103. P. Schreiner, Königin Richeza, Polen und das Rheinland. Historische Beziehunger zwischen Deutschen und Polen im 11. Jahrhundert, Pulheim-Posen 1996. G. Althoff, Otto III. und Heinrich II. in Konflikten, w: S 5, s. 77-94. K. Görich, Eine Wende im Osten. Heinrich II. und Bolesław Chrobry, w: S 5, s. 95-167. R.W. Scheller, Die Seelenwägung und das Kelchwunder Kaiser Heinrichs II., Amsterdam 1997. B. Schneidmüller, Neues über eine alten Kaiser? Heinrich II. in der Perspektive der modernen Forschung, „Bericht des Historischen Vereins Bamberg” 133 (1997), s. 13-41. W. Freitag, Heinrich II. Ein Kaiser der letzten Tage? Ein Beitrag zur politischen Anthropologie, „Historische Anthropologie” 6 (1998), s. 217-241. P.C. Jacobsen, Das Totengericht Kaiser Heinrichs II. Eine neue Variante aus dem Echternacher «Liber aureus», „Mittellateinisches Jahrbuch” 33 (1998), s. 53-58. J. Petersohn, Über monarchische Insignie und ihre Funktionen im mittelalterlichen Reich, HZ 266 (1998), s. 47-96. S. Weinfurter, Autorität und Herrschaftsbegründung des Königs um die Jahrtausendwende, w: Macht und Ordnungsvorstellungen im hohen Mittelalter. Werkstattberichte, red. S. Weinfurter, F.M. Siefarth, Neuried 1998, s. 47-65. S. Weinfurter, Kaiser Heinrich II. (1002-1024) — ein Herrscher aus Bayern, „Oberbayerisches Archiv” 122 (1998), s. 31-55. U. Brunhofer, Arduin von Ivrea und seine Anhänger. Untersuchungen zum letzten italienischen Königtum des Mittelalters, Augsburg 1999.

416/463

S. Weinfurter, Heinrich II. (1002-1024). Herrscher am Ende der Zeiten, Regensburg 1999. 7. Cechy strukturalne ottońskiej władzy królewskiej Zmiany w stosunku do czasów karolińskich K. Brunner, Oppositionelle Gruppen im Karolingerreich, Wien-KölnGraz 1979. W. Giese, Der Stamm der Sachsen und das Reich in ottonischer und salischer Zeit, Wiesbaden 1979. B. Pätzold, «Francia et Saxonia». Vorstufe einer sächsischen Reichsauffassung,„Jahrbuch für die Geschichte des Feudalismus” 3 (1979), s. 19-49. E. Müller-Mertens, Die Reichsstruktur im Spiegel der Herrschaftspraxis Ottos des Großen, Berlin 1980. J. Hanning, Consensus fidelium. Frühfeudale Interpretation des Verhältnisses von Königtum und Adel am Beispiel des Frankenreiches, Stuttgart 1982.

Strona 213 E. Karpf, Herrscherlegitimation und Reichsbegriff in der ottonischen Geschichtsschreibung des 10. Jahrhunderts, Wiesbaden-Stuttgart 1985. H. Keller, Reichsorganisation, Herrschaftsformen und Gesellschaftsstrukturen im regnum Teutonicum, w: S 3, t. 1, s. 159-195. H. Keller, Ottonische Herrschersiegel. Beobachtungen und Fragen zu Gestelt und Aussage und zur Funktion im historischen Kontext, w: Bild und Geschichte. Studien zur politischen Ikonographie. FS H.-M. Schwarzmaier, red. K. Krimm, H. John, Sigmaringen 1997, s. 3-51. H. Keller, Zu den Siegeln der Karolinger und der Ottonen. Urkunden als «Hoheitszeichen» in der Kommunikation des Königs mit seinen Getreuen, FMSt 32 (1998), s. 400-441. Władza królewska i Kościół w X wieku F. Prinz, Klerus und Krieg im frühen Mittelalter. Untersuchungen zur Rolle der Kirche beim Aufbau der Königsherrschaft, Stuttgart 1971. L. Auer, Der Kriegsdienst des Klerus unter den sächsischen Kaisern. Zweiter Teil. Verfassungsgeschichtliche Probleme, MIÖG 80 (1972), s. 48-70. H. Maurer, Konstanz als ottonischer Bischofssitz. Zum Selbstverständnis geistlichen Fürstentums im 10. Jahrhundert, Göttingen 1973. J. Fleckenstein, Zum Begriff der ottonisch-salischen Reichskirche, w: Geschichte, Wirtschaft, Gesellschaft. FS C. Bauer, red. E. Hassinger, H.J. Müller, H. Ott, Freiburg 1974, s. 61-71. W. Metz, Quellenstudien zum Servitutum regis (900-1250), cz. 2, AfD 24 (1978), s. 203-291.

418/463

T. Reuter, The «Imperial Church System» of the Ottonian and Salian Rulers. A Reconsideration, „The Journal of Ecclesiastical History” 33 (1982), s. 347-374. H. Zieliński, Der Reichsepiskopat in spätottonischer und salischer Zeit (1002-1125), Wiesbaden-Stuttgart 1984. J. Fleckenstein, Problematik und Gestalt der ottonisch-salischen Reichskirche, w: S 1, s. 83-98. H. Keller, Herrscherbild und Herrschaftslegitimation. Zur Deutung ottonischer Denkmäler, FMSt 19 (1985), s. 290-311. B. Scherff, Studien zum Heer der Ottonen und ersten Salier (919-1056), Bonn 1985. O. Engels, Der Reichsbischof (10. und 11. Jahrhundert), w: Der Bischof in seiner Zeit. Bischofstypus und Bischofsideal im Spiegel der Kölner Kirche. FS J. Kardinal Höffner, red. P. Berglar, O. Engels, Köln 1986, s. 41-94. J.W. Bernhardt, Servitium regis and monastic property in early medieval Germany, „Viator” 18 (1987), s. 53-87. O. Engels, Der Reichsbischof in ottonischer und frühsalicher Zeit, w: Beiträge zu Geschichte und Struktur der mittelalterlichen Germania Sacra, red. I. Crusius, Göttingen 1989, s. 135-175.

Strona 214 A. Finck von Finkenstein, Bischof und Reich. Untersuchungen zum Integrationsprozess des ottonisch-frühsalischen Reiches (919-1056), Sigmaringen 1989. R. Schieffer, Der ottonische Reichsepiskopat zwischen Königtum und Adel, FMSt 23 (1989), s. 291-301. H. Hoffmann, Grafschaften in Bischofshand, DA 46 (1990), s. 375-480. A.U. Friedmann, Die Beziehungen der Bistümer Worms und Speyer zu den ottonischen und salischen Königen, Mainz 1994. Die früh- und hochmittelalterliche Bischofserhebung im europäischen Vergleich, red. F.-R. Erkens, Köln 1998. R. Schieffer, Mediator cleri et plebis. Zum geistlichen Einfluss auf Verständnis und Darstellung des ottonischen Königtums, w: S 6, s. 345-361. R. Schieffer, Der geschichtliche Ort der ottonisch-salischen Reichskirchenpolitik, Oppladen-Wiesbaden 1998. Władza królewska i elity — zażegnywanie konfliktów J. Weitzel, Dinggenossenschaft und Recht. Untersuchungen zum Rechtsverständnis im fränkisch-deutschen Mittelalter, 2 t., Köln 1985. G. Althoff, Königsherrschaft und Konfliktbewältigung im 10. und 11. Jahrhunden, FMSt 23 (1989), s. 265-290. H. Keller, Zum Charakter der «Staatlichkeit» zwischen karolingischer Reichsreform und hochmittelalterlichem Herrschaftsausbau, FMSt 23 (1989), s. 248-264. J. Fried, Träger und Instrumentarien des Friedens im hohen und späten Mittelalter, Sigmaringen 1996. G. Althoff, Das Privileg der deditio. Formen gütlicher Konfliktbeendigung in der mittelalterlichen Adelsgesellschaft, w: Nobilitas.

420/463

Funktion und Repräsentation des Adels in Alteuropa. FS K.F. Werner, red. O.G. Oexle, W. Paravicini, Göttingen 1997, s. 27-52. H. Kamp, Vermittler in Konflikten des Mittelalters, w: La giustizia nell’alto medioevo. Secoli IX-XI, Spoleto 1998, s. 675-710. Przedpaństwowe formy sprawowania władzy R. Schneider, Mittelalterliche Verträge auf Brücken und Flüssen (und zur Problematik von Grenzwässern), AfD 23 (1977), s. 1-24. J. Nelson, Politics and Ritual in the Early Medieval Europe, London 1986. G. Althoff, Der frieden-, bündnis- und gemeinschaftsstiftende Charakter des Mahles im frühen Mittelalter, w: Essen und Trinken in Mittelalter und Neuzeit, red. I. Bitsch, T. Ehlert, X. von Ertzdorf, Sigmaringen 1987, s. 13-25. J. Hannig, Ars donandi. Zur Ökonomie des Schenkens im frühen Mittelalter, w: Armut, Liebe, Ehre. Studien zur historischen Kulturforschung, red. R. van Dülmen, Frankfurt 1988, s. 1-37.

Strona 215 Coronations. Medieval and Early Modern Monarchic Ritual, red J. Bak, Berkely-Los Angeles-Oxford 1990. J.C. Schmitt, La raison des gestes dans l’Occident médiéval, Paris 1990. K. Schreiner, «Er küsste mich mit dem Kuss seines Mundes» (Osculentur me osculo oris sui, Cant. 1,1). Metaphorik, kommunikative und herrschaftliche Funktionen einer symbolischen Handlung, w: Höfische Repräsentation. Das Zeremoniell und das Zeichen, red. H. Ragotzky, H. Wenzel, Tübingen 1990, s. 89-132. Feste und Feiern im Mittelalter, red. D. Altenburg, J. Jarnut, Sigmaringen 1991. D. Bullough, Friends, neighbours, and fellow-drinkers. Aspects of community and conflict in the early medieval west, Cambridge 1991. M. de Jong, Power and Humility in Carolingian society. The public penance of Louis the Pious, „Early Medieval Europe” 1 (1992), s. 29-52. H.W. Goetz, Der «rechte» Sitz. Die Symbolik von Rang und Herrschaft im hohen Mittelalter im Spiegel der Sitzordnung, w: Symbole des Alltags — Alltag der Symbole. FS H. Kühnel, red. G. Blaschnitz, Graz 1992, s. 11-47. G. Althoff, Probleme um die dos der Königinnen im 10. und 11. Jahrhundert, w: Veuves et veuvages dans le haut Moyen-Âge, red. M. Parisse, Paris 1993, s. 123-132. H. Fuhrmann, «Wilkommen und Abschied». Über die Begrüßungsund Abschiedsrituale im Mittelalter, w: Mittelalter. Annährung an eine fremde Zeit, red. H. Hartmann, Regensburg 1993, s. 111-139. H. Keller, Die Investitur. Ein Beitrag zum Problem der «Staatssymbolik» im Hochmittelalter, FMSt 27 (1993), s. 51-86. K.J. Leyser, Ritual, Zeremonie und Gestik. Das ottonische Reich, FMSt 27 (1993), s. 1-26.

422/463

A. Kränzle, Der abwesende König. Überlegungen zur ottonischen Königsherrschaft, FMSt 31 (1997), s. 120-157. G. Althoff, Ira regis. Prolegomena to a history of royal anger, w: Anger’s past. The social uses of an emotion in the middle ages, red. B.H. Rosenwein, London 1998, s. 59-74. T. Reuter, Regemque, quem in Francia pene perdidit, in patria magnifice receipt. Ottonian ruler representation in synchronic and diachronic comparison, w: S 6, s. 363-380.

Strona 216

Uzupełnienia do wydania drugiego Cztery lata po pierwszym wydaniu niniejszej książki nie ma jeszcze powodu do jej gruntownego przerabiania. Mimo to nie sposób przeoczyć, że nie wszystkie prezentowane w niej poglądy badawcze są podzielane przez ogół historyków. Dyskusji naukowej daleko jest wszelako do zakończenia. Tymczasem zatem najsensowniejszym posunięciem będzie udokumentować dalszy ciąg sporów o X wiek w formie poniższej, uporządkowanej tematycznie bibliografii.

Wskazówki bibliograficzne dotyczące pozycji opublikowanych po 2000 roku Prace ogólne odnoszące się do historii ottońskiej G. Althoff, Das ottonische Reich ais Regnum Francorum?, w: Deutschland und der Westen Europas im Hochmittelalter, red. J. Ehlers, Stuttgart 2002, s. 235-261. M. Becher, Volksbildung und Herzogtum Sachsen während des 9. und 10. Jahrhunderts, MIÖG 108 (2000), s. 67-84. H.Beumann, Theutonum nova metropolis. Studien zur Geschichte des Erzbisum Magdeburgs in ottonischer Zeit, Köln i in. 2000. H. Beumann, Kirche und Reich. Beiträge zur früh- und hochmittelalterlichen Kloster-, Bistums- und Missionsgeschichte, opr. I. Fees, Goldbach 2004. J. Burkhard, Narrationes in ottonischen Königs- und Kaiserurkunden. Versuch einer Typologie, w: Arbeiten aus dem Marburger

424/463

hilfswissenschaftlichen Institut, red. E. Eisenlohr, P. Worm, Marburg 2000, s. 133-77. J. Ehlers, Die Kapetinger, Stuttgart 2000 Deutschland und der Westen Europas im Mittelalter, red. J. Ehlers, Stuttgart 2002. S. Haarländer, Vitae episcoporum. Eine Quellengattung zwischen Hagiographie und Historiographie, untersucht am Lebensbeschreibungen von Bischöfen des Regnum Teutonicum im Zeitalter der Ottonen und Salier, Stuttgart 2000. H. Keller, Die Ottonen, München 2001. H. Keller, Ottonische Königsherrschaft. Organisation und Legitimation königlicher Macht, Darmstadt 2002. L. Körntgen, Königsherrschaft und Gottes Gnade. Zu Kontext und Funktion sakraler Vorstellungen in Historiographie und Bildzeugnissen des ottonisch-frühsalischen Zeit, Berlin 2001.

Strona 217 K. Körntgen, Ottonen und Salier, Darmstadt 2002. Das Evangeliar Ottos III., red. F. Mütherich i in., München-LondonNew York 2001. A. Nitschke, Karolinger und Ottonen. Von der «karolingischer Statlichkeit» zur «Königsherrschaft ohne Staat»?, HZ 273/1 (2001), s. 1-29. S. Patzold, Konflikte im Kloster. Studien zu Auseinandersetzungen in monastischen Gemeinschaften des ottonisch-salischen Reichs, Husum 2000. P. Racine, Les Ottoniens et le monastère de Bobbio, w: FMSt 36 (2002), s. 271-283. T. Scharff, Der rächende Herrscher. Über den Umgang mit besiegten Feinden in der ottonischen Historiographie, FMSt 36 (2002), s. 241-253. B.Schneidmüller, Konsensuale Herrschaft. Ein Essay über Formen und Konzepte politischer Ordnung im Mittelalter, w: Reich, Regionen und Europa in Mittelalter und Neuzeit. FS für Peter Moraw, red. P.-J. Heinig, Berlin 2000, s. 53-87. B. Schneidmüller, Wahrnehmungsmuster und Verhaltensformen in den fränkischen Nachfolgereichen, w: Deutschland und der Westen Europas im Mittelalter, red. J. Ehlers, Stuttgart 2002, s. 263-302. Ottonische Neuanfange. Symposion zur Ausstellung „Otto der Große, Magdeburg und Europa”, red. B. Schneidmüller, S. Weinfurter, Mainz 2001. The neighbours of Poland in the 10th Century, red. P. Urbańczyk, Warszawa 2000. T. Vogtherr, Die Reichsabteien der Benediktiner und das Königtum im hohen Mittelalter, Stuttgart 2000. T. Zotz, Die ottonischen Schwabenherzöge in Oberitalien, w: Schwaben und Italien im Hochmittelalter, red. H. Maurer, H. Schwarzmaier, T. Zotz, Stuttgart 2001, s. 83-108.

426/463

T. Zotz, Ethnogenese und Herzogtum in Allemannien (9.-11. Jahrhundert), MIÖG 108 (2000), s. 48-66. Ważnymi wydarzeniami, odzwierciedlającymi bieżący stan badań, a także pozwalającymi na postawienie nowych pytań badawczych, było w ostatnich latach kilka wielkich wystaw; porównaj na ten temat poniższe katalogi i zbiory artykułów: Europas Mitte um 1000. Beiträge zur Geschichte und Archäologie, red. A. Wieczorek, H.-M. Hinz, 3 t., Stuttgart 2001. Otto der Große, Magdeburg und Europa. Eine Ausstellung im Kulturhistorischen MuseumMagdeburg vom 27. August-2. Dezember 2001. Katalog der 27. Ausstellung des Europarates und Landesaustellung Sachsen-Anhalt, red. M. Puhle, 2 t., Mainz 2001. Heinrich II. Katalog der Ausstellung Bamberg vom 9. Juli bis 20. Oktober 2002, red. J. Kirmeier, B. Schneidmüller, S. Weinfurter, E. Brockhoff, Augsburg 2002.

Strona 218 Najważniejsze dyskusje dotyczące możliwości, uwarunkowań i ograniczeń studiów nad historią ottońską kontynuowane były przez następujących autorów: P. Buc, Noch einmal 918-919 — Of the ritalized demise of kings and of the political rituals in general, w: Zeichen — Rituale — Werte. Internationales Kolloquium des Sonderforschungsbereichs 496 an der Westfälischen Wilhelms-Universität Münster, red. G. Althoff, Münster 2004, s. 151-178. J. Fried, Der Schleier der Erinnerung. Grundzüge einer historischen Memorik, München 2004. Aneks do drugiego wydania książki J. Frieda, Otto III. und Bolesław Chrobry. Das Widmungsbild des Aachener Evangeliars, der „Akt von Gnesen” und das frühe polnische und ungarische Königtum, Stuttgart 2001. Polemika z powyższymi pozycjami, m.in. w: G. Althoff, Inszenierte Herrschaft. Geschichtsschreibung und politisches Handeln im Mittelalter, Darmstadt 2003, szczególnie eseje: Geschichtsschreibung in einer oralen Gesellschaft. Das Beispiel des 10. Jahrhunderts, s. 105-125. Das argumentative Gedächtnis. Anklage- und Rechtfertigungsstrategien in der Historiographie des 10. und 11. Jahrhunderts, s. 126-149. Kontynuowana była również dyskusja nad znaczeniem komunikacji symbolicznej dla zrozumienia struktury władzy Ottonów, porównaj: P. Buc, The danger of Ritual. Between early medieval texts and social scientific theory, Princeton (N.J.) 2001. H. Keller, Ritual, Symbolik und Visualisierung in der Kultur des ottonischen Reiches, FMSt 35 (2001), s. 23-59. B. Schneidmüller, Wahrnehmnugsmuster und Verhaltensformen in den fränkischen Nachfolgereichen, w: Deutschland und der

428/463

Westen Europas im Hochmittelalter, red. J. Ehlers, Stuttgart 2002, s. 263-301. G. Althoff, Die Macht der Rituale. Symbolik und Herrschaft im Mittelalter, Darmstadt 2003. Artykuły w zbiorze: Formen und Funktionen öffentlicher Kommunikation im Mittelalter, red. G. Althoff, Stuttgart 2001. Ukazały się także nowe, lepsze wydania niektórych źródeł: Nowe wydanie Annales Quedlinburgenses, wyd. M. Giese (MGH SS rer. Germ. 72), Hannover 2004. Hrostwita z Gandersheim, Opera omnia, wyd. W. Berschin (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), München-Leipzig 2001. Richer z Saint-Remi, Historiae, wyd. H. Hoffmann (MGH SS 38), Hannover 2000.

Strona 219 Jeśli chodzi o opracowania poszczególnych etapów historii ottońskiej, to należy tu uwzględnić: Henryk I G.Althoff, J. Wollasch, Bleiben die Libri memoriale stumm? Eine Erwiderung auf H. Hofmann, DA 56 (2000), s. 33-53. R. Deutinger, Königswahl und Herzogserhebung Arnulfs von Bayern. Das Zeugnis der älteren Salzburger Annalen zum Jahr 920, DA 58 (2002), s. 17-68. J. Fried, Recht und Verfassung im Spannungsfeld von Mündlichkeit und kollektiver Erinnerung. Eheschluß und Königserhebung Heinrichs I., w: Stadt — Gemeinde — Genossenschaft. FS für Gerhard Dilcher zum 70. Geburtstag, red. A. Cordes, J. Rückert, R. Schulze, Berlin 2003, s. 293-320. H. Hoffmann, Anmerkungen zu den Libri Memoriales, DA 53 (1997), s. 415-459. J. Oberste, Heilige und ihre Reliquien in der politischen Kultur der früheren Ottonenzeit, FMSt 37 (2003), s. 73-98. Otto I H. Keller, Otto der Große urkundet im Bodenseegebiet. Inszenierungen der «Gegenwart des Herrschers» in einem von König selten besuchten Landschaft, w: Mediaevalia Augiensia. Forschungen zur Geschichte des Mittelalters, red. J. Petersohn, Stuttgart 2001, s. 205-245. H. Keller, Oddo imperator Romanorum. L’idea imperiale di Ottone III olla luce dei suoi sigilli e delle sue bolle, w: Italia et Germania. Liber Amicorum Arnold Esch, red. H. Keller, W. Paravicini, W. Schieder, Tübingen 2001, s. 163-189.

430/463

J. Laudage, Otto der Große (912-973). Eine Biographie, Regensburg 2001. W. Maleczek, Otto I. und Johannes XII. Überlegungen zur Kaiserkrönung von 962, w: Mediaevalia Augiensia. Forschungen zur Geschichte des Mittelalters, Stuttgart 2001, s. 151-204. Otton II R. Schieffer, Otto II. und sein Vater, FMSt 36 (2002), s. 255-269. H. Seibert, Eines großen Vaters glückloser Sohn? Die neue Politik Ottos II., w: Ottonische Neuanfänge. Symposion zur Ausstellung „Otto der Große, Magdeburg und Europa”, red. B. Schneidmüller, S. Weinfurter, Mainz 2001, s. 293-320. Otto III A.

Fößel, Die Königin im mittelalterlichen Reich. Herrschafisausübung, Herrschaftsrechte, Handlungsspielräume, Stuttgart 2000. T. Offergeid, Reges pueri. Das Königtum Minderjähriger im frühen Mittelalter, Hannover 2001. J. Petersohn, König Otto III. und die Slawen an Ostsee, Oder und Elbe um das Jahr 995. Mecklenburgzug — Slavnikidenmassaker — Meißenprivileg, FMSt 37 (2003), s. 99-139.

Strona 220 E. Eickhoff, Kaiser Otto III. Die erste Jahrtausendwende und die Entfaltung Europas, Stuttgart 1999. Polen und Deutschland vor 1000 Jahren. Die Berliner Tagung über den „Akt von Gnesen”, red. M. Borgolte, Berlin 2002. C. Lübke, Machtfaktoren im Osten des ottonischen Reiches in der Zeit Boleslaw II., w: Der tschechische Staat um das Jahr 1000. Internationales Symposium, Praha 9.-10. Februar 1999, red. P. Sommer, Prag 2001, s. 385-395. S. Patzold, Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Zum Herrscherbild im Aachener Otto-Evangeliar, FMSt 35 (2001), s. 243-272. Der tschechische Staat um das Jahr 1000. Internationales Symposium, Praha 9.-10. Februar 1999, red. P. Sommer, Prag 2001. N. D’Acunto, Nostrum Italicum regnum. Aspetti della politica italiana di Ottone III, Milano 2002. K. Kroeschell, Zum Problem der Vormundschaft über Otto III., w: Rechtsbegriffe im Mittelalter, red. A. Cordes, B. Kannowski, Frankfurt 2002, s. 63-77. G. Labuda, Der «Akt von Gnesen» vom Jahre 1000. Bericht über die Forschungsvorhaben und -ergebnisse, QMAN 5 (2000), s. 145-188. Henryk II Bischof Burchard von Worms 1000-1025, red. W. Hartmann, Mainz 2000. L. Körnten, In primis Herimanni ducis assensu. Zur Funktion von D H II. 34 im Konflikt zwischen Heinrich II. und Hermann von Schwaben, FMSt 34 (2000), s. 159-185. S. Weinfurter, Heinrich II. (1002-1024). Herrscher am Ende der Zeiten, wyd. III, Regensburg 2002.

Strona 221

Tablica genealogiczna rodu Ottonów

Strona 222

Skorowidz nazw miejscowych i osobowych A Aarhus, biskupstwo 74 Abdarrahman, kalif Kordoby 86 Abraham, biskup Freisingi 107, 108 Absalom 80 Abu al Qâsim, emir saraceński 114 Adalbero, arcybiskup Reims 111, 129, 130 Adalbero, biskup Laon 109, 130, 133 Adalbero, brat królowej Kunegundy 166 Adalbert z rodu Babenbergów 19, 25 Adalbert, opat Weissenburga, arcybiskup Magdeburga (kontynuator kroniki Reginona) 47, 50, 60, 63, 67, 75, 78, 86, 87, 92, 100, 102, 104, 111-113 Adalbert, syn króla Berengara 75, 78, 89-91, 171 Adalbold, biskup Utrechtu 158 Adaldag, arcybiskup hambursko-bremeński 73, 74 Adalward, biskup Verden 27 Adam z Bremy, dziejopis 116 Adela z Elten, żona grafa Balderyka 173

434/463

Adelajda, siostra cesarza Ottona III, przełożona Quedlinburga 141 Adelajda, żona króla italskiego Lotara, żona cesarza Ottona I, cesarzowa 69, 73, 75, 76, 79, 88, 97, 106, 107, 109, 111, 119, 122, 124, 125, 129, 131, 132, 135, 137, 185 Aeda, żona frankońskiego princepsa Billunga 14 Aethelstan, król angielski 45 Agapit II, papież 71, 84 Agius, mnich z Korbei, dziejopis 17 Akwizgran 54-59, 70, 87, 110, 115, 118, 124, 138, 145, 147-149, 153, 156, 164, 171 Alberyk, prefekt Rzymu 88 Aleksander Wielki 149 Aleksander, św. 15 Anastazy, papież, św. 15 Andersach 66 Ansfrid, graf 88 Ansgar, arcybiskup Hamburga 50 Arduin, margrabia Ivrei, król Italii 144, 151, 162, 163, 168, 169 Aribo, arcybiskup Moguncji 172 Arneburg 138 Arnulf, arcybiskup Reims 130, 137 Arnulf, biskup Halberstadt 139, 156, 162, 165, 173

435/463

Arnulf, książę bawarski 27-29, 31-34, 37, 43, 48, 51, 58, 62, 67 Arnulf, margrabia Flandrii 70 Arnulf, przyrodni brat cesarza Henryka II,arcybiskup Rawenny 169 Arnulf z Karyntii, król wschodniofrankijski, cesarz 12, 13, 18-20 Artold, kandydat na arcybiskupa Reims 71 Askeryk, arcybiskup Ostrzyhomia 153 Asselburg 121, 125 Attigny 110 Augsburg 78, 79, 82, 87, 103, 106, 108, 109, 155, 162 - klasztor św. Afry 155 August, cesarz rzymski 149

B Balderyk, biskup Utrechtu 44, 92 Balderyk, graf Drenthe, mąż Adeli z Elten 173, 174 Baldwin IV, graf flandryjski 164 Balzo, biskup Spiry 114 Bamberg, biskupstwo 90, 165, 166, 168, 169, 172, 174, 181 Bardo, graf turyński 26 Bari 96 Bazylea, biskupstwo 41, 51, 171

436/463

Benedykt V, papież 90, 91 Benedykt VI, papież 110 Benedykt VII, papież 111, 112, 116 Benedykt VIII, papież 168-170, 172, 174 Benilo, rzymianin 152 Berengar II, król Italii 73, 75, 77-79, 81, 86, 87, 89-91 Bergamo 162

Strona 223 Berge, klasztor 101, 162 Bernhard, biskup Halberstadt 89, 93, 94, 98, 99 Bernhard, możny saski 43, 61 Bernhard I, książę saski, Billung 116, 121, 124, 156, 157, 160, 161, 163 Bernhard II, książę saski, Billung 170, 173, 174 Bernward, biskup Hildesheim 121, 125, 149-152, 156, 166, 186, 189 Bernward, biskup Würzburga 133 Berta, żona króla burgundzkiego Rudolfa II i króla Italii Hugona 69 Berthold, książę bawarski 74 Berthold, pan szwabski 28, 108 Bezeko, możny saski 121 Bezelin, graf Lemański 140, 141 Billung, princeps frankoński 14 Binizo, graf saski 121 Birten 61, 65, 66 Bizancjum 86, 89, 95, 96, 101, 110, 111, 114, 115, 130, 131, 133, 139 Bobbio, klasztor 111 Bolelut, Słowianin 134 Bolesław I Chrobry, książę i król Polski 134, 145-148, 153, 157, 159-161, 163, 164, 166-168, 170, 171, 173, 175, 186 Bolesław II, książę Czech 75, 107-109, 121, 128, 134, 137

438/463

Bonifacy, misjonarz 10 Bonifacy VII, antypapież 110, 111 Bonn 39, 136 Boso, biskup Merseburga 101 Boso, brat zachodniofrankijskiego króla Rudolfa 51 Brandenburg - biskupstwo 73, 85, 97, 116, 117 - gród 134 Breisach 65, 119 Brescia, biskupstwo 162 Bruchsal 158 Bruning, Sas 62 Brunning, możny ze wschodniej Saksonii 121 Bruno, brat cesarza Ottona I, arcybiskup koloński 36, 44, 72, 79, 80, 84-87, 92, 94, 95, 98, 181, 185, 186 Bruno, brak króla Henryka II 161 Bruno, syn grafa Ludolfa 15-18, 20, 21 Bruno, syn księcia Ottona z Karyntii, (= Grzegorz V, papież) 135 Bruno z Kwerfurtu, św., arcybiskup 149, 152-154, 159, 164, 167 Budziszyn, gród 163 Burkhard, biskup Miśni 101 Burkhard, graf turyngeński 26 Burkhard I, książę szwabski 28, 31-34, 37, 41 Burkhard II, książę szwabski 92, 106

439/463

Bürstadt 122, 123

C Chur, biskupstwo 41, 91 Cluny, klasztor 107, 111, 175 Compiègne 110 Cotrone 114-116, 135

D Dagome iudex (= Mieszko I), książę Polski 128 Dawid, król biblijny 183 Dingolfing 48 Dionizy, św. 40 Dominik, poseł cesarza Ottona I 96 Dortmund 163 Duderstadt 44 Dudo, biskup Havelbergu 116 Duisburg 157 Dytryk, biskup Metzu 103, 113, 119 Dytryk, graf saski 120, 121 Dytryk, margrabia saski 116

440/463

E Eberhard, biskup Bambergu 165 Eberhard, książę frankoński 23, 28, 30-32, 34, 37, 39, 40, 46, 58, 61-66, 186 Eberhard, syn księcia Arnulfa 51 Edgiva, siostra królowej Edyty 45 Edyta, żona cesarza Ottona I, królowa 45, 54, 55, 68, 74, 104 Egbert, arcybiskup Trewiru 119 Egbert, graf saski, Billung 84, 98, 108 Egilolf, opat Hersfeld 99 Einsiedeln, klasztor 140, 141 Ekkehard, graf saski 121 Ekkehard, margrabia miśnieński 108, 128, 149, 155, 156, 160, 166, 173 Ekkehard, możny saski 121 Emma, żona króla francuskiego Lotara, królowa 73, 109, 129 Erchanbald, arcybiskup Tours 143 Erchanger, pan szwabski 28, 108 Erfurt 48, 51 Erkanbald, arcybiskup moguncki 172

Strona 224 Erkenbald, biskup strasburski 114 Eryk, możny saski 99 Esiko, graf saski 12

F Farfa, klasztor 143, 145, 169 Flodoard, dziejopis 38, 40, 59 Folkmar, biskup Utrechtu 109, 118, 121 Folkold, biskup miśnieński 128 Forchheim 24 Frankfurt 67, 123, 165 Franko, biskup wormacki 144 Fritzlar 37, 56, 59, 80, 81 Frohse nad Łabą 156 Fruttuaria 169 Fryderyk, arcybiskup moguncki 64-66, 73, 76-81, 94, 186 Fryderyk, możny saski 121 Fulda, klasztor 15, 18, 28, 48, 73, 99, 115, 132, 174

G Gall Anonim, dziejopis 147

442/463

Gandersheim, klasztor 15-17, 21-23, 126, 127, 149, 166 Garde-Frainet (Fraxinetum) 103 Gaudenty (Radzim), arcybiskup gnieźnieński 145, 146 Gebhard, biskup Ratyzbony 108, 133 Gerberga, córka króla Henryka I 41, 45, 69, 70, 92 Gerbert z Aurillac, arcybiskup Reims i Rawenny (= Sylwester II, papież) 111, 125, 129, 130, 133, 137, 138, 141, 142, 144 Gerhard, Lotaryńczyk 19 Gernrode 94 Gero, arcybiskup koloński 101-104 Gero, arcybiskup magdeburski 170, 173 Gero, margrabia saskiej Marchii Wschodniej 62, 67, 73, 94, 98, 185 Giselbert, książę lotaryński 31, 37-41, 45, 58, 61, 63, 64, 66, 67, 69, 112 Giselher, biskup merseburski 112, 113, 116, 121, 125, 128, 131, 138, 139, 143-145, 148, 161 Gisulf, książę Salerno 110 Gniezno 141, 145-149, 154, 164 Gorze, klasztor 86 Gotfryd, graf Verdun 129 Gotfryd, książę Dolnej Lotaryngii 91, 174 Gotszalk, biskup Freisingi 161 Grone, palatium 27, 28, 44, 175

443/463

Grzegorz V, papież (= Bruno z Karyntii) 135, 136, 138-140, 142-144, 186 Grzegorz VI, antypapież 168 Guaimario IV, książę Salerno 174 Gunter, margrabia merseburski 100, 108 Guntram (Bogaty), graf alzacki 79 Gunzelin, margrabia miśnieński 160, 161, 166, 167, 172

H Hadamar, opat Fuldy 73, 74, 84, 85 Halberstadt, biskupstwo 19, 85, 89, 93, 97-99, 112, 113, 132, 139, 161 Hamburg, arcybiskupstwo 88, 91, 116, 121 Hammerstein, gród 172 Hartbert, biskup Chur 77 Hateburga, żona króla Henryka I 19, 44, 62 Hathemoda, córka grafa Ludolfa, przełożona Gandersheim 15-17, 21 Hatto, opat Fuldy 132 Hatto I, arcybiskup moguncki 13, 19, 24-26 Hatto II, arcybiskup moguncki 99, 100 Hatwiga, córka króla Henryka I 69 Hatwiga, żona księcia szwabskiego Burkharda II 106, 107 Hatwiga, żona Ottona Dostojnego 18

444/463

Havelberg, biskupstwo 85, 116, 117 Helmern, gród 62 Helmold z Bosau, dziejopis 116 Henryk, arcybiskup Trewiru 87, 91 Henryk, Babenberg 18 Henryk, biskup augsburski 106, 108, 109 Henryk, biskup würzburski 165 Henryk, graf Katlenburga 149 Henryk I, król 19-62, 65, 68, 82, 155, 179, 181, 189 Henryk I, syn króla Henryka I, książę bawarski 44, 59, 61, 64, 65, 67, 74, 76-81, 83, 85, 107, 186 Henryk II, cesarz 109, 120, 133, 147, 155-176, 179, 181, 183-186, 189 Henryk II Kłótnik, książę bawarski 107-109, 115, 118-124, 127, 128, 133, 149 Henryk III Młodszy, książę karyncki, książę bawarski 108, 115, 123, 124 Henryk IV, cesarz 127 Henryk V, brat królowej Kunegundy, książę bawarski 166, 172, 186 Henryk ze Schweinfurtu, margrabia Nordgau 160, 161, 186 Henryk ze Stade 102

Strona 225 Heribert, arcybiskup koloński 133, 144, 155, 157, 174 Heribert, graf Vermandois 39, 51, 70 Heriger, arcybiskup moguncki 34 Herman, graf 123 Herman, syn margrabiego miśnieńskiego Ekkeharda 160 Herman I, książę szwabski 39, 41, 58, 67, 73 Herman II, książę szwabski 155-159 Herman Billung, saski książę 61, 74, 84, 87, 98, 99, 102, 104 Herold, arcybiskup Salzburga 85 Hersfeld, klasztor 18, 25, 26, 43, 99 Hildebald, biskup wormacki 114, 126, 127, 133, 135 Hildebert, arcybiskup moguncki 56, 57 Hildesheim, biskupstwo 64, 109, 125-127, 132, 149, 151, 156, 158, 166 Hildeward, biskup Halberstadt 99, 100, 113, 116, 139 Hitto, kanonik katedry w Halberstadt 139 Hodo, margrabia saski 102 Hohenaltheim 28, 108 Hoiko, graf saski 121, 125 Hrostwita z Gandersheim, poetka 21, 22, 60, 92 Hugo, biskup Zeitz 101 Hugo, kandydat na arcybiskupa Reims 71 Hugo, król Italii 51, 69, 73 Hugo, margrabia Tuskulum 138

446/463

Hugo Kapet, król francuski 110, 111, 129, 130, 133 Hugo Wielki, książę Francji 69, 70-72

I Ida, żona księcia Ludolfa 74 Iława nad Bobrem 146 Ingelheim, palatium 67, 71-73, 92, 103, 108 Innocenty, św. 68 Innocenty I, papież, św. 15, 20 Irmingarda, grafini Hammerstein 172 Ivois n. Chiers 51

J Jan, arcybiskup Rawenny 115, 118 Jan, mnich klasztory Gorze 86 Jan X, papież 38 Jan XII, papież 87-90 Jan XIII, papież 91, 94-98, 103, 110 Jan XV, papież 128, 133, 135 Jan XVIII, papież 165 Jan Chrzciciel 22 Jan Filagatos, arcybiskup Piacenzy (= Jan XVI, antypapież) 131, 133, 135, 139-141, 144

447/463

Jan Tzimiskes, cesarz bizantyński 96, 101, 114 Jaromir, książę czeski 163, 167 Jerozolima 131 Judyta, żona księcia bawarskiego Henryka I 67, 74 Juliusz Cezar 149

K Kanny 174 Kanut Wielki, król duński 173 Kapua 95, 96, 114, 115, 174 Karloman, król bawarski 12 Karol, brat zachodniofrankijskiego króla Lotara, książę Dolnej Lotaryngii 92, 109, 119, 129, 130 Karol, syn Karola Wielkiego 11 Karol II Łysy, cesarz 11 Karol III Gruby, cesarz 12, 13, 19 Karol III Prostak, król zachodniofrankijski 13, 37-40, 70 Karol Wielki, cesarz 10, 14, 16, 22, 23, 56, 59, 74, 77, 97, 110, 141, 147, 148, 157, 158, 178, 179, 185 Kassel 25, 26 Kaufungen, klasztor 172 Kijów 173 Kizo, możny saski 134 Knut, król szwedzki 50 Kolonia

448/463

- arcybiskupstwo 10, 39, 57, 79, 84, 88, 101, 118, 119, 144, 156, 186 - klasztor św. Pantaleona 131 Kołobrzeg, biskupstwo 146 Konrad, graf Spoleto 138 Konrad, król burgundzki 69, 97, 111, 122 Konrad, książę szwabski 115, 124, 129 Konrad, z rodu Konradynów 39, 66 Konrad I, król wschodniofrankijski 13, 18-22, 24-34, 36, 37, 108, 185 Konrad II, cesarz 172 Konrad Czerwony, książę lotaryriski 70, 72, 74, 77-81, 83 Konstancja, biskupstwo 141, 157 Konstantyn Wielki, cesarz rzymski 97, 144, 150 Korbeja, klasztor 108, 120 Kordoba 86 Kraków, biskupstwo 146

Strona 226 Krescencjusz (Nomentanus), senator i konsul rzymski 135, 137-141, 144, 168, 169 Kunegunda, żona cesarza Henryka II, cesarzowa 157, 166, 171, 172 Kunegunda, żona króla Konrada I, królowa 28

L Lambert, możny lotaryński 109 Lambert, syn księcia polskiego Mieszka I 128 Landulf, książę Benewentu 95 Langenzenn 79, 80 Laon 39, 70, 130 Lebuin, misjonarz frankijski 10 Lechowe Pole 50, 55, 81-86, 98, 113 Leon, biskup Vercelli 141, 142, 144, 150 Leon, legat papieski 133 Leon, poseł bizantyński 139 Leon VIII, papież 90, 91 Liège, biskupstwo 38, 85, 119 Liuthar, margrabia saski 138 Liutprand z Cremony, biskup i dziejopis 30, 32, 33, 41, 47, 49, 50, 60, 61, 63, 64, 66, 73, 88, 90, 92, 96 Lorsch, klasztor 61 Lotar, król Italii 69, 73, 75

450/463

Lotar, król zachodniofrankijski 92, 107, 109-111, 119, 129 Lotar I, cesarz 11, 15 Ludgarda, żona króla Ludwika Młodszego 17, 20, 21 Ludgarda, żona księcia Konrada Czerwonego 74 Ludolf, brat króla Henryka I 19 Ludolf, dziad króla Henryka I, graf 14-17, 20, 21 Ludolf, książę szwabski 64, 65, 74-82, 86, 94, 107 Ludwik I Pobożny, cesarz 11, 14, 44, 89 Ludwik II Niemiec, król wschodniofrankijski 11, 12, 17 Ludwik III Młodszy, król 12, 16, 17, 21 Ludwik IV Dziecię, król wschodniofrankijski 13, 19-21, 24-26, 36 Ludwik IV Zamorski, król zachodniofrankijski 69-72 Ludwik V, król zachodniofrankijski 119, 129

M Maastricht - klasztor św. Serwacego 37 Magdeburg - arcybiskupstwo 62, 68, 73, 74, 77, 78, 83, 85, 86, 92-94, 96-102, 104, 109, 111-113, 117, 120, 121, 131, 134, 138, 143, 146, 147, 161, 165, 167 - klasztor Św. Maurycego 68, 85, 86, 88, 92, 100, 101, 162 Majolus, opat Cluny 111

451/463

Margut-sur-Chiers 110 Marinus, legat papieski 71, 73 Markward, biskup Hildesheim 18 Matylda, córka cesarza Ottona I, przełożona Quedlinburga 25, 93, 98, 101, 117, 119, 132 Matylda, żona króla burgundzkiego Konrada 111 Matylda, żona króla Henryka I 19, 22-24, 44, 45, 52, 55, 59, 61, 67, 68, 92, 99, 185 Maurycy, św. 68, 147 Mediolan 97 Meersen 11 Meginward, mnich klasztoru w Fuldzie, dziejopis 15 Meinswita 125 Meklemburg 134 Memleben 51, 56, 104, 106 Merseburg - biskupstwo 82, 88, 97, 99-101, 104, 112-114, 117, 120, 131, 132, 139, 143-146, 161, 162, 181 - palatium 19, 50, 92, 104, 134, 157, 159, 160, 167, 168, 172 Metz, biskupstwo 40, 64, 103, 113, 119 Mieszko I, książę Polski 98, 102, 107, 121, 128, 148 Mieszko II, polski książę 167, 170 Milo, biskup Minden 126 Misica, syn księcia polskiego Mieszka I 128 Miśnia

452/463

- biskupstwo 97, 101, 112, 134, 160, 170 - gród 128 Moguncja - arcybiskupstwo 10, 11, 13, 24, 26, 34, 38, 39, 56, 57, 59, 65, 74, 79, 80, 84-88, 92, 94, 97, 99, 111, 115, 118, 133, 136, 138, 149, 157, 186 - klasztor św. Albana 82 Mojżesz 61, 183 Monte Gargano 144 Mouzon nad Mozą 71, 133 Mściwój, książę Obodrzyców 116, 121 Murbach, klasztor 114

Strona 227

N Neuburg 155 Nikefor Fokas, cesarz bizantyński 95, 96, 101 Nil, św., pustelnik 140 Nimwegen, palatium 131 Nordhausen, klasztor 44

O Oda, córka Ottona Dostojnego 19 Oda, żona grafa Ludolfa 14, 22 Oda, żona księcia polskiego Mieszka I 128 Oda, żona władcy polskiego Bolesława Chrobrego 173 Odilo, opat Cluny 107, 111 Olga, wielka księżna kijowska 86 Orlean 71 Osdag, biskup Hildesheim 126, 127 Ostrzyhom, arcybiskupstwo 153 Oswald, św. 45 Otryk, kierownik szkoły katedralnej w Magdeburgu 111, 112 Otto, graf Hammerstein 172 Otto, książę Dolnej Lotaryngii 164

454/463

Otto, książę karyncki 135, 162 Otto, książę szwabski i bawarski, syn księcia Ludolfa 107, 115 Otto I Wielki, cesarz 24, 47, 50, 54-108, 113, 117, 124, 143, 148, 158, 165, 166, 179, 181, 185, 186, 189 Otto II, cesarz 46, 54, 55, 87, 92, 97, 98, 101, 103, 106-119, 121, 124, 125, 143, 180 Otto III, cesarz 111, 115, 118-159, 161, 164, 169, 189 Otto „Dostojny”, ojciec króla Henryka I 17-19, 21, 24-26 Otto Wilhelm, graf burgundzki 171 Otto z Lomello 148

P Paderborn, biskupstwo 126, 157, 172 Pandulf „Żelaznogłowy”, książę Kapui i Benewentu 95, 101, 110, 114 Pandulf II, książę Kapui 110, 174 Pantaleon, męczennik 84 Paryż 39, 71, 110, 129 Pasawa, biskupstwo 109 Paterno, gród 153 Pawia 76, 87, 91, 111, 122, 131, 135, 138, 143, 162, 168, 169, 175 Pepin, syn cesarza Karola Wielkiego, król Italii 10 Pilgrim. arcybiskup koloński 174

455/463

Piotr, biskup Vercelli 144 Piotr, św. 128, 150, 170 Piotr II Orseolo, doża wenecki 135 Pöhlde 44, 150, 156 Polling 155 Poppo, biskup würzburski 108 Praga, biskupstwo 111, 131, 134, 136, 163

Q Quedlinburg 22, 23, 44, 52, 56, 68, 92, 93, 98, 101, 104, 109, 119-121, 124, 132, 141, 148, 160, 172

R Rather, biskup Liège 85 Ratyzbona, biskupstwo 32, 37, 79-81, 108, 133, 135 Rawenna 96, 97, 99, 100, 102, 111, 113, 115, 118, 130, 144, 152, 169 Reginar, możny lotaryński 109 Reginar, ojciec księcia lotaryńskiego Giselberta 37 Reginlinda, żona księcia szwabskiego Burkharda I 42 Reims, arcybiskupstwo 40, 70, 71, 111, 129, 130, 133, 134, 137, 144 Remiremont 48

456/463

Retar, biskup Paderborn 126 Riade nad Unstrutą 49, 50, 83 Richar, opat klasztoru św. Maurycego w Magdeburgu 100, 101 Richar, opat Prüm 38 Richer, dziejopis 133, 134 Ripen, biskupstwo 74 Robert I z Francji, król zachodniofrankijski 39, 40 Robert II, syn króla Hugona Kapeta. król francuski 130, 133, 143, 164, 175 Rohr, Turyngia 122, 123 Romuald, św., pustelnik italski 144, 153 Rossano 115 Rudolf, mnich klasztoru w Fuldzie, dziejopis 15 Rudolf II, król Burgundii 40, 41, 51, 68, 69 Rudolf III, król Burgundii 170, 171 Ruotbert, arcybiskup Trewiru 71 Ruotger, dziejopis 36, 94 Ruthard, biskup strasburski 65, 66 Rycheza z rodu Ezzonów 167

Strona 228 Rzym 11, 15, 16, 20, 38, 50, 51, 73, 77, 83, 87-91, 95, 97, 99, 101, 103, 110-112, 115-117, 131, 132, 135, 136, 138-146, 149-154, 165, 168, 169, 174 - klasztor św. Bonifacego i Aleksego 136

S S. Giulio na jeziorze Orta 89 Saalfeld, gród 64, 65, 76, 77 Salerno 110, 114, 174 Salomon, biblijny król 80, 183 Salzburg, arcybiskupstwo 10, 85, 88 Seelheim 37 Senlis 71, 129 Sergiusz II, papież 15 Sergiusz IV, papież 168 Siegbert, saski graf 120 Siegbert, saski możny 121 Sikko, graf 110 Soissons 110 Solingen 132 Spira, biskupstwo 11, 114 St. Gallen, klasztor 48, 91 Stefan, król Węgier 153 Strasburg 65, 114, 157, 158, 174

458/463

Strzała, gród 160 Sylwester II (= Gerbert z Aurillac) 144, 150, 152 Szlezwik, biskupstwo 74 Szlezwik/Haithabu 50

T Tagino, arcybiskup magdeburski 133, 161, 163, 164, 186 Tangmar z Hildesheim, dziejopis 152 Tarent 114 Tassilo, książę bawarski 10 Teofano, żona cesarza Ottona II, cesarzowa 96, 101, 103, 107, 110, 111, 119, 124-131, 135, 139 Thankmar, brat króla Henryka I 19 Thankmar, syn króla Henryka I 19, 44, 62-64 Thiedryk, biskup Minden 18 Thiedryk, margrabia saski 121 Thietmar, biskup merseburski, dziejopis 68, 88, 92, 93, 102, 108, 112-114, 116, 117, 119-122, 124-126, 131, 132, 146, 148, 149, 154, 156, 158, 162-164, 167, 169, 171-174 Thietmar, graf saski 27, 28, 33 Thietmar, margrabia saski 102 Thietmar, możny saski 43 Tiadryk, margrabia saskiej Marchii Wschodniej 100 Tivoli 90, 150, 151, 186

459/463

Trewir - arcybiskupstwo 39, 40, 71, 87, 88, 91, 119, 166 - klasztor św. Maksymina 68 Tribus 12, 13 Troja, miasto w południowej Italii 174 Trydent, biskupstwo 75, 87, 162, 163, 168

U Udalryk, biskup augsburski 42, 82, 102, 103, 106, 107, 185, 189 Udalryk, książę czeski 167, 170 Udo, graf Wetterau i Rheingau 66 Udo II, graf Rheingau 115 Unger, biskup poznański 146 Unni, arcybiskup hambursko-bremeński 50 Unwan, arcybiskup hambursko-bremeński 174 Utrecht, biskupstwo 44, 92, 109, 115, 118, 121, 158

V Valenciennes 165 Vercelli, biskupstwo 144 Verdun, biskupstwo 11, 12, 71, 129 Vilich, klasztor (koło Bonn) 136

460/463

Villingen (w Schwarzwaldzie) 141

W Wacław, książę czeski 43 Walsleben, gród 43 Waltbert, wnuk saskiego księcia Widukinda 15 Walthard, arcybiskup magdeburski 112, 161 Warin, arcybiskup koloński 119 Wawrzyniec, św. 82, 113, 125, 126 Wenecja 97, 135, 153, 154 Werden, klasztor 109 Werinher, opat Fuldy 115 Werla, palatium 42, 99, 100, 121, 156 Werner, biskup strasburski 157 Wernher, opat Fuldy 99 Werona, biskupstwo 78, 97, 115, 116, 135, 162 Wichman III, graf saski z rodu Billungów 173 Wichman Młodszy, Billung 84, 98 Wichman Starszy, graf saski z rodu Billungów 61-63, 84

Strona 229 Widukind z Korbei, dziejopis 20, 22, 24-28, 30-35, 39, 40, 42, 43, 47, 49-51, 54-67, 70, 71, 75, 76, 78-81, 83, 84, 92, 94, 98, 99, 104, 166 Widukind, książę Sasów 10, 15, 19, 22 Wigbert, margrabia miśnieński 100 Wigbert II, biskup merseburski 162 Wigger, margrabia żytycki 100 Wildeshausen 15 Wilhelm, arcybiskup moguncki 84-87, 92, 94, 99 Wilhelm, książę Normandii 70 Willa, żona króla Italii Berengara 73, 89, 90 Willigis, arcybiskup moguncki 111, 115, 118, 121, 126-128, 135, 136, 138, 149, 150, 157, 161, 165, 166, 185 Wojciech, biskup Pragi, św. 131, 134, 136, 137, 145-147, 149 Wolfenbüttel 103 Wolfgang, biskup Ratyzbony 133 Wormacja, biskupstwo 11, 38, 41, 42, 80, 87, 94, 114, 127, 133, 144 Wrocław, biskupstwo 146 Würzburg, biskupstwo 133, 165

Z Zeitz 97, 100, 101, 112

462/463

Ziazo, możny saski 121 Zofia, córka cesarza Ottona II, przełożona Gandersheim 126, 127 Zülpich, gród 40 Zurych 141 Zwentibold, syn księcia kaiynckiego Arnulfa 19 Zygfryd, margrabia saski 59, 62, 64, 121

@Created by PDF to ePub