Osnovi kriminologije [PDF]

Zitiervorschau

Dr Ivanka Marković

OSNOVI KRIMINOLOGIJE

BANJA LUKA 2007

1

OSNOVI KRIMINOLOGIJE

Izdavač Pravni fakultet Banja Luka

Za izdavača: Prof. dr Milorad Živanović

Autor: Dr Ivanka Marković vanredni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci

Recenzenti: Prof. dr Miloš Babić Prof. dr Ratko Kovačević

Tiraž 500

Štampanje i korištenje ove knjige odobreno je Odlukom Nastavno-naučnog vijeća Pravnog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci, broj:

Sva prava zadržana. Nije dozvoljeno da bilo koji dio ove knjige bude snimljen, emitovan ili reprodukovan na bilo koji način, uključujući, ali ne ograničavajući se na fotokopiranje, fotografiju, magnetni upis ili bilo koji drugi vid zapisa.

2

SADRŽAJ Prvi dio UVOD U KRIMINOLOGIJU

1. POJAM KRIMINOLOGIJE 2. PREDMET KRIMINOLOGIJE 2.1. Definisanje predmeta kriminologije 2.1.1. Pojam kriminaliteta a) Pravno definisanje kriminaliteta b) Sociološko definisanje kriminaliteta 3. PODJELA KRIMINOLOGIJE 3.1. Kriminalna etiologija 3.2. Kriminalna fenomenologija 3.3. Opšta i klinička kriminologija 3.4. Akademska i primijenjena kriminologija 4. METODI KRIMINOLOGIJE 4.1. Metoda izučavanja individualnih slučajeva 4.2. Metoda izučavanja kriminaliteta kao masovne pojave 4.3. Statistički metod 5. ODNOS KRIMINOLOGIJE SA DRUGIM NAUKAMA 5.1. Kriminologija i krivično pravo 5.2. Kriminologija i kriminalna politika 5.3. Kriminologija i penologija 5.4. Kriminologija i kriminalistika 5.5. Kriminologija i kriminalna sociologija 5.6. Kriminologija i kriminalna psihologija 5.7. Kriminologija i viktimologija 5.8. Kriminologija i socijalna patologija

Drugi dio ISTORIJSKI RAZVOJ KRIMINOLOŠKE MISLI 1. Kriminološka misao u okviru opšteg filozofskog i humanističkog razmišljanja 1.1. Antička misao o kriminalitetu 1.2. Period srednjeg vijeka 1.3. Renesansni pisci i istorijsko-pravna škola 2. Period klasične doktrine krivičnog prava 2.1. Klasična škola krivičnog prava 2.2. Neoklasična škola 3. Pozitivistička orijentacija u kriminologiji 3. 1. Prva empirijska izučavanja kriminaliteta i učinioca a) Prethodnici kriminalne biologije b) Prethodnici kriminalne sociologije 3.2. Antropološka škola 3.3. Italijanska pozitivna škola 3.4. Francusko-belgijska škola socijalne sredine a) Lakasanj, Manuvrije i Leturn b) Gabrijel Tarde – Teorija imitacije c) Emil Dirkem – Teorija anomije 3.5. Sociološka škola

3

a) Uzroci i podjela kriminaliteta b) Klasifikacija krivaca c) Krivične sankcije 3.6. Nova društvena odbrana a) Ekstremna struja nove društvene odbrane b) Umjerena struja nove društvene odbrane 3.7. Bongerovo objašnjenje kriminaliteta Treći dio TEORIJE U KRIMINOLOGIJI

SOCIOLOŠKE TEORIJE 1. Rane američke sociološke teorije 1.1. Teorija društvene dezorganizacije 1.2. Teorija kulturnog konflikta 1.3. Teorija podkulture i kontrakulture 1.4. Teorija anomije – Robert Merton 1.5. Teorija diferencijalne asocijacije i identifikacije 2. Novije američke teorije 2.1.Teorija socijalnog interakcionizma i etiketiranja 2.2. Radikalna kriminologija 2.3. Teorija oportuniteta BIOLOŠKE TEORIJE 1. Tjelesna konstitucija i kriminalitet 2. Nasljeđe i kriminalitet 3. Hromozomska teorija o kriminalitetu 4. Endokrinološka teorija PSIHOLOŠKE TEORIJE 1. Psihopatološke teorije 2. Psihološke teorije 2.1. Teorija neprilagođenosti 2.2. Teorija inteligencije 2.3. Teorija frustracije 2.4. Psihoanalitička teorija Četvrti dio KRIMINALNA ETIOLOGIJA 1. Etiološka dimenzija kriminalne pojave a) Faktorska teorija b) Funkcionalistička teorija c) Dinamička koncepcija dejstva kriminogenih faktora d) Shvatanje uzročnosti kriminaliteta od strane M. Milutinovića 2. Neposredni sociološki faktori kriminaliteta 2.1.Društvenoekonomski faktori kriminalnog ponašanja

4

2.1.1.Uticaj ekonomske krize i privredne depresije na kriminalitet 2.1.2. Siromaštvo i kriminalitet 2.1.3.Bogatstvo i kriminalitet 2.1.4. Nezaposlenost i kriminalitet 2.1.5. Migracije i kriminalitet 2.2. Političkoidejni faktori kriminaliteta 2.2.1.Uticaj rata i ratnih prilika na kriminalitet 2.2.2. Uticaj sredstava masovne komunikacije 2.2.3. Obrazovanje i kriminalitet 3. Degradirana porodica kao mikrogrupni faktor kriminaliteta 4. Socijalno-patološke pojave i kriminalitet 4.1. Narkomanija i kriminalitet 4.2. Alkoholizam i kriminalitet 4.3. Prostitucija i kriminalitet

Peti dio

KRIMINALNA FENOMENOLOGIJA 1. Pojavni oblici kriminaliteta 2. Nasilnički kriminalitet 2.1. Oblici nasilničkog kriminaliteta 2.1.1.Tradicionalni oblici 2.1.2.Noviji oblici nasilničkog kriminaliteta a) Nasilje u porodici b) Nasilje nad djecom 3. Imovinski kriminalitet 4. Saobraćajni kriminalitet 5. Maloljetnička delinkvencija 6. Recidivizam (kriminalni povrat) VIKTIMOLOŠKA DIMENZIJA KRIMINALNE POJAVE LITERATURA

5

Prvi dio UVOD U KRIMINOLOGIJU

1. POJAM KRIMINOLOGIJE Kriminologija kao nauka koja izučava kriminalitet kao posebnu (negativnu) društvenu pojavu, spada u relativno mlade naučne discipline jer datira tek od kraja 19. vijeka. Ona se počela razvijati onda kada su počele da se razvijaju neke druge nauke, kao što su statistika, sociologija, psihologija, proučavanje strukture ličnosti u okviru medicine itd. Zbog toga neki autori negiraju autonomnost kriminologije kao nauke. Tako npr. Donnedieu de Vabres smatra da kriminologija svoje zaključke izvodi iz drugih nauka, a Thorsten Sellin kaže da su kriminolozi kraljevi bez kraljevstva. Smatra se (Boger) da je prvi riječ "kriminologija" (latinski crimen – zločin i grčki logos – nauka, učenje) upotrijebio francuski antropolog P. Topinard 1879. godine u svom radu "Antropologie" za označavanje nauke koja se bavi izučavanjem izvršenih krivičnih djela. Drugi smatraju da je tvorac toga pojma R. Garofalo, jer je on prvi objavio knjigu pod nazivom Kriminologija ("Criminologica") 1884. godine. Od tada pa sve do danas pojam kriminolgije se u kriminološkoj literaturi različito određuje. Teško je među naučnim disciplinama naći takvu nauku u odnosu na koju postoji takva neodređenost i heterogenost u osnovnim pitanjima kao što je to u vezi sa određivanjem pojma i karaktera kriminologije i njenog predmeta. Uvid u literaturu pokazuje da se definisanjem pojma kriminologije bavio veliki broj autora različite naučne provenijencije i orijentacije i gotovo svaki od njih ima svoju posebnu koncepciju i stav o ovoj nauci. Nije pretjerivanje ako se kaže da gotovo nema ni jedne naučne oblasti u kojoj vlada tolika različitost i mnogobrojnost shvatanja kao u kriminologiji. Inače, ljudsko razmišljanje o kriminalitetu kao štetnoj i opasnoj društvenoj pojavi je veoma staro i nalazimo ga, kako u najstarijim filozofskim i literarnim djelima, tako i pravnoistorijskim izvorima kao što su Hamurabijev zakon (1800 g.pr.n.e.) Zakoni Manu (Indija,1200 g.pr.n.e.), i Zakon dvanaest tablica. Zločin, odnosno prestupništvo su oduvijek nailazili na posebno interesovanje ljudi, što je posve jasno ako se ima u vidu da se radi o negativnoj društvenoj pojavi koja narušava osnovne vrijednosti na kojima počiva svaka ljudska zajednica, odnosno pojavi koja remeti odnose među ljudima i uopšte čovjekov društveni i individualni život. Zločin kao pojam i tema je inspirisao mnoge velike mislioce i književnike, a u novije vrijeme ovaj pojam kao tema dominira u mnogim najgledanijim filmovima, a česta je tema i u sredstvima masovnih komunikacija, kako u štampanim tako i elektronskim medijima. Fenomen kriminaliteta je prisutan i u današenjem društvu, on je jedna od najkarakterističnijih pojava i naše civilizacije. Moglo bi se reći da se u najnovije vrijeme javlja u zabrinjavajućim formama i da kod ljudi izaziva zabrinjavajući stepen osjećanja ugroženosti i straha, koji sa porastom kriminaliteta različitog oblika sve više raste i približava se strahu od ratnih kataklizmi. Za izučavanje kriminologije neophodno je prvenstveno odrediti njen pojam i predmet njenog izučavanja, što predstavlja metodološki postupak za proučavanje svake nauke. Određivanje i definisanje tih pojmova osnovni su preduslovi za konstituisanje i formiranje jedne nauke u samostalnu teorijsku disciplinu koja se razlikuje od drugih. Pored predmeta i

6

metoda, neki autori za formiranje i konstituisanje jedne naučne discipline u samostalnu nauku, opravdano ističu i i njenu svrhu odnosno cilj i naziv. Kao što je naglašeno, mišljenja o pojmu kriminoglije su veoma različita i zavise od osnovnog teorijskog opredjeljenja svakog autora. U tom smislu se često ističe da ima onoliko koncepcija pojma kriminologije koliko ima i samih kriminologa. U zavisnosti od gledišta i njihovog pristupa u određivanju sadržaja predmeta i metoda kojim se ova nauka koristi, zatim stepena njene samostalnosti, kao i drugih pitanja ove naučne discipline, sve te dosta različite definicije o pojmu kriminologije uglavnom se mogu svrstati u dvije osnovne kategorije, u uže i šire. a) Uži pojam kriminologije. Kriminologija u tradicionalnom, klasičnom smislu ograničena je empirijskim izučavanjem krivičnog djela i ličnosti njegovog učinioca. Za pristalice ovog shvatanja cilj kriminologije je izučavanje etiologije i fenomenologije kriminaliteta kao masovne i/ili individualne pojave. Dakle, prema užem shvatanju kriminologija je nauka koja se bavi proučavanjem faktora i mehanizama kriminalnog ponašanja. Najkraće, kriminologija je nauka o deliktu i delikventu, nauka koja empirijski izučava zločin i ličnost izvršioca. Pristalice ovog shvatanja su mnogi poznati kriminolozi i krivičari, kao što su: R. Garofalo, E. Dirkem, Lombrozo, Exner, Mezger, Pinatel, Kaufman i mnogi drugi. b) Širi pojam kriminologije: Jedan broj kriminologa je kritičan prema užem definisanju ističući da takva koncepcija pojma kriminologije nije prihvatljiva, jer suviše ograničava ovu naučnu disciplinu. Pristalice šire koncepcije uglavnom kriminologiju određuju kao nauku koja, pored izučavanja kriminaliteta u užem smislu, izučava i sve ostale oblike prestupnog i devijantnog ponašanja, zatim sistem državnih mjera i mehanizama za sprečavanje i kontrolu prestupnog ponašanja, uključujući organizaciju i rad pravosudnih i policijskih organa i ustanova za izvršenje krivičnih sankcija. Unutar ove koncepcije ima više shvatanja i orijentacija pa je stoga dosta teško izvršiti preciznu i jasnu sistematizaciju različitih gledišta. Već je E. Ferri istakao gledište da je kriminologija, odnosno kriminalna sociologija genusni pojam za sve krivične nauke, uključujući i krivično pravo. Kod nas je takvo stanovište zastupao Živanović, a od novijih kriminologa Stanciu i Szabo. Ovakvo stanoviše o pojmu kriminologije dominiralo je i na Prvom međunarodnom kongresu za kriminologiju u Rimu 1938. godine. Na sličan način širinu ove koncepcije demonstrira i opredjeljenje koje daju Saderland i Kresi (Sutherland i Cressey) koji u predmet izučavanja kriminologije uključuju i "procese i nastanak zakona, povredu zakona i reakcije na povredu zakona" (G. Kaiser). Prema Kajzeru Ginteru kriminologija je sistematizovana cjelina naučnih saznanja o zločinu, prekršiocima prava, negativnim društvenim odstupanjima i kontroli tih ponašanja" Slična shvatanja imaju i mnogi drugi kriminolozi, kao što su pripadnici "austrijske enciklopedijske škole", Grassberger, H. Gross, Seelig (Zelig), zatim poznati kriminolog i po mnogima prvi viktimolog Hans v. Henting, kao i Midendorf (Middendorff), koji uglavnom kriminologiju definišu kao nauku o zločinu i njegovom suzbijanju. Prema Šnajderu (Schneider) kriminologija je humana i socijalna nauka koja empirijski istražuje individualne i društvene procese kriminalizacije i dekriminalizacije i svoja saznanja kao preporuke predaje zakonodavcui onima koji primjenjuju zakon. 1 Šira koncepcija kriminologije bila je vladajuća i kod većine kriminologa iz bivših socijalističkih zemalja. Tako su sovjetski kriminolozi ovu naučnu disciplinu uglavnom definisali kao (socijalističku) nauku o prestupništvu, njegovom stanju, strukturi, dinamici, uzrocima i uslovima njegovog javljanja, ličnosti prestupnika, kao i putevima i sredstvima 1

V. Konstantinović-Vilić, S., Nikolić-Ristanović, V: Osnovi kriminologije, Niš, 1992., s. 3.

7

njegovog sprečavanja. Slično gledište susrećemo i u udžbenicima kriminologije drugih nekadašnjih socijalističkih zemalja. U našoj domaćoj kriminološkoj literaturi zastupljeno je i jedno i drugo određivanje ove discipline, odnosno i uža i šira koncepcija kriminologije. Već smo vidjeli kako je određivao pojam kriminologije Živanović. Naš najpoznatiji kriminolog M. Milutinović kriminologiju definiše kao kompleksnu nauku o kriminalitetu koja se bavi pitanjem pojavnih oblika, strukture i razvoja kriminalnog ponašanja (fenomenologija), uzroka i uslova kriminalnog ponašanja, tj. kako dolazi do kriminaliteta kao pojedinačnog ponašanja, masovne društvene pojave (opšti uzroci - korijeni kriminaliteta i kriminogeni faktori). Prije njega, J. Tahović kriminologiju određuje kao nauku koja obuhvata cjelokupno proučavanje kriminaliteta u koje ulazi kako sociološko, tako i biološko, odnosno kriminalno-političko učenje o kriminalitetu. Analizirajući psihološka objašnjenja u kriminologiji M. Aćimović kriminologiju određuje kao nauku o kriminalitetu kao pojedinačnoj, masovnoj i društvenoj pojavi. Prema V. Pešiću kriminologija je naučna disciplina interdisciplinarnog i multimetodološkog karaktera koja se bavi proučavanjem uzroka prestupništva kao društvene pojave u cilju njegovog sprečavanja i suzbijanja. R. Mlađenović-Kupčević smatra da je kriminologija sintetička i samostalna nauka koja, koristeći se saznanjima i naučnim dostignućima drugin nauka, proučava kriminalitet kao društvenu pojavu, te krivično djelo i ličnost učinioca kao pojedinačnu pojavu s ciljem njihovog naučnog objašnjenja i što uspješnijeg suzbijanja. Konstantinović, Nikolić kriminologiju definišu kao samostalnu, teorijsko-empirijsku, interdisciplinarnu društvenu nauku o fenomenološkim karakteristikama i uzrocima kriminaliteta kao masovne društvene pojave i kriminalnog ponašanja kao pojedinačne pojave, sa ciljem njegovog objašnjenja i suzbijanja. Đ. Ignjatović kriminologiju vidi kao samostalnu nauku koja, koristeći saznanja i straživačke postupke nauka o čovjeku i društvu, empirijski proučava kriminalni fenomen, tj. zločin, njegovog izvršioca i žrtvu, kriminalitet i način na koji društvo reaguje na kriminalno ponašanje. U današnje vrijeme u kriminološkoj literaturi preovlađuje šira koncepcija kriminologije, a time i šire poimanje predmeta njenog izučavanja. Takvo shvatanje uticalo je na pojavu i razvoj novih tendencija u ovoj nauci. Pod tim se prvenstveno misli na pojavu radikalne kriminologije i interakcionizma i etiketiranja, koji se kao novi pravci javljaju između šezdesetih i sedamdesetih godina 20. vijeka. To je dovelo do otvaranja novih oblasti izučavanja i istraživanja kao što je primijenjena kriminologija i viktimologija. Pored toga, vladajuće je gledište u savremenoj literaturi da je kriminologija empirijska nauka koja u značajnoj mjeri predstavlja samostalnu, odnosno autonomnu disciplinu. Iako definisanje svake nauke (kao i svakog pojma) nosi određene rizike, ipak je potrebno, naoročito kod onih naučnih disciplina koje poput kriminologije još i sada nemaju jasnu i izgrađenu koncepciju i karakteriše ih heterogenost i neizgrađenost. Definicija ove naučne disciplina bi trebala da zadovolji bar dva na prvi pogled protivrječna zahtjeva: da bude dovoljno široka kako bi obuhvatila sve potrebne i eventualno neke nove sadržaje, ali i da bude dovoljno precizna kako bi obezbijedila identitet ove nauke i njenu autonomiju u odnosu na druge srodne nauke. Ako se to ima u vidu moglo bi se reći da je kriminologija relativno samostalna i autonomna nauka koja, koristeći se naučnom metodologijom, izučava fenomenologiju i etiologiju kriminaliteta kao masovne i pojedinačne društvene pojave, u cilju njegovog objašnjenja i suzbijanja. 2. PREDMET KRIMINOLOGIJE

8

2.1. Definisanje predmeta kriminologije Da bi jedna nauka bila legitimna i da bi mogla biti konstituisana kao samostalna naučna disciplina koja ima svoje autonomno mjesto i koja se jasno distancira od drugih srodnih nauka, nužno je etabliranje predmeta njenog izučavanja, kao osnovnog idenfikacionog kriterijuma njene samostalnosti i postojanosti u sistemu nauka. Ono što kriminologiju razlikuje od drugih naučnih disciplina, dakle ona differentia specifica, jeste upravo njen predmet izučavanja, odnosno metodologija tog proučavanja. Iz prethodnih izlaganja vidjeli smo da postoji velika neodređenost o samom pojmu kriminologije, šta svakako ima slične implikacije i kada je u pitanju određivanje njenog predmeta odnosno sadržaja njenog izučavanja. Dakle i poslije gotovo dva vijeka određivanje predmeta kriminologije, njene koncepcije i sistema vrlo različito. Ranija kriminološka misao u prvi plan je stavljala ličnost učinioca krivičnog djela, pa je shodno tome izučavanje ličnosti delinkventa isticano kao osnovni predmet kriminologije. Za takvo opredjeljenje predmeta kriminologije zalagali su se naročito Lombrozo, Ferri, Garofalo i mnogi drugi. Takvo gledište koje u prvi plan ističe individualno izučavanje delinkventa prisutno je kod mnogih autora i kasnije, pa i u savremenoj kriminološkoj literaturi. To je uticalo na razvoj psiholoških, antropoloških i biopsiholoških orijentacija u kriminologiji, što je uslovilo pojavu posebnih kriminoloških pravaca u okviru kriminologije, kao što je npr. klinička kriminologija. Sa prodorom shvatanja o uticaju socijalnih i društvenih uslova kao primarnih kriminogenih faktora, kriminološka misao proširuje predmet kriminologije, jer pored delinkventa ističe i njegovu kriminalnu aktivnost. To dovodi do diferenciranja dviju orijentacija u kriminologiji: kriminalne etiologije i kriminalne fenomenologije kao posebnih dijelova u kriminologiji. Time otpočinje proces napuštanja antropoloških i bioloških shvatanja i postepeni prelaz na sociološko i psihosociološko izučavanje kriminaliteta. U ovom smislu poseban uticaj na proširivanje predmeta kriminologije, odnosno na koncipiranje široke koncepcije kriminologije, izvršili su američki kriminolozi koji naglašavaju društvenu uslovljenost kriminaliteta, čime kriminologija dobija nove dimenzije (Sutherland, Elliot, Cressey). Prema toj koncepciji, kriminologija obuhvata saznanja o zločinu, njegovom suzbijanju i prevenciji, zajedno sa penologijom odnosno društvenom reakcijom na kršenje prava. Mergen kriminologiju dijeli na a) teoretsku, koja se bavi objektom i metodama, b) deskriptivnu, koja obuhvata fenomenološke discipline i d) i kliničku, čiji su zadaci dijagnoza, teraptija, profilaktika i prognosa. Henting u kriminologiju uključuje i kriminalnu politiku, dok neki u predmet izučavanja kriminologije kroz kriminalnu fenomenologiju uključuju čak i kriminalistiku. Ima autora koji u predmet kriminologije uključuju i krivične sankcije i njihovo izvršavanje, učenje o stvaranju i kršenju zakona (sociologija krivičnog prava), formalnu reakciju na kriminalitet (krivično pravosuđe), neformalne oblike kontrole kriminaliteta (npr. od strane porodice i škole), razvoj i promjene u krivičnom pravu koje su u vezi sa socijalnim, ekonomskim i političkim sisemima, regionalne karakteristike kriminaliteta (sociografija i ekološke studije), pojave slične kriminalitetu i njihova veza sa kriminalitetom, kao što su alkoholizam, zavisnosti od droga, prostitucija, sktničenje, prosjačenje (tzv. devijantna ponašanja ili odstupanja od društvenih očekivanja), itd. I pored ovakve heterogenosti u shvatanju predmeta kriminologije, ipak se može reći da postoji opšti konsensus da je to u svakom slučaju kriminalitet kao negativna društvena pojava. Međutim, ovakva uopštena formulacija je dosta neodređena i njen sadržaj zavisi prvenstveno

9

od toga šta se podrazumijeva pod pojmom kriminaliteta odnosno kako koji autor definiše pojam samog kriminaliteta. S obzirom da i u tom pogledu u kriminološkoj literaturi postoje različita gledišta, predmet kriminologije se i u tom smislu određuje različito, naročito u pogledu širine njenog zahvata u devijantna ponašanja koja stricto sensu ne spadaju u kriminalitet. Stoga je neophodno makar i u jednoj sasvim lapidarnoj formi dati pregled njegovog definisanja u kriminološkoj literaturi. 2.1.1. Pojam kriminaliteta Kriminalitet kao društvena pojava podrazumijeva ukupnost krivičnih djela na određenom prostoru za određeno vrijeme. Kriminalitet je istorijska kategorija, jer za sada nije poznato ni jedno društvo niti određeni period u njegovom razvoju bez kriminaliteta. Sa razvojem društva mijenjale su se samo forme i oblici njegovog ispoljavanja, pa se u tom smislu može govoriti o razlikama i karakteristikama vezanim za kriminalitet određenog prostora i/ili određenog vremena. U tom pogledu treba imati u vidu niz faktora koji na to mogu da utiču, kao što je kultura, tradicija, ideologija, religija, socijalni ekonomski i drugi uslovi, geografsko-klimatski faktori, odanost jednog naroda vladavini prava i poštovanju njegovih normi, njegova prosvijećenost i civilizovanost, pravni i društveni sistem u jednoj državnoj zajednici i dr. Premda se odbacuje pojam prirodnog kriminaliteta o kojem je govorio Garofalo, ipak postoji nešto relativno konstantno u kriminalitetu, reklo bi se jedan njegov dio je univerzalan jer postoji u svim društvima nezavisno od okolnosti i pogleda zakonodavca (za razliku npr. od tzv. "zakonskog kriminaliteta"). Svuda se od napada štite najvrednija dobra čovjeka i društva kao što je čovjekov život, tijelo, imovina, bezbjednosti države itd. Razlika se sastoji samo u načinu i obimu zaštite tih vrijednosti. Stoga kriminologija mora polaziti od pravom određenog ljudskog ponašanja kao najpouzdanijeg kriterijuma u izučavanju kriminaliteta. Osnovna i najznačajnija karakteristika kriminaliteta je da je to negativna društvena pojava, da je on veliko zlo za društvo i čovjeka, kako zbog ogromnih šteta i ličnih ljudskih tragedija, tako i zbog velikih izdataka koje društvo izdvaja za borbu protiv kriminaliteta (pravosuđe, policija, zatvorske institucije i dr.). S pravom se ističe da kriminalitet ima dva lica: kao totalitet delinkvencije i kao pojedinačni akt i za potpuno razumijevanje ovog fenomena potrebno je upoznati obe ove dimenzije. Ovakav dvodimenzionalni pristup je neophodan za istraživanje kriminaliteta, jer bez uspješnog izučavanja pojedinačnih slučajeva kriminaliteta nije moguće razumjeti kriminalitet u cjelini, kao masovnu pojavu. S druge strane, upoznavanje kriminaliteta u cjelini, pridonosi boljem razumijevanju pojedinačnih kriminalnih ponašanja, individualnih kriminalnih manifestacija. Naravno da ovakav dvodimenzionalni pristup zahtijeva saradnju brojnih nauka, kao što je sociologija, kriminalna sociologija, psihologija, biologija, socijalna patologija, psihopatologija, psihijatrija i dr. Kriminalitet je pojava koja je u savremenom i pravno uređenom društvu određena pravom. Svaka civilizovana država u svom zakonodavstvu određuje obim i dimenzije zabranjenih ponašanja, kvantitativnu i kvalitativnu dimenziju kriminalizacije. U tom pogledu nema jedinstvenog pristupa, obim i dimenzije zahvata krivičnopravnom represijom različite su i zavise od niza faktora koji karakterišu pojedina društva, države. Međutim, u tom smislu u novije vrijeme države nisu u potpunosti krivičnopravno suverene u uređivanju svog krivičnog zakonodavstva. Postoje određene vrijednosti odnosno određeni oblici kriminalnog ponašanja koji ne ugrožavaju samo jednu zemlju, već i više njih a često cijelu međunarodnu zajednicu.

10

Takvim se smatraju prije svega krivična djela protiv međunarodnog humanitarnog prava, kao što su genocid, različiti oblici ratnih zločina upravljenih protiv civilnog stanovništva, ranjenika i zarobljenih lica itd. Isto tako, međunarodna zajednica nameće i određene standarde koji trebaju biti ispoštovani kada je u pitanju zaštita istaknutih ljudskih vrijednosti i dobara kakav je npr. čovjekov život, njegove osnovne slobode i prava (tzv. katalog ljudskih prava) kao i neke druge vrijednosti. U novije vrijeme stvari se mijenjaju i u odnosu na neke druge oblike kriminaliteta, naročito onoga koji ne poznaje državne granice, koji je postao izuzetno mobilan i ugrožava gotovo podjednako sve države, ili određena područja, pa je i tu neophodan zajednički pristup u postavljanju strategije borbe protiv takvog kriminaliteta. Tako se sve više nameće jedan zajednički sistem i koncepcija u borbi protiv određenih vidova kriminaliteta, koji je sve više internacionalnog karaktera, kao što je trgovina ljudima iz različitih razloga, a naročito radi prostitucije, zatim korupcija i prevare, različiti vidovi organizovanog kriminaliteta, trgovina narkoticima, različitim vrstama oružja, ekološki kriminalitet, itd. Najteža vrsta kažnjivih radnji su krivična djela, manje teška su prekršaji, a poseban vid kažnjive radnje su prestupi (kod nas doskora bili privredni prestupi). Najvažnije karakteristike krivičnih djela da su ona po pravilu najteže kažnjive radnje za koje su predviđene najteže kazne, njihovi izvršioci u našem pravu (za sada) su samo fizička lica, za njih u posebno uređenom postupku sankcije mogu izricati samo sudovi i najzad ona mogu biti predviđena samo zakonom. Princip pravne određenosti (predviđenosti u zakonu) važi i za prekršaje i prestupe. Međutim, pored ovih kažnjivih radnji, postoji još jedan, dosta specifičan oblik društveno nedopuštenog ponašanja koje nazivamo disciplinskim nepravom, prestupom ili krivicom za koje ne važi princip pravne određenosti i koji se od ostalih kažnjivih radnji razlikuju po mnogim elementima. Međutim, u kriminološkoj literaturi još nema jedinstva shvatanja o tome šta je kriminalitet, ali kako je on centralni elemenat predmeta ove nauke nužno ga je definisati. Pri tome, valja imati u vidu da je nemoguće dati jednu univerzalnu definiciju koja bi važila za sva vremena i područja, kakve pretenzije imaju neki autori. Kao što je već naglašeno postoji veliki broj različitih definicija kriminaliteta i zločina, ali u zavisnosti od njihovog karaktera sve one se mogu sistematizovati u dvije osnovne koje su i najčešće zastupljene u literaturi, a to je zakonska ili pravna i sociološka definicija. a) Pravno definisanje kriminaliteta Ovakvo definisanje kriminaliteta temelji se na normama materijalnog krivičnog zakonodavstva u kojima su statuirana ona ponašanja koja je društvo organizovano u vidu države zabranilo u jednoj ozbiljnoj formi. Stoga je osnovna odrednice ovakvih definicija isticanje da kriminalitet predstavlja kršenje normi važećeg krivičnog zakonodavstva. Ovakve definicije kriminaliteta potiču iz vremena kada odnos između krivičnog prava i kriminologije nije bio jasno i precizno određen i kada se polazilo od stava da predmet kriminologije nije moguće odrediti bez krivičnog prava. Time se kriminalitet isključivo tretira kao krivičnopravna kategorija i ograničava na ona protivpravna ponašanja koja su inkriminisana u normama važećeg krivičnog zakonodavstva. U tom smislu kriminalitet definišu mnogi autori ističući pravnu definiciju kao jedinu moguću i prihvatljivu. Treba ipak naglasiti da se i u okviru ove definicije diferenciraju dva shvatanja, jedno prema kojem se pojam kriminaliteta određuje uže odnosno tretira kao krivičnopravna kategorija i drugo prema kojem se ovaj pojam određuje šire odnosno on obuhvata sve vrste ponašanja koja su sankcionisana u važećem krivičnom zakonodavstvu.

11

Uže ili restriktivno definisanje kriminaliteta često je zastupljeno u literaturi i njegovi sljedbenici su kategorični u tome da predmet kriminologije ne treba proširivati izvan krivičnog prava. Ovakve definicije kriminaliteta imaju svoj osnov u načelu legaliteta klasične škole prema kojem svako krivično djelo mora biti jasno i precizno određeno (lex certa), što isključuje mogućnost arbitriranja u pogledu širine koju zahvata jedno protivpravno ponašanje. Ova koncepcija je najjasnije izražena kod E. Mezgera, koji u definisanju kriminaliteta težište stavlja na njegovu krivičnopravnu stranu i ističe da se zločin može shvatiti na naučno besprijekoran način jedino na krivičnopravnom području, gdje se nalazi njegov stvarni temelj, kao i Sutherlanda koji ističe da nijedno djelo nije zločin ako nije zabranjeno krivičnom normom. Pored navedene uže definicije, postoji i šira (ekstenzivna) pravna definicija kriminaliteta prema kojoj ovaj pojam obuhvata svaku kažnjivu radnju odnosno ponašanje koje je sankcionisano u određenom pravnom sistemu. U tom smislu pod kriminalitetom se podrazumijeva svako protivpravno ponašanje koje je zabranjeno u kaznenom pravu (u širem smislu) i za koje je predviđena kaznena sankcija u važećim propisima. Ako se ima u vidu sistem kažnjivih radnji u našem kaznenom sistemu, moglo bi se reći da se pod pojmom kriminaliteta (odnosno predmeta kriminologije) podrazumijevaju kako krivična djela kao najteže kažnjive radnje, tako i prekršaji odnosno (privredni) prestupi. Premda je pravno definisanje kriminaliteta utemljeno na dosta sigurnim kriterijumima i stoga je preciznije i jasnije od drugih, ipak je ono (naročito njegova uža varijanta) dosta kritikovano kao formalističko i dogmatsko, kao preusko i nedovoljno da objasni kriminalitet. Uz to se naglašava da je pravno definisanje i jednostrano jer ga svodi samo na jednu stranu, na pravni pojam tj. na aktivnosti koje su inkriminisane u pozitivnom zakonu. Osim toga, ovakvo shvatanje koje kriminalitet ograničava samo na nedopuštena ponašanja inkriminisana normama krivičnog prava, u potpunosti zanemaruje socijalnu stranu kriminaliteta a kriminologiju svodi na pomoćnu disciplinu krivičnopravnog karaktera. Pri tome treba imati u vidu i činjenicu da kriminalitet nije statična već dinamična kategorija i stoga se na njega ne može gledati metafizički, već u kontekstu određenog vremena i prostora. Pojedini vidovi kriminaliteta zavise od situacije u kojoj se nalazi određeno društvo, karaktera promjena koje se u njegovom razvoju dešavaju i koje utiču na proces kriminalizacije, kako u kvalitativnom tako i kvantitativnom smislu. Jedna ponašanja koja su ranije bila inkriminisana, u novim, izmijenjenim socijalnoekonomskim uslovima gube svoj kulpabilitet i bivaju dekriminisana, odnosno prevode se u društveno prihvatljiva ponašanja ili u tom smislu njihova nevrijednost postaje krivičnopravno irelevantna. S druge strane, razvojem nauke i tehnike nastaje niz novih ponašanja koja zaslužuju kriminalizaciju, odnosno inkriminisanje, kao što je npr. veliki broj ponašanja kojima se ugrožava i narušava životna sredina, zatim ponašanja u oblasti kompjuterske ili računarske tehnologije, legalizacije novca dobijenog vršenjem krivičnih djela, tzv. "pranje novca", štetna i nedopuštena ponašanja iz oblasti elektronskog piratstva, različiti oblici korupcionih ponašanja, raketerstvo ili iznuđivanje novca, kriminalitet nosilaca vlasti, trgovine ljudima (naročito djecom), trgovina različitim i veoma opasnim (nuklearnim) oružjima itd, itd. b) Sociološko definisanje kriminaliteta Za razliku od pravne definicije kriminaliteta koja je limitirana zakonskim normama koje inkriminišu zabranjena ponašanja na koja se nadovezuje pravna sankcija (kažnjive radnje), sociološka definicija pored kriminaliteta u pravnom smislu ovaj pojam proširuje i na ponašanja koja stricto sensu ne potpadaju pod pojam kriminaliteta. Dakle, ovo shvatanje

12

polazi od stava da je kriminalitet kao društveni fenomen širi i obuhvata sva devijantna i asocijalna ponašanja koja predstavljaju odstupanje od društveno prihvatljivih i postavljenih normi ponašanja. Međutim, treba imati u vidu da sociološko poimanje kriminaliteta nije jedinstveno; ono obuhvata mnoštvo različitih pristupa koji proizilaze iz različitih socioloških koncepcija i teorija kriminaliteta. Prema jednima, pod kriminalitetom se podrazumijevaju ona ponašanja koja predstavljaju odstupanje od moralnih, kulturnih, običajnih i drugih normi koje važe u jednom društvu. Prema drugima, to su ponašanja koja narušavaju fundamentalne interese jedne socijalne grupe, ponašanja koja znače napad na vrijednosti grupe kojoj oni pripadaju. Neki kriminolozi pojam kriminaliteta određuju tako ekstenzivno da njime obuhvataju svako antisocijalno i nepoželjno ponašanje. Iz navedenog jasno proizilazi da se prema sociološkom definisanju, pojam kriminaliteta izuzetno proširuje i obuhvata sva antisocijalna i devijantna ponašanja, kao što su npr. prosjačenje, alkoholizam, prostitucija, narkomanija, skitnja, različiti oblici devijantnog ponašanja mladih i dr. Iako ovakvo proširivanje pojma kriminaliteta predstavlja reakciju na restriktivnost njegovog pravnog definisanja, ipak treba naglasiti da je proširivanje pojma kriminaliteta i na sva druga ponašanja koja predstavljaju kršenje moralnih i kulturnih normi, u još većoj mjeri neprihvatljivo. Prije svega, sociološkim definicijama se mogu uputiti kritike u tom smislu da pojam kriminaliteta definišu posve neodređeno i konfuzno i time ga neprihvatljivo proširuju. Time se otvaraju mogućnosti za neprihvatljivu arbitrernost i nesigurnost u određivanju kriminaliteta. Takvim njegovim poimanjem mogla bi biti obuhvaćena sva čovjekova ponašanja koja predstavljaju odstupanje od prihvatljivih kulturnih i običajnih normi ponašanja. Ipak, ovim se ne bi smio osporavati legitimitet kriminologiji da se bavi i određenim oblicima devijantnog ponašanja, odnosno da se ovim ne uskraćuje pravo kriminologiji da se bavi izučavanjem i drugih oblika asocijalnih ponašanja. Premda, dakle, neposredni predmet njenog izučavanja nisu i druga devijantna ponašanja, kriminologija treba da izučava povezanost ovih oblika asocijalnog ponašanja sa određenim oblicima kriminaliteta. Tako napr. alkoholizam, narkomanija i prostitucija kao antisocijalna ponašanja sama po sebi ne predstavljaju kriminalitet (nisu krivična djela), ali takva ponašanja su često povezana sa vršenjem ponekad veoma teških krivičnih djela, kao što su ubistva, nasilje u porodici i sl. Stoga kriminologija treba da koristi saznanja do kojih dolaze druge (sociološke i medicinske) nauke čiji predmet izučavanja su te pojave, prvenstveno socijalne patologije i sociologije devijantnog ponašanja. Najzad, ne smije se izgubiti iz vida da između pravnog i sociološkog definisanja kriminaliteta postoji međusobna veza, jer je kriminalitet istovremeno i pravna i sociološka kategorija. Stoga je nepotrebno i neprihvatljivo (u kriminološkom smislu) razdvajanje ove dvije dimenzije kriminaliteta, jer su njegov pravni i sociološki pojam odnosno njegova normativna i realna dimenzija, njegova formalna i materijalna komponenta samo dvije strane jedne jedinstvene pojave. Jednostrani pristupi u njegovom određivanju mogu da vode do krajnje apsurdnih i neodrživih rješenja, što posebno može biti izraženo na području političkog kriminaliteta.

13

3. PODJELA KRIMINOLOGIJE 3.1. Kriminalna etiologija Problem uzročnosti (kauzaliteta) je komponenta koja karakteriše sve pojave u prirodnoj i društvenoj stvarnosti i njegovo izvorno mjesto je u oblasti filozofije, jer je uzročnost prvenstveno filozofska kategorija. Etiologija kriminaliteta je jedno od osnovnih područja kriminologije, a kriminalna etiologija jedna je od osnovnih grana ove naučne discipline. Zadatak kriminalne etiologije je izučavanje i utvrđivanje opštih i pojedinačnih uzroka i uslova kriminaliteta kao negativne društvene pojave; pružanje odgovora na pitanje zašto se i kako javlja kriminalitet kao individualna i masovna pojava, zašto i kako se formira ličnost delinkvenata (negativna socijalizacija), koje su to objektivne i subjektivne okolnosti koje determinišu kriminalno ponašanje. Jasno je, dakle, da se u okviru kriminalne etiologije tretira kauzalna strana kriminaliteta koja obuhvata osnovne činioce njegovog javljanja koji se u kriminološkoj literaturi najčešće označavaju kao kriminogeni faktori. Iako je problem etiologije kriminaliteta jedno od centralnih pitanja u kriminologiji kojem je posvećivana izuzetna pažnja, ipak su mnogi problemi iz ove oblasti ostali i dalje nerazjašnjeni. O kauzalnoj strani kriminaliteta, kako po pitanju opštih tako i pojedinačnih uzroka njegovog nastanka, činjena su brojna istraživanja i postoje različita objašnjenja i kriminološke teorije. I pored toga, kauzalna strana ove pojave ostaje i dalje zagonetka i mnoga pitanja koja se u kriminološkoj literaturi i dalje postavljaju, ukazuju na to da kriminalna etiologija i dalje luta i nema pravog odgovora na niz pitanja. Kako npr. objasniti ovaj problem naročito kod nekih vidova kriminaliteta kao što je, s jedne strane, kriminalitet bijelog okovratnika ili kriminalitet blagostanja koji se posebno u novije vrijeme vrši u izuzetno velikom obimu, i s druge strane veoma mali obim kriminaliteta siromašnih, penzionera (starih), izbjeglih i raseljenih lica. Ili kako objasniti činjenicu da zemlje u kojima je kriminologija najrazvijenija (npr. SAD), imaju gotovo najveći porast kriminaliteta, ili npr. fenomen ženskog kriminaliteta koji je neuporedivo manji od kriminaliteta muškaraca, ili izuzetan porast nekih vidova kriminaliteta u novije vrijeme, naročito onog sa elementima nasilja, zatim kriminaliteta mladih ljudi i sl. U vezi sa pitanjem etiologije kriminaliteta, u kriminološkoj teoriji postoje različita shvatanja koja se, prema prirodi faktora koji djeluju na javljanje kriminaliteta, mogu svrstati u dvije osnovne grupe. Prema jednima, uzroci kriminaliteta su egzogenog karaktera i oni proizilaze iz određene društvene strukture, odnosno sociokulturne sredine u kojoj učinilac živi. Navedeno implicira različite faktore kao što su: siromaštvo, nezaposlenost, alkoholizam, uticaj različitih medija, porodica, škola, kulturni konflikti i dr. Prema drugima, uzroci kriminaliteta imaju endogeni karakter i vezani su za samu ličnost učinioca krivičnog djela, njegove psihološke karakteristike koje su povezane sa njegovim kriminalnim ponašanjem. Shvatanja koja u prvi plan ističu ove okolnosti kao osnovne činioce kriminaliteta, u kriminološkoj teoriji su poznate kao antropološke, endokrinološke, prihopatološke, psihološke teorije, zatim teorije inteligencije, teorije neprilagođenosti itd. U okviru ovih shatanja nužno je razjasniti psihološke osnove i manifestacije kriminalnog ponašanja, te kako se odvija proces negativne socijalizacije ili kriminalizacije ličnosti. Isto tako, potrebno je razjasniti kakav uticaj na to imaju određene osobine ličnosti kao što su temperament, odlike karaktera, emocije, težnje, interesi, stavovi, navike, sposobnosti i druga svojstva koja karakterišu ličnost

14

učnioca. U tom smislu interesantno je pitanje zašto određena lica u datim socijalnim uslovima vrše krivična djela, a druga pod tim istim uslovima to ne čine i sl. 3.2. Kriminalna fenomenologija Kriminalna fenomenologija je oblast kriminologije koja se bavi pitanjem pojavnih oblika, sturkture, klasifikacije i dinamike kriminaliteta. Može se reći da zapravo kriminologija i počinje sa kriminalnom fenomenologijom, odnosno deskripcijom pojedinih krivičnih djela. Opisivanje i izučavanje pojedinih oblika krivičnih djela (kriminalna morfologija), načina njihovog izvršenja, ponašanja i načina života učinilaca i tipologije izvršenih krivičnih djela od velikog je značaja ne samo za kriminologiju, već i druge krivičnopravne nauke. Fenomenološkom stranom kriminaliteta najviše su se bavili evropski kriminolozi, koji su isticali da je u izučavanju kriminaliteta neophodno posvetiti posebnu pažnju modalitetima izvršenih krivičnih djela i njihovoj tipologiji. U tom pogledu treba spomenuti poseban doprinos nekih teoretičara kao što su Fojerbah (Feuerbach) koji je prvi monografski analizirao ovaj problem, zatim H. Gross koji je dao sistematiku kriminalne fenomenologije, kao i neki drugi, npr. Seelig, Grassberger, Pinatel itd. Osnovna pitanja kojima se dakle bavi kriminalna fenomenologija mogla bi se svesti na pojavne oblike i strukturu kriminaliteta, zatim pitanje strukturalnih promjena kriminalnog ponašanja, te obim i njegovu dinamiku. Izučavanje pojavnih oblika i strukture krivičnih djela, stvaranje dređenih klasifikacija i tipologija, predstavlja jedno od najznačajnijih fenomenoloških pitanja. Kriminalitet kao veoma heterogena pojava može da se manifestuje u različitim oblicima i tu njegovu dimenziju je neophodno proučavati sa različitih aspekata. U tom smislu ukupan kriminalitet može da se klasifikuje prema zaštitnom objektu odnosno vrijednostima koje ugrožava, pa otuda npr. imovinski, privredni, saobraćajni kriminalitet ili prema nekim drugim objektivno subjektivnim karakteristikama se može dijeliti na nasilnički, profesionalni, organizovani, politički, maloljetnički, te primarni kriminalitet i recidivizam ili povratništvo, kriminalitet žena ili muškaraca i sl. Pored raznovrsnih oblika, u ovom smislu je neophodno proučavanje i regionalne i vremenske rasprostranjenosti kriminaliteta. Sa pojavnim oblicima i strukturom kriminaliteta tijesno je povezano i pitanje obima i njegove dinamike. Dinamika kriminaliteta se manifestuje kroz promjene u obimu i strukturi kriminaliteta na određenom prostoru i u određenom vremenskom periodu. Kao pokazatelji tih promjena služe nam različiti parametri kao što su obim kriminaliteta, promjene u okviru pojedinih grupa i vrsta krivičnih djela, zatim regionalna i vremenska rasprostranjenost, pol, starost ili neke druge karakteristike izvršilaca i krivičnih djela. U tom pogledu se pomoću statistike posmatra da li je kriminalitet npr. u Republici Srpskoj ili Bosni i Hercegovini (ili na užem području) u određenom periodu stagnirao ili je u porastu i koje su tendencije u pitanju. Svakako da je moguće pratiti kako opštu dinamiku ukupnog kriminaliteta, tako i dinamiku pojedinih oblika kriminaliteta prema različitim kriterijima, npr. imovinskog, saobraćajnog, privrednog, ali i nasilničkog, korupcionog, maloljetničkog, kriminaliteta djece, žena, starijih lica, kriminalitet koji se odnosi na krađu intelektualne svojine (naročito elektronsko piratstvo), kriminaliteta bijelog okovratnika itd. Isto tako, moguće je pratiti kretanje i rasprostranjenost kriminaliteta u svjetskim i nacionalnim razmjerama ili na pojedinim područjima, čime se bavi tzv. geografija kriminaliteta, zatim karakteristikama kriminaliteta u gradovima i selima ili pojedinim dijelovima naselja, što je predmet posebne discipline poznate kao ekologija kriminaliteta.

15

Iako se često u kriminološkoj literaturi susrećemo sa stavovima da je kriminalna etiologija najznačajniji i centralni dio kriminologije, ne smije se izgubiti iz vida ni izuzetan značaj fenomenološke dimenzije kriminaliteta kao negativne društvene pojave. Izučavanje pojavnih oblika, obima, strukture i dinamike kriminalnog ponašanja je od višestrukog značaja ne samo za kriminologiju, već i za druge krivičnopravne nauke, prvenstveno kriminalnu politiku, penologiju, kriminalistiku ali i druge. Fenomenološka i etiološka dimenzija kriminaliteta čine dvije strane jedne jedinstvene pojave čija sinteza i istovremeno izučavanje predstavlja uslov za uspješno upoznavanje i predupređenje kriminaliteta kao štetne društvene pojave. 3. 3. Opšta i klinička kriminologija Smatra se da ova podjela potiče od francuskog kriminologa Žana Pinatela (Jeana Pinatela). Prema njemu opšta ili sintetička kriminologija treba da koristi, upoređuje i sistematski izlaže podatke do kojih se dolazi u posebnim ili specijalizovanim kriminologijama. Od posebnih kriminologija navodi kriminalnu biologiju, a posebno se zalaže za kliničku kriminologiju kao primijenjenu nauku, koja se sastoji iz multidisciplinarnog pristupa pojedinačnom kriminalnom slučaju uz pomoć znanja opšte i posebnih kriminologija. Klinička kriminologija je na III Međunarodnom kongresu za kriminologiju održanom u Beogradu 1973. godine označena kao jedan od osnovnih pravaca savremene kriminologije. Može se reći da klinička kriminologija potiče još od Lombroza, koji je kao ljekar prvi ukazao na potrebu izučavanja ličnosti učinioca krivičnog djela, bez koje nije moguće potpuno upoznavanje kriminalnog fenomena. Klinička kriminologija ima za cilj da na bazi pojedinačnih slučajeva i primjenom raznih kliničkih metoda, pruži potpunu sliku o ličnosti prestupnika na osnovu čega će se postaviti dijagnoza i formulisati hipoteza o njegovom budućem ponašanju i utvrditi odgovarajući tretman da bi se spriječilo ponovno vršenje krivičnih djela, odnosno resocijalizacija učinioca. Kliničkoj kriminologiji se upućuju primjedbe da ima jednostran pristup u izučavanju kriminaliteta, jer ga osvjetljava i posmatra samo kroz psihobiološka svojstva ličnosti prestupnika, dok zanemaruje njegovu društvenu dimenziju koja determiniše kako kriminalizaciju ličnosti učinioca tako i njegovog djela. Opšta kriminologija kao enciklopedijska i sintetička nauka izučava kriminalitet kao opštu drušvenu pojavu, koristeći znanja, metode i načela posebnih kriminologija kao što je kriminalna sociologija, psihologija, biologija i dr. Pored istorijskog proučavanja i određivanja osnovnih kriminoloških pojmova i kategorija, opšta kriminologija izučava i osnovne kriminološke pravce i teorije, kao i metode kojima se služi u izučavanju kriminaliteta. Kao takva, ona je čisto teorijska naučna disciplina jer se ne temelji na proučavanju konkretnih slučajeva na osnovu empirijskog materijala, što je čini naukom koja egzistira izvan prostora i vremena, radi čega joj se često prigovara da je apstraktna i da nema naučni karakter. 3. 4. Akademska i primijenjena kriminologija Podjela kriminologije na akademsku (univerzitetsku) i primijenjenu kriminologiju je zanimljiva klasifikacija ove nauke koja potiče od kanadskih kriminologa iz Montreala na čelu sa Denisom Szaboom. Ovakva kriminološka orijentacija nastala je uglavnom kao reakcija na akademsku kriminologiju koja se razvija uglavnom na univerzitetima i zadovoljava intelektualnu radoznalost profesora i istraživača i u tom smislu joj se prigovara da nema sluha

16

za potrebe društva i prakse. Ističe se, naime, da se kriminolozi u izboru predmeta istraživanja rukovode uglavnom sopstvenim interesovanjima, što im svakako umanjuje naučnu validnost i društveni značaj u sprečavanju kriminaliteta. Takva "sterilna" kriminološka istraživanja uglavnom su unidisciplinarnog karaktera i kao takva nemaju velike praktične vrijednosti i ne zadovoljavaju potrebe društva u suzbijanju novih i sve opasnijih vidova kriminaliteta. Ovakva istraživanja su takođe u koliziji sa pojačanim interesom javnosti za suzbijanjem kriminaliteta, na što države odvajaju izuzetna sredstva za pravosuđe i druge subjekte formalne kontrole ove pojave, što često nije u srazmjeri sa povećanjem efikasnosti u kontroli kriminaliteta. Navedeni procesi su doveli do potrebe za traženjem novih i efikasnijih organizacionih formi koje bi omogućile cjelishodniju komunikaciju kriminologa istraživača i ljudi iz pravosuđa koji su kompetentni za ova pitanja, a sve u cilju podizanja efikasnosti u praktičnoj primjeni kriminoloških saznanja. Stoga se u mnogim, naročito zapadnim zemljama, pristupa osnivanju Nacionalnih instituta uglavnom pri Komitetima ili komisijama za reformu krivičnog prava kao stalnim tijelima, što kao organizacioni oblik po Szabou pruža optimalne uslove za realizaciju istraživanja sa aplikativnim karakterom. Navedeni instituti bi imali najširu autonomiju u radu i rukovođenju i u njima bi bili zastupljeni najugledniji kriminolozi i teoretičari krvičnog prava i kompetentni ljudi iz pravosuđa i ministarstva pravde. S druge strane, univerziteti bi trebali biti popunjeni takvim akademskim strukturama kako bi udovoljili potrebama osposobljavanja i naučnog istraživanja kriminaliteta, ali i njegovog suzbijanja i prevencije kao i tretmana delinkvenata. Za ovakve orijentacije od suštinskog su značaja i sve raširenije procjene i uvjerenje (stručne) javnosti da krivično pravosuđe ne ispunjava na zadovoljavajući način svoj osnovni zadatak i da već duže vrijeme funkcionalno ne može da zadovolji društvene potrebe u odnosu na aktuelni kriminalitet. Mnogi ugledni autori takvo stanje označavaju kao krizu kriminalne politike odnosno krizu pravosuđa, što ukazuje da je potrebno naučno preispitivanje vrijednosti (evaluacije) dosadašnjeg djelovanja organa pravosuđa. I stanje u kojem se nalazi naše pravosuđe i nastojanje međunarodne zajednice da ga reorganizuje i pomogne u njegovom funkcionisanju, potvrđuje navedenu konstataciju. Jedno od pitanja primijenjene kriminologije je i stanje (našeg) krivičnog prava i potreba njegove reforme. Fizionomija posebnog dijela sa postojećim repertoarom inkriminacija od kojih su mnoge posve neaktuelne i prevaziđene nameće potrebu njihovog redefinisanja i preoblikovanja. U tom smislu je nužno i otvaranje procesa dekriminalizacije radi izostavljanja ovakvih inkriminacija, ali istovremeno i procesa kriminalizacije kako bi se novim inkriminacijama pokrili novi oblici kriminalnog ponašanja. Međutim, reforma krivičnog zakonodavstva i sistema njegovih inkriminacija nije dovoljna za podizanje nivoa efikasnosti praktične implementacije kriminoloških saznanja. Pored toga, neophodna je i reorganizacija i modernizovanje sudova i drugih segmenata pravosuđa, zatim policije i sistema izvršenja krivičnih sankcija i penitensijarnih institucija, preispitivanje mnogih preventivnih sredstava i dr. Značajno pitanje kojim treba da se bavi aplikativna kriminologija je i pitanje racionalizacije i smanjenja finansijskih izdataka za funkcionisanje sistema krivičnog pravosuđa i drugih struktura kontrole kriminaliteta. Sa povećanjem obima kriminaliteta i broja zatvorenika i enormnim povećanjem navedenih troškova, ovo pitanje postaje veoma aktuelno, prvenstveno u zapadnim zemljama. Na osnovu navedenog može se zaključiti da je osnovna ideja primijenjene kriminologije da saznanja ove nauke posluže kao osnov za konstituisanje jednog efikasnijeg, funkcionalnijeg i racionalnijeg modela zaštite društva od kriminaliteta.

17

Aplikativna kriminologija nailazi na ozbiljne prigovore koji joj se upućuju, naročito od strane tradicionalnih kriminologa koji naglašavaju da ovaj pravac ne omogućuje izgradnju efikasnijeg sistema suzbijanja kriminaliteta, jer zanemaruje utvrđivanje etiološke strane kriminaliteta, što je neophodno za ostvarenje takvog cilja. Stoga je, kao i u drugim naučnim oblastima, potrebno njegovati kako fundamentalna tako i primijenjena istraživanja koja su po svojoj prirodi komplementarna i nužno je njihove rezultate i saznanja sintetizovati. Dakle, samo povezivanjem ovih pravaca moguće je koncipirati efikasnu i racionalnu politiku suzbijanja kriminaliteta i zaštitu društva od kriminalnog ponašanja.

4. METODI KRIMINOLOGIJE U proučavanju svog predmeta kriminologija se koristi naučnim metodama koje su zajedničke svim društvenim naukama, s tim što ih ona prilagođava izučavanju svog predmeta, odnosno izučavanju kriminaliteta u svim njegovim pojavnim oblicima.2 Međutim, pored primjene metoda društvenih nauka u identičnom obliku ali u kombinaciji koja odgovara specifičnostima njenog predmeta, kriminologija je stvorila i svoj vlastiti metodički sistem u kojem je posebno razvijena metoda ispitivanja individualnih slučajeva kriminalnog ponašanja i kriminološka klinička metoda kojima se proučavaju pojedini izvršioci krivičnih djela i njihova ličnost, te metoda prognoziranja kriminalnog ponašanja.3 Tehnike istraživanja i tehnički istraživački postupci koji se koriste u prikupljanju podataka su, uz nešto manje prilagođavanje, takođe preuzeti od drugih društvenih nauka. Pri tome se pojedine tehnike istraživanja, kao što je npr. statistika, koriste više, a neke kao što je npr. eksperiment, manje nego u drugim društvenim naukama. Kriminologija se bavi izučavanjem kriminaliteta koji se manifestuje istovremeno kao pojedinačna pojava i kao masovna pojava. Kao pojedinačna pojava, kriminalitet je vezan za ličnost izvršioca krivičnog djela. Stoga je neophodna primjena adekvatnih metoda za proučavanje pojedinih krivičnih djela i ličnosti njihovih izvršilaca. S druge strane, kriminalitet je i masovna pojava koja je povezana sa socijalnom strukturom kao cjelinom, koja izvire iz nje kao njena zakonita pojava, i koja integriše u sebi na određen način sve pojave pojedinačnog kriminaliteta. Posmatran u kvalitativnom smislu kriminalitet kao masovna pojava se razlikuje od kriminaliteta kao pojedinačne pojave. Stoga je zadatak kriminologije da izučava kriminalitet i kao masovnu društvenu pojavu, da otkrije uzroke i zakonitosti njenog javljanja u datim uslovima života. S obzirom na ovakav dvostruki karakter kriminaliteta u kriminologiji se koriste dvije osnovne metode: metod proučavanja individualnih slučajeva i metod proučavanja kriminaliteta kao masovne pojave. U okviru ovih osnovnih metoda, koriste se razni metodološki postupci i istraživačke tehnike u proučavanju predmeta kriminologije.4 4.1. Metoda izučavanja individualnih slučajeva

2 V. M. Milutinović: Kriminologija, Beograd, 1985., str. 47. 3 V. S. Konstantinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 25. 4 V. R. Mlađenović, Kupčević: Kriminologija, 1977., str. 29.

18

Metoda izučavanja individualnih slučajeva sastoji se u proučavanju pojedinih slučajeva delinkventnog ponašanja i pojedinih izvršilaca krivičnih djela ("case method", "case study", "life history method"). Ovaj metod se primjenjuje onda kada je istraživanje orjentisano prvenstveno u intenzivnom a manje u esktenzivnom smislu i stoga se ograničava na manji broj slučajeva koji su tipični po svom karakteru. S obzirom na činjenicu da polazi od konkretnih slučajeva delinkventnog ponašanja, sa ciljem da se sagledaju svi njegovi elementi, značajnu ulogu ima metod analize i indukcije kao i ekipni rad i interdisciplinarni pristup. Stoga se ovo ispitivanje najčešće vrši u kazneno-popravnim ustanovama, vaspitnim ustanovama ili specijalnim klinikama. Metoda ispitivanja individualnih slučajeva obuhvata sve elemente proučavane ličnosti delinkventa, odnosno sve strane u njegovom razvoju, u rastućem procesu ličnosti ("genetičko proučavanje"), kao i objektivne i subjektivne okolnosti i uslove koji su omogućili izvršenje njegove delinkventne radnje (ispitivanje tzv. situacije djela i delinkventa). 5 Zapravo, pojedinac se podvrgava svestranom ispitivanju i proučavanju koje se odnosi kako na proces razvitka ličnosti tako i na vrijeme izvršenja krivičnog djela. To ispitivanje treba da obuhvati sociološke, psihološke, psihijatrijske i druge relevantne činjenice te da omogući ustanovljavanje jednog registra osnovnih podataka o starosti, polu, zanimanju, mjestu rada, mjestu stanovanja, porodičnom stanju i odnosima u porodici, materijalnom stanju, društvenopolitičkoj pripadnosti, društvenom statusu, stepenu obrazovanja, ranijem kažnjavanju, itd. Pored toga, ovo ispitivanje treba da prikaže osnovne crte ličnosti delinkventa, pobude i motive izvršenja krivičnog djela, uslove koji su pogodovali izvršenji djela, okolnosti pod kojima je djelo izvršeno, podatke o žrtvi krivičnog djela i sve druge elemente koji mogu biti od značajne za kriminološko istraživanje.6 Pored izučavanja pojedinačnih slučajeva u strogom smislu riječi, postoji i zajedničko proučavanje manjih ili većih grupa delinkvenata koje mogu biti određene slučajno ili namjerno. Ovo proučavanje se zasniva na izučavanju pojedinačnih slučajeva iz određene grupe, što znači da se suštinski radi o metodi izučavanja individualnih slučajeva, s tim što se u rezultatima istraživanja daju podaci za cijelu grupu. Takve oblike grupnog proučavanja predstavljaju izučavanja delinkventih grupa u zatvorima i kaznenopopravnim i vaspitnim ustanovama, kao i proučavanja pojedinih bandi, posebno maloljetničkih bandi (studije bandi su posebno raširene u američkoj literaturi). U savremenoj kriminologiji se iz metode proučavanja individualnih slučajeva razvila posebna klinička metoda koja se sastoji u primjeni postupaka prema delinkventnom licu koji su analogni tretmanu na klinici. Radi se u stvari o obliku individualnog ispitivanja ličnosti delinkventa koje se vrši kliničkim putem. Klinička metoda polazi od koncepcije da je delinkventno ponašanje izraz određene biološke i psihičke konstitucije ličnosti. Takva koncepcija, sama po sebi, prejudicira primjenu kliničko-medicinskih metoda na području delinkvencije. Naime, ako se pođe od stanovišta da kriminalno ponašanje izvire iz čovjekove ličnosti, da je ono proizvod njegove konstitucije, u tom slučaju se mora primjenjivati odgovarajuća metodologija u cilju utvrđivanja njegove kriminogeneze koja se može sastojati jedino u kliničko-medicinskom biološkom i psihološkom pristupu i odgovarajućem liječenju delinkventa.7 Klinička metoda se sastoji iz slijedećih faza: medicinsko-psihološko i socijalno ispitivanje, utvrđivanje kriminološke dijagnoze, davanje socijalne prognoze o budućem

5 V. Th. Sellin: Culture Conflict and Crime, str. 47-56. 6 Slično i M. Milutinović, op. cit. str. 54. 7 V. M. Milutinović, op. cit. str. 58.

19

ponašanju delinkventa i davanje prijedloga za penološki tretman učinioca.8 Ovom metodom se ispituju sve strane ličnosti delinkventa: biološka, psihološka, psihijatrijska pa i sociološka. Dakle, pretenzije kliničke metode idu van okvira utvrđivanja medicinski relevantnih osobina ličnosti jer klinička kriminologija obuhvata u svojoj sintezi i društvene faktore kriminaliteta do kojih je došla primjenom ove metode. Klinički metoda ima za cilj otkrivanje i utvrđivanje uzročnih faktora koji djeluju na svaki pojedinačni slučaj različitim dinamizmom pa se stoga njihovo objašnjenje može dati u okviru "sintetičkog kompleksa" koji se postiže kliničkim putem. Zbog otkrivanja različitih dinamizama djelovanja uzročnih faktora u različitim slučajevima ovaj metod se još naziva i dinamičkim metodom. Di Tullio je kod kliničkog istraživanja ukazao na značaj ispitivanja uzroka ponašanja delinkventa na osnovu integralnog samostalnog psihičkog proučavanja ličnosti, koje vrši kliničar po kliničkom kriterijumu i na osnovu sopstvenog kliničkog iskustva.9 Tehnike prikupljanja podataka o kriminalitetu kao individualnoj pojavi su veoma različite i obuhvataju: razgovor, promatranje, psihološku analizu krivičnog djela i načina njegovog izvršenja, psihoanalizu ličnosti, te analizu životnih uslova. Razgovor je takav metodološki postupak koji, pored biografskih podataka o učiniocu, treba da obezbijedi dobijanje podataka na osnovu kojih će se moći saznati odnos učinioca prema određenim problemima, način proživljavanja izvjesnih perioda njegovog života, način doživljavanja određenih događaja iz života i sl. Sve to zahtijeva posebnu stručnost i obučenost ispitivača te uspostavljanje što neposrednijeg kontakta sa ispitanikom u cilju dobijanja tačnih i iscrpnih podataka. Razgovor se može voditi na nekoliko načina: usmjereni razgovor (odvija se po nekoj unaprijed pripremljenoj šemi i često se na pitanja može odgovarati sa da ili ne), neusmjereni razgovor (ne postoji unaprijed primpremljena šema i osoba se pušta da slobodno govori uz povremeno postavljanje podpitanja), upotreba pitanja s ciljem - usmjerena su na neke značajne detalje iz života osobe koju ispitujemo a o kojima ta osoba nerado govori i mikroanamneza kao razgovor pomoću kojeg se pokušava do detalja rasvijetliti neka faza u razvoju ispitanika. Posmatranje obuhvata zapažanje i tumačenje ponašanja neke osobe i njenih reakcija u određenim okolnostima. Često se vrši u toku razgovora sa ispitanikom ali i u drugim prilikama, npr. u sudnici, u kontaktu ispitanika sa drugim saučesnicima ili zatvorenicima i sl. Psihološka analiza krivičnog djela i načina njegovog izvršenja je metodološki postupak koji se zasniva na shvatanju da se unutrašnja struktura čovjekove ličnosti može upoznati preko njegovih postupaka i ponašanja. Tako npr. pobude i motivi izvršenja krivičnog djela, način i priroda izvršenog krivičnog djela, okolnosti pod kojima je izvršeno, držanje učinioca poslije izvršenja djela itd. mogu da otkriju pojedine crte ličnosti učinioca. Psihoanaliza ličnosti se najčešće primjenjuje kod kliničkog metoda, a vrši se pomoću raznih testova koje možemo svrstati u dvije osnovne grupe: testovi kojima se mjere određena svojstva ličnosti (testovi svojstva) i testovi koji prikazuju ličnost u cjelini (testovi ličnosti). U okviru testova svojstva najviše se primjenjuju testovi inteligencije kojima se mjeri sposobnost ličnosti da se snađe u novoj i do tada nepoznatoj životnoj situaciji. Najpoznatiji su VekslerBelvi test (Wechsler-Bellevue) za individualno ispitivanje i Ravenove matrice i Armi-beta test za grupno testiranje. Najpoznatiji testovi ličnosti su tzv. projektivni testovi pomoću kojih ispitivana osoba, dajući svoj sud i mišljenje o nečemu, zapravo prikazuje svoju ličnost. Najčešći projektivni testovi su tzv. Roršahov strukturalni test i TAT, američki tematički test. Pomoću ovih testova se vrši psihološka analiza ličnosti i utvrđuje psihičko stanje delinkventa. 8 V. R. Kupčević, Mlađenović, op. cit. str. 30. 9 V. M. Milutinović, op. cit. str. 59.

20

Naprijed navedeni istraživački postupci omogućavaju mediko-psihološko ispitivanje ličnosti. Međutim, da bi se dobila kompletna slika o ličnosti učinioca krivičnog djela, neophodno je izvršiti ispitivanje ličnosti i sa socijalnog aspekta. U tu svrhu se koristi analiza životnih uslova, tj. proučavanje socijalnih uslova života, koju nazivamo i subjektivnoobjektivna anamneza. Analiza socijalnih uslova života treba da obuhvati proučavanje životnog istorijata ličnosti, proučavanje objektivnih i subjektivnih uslova života, kao i reagovanje ličnosti na te uslove. Pri upoznavanju životnog istorijata ličnosti, potrebno je za svaku fazu u njegovom razvoju (npr. za predškolsko doba., za doba puberteta, za zrelo doba itd.) upoznati objektivne uslove života, kao što su: zdravstveno stanje ispitanika, porodična sredina, ekonomsko i socijalno stanje porodice, problemi u porodici, međusobne odnose članova porodice, učenje i rad ispitanika, korištenje slobodnog vremena, raniju osuđivanost i sl. Analiza životnih uslova se odnosi i na ispitivanje okoline, tj. porodične i radne ili školske sredine, u kojoj ličnost živi u datom momentu. Upotrebom navedenih tehnika istraživanja ili metodoloških postupaka postiže se svestrano proučavanje ličnosti sa raznih aspekata: biološkog, psihološkog, psihijatrijskog i socijalnog. Sve rezultate navedenih istaživanja neophodno je objediniti, odnosno potrebno je izvršiti sintezu pojedinih ocjena i nalaza raznih stručnjaka. Takva sintetička ocjena ličnosti naziva se kriminološka ekspertiza a obavljaju je svi stručnjaci koji su učestvovali u ispitivanju ličnosti na zajedničkom sastanku. Primjena metode proučavanja individualnih slučajeva i kliničke metode je korisna i opravdana jer omogućava upoznavanje ličnosti delinkventa što je izuzetno značajno za pravilnu individualizaciju krivičnih sankcija i određivanje penološkog tretmana učinioca. Njima se u najvećoj mjeri mogu otkriti neposredni uzroci delinkventnog ponašanja u svakom konkretnom slučaju. Klinička metoda doprinosi otkrivanju endogenih uzroka, dakle onih koji se nalaze u samoj ličnosti, kao i pojedina bolesna stanja učinioca (psihoze, psihopatije i druga odstupanja od normalnog psihičkog stanja) tako da se pomoću nje može utvrditi "opasno stanje" delinkventa i predložiti najefikasnije mjere za njegovo odstranjivanje. Pored toga, sintetička ocjena ličnosti služi i u prognostičke svrhe, tj. u cilju prognoziranja budućeg ponašanja delinkventa. 4.2. Metoda izučavanja kriminaliteta kao masovne pojave Proučavanje kriminaliteta kao pojedinačnog slučaja predstavlja samo prvu fazu u istraživanju kriminalnog fenomena nakon čega slijedi druga faza, tj. proučavanje kriminaliteta kao masovne pojave. Izučavanje kriminaliteta kao masovne pojave koristi se prvenstveno za naučno-istraživački rad, posebno za otkrivanja uzroka kriminaliteta, obima, strukture i kretanja kriminaliteta. Kriminalitet kao masovna pojava je prije svega društvena pojava, tako da se za njegovo istraživanje koriste metode i tehnike kao i za izučavanje drugih društvenih pojava, s tim što se one prilagođavaju specifičnostima kriminalnog fenomena. Sam postupak naučnog saznanja kriminaliteta kao masovne pojave ostvaruje se kroz nekoliko faza: određivanje predmeta i cilja istraživanja, postavljanje hipoteze, prikupljanje podataka, analiza i sinteza.10 Određivanje predmeta i cilja istraživanja pretpostavlja tačno određivanje pojave koja će se proučavati i onoga što se želi postići proučavanjem date pojave.

10 V. R. Mlađenović,Kupčević, op. cit. str. 37.

21

Postavljanje hipoteze je utvrđivanje polaznih pretpostavki istraživanja. Npr. predmet istraživanja je kretanje kriminaliteta na određenom području. Hipoteza je da je došlo do povećanja kriminaliteta u posmatranom periodu u odnosu na raniji period. Istraživanje treba da potvrdi ili ospori postavljenu hipotezu. Najznačajnija faza u izučavanju kriminaliteta kao masovne pojave jeste faza prikupljanja podataka u kojoj se primjenjuju različite tehnike istraživanja, a posebno posmatranje, eksperiment, upoređivanje i ispitivanje. Posmatranje je takav istraživački postupak kojim se prikupljaju činjenice o stvarnom stanju i toku izvršenja krivičnog djela, a može biti neposredno i posredno. Neposrednim posmatranjem prikupljaju se činjenice o svim značajnim elementima izvršenih krivičnih djela koji se mogu odnositi na spoljno područje zbivanja, npr. vrijeme i mjesto izvršenja djela, povod izvršenja, podatke o žrtvi, sredstva izvršenja, saučesništvo i dr. ili na ličnost delinkventa, npr. karakterne crte, temperament, motiv, pobude, obrazovanje, podaci o porodici itd. Kod neposrednog posmatranja istraživač se mora truditi da svojim prisustvom ne remeti normalni tok zbivanja u okviru pojave. Ono se naziva i posmatranje sa učestvovanjem jer posmatrač faktički učestvuje u posmatranoj pojavi. Poznati su slučajevi neposrednog posmatranja maloljetničkih bandi. Posredno posmatranje se češće primjenjuje a vrši se tako što se podaci prikupljaju iz kaznenih evidencija, sudskih dosijea, dnevne štampe, dnevnika, autobiografija i memoara kriminalaca. Najtačniji podaci se dobijaju iz zvaničnih evidencija. Eksperiment je vrsta posebnog posmatranja koje se vrši na osnovu vještačkog izazivanja pojave. U kriminološkim istraživanjima primjena eksperimenta nije preporučljiva jer je kriminalitet društveno opasna pojava te ga nije cjelishodno vještački izazivati. Eksperiment se ipak upotrebljava u penološkoj oblasti u procesu resocijalizacije i readaptacije osuđenih lica u kaznenopopravnim ustanovama i vaspitnim ustanovama, jer je u zatvorskoj sredini moguće na vještački način mijenjati sadržaj postupanja sa osuđenicima te pratiti uticaj tih promjena na proces resocijalizacije. Upoređivanje je slično eksperimentu jer se njime vrši upoređivanje različitih pojava delinkventnog ponašanja s obzirom na geografska područja, vremenske razmake, objekte napada, grupe i vrste krivičnih djela, itd. Time se utvrđuju veze između raznih pojava ili elemenata iste pojave u raznim vremenskim fazama njenog javljanja. Jedan od oblika upoređivanja koji se naročito koristi u kriminološkim istraživanjima jeste korištenje kontrolnih grupa. Ono se sastoji u tome što se pored delinkventne grupe koja se želi proučavati formira i grupa nedelinkvenata, tj. kontrolna grupa, a zatim se posmatranjem i upoređivanjem ovih dviju grupa utvrđuju razlike između delinkvenata i nedelinkvenata, određena svojstva delinkvenata, uticaj nekih uzroka na vršenje krivičnih djela itd. Pri formiranju kontrolnih grupa mora se voditi računa o tome da pripadnici obe grupe imaju slične sociološke i biopsihološke karakteristike, odnosno da potiču iz iste socijalne sredine, da imaju ista ili slična fizička i psihička svojstva, uzrast, obrazovanje i sl. Ispitivanje je takva tehnika istraživanja kojom se prikupljanje činjenica o posmatranoj pojavi vrši putem intervjuisanja koje može biti pismeno i usmeno. Usmeni intervju se provodi u formi slobodnog razgovora, a pismeni intervju se vrši pomoću pismenog upitnika ili ankete, koji sadrže određena pitanja na koja ispitivana osoba treba da odgovori. Kao intervjuisano lice se najčešće pojavljuje izvršilac krivičnog djela, odnosno zatvorenik, ali to može biti i druga osoba koja raspolaže potrebnim podacima. S obzirom na činjenicu da je zatvorska populacija veoma nepovjerljiva zadatak ispitivača jeste da sa ispitivanim licem uspostavi kontakt na bazi što većeg povjerenja. U tom smislu se osuđeno lice mora upoznati sa svrhom istraživanja, zatim mu se mora predočiti činjenica da se dobijeni podaci koriste isključivo u naučne svrhe te da se neće koristiti u druge svrhe, da istraživanje nema veze sa zatvorskom administracijom i režimom izdržavanja kazne, te da će njegovi iskazi ostati u strogoj tajnosti. Međutim, i pored svih ovih prethodnih napomena datih ispitivanom licu, vjerodostojnost podataka dobijenih putem ankete ili intervjua se mora provjeriti uvidom u sudske spise, osuđenička dosijea i druge izvore.

22

Poslednja faza ispitivanja kriminaliteta kao masovne pojave jeste sređivanje podataka, njihova analiza i izvlačenje zaključaka. Time se utvrđuje da li je postavljena hipoteza potvrđena ili ne, a na osnovu zaključaka se obično formulišu određeni prijedlozi i preporuke za smanjenje ili uklanjanje ispitivane pojave. 4. 3. Statistički metod U proučavanju kriminaliteta kao masovne pojave kriminologija se koristi raznim statističkim metodama. Njihovom primjenom se mogu obraditi svi raspoloživi statistički podaci o kriminalitetu i na osnovu toga predvidjeti tendencije kretanja - opadanje, stagnacija i porast pojedinih oblika i vrsta delinkvencije u određenom periodu. Međutim, u proučavanju značaja i uloge statistike i njenih metoda u kriminologiji mora se praviti razlika između vođenja statističke evidencije kriminaliteta i primjene statističkih metoda prilikom prikupljanja i statističkog objašnjavanja i analize tih podataka. Naime, sam termin "statistika kriminaliteta" upotrebljava se u dvostrukom značenju: kao naučna metoda i kao skup činjenica o kriminalitetu jedne zemlje ili jednog njenog područja (broj krivičnih djela, broj osuđenih lica, broj lica u kaznenopopravnoj ili vaspitnoj ustanovi, i sl.). Statistička evidencija kriminaliteta predstavlja zbir činjenica, odnosno podataka o kriminalitetu koju vode određeni državni organi. U našoj zemlji su to organi unutrašnjih poslova, javna tužilaštva i sudovi. U tom smislu možemo govoriti o statistici kriminaliteta organa unutrašnjih poslova, statistici javnih tužilaštava i sudskoj statistici kriminaliteta. Pored ovih statistika koje vode pojedine zemlje, postoje i međunarodne statistike kriminaliteta koje se vode odvojeno za pojedine države i koje omogućavaju uporedno istraživanje i analize kretanja kriminaliteta u raznim zemljama. Međutim, mora se imati u vidu da postoje određene razlike u nacionalnim zakonodavstvima, odnosno u zakonskim definicijama i strukturi inkriminisanih ponašanja pojedinih zemalja, zatim u sistemu kažnjavanja i statističkim metodama prikupljanja ovih podataka, što može imati uticaja na tačnost izvršenog upoređivanja. Statistika unutrašnjih poslova sadrži podatke o svim podnesenim prijavama i svim krivičnim djelima za koja se na bilo koji način sazna. Nedostatak ove statistike jeste u tome što sva prijavljenja ponašanja ne moraju imati karakter krivičnih djela tako da se za neka od njih i ne pokrene krivični postupak pred sudom, a s druge strane ova statistika ne obuhvata krivična djela koja se gone po privatnoj tužbi. Statistika javnih tužilaštava sadrži podatke o svim krivičnim djelima za koja je pokrenut krivični postupak. Kvantitativno se razlikuje od prethodne evidencije kriminaliteta jer se određeni broj krivičnih prijava odbaci. Međutim ni ova evidencija ne daje tačne podatke o kriminalitetu jer se pojedini sudski postupci završe odbijajućom ili oslobađajućom presudom. Sudska statistika obuhvata sva ona krivična djela čiji izvršioci su osuđeni. Dakle, ona evidentira samo ona djela koja su u sudskom postupku utvrđena kao krivična djela. To je tzv. sudski utvrđeni kriminalitet, koji predstavlja broj pravnosnažno osuđenih osoba i osoba kojima je izrečena vaspitna mjera, kao i sva krivična djela koja su počinila navedena lica. Zbog toga se sudska statistika uzima kao osnov praćenja kretanja kriminaliteta i za kriminološka istraživanja. Nijedna od navedenih statističkih evidencija kriminaliteta nam ne daje apsolutno tačne i pouzdane podatke o broju izvršenih krivičnih djela i njihovim izvršiocima. One nisu tačne ni u pogledu vremena izvršenja krivičnog djela, jer se događa da se krivična djela ne evidentiraju u onoj godini kad su izvršena već kasnije u godini u kojoj su presuđena. Isto tako, jedan broj izvršenih krivičnih djela ostaje neobuhvaćen statističkom evidencijom. To su krivična djela

23

koja nisu otkrivena ili je učinilac ostao nepoznat. S tim u vezi još je Kvetelet (Quntelet) koji se smatra osnivačem kriminalne statistike, isticao da evidencijama zvaničnih organa izmiču neka djela, pa je sav kriminalitet podijelio na: poznata djela čiji su učinioci otkriveni, registrovana djela čije izvršioce ne poznajemo i za zvanične organe potpuno nepoznat kriminalitet. Slično je postupao i Enriko Feri praveći razliku između kriminaliteta koji je poznat sudu, kriminaliteta poznatog policiji i stvarnog kriminaliteta. Taj obim kriminaliteta koji ostaje nepoznat naziva se u kriminološkoj literaturi "tamna brojka kriminaliteta". Prvu studiju o tamnom broju kriminaliteta je napisao Japanac Oba 1908. godine, označavajući ovim pojmom broj izvršenih krivičnih djela koji nije poznat javnim vlastima. Sada se pod pojmom tamna brojka kriminaliteta podrazumijeva odnos između statistički evidentiranog kriminaliteta i stvarnog kriminaliteta koji se izražava relativnim brojem, npr. 1:10. Veličinu tamnog broja ne možemo tačno utvrditi već samo pretpostaviti. On može da varira u zavisnosti od vrste kriminaliteta, odnosno vrste krivičnih djela i njihovih izvršilaca. Smatra se da je tamna brojka kriminaliteta posebno visoka kada je u pitanju maloljetnički kriminalitet i kriminalitet koji vrše profesionalni kriminalci, kao i kod privrednog kriminaliteta. S druge strane, veličina tamne brojke kriminaliteta zavisi i od sklonosti građana da prijavljuju krivična djela, o spretnosti organa gonjenja u otkrivanju krivičnih djela, o spretnosti učinioca i sl. S tim u vezi tamna brojka kriminaliteta je viša kod krivičnog djela nedozvoljenog pobačaja, nekih seksualnih delikata, ucjena i iznuda a manja kod ubistva, teške tjelesne povrede, teške krađe i sl. Prema mišljenju H. Levy-Bruhla tamna brojka kriminaliteta ima svoju strukturu, odnosno ona sadrži uglavnom tri grupe krivičnih djela: savršene zločine, poznata djela koja ne daju povoda za vođenje krivičnog postupka, i djela tzv. bjelog okovratnika. Krivična djela iz prve grupe je veoma teško otkriti jer su izvršena pod povoljnim uslovima, veoma spretno i bez vidljivih tragova. Međutim, takva krivična djela su rijetka i ne predstavljaju problem u opštoj statistici kriminaliteta. Druga grupa krivičnih djela se javlja uglavnom u selima gdje ih u velikoj mjeri prikriva seoska solidarnost pa ih je teško sudski dokazati što često dovodi do odustajanja od njihovog gonjenja. Najveći dio tamne brojke predstavlja kriminalitet bjelog okovratnika, tj. kriminalitet imućnih slojeva društva koji se kriju iza finansijske i političke moći. Pored tamne brojke kriminaliteta postoji i brojka pretjerivanja kriminaliteta koja takođe čini statistike kriminaliteta nedovoljno tačnim na svim nivoima informisanja. Brojka pretjerivanja se odnosi na one aktivnosti koje se prikazuju kao krivična djela a to u stvari nisu. Ukoliko se podaci odnose na djela koja zaista nisu delikti riječ je o potpunom pretjerivanju za razliku od nepotpunog pretjerivanja koje obuhvata djela kojima se daje veća težina od one koju zaista imaju.11 Prilikom izučavanja kriminaliteta kao masovne pojave upotrebljavaju se različite statističke metode, kao što su zakon vjerovatnoće, srednja vrijednost, metoda korelacije, metoda uzoraka i sl. Ovim metode služe za prikupljanje podataka i njihovu obradu a ne za naučno objašnjenje kriminaliteta. To znači da se na osnovu primjene ovih metoda ne može govoriti o uzročnosti delinkventnog ponašanja, suštini kriminaliteta ili o unutrašnjim kauzalnim vezama i odnosima između pojedinih pojava i kriminaliteta. Rezultate statističkih istraživanja uvijek treba provjeriti primjenom nekih drugih metoda, jer su pojedini kriminolozi, na osnovu statističke analize prikupljenih podataka o proučavanju uzroka kriminaliteta, došli do potpuno različitih pa i suprotnih zaključaka (npr. o odnosu između kriminaliteta i nepismenosti, odnosno obrazovanja). Iz toga proizilazi da se statistički metod može koristiti samo kao pomoćni metod u proučavanju kriminaliteta kao masovne pojave, a nikako kao jedini i isključivi metod. 11 Slično i M. Milutinović, op. cit. str. 73.

24

Primjenom ovih metoda dolazi se do podataka o određenim vrijednostima značajnim za praćenje kretanja kriminaliteta i komparativna istraživanja. Riječ je o apsolutnoj velični kriminaliteta i o relativnoj veličini kriminaliteta. Pod apsolutnom veličinom kriminaliteta podrazumijeva se ukupan broj počinjenih krivičnih djela na određenom prostoru i u određenom vremenu. Relativnu veličinu kriminaliteta predstavlja odnos između apsolutne veličine i broja stanovnika, odnosno to je broj koji nam pokazuje koliko krivičnih djela otpada na određenu jedinicu stanovništva (kao jedinica stanovništva obično se uzima 100.000 krivično sposobnih stanovnika). U literaturi se naziva i "kvota kriminaliteta", a izračunava se za određeni vremenski period, najčešće godišnje, pri čemu se pravi razlika između muškog i ženskog stanovništva, između pojedinih starosnih grupa delinkvenata, pojedinih vrsta i grupa krivičnih djela itd. Da bi se utvrdila učestalost vršenja krivičnih djela na određenom području, izračunava se "gustoća kriminaliteta". Gustoća kriminaliteta nam pokazuje vremenski razmak vršenja pojedinih krivičnih djela s obzirom na jedinicu stanovništva (obično 100.000 stanovnika). Podatke za izračunavanje ovih vrijednosti daje sudska statistika kriminaliteta jer se ona smatra najpouzdanijom. Međutim, zbog postojanja tamne brojke kriminaliteta, ni podaci sudske statistike nisu pouzdani, zbog čega nam ni kvota i gustina kriminaliteta ne daju vjernu sliku o rasprostranjenosti i učestalosti kriminaliteta.

5. ODNOS KRIMINOLOGIJE SA DRUGIM NAUKAMA Da bi se tačnije i potpunije shvatio pojam i suština kriminologije, potrebno je odrediti njen odnos prema drugim naučnim disciplinama koje se isto tako bave kriminalitetom. Stoga između kriminologije i tih nauka nužno postoje određeni odnosi međusobne povezanosti i uslovljenosti i stoga je potrebno njihovo međusobno razgraničenje. 5.1. Kriminologija i krivično pravo U današnjoj krivičnopravnoj doktrini ne postoji dilema da kriminologija i krivično pravo predstavljaju dvije posebne discipline, dva posebna sistema naučnih znanja. I jedna i druga disciplina se na svoj način bave problemom kriminaliteta, odnosno krivičnog djela i cilj i jedne i druge nauke je njegova kontrola i suzbijanje. Obje discipline dakle povezuje predmet i cilj, tj. kriminalitet i njegovo suzbijanje. To se može reći naročito za njihov cilj, jer se predmet donekle razlikuje, dok ih sredstva i metode posve odvajaju. Prema tome, kriminologija i krivično pravo stoje u odnosu međuzavisnosti. Krivično pravo je sistem zakonskih propisa kojima se određena ponašanja ljudi kvalifikuju kao krivična djela i utvrđuju uslovi za primjenu kazni i drugih krivičnih sankcija prema učiniocima takvih krivičnih djela. Nauka krivičnog prava osnovnim kategorijama krivičnog prava pristupa sa pravnog, normativnog stanovišta i limitirana je pozitivnopravnim odredbama krivičnog zakonodavstva, ne upuštajući se u analize i ocjene da li su takve odredbe i inkriminacije opravdane i sa sociološkog i kriminološkog stanovišta. Ta druga, društvena i sociološka strana je predmet izučavanja kriminologije, jer ona daje odgovore vezane za etiološke i fenomenološke probleme kriminaliteta. Ona svojim rezultatima daje krivičnom pravu nova saznanja o uzrocima, pojavnim oblicima, trendovima i djelotvornosti

25

krivičnih sankcija, što svakako doprinosi izgradnji krivičnog prava. Dovoljno je u tom smislu navesti rezultate istraživanja na području maloljetničke delinkvencije ili recidivizma koji su imali znatnog odraza u koncipiranju odgovarajućih ustanova opšteg dijela krivičnog prava. Krivičnopravni status pojedinih kategorija delinkvenata u savremenom krivičnom pravu, kao što su npr. maloljetnici, povratnici, neuračunljivi i bitno smanjeno uračunljivi učinioci, rezultat je kriminoloških istraživanja ličnosti pojedinih tipova delinkvenata i oblika kriminaliteta. Isto tako, kriminološka istraživanja nekih posebnih vidova kriminalilteta (npr. ekološkog, mnogih vidova organizovanog kriminaliteta, uloge i pozicije žrtve krivičnog djela i dr.) su imala izuzetnog uticaja i na oblikovanje i fizionomiju posebnog dijela modernog krivičnog zakonodavstva i njegovog sistema inkriminacija. Prema tome, bez kriminologije teško bi se mogao ostvariti progres krivičnog prava, proces osavremenjavanja njegovih opštih ustanova i sistem inkriminacija. Sve navedeno govori da između krivičnog prava i kriminologije postoji tijesna međusobna povezanost i uslovljenost. Da bi krivično djelo kao kompleksan i vešedimenzionalan fenomen valjano objasnila, nauka krivičnog prava nužno je upućena na naučna dostignuća kriminologije u proučavanju krivičnih djela i njihovih učinilaca. Ova opet pri tome mora da koristi saznanja sociologije, biologije, medicine i drugih društvenih i prirodnih nauka koje pružaju nove sadržaje i metode neophodne za upoznavanje fenomena kriminaliteta. Iako je u početku dosta lutala, danas kriminologija u priličnoj mjeri koristi saznanja navedenih disciplina. To se posebno odnosi na ona saznanja koja se odnose na ličnost učinioca krivičnog djela, kao centralnu tačku kriminalnog fenomena koja predstavlja najveću zagonetku zbog složenosti unutrašnjih mehanizama koji generišu vršenje krivičnih djela. Danas se već u okviru opšte psihologije razvija posebna disciplina tzv. sudska psihologija koja se bavi duševnim i psihičkim osobinama zločinaca. Pored ove, uz kriminologiju se kao njen sastavni dio razvija i kriminalna psihologija kao samostalna disciplina. Razvoju ovih disciplina kod nas značajan doprinos je dao prof. Mihajlo Aćimović. Nauka krivičnog prava se u određenoj mjeri, neposredno ili preko kriminologije, mora koristiti tim novim saznanjima. Stoga mnogi s razlogom tvrde da je kriminologija most između krivičnog prava i sociologije odnosno drugih disciplina koje se bave kriminalitetom. Isto tako, kriminologija u proučavanju kriminaliteta zavisi od krivičnog prava, odnosno strukture i pojavnih oblika kriminaliteta kako je on određen u važećem krivičnom zakonodavstvu. U tom smislu pozitivno krivično zakonodavstvo i krivično pravo determinišu predmet kriminologije, pa se može reći da kriminologija u krivičnom pravu nalazi osnovni i najznačajniji dio predmeta svog izučavanja. Iz svega navedenog se može zaključiti da su krivično pravo i kriminologija dvije autonomne naučne discipline sa srodnim predmetom i ciljem izučavanja, koje su komplementarne jer jedna drugu obogaćuju i dopunjuju u zajedničkom predmetu izučavanja. 5. 2. Kriminologija i kriminalna politika Kriminalna politika ili politika suzbijanja kriminaliteta (ova dva naziva se koriste uglavnom kao sinonimi, ali je ovaj drugi adekvatniji) u najopštijem smislu može se definisati kao ukupnost svih oblika društvene reakcije usmjerene na kriminalitet. Ona obuhvata kako izučavanje opšte strategije borbe protiv kriminaliteta, tako i pojedinačne mjere i sredstva kojima se društvo štiti od ove pojave. Pri tome se uobičajeno prave razlike između kriminalne politke kao praktične djelatnosti i kriminalne politike kao nauke. Kao praktična disciplina ona podrazumijeva organizovanu, koordiniranu i sistematsku djelatnost usmjerenu na suzbijanje kriminaliteta, a kao naučna disciplina ona predstavlja kritičko preispitivanje,

26

vrednovanje i usavršavanje krivičnog krivičnog prava kao i drugih sredstava za suzbijanje kriminaliteta. Iako začeci racionalne kriminalne politike postoje još kod prosvjetitelja u djelima Monteskjea, Bekarija i Bentama, tek Anselm Fojerbah početkom 19. vijeka postavlja temelje kriminalnoj politici i od tada i sam termin "kriminalna politika" postaje opšteprihvaćen. Međutim, tek krajem 19. vijeka, zahvaljujući najviše F. v. Listu, iako i dalje u okvirima krivičnog prava, kriminalna politika kao nauka koja treba da postavi osnovne principe za kritičku procjenu i usavršavanje važećeg krivičnog prava, dobija svoje pravo mjesto. Ipak kriminalna politika u širem smislu, odnosno ono što nazivamo politikom suzbijanja kriminaliteta, kao naučna disciplina nastaje i razvija se početkom 20. vijeka, u čemu poseban doprinos ima italijanska pozitivna škola, a naročito pokret društvene odbrane koji nastaje nakon Drugog svjetskog rata. Ako se ima u vidu pojam i funkcija kriminalne politike i kriminologije, jasno je da se radi o naučnim disciplinama koje su međusobno povezane. Politika suzbijanja kriminaliteta, bilo kao praktična djelatnosti ili kao naučna disciplina, teško da bi mogla da egzistira bez njenog oslanjanja, kako na nauku krivičnog prava, tako i na kriminologiju. To posebno vrijedi za etiologiju kao dio kriminologije koja kriminalnoj politici pruža neophodna saznanja o uzrocima i uslovima koji dovode do kriminaliteta, što je značajno za iznalaženje adekvatnih sredstava i načina suzbijanja kriminaliteta. Za politiku suzbijanja kriminaliteta, značajna su i fenomenološka proučavanja obima, strukture i dinamike kriminaliteta. Prema tome, rezultati empirijskih kriminoloških istraživanja predstavljaju polazište i osnov za ostvarivanje zadataka i funkcija kriminalne politike. Treba ipak naglasiti da odnos ove dvije discipline u novije vrijeme nije tako jasan i njihovo odvajanje nije tako jednostavno. Ovo se izražava posebno u novije vrijeme (od 60-tih godina 20. vijeka) kada se u kriminologiji javljaju novi pravci kao što su radikalna i kritička kriminologija, interakcionizam, kao i abolicionizam koji teži ukidanju krivičnog prava kao sredstva u borbi protiv kriminaliteta. Kako ovi pravci u velikoj mjeri sadrže i kriminalnopolitička vrednovanja i sami po sebi predstavljaju kriminalnopolitičke pravce, teško je razgraničiti područje izučavanja kriminologije i kriminalne politike. Ovi novi kriminološki pravci koji se u velikoj mjeri bave kriminalnom politikom (često se nazivaju i "novom kriminologijom") dovode do miješanja i ukrštanja ovih disciplina. Takve orijentacije u kriminologiji koje posežu u polje izučavanja kriminalne politike nagnale su mnoge da dovode u pitanje samostalnost kriminalne politike. Treba reći da i pored toga ima uatora koji smataju da kriminalna politika, uz krivično pravo i kriminologiju, čini jednu od tri osnovne krivičnopravne nauke, ali i onih koji smatraju da je u sistemu krivičnopravnih nauka uopšte nema. Ipak se čini najprihvatljivijim gledište prema kojem je kriminalna politika autonomna disciplina čije je mjesto negdje između kriminologije i krivičnog prava. 5. 3. Kriminologija i penologija Između kriminologije i penologije postoji tijesna povezanost, radi čega su i danas prisutna shvatanja da je penologija samo sastavni dio kriminologije. U savremenoj kriminološkoj literaturi ipak je preovlađujuće shvatanje da je penologija samostalna i posebna naučna disciplina koja izučava načine izvršenja kazni i drugih zakonom propisanih krivičnih sankcija sa gledišta njihove efikasnosti u suzbijanju kriminaliteta. U tom smislu, penologija podvrgava analizi svaku krivičnu sankciju, nastojeći da iznađe one oblike postupanja prema

27

osuđenicima koji bi bili najcjelishodniji. Zbog toga se često ističe da je predmet izučavanja penologije tretman i prevaspitanje osuđenih lica. Svakako da je najvažniji dio penologije onaj koji se odnosi na izvršenja kazni lišenja slobode, jer već dva vijeka ova kazna dominira u kaznenim sistemima svih država, pa se stoga često označava kao penitensijarna nauka (nauka o zatvorima). U ovoj oblasti penologija je svakako dala najveće rezultate i doprinijela da se ranije nečovječno postupanje prema osuđenicima zamijeni mnogo humanijim. Shvatanja koja se zastupaju u penologiji najvećim dijelom su izraz opštih kriminalnopolitičkih i kriminoloških koncepcija o suzbijanju kriminaliteta. Otuda tijesna povezanost penologije sa krivičnim disciplinama, a posebno sa kriminologijom Međusobna povezanost ove dvije discipline ogleda se prvenstveno u području etiološke i penološke problematike. Teorijska kriminološka saznanja o uzrocima određenog krivičnog djela i ličnosti njegovog učinioca su od izuzetnog značaja u procesu resocijalizacije učinilaca krivičnih djela. Od toga u najvećoj mjeri zavisi postavljanje odgovarajućeg tretmana i uspjeh u izvršenju kazni ili drugih krivičnih sankcija, odnosno u prevaspitanju delinkvenata. Isto tako i fenomenološka saznanja o kriminalitetu određenih kategorija delinkvenata predstavljaju dragocjena usmjeravajuća saznanja u postupanju sa osuđenim licima u procesu izvršenja krivičnih sankcija. S druge strane, penologija kroz praktičnu primjenu krivičnih sankcija daje kriminologiji uvid u ispravnost i pouzdanost određenih kriminoloških stavova, odnosno predstavlja najsigurniju provjeru tih stavova. Sve to potvrđuje stav da su penologija i kriminologija povezane i da predstavljaju komplementarne discipline, ali da pri tome penologija zadržava svoju relativnu autonomnost u sistemu krivičih nauka. 5. 4. Kriminologija i kriminalistika Kriminalistika je nauka koja proučava, pronalazi i usavršava naučne i na praktičnom iskustvu zasnovane metode i sredstva koja su najpogodnija da se otkrije i razjasni krivično djelo, otkrije učinilac i pribave svi dokazi potrebni za utvrđivanje istine, kao i da se spriječi izvršenje budućih planiranih i neplaniranih krivičnih djela. Ukratko, ona je nauka koja primjenjuje saznanja i metode prirodnih i tehničkih disciplina u cilju otkrivanja i rasvjetljavanja krivičnih djela i otkrivanja njihovih učinilaca. To je, dakle, nauka o tehnici, taktici i metodici operativnih, istražnih i drugih sudskih radnji, kao i o sprečavanju kriminaliteta. U tom smislu kriminalistika se sastoji od nekoliko posebnih grana kao sastavnih dijelova kriminalistike kao jedinstvene nauke, a to je kriminalistička tehnika, kriminalistička taktika i kriminalistička metodika. Kriminalistika istražuje cjelokupnu represivnu i preventivnu djelatnost koja ima za cilj suzbijanje kriminaliteta, pa se stoga ponekad može u literaturi naići na njenu podjelu na represivnu i preventivnu kriminalistiku. Kriminalistika zauzima izuzetno značajno mjesto u sklopu ukupne strategije borbe protiv kriminaliteta, jer je teško zamisliti uspješno suzbijanje kriminaliteta bez poznavanja i primjene kriminalistike. Osim toga, ona kao naučna disciplina koja se koristi znanjima niza drugih nauka i vještina (fizike, matematike, antropometrije, daktiloskopije, balistike, forenzične toksikologije, grafometrije,pravne medicine, hemije, biologije) doprinosi da ostale discipline koje se bave kriminalitetom ostvare svoj cilj. O prirodi kriminalistike ne postoji jedinstvo mišljenja. Jedni je tretiraju naukom, drugi samo vještinom, tehnikom. Jedan broj autora je smatra pravnom, a jedan nepravnom naukom, dok je neki definišu kao pomoćnu kriminološku nauku. Neki autori u okviru kriminalistike izdvajaju kriminalnu fenomenologiju kojoj je zadatak da prikuplja i sistematiše pojavne oblike kriminaliteta i forme života prestupnika, što je čini pomoćnom kriminološkom

28

disciplinom. U kriminološkoj literaturi ima i takvih gledišta prema kojima je kriminalistika dopunska kriminološka disciplina koja se, za razliku od kriminologije, ne bavi naučnim proučavanjem i analizom kriminaliteta, već samo utvrđuje materijalne činjenice i dokaze koji su od značaja za krivični postupak. Na osnovu naprijed rečenog može se zaključiti da se radi o naučnim disciplinama koje su uzajamno povezane. Upoznavajući i utvrđujući načine izvršenja krivičnih djela, tipove i organizacije delinkvenata, način njihovog života, njihova moralna shvatanja i razmišljanja, stručna znanja, običaje i dr., kriminalistika doprinosi upoznavanju ličnosti prestupnika i rasvjetljavanju motiva izvršenja krivičnih djela, što je od izuzetne koristi za kriminologiju u izučavanju fenomenoloških i etioloških karakteristka kriminaliteta i ličnosti delinkvenata, kao i za krivično pravo u postupku individualizacije i odmjeravanja krivičnih sankcija. Isto tako kriminalistika u otkrivanju krivičnih djela i učinilaca koristi niz kriminoloških saznanja o kriminalitetu bez kojih ne bi mogla ostvariti svoj cilj. 5. 5. Kriminologija i kriminalna sociologija Poseban značaj za kriminologiju ima sociologija i to kako opšta tako i neke posebne sociologije do čijeg je izdvajanja došlo u novije vrijeme. S obzirom da sociologija izučava kriminalitet kao društvenu pojavu, odnosno društvenu uslovljenost kriminaliteta, povezanost kriminologije i sociologije je izuzetna. Taj dio sociologije koji se bavi sociološkim pristupom kriminalitetu nazivamo kriminalnom sociologijom, koju neki autori izdvajaju u posebnu disciplinu. Međutim, ako bismo iz kriminologije izdvojili kriminalnu sociologiju i kriminalnu biologiju, od kriminologije zapravo ne bi ostalo mnogo. No, kako je kriminalitet ne samo društvena već i individualna pojava, moramo ga izučavati u cjelini, kao entitet koji opravdava i kriminologiju kao relativno samostalnu i autonomnu nauku. Kriminalna sociologija posljednjih decenija ima izuzetan uticaj. Osnovni postulat od koga ona polazi zasniva se na stavu da kriminalitet proizilazi iz društvene sredine, da je kao i svaka druga društvena pojava imanentan društvu i podređen djelovanju društvenih zakonitosti. Nastanak ove teorije vezuje se za formiranje sociološke škole u kriminologiji koja počinje sa teorijom društvene odbrane i teorijom ekonomske sredine, koje se javljaju krajem 19. i početkom 20. vijeka. Prema pristalicama prve teorije kriminalitet izvire iz same prirode društva, koje je stoga za njih i odgovorno, dok prema teoriji ekonomske sredine (Bonger), ekonomski uslovi života stvaraju pretpostavke za pojavu kriminalnog ponašanja. Među savremenim sociološkim teorijama posebno se ističu teorija diferencijalne asocijacije, teorija diferencijalne identifikacije, teorija društvene dezorganizacije i neke druge o kojima će se raspravljati kasnije. 5.6. Kriminologija i kriminalna psihologija Psihološka osnova kriminalnog ponašanja ima izuzetan značaj za izučavanje kriminaliteta, naročito kriminalne etiologije. Posebna naučna disciplina koja izučava duševnu strukturu učinioca krivičnog djela, odnosno psihološke osnove i manifestacije kriminalnog ponašanja je kriminalna psihologija. Kriminalno ponašanje se povezuje sa osobinama ličnosti učinioca krivičnog djela, kao što su temperament, odlike karaktera, interesi, stavovi, emocije, težnje, sposobnosti i druga svojstva koja karakterišu ličnost delinkventa. Izvjesne karakterne osobine pogoduju kriminalnom ponašanju, kao što su npr. lakomislenost, bogatstvo fantazije,

29

podmuklost, prepredenost (sve iz sfere razuma). U psihi nekih delinkvenata mogu se naći iznenađujuće kontradiktornosti. Zapravo se radi o tzv. karakternim antinomijama. Neke zločine kriminalna psihologija objašnjava osjećajem manje vrijednosti, odnosno težnjom za njihovom kompenzacijom. Sve ovo predstavlja nužne subjektivne komponente kriminalne aktivnosti, te stoga njihovo izučavanje ulazi u okvire etiologije kriminalnog ponašanja. S obzirom na takav značaj psihološke osnove kriminalnog ponašanja, kriminološko izučavanje i istraživanje kriminaliteta nije validno i potpuno ukoliko ono ne obuhvati i samu ličnost delinkventa. Svakako da to treba da obuhvati cjelokupan proces kriminalizacije učinioca, ali isto tako i sam situacioni kompleks momenata koji neposredno prethodi izvršenju krivičnog djela (napr. kod tzv. impulsivnih delikata, kao što je ubistva na mah, neki oblici nasilja u porodici i sl.). 5.7. Kriminologija i viktimologija U savremenoj kriminologiji sve je prisutnija spoznaja o značaju odnosa učinioca krivičnog djela i njegove žrtve za etiološka i fenomenološka izučavanja kriminaliteta. Proučavanje kriminaliteta ne može biti potpuno ukoliko se ne uzme u obzir i sama žrtva (naročito kod tzv. relacionih krivičnih djela), sa svim njenim bio-psiho-sociokulturnim karakteristikama, vezama sa delinkventom, njenom ulogom i doprinosom u nastajanju kriminogene situacije i genezi krivičnog djela. To je razlog što se u okviru kriminologije razvio novi pravac ili nova naučna disciplina koja se bavi proučavanjem žrtve krivičnog djela, pod nazivom viktimologija (lat. victima - žrtva). U odnosu kriminologije i viktimologije u kriminološkoj literaturi se naziru dvije koncepcije: prva, koja negira samostalnost viktimologiji, smatrajući je samo dijelom kriminogije u kojoj je i nastala i tu treba i da ostane, i druga, prema kojoj je viktimologija samostalna, sa kriminologijom povezana, ali relativno autonomna nauka o žrtvi krivičnog djela. Ova druga koncepcija zapravo viktimologiju shvata kao nauku o žrtvi uopšte, dakle, ne samo žrtvi krivičnog djela, već i žrtvama npr. prirodnih katastrofa, saobraćajnih nesreća, državnog nasilja, ratnih stradanje, itd. 5.8. Kriminologija i socijalna patologija Pored kriminaliteta koji je primarni i osnovni predmet izučavanja kriminologije, postoje i devijantna ponašanja koja su predmet izučavanja socijalne patologije kao posebne naučne discipline, koja izučava devijantna ili odstupajuća ponašanja. Riječ je o takvim ponašanjima koja predstavljaju odstupanja od društveno prihvatljivih i postavljenih normi ponašanja, odstupanja od društvenih standarda ili društvenih očekivanja. Takva negativna društvena ponašanja nazivamo još i socijalno-patološkim pojavama. Takvim se smatraju npr. alkoholizam, narkomanija, prostitucija, kocka, skitničenje, besposličenje, razni nasilnički ispadi, neodgovoran odnos prema tuđoj imovini, i dr. Odnos kriminologije i socijalne patologije proizilazi iz odnosa povezanosti i srodnosti kriminaliteta i ovih devijantnih ili socijalno-patoloških pojava. Zajedničko im je da se radi o negativnim društvenim pojavama i da zahtijevaju ozbiljne mjere društvenog reagovanja. Razlike su u sadržaju, nevrijednosti i štetnosti koje proizvode, kriminalitet je najteža vrsta socijalno-patološke pojave na koju društvo reaguje najtežim mjerama. Pored toga, kriminalitet obuhvata kažnjive radnje koje su predviđene pravnim normama, dakle podliježu principu

30

pravne određenosti. Povezanost između ovih pojava je mnogostruka, jer iz alkoholizma, narkomanije, prostitucije i dr., proizilaze mnoga kriminalna ponašanja. Ponekad je i teško povući granici između njih. Stoga treba izučavati i te negativne pojave u povezanosti sa kriminalitetom zbog sličnosti etiologije, fenomenologije i načina suzbijanja. Prema jednom širem određenju, pojam delinkvencije obuhvatio bi ukupnost ljudskih ponašnja kojima se krše pravila ponašanja kojima se regulišu odnosi među ljudima. Norme ili pravila društvenog ponašanja su kako kodifikovane ili formalno uspostavljene tako i neformalne. Neka odstupanja od ovih pravila i normi su institucionalizovana, kao što je npr. u slučaju ubistva u nužnoj odbrani ili krajnjoj nuždi, ponašanja u granicama dopuštenog rizika (povrede u sportu, u pružanju ljekarske pomoći, u privrednom poslovanju), tolerancija nekih inače zabranjenih ponašanja određenih kategorija lica (u granicama imuniteta - diplomatski predstavnici, narodni poslanici, sudije itd.), tolerancija homoseksualnosti, uzimanja opojnih droga, alkohola i sl.

31

Drugi dio ISTORIJSKI RAZVOJ KRIMINOLOŠKE MISLI Razmišljanja o kriminalitetu, njegovim uzrocima, pojavnim oblicima i načinu sprečavanja, stara su koliko i sama društvena zajednica. Naime, već sa pojavom prvih oblika kriminaliteta, društvo je pokušavalo objasniti njegovu suštinu, uzroke i oblike, te pronaći odgovor na pitanje kako i na koji način treba djelovati da bi se društvo zaštitilo od kriminaliteta. Međutim, do pojave kriminologije kao samostalne naučne discipline koja vrši naučno proučavanje kriminalnog fenomena zasnovano na empirijskoj analizi, izučavanje kriminaliteta je vršeno u okviru različitih filozofskih, opšteteorijskih i pravnih shvatanja. Dakle, kriminološka misao se razvijala u okviru drugih naučnih disciplina te možemo razlikovati nekoliko etapa u njenom razvoju. Prvu etapu predstavlja period opšteg filozofskog i humanističkog razamišljanja o kriminalitetu. Ova etapa je istorijski posmatrano i najduže trajala. Drugu etapu karakteriše krivično-pravni dogmatski pristup kriminalitetu i vezuje se za pojavu klasične škole krivičnog prava. Treća etapa je nastala krajem 19. vijeka i karakteriše je empiričko istraživanje kriminaliteta i ličnosti učinioca. U ovoj etapi kriminološka misao je prošla razlitiče faze u kojima se ispoljavaju različite naučne orijentacije, počev od monističke i pluralističke faktorske orijentacije u istraživanju kriminaliteta sve do savremenih kriminoloških pravaca. 1.Kriminološka misao u okviru opšteg filozofskog i humanističkog razmišljanja 1.1.Antička misao o kriminalitetu Prve rasprave i razmišljanja o kriminalitetu nalazimo u djelima antičkih filozofa, koji su u okviru svojih rasprava o problemima društva i društvene organizacije, razmatrali i pojedina pitanja vezana za uzroke kriminaliteta, ciljeve kažnjavanja, vrste kazni i sl. U tom smislu, najveći doprinos razvoju kriminološke misli dali su grčki filozofi starog vijeka, Platon i Aristotel. Razmatrajući problematiku uzročnosti kriminalnog fenomena, Platon je sve uzroke podijelio na dvije grupe: psihološke i fiziološke. Psihološke uzroke naziva i unutrašnjim, odnosno endogenim faktorima zločina i ističe da se zločin javlja kao izraz "bolesne duše" nastale pod uticajem strasti, neznanja, koristoljublja ili izvitoperenih seksualnih motiva. Fiziološki uzroci, odnosno vanjski, egzogeni faktori zločina, dolaze iz same tjelesne konstitucije kao izraz biološke degeneracije čovjeka. S tim u vezi, Platon je pravio razliku između nepopravljivih i popravljivih zločinaca, predlažući istovremeno i odgovarajuće mjere za suzbijanje kriminaliteta i liječenje zločinaca. Za nepopravljive rođene zločince, kod kojih zlo izvire iz njihove tjelesne konstitucije, predlagao je primjenu smrtne kazne, a za popravljive zločince predlaže razna preventivna sredstva za sprečavanje njihove zločinačke aktivnosti. Kao preventivna sredstva on predlaže: odgoj tijela i duše; liječenje "bolesti duše" primjenom bola i patnji kao jedinih sredstava ispaštanja; selekciju ljudi na zdrave i normalne i one koji to nisu, na osnovu faktora nasleđivanja tjelesnih i psihičkih osobina. Kod onih zločinaca kod kojih se može uspostaviti "umna ravnoteža" on kazni daje vaspitni karakter, a u nekim drugim slučajevima, zavisno od karaktera lica i izvršenog djela, on zahtijeva primjenu i drugih mjera popravljanja, što prema nekim savremenim kriminolozima predstavlja preteču

32

principa individualizacije kazne. Kada govori o prirodi krivičnih zakona, Platon smatra da im težište treba da bude na sprečavanju kriminaliteta a ne samo na kažnjavanju zločinaca, dakle oni treba da imaju više preventivni nego represivni karakter. Kao zastupnik idealističke filozofije, Aristotel je stajao na poziciji indeterminističkog shvatanja ljudske volje. U skladu sa tim, on je smatrao da je zločin posljedica moralne pokvarenosti učinioca, ali je isticao i uticaj društvenih faktora. Prema njemu, na pojavu zločina utiče i društveno uređenje u okviru kojeg je posebno isticao siromaštvo i bogatstvo, kao uslove koji posredstvom volje i osjećanja vode u kriminalnu djelatnost. Zločince je smatrao neprijateljima društva; društvo treba da se od njih liječi i oslobađa. Njegova kaznena teorija je zasnovana "na snazi protivnosti koja djeluje kao podsticaj protivan zlu". Zločince koji su nepopravljivi, na koje ne djeluje "snaga protivnosti" treba uništiti ili protjerati iz društva. Zalaže se za primjenu batina, "upravo onako kako se tuče nepokorena životinja pod jarmom". U razmatranjima pitanja suzbijanja kriminaliteta, Aristotel se smatra pretečom utilitarističkog shvatanja u kriminalnoj politici. Naime, on ističe da se čovjek prilikom odlučivanja o izvršenju delikta, rukovodi u prvom redu egoizmom, odnosno ličnom korišću. Stoga je neophodno da čovjek prilikom razmišljanja o mogućnostima izvršenja zločina, dođe do zaključka da od krivičnog djela ima više štete nego koristi, zbog čega je neophodno da u zakonima ovaj momenat bude posebno naglašen. Rimski filozofi starog vijeka su isticali princip individualizacije kazne kroz zahtjev za ekvivalencijom između težine krivičnog djela i izrečene kazne, pri čemu su pod težinom djela podrazumijevali ne samo njegovu prirodu već i stepen subjektivne odgovornosti. Kao jedan od glavnih uzorka kriminaliteta, Ciceron je isticao nekažnjavanje, zbog čega je insistirao na neizbježnosti kazne. Dakle, kazna je nužno sredstvo zaštite interesa pojedinca i društva kao cjeline. Seneka je smatrao da je zločin izraz greške u pojedincu i u tom smislu je isticao da je glavni cilj kažnjavanja popravljanje zločinca. Mnogi rimski filozofi, među kojima su i Ulipijan, Plauta, Ovidija i dr. su kritikovali antički sistem nejednakog postupanja u krivičnom pravosuđu između robova i građana, ističući nužnost sistema jednakih kazni za krivična djela jednake težine bez obzira na klasnu pripadnost krivca. Dakle, još u starom vijeku zagovarana je ideja jednakosti pred sudom, koja će ponovo doći do izražaja u učenju klasične škole krivičnog prava.

1.2. Period srednjeg vijeka Period srednjeg vijeka karakteriše snažan uticaj crkve koja je pretendovala da postane jedini tumač svih društvenih i prirodnih pojava i neprikosnoveni regulator društvenih odnosa. Srednjovjekovna crkva je imala izuzetno negativan uticaj na razvoj kriminološke misli. Prije svega zanemarene su sve ideje o kriminalitetu koje su se javile u antičkom periodu. Umjesto toga primat dobijaju nenaučne postavke o krivičnom djelu, prirodi i cilju kazne, te principi inkvizitorskog krivičnog postupka. Krivično djelo je grijeh protiv božjih zapovjesti kojim se povređuje vječni božji red, kojim se vređaju božanski zakoni, božanska pravda. Krivac nije realno biće na čiju odluku utiču razni unutrašnji i vanjski faktori, već je to ljudsko biće u kojem je usađen zao duh. U skladu sa ovakvim shvatanjima je i ideja o kazni kao jedinom sredstvu odmazde za povredu božanskog zakona. Zlo se može iskupiti jedino zlom, koje se vrši u interesu i pojedinca i društva, te je opravdano dosuđivati kazne jer se kažnjeno lice pomoću njih orjentiše na put dobra. Glavni predstavnici srednjevjekovne misli su Sveti Avgustin i Toma Akvinski. Sveti Avgustin (354-430) je u svom poznatom djelu "O božjoj državi" isticao da se vrijednosti ljudskih institucija procjenjuju prema tome da li omogućavaju ili otežavaju dostizanje nebeskog spasenja. U skladu sa teološkom pretpostavkom o mogućnosti apsolutne

33

božanske pravde, on je smatrao da je cilj kazne ispaštanje i iskupljenje za izvršeno krivično djelo, koje se može postići kaznama kojima se ograničava sloboda jer su pogodne za izazivanje kajanja. U skladu sa tim, protivi se izricanju smrtne kazne jer ona onemogućava osuđeno lice da se kroz patnje iskaje i pomiri sa uvrijeđenim božanstvom. Toma Akvinski (1225-1274) je u svom djelu «Summa Theologica» isticao pored apsolutne kaznene pravde i relativnu pravdu. Relativna pravda se postiže zabranom najtežih djela koja ugrožavaju ljudsko društvo. Zlo djelo nema karakter povrede vječitog božanskog reda, već se njime vrijeđa opšte ljudsko dobro. Vlast koja izriče kazne postupa u svojstvu izvršitelja božje volje, jer se kažnjavanjem ostvaruje društveni mir. Kazna je sredstvo za liječenje izvršilaca krivičnih djela. Srednjevjekovna shvatanja nisu imala veći uticaj na razvoj kriminološke misli i u doba humanizma i renesanse ona su napuštena. 1.3. Renesansni pisci i istorijsko-pravna škola Doba humanizma i renesanse predstavlja raskid sa srednjevjekovnim mističnim shvatanjima o krivičnom djelu kao povredi božanskog prava i kazni čiji je jedini cilj ispaštanje i pomirenje sa bogom. Ideje o humanizaciji krivičnog pravosuđa javljaju se još u okviru feudalnog društva ali svoj pravi uspon doživljavaju u 17. i 18. vijeku. Renesansni pisci među kojima se posebno ističe Makijaveli (Macchiavelli), ističu da je zlo urođena pojava, da je vezano za ljudsku prirodu koja je pesimistički orjentisana. Zbog toga krivac sam odgovara za svoja djela i nema prava da se poziva na neodoljive sile. Na drugoj strani, engleski naučnik Tomas Mor (Thomas Moor), ističe društveni karakter kriminaliteta i predlaže ublažavanje sistema kažnjavanja. Prema njemu, uzroci kriminaliteta leže u društvu te je neophodno promjenama određenih uslova društvenog života djelovati preventivno na kažnjiva ponašanja. Radikalan raskid sa srednjevjekovnim idejama u krivičnom pravu izvršili su mislioci 17. vijeka, među kojima su najznačajniji Hugo Grocijus (Hugo Grotius), Tomas Hobs (Thomas Hobbes) i Džon Lok (John Locke). Hugo Grocijus (1583-1649), se u svom poznatom djelu "O pravu rata i mira", zalaže za ukidanje sakralnog karaktera krivičnog zakona i kazni. Naime, cijeli srednji vijek je pojmove prava i zakona miješao sa pojmom religije što je imalo za posljedicu postojanje velikog broja vjerskih inkriminacija, npr. jeres, čarobnjaštvo, veze sa vješticama, i dr., koje su smatrane najtežim krivičnim djelima. U skladu sa svojim učenjem o prirodnom pravu, Grocijus se suprotstavlja ovakvom povezivanju pojma krivičnog djela sa prestupom u smislu religijskih zabrana. On smatra da prirodna prava svakog čovjeka predstavljaju pravo na život, slobodu, zdravlje, moral, te se krivičnim djelima mogu smatrati samo napadi na ta prava. Za njih predlaže stroge kazne jer je u interesu svakog društva da tim pravima pruži punu pravnu zaštitu. Za razliku od njih, krivična djela koja ne predstavljaju napad na navedena prirodna prava čovjeka, nemaju realnu osnovu jer nisu objektivno štetna te nisu u pravom smislu ni krivična djela. U duhu svog učenja o prirodnom pravu, smatra da je u sudskoj i penitencijarnoj praksi nephodno striktno razlikovanje između prirodnih krivičnih djela i krivičnih djela pozitivnog zakonodavstva. Cilj kažnjavanja je društvena odbrana od kriminaliteta te kazna mora biti srazmjerna izvršenom deliktu. Engleski filozof Tomas Hobs (1588-1679), u svom djelu «Leviathan» 1642. godine, oštro kritikuje feudalno krivično pravosuđe koje odlikuju metode mučenja, široka zloupotreba smrtne kazne i nesrazmjernost kazne i težine delikta. Hobs smatra da je čovjek po prirodi sklon da škodi drugima i da se antidruštveno ponaša. Kada bi ljudima bilo prepušteno da sami uređuju međudruštvene odnose, oni bi zbog svog egoizma stalno izazivali međusobne sukobe.

34

Zbog toga on smatra da je jedini način da se spriječi ovo međusobno uništavanje, uspostavljanje čvrste državne organizacije i predviđanje strogih kazni. Smatrajući da kazna kao jedino sredstvo suzbijanja kriminaliteta nije dovoljno efikasna, on se zalaže i za izgradnju širokog sistema preventivnih mjera u borbi protiv kriminaliteta. Svojim stavom da samo zakon može biti osnov kažnjavanja, Džon Lok (1632-1704), postavlja princip zakonitosti u krivičnopravnoj oblasti. Pored toga, on zahtijeva da se u krivičnom zakonu sprovede princip jednakosti građana pred zakonom, da se sprovede princip srazmjernosti težine krivičnog djela sa vrstom i visinom kazne, kao i niz drugih naprednih ideja koje se smatraju pretečom klasične škole krivičnog prava. U drugoj polovini 18-og vijeka, pod uticajem francuskih i engleskih filozofa enciklopedista, započinje humanitarni pokret i radikalna reforma krivičnog prava. Monteskije (Montesquieu Charle, 1689-1755), u svom djelu "Duh zakona", (1748.), kritikuje sudsku i zakonsku samovolju, svirepost kažnjavanja i zalaže se za humanizaciju krivičnog pravosuđa. Krivični zakoni, da bi bili efikasni, moraju voditi računa o istorijskim, društvenim i drugim specifičnostima zemlje u kojoj se donose. Prema njemu, zakonodavstvo ima isti značaj za društvo kao i vaspitanje za pojedinca. Stoga je glavni krivac za nezdrave prilike u tadašnjem društvu i za porast kriminaliteta sam zakonodavac, te je reforma zakonodavstva jedini pravi put za otklanjanje tih poroka. U navedenom djelu Monteskije navodi osnovne principe zakonodavstva: 1. prilagođavanje institucija i zakonodavstva karakteru naroda kome su namijenjeni i 2. harmonično sadejstvo raznih institucija, zakona i drugih sredstava za obezbjeđenje društvene kontrole koju grupa primjenjuje. Volter (Voltaire Francois, 1694-1788) je takođe kritikovao feudalno apsolutističko pravosuđe, vjersku intoleranciju i srednjevjekovno mračnjaštvo. Razmatrajući problematiku imovinskog kriminaliteta on ističe da je cjelishodnije preventivnim mjerama otklanjati uzroke ovog kriminaliteta nego izricati stroge kazne. Razradio je učenje o tzv. simbiozi krivičnih djela, u kojem ističe da mnogi kriminalci pri izvršenju krivičnog djela ispoljavaju neke svoje posebne sklonosti i sposobnosti koje najvjerovatnije nisu mogli da ispolje u korisnim društvenim aktivnostima. Te ispoljene sposobnosti bi trebalo u toku izdržavanja kazne transformisati u društveno korisnom pravcu. U tom razmatranju dolazi do izražaja ideja o prilagođavanju kazne i načina njenog izvršenja individualnim sklonostima i sposobnostima delinkventa koja je razrađena tek krajem 19. i početkom 20. vijeka. Žan Žak Ruso (Jean Jaques Rousseau, 1712-1778.), u svom djelu "Društveni ugovor" ističe da je društveni ugovor bio jedini način na koji se moglo stvoriti društvo i obezbijediti jedinstvena vlast i zaštita. Naime, društvenim ugovorom se svaki pojedinac odrekao individualnog prava na odbranu u korist zajednice, na osnovu čega je nastalo pravo društvene represije kao zbir tih individualnih prava. Prema Rusou, čovjek je savršeno biće koje se kvari u društvu čim zapadne u ekonomsko i političko ropstvo. Zločin je pokušaj pojedinaca da ponovo uzmu slobodu koje su se svojevoljno odrekli sklapanjem "društvenog ugovora". Time se narušava ugovorna ravnoteža između pojedinaca i društva, te država ima pravo da se brani od pojedinačnih narušavanja te ravnoteže. Ona to ostvaruje primjenom kazni uključujući i smrtnu kaznu. Cilj kazne je, dakle, odbrana društva. Humanitarne ideje u 17. i 18. vijeku predstavljale su duhovnu i društvenu osnovu reformi krivičnog prava koja počinje krajem 18. vijeka. One su doprinjele razvoju racionalističkog i prirodno-naučnog pristupa kriminalitetu umjesto dotadašnjeg iracionalnog i metafizičkog. Francuski enciklopedisti kriminalitet posmatraju kao društvenu pojavu, što proizilazi iz njihovog stava da je zločin posljedica lošeg društvenog uređenja. Loše društvene prilike i porast kriminaliteta, prema njima su posljedica političke nejednakosti, samovolje i arbitrernosti feudalnog pravosuđa. Sedamdesete godine 18. vijeka karakterišu i velike društvene krize, socijalni sukobi koji su vodili raspadanju feudalnog društvenog poretka i

35

stvaranju burožoaskog društvenog poretka, što je takođe doprinjelo procesu radikalne reforme u oblasti krivičnog prava. 2. Period klasične doktrine krivičnog prava 2.1. Klasična škola krivičnog prava Klasična škola krivičnog prava predstavlja prvo sistematsko razmišljanje o zločinu i načinima njegovog suzbijanja koje se javilo krajem 18. i početkom 19. vijeka. Veliki uticaj na koncepcije ove škole imala je Francuska buržoaska revolucija 1789. godine, čije ideje o jednakosti, slobodi i zakonitosti, klasična škola prenosi na oblast krivičnog prava. Učenje klasične škole počiva na apriorističkim principima i metafizičkim kategorijama kao što su kategorija apsolutne pravednosti, moralne odgovornosti i pravnog poretka koji se ima apstraktno zaštititi krivičnim zakonom. Koristeći logičko-pravni metod, osnovne pojmove krivičnog prava, tj. krivično djelo i učinioca, posmatra isključivo kao pravne fenomene, tj. kao apstraktne logičke konstrukcije, a ne kao stvarne realne pojave. Primjenjujući princip jednakosti i zakonitosti u krivičnom pravu, ova škola je utvrdila princip jednakosti kazne za jednake delikte bez obzira na ličnost izvršioca i okolnosti pod kojima je djelo izvršeno. Kao osnov primjene jednakih kazni za jednake delikte navodi se jednaka krivična odgovornost u svim slučajevima izvršenja jednakih delikata. Postojanje jednake krivične odgovornosti, klasična škola dokazuje kroz ideju apsolutno slobodne volje čovjeka, koja se javlja kao uzrok zločina. Krivično djelo je djelo čovjeka koje je on sam, slobodnom voljom odabrao i izvršio, pod uslovom da se radi o duševno zdravom čovjeku. Uticaj drugih endogenih ili egzogenih činilaca ne dolazi do izražaja. U skladu sa ovom idejom apsolutne slobodne volje čovjeka (tzv. indeterminizam ) predstavnici ove škole se nisu bavili ispitivanjem ličnosti delinkventa, već je sva njihova pažnja bila usmjerena na krivično djelo i kažnjavanje. Iz istog razloga bilo je zanemareno izučavanje i drugih uzroka kriminaliteta. Ideja o apsolutnoj slobodi volje vodila je klasičnu školu u zaključak da je čovjek slobodan moralan činilac koji se koristi sposobnošću izbora između prava i neprava. Iz toga se izvlači zaključak prema kojem jednaka sloboda pri izvršenju delikta povlači sobom jednaku krivičnu odgovornost, a kao posljedica shvatanja o jednakoj krivičnoj odgovornosti javlja se sistem fiksiranih kazni. U skladu sa ovim klasična škola se zalagala za izradu jasnih zakona, sa izričitim određivanjem inkriminacija i kazni, koje treba primjenjivati jednako prema svakom licu. Time je istican zahtjev za poštovanjem načela zakonitosti u izricanju kazni i ukidanje sudske arbitretnosti koja je bila dominantna u feudalnom pravosuđu. Kriminalitet se prema zastupnicima ove škole može suzbijati jedino usavršavanjem sistema kažnjavanja, tj. primjenom krivičnopravne represije a ne izučavanjem i suzbijanjem uzroka kriminaliteta. Suština kazne je odmazda. Krivac se kažnjava zato što je zgriješio a ne zato da ne bi više griješio. Dakle, sa stanovišta onog ko kažnjava cilj kazne je odmazda a sa stanovišta onog ko se kažnjava, cilj kazne je ispaštanje. Prema potencijalnim učiniocima kazna ima zastrašujući karakter. Kažnjavanje krivaca se zasniva na principu moralne odgovornosti učinioca za djelo; čovjeka treba osuditi zato što hotimično vrši radnju za koju i sam uviđa da je rđava. Pored istaknutog shvatanja o odmazdi kao jedinom cilju kažnjavanja, pojedini predstavnici klasične škole se zalažu i za preventivno djelovanje kazne kroz njen zastrašujući efekat na potencijalnog učinioca. Dakle, javlja se ideje o generalnoj prevenciji kao cilju kažnjavanja. S obzirom na činjenicu da svaki predstavnik klasične škole u okviru svog učenja zastupa ideje koje se manje ili više nadopunjuju, učenje klasične škole se može najbolje sagledati kroz sumaran prikaz učenja njenih najznačajnih predstavnika.

36

Začetnikom klasične škole smatra se Italijan, Čezare Bekarija (Cesare Beccaria, 17381794.) koji je 1764. godine izdao djelo pod nazivom "O zločinima i kaznama" koje je bilo posvećeno rješavanju kriminalno-političkih pitanja. U njemu se ističe zahtjev za poštovanjem načela zakonitosti koje se shvata kao pravo svakog građana da zna kada je kriv a kada je nevin, a istovremeno i kao ukidanje sudske arbitrernosti u tumačenju propisa. Razmatrajući problematiku kažnjavanja, Bekarija ističe da kazne moraju biti korisne, tj. nužne (apsolutno potrebne da se učinilac odvrati od zločina), srazmjerne (što teže djelo, teža i kazna), i bezizuzetno primjenjene (neizbježnost kazne je najsigurnije sredstvo sprečavanja zločina). Pored toga , on ističe hitnost i javnost izricanja kao i lični karakter sankcije kao osnovne pretpostavke sistema kažnjavanja. Protivi se primjeni smrtne kazne i tjelesnih kazni a zalaže se za uvođenje kazne lišenja slobode sa prinudnim radom. Isticao je da je prevencija najbolji način borbe protiv kriminaliteta, pri čemu je pravio razliku između krivičnopravnog i opštedruštvenog preventivnog reagovanja. Primat je dao dobrim i jasnim zakonima, smatrajući da su oni najbolje sredstvo sprečavanja zločina. Kažnjavanje je opravdano samo onda ako je prethodno sve učinjeno da do zločina ne dođe. S tim u vezi on ističe da su najvažniji vanpravni činioci sprečavanja zločina širenje slobode građana, njihovo prosvećivanje i vaspitanje. Naime, što je čovjek slobodniji otporniji je na sve negativne uticaje. Prosvećivanjem se sprečavaju delikti koji su posljedica neznanja i zabluda, a vaspitanjem se mladima usađuju vrednosti na kojima počiva zajednica. Bavio se i problematikom uzročnosti kriminaliteta i tvrdio je da je ubistvo posljedica zanemarivanja osjećaja samilosti, a krađa pohlepe i oskudice. Ekspanziji zločina doprinosi podražavanje tj. imitacija drugih pripadnika društva ali najveći uticaj ima ipak nekažnjavanje i mogućnost da se djelom pribavi korist koju ne prati uzvraćanje društvenom represijom. Izvršio je klasifikaciju zločina prema dva kriterijuma. Prvi je društvena opasnost djela i tu razlikuje manje opasna djela tj. ona koja vređaju interese pojedinca i više opasna, ona koja su upravljena protiv države. Drugi kriterijum jeste karakter djela i tu razlikuje prave zločine, one koji su to po svojoj prirodi, i zločine kojima je takav karakter dao zakon, npr. veleizdaja, delikti mišljenja, i sl. Značajan doprinos učenju klasične škole krivičnog prava dao je engleski pravnik Bentam (Jeremi Bentham) u djelima "Teorija kazne" i "Teorija zakonodavstva". On je razradio teoriju o društvenoj korisnosti kazne tzv. utilitarističku teoriju. Prema njemu zadatak zakona je da omogući blagostanje članova zajednice. Zato zakonodavac ima tri zadatka: da se brine o prevenciji zločina, da pomaže zadovoljenje oštećenog i da kažnjava one koji su krivi. Raspravljajući problematiku kažnjavanja on ističe da je cilj kažnjavanja da: 1. spriječi krivično djelo; 2. ako ih ne spriječi da utiče na učinioca da izvrši djelo manje težine; 3. da utiče na učinioca da ne upotrijebi više nasilja nego što je potrebno za izvršenje delikta; 4. da spriječi zločin na najjednostavniji način. Da bi se to postiglo, kažnjavanjem treba spriječiti zločine tako što će se zlo koje se kaznom učiniocu nanosi uvijek nadilaziti prijatnosti ili dobro koje mu krivično djelo donosi. To je tzv. hedonistički proračun o kome potencijalni učinilac vodi računa kada se odlučuje da li će izvršiti djelo. Bentam se zalaže za ekonomiju (umjerenost) kazne, opozivost (kako bi se mogle popraviti greške pravosuđa), i popravljanje učinioca (krivac poslije izdržane kazne treba da bude bolji zbog toga što je tokom izdržavanja kazne promijenio karakter i navike). U sistemu kazni, osnovna kazna bi trebalo da bude osuda na kazneni zavod za popravljanje. Zalagao se za reformu kaznenih ustanova u cilju humanijeg tretmana osuđenika. Najveći uticaj na razvitak klasične škole krivičnog prava ostvarili su predstavnici klasičnog njemačkog filozofskog idealizma. Naime, pod uticajem Kantovog i Hegelovog učenja ideja utilitarizma zamijenjena je idejom retribucije ili pravedne odmazde kao osnovnom svrhom kažnjavanja. Kant ističe da moralni poredak, narušen izvršenjem krivičnog djela, može biti ponovo uspostavljen jedino kaznom čija pravedna odmazda uspostavlja

37

jednakost između djela i kazne. Kršenje prava Hegel naziva "nepravo" i ističe da je odmazda jedina adekvatna reakcija na nepravo. Njome se kao "prinudom protiv prinude" poništava ona prva i tako reafirmiše zakon. Naime, prestup je negacija prava i zakona, kazna je "negacija negacije" kojom se poništava prestup i ponovo uspostavlja pravo i zakon. U skladu sa ovim Hegel je razradio koncept retributivne teorije koji se sastoji u slijedećem: 1. moralno pravo da nekog kaznimo proističe jedino iz toga što je počinio prestup; 2. iz djela proističe ne samo pravo da prestupnika kaznimo, nego i moralna dužnost da to učinimo; 3. kazna treba da bude srazmjerna težini prestupa; 4. kazna je negacija, ukidanje prestupa. Za razliku od navedenih stavova prema kojima je kazna sama sebi cilj, Anselm Fojerbah (Anselm Feuerbach), je postavio teoriji o cilju kazne, koja je nazvana terija generalne prevencije psihološkom prinudom. Prema ovoj teoriji cilj kazne jeste da samim propisivanjem djeluje psihološki na učinioca u tom smislu da on odustane od izvršenja delikta. Dakle, sama predstava o kazni koja očekuje izvršioca krivičnog djela može da utiče na slabljenje motiva za izvršenje delikta. Iako su ovo gledište zastupali i Platon, Aristotel, Grocijus i Bekarij, ono se pripisuje Fojerbahu jer ga je on prvi razradio. Da bi kazna odvraćala od izvršenja krivičnog djela ona mora biti: zakonom unaprijed propisana (nulla poena sine lege), pretpostavka kažnjavanja jeste da je izvršen zločin (nulla poena sine crimine) i pretnja kaznom mora biti ozbiljna i zato se njome mora sankcionisati svaki zločin (nullum crimen sine poena legalli). Na ovim postavkama Fojerbah je formulisao osnovno načelo savremenog krivičnog prava nullum crimen nulla poena sine lege, što se ističe kao najveći doprinos njegovog učenja razvoju krivičnopravne misli. 2.2. Neoklasična škola Neoklasična škola se javlja kao produžetak i modernizacija klasične škole jer nastoji da osnovne postavke ove škole uskladi sa potrebama i zahtjevima buržoaske klase.12 Ona nastoji u savremenom krivičnom pravu pomiriti i uskladiti socijalno-etička i utilitaristička shvatanja, zbog čega se njeno učenje može označiti kao kombinacija filozofskih osnova klasične škole i većeg broja praktičnih postavki pozitivističke i sociološke škole. Međutim, za razliku od filozofskog indeterminizma na kojem počiva klasična škola, neoklasičari stoje na poziciji relativnog indeterminizma, ističući da je čovjek u svom djelovanju relativno slobodan, što znači da čovjek do odluke dolazi kroz unutrašnje sukobe uz djelovanje raznih endogenih i egzogenih faktora. Iz toga proizilazi zaključak da sloboda ljudi u odlučivanju nije ista i da se može stepenovati. Na toj osnovi se postavlja zahtjev za proučavanjem ličnosti učinioca djela i zahtjev za stepenovanjem krivične odgovornosti. Različiti stepeni krivične odgovornosti zasnivaju i različitu sankciju što je vodilo transformaciji zakonske u sudsku individualizaciju kazne. Tome je doprinjelo i učenje psihologije koja dokazuje da je nemoguće smatrati da su svi ljudi potupno slobodni, tj. potpuno krivično odgovorni. U skladu sa prethodno rečenim, neoklasičari se zalažu za uvođenje novih kategorija u krivično pravo koje će omogućiti potpuniju individualizaciju krivičnih sankcija, kao što je kategorija smanjene uračunljivosti, otežavajuće i olakšavajuće okolnosti u sudskom postupku, ublažavanje kazne i dualitet krivičnih sankcija. Dakle, pored kazne koja se zasniva na krivnji i ima prvenstveno retributivni karakter, oni predlažu uvođenje mjera bezbjednosti koje se temelje na opasnosti učinioca za društvo i cilj im je da to stanje opasnosti neutraliziraju. One bi se primjenjivale uz kaznu samo kod opasnih delinkvenata, a kod neuračunljivih to bi bila jedina sankcija. Sam sistem izdržavanja kazni mora biti podređen ideji resocijalizacije učinioca krivičnog djela. Neoklasična škola krivičnog prava je u odnosu na klasičnu školu mnogo više pažnje 12

Učenje neoklasične škole vezuje se za period između austrijskog zakonika 1852. godine do italijanskog zakonika 1889. godine.V.R. Mlađenović-Kupčević, op. cit. s. 57.

38

poklanjala učiniocu krivičnog djela. Međutim, on je i za neoklasičnu školu ostao apstraktan pojam, jer je veza sa njim ostvarivana posrednim putem, preko vrsta i oblika vinosti, preko uračunljivosti i olakšavajućih, odnosno otežavajućih okolnosti. Odmjeravanje kazne vršeno je preko apstraktno postavljenih olakšavajućih i otežavajućih okolnosti. U nauci krivičnog prava i dalje dominira odmazda kao cilj kažnjavanja jer predstavnici neoklasične škole ističu da se osnovne filozofske postavke klasične škole moraju zadržati i u savremenom krivičnom pravu, ukoliko ono želi ostvarivati svoje osnovne funkcije. 3. Pozitivistička orijentacija u kriminologiji Porast kriminaliteta u 19. vijeku ukazuje na činjenicu da kriminološka misao prethodnog perioda nije dala prave odgovore na pitanja uzročnosti i prevencije ove negativne društvene pojave. Zapravo, kao glavni krivac za neuspjeh na planu suzbijanja kriminaliteta optužena je klasična škola krivičnog prava pod čijim uticajem su krajem 18. i početkom 19. vijeka izvršene reforme krivičnog zakonodavstva u nekim evropskim državama. Stoga se osnovni principi i čitav njezin sistem, kao i krivični zakoni inspirisani njezinim učenjem, podvrgavaju oštroj kritici. Kazneni sistem zasnovan na odmazdi proglašava se neefikasnim i neodgovarajućim. Kritikuje se i stanovište da je učinilac krivičnog djela neki apstraktini tip, lišen svega onoga što ljude čini različitim, kao i stanovište da je krivično djelo apstraktna povreda pravnog poretka, a ne realna pojava individualnog i socijalnog života. I na području nauke dešavaju se značajne promjene. Naime, nova filozofska strujanja, filozofski pozitivizam i njegove nove varijante, te materijalizam, najprije vulgarni a kasnije i dijalektički, ističu zahtjev za povezivanjem socijalnih i prirodnih nauka. Umjesto apriorističkih metoda u otkrivanju naučne istine, u svim pa i u društvenim naukama, uvodi se pozitivistički metod sa eksperimentima i posmatranjem činjenica. Pozitivistički metod, primjenjen na području sociologije i ekonomskih nauka, pokazao je da su sve društvene pojave uslovljene zakonima razvoja društva, odnosno da su rezultat odnosa društvenih snaga u svakom istorijskom razdoblju. Takav pristup u proučavanju društvenih pojava, ukazao je i na mogućnost korištenja ovih naučnih metoda i u proučavanju kriminoloških problema, odnosno na mogućnost jedne nove naučne pozitivističke koncepcije suzbijanja kriminaliteta koja treba zamijeniti pravno pozitivističku koncepciju klasične škole. Navedena zbivanja, kao i društveno-ekonomska i politička kretanja krajem 19. vijeka, dovela su do pojave prvih kriminoloških škola koje su proučavanju kriminaliteta pristupale sa stanovišta naučnog determinizma. Naučno istraživanje kriminaliteta se prvobitno javlja u dva osnovna oblika. Prvi oblik je antropološko-pozitivistička škola koja je donijela jednu potpuno novu orijentaciju u istraživanju kriminaliteta, negirajući istovremeno sva dotadašnja dostignuća u krivičnom pravu. Drugi oblik je sociološka škola koja i pored prihvatanja određenih principa pozitivističke škole, ipak nije u potpunosti napustila važeće postavke klasične škole. Kasniji razvoj naučne misli dovodi do pojave velikog broja različitih kriminoloških teorija koje imaju biološku, psihološku ili sociološku osnovu koja uslovljava njihovo poimanje uzročnosti kriminaliteta kao i pitanje najefikasnijih oblika borbe protiv ove negativne društvene pojave.

3. 1. Prva empirijska izučavanja kriminaliteta i učinioca Početkom 19. vijeka javljaju se prva ispitivanja kriminaliteta koja, oslanjajući se na iskustvenu, empirijsku građu, nastoje otkriti uzroke kriminaliteta i uzročne veze sa drugim pojavama. Pri tome se koriste istim pozitivnim metodama kojima se koriste i druge društvene

39

i prirodne nauke, zbog čega pojedini autori ovo izučavanje nazivaju pozitivistička kriminologija. Osnovna i najvažnija crta ovih ispitivanja jeste da ona kriminalitet posmatraju kao realnu pojavu koja se može objasniti i protiv koje se može djelovati. Možemo razlikovati dva pravca; jedan, koji je nastojao da objasni kriminalitet kao posljedicu djelovanja društvenih činilaca i drugi, prema kojem je zločin proizvod ili izraz konstitucije pojedinca. a) Prethodnici kriminalne biologije Krajem 18. i početkom 19. vijeka javljaju se pisci koji kriminalitet ne tretiraju kao socijalnu pojavu već za predmet svog proučavanja imaju ličnost izvršioca krivičnog djela kao ljudsko biće. Izvršilac krivičnog djela se posmatra kroz psihologiju, psihopatologiju, anatomiju, fiziologiju i druge nauke, a pisci koji su se bavili tim problemom se nazivaju prethodnici kriminalne biologije. U okviru njihovog učenja možemo razlikovati prethodna antropološka, psihopatološka i biološka istraživanja. Prethodnici kriminalne antropologije su fiziognomičari i frenolozi. Najpoznatiji fiziognomičar je Della Porta (1536-1615) koji u svom djelu "Rasprava o fiziognomiji" izučava odnos između raznih dijelova lica i različitih ličnih karaktera. Opisao je lik opakih ludaka i zločinaca koji imaju osobine svojstvene divljim životinjama. Johan Gaspar Lavater je prihvatao ideje fiziognomije ali je na njenim osnovama razradio novu disciplinu frenologiju. Frenologija je učenje po kome se prema spoljnom obliku lobanje može zaključivati o intelektualnim i karakternim osobinama nekog lica. Čuveni bečki ljekar, Franc Jozef Gal (Franz Gall, 1758-1828), je razradio teoriju o građi i funkcijama mozga kao centru svih psihičkih pojava čovjeka. Ukoliko su moždane zone podjednako razvijene, sve psihičke aktivnosti se odvijaju harmonično. Međutim, ukoliko postoji atrofija ili hipertrofija neke moždane zone, poremećuje se harmoničnost u razvoju psihičkih sposobnosti. Takav čovjek lako zapada u konfliktne situacije sa socijalnom sredinom, teže se prilagođava uslovima socijalnog života, poroci i krivična djela su njegove glavne odlike. Ovaj poremećaj u razvoju moždanih funkcija, se prema Galu, može primijetiti spolja prema obliku lobanje, tj. sve strasti i kriminalne sklonosti imaju svoju spoljnu ozmnaku. Razvoj psihopatološke koncepcije bazira se na razvitku psihijatrije, proučava veze između zločina i duševnih bolesti. Francuski pisac Eskirol kriminalitet objašnjava psihologijom krivca. Prema njemu postoje izvjesna bolesna duševna stanja koja zahvataju samo neke psihičke sposobnosti, tako da druge psihičke funkcije ostaju normalne i neporemećene. Ta duševna stanja se odlikuju neodoljivim nagonima koji navode, naprosto guraju takvo lice na izvršenje određenog krivičnog djela. Takva duševna stanja Eskirol označava pojmom monomanija i definiše ih kao "instiktivnu sklonost za određeno krivično djelo". Kao primjer se navodi kleptomanija (neodoljiva sklonost za krađu), piromanija (za paljevine), dipsomanija (za uživanje alkohola), homicidna monomanija (za vršenje ubistva) itd. U pitanju su određeni poremećaji u sferi volje, dok sve ostale psihičke funkcije ostaju normalne. Engleski psiholog Modsli (1835-1918) je smatrao da sve kriminalce uglavnom karakterišu izvjesni poremećaji u oblasti psihičkog života ili odsustvo moralnih čula. Kada je u pitanju psihički život kriminalaca najveći značaj za vršenje zločina imaju tzv. međufaze između normalnog duševnog života i poremećene psihe uslijed nekog duševnog oboljenja. Ta posebna psihička stanja koja stoje na prelazu između zdravog organizma i duševnog oboljenja, Modsli naziva kriminalne psihoze. Takvi krivci najčešće vode normalan život ali su skloni vršenju krivičnih djela. Druga karakteristika zločinaca, odnosno odsustvo moralnih čula, se ispoljava u izvjesnim perverznim osjećanjima i jako naglašenim niskim instiktima, dok je intelektualna sfera krivca sasvim očuvana.

40

Počeci biološkog pravca koji ističe veliki značaj nasljeđa i atavizma u nastanku kriminaliteta se nalaze u učenju Morela (1800-1879). On je razvio koncepciju da je kriminalitet produkt degeneracije ljudske vrste, koja se sastoji u skretanju od prvobitnog normalnog tipa čovjeka. Ovo skretanje se vrši postepeno, kroz više generacija i to putem nasljeđa. Međutim, degeneraciju ljudske vrste Morel ne uzima kao neizbježnu pojavu, već smatra da je ona uslovljena brojnim spoljašnim činiocima, odnosno socijalnim faktorima (loša ishrana, nezdravi uslovi stanovanja, upotreba alkohola, nedovoljne nadnice, nepotpuno vaspitanje i obrazovanje itd.). Sve to izaziva duboke promjene u organizmu koje se prenose na kasnije generacije putem nasljeđa. Na taj način se formiraju čitavi nizovi degenerika u pojedinim porodicama koji se odlikuju ne samo kretenizmom i idiotizmom, već i velikim brojem izvršenih krivičnih djela. b) Prethodnici kriminalne sociologije Prva ispitivanja kriminaliteta kao masovne društvene pojave vezuju se za pojavu statistike i statističke evidencije kriminaliteta, koja se javlja u Francuskoj tridesetih godina 19. vijeka. Statistička evidencija kriminaliteta omogućila je prikupljanje i evidentiranje različitih podataka vezanih za krivično djelo i učinioca, što je rezultiralo osnivanjem posebne kriminalne statistike. Osnivačem kriminalne statistike smatra se belgijski matematičar A. Kvetelet (Quetelet). Analizirajući statističke podatke kriminaliteta u Francuskoj za period od 1826-1831. godine, on je došao do zaključka da se izvor kriminaliteta nalazi u socijalnim odnosima, a ljudska volja može biti samo slučajni uzrok. Razvio je klasifikaciju kriminogenih faktora i proučavao uticaj trgovine, industrije, neravnopravnosti, bijede, starosti, pola, vremenskih prilika i drugih činilaca na javljanje kriminalnih sklonosti. Primjenom statističkih zakonitosti, a posebno "zakona velikog broja", on je došao do zaključka da vremensko kolebanje kriminaliteta predstavlja matematički shvatljivu funkciju svakodnevnih društvenih prilika. Dakle, on smatra da je kriminalitet zakonita društvena pojava koja se javlja sa određenom pravilnošću u obimu, dinamici i strukturi, pod pretpostavkom da nema izuzetnih društvenih potresa kao što su ratovi, revolucije, zemljotresi, suše i sl. Ističući da je kriminalitet zakonita društvena pojava, Kvetelet zaključuje da se kriminalitet može naučno istraživati egzaktnim naučnim metodama. Zbog svojih stavova on se smatra i začetnikom kriminalne sociologije. Drugi osnivač kriminalne statistike i kriminalne sociologije, je francuski statističar A. M. Geri (A. M. Guerry), koji je analizirao uticaj pola, starosti, obrazovanja, profesije i dr. na vršenje krivičnih djela. Pri tome je utvrdio da su neki oblici kriminaliteta karakteristični za muškarce a drugi za žene, te da određene starosne grupacije vrše uglavnom iste vrste krivičnih djela. Pored toga, bavio se pitanjem geografske rasprostranjenosti kriminaliteta i utvrdio da se najveći broj imovinskih krivičnih djela vrši u bogatim dijelovima Francuske. Razlog tome je u nejednakoj raspodjeli bogatstva, jer bogatstvo u ovim krajevima prati veliko siromaštvo drugih slojeva društva. Za razliku od Kveteleta, on se manje bavio objašnjenjima i etiološkim zaključcima o kriminalitetu. Kvetelet i Gari su ispitivali uticaje raznih prirodnih, demografskih i društvenih faktora na kriminalitet i na osnovu dobijenih rezultata izrađivali su karte iz kojih su se mogle vidjeti razlike u učestalosti kriminaliteta u pojedinim zemljama i regionima. Zbog toga se njihovo učenje naziva "kartografska škola". Značaj predstavnika kartografske škole ogleda se i u tome što oni prvi put u proučavanje kriminaliteta uvode egzaktne naučne metode. S obzirom na činjenicu da su kriminalitet proučavali kao društvenu pojavu koju uslovljavaju razne činjenice ekonomskog i socijalnog života, mogu se smatrati pretečama sociološkog proučavanja kriminaliteta, odnosno prethodnicima kriminalne sociologije.

41

3.2. Antropološka škola Italijanska antropološka škola se javlja sedamdesetih godina 19. vijeka, kao izraz reakcije italijanskih kriminalista protiv krivičnog prava zasnovanog na principima klasične škole. Za razliku od klasične doktrine koja je sva usmjerena prema krivičnom djelu kao jurističko-logičkom pojmu, italijanska antropološka škola u centar svog razmatranja postavlja izvršioca krivičnog djela. Suštinu učenja ovog pozitivističkog pravca u kriminologiji predstavlja tvrdnja da krivično djelo, iako pravni pojam, predstavlja istovremeno individualnu i socijalnu realnost te kao takvo nije djeljivo od faktora koji su ga prouzrokovali i ličnosti koja ga je ostvarila. Osnivač antropološke škole je italijanski psihijatar, profesor medicine i vojni ljekar, Čezare Lombrozo (Cezare Lombrozo 1836-1909) koji je u svom poznatom djelu "Čovjek zločinac" (L'uomo deliljuente 1876.), razvio teoriju kriminaliteta na bazi uspostavljanja odnosa između delinkvencije i fizičkih, odnosno anatomskih osobina delinkventa. Njegova teorija je nastala na osnovu empirijskog istraživanja koje je proveo kao vojni ljekar, pri čemu je često nailazio na tetoviranje kriminalaca koji su pokazivali fizičku neosjetljivost na bol, na osnovu rezultata do kojih je došao prilikom autopsije mozga jednog razbojnika koji je ličio na mozak nižih kičmenjaka, te na osnovu iskustva stečenog prilikom vršenja prakse zatvorskog ljekara. Pristupajući problemu kriminaliteta sa antropološkog aspekta, Lombrozo smatra da je jedini i glavni uzrok krivičnog djela smješten u ličnosti učinioca krivičnog djela. Navedeno shvatanje bazira na tvrdnji da postoji jedan zločinački tip čovjeka koji je određen posebnim obilježjima koje pokazuju izopačenost. Za zločinca tvrdi da je atavistički izrod ljudi. Ispitao je 383 lubanje mrtvih italijanskih zatvorenika i 5907 živih prestupnika, ukazujući na njihove anatomske, fiziološke i psihičke anomalije. Pod anatomskim anomalijama podrazumijeva anomalije lubanje, kostiju, lica i udova, drugih organa i nenormalnu težinu, pri čemu posebno ističe pretjerano razvijene vilice i jagodice, nisko i usko čelo, pretjeranu razvijenost čeonih sinusa, veću lubanjsku duplju, četverouglu i ispupčenu bradnu kost, koso istaknute sjekutiće gornje vilice, malo trouglasto lice, mrku boju kože, gustu i nakostrešenu kosu, uši mesnate i klempave, duže ruke, ljevaštvo, rijetku bradu, brazde na licu itd. Fiziološke anomalije krivca se ispoljavaju sa upadljivim karakteristikama fizionomije krivca tako da se najteži zločinci odlikuju upadljivom ružnoćom lica, a pojedine vrste zločinaca se odlikuju i karakterističnim pogledom (npr. ubica ima bezbojan, hladan i fiksiran pogled, kradljivac nemiran, usiljen i zbunjen). Postojanje tetovaže kod pojedinih krivaca smatra simptomom abnormalno smanjenog osjećaja fizičkog bola. Psihičke anomalije krivaca su patološka lažljivost, odsustvo sažaljenja i saučešća u tuđom bolu, svirepost, grubost, sujetnost. Osjećaj manje vrijednosti kompenziraju zločinom, bestidni su, lijeni, nestalnih osjećanja i slabe volje, bez grižnje savjesti, osvetoljubivi, skloni kocki, neradu, alkoholu i seksualnim perverzijama. Sve ove anomalije Lombrozo naziva "stigmati degeneracije" i oni su atavističke prirode, odnosno naslijeđeni su, ali ne od bližih predaka već od najudaljenijih. Postojanje većeg broja stigmata degeneracije kod nekog čovjeka je, prema Lombrozu, siguran znak neminovnosti i izvjesnosti njegove kriminalne aktivnosti. Prema tome, u razmatranju problema uzročnosti kriminaliteta Lombrozo zastupa koncepciju biološkog determinizma te ističe da je jedini i glavni uzrok krivičnog djela smješten u ličnosti čovjeka. Naime, on smatra da postoji tip zločinca naročite tjelesne i psihičke konstitucije (bio-konstitucionalni tip) koji se odlikuje urođenim i neotklonjivim sklonostima za vršenje krivičnih djela, odnosno da postoje rođeni zločinci koji

42

su po rođenju predodređeni da vrše krivična djela i mogu se lako prepoznati po tjelesnim i psihičkim anomalijama. Ovo stanovište predstavlja i suštinu njegovog učenja. Lombrozo je sačinio i klasifikaciju krivaca koja je u prvobitnom obliku pored rođenog zločinca obuhvatala i duševno-bolesne krivce i krivce iz strasti. Rođeni zločinac, kojeg je opisao u svom djelu «Čovjek – zločinac» je moralni ludak ili degenerik sličan primitivnom čovjeku, bezosjećajan i do kraja svirep, biće koje se nalazi ispod ljudskog nivoa. Kod rođenog zločinca su u najvećoj mjeri izražene anatomske, fiziološke i psihičke anomalije. Kod duševno-bolesnih krivaca uticaj nasljeđa je veliki, imaju sve odlike rođenog zločinca, ali se od njega razlikuju po tome što boluju od neke duševne bolesti (kleptomani, piromani, monomani, histerici itd.). Krivci iz strasti su pretjerano razdražljivi i jako afektivni, i krivično djelo vrše usljed snažnog pritiska neke strasti, npr. gnjev, ljubomora, ambicija, čast i sl. Kasnije je, pod uticajem Ferija i Garofala prihvatio mogućnost uticaja socioloških i psiholoških uzroka na kriminalitet i u skladu sa tim unio kategoriju slučajnih krivaca i krivaca iz navike. Kod slučajnih krivaca preovlađuju spoljnji podsticaji, a manje unutrašnji nagoni. Međutim, Lombrozo smatra da su i oni samo jedna varijanta rođenih krivaca, jer spoljnje okolnosti i povodi mogu navesti na zločin samo one ličnosti koje u sebi već nose zločinački potencijal. Dijeli ih na kriminaloide kod kojih su urođene predispozicije za zločin izražene u blažem obliku nego kod rođenih zločinaca, i na pseudokrivce koji postaju zločinci iz neiskustva i nehata. Krivci iz navike se odlikuju time što se kod njih, zbog nedostatka vaspitanja i pod uticajem nepovoljnih životnih prilika, urođene kriminalne sklonosti dalje razvijaju i u deliktu dobijaju svoj konkretni oblik. U kasnijim istraživanjima kriminaliteta, Lombrozo priznaje i potrebu uzimanja u obzir i fizičkih i socioloških uzroka, dakle, vanjskih uzroka zločina, među kojima spominje meteorološke, klimatske i geografske uticaje, uticaj perioda velikih vrućina, rase, kulture, gustine stanovništva, ishrane, alkoholizma, religije, vaspitanja, starosti, prostitucije, nezaposlenosti i sl. Ističe i kriminogeni uticaj zatvora za koji kaže da su kuće moralne zaraze, a ukazuje i na negativan uticaj senzacionalnih novinskih izvještaja o zločinima i sudskim procesima na sprečavanje kriminaliteta. Suprotno učenju klasične krivično-pravne škole, Lombrozo smatra da kazna mora težiti napretku društva a ne trpljenju pojedinca, te da se za isti zločin može različito kažnjavati zavisno od toga o kojem tipu zločinca se radi. Tako npr. za duševno bolesne i mnogobrojne rođene zločince predlaže upućivanje u ustanovu sigurnosti sa ciljem liječenja čime se istovremeno onemogućava daljnja kriminalna aktivnost. Za neke od njih predviđa i smrtnu kaznu, smatrajući je tužnim ali sigurnijim sredstvom isključenja iz društvene zajednice. Kao preventivne mjere za duševno bolesne i rođene krivce predlaže sterilizaciju, kastraciju i zabranu stupanja u brak putem porodičnog zakonodavstva. Krivično pravo koje se bazira samo na krivičnom djelu, a ne i na učiniocu, smatra pogrešnim i ističe da se umjesto vinosti kao kriterija krivične odgovornosti mora polaziti od socijalne opasnosti, umjesto kazne treba primjenjivati mjere socijalne bezbjednosti a umjesto sudskih organa treba da postoje komisije sastavljenje od antropologa i ljekara. Lombrozovo učenje o rođenom atavističkom tipu zločinca nije izdražalo kritike naučne javnosti i početkom dvadesetog vijeka je naučno osporeno. Međutim, time nisu osporene zasluge koje je antropološka škola imala u razvoju kriminološke misli. Naime, Lombrozo je, stavljajući zločinca u prvi plan svoga interesovanja, utemeljio kriminologiju kao nauku jer je pažnju naučne javnosti skrenuo sa apstrakcija koje su dominirale klasičnom školom prema stvarnom, konkretnom svijetu zločina.

43

3.3. Italijanska pozitivna škola Kao reakcija na antropološku školu u Italiji se veoma rano javlja italijanska pozitivna škola koja je ukazivala na neodrživost Lombrozovog monističkog pristupa problemu kriminaliteta. Najznačajniji predstavnici ove škole, Enriko Feri (1856-1929) i Rafael Garofalo (1851-1934) su pored bioloških isticali i društvene uzroke kriminaliteta čime su otvorili put razvoju kriminalne sociologije. Istovremeno, oni kritikuju i klasičnu školu krivičnog prava smatrajući da je doprinjela porastu kriminaliteta. Sam naziv ove škole potiče od primjene pozitivističkog metoda (metoda opservacije i eksperimenta) u društvenim i pravnim naukama, odnosno od primjene induktivnog metoda (od pojedinačnog ka opštem) umjesto deduktivnog kojim se služila klasična škola. U izučavanju kriminalnog fenomena Enriko Feri polazi sa stanovišta faktorskog pluralizma, ističući da je krivično djelo rezultat djelovanja različitih faktora koje dijeli na antropološke, kosmičke i socijalne. Antropološki (individualni) faktori su: organska konstitucija krivca (anomalije lobanje, mozga, senzibiliteta i sve tjelesne osobenosti), psihička konstitucija krivca (anomalije inteligencije, emocija, socijalnih osjećanja), lične osobine krivca (rasne osobenosti, pol, uzrast, profesija, obrazovanje, odgoj). Kosmički (fizički) faktori su: klima, konfiguracija tla, godišnje doba, temperaturne varijacije, atmosferski pritisak, itd. Socijalni faktori su: gustina naseljenosti, stanje javnog mnenja i religije, ekonomska i politička organizacija, pravosuđe i policija, javno vaspitanje i obrazovanje, sistem građanskog i krivičnog zakonodavstva i sl. Krivično djelo je uvijek proizvod zajedničkog djelovanja svih faktora samo što oni nisu kod svih krivičnih djela istog intenziteta. Na toj osnovi, Feri razrađuje teoriju o tzv. pretežnosti faktora koju dosljedno sprovodi kod klasifikacije krivaca. Prema prirodi i intenzitetu pojedinih faktora on krivce dijeli u dvije osnovne kategorije: krivce iz endogenih uzroka kod kojih su pretežni individualni faktori i krivce iz egzogenih uzroka kod kojih su pretežni socijalni faktori. U okviru ove podjele, sve krivce klasifikuje u pet grupa: krivci duševno bolesni, rođeni krivci, krivci iz navike, slučajni krivci i krivci iz strasti. Kod prve tri kategorije pretežni su individualni faktori, a kod poslednje dvije socijalni faktori. Navedena klasifikacija se naziva genetička ili kauzalna jer počiva na porjeklu i uzroku delikta. U skladu sa stanovištem da je čovječija volja determinisana biosocijalnim faktorima (filozofski determinizam), te da je krivično djelo rezultat djelovanja različitih faktora a ne slobodne volje kao što je to isticala klasična škola, Feri smatra da se ne može govoriti o moralnoj odgovornosti kao ličnom osnovu krivične odgovornosti za izvršeno krivično djelo, već jedino o socijalnoj, odnosno zakonskoj odgovornosti učinioca. Nadalje, on ističe da se u odbrani društva od kriminaliteta mora poći od identifikacije (izjednačavanja) normalnih i duševno bolesnih krivaca, iz čega je proizilazilo da je učinilac krivičnog djela uvijek odgovoran za učinjeno djelo bez obzira na njegovo duševno stanje. Dakle, sama činjenica da je krivično djelo izvršeno automatski zasniva socijalnu, odnosno zakonsku odgovornost za isto. Za socijalnu odgovornost su bitni lični momenti, ali ne u smislu slobodne volje i moralne odgovornosti kao što to smatra klasična škola, već kao lične karakteristike učinioca koje uslovljavaju veću ili manju mjeru njegove opasnosti. Upravo ta opasnost učinioca je osnov i mjera njegove socijalne odgovornosti. Italijanska pozitivna škola ističe da delinkvent nije slobodno biće i da krivično djelo nije izraz slobodne ljudske volje već je određeno snagom ličnih i socijalnih faktora. Zbog toga u krivičnom pravu nema mjesta za krivnju kao moralnu odgovornost čovjeka za učinjeno djelo i ona se mora zamijeniti kategorijom socijalne odgovornosti. Logična posljedica ovog stava jeste i eliminacija kazne kao vrste krivične sankcije koja pretpostavlja krivnju kao moralnu odgovornost za učinjeno djelo i uvođenje mjera socijalne zaštite koje se temelje na opasnosti učinioca. Prema tome, osnov društvene reakcije na kriminalitet je društvena opasnost koja se ispoljava u opasnosti učinioca a ne u

44

opasnosti izvršenog krivičnog djela. Feri smatra da je za društvo od primarnog značaja učinilac od kojeg prijeti opasnost da će počiniti novo krivično djelo a ne izvršeno krivično djelo jer ono pripada prošlosti i ne može se reparirati. Dakle, bitno je utvrditi stanje opasnosti učinioca, odnosno opasnost koju je prilikom izvršenja djela učinilac ispoljio. To stanje opasnosti koje pozitivisti nazivaju "temibilita", je stanje učinioca koje predstavlja izraz određenih biopsiholoških osobina delinkventa, a uključuje i sposobnost i sklonost učinioca za vršenje krivičnih djela (sklonost je bazirana na biopsihološkoj strukturi ličnosti), i osnov je i uslov za primjenu sankcije. Sankcija treba biti srazmjerna opasnosti delinkventove ličnosti a ne težini djela. Dakle, osnov za izbor odgovarajuće krivičnopravne mjere je klasifikacija učinilaca s obzirom na njihove biopsihološke i socijalne karakteristike, umjesto dotadašnje klasifikacije krivičnih djela. Različiti tipovi ovih mjera treba da odgovaraju različitim tipovima delinkvenata, odnosno različitom stepenu njihove opasnosti. U tome je suština Ferijeve individualizacije sankcija. Najadekvatniji način za odbranu društva od kriminaliteta jeste primjena sistema mjera socijalne zaštite koje je Feri podijelio u dvije osnovne grupe: preventivne ili profilaktičke mjere i odbrambene mjere (kazne i odgojne mjere). Preventivne mjere se primjenjuju ante delictum (prije izvršenog krivičnog djela), a cilj im je da odvrate potencijalne delinkvente od kriminalnog ponašanja. Ove mjere treba da predstavljaju glavna sredstva društvene odbrane, koja paralelno egzistiraju sa represivnim sredstvima. U pitanju su mjere socijalne higijene i profilakse kojima se saniraju uslovi života koji djeluju kriminogeno. Npr. mjere korjenite socijalne reforme, mjere na području ekonomije, administracije, porodice, vaspitanja, krivičnog prava itd. Odbrambene mjere se primjenjuju post delictum, poslije izvršenog krivičnog djela i obuhvataju dvije kategorije kazni: odbrambene kazne i odgojne kazne. Odbrambene kazne su: smrtna kazna, kazna zatvora, kazna naseljavanja u prekomorske kolonije, kazna relegacije i deportacije. Iako je protivnik smrtne kazne, Feri je smatra jedino efikasnom za rođene zločince koji se ne mogu popraviti. Za učinioce kod kojih je utvrđen visok stepen opasnosti za društvo, predlaže deportaciju i relegaciju (preseljavanje na usamljena ostrva kontinenta uz najnužnija sredstva za rad). Odgojne kazne su: probacija, naknada štete, internacija u poljoprivredne kolonije ili industrijske komplekse. Feri ističe potrebu da se kratkotrajne kazne zatvora izrečene manje opasnim delinkventima zamijene probacijom i institutom naknade štete. Istovremeno se zalaže za smanjenu upotrebu ćelijskog zatvora, smatrajući ga "grobnicom živih ljudi", te predlaže da se kazna zatvora kad god je to moguće zamijeni internacijom u poljoprivredne kolonije ili industrijske komplekse. Mjere socijalne odbrane se moraju prilagođavati učiniocu krivičnog djela. Kao sredstva individualizacije u postupku prilagođavanja ovih mjera Feri predlaže medicinskopsihološko i socijalno proučavanje ličnosti delinkventa (opservacija) i pravosudnu kontrolu nad tretmanom u penitensijarnoj fazi. Stoga se on smatra začetnikom moderne individualizacije kojoj prethodi naučno upoznavanje ličnosti delinkventa, kako u fazi izricanja tako i u fazi izvršenja krivičnih sankcija. Feri je postavio "zakon kriminalne zasićenosti" prema kojem će, u datim društvenim uslovima, uz tačno određene psihičke karakteristike pojedinaca, biti izvršen tačno određen broj zločina, ni jedan manje ili više. Pored toga, tvrdio je da se u uslovima velikih društvenih potresa stvaraju uslovi za porast broja zločina. Drugi značajan predstavnik italijanske pozitivne škole, Rafael Garofalo, u svom poznatom djelu "Kriminologija" iz 1885. godine, ističe da se kriminalitet ne može odrediti isključivo kao pravna kategorija jer je osnovna vrsta kriminaliteta prirodni kriminalitet koji u društvu postoji nezavisno od okolnosti, potreba određene epohe i pogleda zakonodavca. Prirodni kriminalitet se sastoji u povredi dva osnovna moralna osjećanja, tj. samilosti i poštenja. Drugu vrstu kriminaliteta predstavlja zakonski kriminalitet pod kojim se podrazumijevaju ona ponašanja za koja je takođe neophodno izreći kaznu ali koja, za razliku

45

od prirodnog kriminaliteta, imaju privremeni karakter jer zavise od trenutnog odnosa snaga u društvu, npr. politički delikti. U skladu sa svojim shvatanjem prirodnog kriminaliteta Garofalo ističe da su prestupnici zapravo lica lišena osnovnih moralnih osjećanja, odnosno lica kod kojih postoji nedostatak sažaljenja i poštenja. S obzirom na stepen odsustva moralnih osjećanja kod pojedinih krivičnih djela, sve zločince dijeli u četiri grupe. U prvu grupu spadaju ubice i njih karakteriše potpuni nedostatak moralnih osjećanja; drugu grupu čine nasilnici kod kojih je odsutan osjećaj samilosti; treću grupu čine kradljivci i karakteriše ih nedostatak osjećaja poštenja i četvrtu grupu čine pohotljivi prestupnici za koje je karakterističan nizak nivo «moralne energije».13 Usvajajući multifaktorski pristup u izučavanju etiologije kriminaliteta, Garofalo primat daje biokonstitucionalnim anomalijama sa dominatnim uticajem psihičkih anomalija. S tim u vezi u svom radu, on ističe: «Bez sumnje, spoljni uzroci, kao tradicija, predrasude, loši primjeri, klima, alkoholna pića i slično, imaju velikog uticaja. Ali, prema našem mišljenju u instiktu pravog zločinca uvijek postoji specifični elemenat, prirođen, naslijeđen ili stečen u ranom djetinjstvu koji se ne može odvojiti od njegovog psihičkog organizma.»14 Psihičke karakteristike ličnosti su osnov i za individualizaciju kazne koja се može postići putem prilagođavanja vrste kazne psihičkim karakteristikama samog prestupnika. S tim u vezi ističe da društvo treba da eliminiše one koji svojim ponašanjem pokazuju neadaptiranost uslovima društvenog života i predlaže tri vrste eliminacije: za one čije kriminalno ponašanje proizilazi iz psiholoških anomalija koje ih zauvijek čine nesposobnim za društveni život predlaže smrtnu kaznu; za one koji su sposobni jedino za život u nomadskim hordama ili primitivnim plemenima predlaže dugotrajni ili doživotni zatvor a za mlađe delinkvente i one za čiju socijalnu adaptaciju ima nade predlaže izolaciju u poljoprivrednim kolonijama. Za učinioce koji su izvršili krivično djelo pod pritiskom izuzetnih okolnosti za koje se ne može očekivati da će se ponovo javiti, predlaže naknadu štete. Pored kritika koje se upućuju italijanskoj pozitivnoj školi ne može se zanemariti značajan doprinos koji je ova škola dala razvoju kriminološke misli. Prije svega, ona je, isto kao i antropološka škola, ukazala na neophodnost proučavanja ličnosti učinioca krivičnog djela i uvela eksperimentalni metod sa posmatranjem delinkventa. Razvila je koncepciju faktorskog pluralizma, odnosno teoriju prirodne i socijalne kauzalnosti ljudskih radnji, ukazala na značaj i ulogu preventivnih mjera u suzbijanju kriminaliteta, te dala jak podstrek individualizaciji krivičnih sankcija. Početkom 20-og vijeka pojedini krivični zakoni su izrađeni pod njenim uticajem, npr. norveški 1902., ruski 1903., argentinski 1921., panamski 1922., meksički 1929., urugvajski 1934. itd. 3.4. Francusko-belgijska škola socijalne sredine Nakon pojave italijanske pozitivne škole, koja je odbacila biološki determinizam i uvela faktorski pluralizam u izučavanje kriminalne etiologije, u evropskoj kriminološkoj misli krajem XIX vijeka ponovo oživljava sociološka orjentacija u proučavanju etilogije kriminaliteta. Ove sociološki orjentisane teorije međusobno se razlikuju u zavisnosti od toga koji koncept uzročnosti kriminaliteta prihvataju, tako da možemo razlikovati tzv. čiste sociološke teorije koje u potpunosti odbacuju antropološku koncepciju, zatim sociološkobiološka i sociološko-psihološke teorije. Jedna od najznačajnijih sociološkopsiholoških teorija iz tog perioda jeste francusko-belgijska škola socijalne sredine poznata u literaturi i kao 13 14

V. Đ. Ignjatović: Kriminologija, Beograd, 1992., s. 105. V. M. Bošković: Kriminalna etiologija, Novi Sad, 2001. s. 49.

46

lionska škola socijalne sredine. Glavni predstavnici ove škole jesu A. Lakasanj (A. Lacassagne 1843 – 1924), Gabriel Tarde (1843 – 1904) i Emil Dirkem (Emille Durkheim 1858 – 1917). Zajednička karakteristika učenja ove škole jeste odbacivanje biološkog determinizma i stavljanje u prvi plan društvene sredine, socijalni i ekonomski ambijent tj. društveni milje kao kriminogene faktore.15 a)Lakasanj, Manuvrije i Leturn Osnivačem škole socijalne sredine smatra se profesor sudske medicine u Lionu i jedan od prvih Lombrozovih učenika van Italije, A. Lakasanj16 (1843-1924). Odbacujući učenje o rođenom zločincu i atavističku interpretaciju kriminaliteta, svoju teoriju zasniva na tvrdnji da se kriminalac ne rađa kao takav, već da je produkt sredine u kojoj živi. Navedeno stanovište Lakasanj opravdava činjenicom da se tjelesne i psihičke anomalije, na kojima Lombrozo temelji svoju teoriju rođenog zločinca, nalaze i na drugim ljudima koji ne postaju kriminalci, (a ne samo na kriminalcima), zbog čega se te anomalije ne mogu smatrati uzrocima kriminaliteta. Čak i onda kada bi se prihvatila tvrdnja da se krivci odlikuju određenim organskim i psihičkim anomalijama, moralo bi se imati u vidu da su one posljedica raznih socijalnih uzroka koji sprečavaju normalan organski i psihički razvoj ličnosti. Dakle, socijalna sredina modifikuje ličnost i stvara razne anomalije.17 Zapravo, suština njegovog razmišljanja o kriminalitetu oslikana je u tvrdnjama da «društvo ima onakve kriminalce kakve zaslužuje», odnosno «socijalna sredina je mjesto pogodno za vrenje kulture kriminaliteta a kriminalac je mikrob koji nije ni od kakve važnosti sve dok ne naiđe na vrenje koje izaziva njegovu fermentaciju»18. Škola socijalne sredine prihvaćena je od većeg broja teoretičara među kojima se posebno ističu Manuvrije i Leturno. Manuvrije zastupa stanovište da se prestupnici po svojim bio-psihičkim osobinama u osnovi ne razlikuju od neprestupnika te da anatomske i fiziološke crte mogu imati izvjesnog uticaja na patološki kriminalitet.19 Prema njemu, krivično djelo je predmet sociologije a ne kriminalne antropologije, a krivac je isključivi produkt društvenih uzroka. Slična stanovišta nalaze se i u radovima Leturnea koji u predgovoru francuskog izdanja Lombrozovog djela «Čovjek – zločinac» piše da bijeda i alkoholizam čine, u uslovima nejednake raspodjele bogatstva, primaran faktor kriminaliteta te da bi «rođeni zločinac» bio izuzetno rijedak kada ga samo društvo ne bi stvaralo.20 b) Gabrijel Tarde – Teorija imitacije Značajan predstavnik škole socijalne sredine jeste i francuski pravnik i sociolog, Gabrijel Tarde (1843 – 1904)21. koji je u okviru sociološkog pristupa izučavanju problematike kriminaliteta dao svoju originalnu teoriju poznatu pod nazivom teorija imitacije i učenja.

15

V. R. Mlađenović, Kupčević, op. cit. s. 87. Svoja razmišljanja o kriminalitetu Lakasanj je dao u radu Marche dela criminalitet en France, 1881. godine. 17 Slično i R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 86. 18 R. Gassin,: Criminologie, Precis Dalloz, Paris Cedex, 1990. стр. 153., navedeno rema S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović: Osnovi kriminologije, Niš, 1992., s. 107. 19 V. opširnije J. Tahović: Kriminologija, Beograd, 1946. s. 84-85. 20 V. M. Milutinović, op. cit. s. 112,113. 21 Svoje shvatanje o uzrocima kriminaliteta i problemu odgovornosti za izvršene zločine izložio je u djelima La criminalite comparee (Paris, 1886.), La philosophie penale (Lyon, 1890.) и Etudes penals et sociales (Paris, 1892.). 16

47

Odbacujući antropološko objašnjenje kriminaliteta i ukazujući na neodrživost teorije rođenog zločinca, Tarde ističe da je kriminalitet društveni proizvod i da uzroke kriminaliteta treba tražiti u društvenoj sredini.22 Iako je isticao društveni karakter kriminaliteta, svoje objašnjenje uzroka kriminaliteta bazira na psihološkoj determinaciji koja dolazi do izražaja kroz zakon imitacije kojim je objašnjavao sve društvene pojave.23 Prema njemu, društveni odnosi nisu ništa drugo nego odnosi između pojedinaca u čijoj osnovi leži imitacija, odnosno oponašanje. Zapravo, sve aktivnosti u društvu, jezik, način života, mišljenja, potrebe i načini zadovoljenja podliježu imitaciji. Kada je u pitanju kriminalitet, odnosno zločin, Tarde smatra da se imitacija manifestuje kao međusobno sukobljavanje, prelivanje i smjenjivanje mode i navike – zločin se javlja najprije kao moda, koja prelazi zatim u naviku; zatim imitacija se razvija sa tendencijom stalnog proširivanja od viših ka nižima – niži oponašaju više, pri čemu se to oponašanje ostvaruje u formi smjenjivanja jednih metoda drugima.24 Tako npr. trovanje i ubistvo na koje su nekada «imali pravo» samo baroni i kraljevi, javljaju se u svim redovima društva, pri čemu se mijenjaju metodi izvršenja krivičnog djela, npr. ubistvo nožem zamijenjeno je ubistvom puškom. Imitacija se javlja i na relaciji selo – grad, jer se devijantna ponašanja i kriminalitet svojstven u početku samo gradskoj sredini putem oponašanja prenosi i u ruralna područja. Psihološka orjentacija u teoriji G. Tardea, dolazi do izražaja i u njegovim raspravama o klasifikaciji delinkvenata. S tim u vezi on ističe da je neophodno izgraditi novu klasifikaciju delinkvenata koja bi se temeljila na psihičkim i solicijalnim momentima. Međutim, svoju pažnju je usmjerio na profesionalnog kriminalca, ne upuštajući se u daljnju razradu ove problematike. U svojim raspravama o profesionalnim kriminalcima, pod kojima podrazumijeva ubice, džepare, varalice i kradljivce, Tarde tvrdi da je kriminalitet profesija kao i svaka druga i da kriminalci ovog tipa uče svoj zanat vježbanjem i druženjem sa drugim ljudima. Dakle, profesionalni kriminalac se putem negativnih uzora školuje za kriminalnu aktivnost slično ljekarima, pravnicima i drugim zanimanjima, učeći od rane mladosti na ulicama i raskršćima gradova, koji predstavljaju «stvarni seminar kriminalaca». 25 Razmatrajući problematiku odgovornosti za izvršena krivična djela, Tarde je razvio svoju originalnu teoriju moralne odgovornosti koja je takođe psihološki determinisana. Prema toj teoriji, osnovni elementi prema kojima se može određivati odgovornost za krivična djela jesu: a) stanje same ličnosti, odnosno stanje njenih poimanja i sjećanja društvenih obaveza i b) stepen društvene prilagođenosti. U skladu sa tim, odgovorno je samo ono lice čije je sjećanje na društvene i moralne obaveze normalno i stabilno i koje je prilagođeno određenoj društvenoj sredini. Iz toga proizilazi da se ne može pozivati na odgovornost za izvršeno krivično djelo lice koje nije imalo vremena da se prilagodi novoj društvenoj sredini, novom načinu života, i koje je usljed toga izvršilo krivično djelo. Učenje G. Tardea je imalo značajan uticaj na kasniju kriminološku misao a posebno na savremene sociološke teorije, među kojima se posebno ističe teorija diferencijalne asocijacije E. Saderlanda (Edwin Sutherland). c) Emil Dirkem – Teorija anomije 22

Ukazujući na neodrživost teorije rođenog zločinca, Tarde je isticao da bismo u slučaju da suce, advokate ili muzičare ispitujemo na način na koji je Lombrozo ispitivao zločince, morali doći do zaključka o postojanju rođenh sudaca, advokata i muzičara. V. M. Sionger: Kriminologija, Zagreb, 1994., s. 70. 23 Psihička determinacija se ogleda u tome što se imitacija, iako ima društvene dimenzije, u osnovi zasniva na psihičkim funkcijama navike i memorije. Stoga pojedini teoretičari ovu teoriju označavaju kao sociopsihološku, ističući da je ona zapravo originalan spoj sociologije i psihologije. Tako npr. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 117. 24 V. M. Milutinović, op. cit. s. 118. 25 Ibidem.

48

Značajan doprinos razvoju kriminološke misli krajem 19-og i početkom 20-og vijeka dao je francuski sociolog Emil Dirkem (Emille Durkheim 1858 – 1917.). Iako se primarno bavio problemima sociologije i socijalne patologije, u svojim djelima «O podjeli društvenog rada» (De la division du travail social, Paris, 1893.), «Samoubistvo» (Le suicide, Paris, 1897.) i «Elementarni oblici religioznog života» (Les formes elementaires de la vie religieuse, Paris, 1912.) analizirao je pitanja vezana za kriminalitet. Nastojeći da odredi jasnu definiciju kriminaliteta i kriminologije on polazi od kažnjavanja, tj. od kazne kao jedinog pouzdanog spoljašnjeg obilježja kriminaliteta. Prema njemu, društvena reakcija na djelo određuje njegov kriminalni karakter – kriminal je ono djelo koje je izazvalo kažnjavanje, a nauka koja se njime bavi je kriminologija.26 Raspravljajući o svim pojavama u društvu, Dirkem razlikuje normalne i patološke društvene pojave. Normalne društvene pojave su one koje su prosječne ili tipične za određeni tip društva i njegovu razvojnu fazu. Dakle, nije dovoljno da je jedna društvena pojava statistički najraširenija u određenom tipu društva već je potrebno da ona predstavlja prirodan, sastavni dio tog tipa društva. Ako nije zadovoljen drugi kriterij, posmatrana pojava će se smatrati patološkom iako je prosječna za dato društvo.27 Polazeći od svog načelnog stanovišta da se korijen kriminaliteta nalazi u samoj prirodi društva, u društvenoj sredini i da je proizvod međuuticaja ljudi u društvu,28 Dirkem smatra da je kriminalitet normalna društvena pojava. Ovu tvrdnju obrazlaže time da kriminalitet izvire iz društva, te da je prisutan u svim društvima i svim oblicima kolektivnog života. Nema nijednog društva u kojem kriminalitet ne postoji. Iz toga Dirkem dalje izvodi zaključak da je kriminalitet neizbježna i normalna društvena pojava, pojava «normalne sociologije» te da prelazi u bolesnu pojavu samo u slučaju pretjeranog porasta. Polazeći od prethodnog stava, Dirkem je izveo zaključak da je kriminalitet koristan sa aspekta društvenog razvoja. Zapravo, njegovo postajanje govori o prisutnosti individualnih sloboda i tendencija društvenih promjena koje su uslov društvenog napretka. Ako bi u jednom društvu postojala iznivelisana i čvrsta osjećanja, pa ne bi bilo kriminaliteta, to bi govorilo o njegovoj čvrstoj strukturi, nesposobnoj za promjene i stvaralački razvoj. Društveni napredak zahtijeva mogućnost svestrane izražajnosti akcije pojedinaca, koja može imati za posljedicu razna djela na relaciji od kriminalnih do genijalnih. U tom smislu Dirkem ističe da «individualna originalnost mora, da bi napredovala, imati mogućnost da se izrazi. Da bi originalnost idealista čiji snovi nadmašuju ovo stoljeće mogla doći do izražaja, potrebno je da originalnost zločinca, koji je ispod razine svog vremena, takođe bude moguća. Jedna se ne događa bez druge.»29 Objašnjenje kriminaliteta kao posebne društvene pojave, Dirkem vrši pomoću teorije anomije30. Prema teoriji anomije, uporedo sa razvojem društva dolazi do gubitka sila društvene kontrole i snage koje ga ujedinjuju i koje predstavljaju osnov njegove solidarnosti i kompaktnosti. Osjećanja pripadnosti grupi, norme i standardi ponašanja karakteristični za primitivna društva, intenzivno se gube u procesu razvoja društva. Civilizovano društvo tako postaje dezorganizovano i atomizirano na bezbroj jedinki i pojedinačnih interesa. Nastaje stanje koje karakteriše nesigurnost, odsustvo prilagođavanja, nered i haos. Uporedo sa porastom dinamičnosti i pokretljivosti unutar industrijskog društva raste i proces društvene izolacije pojedinaca koji žive za sebe, izolovano, u jednom vakuumu bez obaveza i obzira. Otuđenje ličnosti je najizraženije u centrima metropola, u velikim gradovima, koje Dirkem 26

V. E. Dirkem: Pravila sociološke metodike, Beograd, 1963., s. 49-52. V. I. Janković, V. Pešić: Društvene devijacije – kritika socijalne patologije, Viša škola za socijalne radnike, Beograd, 1981. s. 25., navedeno prema S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 108. 28 V. M. Milutinović, op. cit. s. 119. 29 V. E. Dirkem, op. cit. s. 69-74. 30 Riječ «anomija» je grčkog porijekla i znači bezakonje (a-ne, nomos-zakon), tj. stanje bez zakona, nepriznavanje zakona itd. 27

49

naziva «tvrđavama samoće», u kojima se ta izolacija i anonimnost zamjenjuju kafanskim životom, koktelima i raznim drugim sličnim zadovoljstvima. S druge strane, takvo društveno stanje karakteriše bezakonje, negativan stav pojedinca prema pisanim i nepisanim normama i odsustvo društvenog prilagođavanja. Naprijed opisano društveno stanje Dirkem naziva anomijom, ističući da se iz takvog anomičkog stanja nužno javljaju razne zločinačke i kriminalne aktivnosti. Pri tome, Dirkem ističe da je jedan akt kriminalan onda kada vrijeđa čvrsta i definisana stanja kolektivne svijesti.31 Iz toga proizilazi da on javljanje zločina objašnjava slabljanjem i nestankom društvene solidarnosti i pojavom stanja u kome nedostaju homogene društvene norme i vrijednosti. Pojam anomije Dirkem je dao i u svom radu «Le suicide» (Samoubistvo) podrazumijevajući pod njim nedostatak normi koje obezbjeđuju kontrolu prirodno neograničenih potreba i aspiracija pojedinca. U pitanju je takvo društveno stanje koje karakteriše nemogućnost društva da upravlja aspiracijama pojedinaca. Naime, u stabilnom društvu različiti slojevi ili klase daju svojim članovima definicije onoga što mogu legitimno očekivati tako da svako zna šta može, kao pripadnik određenog društvenog sloja, od života očekivati. Na taj način stabilno društvo daje svojim članovima modele legitimnih aspiracija koje onda služe kao granica njihovim težnjama. Kada društvo više nije u stanju da utvrdi granice legitimnih aspiracija svojih članova, nastaje stanje anomije. To se dešava u trenucima društvene krize i u trenucima naglog ekonomskog prosperiteta. U prvom slučaju dolazi do značajnog pada mogućnosti zadovoljavanja uobičajenog nivoa društvenih potreba kod velikog broja ljudi, tako da frustrirani pojedinci više nemaju sredstava da zadovolje potrebe koje su do tada smatrali normalnim. U drugom slučaju, pojedinci odjednom dolaze u posjed velike količine sredstava koja omogućavaju zadovoljenje i onih potreba koje su do tada za njih bile nedostižne. Uporedo sa tim gubi se i svijest o granicama zadovoljavanja potreba i želje pojedinaca rastu do opasnih razmjera. Međutim, osjećaj frustriranosti vraća se već sa prvim trenucima nemogućnosti zadovoljavanja novonaraslih potreba. Agresivnost stvorena masovnom frustracijom, prema Dirkemu, može se ispoljiti u povećanom broju samoubistava i ubistava.32 Logično bi bilo zaključiti da će frustrirani pojedinci pribjeći krađama i drugim imovinskim deliktima kako bi podmirili potrebe koje su im odjednom ili opet postale nedostižne. Iako je Dirkemova teorija anomije i koncepcija kriminaliteta ostavila značajan trag u sociološkoj i kriminološkoj misli dvadesetog vijeka, njegovi zaključci o kriminalitetu kao normalnoj društvenoj pojavi, kao i tvrdnja o korisnosti kriminaliteta, podvrgnute su oštroj kritici.33 3.5. Sociološka škola Sociološka škola34 je nastala krajem 19-og vijeka sa ciljem da pomiri suprotstavljene stavove i mišljenja pripadnika klasične škole i italijanske pozitivne škole. Njenim osnivačima se smatraju Van Hamel (Amsterdam), Adolf Prins (Brisel) i fon List (Berlin), koji su 1889. godine osnovali Međunarodnu uniju za krivično pravo35 putem koje su nastojali da pronađu 31

Ovako shvatanje anomije iznijeto je u djelu E. Durkheimа: De la division du travail social, str. 35-52. navedeno prema M. Milutinović, op. cit. s. 119,120. 32 U navedenom djelu Dirkem je teoriju anomije primijenio na objašnjenje samoubistva i pri klasifikaciji samoubica u tri tipa, tj. egoistički, altruistički i anomički tip. V. S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 110. 33 Opširnije v. kod M. Milutinovića, op. cit. s. 121,122. 34 Sociološka škola se u literaturi naziva i njemačka sociološka škola. 35 Međunarodna unija za krivično pravo prestala je da postoji 1914. godine, 1924. godine osnovano je novo udruženje pod nazivom Međunarodno udruženje za krivično pravo, sa sjedištem u Parizu.

50

najpogodnija rješenja za efikasnu borbu protiv kriminaliteta. Za polaznu osnovu svog učenja sociološka škole uzima učenje italijanske pozitivne škole i usaglašava ga sa određenim postavkama i zahtjevima koji proizilaze iz klasnične škole, gradeći na taj način originalan i specifičan pogled na problematiku kriminaliteta. a)Uzroci i podjela kriminaliteta Prema riječima najuglednijeg predstavnika ove škole, fon Lista, ovo učenje se može označiti kao sociološko samo u tom smislu što ono, uvažavajući i sociološke i antropološke faktore, sociološkima daje odlučujući uticaj u genezi kriminaliteta.36 Naime, List je isticao da svaki zločin nastaje zajedničkim djelovanjem dvije vrste faktora: individualnih i socijalnih, tako da se u izučavanju uzroka kriminaliteta mora polaziti od društvenih odnosa koji okružuju čovjeka, s jedne strane, i od psihofizičkih karakteristika ličnosti, s druge strane. Detaljna analiza ovih faktora, prema riječima Lista, ukazuje na činjenicu da primarna uloga ipak pripada socijalnim faktorima jer su biološke osobine prestupnika uslovljene društvenim odnosima koji su najprije djelovali na roditelje prestupnika a poslije i na njega samog, od njegovog rođenja sve do momenta kada je izvršio krivično djelo.37 Polazeći od toga da je krivično djelo proizvod «ličnih osobina učinioca u momentu djela s jedne strane, i vanjskih, naročito privrednih okolnosti koje okružuju učinioca u momentu djela, s druge strane»38, i da u određenom slučaju odlučujući značaj može pripasti jednoj ili drugoj grupi faktora, List je izvršio podjelu kriminaliteta na akutni i hronični. Akutni kriminalitet je izazvan pretežnim djelovanjem vanjskih faktora a hronični kriminalitet se vrši pod pretežnim uticajem individualnih faktora. b) Klasifikacija krivaca Na istoj osnovi se bazira i klasifikacija krivaca na slučajne krivce i krivce iz navike. Slučajni krivci vrše krivična djela pod uticajem vanjskih okolnosti, ili trenutnih, prolaznih unutrašnjih stanja i kriza izazvanih vanjskim činiocima. Inače, kriminalitet je stran njihovoj ličnosti, njihovom moralnom shvatanju i krivično djelo predstavlja slučajnu epizodu u njihovom životu. Oni zapravo vrše akutni kriminalitet i nazivaju se još i akutnim krivcima. Krivci iz navike vrše krivična djela pod uticajem unutrašnjih, individualnih faktora. Ovi individualni faktori predstavljaju urođene ili stečene psihičke dispozicije. Za razliku od predstavnika italijanske pozitivne škole i antropološke škole, predstavnici sociološke škole su isticali da urođene predispozicije ne moraju biti neke atavističke degenerativne anomalije koje leže u biokonstitucionalnoj strukturi ličnosti, već da se one mogu formirati pod uticajem određenih socijalnih faktora koji su djelovali na roditelje učinioca krivičnog djela ili pod uticajem određenih devijantnih ponašanja njihovih roditelja kao što su npr. alkoholizam, narkomanija i sl. Psihičke dispozicije se mogu steći i tokom života u zavisnosti od prilika u kojima ličnost živi. Tako npr. zbog moralne i materijalne krize u porodici, zbog nedostatka brige o zdravlju, obrazovanju i vaspitanju mogu nastati određeni nedostaci u intelektualnoj i emocionalnoj sferi. Kod krivaca iz navike nemoralno i antisocijalno ponašanje izvire iz njihove ličnosti, odnosno sklonost kriminalitetu je integrirana u njihovu ličnost tako da ih i najneznatniji povodi mogu odvesti na put zločina. Značajno je napomenuti da prema pristalicama sociološke škole na formiranje ovakvih ličnosti odlučan uticaj imaju socijalni odnosi, sredina u kojoj žive, a naročito ekonomski uslovi života. Kao tipičan primjer krivaca iz navike navode se profesionalni krivci, kojima je zločin izvor prihoda. U zavisnosti od 36

В. Liszt, Aufsatze, II, стр. 292., citirano prema F. Bačić: Krivično pravo, opći dio, Zagreb, 1978., s. 66. Opširnije v. F. Bačić, op. cit. s. 68. 38 В. Liszt, Aufsatze, II, стр. 438. 37

51

prognoze budućeg ponašanja, List u okviru ove grupe krivaca izdvaja još dvije podgrupe, tj. popravljive krivce i nepopravljive krivce. Adolf Prins, jedan od lidera ove škole, dodaje i treću kategoriju krivaca, tj. anormalne krivce u koju spadaju krivci s izvjesnim psihičkim anomalijama. Te anomalije mogu biti prolazne (npr. razni psihički poremećaji koji su nastali kao posljedica nekih prolaznih tjelesnih oboljenja ili povreda, alkoholomanija i narkomanija) i trajne (neurastenija, impulsivnost, alkoholisanost i sl.). Prema Prinsovom shvatanju u pitanju su krivci koji nisu ni duševni bolesnici ali ni duševno normalna lica. c) Krivične sankcije Sociološka škola je, kao i italijanska pozitivna škola, u pravi plan stavila ličnost delinkventa, prihvatajući ideju o opasnom stanju delinkventa. Međutim, dok je italijanska pozitivna škola opasno stanje delinkventa (temibilita) temeljila na antropološko-biološkim anomalijama čovjeka, sociološka škola opasno stanje delinkventa tumači u smislu njegove socijalne opasnosti. Dakle, opasno stanje delinkventa nije isključivo biološki pojam već sociološko-biološki pojam. Ono se izražava u opasnosti učinioca za sredinu a manifestuje se putem određenih nedopuštenih ponašanja.39 U skladu sa navedenim shvatanjem jeste i isticanje principa dualiteta krivičnih sankcija, tj. kazni i mjera bezbjednosti. Nužnost prihvatanja i mjera bezbjednosti i kazni, prema učenju sociološke škole, proizilazi iz naučno obrazloženog principa individualizacije krivičnih sankcija. Polazeći od stava da se ne kažnjava djelo već učinilac, sociološka škola stoji na stanovištu da se prema primarnim krivcima treba primjeniti samo kazna, prema anormalnim krivcima samo mjere bezbjednosti a prema krivcima iz navike, tj. recidivistima i profesionalnim krivcima kod kojih postoji opasno stanje, i kazna i mjere bezbjednosti. Dakle, opasno stanje delinkventa je osnov primjene mjera bezbjednosti i to kod neuračunljivih kao isključivi osnov a kod krivaca iz navike kao dopunski osnov za njihovu kumulativnu primjenu sa kaznom.40 Za razliku od pripadnika italijanske pozitivne škole koji su se zalagali za primjenu mjera bezbjednosti i u slučajevima kada se utvrdi postojanje opasnog stanja kod ličnosti iako nema izvršenog krivičnog djela, dakle ante delictum, predstavnici sociološke škole su isticali da se mjere bezbjednosti mogu primjeniti samo poslije izvršenog krivičnog djela, dakle post delictum. Predstavnici sociološke škole su odlučno odbacili učenje klasične škole po kojem je svrha kazne jedino i isključivo odmazda za izvršeno krivično djelo. Prema njima, svrha kazne je prvenstveno specijalna prevencija, dok generalna prevencija ima drugorazredni značaj. Njihova osnovna postavka jeste da se ne kažnjava djelo već učinilac, pa kazna i po mjeri i po vrsti treba da je srazmjerna ne djelu već antisocijalnom osvjedočenju učinioca. Zadaci kazne su raznovrsni: zastrašiti slučajne delinkvente, popraviti popravljive delinkvente i učiniti neškodljivim one nepopravljive.41 Ovakvim stavom ova škola je doprinjela potpunijoj razradi principa individualizacije krivičnih sankcija, u čijem cilju je uveden sistem ublažavanja kazni, ustanova uslovne osude i uslovnog otpusta, zatim vaspitne mjere za maloljetne izvršioce krivičnih djela. Sociološka škola je zvanično prestala da postoji 1914. godine izbijanjem I svjetskog rata. Međutim, učenje ove škole je nastavljeno 1924. godne, kada je osnovano Međunarodno udruženje za krivično pravo. Ovo udruženje je okupljalo sve naučne radnike iz oblasti krivičnopravnih disciplina, bez obzira na njihovu naučnu koncepciju.42 39

V. F. Bačić, op. cit. s. 67. Opširnije v. R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 100. 41 V. F. Bačić, op. cit.s. 67. 42 V. J. Tahović; Krivično pravo, Opšti deo, Beograd, 1961., s. 73. 40

52

3.6. Nova društvena odbrana Nakon II svjetskog rata, u Italiji se javlja novi pokret u nauci krivičnog prava koji je poznat pod imenom «nova društvena odbrana». Osnivač ovog pokreta je Filipo Gramatica koji je 1945. godine u Đenovi osnovao Centar za proučavanje društvene odbrane. Pokret nove društvene odbrane se oslanja na prethodna evropska učenja, pogotovo na učenje pozitivista koji su razvili ideju o mjerama socijalne zaštite kojima bi se društvo trebalo braniti od kriminaliteta. Pojam društvene odbrane je upotrebio i Adolf Prins u okviru učenja sociološke škole i u to u smislu potrebe transformacije krivičnog prava idejom društvene odbrane i uvođenjem mjera bezbjednosti za opasne delinkvente.43 Ovaj pokret je nastao u vrijeme kada je kriminalitet bio u porastu u svim evropskim državama i kada je bilo očito da metodi i instrumenti za sprečavanje kriminaliteta, koji su do tada primjenjivani u praksi, nisu dali željene rezultate. To je u izvjesnom smislu i uslovljavalo razvoj ovog pokreta i njegovo shvatanje problema kriminaliteta. Suština ovog pokreta ogleda se u tome da se odbrana društva od kriminaliteta ne shvata u smislu pasivne zaštite društva od društveno opasnih djelatnosti putem primjene propisanih kazni, koje predstavljaju «pravednu odmazdu» za učinjeno zlo, već u socijalnoj akciji, u organizovanoj društvenoj aktivnosti u pravcu ponovnog popravljanja učinioca krivičnog djela, odnosno njegove resocijalizacije i moralne regeneracije.44 Prvi Međunarodni kongres društvene odbrane održan je u San Remu 1947. godine, i njegovi učesnici su se složili da u vezi sa strahotama Drugog svjetskog rata i dehumanizacijom autoritarnih režima treba nešto učiniti i na području krivičnog prava. Na drugom kongresu (Lijež, 1949.), osnovano je Međunarodno udruženje društvene odbrane i donijeta Rezolucija u kojoj je traženo da države poboljšaju životne uslove svojih građana, kako bi se na taj način otklonili uslovi koji mogu dovesti do izvršenja krivičnog djela. Pored toga, naglašeno je da pravosudni organi prilikom donošenja svojih odluka, moraju uzimati u obzir naučnim metodama utvrđene crte ličnosti prestupnika, a da izvršenje krivičnih sankcija mora biti usmjereno prema resocijalizaciji osuđenih lica. S obzirom na to da su pristalice ovog pokreta imale različita mišljenja o pojedinim pitanjima vezanim za odbranu društva od kriminaliteta, na trećem kongresu u Anversu, 1954. godine, donijet je tzv. «minimalni program» kao osnovica ovog pokreta. Ovaj program obuhvata slijedeće zahtjeve: 1. ideja zaštite društva od krivičnih djela treba da je izvan tradicionalnog sistema kažnjavanja i ispaštanja, 2. mora se priznati određeni značaj opasnosti i nužnosti da se novim sredstvima i na nov način reaguje protiv kriminalne aktivnosti, 3. krivično pravo budućnosti i moderna kriminalna politika moraju da budu zasnovani na naučnom poznavanju kako krivičnih djela tako i ličnosti izvršilaca, 4. moderna kriminalna politika teži da organizuje sistematsku, strpljivu, racionalnu i odlučnu akciju resocijalizacije i 5. ova nova politika društvene zaštite i individualne prevencije može da se razvije samo putem smione humanizacije krivičnog prava, koja mora da vodi računa o ličnosti učinioca krivičnog djela i da ih podstiče na solidarnost koja treba da je u osnovi savremenog društva.45 Sve ideje koje su izvan ovog programa smatraju se samo ličnim mišljenjem njihovih autora. Da bi se otklonile eventualne nejasnoće u vezi sa osnovnom koncepcijom pokreta, na četvrtom kongresu (Milano, 1956.) Društvena odbrana je definisana kao proučavanje problema kriminaliteta i mjera društvene zaštite koje je zasnovano na konceptu zaštite društva od zločinca i zaštite pojedinca od opasnosti da ne 43

V. B. Zlatarić: Krivično pravo, Opći dio, Zagreb, 1977., s. 45. V. R. Kupčević-Mladenović, op. cit. s. 111. 45 Ibid. s. 111,112. 44

53

padne ili da se ponovo ne nađe u zločinu. Dakle, moglo bi se reći da je «društvena odbrana» pokret koji se bori prije svega protiv uzroka kriminaliteta a najvažnije sredstvo te borbe jeste prevencija.46 U okviru pokreta nove društvene odbrane razvijaju se dvije struje; ekstremna i umjerena. a) Ekstremna struja nove društvene odbrane Osnivač pokreta nove društvene odbrane, Filipo Gramatica, smatra se i glavnim predstavnikom ekstremne struje nove društvene odbrane (poznate pod nazivom đenovska struja ili đenovsko krilo). Naime, njegova osnovna ideja jeste da bi tradicionalno krivično pravo trebalo zamijeniti novim sistemom društvene odbrane u kojem bi bili potpuno eliminisani pojmovi krivičnog djela, delinkventa, krivične odgovornosti i kazne. Umjesto njih koristili bi se pojmovi antisocijalno ponašanje, subjektivizam, kurativne i preventine mjere. Krivični postupak bi se trebao zamijeniti konzilijarnim utvrđivanjem dijagnoze antisocijalnosti i izborom pogodnog tretmana. Svoje ideje Gramatica je izložio u djelu «Principi društvene odbrane», (objavljena 1961. v. Zlatarić, op. cit. s. 45.). Pojedini predstavnici ekstremne struje su se zalagali i za potpuno ukidanje krivičnog prava, ističući da je ono pokazalo svoju neefikasnost u rješavanju problema kriminaliteta. Umjesto krivičnog prava trebalo bi da postoje mjere medicinskog karaktera, i pored njih mjere ekonomskog i pedagoško-psihološkog karaktera.47 b) Umjerena struja nove društvene odbrane Osnivač i glavni predstavnik ove umjerene struje nove društvene odbrane (pariska struja ili parisko krilo), jeste Francuz Marc Ancel koji je svoja shvatanja izložio u djelu Nova društvena odbrana iz 1954. godine. Predstavnici ovog pravca ističu da se krivično pravo ne treba ukinuti, već transformisati, uz istovremeno zadržavanje pojmova krivičnog djela, učinioca i krivične sankcije. Umjereni pravac nove društvene odbrane stoji na principima legaliteta, ali insistira na čišćenju krivičnog prava od apstraktno-logičkih konstrukcija i aperiornih kategorija koje ne odgovaraju stvarnosti (dejuridizacija krivičnog prava). Ne odbacuje kaznu jer ona može u određenim slučajevima poslužiti kao uspješno sredstvo borbe protiv kriminaliteta, ali je ne suprotstavlja mjeri bezbjednosti kao sasvim odvojenu sankciju. Zapravo, odbacuje se ideja dualiteta krivičnih sankcija, te se kazna i mjera bezbjednosti i sve ostale sankcije ujedinjuju u jedinstvenu kategoriju krivične sankcije kojoj je cilj reintegracija delinkventa u društvo, odnosno njegova resocijalizacija. U tom smislu, svaka je krivična sankcija zapravo mjera društvene odbrane. Predlaže se široka upotreba vaninstitucionalnih mjera, kao što je npr. otpuštanje na prokušavanje i sl. Da bi se izvršio pravilan izbor sankcije, kao i tretman prilikom njene primjene, neophodno je prethodno naučno, medicinskopsihološko i socijalno ispitivanje učinioca prije donošenja presude. Iz toga proizilazi i zahtjev da se krivični postupak podijeli u dvije faze; u prvoj fazi se utvrđuje da je određeno lice izvršilo krivično djelo, a u drugoj fazi se ispituje njena ličnost radi izbora adekvatne sankcije. Umjereni pravac nove društvene odbrane usmjeren je na pružanje pomoći delinkventu prilikom njegove resocijalizacije i reintegracije u društvo. Dakle, naglašava se neophodnost aktivne pomoći društva delinkventu u cilju da se on popravi. S tim u vezi ističe se da cilj kažnjavanja nije odmazda, već prevencija, i to prvenstveno specijalna prevencija. Moglo bi se zapravo reći da je osnovna intencija ovog pravca u okviru pokreta nove društvene odbrane da se način na koji se u savremenom krivičnom zakonodavstvu tretiraju maloljetni izvršioci 46 47

V. Đ. Ignjatović: Kriminologija, Bg, 2005., s. 197. V. B. Čejović: Krivično pravo, opšti deo, Beograd, 2002., s. 93.

54

krivičnih djela prenese i na punoljetne izvršioce krivičnih djela. Pored toga, značajna karakteristika ovog pravca jeste i zalaganje za uvođenje preventivnih mjera kojima bi se uticalo na otklanjanje faktora kriminaliteta.48 Iako je pokret nove društvene odbrane pretrpio mnoge kritike (posebno ekstremni pravac) ne može se poreći činjenica da je izvršio značajan uticaj na razvoj humane, dogmatikom neopterećene i nerepresivne društvene reakcije na kriminalitet. Iz ovakvih htjenja i stremljenja, prema mišljenju nekih autora, proizišao je i najveći nedostatak ovog pokreta – previše je individualistički orjentisana (u složenom međuodnosu društvo-pojedinac, previše ističe individuu). Pod velikim je uticajem kliničkog pristupa u objašnjenju uzroka kriminaliteta i njegovog suzbijanja. U poslednje vrijeme vrše se napori da se učenje ovog pokreta transformiše. Poslednjih decenija se velika pažnja posvećuje problemu očuvanja čovjekove okoline i zaštiti ljudskih prava, kao i proučavanju viktimizacije i zaštiti žrtve, uz istovremeno proučavanje odgovornosti žrtve za nastanak krivičnog djela.49 3.7. Bongerovo objašnjenje kriminaliteta U prvim decenijama 20-og vijeka razvoj kriminologije u Evropi obilježen je djelima poznatih sociologa, kao što su Rosengart, Turatti, Ettinger, Stansiu, Bonger, Van Hamel, i drugi. Svi oni u objašnjenju kriminaliteta uglavnom polaze od ekonomskih uslova kao osnovnih kriminogenih faktora. Prema njima, kriminalitet izvire iz kapitalističkog društvenog uređenja koji manifestuje na jednoj strani egoizam gornje klase a na drugoj strani bijedu, neznanje i zaostalost donje klase. Međutim, u kriminološkoj literaturi najveća pažnja se pridaje djelima holandskog kriminologa Viljema Bongera (1876-1940.) među kojima se posebno ističu «Kriminalitet i ekonomski uslovi», «Rasa i kriminal», «Uvod u kriminologiju». U svojoj studiji «Kriminalitet i ekonomski uslovi» (1905.) Bonger je razvio teoriju ekonomskih uzroka kriminaliteta ističući da uzrok kriminaliteta leži u samoj društvenoj sredini koju oblikuje kapitalistički način proizvodnje u gradsko-industrijskom društvu. Osnovna karakteristika kapitalističkog načina proizvodnje jeste da su sredstva za proizvodnju u rukama manjeg broja ljudi, dok ih je većina ljudi lišena. Zboga toga lica koja ne posjeduju sredstva za proizvodnju bivaju prinuđena da prodaju svoj rad onima koji ih imaju, a oni ih, zahvaljujući svojoj ekonomskoj nadmoći, primoravaju da vrše razmjenu samo za životne potrepštine i da rade koliko god im snaga dopušta. Ovakvo stanje stvari posebno guši čovjekove socijalne instikte; kod onih koji imaju moć razvija osjećanje dominacije i neosjetljivosti prema nedaćama drugih a istovremeno budi ljubomoru i servilnost onih koji zavise od njih. Materijalni i intelektualni uslovi proleterijata takođe su razlog zbog kojeg moralni nivo te klase nije visok. Dugo radno vrijeme i monoton rad, nesigurnost egzistencije, potpuno siromaštvo uzrokovano bolešću i nezaposlenošću, loši uslovi stanovanja, neznanje i nedostatak bilo kakve obučenosti, prostitucija, alkoholizam i drugi slični faktori, prema Bongeru, vode pripadnike ove klase u kriminalnu aktivnost.50 Analizirajući uticaj štampe na etiologiju kriminaliteta, Bonger je isticao da većina novina, da bi zadovoljila morbidnu radoznalost publike, naširoko izvještava o svim velikim zločinima, daje portrete žrtava itd., tako da se kao jedan od uzroka novog zločina javlja buđenje imitativnih instikata u čovjeku.51 48

Opširnije o tom v. kod Zlatarića, op. cit. s. 46. Opširnije v. Đ. Ignjatović, 2005., s. 198. 50 V. V. Bonger: Kriminalitet i ekonomski uslovi, navedeno prema Đ. Ignjatović: Kriminološko nasljeđe, Beograd, 1997. s. 128. 51 Ibid. стр. 127. 49

55

Svoju tvrdnju da značajno mjesto u etiologiji kriminaliteta imaju egoizam i gramzivost koje rađa kapitalistički ekonomski sistem zasnovan na razmjeni, Bonger objašnjava time da društvo koje je zasnovano na razmjeni izoluje pojedinca slabljenjem veze koja ih ujedinjuje. To proizilazi iz činjenice da dvije strane koje učestvuju u razmjeni razmišljaju samo o svojoj vlastitoj koristi čak i na štetu druge strane. Na drugom mjestu, mogućnost razmjene podstiče čovjeka na misao o mogućnosti pretvaranja viška vlastitog rada u stvari koje uvećavaju njegovo blagostanje umjesto pomaganja onima koji su lišeni stvari neophodnih za život. Dakle, mogućnost razmjene rađa gramzivost.52 Razmatrajući problematiku kriminaliteta, Bonger je posebno analizirao pet vrsta kriminaliteta: ekonomski, politički, seksualni, patološki i kriminalitet iz osvete i drugih motiva. Pri tome je došao do zaključka da važna grupa ekonomskog kriminaliteta nalazi svoje porijeklo, s jedne strane, u apsolutnom siromaštvu i gramzivosti do kojih dovodi tadašnje ekonomsko okruženje, a s druge strane, u napuštanju morala i lošem obrazovanju djece siromašnijih klasa. Politički kriminalitet takođe potiče isključivo od ekonomskog sistema i njegovih posljedica, dok je kod seksualnih zločina veza između njih i ekonomskih uslova manje direktna ali ipak prisutna. Posredan i djelimičan uticaj ekonomskih uslova prisutan je i u etiologiji patološkog kriminaliteta i kriminaliteta iz osvete. U skladu sa takvim shvatanjima, Bonger zaključuje da je uloga ekonomskih uslova u kriminalitetu pretežna, čak odlučujuća. To je od posebnog značaja za prevenciju kriminaliteta, jer tamo gdje je zločin posljedica ekonomskih i društvenih uslova, protiv njega se može boriti mijenjanjem tih uslova.53 U svom radu «Rasa i kriminalitet» Bonger se bavio problematikom povećanog kriminaliteta Jevreja u Evropi i crnaca i siromašnih slojeva u Americi. S tim u vezi, on izričito kaže da je povećan kriminalitet ovih grupa uslovljen prvenstveno društvenim uslovima u kojima žive, a ne rasnim ili nasljednim faktorima ili moralom tih grupa kako su to tvrdili pojedini predstavnici rasnih teorija.54 Bongerova teorija unijela je dosta racionalnih elemenata u objašnjenje kriminaliteta i posebno u analizu uticaja pojedinih kriminogenih faktora. Međutim, jedan broj autora smatra da je u svom objašnjenju kriminaliteta ponekad pretjerano naglašavao uticaj ekonomskih uslova na kriminalno ponašanje.

52

Opširnije v. V. Bonger, op. cit. s. 125,126. Ibid. s. 129,130. 54 Navedeno prema M. Milutinović, op. cit. s. 123. 53

56

Treći dio TEORIJE U KRIMINOLOGIJI SOCIOLOŠKE TEORIJE 1. Rane američke sociološke teorije Početkom dvadesetog vijeka u Americi se razvijaju mnoge sociološke teorije kriminaliteta. Sve one nastajale su pod značajnim uticajem evropske sociološki orjentisane kriminologije, a naročito pod uticajem učenja G. Tardea i E. Dirkema. Treba reći da ove sociološke teorije kriminaliteta nisu imale jedinstven pristup u izučavanju problematike kriminaliteta. Na jednoj strani imamo one teorije koje kriminalitet posmatraju kao društvenu pojavu i prilaze njegovom izučavanju iz ugla povezanosti kriminaliteta sa društvenom strukturom i institucijama. Među njima su najznačajnije: teorija društvene dezorganizacije, teorija kulturnog konflikta, teorija podkulture i kontrakulture i teorija anomije. Na drugoj strani su one teorije koje kriminalitet tretiraju kao pojedinačnu pojavu i orjentisane su na izučavanje i otkrivanje procesa kriminalizacije ličnosti. Najznačajnija je teorija diferencijalne asocijacije i identifikacije. 1.1. Teorija društvene dezorganizacije Pojam društvene dezorganizacije različito je shvaćen u američkoj kriminološkoj literaturi što je dovelo do različitih varijanti ove teorije. Moglo bi se ipak reći da se pojam društvene dezorganizacije najčešće upotrebljava za označavanje svega onoga što nije u skladu sa normalno uređenim i organizovanim životom, što izaziva neprilagođenost i rascjep u jedinstvu ciljeva, što vodi remećenju normalnog funkcionisanja pojedinaca i grupa, uslovljavajući jedno neuravnoteženo stanje koje onemogućava kontrolisanje i usmjeravanje društvenih uslova i promjena. U pitanju je zapravo dezorijentacija u slučaju promjenjenih uslova života i pojava neprilagođenosti na nove uslove.55 Osnovna karakteristika svih teorija socijalne dezorganizacije, bez obzira na njihove varijante, jeste da one povezuju kriminalitet sa većim društvenim promjenama, sa disharmonijom, konfliktima, neujednačenim razvojem kulutre, itd. Te promjene vode javljanju novih značenja i vrijednosti, s jedne strane, a s druge strane dovode do odsustva koordinacije u međusobnim odnosima ljudi. Najistaknutiji predstavnici ove teorije su E. Saderland (Edwin Sutherland), M. Eliot (Mabel Elliott) i A. Kohen (Albert Cohen). U svom objašnjenju društvene dezorganizacije, Saderland polazi od razlika koje postoje u nerazvijenim i razvijenim društvenim sistemima, pri čemu pod nerazvijenim društvima podrazumijeva sve društvene zajednice do pojave kapitalizma. U takvim nerazvijenim zajednicama, unutar lokalnih grupa, postoji individualna sigurnost, homogenost i skladnost tradicionalne kulture, što omogućava pojedincu da redovno slijedi iste uzore ponašanja. Pojavom kapitalističkog društva, tj. pojavom jednog razvijenog društvenog sistema, gubi se do tad postojeća ekonomska ravnoteža, proizvodnja prelazi pod kontrolu kapitalizma, razvija se neograničena konkurencija i u prvi plan izbijaju sebični interesi pojedinaca. Sve to dovodi 55

V. M. Milutinović, op. cit. s. 129.

57

do razbijanja ranije homogenosti, do pojave mnogih grupa i kultura sa suprotnim uticajima, smjene raznih formi vaspitanja, podvajanja običaja i normi ponašanja, razbijanja ličnosti na etičkom planu i najzad, do podizanja ličnih interesa iznad opštih interesa. Takvo stanje Saderland naziva stanjem društvene dezorganizacije. Misao vodilja svih članova društva, bez obzira na njihov društveni status, postaje težnja za lakšim životom i zarađivanjem novca. Bogatstvo, koje postaje najznačajnija društvena vrijednost, želi se steći svim sredstvima, ukljućujući tu razne manipulacije, špekulacije, a ponekad i zločine koji se javljaju kao izraz težnje za lakšim sticanjem novca.56 Dakle, uzrok kriminaliteta leži u društvenoj organizaciji, odnosno to je društvena dezorganizacija. Drugi značajan zastupnik teorije društvene dezorganizacije jeste M. Eliot, koja problem društvene dezorganizacije posmatra u vezi sa društvenim prilikama u SAD-u. S tim u vezi, ovaj autor ističe da je društvena dezorganizacija proizvod zamršenosti američke kulture, velike mobilnosti, dinamičnosti gradske industrije, takmičenja i drugih društvenih sukoba. Pod društvenom dezorganizacijom se podrazumijeva takvo stanje društva i grupa iz kojih je društvo sastavljeno, u kojem snage razaranja preovlađuju nad snagama sklada i reda i u kojem zbog toga, vladaju konfliktni odnosi koji mogu da izbiju u formi kulturnih, političkih, rasnih, idejnih i drugih sukoba. To je posebno karakteristično za periode promjena u sistemu jednog društva.57 U svom djelu «Socijalna dezorganizacija»58 M.Eliot polazi od stava da u savremenom društvu, koje je veoma dinamično, umjesto harmonije grupa i interesa nastaju takmičenja i sukobi pojedinaca, grupa, klasa, institucija i nacija. Tradicionalni obrasci postaju neadekvatni za novu situaciju, pa se tako remeti stara ravnoteža: prestaje jedinstvo interesa, nestaje saglasnost u stavovima i vrijednostima, razmjena misli i ideja je najvećim dijelom nepotpuna i fragmentarna. Pod određenim uslovima ta se razmjena misli završava takmičenjem i sukobima koji ruše organizaciju – to su klasna borba i ratovi. Ti konflikti izazivaju razaranje i poremećaj cjelokupnog sistema društvenih ustanova, sistema društvene kontrole i navika, što dalje dovodi do disharmonije u društvenom životu koja je zapravo negacija njegovog skladnog funkcionisanja. Na toj osnovi se javlja kriminalna aktivnost koja i sama ugrožava društvenu organizaciju.59 Albert Kohen je svoju teoriju društvene dezorganizacije izložio u «Studiji o društvenoj dezorganizaciji i devijantnom ponašanju».60 Prema njemu, društveni sistem se sastoji iz različitih aktivnosti koje se javljaju kao red stvari, kao poredak događaja. Kada je taj red narušen, poremećen, nastupa dezorganizacija. Dakle, društvena dezorganizacija predstavlja narušavanje poretka događaja određene aktivnosti, shvaćene kao sistem interakcija, koji je određen ustanovljenim pravilima, te usljed tog narušavanja odnosni sistem aktivnosti ne može da napreduje, odnosno prestaje da djeluje. Nastupanje društvene dezorganizacije Kohen povezuje sa slijedećim slučajevima. Prvi slučaj postoji kada se situacije, stvorene akcijama učesnika u tom sistemu, ne mogu definisati kao sistem događaja ili kada ne postoji jasna definicija u pogledu legalnih mogućnosti akcija. Tada nastupa situacija nenormalnosti, anomije ili besmislenosti, odnosno stanje dezorganizacije. U drugom slučaju dezorganizacija se javlja onda kada učesnici, koji svojim akcijama stvaraju situacije koje nisu definisane pravilima, nisu motivisani da se ponašaju po pravilima, odnosno kada njihove težnje, interesi i ocjene vrijednosti nisu sastavni dio zahtjeva za održavanjem kontinuiteta sistema interakcije. Tada nastupa stanje koje se karakteriše «neuspjehom motivacije». Kohen dalje naglašava da 56

В. E. Sutherland, D. Cressey: Principles of Criminology, I. B. Lippincott Company, Chicago-New York, 1955., стр. 81-88., navedeno prema M. Milutinović, op. cit. s. 130. 57 V. M. Milutinović, op. cit. s. 130. 58 M. Elliott, Fr. Merrill: Social Disorganization, New York, 1950. 59 Opširnije v. M. Eliot: Zločin u savremenom društvu, prevod sa engleskog, Sarajevo, 1962., s. 217-237. 60 Albert Cohen: The stady of social disorganisation and deviant hehavior (Sociology today – Problems Prospects by Robert Merton), N. Y. 1959.

58

navedene situacije ne predstavljaju same po sebi dezorganizaciju te da dezorganizaciji ne vode svi događaji koji se pojave van ustaljenog reda. Njihovo djelovanje na društvenu organizaciju zavisi od njihove povezanosti sa sistemom, tj. sa njegovima osnovnim područjima, kao i od mehanizma za obnavljanje organizacija i pojačanje motivacije koji postoji u nekim sistemima.61 Da bi što slikovitije objasnio ovu svoju teoriju, Kohen društvenu stvarnost upoređuje sa igrom, ističući da se svaki sistem aktivnosti, tj. djelatnosti svakodnevnog života, mogu posmatrati kao igra. Naime, svaka igra ima svoja pravila koja prihvataju učesnici u igri i sve ono što je karakteristično za igru, kao što je njen organizovani tok ili njen poremećaj, može se primijeniti na svaki sistem aktivnosti. S tim u vezi Kohen naglašava da postoji određena razlika između igre i drugih društvenih aktivnosti koja se ogleda u tome što pravila društvenih aktivnosti nisu postavljena tako strogo i sistematizovano kao kod igre, niti se traži da postoji stroga mjera slaganja između pravila i pojedinih događaja.62 Iz prethodno rečenog vidljivo je da se shvatanja najistaknutijih predstavnika ove teorije razlikuju. Međutim, ne radi se o suštinskim razlikama jer se svi oni slažu u konstataciji da društvena dezorganizacija predstavlja posljedicu određenih društvenih procesa koji unose u društveni život remećenje normalnog funkcionisanja i onemogućavaju pozitivnu aktivnost društvenih grupa ili pojedinaca. To su npr. takmičenje, sukobi, društveno diferenciranje, mobilnost i slično. Sve to dovodi do razaranja, remećenja i onesposobljavanja pojedinaca i društvenih grupa za konstruktivno funkcionisanje, te do pojave kriminalnog ponašanja pojedinaca koje opet ima povratno dejstvo na povećanje društvene dezorganizacije.

1.2. Teorija kulturnog konflikta U objašnjenju kriminaliteta teorija kulturnog konflikta63 polazi od konflikta na području kulture, odnosno kulturnih normi raznih društvenih grupa, ističući da dolazi nužno do kršenja zakona kada jedan sistem kulture dođe u sukob sa drugim sistemom. Najznačajniji predstavnik ove teorije je Thorsten Sellin, profesor sociologije na Univerzitetu u Pensilvaniji, koji je zastupao ovu teoriju u nekoliko svojih radova a posebno u djelu «Kulturni sukobi i zločin» («Culture Conflict and Crime»). U svojim radovima Selin ističe da se društvo sastoji iz različitih društvenih grupa («normativne grupe») koje imaju svoju kulturu i norme ponašanja koje važe za njihove specifične situacije. Najznačajnije norme ponašanja su krivične norme, koje predstavljaju jedan od mnogobrojnih instrumenata kojima određene društvene grupe, najčešće manjinske, obezbjeđuju zakonito ponašanje članova grupe. Da bi se u potpunosti shvatila Selinova teorija neophodno je napomenuti da je Selin u jednom od svojih radova podijelio američko društvo na tri globalne društvene grupe. Prvu grupu sačinjava izvorno američko stanovništvo, drugu grupu sačinjavaju imigrantske (doseljeničke) grupe iz svih dijelova svijeta i treću grupu sačinjava obojeno stanovništvo i razne urođeničke grupe. Analizom društvenog položaja pojedinih grupa, Selin je došao do zaključka da prva grupa stanovništva predstavlja dominantnu grupu jer posjeduje ekonomsku, političku i zakonodavnu moć. Ova dominantna grupa tj. izvorno američko stanovništvo, kroz zakonske norme ponašanja nameće drugim grupama svoje kulturne vrijednosti, tradiciju, etičke kodekse i shvatanja. Radi se zapravo o 61

Navedeno prema M. Milutinović, op. cit. s. 131,132. V. R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 155,156. 63 U američkoj enciklopediji kriminologije piše » Kada se norme dveju ili više grupa nalaze u konfliktu jedne s drugima, tada sociolog razmatra ovu situaciju kao konflikt kulturnih normi ili konflikt kulture.» Navedeno prema M. Milutinović, op. cit. s. 133. 62

59

manjinskim grupama koje nameću većini zakonsko ponašanje i traže poštivanje normi. Te dominantne grupe stalno nastoje da svoje norme ponašanja nametnu drugim grupama, tj. urođeničkim i doseljeničkim grupama, koje takođe imaju svoje norme ponašanja i nastoje da ih se i pridržavaju. Iako su većinske, ove grupe nemaju uticaja na zakonodavnu aktivnost države tako da ne mogu pravnim putem normirati ponašanje svojih članova. Na ovaj način dolazi do neslaganja između zakona i shvatanja drugih društvenih grupa koje su potčinjene dominantnim grupama. Na toj osnovi se pripadnici raznih grupa međusobno sukobljavaju i nastaju tzv. kulturni konflikti. Kao posljedica tih kulturnih konflikata mogu se javiti i razne kriminalne aktivnosti.64 Kulturni sukobi, tj. sukobi kulturnih kodeksa, prema Selinu, mogu se javiti u tri slučaja. Prvi slučaj postoji kada se kulturni kodeksi sukobe na granici susjednih kulturnih područja. Npr. na graničnim područjima između država ili između raznih etničkih cjelina u okviru jedne države. Drugi slučaj postoji kada se zakon jedne kulturne grupe proširi i na teritoriju druge grupe, npr. u procesu kolonizacije država dolazi do nametanja zakona metropole stanovništvu kolonije. Takav zakon može biti u suprotnosti sa običajima koloniziranog stanovništva, npr. zabrana nošenja feredže ili zabrana krvne osvete. Treći slučaj u kojem može doći do kulturnog konflikta javlja se onda kada se članovi jedne grupe presele na područje druge grupe, npr. u procesu ekonomske migracije. U ovom kontekstu se navode kulturni konflikti koji utiču na kriminalitet radnika na privremenom radu u inostranstvu.65 Sa teorijom kulturnog konflikta slična je teorija kulturnog raskoraka. Prema ovoj teoriji kriminalitet se javlja kao posljedica neujednačenog mijenjanja pojedinih dijelova iste kulture; jedni dijelovi se razvijaju brže a drugi sporije. Takve disproporcionalne promjene remete ravnotežu kulturnog sistema kao cjeline.

1.3. Teorija podkulture i kontrakulture U američkoj sociološkoj i kriminološkoj literaturi pedesetih godina dvadesetog vijeka, razvija se teorija podkulture i kontrakulture. Ona svoje proučavanje bazira na tradicionalnoj podjeli američke kulture na opštu kulturu koja je zajednička za cijelo društvo i posebnu kulturu, odnosno kulturu raznih društvenih grupa, koje se javljaju kao posebni kulturni sistemi. Pri određivanju samog pojma podkulture postoje manje ili veće razlike. Međutim, najraširenije je shvatanje prema kojem se pojam podkulture primjenjuje na uže grupe, koje su određene posebnim normativnim sistemima i imaju svoje moralne i društvene vrijednosti, svoj način života, jezik, ishranu, religiju itd. Dakle, pojam podkulture označava normativni sistem onih užih grupa koje su se djelimično izdvojile iz društva i individualizovale kao poddruštva unutar šire zajednice.66 One mogu stajati prema opštoj kulturi u konfliktnom i nekonfliktnom odnosu. Primjer takve podkulture koja je u konfliktu sa opštom kulturom, jeste delinkventna podkultura za koju su karakteristične vlastite norme ponašanja i vlastiti sistem vrijednosti u kojem značajno mjesto zauzima kriminalno ponašanje. Pojavom takve delinkventne podkulture objašnjava se pojava delinkvencije i kriminalno ponašanje uopšte.67

64

V. R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 157. V. S. Konstantinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 121. 66 Opširnije o tome v. M. Ilić: Sociologija kulture i umetnosti, Beograd, 1966., s. 14. 67 V. M. Milutinović, op. cit. s. 136. 65

60

Najpoznatija teorija koja svoje učenje bazira na pojavi delinkvente podkulture je teorija delinkvencije bandi, koju je razvio A. Kohen.68 Osnovni uzrok nastanka kriminalnih bandi i njihove kulture, prema Kohenu, jeste sukob vrijednosti i kulturnih obrazaca koje srednja klasa kao dominantna nameće i bezuspješni pokušaji radničke omladine da te modele usvoji iako im to ne omogućava njihov socijalni i materijalni status. Nemogućnost ostvarenja ovih ciljeva stvara stanje frustracije kod radničke omladine, koje rezultira odbacivanjem normativnog sistema srednje klase i udruživanjem sa drugim maloljetnicima koji imaju slične probleme. Na taj način nastaju maloljetničke bande koje odlikuje unutrašnja kohezija članova i agresivnost usmjerena prema izvoru frustracije, tj. srednjoj klasi i njenim vrijednostima i dobrima.69 Dakle, pojava podkulture, kao što su bande delinkvenata, javlja se kao posljedica klasne strukture američkog društva, odnosno kao grupno rješenje problema statusa usljed onemogućavanja uspjeha američkog sistema nižih klasa u svijetu, koji je pretežno sastavljen od vrijednosti i odlika srednjih klasa.70 Za označavanje podkulture koja se nalazi u sukobu sa opštom kulturom, u literaturi se upotrebljava termin kontrakultura. Ovim terminom želi se istaći da je osnovna karakteristika te podkulture postojanje takvih kulturnih normi koje su dijametralno suprotne opštepriznatim normama i vrijednostima. Iz ovoga proizilazi da se pod pojmom kontrakulture podrazumijeva normativni sistem jedne grupe koja se nalazi u sukobu sa širim društvom. Takva je npr. delinkventna banda sa svojim normama i standardima. Kontrakultura se javlja kao izraz sukoba i razočarenja onih članova društva koji su u nemogućnosti da legalnim putem dostignu određene vrijednosti. Takva kontrakultura svojim normativnim sistemom opravdava nezakonito sticanje tih vrijednosti, zbog čega je prilikom analize delinkvencije i kriminaliteta uopšte neophodno polaziti od tog normativnog elementa. Dakle, prema ovoj teoriji, normativni elemenat igra značajnu ulogu u delinkventnom ponašanju. 1.4. Teorija anomije – Robert Merton Jedna od američkih socioloških teorija koja se sredinom prošlog vijeka bavila problemima etiologije kriminaliteta jeste i teorija anomije. Ovu teoriju je razradio Robert Merton, u svom poznatom djelu «Social Theory and Social Structure» New York, 1949. godine.71 Teorija anomije Roberta Mertona predstavlja zapravo nastavak i razradu teorije anomije koju je krajem devetnaestog vijeka postavio Emil Dirkem. Robert Merton anomiju shvata kao društveno stanje, za koje je bitno opadanje poštovanja društvenih normi i odsustvo kulturno regulisanog ponašanja, tj. odsustvo zakonitosti. Anomija i devijantnost nastaju iz disfunkcije kulturnih ciljeva i raspoloživih sredstava za ostvarivanje tih ciljeva. Svako društvo postavlja određene ciljeve kojima teže članovi tog društva. Oni se nameću snagom kulture a članovi društva na njih polažu moralno pravo. Za ostvarivanje tih ciljeva društvo određuje izvjesne institucije i mehanizme, kao legalne puteve, i zabranjuje njihovo postizanje nelegalnim putevima. Međutim, tako proklamovani ciljevi nisu podjednako dostupni svim članovima društva, posebno licima nižeg društvenog statusa. Pripadnicima ovog društvenog sloja nedostaju sredstva za ostvarivanje postavljenih ciljeva legalnim putem, te se kod njih stvara nezadovoljstvo koje ih može odvesti na put devijantnog ponašanja. Na taj način 68

Ovu teoriju Kohen je razradio u djelu «Delinquent Boys. The Culture of the Gang» koja je objavljena 1955. godine. 69 V. A. Todorović: Uzroci maloljetničkog prestupništva, Beograd, 1971., s. 56. 70 V. M.B. Clinard: «Criminological Research», objavljeno u knjizi Sociology Today – Problems and Prospects, s. 414,415. Navedeno prema M. Milutinović, op. cit. s. 137. 71 Smatra se da je svoju teoriju anomije Robert Merton u cjelosti razradio u radu Social Structure and Anomie, American Sociological Review, br. 5/39., a zatim i u navedenom djelu. V. M. Bošković, op. cit. s. 99.

61

društvena struktura vrši stvarni pritisak na pojedina lica da se nekomformistički ponašaju.72 Usljed toga javlja se jedno specifično stanje koje Merton naziva stanjem «anomije» i ono pripadnike datog društva vodi kršenju postojećih normi.73 Naime, kada se željeni ciljevi ne mogu postići legalnim putem, odnosno poštivanjem normi datog društva, oni se pokušavaju postići nelegalnim načinima i metodama, tj. krivičnim djelima kojima se krše norme datog društva. Zbog toga Merton smatra da uzrok kriminaliteta leži u sukobu između strukture i kulture društva. U savremenoj američkoj kulturi, prema Robertu Mertonu, bitno je postizanje određenih ciljeva, a pri tome se ne vodi dovoljno računa o tome mogu li se ti ciljevi postići samo društveno prihvatljivim sredstvima. Najveći kulturni cilj američkog društva jeste finansijski uspjeh i on se postavlja iznad svega. Društvo je usmjereno na podsticanje pojedinca da to postigne uz istovremenu diskriminaciju onih koji to nisu uspjeli. Međutim, Merton smatra da nedostatak mogućnosti i prilika za postizanje ciljeva neke kulture nije dovoljan za nastanak anomije. Pored tih faktora, bitan faktor jeste i propagiranje jednakosti među ljudima, tj. isticanje da svi ljudi imaju jednake izglede za postizanje određenih ciljeva. Upravo ta suprotnost između vladajuće egalističke ideologije i stvarnog stanja u američkom društvu dovodi do stanja anomije. Pripadnici siromašnih slojeva društva, de facto, nisu izjednačeni sa pripadnicima viših društvenih slojeva u pogledu uslova i mogućnosti za ostvarivanje propagiranih ciljeva.74 Za razliku od američkog društva, u mnogim siromašnim zemljama predodžbe o postizanju određenog uspjeha i mogućnosti da se uspjeh i postigne prilagođene su pojedinim društvenim slojevima, tako da je i mogućnost nastajanja takvog društvenog stanja koje Merton naziva stanje anomije, mnogo manja nego u američkom društvu. Svaki pripadanik određenog društvenog staleža zna kojim ciljevima je realno težiti, odnosno koje ciljeve, s obzirom na svoj društveni položaj, može ostvariti legalnim putem. Prema Mertonu, postoje različiti oblici reakcije na sukobe između kulturnih ciljeva i mogućnosti njihove realizacije. Zapravo, to su oblici mogućeg prilagođavanja pojedinca na stanje anomije, a to su: konformizam, inovacija, ritualizam, povlačenje i pobuna. Osim konformizma, svi ostali oblici predstavljaju devijantno ponašanje. Inovacija je takav oblik reakcije koji karakteriše prihvatanje postavljenih kulturnih ciljeva ali ne i dozvoljenih sredstava za njihovo postizanje. Svojstvena je pripadnicima nižih društvenih slojeva koji usvajaju američki san o uspjehu ali do materijalnih dobara dolaze na nelegalan način, vršeći krivična djela. Ritualizam je karakterističan za pripadnike srednjeg sloja. Oni odbacuju proklamovane ciljeve, svjesni da ih ne mogu ostvariti na legalan način, i striktno se pridržavaju svih normi datog društva. Tako npr. djeca iz ovog sloja se uče da svoje ambicije prilagode svojim mogućnostima, tj. da smanjuju ambicije uz istovremeno poštovanje normi. Povlačenje je takav oblik reakcije u kojem pojedinci odbacuju i postavljene ciljeve i dozvoljena sredstva za njihovo ostvarivanje. Oni su prvobitno usvojili i kulturne ciljeve i dozvoljena sredstva za njihovo postizanje ali nisu postigli uspjeh i zato su odbacili i ciljeve i sredstva. U ovaj oblik devijantnog ponašanja spadaju narkomanija, alkoholizam, skitničenje itd. Pobuna (bunt) je takav oblik reakcije na anomično stanje koji karakteriše odbacivanje nametnutih kulturnih ciljeva i sredstava za njihovo ostvarivanje, uz istovremeno prihvatanje novih kulturnih ciljeva i zahtjev da se promijeni društvena struktura (npr. revolucionarne grupe koje teže stvaranju novog društvenog uređenja).75 Teorija anomije koju je razradio Robert Merton podobna je za objašnjenje imovinskog kriminaliteta koji vrše pripadnici nižih društvenih slojeva, ali ne daje objašnjenje npr.

72

V. M. Milutinović, op. cit. s. 138. V. R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 159. 74 V. M. Singer, op. cit. s. 96. 75 V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 192. 73

62

nasilničkog kriminaliteta niti kriminaliteta «bijelog okovratnika» i sl. To je i glavni nedostatak ove teorije. 1.5. Teorija diferencijalne asocijacije i identifikacije Teoriju diferencijalne asocijacije razvio je poznati američki sociolog i kriminolog Edwin Sutherland (1883-1950).76 Ova teorija stoji na stanovištu da je kriminalitet proizvod diferencijalne asocijacije (različitog povezivanja) pojedinca sa kriminalnim i nekriminalnim normama – pojedinac postaje delinkvent zbog kontakta sa kriminalnim uzorima a isto tako zbog izolovanja od antikriminalnih uzora. Čovjek nužno prihvata kulturu koja ga okružuje, pod pretpostavkom da to drugi obrasci ponašanja ne sprečavaju. Zapravo, prema ovoj teoriji jedno lice postaje delinkvent u slučaju kada su kontakti sa kriminalnim uticajima jači od kontakata sa licima i grupama sklonim poštovanju zakona.77 Osnovna postavka ove teorije jeste da se kriminalno ponašanje stiče učenjem u procesu druženja sa drugim licima, u bliskim grupama. Naime, ako u najbližoj sredini pojedinca preovlađuju kriminalni elementi i uticaji oni utiču odlučujuće na njega i formiraju ga kao kriminalnu ličnost. Saderland daje objašnjenje kriminaliteta na nivou pojedinca i na nivou grupe. Na nivou pojedinca razlikuju se dvije vrste naučnog objašnjenja kriminalnog ponašanja. Prvo je povezano sa djelovanjem faktora koji utiču na nastanak kriminalne ličnosti, tzv. istorijsko ili genetičko objašnjenje kriminalnog ponašanja, a drugo polazi od faktora kriminalnog ponašanja koji djeluju u trenutku njegovog dešavanja i koji čine kompleks na relaciji ličnost – situacija.78 Istorijsko ili genetičko objašnjenje kriminalnog ponašanja Saderland je iznio u devet tačaka: 1. Kriminalno ponašanje se uči. Iz toga proizilazi da se kriminalno ponašanje ne nasleđuje kao takvo. 2. Kriminalno ponašanje se uči u interakciji (međudjelovanju) sa drugim osobama u procesu komunikacije. 3. Glavni dio učenja kriminalnog ponašanja javlja se unutar bliskih personalnih grupa. Obrnuto, ovo znači da bezlična sredstva komunikacije, kao što su filmovi i novine, igraju relativno nevažnu ulogu u genezi kriminalnog ponašanja. 4. Kad se kriminalno ponašanje uči, učenje obuhvata tehnike vršenja zločina, koje su ponekad vrlo komplikovane, a ponekad vrlo jednostavne i specifično usmjeravanje motiva, energije, racionalizacije i stavova. 5. Specifično usmjeravanje motiva i energije uči se iz shvatanja pravnih pravila kao povoljnih ili nepovoljnih. U nekim društvima pojedinac je okružen osobama koje uvijek shvataju pravne norme kao pravila koja treba poštovati, dok je u drugim on okružen osobama čija shvatanja pogoduju kršenju pravnih pravila. 6. Osoba postaje delinkvent zbog jačeg uticaja stavova u prilog kršenja zakona u odnosu na shvatanja koja govore protiv. Ovo je princip diferencijalne asocijacije (različitog povezivanja). Odnosi se i na kriminalne i na antikriminalne asocijacije i bavi se suprotstavljenim silama. Kada osobe postaju kriminalci, one to čine zbog kontakata sa kriminalnim obrascima i takođe zbog izolacije od antikriminalnih obrazaca.

76

U svom djelu Principi kriminologije iz 1939. godine, Saderland formuliše ovu teoriju, ali je ona kasnije pretrpjela određene izmjene, te se smatra da je konačno uobličena 1947. godine. 77 78

V. M. Milutinović, op. cit. s 127,128. V. S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 118.

63

7. Diferencijalne asocijacije mogu se razlikovati po frekvenciji, trajanju, prioritetu i intenzitetu. 8. Proces učenja kriminalnog ponašanja putem asocijacije sa kriminalnim i antikriminalnim obrascima obuhvata sve mehanizme koji su uključeni u bilo koje drugo učenje. 9.Iako je kriminalno ponašanje izraz opštih potreba i vrijednosti, ono njima ne može biti objašnjeno pošto je i nekriminalno ponašanje izraz istih potreba i vrijednosti. Uopšteno, lopovi kradu da bi obezbijedili novac, a isto tako i pošteni ljudi rade da bi obezbijedili novac.79 Međutim, da bi jedno lice, koje je izloženo dominantnom uticaju definicija koje odobravaju kriminalno ponašanje, zaista i postalo delinkvent, neophodno je da se nađe u takvoj situaciji koja je prema njegovom shvatanju (ne i objektivno) pogodna za izvršenje krivičnog djela. Pored toga, neophodno je da za njega u tom trenutku ne postoje alternativni načini za ostvarenje željenog cilja. Da li će pojedinac u tom trenutku imati alternativnu, zakonom dozvoljenu mogućnost, za ostvarivanje željenog cilja, zavisi od prethodnog procesa učenja putem diferencijalnih asocijacija.80 Ovim je svoje objašnjenje kriminalnog ponašanja diferencijalnim asocijacijama, Saderland dopunio i objašnjenjem faktorima koji djeluju u momentu realizacije kriminalnog ponašanja. Time je zapravo pokušao objasniti zašto svi pojedinci koji su izloženi definicijama koje odobravaju kriminalitet ne postaju uvijek delinkventi. Saderland je smatrao da je moguće postaviti teorije o kriminalnom ponašanju i na nivou društva. Problem kriminaliteta na nivou društva uopšteno se tiče stopa kriminaliteta i uključuje njihovo poređenje kod različitih grupa ili kod određene grupe u različitim vremenskim periodima. Visoka stopa kriminaliteta je, prema njemu, posljedica društvene dezorganizacije. Sam termin «društvena dezorganizacija» trebalo bi zamijeniti izrazom «diferencijalna društvena organizacija». Društvena grupa može biti organizovana za kriminalno ponašanje ili protiv kriminalnog ponašanja. Najveći broj zajednica organizovane su i za kriminalno ponašanje i za antikriminalno ponašanje i u tom smislu stopa kriminaliteta je izraz diferencijalne organizacije grupe.81 Stopa kriminaliteta u društvu ili grupi je promjenjiva i zavisi od međusobnog odnosa grupa koje su za i protiv kriminalnog ponašanja. Naime, ako dolazi do rasta stope kriminaliteta, konvencionalne grupe se organizuju protiv kriminaliteta inicirajući programe za kontrolu kriminaliteta i medijsku kampanju protiv njega. Time se jačaju uticaji definicija protiv kriminaliteta, smanjuje se i broj pogodnih situacija za vršenje krivičnih djela, a povećavaju se i alternativni, zakonom dozvoljeni načini, za ostvarivanje željenih ciljeva, što ima za posljedicu smanjenje stope kriminaliteta.82 Teorija diferencijalne asocijacije je izložena mnogim kritikama koje se mogu svesti na nekoliko stavova, a to su da ova teorija ne pravi razliku između običnih i slučajnih delinkvenata, da asocijaciju smatra kao kontakt, da ne objašnjava mnoga krivična djela kod kojih učenje ne dolazi u obzir i sl. Jedan od kritičara ove teorije Daniele Glaser (Glejser) ističe da se ovom teorijom ne mogu objasniti svi pojavni oblici delinkventnog ponašanja te ukazuje na delikte koji ni u kojem slučaju nisu mogli nastati učenjem. Isto tako, mnoge osobe, koje su u bliskom kontaktu sa delinkventnom sredinom, ipak ne usvajaju delinkventni model ponašanja, dok druge osobe, koje su takođe u bliskoj vezi sa delinkventnom sredinom veoma često vrše krivična djela. Zbog toga, Glaser smatra da svako lice slobodno bira modele za svoje ponašanje. Zapravo, pojedinac se upušta u kriminalno ponašanje u onoj mjeri u kojoj 79

V. Edwin Sutherland: Principles of Criminology, Philadelphia, 1947. navedeno prema Đ. Ignjatović: Kriminološko nasljeđe, Bg, 1997. s. 147-150. 80 Navedeno prema S. Konstantinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 119. 81 V. E. Sutherland, op. cit. s. 150. 82 V. S. Konstantinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 120.

64

samog sebe identifikuje sa stvarnim ili izmišljenim osobama iz čije perspektive njegovo kriminalno ponašanje izgleda prihvatljivo. Pojedinac se može identifikovati sa raznim grupama i licima kriminalnog ili nekriminalnog ponašanja. Pojedinac bira lice sa kojim želi da se identifikuje, i slijedi kriminalno ponašanje jednog lica u onoj mjeri koja je za njega prihvatljiva. To je identifikacija koja se dešava u procesu interakcije sa drugim licima. S obzirom na tu činjenicu, Glaser smatra da je ispravnije staviti akcenat na proces diferencijalne identifikacije, i u tom smislu predlaže prekonceptualizaciju teorije diferencijalne asocijacije predlažući da se umjesto pojma «diferencijalna asocijacija» prihvati pojam «diferencijalna identifikacija». 83 2. Novije američke teorije 2.1.Teorija socijalnog interakcionizma i etiketiranja Teorija socijalnog interakcionizma i etiketiranja teži naučnom objašnjenju ne samo kriminalnog ponašanja, već i svih drugih oblika devijantnog ponašanja. Njeni glavni predstavnici jesu Edwin Lemert (Lemert), Howard Becker (Beker), Kai Erickson (Erikson), Edwin Schur (Šur) i dr. Iako među predstavnicima ove teorije postoje veće ili manje razlike, zajednička karakteristika svih stavova jeste da se oni oslanjaju na shvatanja o strukturi društvenog sistema, koja se sastoji iz različitih društvenih grupa i institucija, uključujući i njihove konstitucionalne elemente. Stoga proučavanje strukture društvenog sistema obuhvata i proučavanje prirode odnosa između različitih društvenih grupa kao i unutrašnje odnose između članova grupa. Prema interakcionističkoj teoriji, sve društvene grupe nemaju isti stav o svim društvenim vrijednostima, moralnim i kulturnim normama, načinu života, ponašanju i sl. Međutim, dominantna grupa, ona koja ima političku i ekonomsku moć u datom društvu, nameće svoja shvatanja u svim oblastima društvenog života (moral, politika, kultura, itd.), te istovremeno definiše određena ponašanja, koja ne odgovaraju njenim shvatanjima i očekivanjima, kao devijantna. Prema tome, ponašanje koje je definisano kao devijantno nije takvo samo po sebi, po svojoj objektivnoj datosti - ono je devijantno jer ga takvim smatra i definiše grupa koja stvara norme ponašanja i definiše određene situacije u smislu devijantnosti. Dakle, određeno ponašanje nije kriminalno već ga akcija koja se preduzima protiv njega čini kriminalnim, pa stoga ukoliko je više kriminalnih definicija, utoliko je veći obim kriminaliteta. Iz ovoga proizilazi da je polazna tačka u određivanju kriminalnog ponašanja, reakcija društvene grupe koja je izražena kroz stigmu kojom se žigošu određeni izvršioci određenih ponašanja. Dakle, društvene grupe stvaraju devijaciju, a društveni mehanizmi žigosanja su osnovni instrumenti koji stvaraju društvenu devijaciju.84 Prema tome, devijantno ponašanje nije pojava sama po sebi, već ga društvena reakcija određuje takvim. Izvor devijacije leži, prema mišljenju Bekera, u interakciji (međuodnosu) između lica koje je izvršilo djelo i onih koji reaguju na to djelo.85 Društvo stvara delinkvenciju i devijantno ponašanje u interakcijskom odnosu svojih grupa. U skladu sa ovim, delinkventi su lica koja organi krivičnog gonjenja proglašavaju takvima na osnovu definisanja određenih situacija, polazeći od krivičnih normi koje je donijela vladajuća politička grupa u društvu.86 Prema pristalicama interakcionističke teorije, društvo se dijeli na dvije grupe; konformiste, tj. 83

V. D. Glaser: “Criminality theory and behaviour images”, American journal of sociology, 1956., s. 433-444., navedeno prema M. Milutinović, op. cit. s. 128. 84 S. Shoham: “Sigma and Sterrotipe – The interakcionist Approach”, referat na VII međunarodnom kongresu za kriminologiju, Beograd, 1973., navedeno prema M. Milutinović, op. cit. s. 140. 85 V. Z. Šeparović: Kriminologija i socijalna patologija, Zagreb, 1987., s. 50. 86 V. M. Milutinović, op. cit. s. 140.

65

kontrolnu društvenu grupu, i devijante, tj. one na koje je usmjerena društvena reakcija. Konformisti imaju dominantnu ulogu u ekonomskom i političkom životu u društvu te imaju mogućnost da definišu određena ponašanja kao devijantna. Devijanti su lica koja svojim ponašanjem dolaze u sukob sa dominantnim grupama i upravo u toj interakciji (međuodnosu) između konformista i devijanata, treba tražiti objašnjenje delinkventnog ponašanja. Predstavnici interakcionističke teorije stoje na stanovištu da su obe strane, i konformisti i devijanti, učesnici u procesu stvaranja devijantnosti. Stoga se devijacija ne može uzročno objašnjavati već se samo može razumjeti kao proces nastajanja u kome reagovanje drugih, a naročito ustanova društvene kontrole, igra značajnu ulogu.87 Teorija etiketiranja, koja se javlja kao konkretizacija teorije socijalnog interakcionizma, stoji na stanovištu da etiketiranje predstavlja sredstvo određivanja mjesta jednom licu u opštoj klasifikacionoj strukturi društva. Zbog toga je neophodno proučavati način na koji ljudi jedni druge etiketiraju (stigmatiziraju) i kako reaguju na etiketu koja im je prilijepljena. Osnovni elemenat teorije etiketiranja jeste stigma shvaćena u smislu sramotnih oznaka koje služe omalovažavanju pojedinca. Sve stigme nisu vidljive za okolinu a onda kada to postanu djeluju opominjujuće na okolinu u pravcu izbjegavanja pojedinca koji je stigmatiziran i njegovog udaljivanja iz društva. U trenutku kada okolina stigmatizira pojedinca, njegov društveni status se mijenja – od statusa normalnog člana društva prelazi u status devijantnog člana društva. U samom procesu stigmatizacije najveći značaj se pridaje postupcima organa krivičnog pravosuđa jer se prestupnikom smatra ono lice koje organi krivičnog gonjenja proglase takvim.88 U skladu sa prethodno rečenim, zastupnici ove teorije ističu da ono što čini da jedno ponašanje bude smatrano kriminalnim nije šteta koja je tim ponašanjem prouzrokovana već činjenica da mu je takva etiketa prikačena od strane države. Prema tome, i razlike između delinkvenata i nedelinkvenata su formalne prirode; jedni su identifikovani kao delinkventi a drugi uživaju status konformiste. Dešava se da mnogi stvarni prekršioci normi nikada ne budu identifikovani od strane organa krivičnog gonjenja, a da oni koji su identifikovani kao takvi, zaista nisu počinili krivično djelo. Stoga Beker predlaže razlikovanje dviju različitih vrsta pojedinaca, tj. pojedinaca koji krše norme i pojedinaca koji su etiketirani kao devijanti. Na osnovu toga, Lemert pravi razliku između primarne i sekundarne devijacije. Primarna devijacija je kršenje normi prije nego što pojedinac bude etiketiran kao prestupnik. Nakon što je pojedinac etiketiran kao prestupnik putem organa formalne društvene kontrole, dolazi do njegove stigmatizacije u društvu – on je označen kao drugačiji, kao devijantna ličnost, odnosno delinkvent. Tada dolazi do sekundarne devijacije – pojedinac se počinje osjećati kao delinkvent, počinje tražiti društvo jednakih i uključuje se u devijantne grupe. Prema modelu kriminalne karijere, koji daje H. Beker, ovaj proces se odvija u tri faze; nekonformističko ponašanje, razvijanje devijantnih motiva i interesa, otkrivanje i javno etiketiranje i uključivanje u organizovanu devijantnu grupu.89 Predstavnici interakcionističke teorije ili teorije etiketiranja su svoju pažnju usmjerili u pravcu izučavanja aktivnosti i ponašanja organa krivičnog gonjenja, tj. načina i kriterija regrutovanja i selekcije delinkvenata i devijanata. U svom proučavanju kriminaliteta oni ne polaze od ličnosti delinkventa i norme i njenog kršenja kao kriterija delinkvetnosti i devijantnosti, već od društvene reakcije na određeno ponašanje. Njihova zasluga u razvoju kriminologije ogleda se u tome što su skrenuli pažnju naučnika na oblast društvene reakcije

87

E. Lemert,: “Social structure, social control and deviation”, u M. B.Clinard (ed.) “Anomie and deviant behavior”, New York, The free press, 1964., s. 83. navedeno prema S. Konstantinović-Vilić, V. NikolićRistanović, op. cit. s. 130. 88 Opširnije v. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 99. 89 V. S. Konstantinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 131;, M. Milutinović, op. cit. s. 140,141.

66

prema delinkventnom ponašanju i na taj način proširili predmet ove nauke i na polje reagovanja društva na kriminalitet.

2.2. Radikalna kriminologija Krajem šezdestih godina dvadesetog vijeka, razvio se novi kriminološki pravac koji se označava kao «kritička», «nova», ili «radikalna» kriminologija (prvo u Engleskoj i Americi a kasnije i u Kanadu i Zapadnoj Evropi). Najznačajniji predstavnici ove teorije su Stanley Cohen, Ian Taylor, Paul Walton, Jock Young, Herman i Julija Schwedinger, Toni Platt, i drugi. Predstavnici radikalne kriminologije smatraju da su društvene devijacije i kriminalitet posljedica društveno-ekonomskih odnosa. Slično predstavnicima teorije interakcionizma i etiketiranja, kriminalitet određuju kao posljedicu konstrukcije vladajuće klase, koja ima za cilj odstranjivanje po vlast opasnih pojedinaca i grupa. Osnovni instrumenta za ostvarivanje navedenog cilja jeste krivičnopravni sistem.90 S tim u vezi, Richard Quinney ističe da je krivično pravo alat države i vladajuće klase za osiguranje preživljavanja u kapitalističkom društvenom sistemu. Kapitalističko društvo ugrožavaju vlastita protivrječja a krivično pravo će sve više pokušavati uspostaviti domaći, unutrašnji red.91 Prema predstavnicima radikalne kriminologije, uzroci zločina su prije svega u klasnim odnosima, strukturi vlasništva i kontroli sredstava za proizvodnju. Polazeći od klasnog karaktera društva i sukoba klasa, Quinney pravi razliku između kriminaliteta vladajuće klase i državnih organa, s jedne strane, i kriminaliteta eksploatisanih društvenih klasa, s druge strane. Prvi oblik kriminaliteta, koji se još naziva kriminalitet represije i dominacije, karakterističan je za buržoasko društvo i njegovo očuvanje. On se manifestuje kroz djela prekoračenja kontrole, koja vrše organi izvršne vlasti, multinacionalne kompanije, te kroz različite vidove ekonomske, rasne i polne dominacije. Kada je u pitanju kriminalitet eksploatisanih društvenih klasa, razlikuje se kriminalitet prilagođavanja i kriminalitet otpora. Kriminalitet prilagođavanja predstavljaju imovinska krivična djela, kojima se zapravo vrši pokušaj preraspodjele materijalnih dobara i negacija privatne svojine, dok su krivična djela otpora oblik klasne borbe.92 Prema mišljenju radikalnih kriminologa, zločin je društveno štetna aktivnost kojom se povređuju osnovna prava, pravo na egzistenciju i ljudsko dostojanstvo. Herman i Julija Schwedinger predložili su radikalnu definiciju kriminaliteta prema kojoj kriminalitet predstavlja kršenje politički definisanih prava, i to prava na pristojnu ishranu i smještaj, na ljudsko dostojanstvo i na samoodređenje. Takva definicija omogućila bi istraživanje imperijalizma, rasizma, kapitalizma, seksizma i drugih sistema eksploatacije.93 Predstavnici radikalne kriminologije koriste istorijski i dijalektički materijalizam u proučavanju kriminaliteta i zalažu se za korjenitu promjenu društvenog sistema. To je i logična posljedica činjenice da je marksistička orijentacija u mnogim društvenim naukama bila osnov za pojavu radikalne kriminologije. Sprječavanje zločina, prema mnogim predstavnicima ove kriminologije, moguće je samo rušenjem socijalnih barijera i klasne eksploatacije u društvu, tj. rušenjem kapitalističkih društveno-ekonomskih odnosa. Moglo bi se reći da radikalni kriminolozi ne žele da mijenjaju kriminalce, putem resocijalizacije i prevencije, već da mijenjaju svijet koji omogućuje i nalaže postojanje konkretnih oblika kriminaliteta.94 90

V. Nikolić, Z.: Kriminologija sa socijalnom patologijom, Beograd, 2000., s. 161., Meško, G., Petrović, B.: Kriminologija, Sarajevo, 2004., s. 89. 92 V. Z. Nikolić, op. cit. s. 161., Đ. Ignjatović, op. cit. s. 202. 93 V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 202. 94 V. Z. Šeparović, op. cit. s. 56. 91

67

Osnovni prigovor predstavnicima radikalne kriminologije jeste da su previše pažnje posvetili reakciji društva na kriminalitet, tj. načinu na koji društvo reaguje na kriminalitet, zanemarujući pri tom etiologiju kriminaliteta. Pažnja naučnika usmjerena je uglavnom sekundarnoj devijaciji kao nužnoj posljedici primarne devijacije, ali nema nastojanja da se objasni mehanizam nastanka primarne devijacije. Ekonomski i socijalni faktori koji se stavljaju u prvi plan prilikom objašnjavanja kriminalieta, ne mogu objasniti sve oblike kriminaliteta, npr. seksualni kriminalitet i sl. tako da je njihovo izučavanje kriminaliteta bilo suviše jednostrano. I pored svih nedostataka koje ima, radikalna kriminologija je dala nesumnjiv doprinos u razvoju kriminološke misli, pogotovo kada je u pitanju predmet njenog proučavanja, jer ga je proširila i na područje društvene reakcije na kriminalitet.

2.3. Teorija oportuniteta Interesantno razmišljanje o problemu kriminaliteta nalazimo u okviru teorije oportuniteta koja spada u novije američke teorije. Ova teorija, za razliku od većine socioloških teorija, u objašnjenju kriminaliteta polazi od žrtve a ne od učinioca krivičnog djela. Naime, osnovna postavka ove teorije jeste da kriminalac bira žrtvu koja omogućava veliku dobit uz malo napora, dakle, kriminalac vrši racionalan izbor. Osnovna ideja učinioca krivičnog djela jeste da uz što manje napora i rizika učini krivično djelo, zbog čega učinilac bira kako žrtvu tako i zgodnu priliku za izvršenje krivičnog djela. U okviru ove teorije razvila su se dva objašnjenja kriminaliteta: teorija stila života i teorija svakodnevnih (rutinskih) aktivnosti. Teorija rutinske aktivnosti (tvorci su Lawrence Cohen i Marcus Felson), u objašnjavanju porasta stope kriminaliteta koristi tri elementa: 1. motivisani prestupnici, 2. pogodne mete i 3. odsustvo osposobljenog čuvara. Polazeći od činjenice da u društvu uvijek postoji dovoljno motivisanih učinilaca, njihova pažnja je usmjerena na ostala dva elementa. S tim u vezi ističu da promjene u svakodnevnim, rutinskim aktivnostima mogu doprinositi povećanju stope kriminaliteta. Tako npr. povećanje samačkih domaćinstava, povećanje broja putovanja ili zaposlenost oba bračna druga, mogu djelovati na povećanje stope kriminalieta. Naime, svakodnevno napuštanje stana u određeno vrijeme radi odlaska na posao, dovodi do ostavljanja nezaštićene imovine ili nezaštićenih članova porodice što daje mogućnost kriminalcima da uz što manje napora ostvare određena krivična djela, npr. izvrše provalnu krađu u nezaštićenom stambenom objektu. S druge strane, ukoliko su rutinske aktivnosti vezane za kuću, ljudi postaju čuvari svoje imovine i tako smanjuju mogućnost vršenja krivičnih djela povezanih sa imovinom. Isto tako, pojedinac, ostajući u svojoj kući, ima manje šanse da postane žrtva nekog drugog delikta, npr. krivičnih djela protiv života i tijela, protiv polnog integriteta i sl. Kada je u pitanju teorija stila života (M. Hindelang, M. Gottfredson i J. Garofalo) ona polazi od stanovišta da postoji međusobna veza između kriminaliteta i stila života svakog čovjeka. Naime, visoka stopa kriminaliteta tj. veliki broj krivičnih djela izvršenih na štetu mladih ljudi, prvenstveno muškaraca, uslovljen je njihovim stilom života. Mlađi muškarci provode svoje vrijeme uglavnom van kuće i to pretežno u večernjim satima. S druge strane, u većini društvenih zajednica postoje mjesta sa povećanim rizikom viktimizacije, i to tokom cijelog dana ili samo u određeno doba dana ili noći. Na ta mjesta pojedinci mogu doći vođeni svojim stilom života. Dakle, varijacije u načinu na koji pojedinac provodi svoje vrijeme na poslu i u dokolici na različite načine utiču na mogućnost da se nađe na određenom mjestu u određeno vrijeme te da stupi u kontakt sa osobama koje imaju određene karakteristike.95 95

Opširnije o ovim teorijama v. kod S. Konstatinović-Vilić, V.Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 126,127.

68

Dakle, teorija oportuniteta ne ukazuje na uzroke kriminaliteta već samo nastoji ukazati na elemente povećanog rizika od kriminaliteta koji je uslovljen savremenim načinom života. Međutim, kada je riječ o tzv. porodičnom nasilju, koje se vrši u okviru kuće i između članova jedne porodice, teorija stila žiovota i teorija svakodnevnih rutinskih aktivnosti ostaje nemoćna u objašnjenju povećanja stope kriminaliteta.

69

BIOLOŠKE TEORIJE

Prve rasprave o povezanosti tjelesne konstitucije čovjeka i kriminaliteta nalazimo u radovima tzv. prethodnika kriminalne biologije, čiji ideje kasnije razrađuje Lombrozo u svojoj poznatoj teoriji o «rođenom zločincu». Početkom dvadesetog vijeka ideje o biokonstitucionalnoj uslovljenosti kriminaliteta ponovo oživljavaju kako u radovima evropskih, tako i u radovima američkih kriminologa, koji su nastojali dokazati da je npr. tjelesna konstitucija, poremećaj u radu endokrinološkog sistema, i sl. dominantan faktor u etiologiji kriminaliteta. Polazeći od konstatacije da je uzrok kriminaliteta u biloškoj konstituciji učinioca krivičnog djela, a ne u njegovom okruženju, pristalice ovih teorija predlagale su kriminalnu politiku koja će biti usmjerena na izmjenu učinioca krivičnog djela. S tim u vezi, predlagali su niz mjera koje će spriječiti kriminalitet, kao što je npr. sterilizacija kriminalaca kako bi se onemogućilo rađanje delinkvenata, liječenje kriminalaca, njihov progon iz zajednice i sl.

1. Tjelesna konstitucija i kriminalitet Iako je Lombrozova teorija o «rođenom zločincu» napuštena i označena kao nenaučna, ipak su pojedini teoretičari nastojali da dokažu postojanje određene veze između tjelesne konstitucije delinkventa i određenih vrsta kriminaliteta, odnosno strukture kriminaliteta. Antropološku orjentaciju u kriminologiji nastavio je talijanski kriminolog Di Tulio naglašavajući da «društvena sredina daje samo oblik deliktu, čineći ga češćim ili rjeđim, dok pravi uzrok kriminaliteta treba tražiti u ličnosti pojedinca na kojeg utiče okolina». Značajna antropološka istraživanja bazirana na biološkoj determinaciji kriminaliteta, izvršio je američki kriminolog E. Hooton (Huton) u svom djelu «The American Criminal» iz 1939. godine. Na osnovu antropometrijskog i morfološkog ispitivanja, koje je proveo na uzorku od 17.680 osuđenih lica i 1.976 slobodnih građana, ovaj kriminolog dolazi do zaključka da su kriminalci inferiorniji u težini, rastu, širini grudi, visini leđa i drugim osobinama. U skladu sa prethodnom konstatacijom Huton postavlja tezu o postojanju somatskog kriterija za razlikovanje delinkvenata od onih koji to nisu. Zapravo, kriminalci su niže biološke pripadnosti, i to je kod njih nasljedno. Prema tome, primarni uzrok zločina je biološka inferiornost, koja dalje vodi do društvene inferiornosti.96 Na osnovu svojih istraživanja Hooton je zaključio da kriminalce karakterišu određene morfološke osobine, kao što su npr.: dugi vrat, tanke usne, kosa ramena, crvena kosa, male oči i slično. Prema njemu, moguće je dovesti u vezu određeni tip zločina sa određenim antropološkim osobinama učinioca krivičnog djela, npr. visoki i vitki ljudi vrše krađe i ubistva; veliki i široki ljudi vrše prevare i ubistva; mali i vitki ljudi vrše krađe; dok mali i debeli ljudi naginju seksualnim deliktima.97 Značajan predstavnik biološkog pravca u kriminologiji jeste njemački psihijatar Ernst Kretschmer (Krečmer) koji je u svojoj knjizi «Physique and Character» iz 1926. godine (Tjelesna građa i karakter) pokušao da dokaže postojanje određenih veza između različitih tipova tjelesne građe čovjeka, njegova karaktera i psihičkih abnormalnosti. Tek kasnije njegova pažnja se usmjerava na iznalaženje veze između tjelesne građe čovjeka i oblika njegove kriminalne djelatnosti. Krečmer razlikuje tri glavna konstitucionala tipa čovjeka i za svakog od njih vezuje određene psihološke krarakteristike: 1. leptozomni ili astenični tip 96 97

V. Z. Šeparović, op. cit. s. 44. V. H. Singer, op. cit. s. 45.

70

(visoki i mršavi, lice izduženo i mršavo, dugi udovi), 2. atletski tip (razvijena fizička konstitucija, krupan, širokih ramena), 3. piknički tip ( malog rasta, uskih ramena, lice i vrat široki, udovi kratki). Utvrdio je da postoji i poseban konstitucionalni tip čovjeka tzv. displastični tip, koji se razlikuje od prethodna tri tipa, i kojeg karakteriše poremećaj u radu žljezda sa unutrašnjim lučenjem. Krečmer je smatrao da svakom navedenom konstitucionalnom tipu odgovara određeni tip temperamenta. Astenični tip karakteriše frigidnost, nedruštvenost, rezervisanost i hladnoća u odnosu sa drugim ljudima; atletski tip je po temperamentu stabilan i povremeno eksplozivan a piknički tip je ekstrovertan, komunikativan, vedrog raspoloženja i dobroćudan. Svakom od navedenih tipova odgovara i određeni tip psihičkih poremećaja. Astenični i atletski tipovi su skloni šizofrenoj mentalnoj dispoziciji, a piknički manično-depresivnoj psihozi. Krečmer je proučavao vezu između konstituconalnih tipova i delinkvencije na istraživačkom uzorku od 4.414 slučajeva i na osnovu toga je došao do zaključka da su pojedini tipovi zastupljeni u većoj ili manjoj mjeri kod pojedinih oblika kriminaliteta. Tako npr. astenični tipovi uglavnom vrše krivična djela protiv imovine (zastupljeni sa 40-50% među među lopovima i varalicama), atletski tipovi vrše djela nasilničkog kriminaliteta (zastupljeni sa 40-50% među izvršiocima krivičnih djela protiv ličnosti i seksualnim deliktima) dok piknički tipovi vrše uglavnom krivična djela pronevjere, prevare i falsifikate (zastupljeni su 20% među izvršiocima pronevjera). Za displastične tipove tvrdi da su zastupljeni sa 5-10% među kriminalcima, posebno među seksualnim delinkventima.98 Na temelju Krečmerovog rada Šeldon (1949.) uspostavlja svoju teoriju «konstitucionalne psihologije». Na uzorku od 400 delinkvenata ispituje vezu između pojedinih komponenata somatotipa i delinkvencije, i stvara tri konstitucionalna tipa koja naziva ektomorfni, endomorfni i mezomorfni (ektomorfni tip odgovara asteničnom ili leptozomnom, endomorfni odgovara pikničkom a mezomorfni odgovara atletskom konstitucionalnom tipu). Slično kao i Krečmer i on postavlja tezu o karakterističnim crtama temperamenta svakog pojedinog konstitucionalnog tipa. Tako npr. ektomorfnu konstituciju odlikuje jaka samokontrola, sposobnost uzdržavanja, sklonost samoći, zatvoreni karakter i strah od ljudi; endomorfni tip karakteriše društvenost, proždrljivost, želja za komocijom, sporost u reagovanju, stabilnost emocija i trpeljivost u odnosu na druge a mezomorfni tip odlikuje želja za fizičkom aktivnošću, agresivnost, neosjetljivost za osjećanja i potrebe drugih ljudi, hrabrost i sklonost ka rizičnim situacijama i vladavini.99 Istraživanja tjelesne konstitucije i kriminaliteta nastavljena su u radovima bračnog para Glueck (1956. godine) koji su uporedili somatotipske komponente 500 maloljetnih delinkvenata sa somatotipskim komponentama 500 maloljetnika nedelinkvenata. Na osnovu svojih istraživanja su došli do zaključka oko 60% maloljetnih delinkvenata ima mezomorfnu (atletsku) konstituciju dok takvu konstituciju ima 30% maloljetnih nedelinkvenata. Kada je u pitanju ektomorfna (astenični) konstitucionalni tip, on je zastupljen 40% kod maloljetnika nedelinkvenata, a 15 % kod maloljetnika delinkvenata. Međutim, ovo istraživnje nije naišlo na odobravanje ostalih kriminologa jer su uglavnom kriminolozi stajali na stanovištu da njime nije dokazana veza između fizičke konstitucije i kriminaliteta.100 Biološka orjentacija u kriminologiji ponovo oživljava početkom osamdesetih godina prošlog vijeka, tačnije 1972. godine kada su objavljeni rezultati desetogodišnjeg rada Cortesa i Gattijeve u knjizi Delinkvencija i zločin. Iako su autori izričito naglasili da kriminalitet nije uzrokovan tjelesnom konstitucijom čovjeka, ipak su smatrali da postoji određena veza između mezomorfne građe tijela i kriminaliteta. S tim u vezi, ističu da tjelesna konstitucija čovjeka 98

V. S. Konstantinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 79., R. Mladenović-Kupčević, op. cit. s. 134,145. V. Ponti, G.: Criminologia (Compendio di), Milano, 1980. šš. 350-351., navedeno prema Đ. Ignjatović, op. cit. s. 166. 100 V. M. Singer, op. cit. s. 45. 99

71

nije sama po sebi dominantan faktor kriminaliteta, ali da se ona mora uzeti u obzir prilikom proučavanja etiologije kriminaliteta, zajedno sa drugim faktorima, kao što je npr. uticaj okoline na konkretno lice. U ovome se i ogleda značaj ovog izučavanja, jer je ono ponovo usmjerilo pažnju kriminologa na izučavanje tjelesne konstitucije kao jednog od faktora kriminaliteta. 2. Nasljeđe i kriminalitet Počeci biološkog pravca koji ističe veliki značaj nasljeđa i atavizma u nastanku kriminaliteta se nalaze u učenju Morela (1800-1879). On je razvio koncepciju da je kriminalitet produkt degeneracije ljudske vrste, koja se sastoji u skretanju od prvobitnog normalnog tipa čovjeka. Ovo skretanje se vrši postepeno, kroz više generacija i to putem nasljeđa. Ideju o nasljeđu kao značajnom faktoru kriminaliteta, razrađuje Lombrozo u svojoj teoriji o «rođenom zločincu». Krajem 19-og i početkom 20-og vijeka, pojedini kriminolozi pokušavaju dokazati ovu tezu, vršeći ispitivanja rodoslova porodica čiji su članovi bili kriminalci i ispitivanja blizanaca. Najpoznatija istraživanja tzv. «kriminalnih porodica» izvršio je Richard Dugdal (1877.) u porodici Juke i i H. Goddard (1912.) u porodici Kallikak. Ispitivanje porodice Juke, u SAD-u, koja vodi porijeklo od poznatog alkoholičara, pokazalo je da među 709 njegovih potomaka ima veliki broj alkoholičara, skitnica, delinkvenata i samoubica (77 delinkvenata, 292 prostitutke i podvodača i 142 skitnice). Polnašanje članova porodice Kallikak praćeno je kroz šest generacija. Ova porodica je imala dvije grane; jednu koja je poticala iz braka sa normalnom djevojkom i drugu koja je poticala iz braka sa maloumnom djevojkom. Istraživanje je pokazalo da se u okviru ove druge grane prodice pojavio znatan broj antidruštvenih lica, zločinaca, samoubica, seksualnih manijaka i sl. (od 480 potomaka bilo je 36 polno nenormalnih, 143 slaboumna lica, nekoliko kriminalaca itd.).101 Navedena istraživanja koja su pretendovala da dokažu da se sklonost kriminalnom ponašanju prenosi putem nasljeđa sa generacije na generaciju, nisu prihvaćena kao validna prvenstveno zbog toga, što su socijalni uslovi života svih članova navedenih porodica bili prilično loši, tako da su oni mogli značajno doprinjeti razvijanju njihovih kriminalnih sklonosti. Prema tome, na nastajanje kriminalnih sklonosti uticali su, pored nasljeđa, i socijalni faktori, tj. loše materijalne prilike, nepovoljna porodična atmosfera itd., što je onemogućilo davanje tačnog odgovora na pitanje u kojoj mjeri nasljeđe utiče na razvijanje kriminalnih sklonosti. Drugo istraživanje koje je imalo za cilj da ispita vezu između nasljeđa i kriminalnih sklonosti, vršeno je na blizancima. Da bi se utvrdilo da li je kriminalitet genetski određen istraživači su upoređivali jednojajčane (monozigotne, identične) i dvojajčane (dizigotne, neidentične) blizance. Monozigotni blizanci imaju identične gene, jer nastaju iz jedne jajne ćelije, dok se kod dizigotnih blizanaca geni podudaraju u oko 50% slučajeva. Stoga se pošlo od pretpostavke da će i ponašanje jednojajčanih blizanaca biti isto. Prvo istraživanje ove vrste obavio je njemački kriminolog Johanes Lange u Bavarskoj i njegove rezultate objavio u studiji «Zločin kao sudbina». Lange je proučavao trideset parova blizanaca istog pola; trinaest jednojajčanih i sedamnaest dvojajčanih blizanaca. Jedan blizanac od svakog para je bio delinkvent a na osnovu rezultata istraživanja zaključeno je da kod 80% parova identičnih blizanaca i 12% parova neidentičnih blizanaca postoji podudarno kriminalno ponašanje. Prvo obimnije istraživanje ove vrste provedeno je na uzorku od 3.586 blizanaca, koji su rođeni u periodu između 1880. i 1910. godine u Danskoj. Istraživač Karl Christiansen (1977.) 101

Opširnije v. R. Mladenović-Kupčević, op. cit. s. 132., S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 84.

72

je ustanovio da kod 36% jednojajčanih i 12% dvojajčanih parova blizanaca postoji identično ponašanje. Zapravo, ako jedan od blizanaca vrši kriminalne radnje, vjerovatnoća takvog ponašanja prema Christiansenu je, kod identičnog blizanca 35% a kod neidentičnog 12 %.102 Navedena istraživanja su podvrgnuta kritici prvenstveno zbog toga što se nije mogla prihvatiti tvrdnja da je kriminalitet blizanaca uslovljen isključivo nasljeđem, jer su blizanci živjeli u istim društvenoekonomskim uslovima, u istom socijalnom okruženju i u istim ili približno sličnim uslovima je tekao proces socijalizacije njihove ličnosti. Tačne podatke o nasljeđu kao kriminalnom faktoru, mogli bismo dobiti samo onda ukoliko bi se jednojajčani blizanci (kod njih je postotak identičnog kriminalnog ponašanja veći nego kod dvojajčanih blizanaca) nakon rođenja razdvojili i stavili u različito socijalno okruženje sa različitim društveno-ekonomskim uslovima života, i nakon određenog perioda izvršilo ispitivanje njihovog kriminalnog ponašanja. Navedena biološka istraživanja poslužila su kao osnov za isticanje zahtjeva za uvođenje mjera koje bi spriječile stvaranje potomstva od strane lica koja imaju kriminalne dispozicije. To su bile mjere zabrane stupanja u brak, zabrane začeća, sterilizacija i kastracija i sl., a sve to u cilju onemogućavanja da se kriminalne sklonosti prenesu putem nasljeđa na potomke.103 U novije vrijeme vršena su istraživanja usvojene djece, koja su bila odvojena od bioloških roditelja, kako bi se utvrdilo u kojoj mjeri nasljeđe utiče na kriminalitet. Istraživanje koje je provedeno u Danskoj, devedesetih godina prošlog vijeka, na 14.227 djevojaka i mladića, dalo je interesantne podatke. Tako npr. mladići, čiji biološki roditelji nisu bili izvršioci krivičnih djela, a koji su imali kriminalne staratelje, bili su krivično gonjeni u 14,7% slučajeva; mladići čiji su biološki roditelji bili kriminalci, a staratelji ne, krivično su gonjeni u 20% slučajeva; mladići čiji ni biološki roditelji a ni staraoci nisu bili kriminalci, krivično su gonjeni u 13,5 % slučajeva, i najzad, mladići čiji su biološki roditelji a i staratelji bili kriminalci, krivično su gonjeni u 24,5% slučajeva.104 Na osnovu ovog istraživanja je postavljena teza da nasljeđe ipak igra određenu ulogu u razvijanju kriminalnih sklonosti čovjeka.

3. Hromozomska teorija o kriminalitetu Krajem šezdesetih godina prošlog vijeka u kriminologiji se pojavilo shvatanje o vezi između nenormalnosti čovjekovih hromozoma i kriminaliteta. Ono je zasnovano na medicinskom otkriću da neki ljudi, izvršioci krivičnih djela, imaju po jedan hromozom više od normalnog rasporeda. Naime, hromozomi su karakterističan sastojak ćelija čiji su glavni elementi geni. Geni uslovljavaju prenos i izražavanje nasleđenih osobina. U ćeliji čovjeka ima 46 hromozoma ili 23 para. Jedan par su polni hromozomi i oni su različiti kod muškaraca i žena. U jednom paru polnih hromozoma kod žene oba hromozoma su iste veličine i označeni su sa X ili cijeli par sa XX, a kod muškarca nisu iste veličine i označeni su sa X i Y ili cijeli par XY. Škotski istraživači koji su proučavali 197 zatvorenika, objavili su da su među njima pronašli značajan broj onih koji imaju hromozomsku šemu XYY – dakle, jedan prekobrojan polni hromozom Y.105 Nakon toga vršena su istraživanja i u nekim drugim državama, kao što 102

V. Đ. Ignjatović, op. cit.s. 167. Kastracija i sterilizacija su vršene nad osuđenim licima od 1899. godine u SAD-u, u državi Indijani, da bi se sprječio njihov polni nagon. Kasnije je proširena u druge države a u Evropi se javlja u Švajcarskoj 1907. , u Danskoj 1929 i 1935. godine , itd. Prema podacima u Njemačkoj je do početka 2. svjetskog rata sterilizovano oko 50-60000 ljudi. V. M. Milutinović, op. cit. s. 97. 104 V. G. Meško, B. Petrović, op. cit. s. 112. 105 Rezultati istraživanja su objavljeni u poznatom naučnom časopisu Nature, 1965. godine. V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 168. 103

73

su Velika Britanija, SAD, Australija i Njemačka, i to uglavnom na prestupnicima i došlo se do zaključka da među njima ima dvadeset puta više lica sa polnim hromozomom XYY nego među neprestupnicima. Telfer Meri iz Pensilvanije je opisala lica sa prekobrojnim hromozomom Y kao lica sa agresivnim i antisocijalnim ponašanjem, kod kojih postoji blaži ili teži oblik mentalnog oboljenja, sa izrazitim kriminalnim sklonostima koja datiraju iz mladosti.106 Međutim, ova istraživanja nisu imala veću naučnu vrijednost zbog malog broja uzoraka i nepostojanja kontrolne grupe, kao i zbog nepouzdanog načina odabiranja pojedinaca za proučavanje. Pored toga, isticano je da uz hromozomsku anomaliju kod ispitanika postoje i neke druge karakteristike koje mogu biti u osnovi kriminalnog ponašanja, kao što su npr. manja intelektualna obdarenost, povodljivost, nesamostalnost, egocentričnost i sl. Zbog svega ovoga, kriminolozi nisu prihvatili tvrdnju o postojanju direktne veze između prekobrojnog hromozoma Y i kriminalnog ponašanja. Međutim, postojanje ovog hromozomskog poremećaja može, u sadejstvu sa drugim faktorima kriminaliteta, dovesti do kriminalnog ponašanja. U prilog tome govori i proučavanje koje je provedeno u Danskoj na 31.436 muškaraca, tokom perioda od četiri godine. Ono je pokazalo da samo 12 ispitanika ima prekobrojni hromozom Y. Ta lica su izvršila mnogo više krivičnih djela u odnosu na druga lica koja su slične starosne dobi, inteligencije i socijalnog položaja.107 Navedena istraživanja su bila povod za kriminološke rasprave o postojanju tzv. «hromozoma zločina», kao genetskoj anomaliji koja bi isključivala krivičnu odgovornost učinioca krivičnih djela. Sedamdesetih godina prošlog vijeka, u sudskoj praksi su zabilježeni slučajevi u kojima je odbrana optuženih koristila upravo ovu teoriju o nenormalnosti hromozoma kako bi izdejstvovala oslobađajuću presudu za svoje branjenike108. Iako u tome nisu uspjeli, ipak su skrenuli pažnju stručne javnosti na ovu problematiku. 4. Endokrinološka teorija U okviru biološke orjentacije u kriminologiji, javlja se i posebna teorija koja nastoji dokazati vezu između poremećaja u funkcionisanju endokrinog sistema i kriminaliteta. Naime, poznato je da od normalnog funkcionisanja endokrinog sistema zavisi fizički i psihički razvoj pojedinca. Hormoni endokrinih žljezda regulišu funkciju organizma u cjelosti; njegov rast, metabolizam, fiziološke procese, seksualno sazrevanje, i sl. Hiper ili hipo funkcija endokrinih žljezda dovodi do nenormalnosti u organizmu koje se mogu manifestovati npr. kao nedovoljan ili prevelik rast ljudi, abnormalno povećani ekstremiteti ili glava (zbog poremećaja u radu hipofize), zatim do mentalnog poremećaja ploda, zaostalog fizičkog i mentalnog razvoja djeteta u ranom djetinjstvu (poremećaj u radu tiroidne žljezde), poremećaj seksualnog nagona u kvantitativnom (impotencija i hiperpotencija) i kvalitativnom (homoseksualizam) smislu rasu (poremećaj seksualnih žljezda), itd. Spoznaja o uticaju hormona na ponašanje i psihičko zdravlje pojedinaca, navela je jedan broj kriminologa da kriminalno ponašanje čovjeka dovedu u vezu sa poremećajem u radu žljezda sa unutrašnjim lučenjem, tj. sa njihovom hiper funkcijom ili hipo funkcijom. U Americi je 1929. godine objavljena knjiga The New Criminology (Nova kriminologija) autora endokrinologa M. Schlappa (Šlapa) i guvernera M. Smitha, koji su tvrdili da većina prestupa nastaje kao rezultat poremećaja rada žljezda sa unutrašnjim lučenjem kod prestupnika ili kao posljedica umnih

106

V. S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 83. V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 168. 108 Tako npr. u slučaju Roberta Petera Taita, ubice (1961.), Danijela Igona, ubice (1968.), Ričard Franklin Spek, ubica, (1968), itd. V. M. Aćimović. Pravci kriminalne psihologije, Beograd, s. 40, 41. 107

74

defekata prestupnika izazvanih endokrinim bolestima njihovih majki.109 Svoje stanovište ovi autori obrazlažu evidentnom visokom stopom kriminaliteta kod prve generacije emigranata koji su rođeni u Americi. Razlog tome jeste u činjenici da je kod majki te djece, zbog teških socijalnih prilika u kojima su se one nalazile nakon svog dolaska u Ameriku, a time i velikih fizičkih i psihičkih napora kojima su one bile izložene, došlo do poremećaja u radu endokrinog sistema, što je nasljednim putem preneseno i na djecu. Drugi autor, L. Berman, smatra da je kriminalitet posljedica perverzija instiktivnih nagona, zavisnih od nedostataka i neravnoteže funkcije endokrinih žljezdi. Smatrao je da moguće dovesti u kazualnu vezu pojedina krivična djela i prisutnost odnosno odsutnost nekog hormona.110 Postojali su i pokušaji da se maloljetnički kriminalitet objasni pomoću ove teorije. Naime, porast ovog kriminaliteta doveden je u vezu sa brzim radom žljezda sa unutrašnjim lučenjem u periodu puberteta, zbog čega dolazi i do poremećaja u njihovom lučenju a samim tim i do emocionalne neuravnoteženosti.111 Edvard Podolski u svom radu «Hemijski osnov prestupničkog ponašanja» (1955.), na osnovu svojih istraživanja na zatvorenicima u Sing Singu, iznosi zaključak da je za neke oblike kriminalnog ponašanja glavni uzrok hipoglikemija u krvi kriminalca, koja je uzrokovana nesposobnošću endokrinog sistema da održi odgovarajući nivo šećera, te uporedo sa padom šećera u krvi raste mogućnost kriminalnog ispoljavanja. Tako npr. krađa, nasilje, ubistva, saobraćajni prestupi, svirepost prema djeci, sukobi sa policijom i druga slična djela predstavljaju tzv. «hipoglikemički kriminal» koji je direktno uzrokovan hipoglikemijom odnosno nesposobnošću organizma da stvara šećer u krvi.112 Kriminološka istraživanja su pokazala u pogledu funkcionisanja endokrinog sistema nema većih razlika između lica na slobodi i lica koja su osuđena, što je poslužilo kritičarima endokrinološke teorije kao osnov za tvrdnju da se lučenje endokrinog sistema ne može dovoditi u direktnu vezu sa kriminalnim ponašanje. Nadalje, oni su isticali da je većina istraživanja o stepenu endokrinoloških i metaboličkih smetnji vršena u vrijeme kada su ova lica bila izložena stresnim situacijama, lošim uslovima života u zatoru i sl. 113 Iako je endokrinološka teorija prihvaćena sa rezervom od strane velikog broja naučnika, ne bi se mogao u potpunosti isključiti uticaj poremećaja u funkcionisanju endokrinog sistema na ponašanje čovjeka, a samim tim i na kriminalno ponašanje. Međutim, to ne može biti jedini i isključivi uzrok kriminalnog ponašanja, ali je nesporna činjenica, da on u sadejstvu sa drugim faktorima, može imati određenu ulogu u nastanku kriminalnog ponašanja.

109

V. S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 81. V. M. Milutinović, op. cit. s. 99. 111 V. S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 82. 112 R. Korn, L. McCorkle: Kriminology and Penology, New York – London, 1964., s. 205-207. 113 Ibidem. 110

75

PSIHOLOŠKE TEORIJE Prva izučavanja i objašnjenja kriminaliteta sa psihološkog aspekta daju psihijatri i pravnici a kasnije im se pridružuju i psiholozi. Međutim, i prije pojave psihološkog pravca u kriminologiju, pravnici su pridavali određeni značaj uticaju psihičke strukture ličnosti na izvršeno krivično djelo. Tako npr. psihičko stanje ličnosti i psihički odnos učinioca prema djelu imaju veliki značaj prilikom utvrđivanja krivične odgovornosti, neuračunljivost, pobude izvršenja krivičnog djela, itd. kao olakšavajuće i otežavajuće okolnosti pri odmjeravanju kazne, našle su svoje mjesto u krivičnim zakonodavstvima i prije razvoja pojedinih psiholoških teorija. Upravo zbog neophodnosti tumačenja navedenih instituta, u krivični postupak se prvo uključuju psihijatri, koji, tumačeći određena ponašanja prestupnika, počinju proučavati kriminalitet sa psihijatrijskog stanovišta. To je i razlog što su se u okviru psihološkog pravca u kriminologiji prvo razvile psihopatološke teorije, pa tek onda psihološke. Psihijatrijsko ispitivanje obuhvata ispitivanje duševnog zdravlja učinioca krivičnog djela i koristi se metodama psihoanalize, narkoanalize i sl., a psihološka ispitivanja nastoje da, pomoću testova i biometrijskih metoda, otkriju stepen emotivnog sazrevanja ličnosti, individualne razlike pojedinih psiholoških funkcija (mašte, pažnje, pamćenja, shvatanja itd.), međusobne odnose ovih funkcija i sl. Testovima se ispituje inteligencija, karakter, i sl. a biometrijskim metodama se određuju stanje svijesti, pažnje, pamćenja, itd. Psihijatri su dakle nastojali da dovedu u vezu kriminalitet i različita oblike duševnih bolesti, dok su psiholozi pokušavali kriminalitet objasniti uticajem određenih psiholoških funkcija ili određenim stepenom emotivnog razvoja ličnosti učinioca krivičnog djela. Stoga se u okviru psihološkog pravca u kriminologiji razvijaju različite teorije, a mi ćemo se u ovom radu osvrnuti samo na one najznačajnije. 1. Psihopatološke teorije Razvoj psihopatološke teorije bazira se na razvitku psihijatrije i usmjereno je na proučavanje veze između zločina i duševnih bolesti. Još je Eskirol, u XIX vijeku, kriminalitet objašnjavao psihologijom krivca. Prema njemu postoje izvjesna bolesna duševna stanja koja zahvataju samo neke psihičke sposobnosti, tako da druge psihičke funkcije ostaju normalne i neporemećene. Ta duševna stanja se odlikuju neodoljivim nagonima koji navode, naprosto guraju takvo lice na izvršenje određenog krivičnog djela. Eskirol ih označava pojmom monomanija i definiše ih kao "instiktivnu sklonost za određeno krivično djelo" (npr. kleptomanija - neodoljiva sklonost za krađu, piromanija - za paljevine, itd.). Engleski psiholog Modsli (1835-1918) je smatrao da sve kriminalce uglavnom karakterišu izvjesni poremećaji u oblasti psihičkog života ili odsustvo moralnih čula. Kada je u pitanju psihički život kriminalaca najveći značaj za vršenje zločina imaju tzv. međufaze između normalnog duševnog života i poremećene psihe usljed nekog duševnog oboljenja, a Modsli ih naziva kriminalne psihoze. Takvi krivci najčešće vode normalan život ali su skloni vršenju krivičnih djela. Psihopatološka teorija stoji na stanovištu da psihički poremećaji neposredno ili posredno utiču na kriminalno ponašanje. Razvoj ovakvih teorijskih shvatanja uslovila je spoznaja o postojanju određenog broja duševno bolesnih lica u delinkventnoj populaciji, što je poslužilo jednom broju teoretičara kao osnova za postavljanje tvrdnje da je kriminalitet izraz mentalne abnormalnosti. U prilog ovog shvatanja isticalo se da kod velikog broja delinkvenata postoji nedostatak osjećaja krivice, što je nesumnjivo dokaz defektne ličnosti.

76

Pored toga, nemogućnost utvrđivanja tačne granice između normalnog i abnormalnog u psihičkom životu čovjeka, kao i prodor medicinske, odnosno psihijatrijske misli u kriminologiju, doprinjele su razvoju ove teorije. Kao što je već rečeno, osnovni uzrok kriminaliteta, prema psihopatološkoj teoriji, jeste psihički poremećaj ličnosti. Pojedini zastupnici ove teorije nastojali su dokazati da je delinkvent psihički abnormalna osoba čak i onda kada se kod njega ne mogu utvrditi duševne bolesti, poremećaji ili stanja. Zapravo, oni su smatrali da je delinkvent oštećena ličnost sa simptomima svrstanim pod pojam psihopatije. Međutim, sam pojam psihopatije nije jedinstveno određen. Prema nekim autorima, pod psihopatijom se podrazumijeva duševni sklop izvjesnih ljudi kod kojih se intelektualne funkcije obavljaju bez posebnih smetnji ili grešaka ali ostale psihičke osobine svojom nastranošću onemogućavaju te osobe da se prilagode moralnim i socijalnim normama društva u kojem žive. Uzroci psihopatskih osobina mogu biti naslijeđeni, urođeni i stečeni.114 Prema drugima, psihopatija nije bolest već obilježje ukupnog stanja neke ličnosti. Kod psihopatskih ličnosti najčešće se susreću slijedeća obilježja: omalovažavanje normi ponašanja sredine u kojoj živi, neprijateljski odnos prema društvu, nedostatak osjećaja krivnje, bešćutnost, pomanjkanje međuljudskih odnosa, seksualna nezrelost, pretjerana ovisnost o drugima, bezobzirnost u zadovoljavanju svojih želja, nesposobnost promjene vlastitog ponašanja itd.115 Pored psihopatija, kao uzroka kriminaliteta, teretičari ovog pravca spominju i različite oblike duševnih bolesti, duševnih zaostalosti, neuroze i sl. Da bi se dokazala tačnost navedenih tvrdnji vršena su i određena ispitivanja između kontrolnih (nedelinkventna populacija) i eksperimentalnih (delinkventna populacija) grupa, koja su dala različite rezultate. Tako npr. Milutinović navodi da su mnoga istraživanja pokazala da se delinkventna lica ne razlikuju emocionalno i mentalno od nedelinkvenata, da njihove mentalne sposobnosti variraju isto kao i kod nedelinkvenata te da procenat duševno oboljelih, neurotika i epileptičara varira približno jednako unutar delinkvenata i nedelinkvenata.116 Međutim, u literaturi se navode i podaci istraživanja koji pokazuju da postoje mnoge psihološke i psihopatološke razlike između delinkvenata i nedelinkvenata. Prema njima, u delinkventnoj grupi su znatno zastupljene psihološke i neurotske strukture ličnosti, a zatim naglašena emocionalna nedozrelost i patološki faktori u konkretnoj emocionalnoj sferi ličnosti. U delinkventnoj grupi tri do pet puta više se pojavljuju psihopatološki faktori anksioznosti, hipersenzitivnosti, šizoidnosti i depresije. 117 Ipak, preovlađuje shvatanje da psihopatološki orjentisane teorije, koje za polazište uzimaju mentalne poremećaje kao uzrok kriminaliteteta, nisu uspjele da izdrža naučnu provjeru i dokažu da je uzrok kriminaliteta u mentalnoj poremećenosti delinkventa. S druge strane, ne može se osporiti značaj ovih teorija jer su one ukazale na činjenicu da mentalni poremećaji mogu biti značajan kriminogeni uslov, koji u sadejstvu sa drugim uslovima, može dovesti do kriminalnog ponašanja. Međutim, iz toga se ne može izvesti zaključak da je uzrok kriminaliteta mentalna poremećenost čovjeka, jer bi to vodilo zaključku, da je svaki delinkvent duševni bolesnik. 2. Psihološke teorije

114

Opširnije v. kod Jevtić, D.: Sudska psihopatologija, Beograd-Zagreb, 1960. god., V. Schneider, K.; Die psyhopatischen Personalichkeiten, 5. Aufl., Wien, 1942., navedeno prema M. Singer, op. cit. s. 66. 116 V. M. Milutinović: Kriminologija, četvrto dopunjeno izdanje, Beograd, 1981., s 104. 117 V. M. Bošković: Kriminologija s penologijom, II deo, Socijalna patologija, Novi Sad, 2002. s. 78. 115

77

Uporedo sa pojavom psihopatoloških teorija javljaju se i psihološke teorije, koje kriminalno ponašanje dovode u vezu sa određenim psihološkim osobinama ličnosti. One nastoje kriminalitet objasniti određenim nedostacima u psihičkoj strukturi ličnosti, smanjenim psihičkim kvalitetima i sposobnostima ili nedostacima i neuspjehom u procesu socijalizacije. U literaturi se ističe da u okviru ovih teorija postoje dvije tendencije: prva, koja se sastoji u otkrivanju veze između određenih psihičkih svojstava ličnosti i pojedinih oblika delinkventnog ponašanja (npr. između niske inteligencije i nasilničkog kriminaliteta) i druga, koja nastoji na osnovu paralelnog ispitivanja ličnih osobina delinkvenata i nedelinkvenata i nađenih razlika u njihovim psihičkim strukturama, ustanoviti psihološke determinante delinkventne aktivnosti.118 Postoji više različitih varijanti psiholoških teorija, a najznačajnije od njih su: teorija neprilagođenosti, teorija inteligencije, teorija frustracije i psihoanalitička teorija. 2.1. Teorija neprilagođenosti Prema teoriji neprilagođenosti, kriminalitet se javlja kao posljedica neprilagođenosti pojedinca na društvene uslove života koji su određeni navikama, običajima i pravnim normama. Zapravo, uzrok kriminaliteta je neprilagođenost pojedinca na pravno-sankcionisano ponašanje. Kriminalitet se oduvijek smatrao kao oblik društvene neprilagođenosti, tj. kao neprilagođeno ponašanje pojedinca ili grupa. Još je S. Freud (Frojd), a kasnije i drugi predstavnici psihoanalitičke teorije, smatrao da zločin nastaje zbog toga što pojedincima, koji su inače opterećeni instruktivnim kriminalnim tendencijama, ne polazi za rukom da se prilagode društvu, usljed nedostataka potrebnog odgoja u tom prostoru, te da prestupnici zapravo osjećaju drugačije od onoga što ih okružuje, što im je nametnuto u socijalnoj sredini. Dakle, polazi se od «adaptacionog mehanizma» čovjeka, tj. njegove sposobnosti prilagođavanja socijalnom okruženju, koja je uslovljena njegovom psihičkom strukturom ličnosti (inteligencija, karakter, temperament, emocije). Kada je u pitanju uzrok neprilagođenosti, ne postoji jedinstveno mišljenje. Frojd smatra da je to opterećenost pojedinca instruktivnim kriminalnim tendencijama, Di Tullio da uzrok neprilagođenosti treba tražiti u oblasti osjećajnosti, a sir N. East (N. Ist) smatra da se radi o neprilagođenosti na psiho-sociološkom nivou. Kada je u pitanju kriminalitet donjih slojeva, italijan Vaccaro ga smatra posljedicom «izrođavanja» usljed «nedostataka prilagođenosti na životne uslove njihovog medijuma».119 Prilagođavanje, odnosno neprilagođavanje, predstavlja proces koji se temelji na psihičkom elementu, koji je i sam determinisan objektivnim uslovima života. Da li će jedna ličnost biti u većoj ili manjoj mjeri prilagođena uslovima života i pravilima ponašanja u datoj sredini, to zavisi ne samo od njegove psihičke strukture, već i od velikog broja faktora socijalne sredine (npr. kulturni, moralni, etički, ekonomski i dr.). Stoga se ne može prihvatiti stanovište prema kojem je neprilagođenost, shvaćena samo u smislu psihološkog mehanizma ličnosti, uzrok kriminaliteta, bez dovođenja u vezu ovog procesa sa faktorima društvene sredine. Dakle, neprilagođenost pojedinca rezultat je zajedničkog djelovanja kako psihičke strukture ličnosti tako i faktora socijalne sredine. Iako se ne može u potpunosti odbaciti značaj prilagođavanja, odnosno neprilagođavanja pojedinca na socijalne uslove života za pojavu kriminaliteta, ipak se mora konstatovati da teorija neprilagođenosti nije uspjela odgovoriti na pitanje šta je uzrok neprilagođenosti pojedinca. Ovo tim prije što većina pripadnika jedne društvene zajednice poštuje pravila 118 119

V. S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 87. Opširnije v. Milutinović, op. cit. s. 106.

78

ponašanja i pozitivne vrijednosti datog društva. U tome i jeste osnovna slabost ove teorije. Međutim, i pored ovih negativnih strana teorije neprilagođenosti, ne može se zanemariti činjenica da ova teorija ukazuje na proces prilagođavanja ličnosti, kao jedan izuzetno značajan psihološki proces u socijalizaciji ličnosti, koji svakako ima određeni značaj i u stvaranju delinkventne ličnosti.

2.2. Teorija inteligencije U okviru psiholoških teorija, početkom dvadesetog vijeka, razvija se i teorija inteligencije koja se bazira na stanovištu da je niska inteligencija 120 uzrok kriminaliteta. Prema zastupnicima ove teorije delinkventi su lica koja zbog svoje niske inteligencije nisu u mogućnosti da do kraja sagledaju posljedice svojih postupaka, pa se stoga delinkventno ponašaju. Međusobna veza između smanjene inteligencije i kriminaliteta razmatrana je tako što se ispitivao udio delinkvenata među mentalno retardiranim licima i tako što se ispitivao udio mentalno retardiranih lica među delinkventima u usporedbi sa nedelinkventima. Prva istraživanja međusobnog odnosa niske inteligencije i kriminaliteta izvršio je Henry Goddard121, profesor Univerziteta u Ohaju, koji je primijenio Binet-Simonov test inteligencije na veliki broj delinkventne djece i maloljetnika. Ispitujuću maloljetne delinkvente kod suda za maloljetnike u Newarki, u 66% slučajeva je došao do zaključka da su ispodprosječne inteligencije. Kod odraslih delinkvenata udio lakše mentalno retardiranih osoba iznosi oko 25, pak do 50 %, a među pitomcima popravnih domova našao je udio od 28 do 89 % pitomaca ispodprosječne inteligencije. Na osnovu svojih istraživanja, Goddar tvrdi da je niska inteligencija jedini neposredni uzrok kriminaliteta, te da se većina prestupnika nalazi na intelektualnom nivou djeteta od 10-12 godina, odnosno većina su debili.122 Goddar je smatrao da je svako slaboumno lice potencijalni prestupnik te ih je neophodno zatvarati u posebne ustanove i zabraniti im reprodukciju kako bi se spriječilo da to i postanu. Međutim, ovo stanovište mijenja nakon regrutovanja vojnika za Prvi svjetski rat, kada je, na osnovu njegovog prijedloga, odlučeno da se ne regrutuju slaboumni muškarci. U skladu sa tim vršeno je i mjerenje inteligencije koje je pokazalo da među bjelcima ima 37% a među crncima 89% slaboumnih muškaraca. Zbog takvih rezultata, Goddar mijenja mišljenje i tvrdi da se slaboumnost može izliječiti pomoću obrazovanja i da ih ne treba držati zatvorene niti sprječavati njihovo razmnožavanje.123 120

Pojam inteligencije se različito definiše: kao sposobnost da se nauči novo i dotad nepoznato, zatim kao sposobnost za formiranje apstraktnih pojmova i za apstraktno mišljenje i najzad kao sposobnost prilagođavanja i snalaženja u novim situacijama. Najčešće se ipak pojam inteligencije određuje kao sposobnost snalaženja u novim situacijama. Inteligencija se razvija tokom života i svoj maksimum dostiže u periodu između 16 – 25 godine života. Prvi test inteligencije konstruisali su francuski naučnici Bine i Simon (A. Binet i T. Simon) 1905. godine i bio je namijenjen pronalaženju djece koja nisu u stanju da preate redovnu nastavu kako bi im se obezbijedio poseban program rada za uspješno savladavanje nastavnog gradiva. Primjenom ovog testa utvrđen je i način za brojno izražavanje stepena inteligencije, za izračunavanje visine koeficijenta ili količnika inteligencije (IQ). Smatra se da prosječnu inteligenciju ima osoba sa 90-109 IQ, od 110-119 IQ su osobe sa inteligencijom nešto iznad prosjeka, od 120-139 IQ sa visom inteligencijom, a preko 140 IQ su lica sa veoma visokom inteligencijom. Ispodprosječnu inteligenciju imaju osobe sa 80-89 IQ, sa 70-79 IQ je niska inteligencija a ispod 70 IQ je zaostala inteligencija. Debili imaju IQ od 50-70, imbecili od 20-50 IQ i idioti ispod 20 IQ. Navedeno prema Rot, N.: Opšta psihologija, Beograd, 2004. g., s.217-231. 121 Svoje viđenje ove problematike dao je u radovima “Slaboumnost, njeni uzroci i posljedice” (1914.), “Prestupnik imbecil” (1915.) i “Sposobnosti čovjeka i nivo intelektualnog razvoja” (1920.). 122 Opširnije v. S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 87. 123 V. Ignjatović, Đ. : Kriminologija, Beograd, 2005., s. 172.

79

Engleski naučnik Charles Goring (1919.) je takođe vršio ispitivanje inteligencije zatvorenika. Međutim, pri tome nije koristio testove inteligencije, već je svoju procjenu zasnivao na subjektivnom mišljenju uprave zatvora i na osnovu toga došao do zaključka da je oko 10 do 20% odraslih zatvorenika ispodprosječne inteligencije. Na osnovu toga Goring je isticao da je ispodprosječna inteligencija jedno od najznačajnijih obilježja delinkvenata koje bi trebalo zamijeniti tjelesna obilježja na koja je upozoravao Lombrozo. Kasnija ispitivanja koja su vršena na osnovu testova inteligencije, rezultirala su nižim postotkom mentalno retardiranih osoba u delinkventnoj populaciji, čime je zapravo osporeno prvobitno stanovište. U literaturi se navode rezultati istraživanja koje je izvršio i objavio Root. W.T. a koje je obuhvatilo 1916 zatvorenika u Pensilvaniji. Prema ovom istraživanju moguće je razlikovati nivo inteligencije prestupnika u zavisnosti od izvršenog krivičnog djela. Tako npr. prosječan intelektualni nivo prevaranata iznosi 103,75, izvršilaca razbojništva 84,3, a falsifikatora 83,75. Drugačije rezultate je pokazalo istraživanje koje je proveo američki kriminolog Fox V. Prema njemu, prevaranti imaju prosječan IQ 94,2, razbojnici 91,7 a falsifikatori 96,1.124 Uticaj niske inteligencije na kriminalitet ispitivan je i u odnosu na maloljetničku delinkvenciju. Tako je npr. Burt (1944.) na uzorku maloljetnih delinkvenata primjenom BinetSimonovog testa našao 8% slaboumnih ispitanika. U odnosu na kontrolnu grupu (maloljetne nedelinkvente) to je bilo pet puta više, na osnovu čega je zaključio da je ispodprosječna inteligencija važan kriminogeni faktor maloljetničke delinkvencije. Istraživanje koje je provedeno 1959. godine na maloljetnim ispitanicima, u okviru pozanatog CambridgeSomerwille eksperimenta, od strane McCorda i njegovih saradnika, pokazalo je da nema korelacije između niže inteligencije i osuđivanosti. Zapravo, visoka inteligencija može omogućiti delinkventu da ne bude otkriven i institucionalizovan. S druge strane, Short (Šort) i Strodbeck (Strodbek) 1965. godine tvrde da dječaci pripadnici maloljetničkih bandi u Čikagu imaju nižu inteligenciju od dječaka koji nisu pripadnici bandi, a da pri tom i jedni i drugi pripadaju istoj socijalnoj klasi.125 Iz prethodnog izlaganja vidljivo je da su rezultati istraživanja sprovedenih radi utvrđivanja uticaja niske inteligencije na kriminalitet različiti, i zbog toga i nepouzdani. Stoga im se upućuju i različiti prigovori. Prije svega, većina teoretičara inteligenciju shvata kao biološki, odnosno, genetski određenu komponentu čovjekove ličnosti. Međutim, ovu tezu osporavaju ispitivanja koja su pokazala različit IQ kod identičnih blizanaca koji su odrasli u različitim sredinama, kao i rezultati uporedog praćenja djece različite rasne pripadnosti koja su pohađala škole različitog nivoa težine i ozbiljnosti, prema kojima djeca koja pohađaju «teže» škole imaju i viši IQ. Time se dokazuje da je nivo inteligencije u direktnoj vezi sa nekim sociološkim faktorima, kao što su obrazovanje, informisanost i sl. Prigovara se i strukturi psiholoških testova koji se koriste za mjerenje stepena inteligencije, jer oni, pored umnih sposobnosti ispitanika, obuhvataju i mnoge druge faktore kao što su npr. stepen obrazovanja, informisanost, iskustvo, pripadnost datoj kulturi itd. Kada je u pitanju izbor ispitanika, i tu postoje određeni prigovori koji su u suštini svode na konstataciju da ispitanike predstavljaju upravo oni učinioci krivičnih djela koji su zbog manje snalažljivosti i otkriveni, odnosno uhvaćeni, dok oni sa većom inteligencijom često ostaju neotkriveni. Isto tako, rezultati ispitivanja provedenih na zatvorenicima pokazala su da među zatvorenicima ima lica sa vrlo visokim stepenom inteligencije, čime se negira tvrdnja da je niska inteligencija uzrok kriminaliteta.126 Na osnovu svega rečenog, može se zaključiti da inteligencija ima određeni značaj u čovjekovom ponašanju uopšte, pa tako i u vršenju krivičnih djela. Međutim, teza od koje 124

V. S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 88. Opširnije v. kod Singer, M.: Kriminologija, Zagreb, 1994., s. 60,61.; S. Konstatinović-Vilić, V. NikolićRistanović, op. cit. s. 88. 126 Opširnije v. kod Ignjatović, Đ., op. cit. s. 173,174. 125

80

polaze predstavnici teorije inteligencije, odnosno tvrdnja da je niska inteligencija uzrok kriminaliteta ne može se u potpunosti prihvatiti. Naime, savremeni oblici kriminaliteta, kao što su npr. organizovani kriminalitet, kriminalitet bijelog okovratnika, kompjuterski kriminalitet i sl. zahtijevaju visok nivo inteligencije njihovih izvršilaca. Visok nivo inteligencije utvrđen je i kod izvršilaca određenih oblika kriminaliteta, npr. pronevjere, falsifikovanja i sl. što opet osporava postavljenu tvrdnju o niskoj inteligenciji kao faktoru kriminaliteta. Međutim, kada su u pitanju drugi oblici kriminaliteta mogla bi se prihvatiti tvrdnja da niska inteligencija može, u sadejstvu sa drugim faktorima, imati određeni uticaj na vršenje krivičnog djela (npr. kod nasilničkog, seksualnog i pojedinih oblika imovinskog kriminaliteta). Stoga je neophodno, prilikom utvrđivanja endogenih faktora kriminalnog ponašanja, ali i prilikom opservacije osuđenog lica, utvrđivati i stepen inteligencije učinioca krivičnog djela, u cilju određivanja adekvatnog tretmana u penitensijarnoj ustanovi.

2.3. Teorija frustracije U okviru psihološke orjentacije u kriminologiji razvija se i teorija frustracije koja polazi od stava da je kriminalitet posljedica frustracije, odnosno da kriminalitet nastaje kao reakcija pojedinca na frustraciju. Frustracija se najčešće definiše kao sprečavanje, osujećenje zadovoljavanja motiva. Kad čovjek nije u stanju da zadovolji neke svoje želje ili zahtjeve, on se nalazi u frustracionoj situaciji, odnosno čovjek se nalazi u stanju u kojem osjeća da je nečega lišen, bez obzira na to koliko su njegovi zahtjevi opravdani ili neopravdani sa stanovišta okoline u kojoj živi. Reakcija na frustraciju može biti različita a to zavisi prvenstveno od karaktera same ličnosti i značenja koje frustracija ima za tu ličnost.127 Tako npr., ličnost stabilnog psihičkog aparata može odustati u potpunosti od zadovoljenja svoje želje ili cilja, ili npr. može to uraditi na drugi, zakonom dozvoljeni način (proces sublimacije – ljudi koji ne mogu imati svoju djecu zadovoljavalju ovaj roditeljski nagon tako što usvajaju tuđe dijete). Lica labilnog psihičkog aparata ponekada reaguju na frustraciju prigušivanjem napetosti koja je prouzrokovana spoznajom da postavljeni cilj nije moguće realizovati, odnosno spoznajom o nemogućnosti realizacije nastale želje ili potrebe. Tako prigušena napetost vremenom se povećava, a potreba i dalje ostaje prisutna u čovjekovoj psihi, što može dovesti do nervoze, kompleksa, osjećaja nagomilanog straha i sl. Usljed toga, jedan dio ljudi iz ove grupe oboli od različitih oboljenja i psihičkih poremećaja, drugi dio reaguje na drastičan način vršeći samoubistvo, a manji dio reaguje agresivno – fizičkom snagom i nasilnim putem nastoji ukloniti prepreku na putu zadovoljenja postavljenog cilja ili ostvarenja želje. Takva destruktivna reakcija na frustraciju, koja se manifestuje kao ljutnja, bijes ili agresija, može pojedinca voditi u kriminalno ponašanje. Frustracije se mogu javljati tokom cijelog života, ali su za nastanak kriminalnog ponašanja najznačajnije frustracije iz rane mladosti. Neadekvatan razvoj ličnosti, u obliku nerazumijevanja, odsustva priznanja, zapostavljanja i sl. u porodičnim odnosima u ranim godinama čovjekovog života mogu dovesti do značajnih oštećenja ličnosti, koja vode u delinkventno ponašanje. To se odnosi kako na djecu koja su lišena dobrih porodičnih odnosa i uslova života, tako i na djecu kojoj je u djetinjstvu bilo sve dopušteno i koja zbog toga gube 127

Za poznavanje ličnosti važno je znati kako se ponašaju ljudi prilikom frustracije. Neke ljude i manji neuspeh u zadovoljavanju njihovih motiva obeshrabruje ili dovodi do ljutnje ili bijesa, a drugi pokušavaju da pojačanim naporom, ili nekim novim načinima zadovoljavanja motiva dođu do ostvarenja postavljenih ciljeva. Prema tome, ljude možemo razlikovati prema tome da li su više ili manje otporni prema neuspjehu. Otpornost prema neuspjehu označava se u psihologiji terminom frustraciona tolerancija (podnošenje, tolerisanje frustracije). Neki su ljudi frustraciono tolerantni i lakše podnose ometanje i sprečavanje ostvarenja postavljenih ciljeva, a drugi nisu frustraciono tolerantni, te svaka smetnja da zadovolje postavljeni cilj izaziva kod njih obeshrabrenost, potištenost ili agresivnost. V. N. Rot, op. cit. s. 287,289.

81

svaku mjeru u svojim zahtjevima i ponašanjima. Ukoliko nakon frustracija koje se dese u mladosti u okviru porodice, nastanu i druge frustracije u društvenom okruženju, to može imati odlučujući uticaj na formiranje delinkventne ličnosti. Naime, nagomilane frustracije mogu dovesti do teških poremećaja u ponašanju, do visoke agresivnosti i najzad do fiksiranja i stabilizovanja onih oblika ponašanja koji su stečeni u mladosti, usljed čega nastupaju teške forme prestupništva.128 Smatra se da su najznačajnije frustracije koje nastaju u području ostvarivanja vlastitog uspjeha u životu, u ostvarivanju samostalnosti čovjeka, na seksualnom području i u međusobnim odnosima između ljudi.129 Dakle, teorija frustracije polazi od stanovišta da se agresija u obliku kriminalnog ponašanja javlja kao neposredna reakcija na frustraciju. Delinkventne osobe imaju iste ciljeve i želje kao i nedelinkventne osobe, s tim što delinkventi te ciljeve i želje ostvaruju vršeći krivična djela. Dollard (1929.) je u svojoj studiji argumentovao tezu prema kojoj je agresija uvijek posljedica frustracije, iako razočaravajući doživljaj ne mora uvijek dovesti do otvorene agresije. Smatra da su delinkventi lica koja se lako frustriraju i koja se od svojih delinkventnih namjera mogu teško odvratiti očekivanom kaznom. Drugi autori, kao što je npr. Hirschi (1969.) su ispitivali uticaj frustracija na području obrazovanja za kasniji razvoj i socijalizaciju ličnosti. Na osnovu podataka dobijenih od 1213 mladih delinkvenata koji nisu krivično odgovarali za svoja djela, i 1240 mladih delinkvenata koji su imali određena iskustva sa policijom, ovaj autor je zaključio da kod svega 19% ovih osoba postoji razlika između obrazovnih aspiracija i postignutih rezultata, što je prema njemu, premalo da bi se frustracija koja je izazvana na ovaj način mogla smatrati kao dominantan kriminogeni faktor ali je s druge strane taj broj prevelik da bi se ova frustracija mogla u potpunosti isključiti kao kriminogeni faktor. Nadalje, ovaj autor smatra da visoke težnje i apsiracije u pogledu obrazovanja i slab uspjeh u školi, odnosno frustracije koje na taj način nastanu u ličnosti mladog čovjeka, imaju veći kriminogeni značaj ukoliko su jednako visoke aspiracije u pogledu obrazovanja prisutne i kod roditelja, koji onda vrše pritisak na dijete. Navedenu tezu da je vjerovatnoća delinkventnog ponašanja veća u mladih osoba koje su frustrirane zbog neostvarenih ambicija u obrazovanju, potvrdili su svojim isptivanjem Elliot i Voss (1974.). Naime, oni su zaključili da je najveći broj mladih delinkvenata, koji su poznati policiji, frustrirani upravo činjenicom da nisu uspjeli postići očekivani nivo obrazovanja.130 Pristalice teorije frustracije nastojale su objasniti prvenstveno kriminalitet donjih slojeva, a kod pojedinih autora se susreće i težnja da ovom teorijom objasne sveukupan kriminalitet. Međutim, najveći dio teoretičara ipak smatra da se ovom teorijom mogu objasniti pojedinačni slučajevi kriminaliteta, kao što su npr. pojedini slučajevi imovinskih krivičnih djela, seksualnih krivičnih djela itd., ali da ova teorija ne daje naučno zasnovano i održivo objašnjenje cjelokupnog kriminaliteta. Tako npr. ovom teorijom se ne mogu objasniti savremeni oblici imovinskog kriminaliteta, kao što su npr. kriminalitet bijelog okovratnika, pranje novca, i sl. Ipak, ne treba zanemariti činjenicu da ova teorija dosta dobro objašnjava probleme u socijalizaciji ličnosti, koji su, bilo zbog lišenosti adekvatnih uslova za taj proces (traumatska iskustva u vaspitanju) ili zbog nedeterminisanog zadovoljavanja svih prohtjeva (uslova u kojima je sve bilo dopušteno), postali značajan faktor vaspitne zapuštenosti i neadekvatnog ponašanja. Dakle, neadekvatna socijalizacija ličnosti predstavlja suštinu etiologije devijantnog ponašanja koje često prerasta u kriminalno ponašanje. Upravo u tom području teorija frustracije može dati odgovore koji su značajni i sa stanovišta kriminalne etiologije.

128

V. M. Milutinović, op. cit. s. 110,111. V. opširnije R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 147. 130 Opširnije v. M. Singer, op. cit. s. 59,60. 129

82

2.4. Psihoanalitička teorija Psihoanalitička teorija nastaje u poslednjoj deceniji XIX vijeka, i razvija se kroz različite varijante i koncepcije koje se uglavnom baziraju na učenju austrijskog psihijatra Sigmunda Freuda (Frojda, 1856 – 1939) i njegove škole.131 Za Frojda i njegove učenike je karakteristično da se nisu bavili prvenstveno stvaranjem posebne teorije koja bi služila objašnjenju kriminaliteta, ali se u svojim radovima dotiču i ovog problema. Kriminalitet prema njima predstavlja kršenje jedne ili više normi kroz ponašanje pojedinca. Pri tome čovjekovo ponašanje shvataju kao vid samoizražavanja - svakim činom čovjek želi nešto saopštiti drugima, pa tako i krivičnim djelom. Ako se želi otkriti uzrok kriminaliteta tada treba otkriti u koju je svrhu to ponašanje preduzeto, a to se može otkriti samo proučavanjem učinioca primjenom psihoanalize. Psihoanaliza je grana psihologije i metod tretmana mentalnih i emocionalnih poremećaja koja se karakteriše dinamičkim pogledom na sve aspekte duševnog života. 132 Moglo bi se reći da se suština psihoanalitičkog pristupa čovjeku ogleda u tome da svaki psihijatar ili psiholog polazi od stava da se ponašanje svake ličnosti određuje uglavnom nesvjesnim psihičkim silama i nagonima, zatim da funkcionalni poremećaji ponašanja nastaju zbog potiskivanja nagona i konflikata koje to potiskivanje izaziva ili pak neadekvatne socijalizacije, što utiče na normalne ili poželjne aktivnosti pojedinca, i najzad da je napogodniji tretman ovih poremećaja da se pacijentu pomogne da ostvari uvid u nesvjesne nagone u cilju njihove potpunije kontrole. Psihoanalitičari stoje na stanovištu da su čovjekovo ponašanje, njegove misli, radnje i osjećaji rezultat djelovanja generatora kojih nismo ni svjesni i kojih možemo postati svjesni samo pomoću specijalnih psihoanalitičkih postupaka. Prema Frojdu, čovjekovo ponašanje predstavlja izraz nesvjesnih psiholoških sila i nagona, prije svega polnog nagona i kompleksa, na osnovu kojih nastaju razni konflikti, koji uslovljavaju pojavu delinkventnog ponašanja. Motivacija kriminalnog ponašanja leži na podsvjesnom biološkom području. Svaki čovjek je potencijalni delinkvent, jer svaki čovjek u sebi nosi određene podsvjesne impulse i nagone za nedozvoljeno ponašanje i vršenje krivičnih djela. Da li će ovaj kriminalni potencijal čovjeka zaista biti i realizovan to zavisi od procesa socijalizacije, odnosno od procesa obuzdavanja nagona u procesu vaspitavanja. Svaki čovjek ima nagone koje može ili mora zadovoljiti, a osnovni nagoni su polni (libido), nagon samoodržanja (ego nagon) i nagon agresije (tanatos). Društvo određuje prihvatljive forme ili oblike zadovoljavanja čovjekovih nagona i pojedinac ih treba, u procesu socijalizacije, prihvatiti. Međutim, moguće je da tako određene forme zadovoljavanja pojedinih nagona nisu prihvatljive za određenog pojedinca i tada nastaje sukob između urođenih nagona i zahtjeva društvene grupe. Ovaj sukob može imati značajne posljedice na formiranje ličnosti, jer se urođeni nagoni ne mogu ukinuti. Nagoni se potiskuju i na toj osnovi se mogu javiti nesvjesni duševni konflikti koji uslovljavaju razne neurotične komplekse, koji vode u kriminalitet i druga slična ponašanja. Tako npr. potisnuta seksualna želja može se ispoljiti u vršenju nekog krivičnog djela, osjećaj inferiornosti može se kompenzirati krivičnim djelom itd. Socijalizacija ličnosti kroz proces vaspitavanja ima za cilj prihvatanje društveno dozvoljenih načina zadovoljavanja nagona, a ne njihovo ukidanje. Svaki pokušaj ukidanja urođenih nagona u postupku vaspitanja, npr. kroz prejaku kontrolu roditelja, može imati negativne efekte – neurozu djeteta i modifikovanje nagona u teško shvatljive i izvitoperene vidove. Sam proces nastajanja kriminalnog ponašanja psihoanalitičari objašnjavaju pomoću mehanizma trostepene ličnosti; Id, Ego i Super-ego. Id se sastoji od urođenih nagona i instikata, koje je Frojd podijelio na Eros - instikte života i Tanatos - instikte smrti. Id se javlja 131

Osnovne postavke psihoanalitičke teorije, Frojd je izložio u djelima «Uvod u psihoanalizu», «Psihopatologija svakodnevnog života», «O seksualnoj teoriji. Totem i tabu», «Tumačenje snova» itd. 132 V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 170-171.

83

sa rođenjem kao neizdiferencirana individua, kojom vladaju biološki nagoni. Ego je svijest pojedinca o sebi i sovjim potrebama koje uslovalja Id. U početku, Ego je sluga Ida i nastoji da zadovolji nagonske potrebe. Naime, u uslovima kada postoje samo Id i Ego, odnosno u djetinjstvu kada socijalizacija ličnosti nije završena, čovjek je sličan kriminalcu. Dijete je, prema mišljenju psihoanalitičara, samoživo i sebično, i njegov odnos prema drugim ljudima je eksploatatorski i bez osjećaja potrebe i obaveze da daju već samo da uzimaju. Super-ego ili Nad-ja je rezultat vanjskih društvenih uticaja na ličnost, odnosno socijalnih obuzdavanja instinkata i nagona Ida koje poslušno zadovoljava Ego. Izgradnjom Super-ega pod uticajem socijalne sredine, odnosno roditelja, drugih članova porodice i cijele društvene zajednice, Ego se nalazi između uticaja nagona Ida i uticaja društvene sredine, tj. Super-ega. Ova faza u razvoju ličnosti je najznačajnija za kasnije ponašanje pojedinca i stoga je primjena instrumenata socijalizacije, tj. kazne i nagrade, najvažnija u ovom periodu. Primjenom kazne pojedinac se uči šta je zabranjeno a primjenom nagrade šta je dozvoljeno i društveno prihvatljivo. Ukoliko Ego prihvati društvena pravila i ugradi ih u svijest nastaje treća faza – Super-ego u kojoj je Ego napustio Ida. Dakle, Super-ego je onaj dio čovjekove ličnosti koji približno odgovara tradicionalnoj predodžbi o savjesti, tj. on predstavlja usvojene stavove, shvatanja i sistem vrijednosti. Jednom izgrađeni Super-ego, odnosno čovjekova savjest, djeluje na kasnije čovjekove postupke i odluke, a da toga čovjek najčešće nije ni svjestan. Dakle, Super-ego je kontrolna instanca čovjekove ličnosti, koja nadzire i sudi o postupcima i težnjama na koje nas navodi Ego. Na taj način Ego je izložen istovremenom djelovanju zahtjeva Ida (želja za zadovoljavanjem nagonskih potreba) i zahtjeva Super-ega koji ne dopušta da se ličnost povede za zahtjevima Ida ako oni nisu društveno prihvatljivi. Ego nastoji postići komopromis između Ida i Super-ega, a kada to ne uspije, dolazi do potiskivanja želja i zahtjeva Ida koje ne propušta Super-ego, što može izazvati brojne komplikacije i neadekvatne reakcije ličnosti. Koji nagoni i koliko snažno će biti potisnuti, to zavisi najvećim dijelom od kulturnih normi datog društva. Potiskivanje zahtjeva i želja Ida, Ego vrši isključivanjem svijesti prema njemu. Taj proces često nije uspješan, jer Id pokušava da nađe druge načine za zadovoljavanje sovjih potreba kojima će izbjeći kontrolu Ega. Te provale Ida mogu biti nekontrolisane (kompulsivne) ili su infiltrirane u Ego, tako da ih on nije ni svjestan. Ove nekontrolisane prinude ili kompulzije koje nameće Id su takve da izazivaju ponašanje ličnosti koje je jače od nje same i od njene svijesti i znanja, pa se ličnost u određenim situacijama ponaša suprotno svojim znanjima o tome šta je dobro a šta loše, odnosno šta je dozvoljeno a šta nije dozvoljeno (npr. kleptomanija – kompulsivna ili iznuđena radnja ličnosti koja krade mimo svoje volje i znanja sve što joj pod ruku dođe).133 Uzrok za kriminalno ispoljavanje ličnosti, prema psihoanalitičkoj teoriji, može biti dvojak. Prvi se ogleda u nedovoljno izgrađenom Super-egu, što može biti posljedica neadekvatnog procesa socijalizacije ličnosti. Čovjekovo Nad-ja, odnosno njegova savjest nije u potpunosti izgrađena, i on ne može da kontroliše svoje nagone ili instikte, te ih zadovoljava bezobzirno u odnosu na druge ljude. Drugi uzrok nastaje kao posljedica suvišne kontrole Super-ega nad urođenim nagonima i instiktima. Zbog potiskivanja nagona i instinkata čovjek postaje frustriran i neurotičan i zbog takvog stanja mentalnog zdravlja ispoljava neprilagođeno, destruktivno i agresivno ponašanje. Poznati predstavnik psihoanalitičke škole, Alfred Adler, je smatrao da osjećaj manje vrijednosti (kompleks manje vrijednosti) može značajno pridonijeti kriminalizaciji ličnosti. On smatra da se već prvih dana u djetinjstvu primjećuje u djetetu težnja da se istakne i da skrene pažnju roditelja na sebe. To su prvi znaci probuđene težnje čovjeka da nešto važi, težnje koja se razvija pod dejstvom osjećanja slabosti i nagoni dijete da postavi sebi cilj kako bi izgledalo nadmoćno nad svojom okolinom. U skladu sa tim, lica koja pate od kompleksa 133

Opširnije o tome v. kod Nikolić, Z.: Kriminologija sa socijalnom patologijom, Beograd, 2000., s. 122,123.; Milutinović, M., op. cit. s. 109.; Fulgosi, A.: Psihologija ličnosti, teorija i istraživanja, Zagreb, 1997., s. 34-39.

84

manje vrijednosti nastoje, vršenjem krivičnog djela, skrenuti pažnju društva na sebe i postati predmet opšteg interesovanja, čime kompenziraju osjećaj manje vrijednosti. Kompleks manje vrijednosti, prema Adleru, glavna je karakteristika delinkvenata, a pored nje ističe i nedostatak osjećaja pripadanosti određenom društvu.134 Kritičari psihoanalitičke teorije ističu da se svi oblici kriminalnog ponašanja ne mogu na isti način objašnjavati, da se istim mehanizmom ne stvaraju neurotičari i kriminalci te da svi neurotičari nisu kriminalci niti su svi kriminalci neurotičari. Pored toga ističe se da kriminalitet nije izraz podsvjesnih i subjektivnih procesa, već rezultat interakcije pojedinca i njegove društvene sredine u kojoj se javljaju povoljni uslovi za kriminalno ponašanje.135 Zapravo, osnovni problem psihoanalitičke teoorije jeste u tome što osnovne motivacione sile smatra instiktivnim i biološkim, dakle, urođenim kod svih ljudi, bez obzira u kojoj sredini i na kojem stepenu razvoja civilizacije i kulture žive. Svako društvo svojim zahtjevima frustrira pojedinca, pa je logično da pojedinac kao ličnost reaguje protiv društva. Pojedinac zbog potiskivanja instikata i nagona postaje frustriran i neurotičan i zbog takvog stanja mentalnog zdravlja ispoljava neprilagođeno, destruktivno i agresivno ponašanje. Međutim, činjenica je da svi agresivni i neurotični ljudi ne postaju nužno kriminalci, a psihoanalitička teorija ne daje odogovor na to pitanje zašto neki od njih zbog neadekvatne socijalizacije postaju samo neurotičari dok drugi postaju i kriminalci.136 Jedan od prigovora jeste i taj da objašnjenja devijantnih ponašanja psihoanalitičkom teorijom nisu naučno provjerena, te da su psihoanalitičke dijagnoze često nepouzdane. Međutim, bez obzira na sve prigovore koji se upućuju psihoanalitičkoj teoriji i Frojdovom učenju, ne može se negirati značaj koji je ovo učenje imalo u objašnjavanju ponašanja čovjeka. Veliki doprinos ponazavanju čovjeka i razvoju psihologije ličnosti, dao je Frojd isticanjem dinamičkog karaktera ličnosti i naglašavanjem uloge motiva i motivacije, kao i ukazivanjem na postojanje konflikata u čovjeku i na njihovu važnost za razumijevanje ljudskog ponašanja. Otkrivanjem različitih odbrambenih mehanizama, Frojd je omogućio da se znatan dio čovjekovog ponašanja, do tada neshvaćen i neshvatljiv, objasni i razumije. Pored toga, ne treba zanemariti ni njegov stav da se nijedna manifestacija čovjeka ne smatra slučajnom nego se svakoj traži uzrok i svaka povezuje sa ličnošću čovjeka. U tom kontekstu treba posmatrati i kriminalno ponašanje.

134

V. Singer, M., op. cit. s. 65. V. Milutinović, op. cit. s. 110. 136 V. Nikolić, op. cit. s. 124. 135

85

Četvrti dio KRIMINALNA ETIOLOGIJA

1. Etiološka dimenzija kriminalne pojave Problem etiologije kriminaliteta je centralno pitanje kriminologije kojem je posvećena izuzetna pažnja u toku razvoja kriminološke misli. S tim u vezi, vršena su brojna istraživanja i postavljene različite teorije i objašnjenja kriminalnog fenomena, koja ipak nisu uspjela dati odgovor na sva pitanja iz okvira kriminalne etiologije. Na osnovu svih teorijskih rasprava i rezultata provedenih istraživanja, moglo bi se samo sa sigurnošću reći da uzrok kriminaliteta nikada nije u jednom faktoru, već da u nastanku kriminalnog fenomena uvijek učestvuje skup različitih faktora međusobno povezanih i uslovljenih. Kao što je već rečeno, kriminalitet kao društvena pojava ne može biti rezultat djelovanja samo jednog faktora. Konkretno krivično djelo rezultat je djelovanja konkretnog čovjeka određenih bioloških, psiholoških i fizičkih karakteristika koje su se na određeni način odrazile u njegovom ponašanju. Međutim, između čovjeka i sredine u kojoj živi postoji značajan međusobni odnos – razvoj ličnosti, njena lična svojstva i sredina u kojoj živi, međusobno su uslovljeni. Naime, čovjek živi u društvu i razvija se u interakciji sa svojom užom ili širom okolinom, koja na taj način utiče na formiranje njegove ličnosti i njegovo ponašanje. Stoga bi se moglo reći da je krivično djelo rezultat ličnih svojstava učinioca i sredine u kojoj živi. Napori teoretičara usmjereni na otkrivanje uzroka kriminaliteta, zapravo su napori usmjereni na otkrivanje strukturalne povezanosti i dinamičkog djelovanja različitih faktora koji upućuju na veću ili manju vjerovatnoću nastanka kriminalnog ponašanja. Dakle, nema određenog ili određenih uzroka kriminaliteta, već postoje samo određeni kriminogeni faktori koji u složenoj i višestrukoj interakciji kriminalno ponašanje čine više ili manje vjerovatnim. Ljudska radnja, ponašanje, pa samim tim i krivično djelo, rezultat su zajedničkog djelovanja nasljednih, bioloških, konstitucionalnih, psiholoških i društvenih faktora koji se međusobno uslovljavaju.137 Zajednički pojam kojim se u kriminološkoj literaturi označavaju svi elementi koji imaju etiološki značaj jeste pojam kriminogeni faktor. Pri određivanju suštine i smisla ovog pojma među teoretičarima postoje izvjesne različitosti. Pema jednima, pod ovim pojmom podrazumijevamo mnogobrojne činioce koji na bilo koji način utiču na pojavu kriminaliteta kao društvene pojave i kriminalnu orijentaciju kao individualni akt. Kriminogeni faktor je, dakle, skup činilaca psihološke, biološke i socijalne prirode, koji djeluju kao uzroci, uslovi i povodi za kriminalna djela, njihov međusobni odnos i uslovljenost.138 Drugi ističu da se pojmu kriminogeni faktor najčešće pridaje značenje koje obuhvata sve veze, koje se na bilo koji način uspostavljaju između kriminaliteta, kao individualne ili masovne pojave, i raznih okolnosti objektivnog i subjektivnog karaktera, kao što su: uzrok, uslov, odlučujući faktor, vjerovatnoća, učestalost, podsticaj, indicija i sl.139 Najjednostavnije određivanje ovog pojma ipak bi bilo da je faktor ili uzrok delinkventnog ponašanja svaki onaj činilac objektivnog ili subjektivnog karaktera, koji sam ili u zajednici sa drugim uzrocima i uslovima doprinosi

137

V. opšrinije M. Singer, op. cit. s. 106-108. V. M. Bošković, op. cit., s. 137,138. 139 V. M. Milutinović, op. cit. s. 296. 138

86

nastupanju delinkventnog ponašanja i bez koga do delinkventnog ponašanja najvjerovatnije ne bi ni došlo.140 Među kriminogene faktore se ubrajaju elementi koji su veoma različiti kako po svom karakteru tako i po uticaju na izvršeno krivično djelo. S obzirom na različito shvatanje uticaja kriminogenih faktora na javljanje kriminaliteta, u literaturi se pravi razlika između faktorske teorije, funkcionalističke teorije i dinamičke koncepcije dejstva kriminogenih faktora. a) Faktorska teorija Ova teorija se javlja u dva osnovna oblika; monističkom i pluralističkom. Monistička faktorska teorija polazi od jednog faktora kao dominantnog u etiologiji kriminalnog ponašanja. Ona je dominantna u prvim kriminološkim izučavanjima, što je i logična posljedica činjenice da su prvi istraživači kriminalne etiologije bili ljekari, psihijatri, biolozi i sl., koji su se orijentisali na proučavanje bioloških ili psiholoških faktora kao dominantnih u nastanku kriminalnog ponašanja. Stavljajući ličnost učinioca krivičnog djela u centar svog istraživanja, ovi teoretičari su se zapravo orijentisali na proučavanje kriminaliteta kao individualne pojave zanemarujući pri tom izučavanje kriminaliteta kao masovne društvene pojave. I jedan dio sociološki orjentisanih kriminologa pripadao je ovom pravcu. U tom smislu možemo pomenuti istraživanja uzročnosti kriminaliteta koja su u prvi plan isticala npr. razorenu porodicu, siromaštvo i sl. Dakle, osnovna karakteristika monističkog pravca jeste nastojanje njegovih predstavnika da kriminalitet povežu sa djelovanjem jednog, osnovnog faktora. U savremenoj kriminologiji je monistička faktorska teorija uglavnom napuštena. Pluralistička faktorska teorija polazi od stanovišta da se kriminalno ponašanje javlja kao izraz djelovanja mnogobrojnih mehanički povezanih faktora. Prema ovom shvatanju zločin se ne može pripisati jednom, dva ili tri opšta izvora: on izvire iz veoma različitih, obično mnogostrukih, alternativnih uticaja i onih uticaja koji se nalaze u sticanu. 141 Osnivač multifaktorskog pristupa u proučavanju kriminaliteta je Enriko Feri, koji je tvrdio da je krivično djelo uvijek rezultat međusobnog djelovanja antropoloških, fizičkih i socijalnih faktora. Prihvatajući tezu mnogostruke uzročnosti kriminaliteta, pojedini autori prave vlastite klasifikatore kriminogenih faktora. Tako npr. W. Healy tvrdi da u svakom kriminalnom ponašanju djeluje prosječno 3,5 faktora. Inače, ovaj autor je sačinio klasifikator kriminogenih faktora od 138 uzročinih varijabli. C. Burt je pronašao preko 170 odvojenih uslova koji podjednako doprinose lošem ponašanju djece, samtrajući pri tom da na svako dijete utiče prosječno devet do deset faktora. Poznati kriminolog Pinatel dijeli sve faktore u dvije grupe, tj. u egzogene i endogene, ističući da biološki i socijalni faktori djeluju uzajamno u procesu javljanja kriminalnog ponašanja. Dakle, osnovna karakteristika pluralističkog faktorskog koncepta jeste prihvatanje teze o zajedničkom djelovanju većeg broja faktora na pojavu kriminaliteta, pri čemu se ne pravi razlika između pojedinih faktora u smislu njihovog značaja za konkretno krivično djelo. Svi oni se zapravo shvataju kao skup mehanički povezanih faktora, jer zastupnici ovog oblika faktorske teorije uglavnom ne prave razliku između nužnih i slučajnih, bitnih i nebitnih faktora, opštih i neposrednih uticaja i veza. Nedostatak izdiferenciranosti faktora po njihovoj prirodi, intenzitetu i pravcu djelovanja u genezi zločina, ističe se kao osnivni prigovor ovoj faktorskoj teoriji. b.) Funkcionalistička teorija Ova teorija polazi od stanovišta da se metodom funkcionalne analize ustanova u sistemu društvene strukture mogu objasniti razne društvene pojave, pa samim tim i 140 141

V. R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 123. V. Burt, C.: The Young Delinquentu, University of London , Pres. LTD, 1961., s. 599.

87

kriminalitet. Temelji se na ideji «funkcionalnog jedinstva društva» koja zapravo predstavlja mehanizam koji otkriva, povezuje i objašnjava elemente u jednoj sredini, ne ulazeći pri tome u analizu osnovnih i odlučujućih snaga i veza te cjeline i njenog kretanja. Prema ovom konceptu, društvo se sastoji iz raznih ustanova, međusobno funkcionalno povezanih, kao kompleks ustanova, kao funkcionalni sistem, koje su date u istorijskom razvoju. Funkcionalna analiza shvata se kao metod otkrivanja povezanosti i međusobne funkcionalne zavisnosti pojedinih dijelova te cjeline. Kriminalna i druga socijalnopatološka aktivnost rađa se unutar određenog sistema ustanova, a otkriva se, principima funkcionalne analize. Klarens Đefri (Cl. R. Jeffery) predstavnik ove teorije ističe da se zločin mora proučavati kao aspekt sistema raznih ustanova, te da bi institucije a ne pojedinci, trebale biti predmet kriminologije.142 Drugi predstavnik Th. Sellin, takođe svodi uzročne odnose na funkcionalne veze. Prema njemu, riječ «uzrok» je prevaziđena u nauci, te je nauka praktično napustila druga shvatanja pojma uzroka osim onog koji označava funkcionalni odnos između ili unutar elemenata ili činjenica. Stoga ovaj autor smatra da se istraživanje uzroka kriminaliteta svodi na ispitivanje i utvrđivanje prethodnih događaja ili prilika kriminalnog ponašanja, na postavljanje konstanti između tih prilika i odnosnog kriminalnog ponašanja.143 Mnogobrojni kritičari ove teorije, među koje spada i naš poznati teoretičar Milutinović, ističu da funkcionalna analiza samo konstatuje da postoje uzajamne veze raznih pojava i da se na toj osnovi vrši i njihovo kretanje. Međutim, ona se zadržava na površinskim vezama i oblicima, deskripcijama i ravnoteži tih odnosa a ne ulazi u saznanje odlučujućih veza, u otkrivanje onih snaga i determinacija koje određuju taj funkcionalni odnos. Stoga ova teorija može poslužiti samo kao polazna osnova za dublje analize i otkrivanje uzročnih veza.144 c.) Dinamička koncepcija dejstva kriminogenih faktora Dinamička koncepcija dejstva kriminogenih faktora predstavlja specifičnu varijantu pluralističke faktorske teorije. Međutim, za razliku od pluralističke teorije koja ne vrši diferenciranje raznih faktora koji djeluju na kriminalitet, ova teorija vrši diferenciranje svih kriminogenih faktora i to prema vremenu njihovog nastanka i djelovanja i prema intenzitetu. S obzirom na vrijeme nastanka i djelovanja, sve faktore dijeli na istorijske ili genetičke i situacione. Istorijski ili genetički faktori su oni koji su uticali na formiranje određene delinkventne ličnosti, dakle faktori kriminalizacije ličnosti (npr. porodica, društvena sredina, škola, vaspitanje itd.) Situacioni faktori su oni faktori koji su djelovali na ličnost da se u datom trenutku odluči da izvrši krivično djelo. Kada je u pitanju diferenciranje kriminogenih faktora s obzirom na njihov intenzitet, prihvaćeno je stanovište da se kriminogeni faktori međusobno razlikuju po snazi svog uticaja na javljanje kriminalne djelatnosti. Uticaji jednih faktora su jači, dok drugi faktoru djeluju sa manjom snagom i na većoj distanci. Povezivanje faktora sa kriminalnom djelatnošću vrši se na različite načine. Jedni faktori mogu prouzrokovati određeni oblik kriminaliteta, a drugi mogu imati opštiji karakter i uticati na kriminalitet uopšte. Opšteprihvaćeno je stanovište da kriminalne djelatnosti podliježu neposrednom kriminogenom uticaju raznih faktora, jer nijedan faktor sam za sebe nije u stanju da dovede do kriminalnog ponašanja. S druge strane, nijedan faktor se ne može smatrati kao osnovni uzrok za sve oblike kriminalnog ponašanja. Tako npr. neprihvatljivo je stanovište da jedan isti faktor može podstaći nekoga da izvrši silovanje, krađu, falsifikovanje isprave i sl. Svako krivično djelo je rezultat složenih međusobnih uticaja sa različitim intenzitetom dejstva. Tako npr. razorena porodica se često javlja kao kriminogeni faktor. Međutim, pored razorene porodice kao kriminogenog faktora, na nastanak kriminalnog 142

Jeffery, Cl. . General Theoriy in Sociology, , citirano prema Milutinoviću, op. cit. s. 301, Milutinović, op. cit. s. 302. 144 Opširnije o tome v. Milutinović, op. cit. s. 303. 143

88

ponašanja djelovali su i neki drugi uticaji, prvenstveno oni koji su doveli do njene razbijenosti i degradiranosti. Dakle, kriminalitet je proizvod zajedničkog djelovanja različitih faktora koji imaju različit uticaj na kriminalno ponašanje. S tim u vezi treba naglasiti da isti faktori nemaju isti uticaj u različitim oblicima kriminaliteta. Tako npr. faktori koji u jednom slučaju imaju sporedni uticaj, mogu u nekom drugom slučaju imati dominantan uticaj, što zavisi od svih faktora koji utiču na konkretan slučaj. Naime, svako ljudsko ponašanje, pa time i kriminalno ponašanje, predstavlja dinamičan proces koji je rezultat promjenjivih uticaja raznih faktora, pa ga stoga treba kao takvog posmatrati i izučavati. Različiti kriminogeni faktori ne djeluju izolovano već su međusobno povezani. Ta povezanost se može javiti u različitim oblicima ali uvijek kao sinteza a ne kao mehaničko zbrajanje. Tako npr. negativni uticaji u porodici, nedostatak pozitivnog porodičnog vaspitanja i sl. predstavljaju u mnogim slučajevima izvor delinkventnog ponašanja pojedinih članova porodice. Međutim, taj faktor ne treba izdvojeno posmatrati, tj. izvan povezanosti sa drugim uticajima i vezama, koji doprinose delinkventnom formiranju određene ličnosti, i prije svega, sa onim faktorima koji su doveli do razbijenosti i degradiranosti porodice. d.) Shvatanje uzročnosti kriminaliteta od strane M. Milutinovića. U literaturi se kao posebno originalno shvatanje uzročnosti kriminaliteta navodi shvatanje našeg poznatog kriminologa Milana Milutinovića koje se bazira na tvrdnji da je kriminalitet proizvod zajedničkog djelovanja opštih uslova, koji karakterišu društvo kao cjelinu, i uticaja raznih posebnih faktora i okolnosti, koje igraju ulogu neposrednog izazivača kriminalnog ponašanja. Neposredni kriminogeni uticaji proizilaze iz opštih uslova života, pa se kriminalitet kao društvena pojava može naučno objasniti u kompleksnom sagledavanju uticaja tih opštih uslova i neposrednih kriminogenih faktora koji djeluju formirajućom snagom na pojedince u pravcu njihove kriminalizacije, dobijajući najzad specifičan subjektivan izraz u konkrentnim krivičnim djelima.145 Neposredne izazivače kriminalne djelatnosti, Milutinović dijeli na sociogene i individualne, a s obzirom na njihov uticaj na kriminalitet, razlikuje uzroke, uslove i povode. Pod uzrocima podrazumijeva neposredne osnovne uslove koji određuju kriminalno ponašanje u datoj situaciji, koji neposredno izazivaju kriminalnu djelatnost kao svoju posljedicu. Zbog takve kauzalne snage njima se daje naziv odlučujući faktor za razliku od drugih faktora koji igraju sporednu ulogu. Pod uslovima kriminalnog ponašanja podrazumijevaju se one aktivnosti i uticaji koji omogućavaju i olakšavaju vršenje krivičnih djela. Oni stvaraju povoljnu priliku za vršenje krivičnih djela i time omogućavaju i ubrzavaju dejstvo neposrednih izazivača, odnosno uzroka. Tako npr. nedovoljno jaka kasa predstavlja povoljan uslov za njeno obijanje od strane jednog lopova. Povodi su spoljni uticaji, odnosno neposredni izazivači, vezani za situaciju djela, koji uslovljavaju donošenje takve odluke, npr. izazivanja, prijetnje, nagovaranja, vrijeđanje, i sl. Povodi su dakle one činjenice koje, pri postojanju uzroka i uslova, čine podsticaj za odluku. Dejstvo povoda na donošenje odluke za izvršenje krivičnog djela zavisi od svojstva ličnosti i spoljnih okolnosti koje navode na tu odluku. Tako npr. lice koje je sklono vršenju krivičnih djela i neznatni povodi mogu navesti na izvršenje krivičnog djela.146

2. Neposredni sociološki faktori kriminaliteta

145 146

V. M. Milutinović, op. cit. s. 317-319. Opširnije v. Milutinović, op. cit. s. 305-311.

89

Uticaj socioloških faktora na nastanak i razvoj kriminaliteta kao negativne društvene pojave, u savremenoj kriminološkoj literaturi je nesporan. Autori uglavnom prihvataju tvrdnju koju je još sedamdesetih godina prošlog vijeka u svojim udžbenicima iz kriminologije postavio prof. Milutinović, da «društveno-materijalni uslovi života, ekonomske, klasne i druge osnovne strukture i protivrječnosti, koje se rađaju i ravijaju iz tih uslova, predstavljaju osnovnu snagu koja determiniše pojavu kriminalne djelatnosti u krajnjoj instanci. Međutim, ti krajnji uzroci kriminaliteta ostvaruju se preko neposrednih uzroka i uslova tj. preko kriminogenih faktora koji stoje, sudeći po karakteru svoga dejstva, u neposrednijem odnosu prema kriminalnoj aktivnosti.»147 Neposredni sociološki faktori kriminaliteta se dijele na: društvenoekonomske, političkoidejne, mikrogrupne i socijalnopatološke. U literaturi postoje i drugačije klasifikacije kriminogenih faktora148, ali mi ćemo prihvatiti navedenu podjelu jer je ona dominantna među autorima sa prostora Bosne i Hercegovine.149 Međutim, bez obzira na prihvaćenu klasifikaciju kriminogenih faktora, ne postoje suštinske razlike između autora u pogledu određivanja pojedinog konkretnog sociološkog faktora. Uglavnom svi autori obrazlažu uticaj istih socioloških faktora na pojavu kriminaliteta, kao što su to npr. siromaštvo, privredne krize, bogatstvo, nezaposlenost, uticaj medija, rat i ratne prilike, migraciju, itd. 2.1.Društvenoekonomski faktori kriminalnog ponašanja 2.1.1.Uticaj ekonomske krize i privredne depresije na kriminalitet Ekonomske krize i privredne depresije predstavljaju izuzetno značajan društvenoekonomski faktor kriminalnog ponašanja, pogotovo kada se radi o pojedinim oblicima imovinskog kriminaliteta. Kriminološka istraživanja pokazuju da se u uslovima ekonomskih kriza kriminalitet razvija u epidemičnim razmjerama. Takav porast kriminaliteta za vrijeme ekonomskih kriza objašnjava se činjenicom da ekonomske krize nužno dovode do promjena u cijelom društvu; dolazi do pada zaposlenosti, smanjuje se platežna sposobnost građana, ograničene su mogućnosti investiranja, dolazi do bankrotstva i drugih oblika propadanja privrednih subjekata. Sve to dovodi do raslojavanja građana; jedini se ubrzano bogate a drugi ubrzano osiromašuju. U takvim uslovima života javlja se apatija, razočarenje, lična nesigurnost, kriza morala, socijalni nemiri, porast alkoholizma i prostitucije, porodičnih kriza i sl. a sve to predstavlja povoljne uslove za pojavu i širenje različitih oblika kriminaliteta. Dakle, ekonomske krize sa svim popratnim pojavama stvaraju konfliktne odnosne u društvu koji su povoljni za delinkventno ponašanje. U takvim uslovima intenzivnije djeluju i drugi subjektivni i objektivni kriminogeni faktori, što sve zajedno dovodi do povećanja kriminalne aktivnosti. O uticaju ekonomskih kriza i privrednih depresija na kriminalitet, u kriminološkoj literaturi mnogo je pisano. Početkom devetnaestog vijeka izvršena su brojna istraživanja u Francuskoj, Belgiji, Engleskoj, Rusiji i drugim zemljama koje su bile pogođene velikom ekonomskom krizom, koja su pokazala da kriminalna aktivnost izražava tendenciju znatnijeg

147

V. Milutinović, op. cit. s. 321. Tako npr. Đ. Ignjatović i M. Bošković, vrše podjelu na spoljne ili ambijentalne i unutrašnje ili individualne faktore, te u okviru spoljnih faktora obrađuju i problematiku neposrednih socijalnih faktora. Međutim, kada je u pitanju određivanje pojedinačnih socijalnih faktora, tu nema veće razlike među autorima. 149 U tom smislu podjelu vrši R. Kupčević-Mlađenović, a u novijoj literature tu klasifikaciju nalazimo u udžbeniku koautora B. Petrović i G. Meško. 148

90

porasta u periodu privrednih kriza i depresija, koja može dobiti po svojoj širini i epidemične razmjere. To je naročito izraženo u oblasti imovinskog kriminaliteta.150 Uticaj ekonomske krize na kriminalitet nije karakteristika samo prošlih vremena. Činjenica je da i danas u velikom broju zemalja u tranziciji, među koje spada i naša zemlja, ekonomska kriza ima značajan uticaj na kriminalitet. Naime, raspad ekonomskog sistema, sa nezaposlenošću i opštim siromaštvom kao nužnom posljedicom, doveo je do krize morala i sistema vrijednosti, porasta socijalnopatoloških pojava, ličnih kriza i propadanja porodice kao osnovne ćelije društva, što se neminovno odrazilo i na područje kriminaliteta. Pored porasta imovinskog kriminaliteta, takva situacija stvorila je povoljne uslove za intenzivniji razvoj pojedinih oblika organizovanog kriminaliteta i korupcijskih krivičnih djela. Međutim, bilo bi pogrešno zaključiti, kako to opravdano ističu pojedini autori,151 da je ekonomska kriza, sama po sebi, automatski, uzrok porasta kriminaliteta. Ovo stoga što je porast kriminaliteta, u uslovima ekonomske krize, rezultat zajedničkog djelovanja niza društvenih pojava koje nastaju kao nužna posljedica ekonomske krize (nezaposlenost, siromaštvo, lične i porodične krize, itd.), te je i uticaj ekonomske krize na kriminalitet neophodno posmatrati u vezi sa navedenim pojavama, koje, svaka za sebe, ispoljavaju određeno kriminogeno dejstvo. 2.1.2. Siromaštvo i kriminalitet Siromaštvo predstavlja stanje nepostojanja ekonomskih, socijalnih i kulturnih uslova za zadovoljavanje osnovnih bioloških i drugih ljudskih potreba, nedostatak uslova za razvoj i reprodukciju psihičkih i fizičkih sposobnosti i održavanje egzistencijalnih uslova života.152 U kriminološkoj literaturi se siromaštvu kao kriminogenom faktoru poklanjalo mnogo pažnje. Međutim, mišljenja teoretičara su bila različita; jedni su smatrali da je siromaštvo osnovni kriminogeni faktor, dok su mu drugi osporavali takav kriminogeni značaj. Prvo shvatanje dominiralo je kod velikog broja autora koji su smatrali da je siromaštvo glavni izvor imovinskog kriminaliteta, te da teške materijalne prilike predstavljaju najmoćniji kriminogeni faktor. Prema ovim autorima, kriminalitet je pojava donjih društvenih slojeva i proizvod je nižeg društvenog statusa.153 Navedeno stanovište je prema našem mišljenju neprihvatljivo, pogotovo u sadašnjim uslovima života koje karakteriše ekonomska kriza, siromaštvo i nezaposlenost. Mnogo je prihvatiljivije stanovište prema kojem siromaštvo predstavlja jedan od značajnih kriminogenih faktora, koji u sadejstvu sa drugim faktorima može dovesti do kriminalnog ponašanja. Uticaj ovog faktora dolazi do izražaja u područjima društvenih grupa i slojeva koje su siromaštvo i bijeda stavili u nizak društveni status te se u njihovoj sredini javljaju mnoge pojave koje kriminogeno djeluju. To su npr. loši stambeni uslovi, neobrazovanost, odsustvo higijene, razne bolesti, primitivizam, alkoholizam, i dr. U takvim uslovima se razvija i poseban psihološki milje koji povoljno utiče na javljanje sklonosti prema nemoralnosti i nehumanosti, a sve to zajedno pogoduje stvaranju delinkventne ličnosti što na kraju rezultira vršenjem krivičnih djela.154 Dakle, siromaštvo reprodukuje druge kriminogene uslove – nepovoljan materijalni i društveni status negativno

150

Tako npr. J. Constant ističe da je samo u Belgiji porastao broj krivičnih djela u periodu nastupanja industrijske krize od 1845. do 1857. godine za 87%, a Henting navodi statističke podatke iz kojih se vidi da je u Njemačkoj 1923. godine, u kojoj je došlo do velike ekonomske krize, bilo 120.000 delinkvenata više nego u prethodnoj godini. V. Milutinović. op. cit. s. 326. 151 V. R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 166,167. 152 V. M. Bošković, op. cit. s. 196. 153 Tako npr. B. Wooton: Social Science and Social Patology, London, 1959.godine,. v. Milutinović, op. cit. s. 327. 154 Opširnije o tome v. Milutinović, op. cit. s. 327-328.

91

djeluje na porodičnu stabilnost članova i emocionalni razvoj djece. U takvim uslovima života opravdano je očekivati i povećani kriminalitet. Uticaj siromaštva na pojavu kriminaliteta nije jednak kod svih oblika kriminaliteta. Smatra se zapravo da je njegov uticaj najveći na području imovinskog kriminaliteta (krađe, prevare, razbojništva i razbojničke krađe, falsifikati i sl.), ali se pri tom upozorava da se ni kod ovog oblika kriminaliteta siromaštvo ne može smatrati direktnim neposrednim faktorom. Pored toga, siromaštvo može na posredan način uticati i na neke druge oblike kriminaliteta. U tom slučaju radi se zapravo o kriminalitetu koji je rezultat određenih socijalnopatoloških pojava koje su uzrokovane siromaštvom. Npr. kao produkt siromaštva javlja se alkoholizam, koji, zajedno sa drugim faktorima može dovesti do vršenja pojedinih krivičnih djela iz područja nasilničkog kriminaliteta (tjelesne povrede, ubistva, učestvovanja u tuči, itd. pa čak i do seksualnih delikata). Ne može se dakle, osporiti značaj siromaštva, kao kriminogenog faktora, pogotovo kada je riječ o imovinskom kriminalitetu, ali se isto tako ne može ni prihvatiti tvrdnja da je siromaštvo osnovni kriminogeni faktor. Uticaj siromaštva kao kriminogenog faktora zavisi od niza drugih objektivnih i subjektivnih uzroka, uslova i povoda, njihovog međusobnog odnosa i uticaja, tako da u ispitivanju uzročne veze između siromaštva i kriminaliteta ne smijemo zanemariti njihov uticaj i značaj.

2.1.3.Bogatstvo i kriminalitet Savremeno društvo karakteriše pojava i razvoj novih formi kriminaliteta čije uzroke ne možemo tražiti u teškim materijalnim prilikama, siromaštvu i bijedi. Riječ je zapravo o kriminalitetu bijelog okovratnika, korupcionim krivičnim djelima i sl. čiji izvršioci su uglavnom nosioci finansijske i političke moći. Dakle, u pitanju su takva krivična djela koja su vezana za pripadnike viših društvenih slojeva. Njih ne mogu vršiti pripadnici nižih slojeva, te stoga nije opravdano tražiti uzroke kriminaliteta samo u siromaštvu i bijedi. Ova pojava nije karakteristična samo za savremeno društvo. Vršenje krivičnih djela od strane pripadnika povlašćenih društvenih slojeva, prema nekim autorima, doživljava svoj procvat u doba imperijalizma, kada se među predstavnicima krupnih kapitalista i finansijske aristokratije vrše različiti oblici krivičnih djela, kao što su: ubistva, tjelesne povrede, prevare, malverzacije, podmićivanja i sl. Takvo ponašanje je rezultat izobilja i prezasićenosti života svim i svačim i borbe za parazitsko uživanje i raskošan život.155 Stoga mnogi autori polaze od teze da bogatstvo, parazitizam i potreba za raskošnim životom može biti u nekim oblicima kriminaliteta elemenat uzročnosti. Dakle, bogatstvo može biti izazov za još veće bogaćenje. Stoga se ono spominje kao kriminogeni faktor u vidu pohlepnosti kao motiva sticanja profita na nezakonit način. Težnja za bogaćenjem kod nekih ljudi nema granica, ni u pogledu vremena, potreba i obima, pri čemu se ne biraju sredstva ni načini sticanja kapitala, često najtežim oblicima privrednog i organizovanog kriminala.156 U prilog tvrdnje da bogatstvo može imati određeni kriminogeni značaj govore rezultati savremenih istraživanja koji pokazuju povećani broj mladih delinkvenata iz bogatih porodica u zemljama sa visokim životnim standardom (u skandinavskim zemljama, Engleskoj itd.). Za ovaj oblik kriminaliteta u literaturi se koristi termin «kriminalitet blagostanja» čime se zapravo želi istaći činjenica da borba za dobar život i uživanje može mnoge slojeve i pojedince, koji u tome nalaze smisao života, odvesti na put kriminalnog ponašanja. Mnoga takva krivična djela kao što su krađe,

155 156

Ibidem, s. 330,331. V. M. Bošković, op. cit. s. 199.

92

prevare i sl. koja su ranije objašnjavana siromaštvom, mogu se svesti na elemenat blagostanja i uživanja u velikoj mjeri.157 U literaturi se obično ističe da se kriminalitet u čijoj osnovi leži bogatstvo, odnosno kriminalitet koji vrše pripadnici gornjih slojeva društva, razlikuje od ostalog kriminaliteta i to po svojim pojavnim oblicima i po stepenu društvene opasnosti. Zapravo, kriminalitet u čijoj osnovi su teški materijalni uslovi vezuje se za individualna imovinska krivična djela, dok se kriminalitet blagostanja vezuje za različite oblike organizovanog kriminaliteta i korupcije koji ugrožavaju cijeli društveni sistem.

2.1.4. Nezaposlenost i kriminalitet U kriminološkoj literaturi je opšteprihvaćeno stanovište da postoji kauzalna veza između nezaposlenosti i kriminalnog ponašanja. S tim u vezi, autori uglavnom ističu da bi bilo pogrešno smatrati da nezaposlenost automatski uzrokuje kriminalitet, ali isto tako, da se kriminogeni uticaj nezaposlenosti ne može zanemariti. Naime, on na posredan način, u sadejstvu sa drugim kriminogenim faktorima, može imati uticaja na kriminalitet. Nezaposlenost, kao društvena pojava koju karakteriše nemogućnost zaposlenja radno sposobnog stanovništva, ima negativne uticaje na cjelokupno društvo. Prije svega, ona negativno utiče na ekonomski status pojedinca, a samim tim i na status njegove porodice. Najteža posljedica nezaposlenosti jeste siromaštvo koje može uticati na vaspitanje i obrazovanje svih članova porodice. U takvom okruženju pojedinci mogu pribjegavati nelegalnim načinima sticanja materijalnih sredstava kako bi zadovoljili neke svoje potrebe. Pored toga, negativna posljedica nezaposlenosti jeste i stvaranje posebnog psihičkog stanja pojedinaca koje se odlikuje nesigurnošću, konfuzijom, apatijom i razočarenjem što može rezultirati raznim socijalnopatološkim pojavama, kao što su alkoholizam, prosjačenje, prostitucija itd. Dakle, nezaposlenost proizvodi niz drugih negativnih pojava koje mogu imati veći ili manji kriminogeni značaj, bilo kao uslovi ili kao povodi kriminalnog ponašanja. O uticaju nezaposlenosti na kriminalitet vršena su razna istraživanja. Jedno od njih, koje daje zanimljive rezultate, jeste i istraživanje koje su polovinom prošlog vijeka sproveli Glaser i Rice (1959). Na osnovu ovog istraživanja oni su utvrdili da učestalost delikata koje izvrše maloljetnici ima obrnut tok od procenta njihove zaposlenosti, a učestalost imovinskih delikata izvršenih od strane punoljetnih lica varira neposredno u zavisnosti od procenta njihove zaposlenosti, na osnovu čega su postavili tezu da između nezaposlenosti i kriminaliteta postoji određena veza.158 Kriminogeni značaj nezaposlenosti je posebno veliki ako se radi o dugotrajnoj nezaposlenosti. Poznati kriminolog D. Szabo je isticao da nezaposlenost predstavlja «pritisak prstom na oroz koji otvara put u zločinačku karijeru». To je posebno izraženo kod maloljetnih delinkvenata koji nisu uspjeli da završe škole, da se profesionalno osposobe i u skladu sa tim da steknu adekvatno zaposlenje.159 Nesporna je činjenica da nezaposlenost ima veliki uticaj na ponašanje ljudi, pa samim tim i na kriminalno ponašanje. Međutim, prilikom procjene kriminogenog značaja nezaposlenosti, mora se voditi računa i o svim drugim faktorima, objektivnog i subjektivnog karaktera, koji u manjoj ili većoj mjeri utiču na kriminalno ponašanje.

2.1.5. Migracije i kriminalitet 157

Vid. A. Falke: “Wohlstandskriminalitat, Kriminalistik, Hamburg, 1964., br. 4., cit. prema Milutinoviću, op.cit. s. 332. 158 V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 298. 159 V. M. Milutinović, op. cit. s. 333.

93

Migracije predstavljaju kretanje stanovništva iz jednog sociokulturnog ambijenta u drugi, iz jedne države u drugu. Najčešće su uzrokovane ekonomskim i političkim faktorima, a mogu biti dobrovoljne i prinudne. Migracijsko kretanje stanovnika, prema jednom broju autora, može imati uticaja na kretanje, obim i strukturu kriminaliteta jednog područja ili cijele zemlje. Smatra se da ljudi koji češće migriraju postaju izloženiji djelovanju kriminogenih faktora. Razlog tome leži u činjenici da migranti dolaze u novu društvenu sredinu koja se često razlikuje od sredine iz koje dolaze, ne samo po stepenu ekonomske razvijenosti, već i po običajnim i moralnim normama koje su vladajuće. Dakle, pojedinac napušta jedno sociokulturno okruženje čije je moralne i običajne norme prihvatio i dolazi u novu sredinu, u kojoj se susreće sa novim moralnim i kulturnim standardima, načinom života i sl. Cijela životna situacija se mijenja, a intenzitet promjena zavisi od stepena različitosti između društvene sredine iz koje je pojedinac migrirao i društvene sredine u koju je došao. Ukoliko su razlike veće utoliko je veća i promjena u životu pojedinca, koja često može imati za posljedicu krizu ličnosti uzrokovanu sukobom novog i starog sistema vrijednosti. Kad je u pitanju odnos migracije i kriminaliteta, u literaturi se s pravom ističe da nije svejedno ko i odakle migrira, iz kojih razloga i kuda. Ako iz nekog područja migrira stanovništvo koje je i na tom području pripadalo marginalnim skupinama (delinkventnim ili stigmatiziranim), te zbog toga i napušta to područje, takva migracija ima drugačije kriminogeno značenje od migracije koja se vrši zbog ekonomskih razloga. Ako su migranti lica koja se po rasi, religiji, kulturi i načinu života bitno ne razlikuju od stanovništva područja u koje dolaze, tada će oni biti manje izloženi psihosocijalnim tenzijama koje pogoduju delinkventnom ponašanju nego migranti koji se po tom pitanjima bitnije razlikuju od starosjedilaca.160 O uticaju migracije na kriminalitet vršena su mnoga istraživanja koja nisu dala istovjetne rezultate. Tako npr. istraživanje koje je u Švedskoj proveo Šveri (1966) pokazuje da je kriminalitet mnogo izraženiji među migrantima nego među Šveđanima (Šveđani su vršili 6 krivičnih djela na 1.000 stanovnika, a Mađari i Jugosloveni 10-12, Poljaci 7, a Danci i Norvežani takođe 6, Italijani 4 krivična djela na 1.000 stanovnika). Drugo straživanje o uticaju migracije na kriminalitet vršeno je u Holandiji sa ciljem utvrđivanja razlike u delinkvenciji maloljetnika Marokanaca, Turaka i Surinamaca u odnosu na njihove vršnjake Holanđane. Rezultati ovog istraživanja su pokazali da se migranti susreću sa mnogim problemima ali da nema dokaza da migracija vodi u delinkventno ponašanje.161 Moglo bi se reći da migracije, zbog brojnih problema sa kojima se migranti susreću (problem adaptacije, loši stambeni uslovi, nezaposlenost, kidanje porodičnih veza, manji uticaj porodice itd.) mogu imati manji ili veći uticaj na kriminalno ponašanje. Međutim, prilikom procjene postojanja, intenziteta i smjera uticaja ovog faktora, treba biti veoma oprezan i raspolagati sa svim podacima konkretnog slučaja. Migracije su karakteristične i za proces urbanizacije. S tim u vezi na VI kongresu UN o prevenciji kriminaliteta (Caracas, 1980.) je rečeno: «Nesumnjivo postoji trend prema brzoj urbanizaciji, naročito u zemljama u razvoju. Velegradska područja prerastaju u megalopolijska, u kojima su nejednakosti u društvenoj kontroli, zdravstvu, obrazovanju, stambenoj problematici i sanitarnim prilikama sve izrazitije. Očekivanja migranata ili stanovnika grada od urbanog života rijetko se kada ispune. Često pribjegavanje kriminalitetu može se smatrati posljedicom frustracije zbog napora da se postigne nešto što je nedostižno».162 Kada je u pitanju međusobni odnos između urbanizacije, kao procesa koji širenje gradskog načina života i kulture a ne samo fizičko preseljavanje na relaciji selo – grad, i migracije, javljaju se dvije vrste problema; jedan je vezan za uticaj nove sredine na migrante 160

Opširnije v. M. Singer, op. cit. s. 92,93. V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 298,299. 162 V. M. Singer, op. cit. s. 93. 161

94

i njihovo ponašanje a drugi za uticaj migranata na novu sredinu. Prema nekim istraživačima i u jednom i u drugom slučaju može doći do smanjenja odnosno povećanja kriminaliteta. S tim u vezi vršena su istraživanja koja su pokazala da između mehaničkog priliva stanovništva i kriminaliteta ne postoji čvrsta veza, već se ona manifestuje u većini, a ne u svim slučajevima, i drugo, da migracije nisu neposredni kriminogeni faktor, nego da djeluju u sticaju s drugim socijalnim činiocima.163 2.2. Političkoidejni faktori kriminaliteta 2.2.1.Uticaj rata i ratnih prilika na kriminalitet U kriminološkoj literaturi su vršena brojna istraživanja o uticaju rata i ratnih prilika na kriminalitet koja su pokazala da rat i ratne prilike imaju značajan uticaj kako na obim kriminaliteta, tako i na strukturu kriminaliteta i strukturu izvršilaca. Na osnovu statističkih podataka može se sa sigurnošću reći da kriminalitet raste u periodu neposredno pred rat, u toku rata i neposredno poslije rata. U uslovima života neposredno pred rat javlja se niz pojava koje imaju kriminogeno značenje. Cijela privreda se orjentiše u pravcu proizvodnje sredstava za rat, tako da se smanjuje obim proizvodnje koja je namijenjena zadovoljavanju potreba stanovništva, što dovodi do stanja opšte oskudice, naglog skoka cijena i poskupljenja života. Takvo stanje koriste špekulanti, preprodavači i zelenaši, te dolazi do porasta ovog oblika kriminaliteta. Istovremeno nastaje i tzv. ratna psihoza, koja se izražava u nastojanju pojedinaca da obezbijede sredstva neophodna za život, za duži ili kraći vremenski period. Ukoliko to nije moguće učiniti na legalan način, pojedinci pribjegavaju kriminalnim radnjama. Legalne državne institucije otežano funkcionišu što sa svoje strane takođe dopirnosi porastu kriminaliteta. U periodu rata i nakon rata dolazi do porasta kriminaliteta o čemu svjedoče i službene kriminalne statistike. Tako je npr. u Francuskoj 1915. godine zabilježeno 16.523 krivičnih presuda, a 1919. taj broj je iznosio 526.395. U Austriji je broj krivičnih presuda u 1919. godini bio gotovo četiri puta veći nego u 1911. godini, s tim da se to povećanje odnosilo uglavnom na imovinski kriminalitet. S tim u vezi, Exner je iznio podatak da je u Austriji krađa bila u opštem broju svih krivičnih djela pred 1. svetski rat zastupljena sa 3%, u godinama rata sa 73%, a prve četiri godina nakon rata sa 80%.164 Kretanje kriminaliteta u toku rata ne može se posmatrati nezavisno od njegove strukture. Naime, statistički podaci pokazuju da u tom periodu kriminalitet muškaraca opada a raste kriminalitet žena i maloljetnika. Takva situacija objašnjava se činjenicom da su punoljetna muška lica uglavnom na frontu. Mannheim (1966) izvještava da je kriminalitet žena i maloljetnika u Engleskoj, u Walesu, u razdoblju od 1938. do 1943. godine, porastao za 200%. Stope delinkvencije u ovim područjima su porasle kod svih stanovnika, i to kod odraslih osoba do 70% a kod maloljetnika oko 120%. U Francuskoj je broj maloljetnika optuženih pred sudom za maloljetnike porastao od 20.475 na 53.466 osoba. Statistički podaci koje je za ratne godine prikupio Biro za djecu u Washingtonu pokazuju porast 56% u svim oblicima maloljetničke delinkvencije u godinama 2. svjetskog rata. Ilustrativan primjer za porast kriminaliteta žena nalazimo u podacima o osuđenim licma u Njemačkoj. Tako, npr. u razdoblju između 1909. i 1913. godine, kao i u razdoblju od 1926. do 1930. godine, broj

163

Istraživanju koje je objavio M. M. Babajev, u radu “Kriminologičeskije isledovanija problem migraciji naseljenija”, Sovjetskoje gasudarstvo i pravo, Moskva, br. 3/68. s. 86-90., cit. prema M. Bošković, op. cit. s. 205. 164

V. M. Milutinović, op. cit. s. 341.

95

osuđenih žena za krivično djelo krađe na 100 osuđenih muškaraca kretao se oko 30 a 1917. godine (dakle, ratne godine) taj broj je bio dvostruko veći (63). 165 U uslovima života neposredno poslije rata, takođe dolazi do porasta kriminaliteta. Takvo stanje se u kriminološkoj literaturi objašnjava činjenicom da rat izaziva privredne depresije, a one prouzrokuju nezaposlenost, osiromašenje, migracije stanovništva, frustracije i druge pojave koje mogu, u manjoj ili većoj mjeri uticati na javljanje kriminaliteta, prije svega imovinskog i nasilničkog kriminaliteta. Povećanje nasilničkog kriminaliteta objašnjava se činjenicom da rat navikava čovjeka na slike okrutnosti, ljudske tragedije i smrt, što vremenom dovodi do opšte «naviknutosti na užas», koja može imati kriminogeni značaj. Henting ističe da je to posebno problem kod osoba mlađe životne dobi, kao i kod psihopata i slaboumnih osoba, kod kojih se agresija inducira na duže vrijeme a stavovi o bezvrijednosti ljudskog života fiksiraju kao stalni.Ovo je posebno naglašeno u savremenim ratovima, jer su slike užasa i rat posredstvom medija prisutne u svakoj kući.166 Postratnom periodu se pripisuje i značajan kriminogeni uticaj na maloljetničku delinkvenciju: rat je izazvao veliki gubitak ljudi, što sa sociološkog stanovišta znači veći broj deficijentnih porodica, razorenih brakova i otežanih društvenih odnosa uopšte te poteškoće u održavanju egzistencije.167 U ovom periodu raste i organizovani kriminalitet i to u svim njegovim pojavnim oblicima. Razlog tome treba tražiti u privrednoj depresiji i njenim pratećim pojavama koje mnoge osobe dovode u stanje bijede i čine ih pogodnim za viktimizaciju od strane profesionalnih kriminalaca (npr. žene i djeca -žrtve trgovine ljudima). S druge strane, značajan uticaj na porast organizovanog kriminaliteta u postratnom periodu vrši i neefikasnost državnog aparata prinude. Na kraju, možemo reći da rat i ratne prilike, nezavisno od toga o kojoj državi i o kojem vremenskom periodu je riječ, imaju veliki kriminogeni značaj. Navedena konstatacija bazira se na činjenici da rat i ratni sukobi, koji sami po sebi unose nemir i nesigurnost u živote ljudi, velika materijalna razaranja i ljudske žrtve, proizvode i niz drugih pojava koje same po sebi ili u sadejstvu sa drugim pojavama, mogu znatno da doprinesu pojavi ili porastu pojedinih oblika kriminaliteta, o čemu svjedoči stanje kriminaliteta i na području naše države.

2.2.2. Uticaj sredstava masovne komunikacije U savremenim uslovima života sredstva masovne komunikacije imaju veliki uticaj na socijalizaciju ličnosti, pogotovo kada su u pitanju djeca i maloljetnici. Pod uticajem televizije, filma, štampe kao i drugih sredstava masovne komunikacije, mijenjaju se moralne i kulturne norme jednog društva, uspostavlja se novi sistem vrijednosti, prihvataju se novi modeli ponašanja i sl. Mogli bismo reći da savremena sredstva masovnih komunikacija, koja su ušla u svaku porodicu i postala dostupna svim strukturama društva, utiču na kulturni i socijalni aspekt ponašanja svakog pojedinca, pa samim tim i na kriminalizaciju ličnosti. Međutim, kada se postavi pitanje u kojoj mjeri i na koji način sredstva masovnih komunikacija utiču na negativnu socijalizaciju ličnosti, u kriminološkoj literaturi nema jedinstvenog odgovora. Među autorima koji su se ovim problemom bavili početkom i sredinom prošlog vijeka, preteže mišljenje da loši kriminalistički i avanturistički filmovi, šund literatura, stripovi i druga djela sumnjivog kvaliteta mogu ostvariti negativan uticaj na gledaoce, odnosno na čitaoce. Takvim uticajima je naročito podložna maloljetnička populacija jer se ona najviše i koristi sredstvima masovnih komunikacija. Filmovi i emisije koje prikazuju razne kriminalne 165

Podaci navedeni prema M. Singer, op. cit. s. 75-77. Ibid. s. 75. 167 V. R. Mlađenović-Kupčević, op. cit. s. 170. 166

96

prizore, istorije i biografije opasnih delinkvenata, kao i druge aspekte devijantnog ponašanja, mogu kod psihički labilnih maloljetnika da izazovu negativne pobude koje prethode delinkventim akcijama.168 I na Kongresu UN za prevenciju kriminaliteta i postupanje sa osuđenicima u Londonu 1960. godine prihvaćeno je stanovište da filmovi, stripovi, senzacionalističke vijesti o zločinima, loša literatura, televizija i radio program mogu imati kriminogeni karakter. U savremenoj literaturi se pravi razlika između pojedinih sredstava masovne komunikacije i njihovog uticaja na kriminalitet. Tako se npr. ističe da štampa sa šund i pornografskim sadržajima i senzacionalističkom orjentacijom može imati negativan uticaj i predstavljati delinkventni faktor. Novinski izvještaji koji detaljno opisuju način izvršenja krivičnog djela, tehnike i metode izvršenja, prema D. Taftu, utiču na porast kriminaliteta tako što prenose «tehnike vršenja krivičnih djela». 169 Kada je u pitanju štetan uticaj filma, uglavnom se ističe mračna strana predstavljanja nasilja, i to u više žanrova. Tako se npr. u vesternu nasilje veliča, u kriminalističkim filmovima je nasilje puno morbidnih scena, a u ratnim filmovima se ne prikazuje stvarnost nego «ljepota» stravičnosti i ludila. Prema podacima američke studije izvršene krajem prošlog vijeka, američki TV gledaoci mogu u toku samo jedne nedelje da vide 1000 scena nasilja u programima glavnih TV mreža i sa kablovskih kanala. Nasiljem su opterećeni čak i crtani filmovi namijenjeni najmlađoj populaciji, kao što je npr. «X-men»sa 129 i «Mutant nindža kornjače» sa 123 scene nasilja na sat.170 Najveći kriminogeni značaj se pridaje telviziji koja predstavlja najznačajniji medij uticaja na mišljenje i ponašanje ličnosti. Kroz spektakle nasilja, bludničenje i pornografiju, prema nekim shvatanjima, televizija podstiče nagone latentnih delinkvenata u većoj mjeri nego sva ostala sredstva informisanja. Posebno značajan uticaj televizija ima na djecu i maloljetnike koji najveći dio svog vremena provode gledajući televiziju.171 Mnoge slike i poruke koje u sebi sadrže nasilje i prikazuju se na televiziji, u filmovima, na audio kasetama ili CD-ima, štetne su za djecu i porodicu. S tim u vezi američki istraživači ukazuju na to da televizija može podsticati agresivno ponašanje, da se broj nasilničkih scena na televiziji neprekidno uvećava, čime djeca uče tehnike nasilja, kao i svaku drugu aktivnost.172 O uticaju televizije na socijalizaciju djece u literaturi je mnogo pisano. Tako npr. M. Ranković u svom djelu «Opšta sociologija umjetnosti» navodi da se može prihvatiti da je eksperimentima dokazano da djeca izložena posmatranju nasilnih akata, uče formu ispoljavanja nasilja. To posmatranje ne može se smatrati uzročnikom nasilničkog ponašanja. Razlikovanje u reagovanju djece proističe iz njihove individualne prirode, tako da oni različitim intenzitetom agresivnog ponašanja djeluju na istu provokaciju. Isto tako ima osnova za zaključak da se čestim izlaganjem djece prizorima nasilja u njima u izvjesnoj mjeri, koja je različita u svakom djetetu, destimulišu inhibicije protiv ispoljavanja nasilja. Autor navodi mišljenje Džejmsa Holorana koji smatra da pretjerano često prikazivanje nasilja u sredstvima masovnih medija povećava vjerovatnoću da će se pojedinci kasnije, u sličnoj situaciji, agresivno ponašati. Ukoliko nema primarnog motiva, čovjek se ne može primorati na nasilničko ponašanje, čak ni ako svakodnevno gleda te prizore na filmu i televiziji, a taj primarni motiv kompleksno je uslovljen, i socijalno-istorijskim kontekstom u kome čovjek živi, i njegovim individualno168

V. R. Koing: Einige Bemerkungen zur Stellung der Problems der Jugendkriminalitat in der allgemeinen Soziologie, cit. prema Milutinoviću, op. cit. s. 347. 169 V. Milutinović, op. cit. s. 348. 170 V. Bošković, M.: Kriminologija, Novi Sad, 2006., s. 226. 171 Prema istraživanju koje je sprovela Evelyn Kaye, u momentu kada dijete maturira računa se da je provelo 15000 do 20000 sati gledajući televiziju (u školi provede 11000 do 12000 sati). 172 Prema američkim istraživačima broj nasilnih akata na TV-u se u poslednjoj deceniji prošlog vijeka povećao sa 19 na 27 po satu, dijete do sedmog razreda u prosjeku vidi oko 8000 televizijskih ubistava i više od 10000 drugih nasilnih akata, a tinejdžeri godišnje vide od 3000 do 4000 seksualnih akata na televiziji i filmu. V. Bošković, 2006., s. 228.

97

psihičkim karakteristikama.173 Moglo bi se reći da prema iznijetom stanovištu televizijsko nasilje podstiče i ohrabruje agresivno potencijalne osobe na nasilničko ponašanje, koje u takvim emisijama uče kriminalne tehnike. Ovo stoga što je nasilnik u TV emisijama često prikazan kao bogat, snažan, ugledan i uspješan, te se mladi ljudi sa njim identifikuju nastojeći ga oponašati u stvarnom životu. Prema rezultatima istraživanja koje su sredinom prošlog vijeka sproveli Teeters i Reinemann, 49% ispitanih delinkvenata je zaželjelo oružje pod uticajem filmskih predstava, 28% je saznalo za krađu iz filma, 20% navedeno na banditskogangstersku karijeru pod uticajem filma, itd.174 Prema drugom stanovištu koje je zastupljeno među autorima, sredstva masovne komunikacije ne djeluju uopšte ili ne djeluju bitno na javljanje kriminalnog ponašanja omladine. Tako npr. H. Blumer i F. Hauser, na osnovu svojih prvih istraživanja izvršenih u Čikagu, ističu da veoma mali broj njihovih ispitanika (svega 10%) smatra da je film uticao na njihovo kriminalno ponašanje. U skladu sa tim oni zaključuju da se sredstva masovne komunikacije javljaju kao značajan kriminogeni faktor maloljetničke delinkvencije u situaciji kada su primarne institucije za socijalizaciju dezorganizovane, pa maloljetnici usvajaju vrijednosti koje im prezentuju sredstva masovnih komunikacija. I neki drugi autori kao što su Hans Jirgen Kerner, Tomas Feltes, Martin Kilias, Kristian Osterman i dr. tvrde da uticaj masmedija na osjećanja, stavove i ponašanja ljudi nije uopšte dokazan, te da se kauzalitet između kriminaliteta i uticaja sredstava masovne komunikacije ne može izolovano posmatrati od ostalih kriminogenih faktora. U uslovima kada institucije socijalizacije ličnosti i društvene prevencije normalno funkcionišu, takav uticaj je sasvim neznatan.175 I naš istaknuti kriminolog Milan Milutinović je smatrao da uticaj literature, štampe i filma ne može imati karakter neposrednog kriminogenog faktora, tj. neposrednog uzroka delinkventnog ponašanja. Tu se prije svega radi o dobijanju potrebnih nadahnuća i inspiracija za delinkventno ponašanje, o saznanju metoda i sredstava vršenja aktivnosti, koje navedena sredstva komunikacija mogu pružiti licima, koja su već kroz svoje životne uslove formirana za takva ponašanja. Dakle, u pitanju su lica koja su već postala sklona za vršenje krivičnih djela i koja putem sredstava masovne komunikacije dolaze do ideje kako da izvrše krivično djelo (tehnike vršenja, sredstva vršenja, organizacija i priprema itd.).176 Prema tome, moglo bi se reći da sredstva masovne komunikacije ne podstiču nasilje, dakle nisu neposredni kriminogeni faktori, ali da se ne može osporiti njihov sekundarni kriminogeni značaj ispoljen kroz negativan uticaj na lica sa kriminalnim sklonostima u vidu «poboljšanja» njihovog kriminalnog ispoljavanja, odnosno primjene tehnike, stilova i načina u vršenju kriminalnih radnji.

2.2.3. Obrazovanje i kriminalitet U kriminološkoj literaturi postoje različita shvatanja o uticaju obrazovanja na kriminalitet, ali se sva ona uglavnom svrstavaju u dvije koncepcije, optimističku i pesimističku. Prema optimističkoj koncepciji, kriminalitet opada sa povećanjem stepena obrazovanja, odnosno kriminalitet raste sa smanjenjem stepena obrazovanja. Poznati kriminolog Enrico Feri je smatrao da pokvarenost i nepromišljenost, koji se javljaju kao posljedica neznanja, predstavljaju najjači stimulans u pravcu kriminaliteta, dok intelektualna kultura umanjuje i

173

V. Ranković, M.: Opšta sociologija umetnosti, Beograd, 1996., s. 273,274. V. M. Milutinović, op. cit. s. 349. 175 V. M. Bošković, 2006., op. cit. s. 232. 176 Opširnije v. M. Milutinović, op. cit. s. 349,350. 174

98

otklanja oba elementa.177 Koristeći statističke podatke za Englesku, Francusku, Prusku i Holandiju, pedesetih godina prošlog vijeka, W. Bonger je došao do zaključka da postoji nesporna veza između krimialiteta i neobrazovanosti. Ova veza se manifestuje na taj način što su lica bez škole tj. niskog obrazovanja, lišena mogućnosti moralnog vaspitanja kao sastavnog dijela procesa obrazovanja, te su zbog toga više podložna trenutnim impulsima, strastima i lošim idejama od obrazovanih lica. S druge strane, dobro obrazovanje pruža čvrst temelj, koji pojedincu omogućava da nađe posao, da ga zadrži, da radi i da na taj način pošteno živi. Obrazovanje, prema G. Hojeru (Heuyer), ima kapitalno značenje u borbi protiv kriminaliteta. Pesimistička koncepcija polazi od toga da više obrazovanje nema antikriminalno značenje, već da naprotiv ono može biti faktor delinkventnosti, jer naoružava čovjeka potrebnim znanjem za razvijanje kriminalne specijalnosti (npr. profesionalni kriminalci). R. Garofalo, istaknuti predstavnik italijanske pozitivne škole, ističe da viša naobrazba nema direktnog uticaja na opadanje kriminaliteta. Ovo stoga što obrazovanje ne djeluje u smislu stvaranja moralne antikriminalne barijere, jer moral pojedinca nije rezultat obrazovanja već zavisi od prirode čovjeka. S tim u vezi, na osnovu statističkih podataka o kriminalitetu u 19.om vijeku (za Italiju i Francusku), Garofalo zaključuje da veliki zločini nisu rjeđi među obrazovanim svijetom nego unutar klasa koje žive u neznanju. Škola, dakle, ne smanjuje zločin, već razvijanjem znanja i sposobnosti može doprinijeti razvijanju stručnosti za vršenje kriminalnih radnji.178 Kada se govori o odnosu obrazovanja i kriminaliteta, u kriminološkoj literaturi se navodi da statistički podaci pokazuju da se među delinkventima nalazi veliki broj lica sa niskim obrazovanjem koji se javljaju kao izvršioci svih krivičnih djela, npr. krađa, silovanje, ubistvo, tjelesne povrede i sl. Među licima sa višim obrazovanjem delinkventna aktivnost opada. To se objašnjava činjenicom da su obrazovani ljudi u društvu osjećaju sigurniji, da im se pružaju bolje mogućnosti za zaposlenje a samim tim i za siguran i nezavisan život, što opet vodi razvijanju pozitivnih društvenih navika i svojstava karaktera. Njihov duhovni život je ispunjen pozitivnim sadržajima koji su antidelinkventno usmjereni, tako da onemogućavaju razvijanje delinkventnih sklonosti. Navedene karakteristike nedostaju licima sa nižim obrazovanjem, te su ona podložnija kriminogenim uticajima. S tim u vezi, mnogi autori ističu da se, i pored činjenice da su lica sa nižim obrazovanjem izloženija djelovanju negativnih društvenih uticaja, ipak ne može zaključiti da nisko obrazovanje automatski vodi ka kriminalnom ponašanju. U prilog ove tvrdnje navodi se podatak o povećanju stope kriminaliteta u zemljama u kojima je obrazovanje na visokom nivou, kao što je to npr. slučaj u SAD-u, Švedskoj, Njemačkoj, Italiji i drugim visokorazvijenim zemljama. Dakle, povećanje stope obrazovanja stanovništva nije dovelo do smanjenja stope kriminalitete, već naprotiv, do pojave novih formi kriminaliteta čiji izvršioci su upravo lica sa visokim obrazovanjem (npr. kriminalitet bijelog okovratnika, pranje novca itd.). Iz toga se izvodi zaključak da obrazovanje samo po sebi nije kriminogeni faktor, već da se ono može posmatrati kao pogodan kriminogeni uslov, koji u sadejstvu sa drugim faktorima može uticati na kriminalitet.179 U neposrednoj vezi sa pitanjem uticaja obrazovanja na kriminalno ponašanje jeste i pitanje kako škola, kao osnovna društvena institucija u kojoj se odvija vaspitno-obrazovni proces, može uticati na socijalizaciju ličnosti. Naime, zadatak škole nije samo prenošenje znanja, već i formiranje kulturnih i drugih normi ponašanja kod pojedinaca. Preko škole društvo nastoji da razvije one osobine, stavove i shvatanja koja su za društvenu sredinu prihvatljiva i da spriječi nepoželjne osobine i ponašanja. Navedene ciljeve škola treba postići preko usvojenih nastavnih programa i sadržaja, ali i preko niza vannastavnih aktivnosti u 177

V. E. Ferri: Sociologie criminalle, Paris, 1905., s. 199. R. Garofalo: La Criminologie, Paris, 1905., s. 148-152. 179 V. R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 172., M. Milutinović, op. cit. s. 345,346.; M. Bošković, 2006. op. cit. s. 220. 178

99

oblasti sporta, kulture i drugih oblika društvene aktivnosti učenika. Od načina organizovanja školskog života, nastavnog programa i njegovog karaktera, odnosa društva prema školi, autoriteta nastavnog osobolja i njihovog položaja u društvu, materijalne opremljenosti škole i niza drugih faktora, zavisi uspjeh procesa socijalizacije koji se odvija u školi. Ukoliko je vaspitni proces u školi pravilno organizovan, na način da kod učenika razvija pozitivne osobine i stvaralački duh, usvajanje pozitivnih društvenih vrijednosti, smisao za rad i odgovornost za vlastite postupke, tada se škola javlja kao značajan antikriminogeni faktor. Međutim, ukoliko je proces vaspitanja u školi zanemaren, odnosno ako škola nije aktivna u razvijanju pozitivnih osobina učenika ili u suzbijanju negativnih stavova i ponašanja koji mogu postojati kod jednog broja učenika (npr. učenika koji dolaze iz problematičnih društvenih sredina u kojima dominiraju nagativne društvene pojave, kao što su skitničenje, narkomanija, akloholizam i sl.), tada se gubi ovaj antikriminogeni značaj škole. U takvoj situaciji učenici su podložniji djelovanju negativnih društvenih pojava koje ih mogu odvesti na put delinkventnog ponašanja. Veliki značaj u procesu socijalizacije imaju i nastavni programi koji su uglavnom usmjereni prema prosječnim učenicima, tako da izvan pažnje nastavnika ostaju svi oni koji su iznad ili ispod tog prosjeka. Njima se ne poklanja adekvatna pažnja, te se nezadovoljstvo koje osjećaju u školi često pretvara u neprijateljski stav prema njoj. Takvi učenici školu uglavnom doživljavaju kao prinudu i nastoje što prije napustiti školovanje. Kao posljedica takvog stanja javlja se veliko osipanje učenika osnovnog i srednjeg obrazovanja i spuštanje kriterijuma nastavnika pri ocjenjivanju, što u oba slučaja predstavlja preduslov za početne devijacije i kasniju delinkvenciju. S tim u vezi, navode se rezultati istraživanja prema kojima je veliki broj maloljetnih delinkvenata slabo napredovao u školi, a njihov stvarno postignuti stepen školovanja je ispod njihovog kalendarskog doba. Pojava delinkventnog ponašanja dovodi se u vezu sa neadekvatnim izborom škole i ponavljanjem razreda, dok se taj oblik ponašanja gubi kod onih maloljetnika koji su se upisali u željenu školu.180 Iz prethodnog izlaganja se može zaključiti da obrazovanje i škola mogu imati uticaj na proces kriminalizacije ličnosti. Međutim, taj uticaj nema značaj neposrednog kriminogenog faktora, jer dolazi do izražaja uglavnom kod onih kategorija lica koja su izložena djelovanju i drugih negativnih društvenih pojava, kao što su to degradirana porodica, narkomanija, skitničenje, loši materijalni uslovi i sl.

3. Degradirana porodica kao mikrogrupni faktor kriminaliteta Porodica je osnovna društvena institucija u kojoj se odvija proces socijalizacije ličnosti. Preko porodice se na pojedinca prenose osnovne tekovine jednog kulturnog sistema, odnosno preko porodice se ostvaruju društveni uticaji na pojedinca koji se socijalizuje. Prvi socijalni kontakti djece ostvaruju se upravo u porodici i u njoj započinje složen proces socijalnog učenja. Od strukture porodice i dinamike njenog uticaja na proces socijalizacije, u velikoj mjeri zavisi kakva će ličnost biti individua koja se socijalizuje. Stoga se u literaturi ističe da je porodica najznačajniji socijalni faktor u razvoju ličnosti čovjeka.181 Zapravo, porodica je društvena zajednica u kojoj se od samog rođenja odvija život ljudske jedinke, oblikuju se osnovi buduće ličnosti i ostvaruje proces njenog vaspitanja i socijalizacije. Porodica je mjesto prvih socijalnih dodira, izvor prvih pojmova o svijetu, okolini, životu i radu, ona je prva škola moralnih i socijalnih osjećaja. U porodici dijete gradi svoj moralni lik, upoznaje se sa osnovnim socijalnim idealima, stiče ljubav, uviđavnost, predodžbu o vlastitoj vrijednosti i vrijednosti drugih osoba. Stoga je potpuno razumljivo da se u mnogim teorijskim raspravama 180 181

Opširnije v. kod Z. Nikolić, op. cit. s. 188-190. Tako R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 178.; M. Milutinović, op. cit. s. 353.

100

o kriminogenim faktorima veliki značaj daje porodici, njenom uticaju na proces negativne socijalizacije ličnosti, odnosno povezanosti između porodičnih prilika i devijacija u ponašanju djece i omladine.182 S obzirom na činjenicu da u porodici najmlađi članovi dobijaju prve oblike socijalizacije, mnogi autori smatraju da je porodica «kritički faktor» u pogledu prilagođavanja društvenoj sredini. Sam karakter tog prilagođavanja i povezivanja pojedinca sa društvom u velikoj mjeri zavisi od karaktera porodice, od vaspitanja koje se u njoj dobija, kao i od ličnih primjera roditelja koji djeci služe kao obrasci za kasnije ponašanje i zauzimanje stavova prema raznim životnim pitanjima. Ukoliko su odnosi u porodici skladni i normalni, ako nisu prisutne određene negativne društvene pojave, kao što su alkoholizam, narkomanija, kriminalne aktivnosti i sl., ukoliko se dovoljno pažnje posvećuje vaspitanju djeteta, onda postoje svi preduslovi da porodica djeluje kao značajan antikriminogeni faktor.183 Međutim, činjenica je, a o tome govore i brojna istraživanja, da porodica, odnosno pojedina njena obilježja, mogu imati značajan uticaj na kriminalizaciju ličnosti. S tim u vezi, u teoriji se ističe, da prilikom analize kriminogenog značaja pojedinih obilježja porodice, kao što su cjelovitost, socio-ekonomski status, ponašanje članova porodice, odnosi u porodici, kvalitet i stil vaspitnog uticaja, itd., svako obilježje treba posmatrati odvojeno, ne gubeći pri tom iz vida načelo dinamičke koncepcije djelovanja kriminogenih faktora i multifaktorskog pristupa objašnjavanju pojave kriminaliteta. Djelimične veze između pojedinih obilježja porodice i pojave kriminalnog ponašanja, samo su manje ili veće indicije za određene porodične prilike koje u određenoj mjeri povećavaju rizik pojave delinkventnog ponašanja. Ipak one ne daju konačno objašnjenje stvarne prirode tog ponašanja te uvid u djelovanje daljih novih faktora, koje tom prilikom nismo imali u vidu, a koji su mogući prikriveni generatori posmatranih djelimičnih veza. Porodične faktore, za koje se ustanovilo da značajno pridonose riziku delinkventnog ponašanja maloljetnika, treba posmatrati u neraskidivoj vezi sa nizom drugih makro i mikrosocijalnih faktora te sa biopsihičkim karakteristikama članova porodice i samih maloljetnika. Ovakav pristup djelovanju kriminogenih faktora koje nalazimo u porodici, neophodan je zbog postojanja velikog broja pojedinaca koji žive ili su živjela u «kriminogenoj porodici» a nisu postali ni asocijalni, ni delinkventni, kao i zbog onih situacija u kojima se jedan član takve porodice odao kriminalnom ponašanju, a drugi član te iste porodice nije postao kriminalna ličnost.184 Kao što je već rečeno, porodica može imati i negativan uticaj na socijalizaciju ličnosti. To je posebno izraženo u onim porodicama koje su opterećene raznim negativnim društvenim pojavama, kao što su alkoholizam, prostitucija, narkomanija, nasilje u porodici, porodične svađe i nesuglasice, loši materijalni uslovi, i sl. i u kojima postoji veoma nizak nivo moralne svijesti njenih članova, nedostatak ili odsustvo pozitivnih navika ili sklonosti. Ovakve porodice se u literaturi nazivaju «degradirane ili razorene porodice», odnoso deficijentne porodice. Pojedini autori prave razliku između deficijentnih porodica u kvantitavnom smislu i deficijentnih porodica u kvalitativnom smislu. Ove prve podrazumijevaju porodice u kojima nedostaje jedan roditelj, bilo zbog trajne odsutnosti usljed npr. razvoda ili smrti, bilo zbog privremene odsutnosti, npr. zbog izdržavnja kazne zatvora, dugotrajnog liječenja, rada u inostranstvu i sl. Deficijentne porodice u kvalitativnom smislu su one porodice u kojoj postoje oba roditelja ali su one opterećene raznim asocijalnim i antisocijalnim oblicima ponašanja 182

O uticaju porodice na kriminalizaciju ličnosti u literature se govori dugi niz godina. U obrazloženju osnova Zakona o prisilnom uzgoju nedoraslih, koji je za područje Hrvatske stupio na snagu 1902. godine, J. Šilović je naveo: “Ispitujemo li uzroke moralnog zapuštanja zločinca od navade i zločinaca koji su u povratu, te uzroke počinjenja kažnjivih djela od ovih, uvjerit ćemo se da ti uzroci leže u različitim prilikama, a u prvom redu u zanemarenom kućevnom uzgoju, u zlu primjeru u porodici i u rđavu društvu sa kojima ta porodica stoji u saobraćaju”. Navedeno prema M. Singer, op. cit. s. 223. 183 V. M. Milutinović, op. cit. s.353.; R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 178. 184 Uporedi s M. Singer, op. cit. s. 223.

101

njenih članova i stalnim konfliktima među njima.185 One ne mogu ostvariti svoj prvenstveni zadatak, a to je vaspitanje djece, te djeca u takvim porodicama imaju samo negativne uzore ponašanja, usljed čega se kod njih razvijaju negativne društvene sklonosti, lične osobine i shvatanja, koja ih neminovno vode u delinkvenciju. Dakle, degradirane porodice su povezane sa kriminalitetom i to prvenstveno sa pojavom maloljetničke delinkvencije, jer je u njima ugrožena socijalna adaptacija i socijalizacija najmlađih članova društva. Proces socijalne adaptacije najmlađih članova porodice, ugrožen je raznim faktorima, među kojima se pominju odbacivanje djece, tj. pomanjkanje emocionalne topline, porodični konflikti, vaspitno kvarenje, greške u vaspitanju, itd. Odbacivanje djece, shvaćeno kao hladan i odbojan odnos porodice prema djeci ili kao pomanjkanje emocionalne topline prema njima, u kumulaciji sa porodičnim konfliktima, svađalačkim odnosom između roditelja, može imati veliko kriminogeno značenje. Takva djeca najčešće bježe od kuće, odaju se skitnji tražeći toplinu i razumijevanje u drugim društvenim grupama, makar one bile i delinkventne, ili se agresivno ponašaju ispoljavajući na taj način svoju ljutnju i bijes zbog situacije u porodici. Vaspitno kvarenje, kao najteži oblik ugrožavanja socijalne adaptacije mladih ljudi, manifestuje se u navođenju djece na vršenje krivičnih djela, na prosjačenje, prostituciju i sl. i izuzetno je značajan kriminogeni faktor. Značajan kriminogeni faktor mogu biti i greške u vaspitanju, manifestovane kao pretjerana strogost ili kao pretjerana popustljivost u vaspitanju, vaspitna ravnodušnost, favorizovanje jednog djeteta na štetu druge djece i sl. Smatra se da takvi postupci mogu dovesti do poremećaja koji vode mlade ljude u asocijalno ili antisocijalno ponašanje. Pored navedenih faktora, koji prema većini autora imaju jak uticaj na javljanje kriminaliteta, u literaturi se pominje i niz drugih uticaja koji su vezani za porodicu i koji mogu djelovati na delinikventno ponašanje. Kada su u pitanju deficijentne, razbijene porodice, tj. one porodice u kojoj nema jednog roditelja (deficijentna porodica u kvantitativnom smislu) treba reći da su autori dugi niz godina smatrali da je takva porodica nesposobna da ostvaruje i razvija kontrolu i disciplinu kod najmlađih članova, što onda vodi ka vaspitnoj zapuštenosti i delinkventnom ponašanju. Međutim, prema rezultatima istraživanja koje je u novije vrijeme provedeno u Švajcarskoj, a koje je proučavalo uticaj raspada porodice u vrijeme kad dijete nije imalo 12 godina na njegovo kasnije ponašanje, na uzorku od 21.314 švajcarska dječaka do uzrasta od 20 godina, došlo se do slijedećeg zaključka: sama konstatacija kako je porodica razbijena ne mora značiti da će ta okolnost na dalje ponašanje maloljetnika djelovati nepovoljnije automatski, naročito u odnosu na kompletnu porodicu u kojoj postoji stalan porodični sukob. Odlazak jednog roditelja u takvoj situaciji predstavlja olakšanje za one koji su ostali u porodičnoj zajednici. Roditelj (posebno majka) može neutralisati gubitak toplinom i ljubavlju.186 Iako savremeni tempo života dovodi do rušenja tradicionalnog obrasca porodice, do usvajanja novih moralnih stavova i vrijednosnog sistema društva, mišljenja smo da porodica, bez obzira da li se se radi o potpunoj porodici ili o nepotpunoj porodici (kakvih je u savremenom društvu sve više), i dalje zadržava ulogu najznačajnijeg socijalnog faktora u procesu socijalizacije ličnosti. Pri tome je za socijalizaciju ličnosti najvažnija ukupna atmosfera u porodici: ljubav ili mržnja, demokratičnost ili autoritarnost, strogost ili popustljivost. Za djecu iz porodica u kojima su odnosi harmonični i vaspitni uticaji dosljedni, sa većom sigurnošću se može reći da će se formirati kao pozitivne ličnosti, emotivno stabilne i sigurne u sebe, nego za djecu u porodicama u kojima postoje konfliktni i poremećeni odnosi. Međutim, ne može se osporiti stanovište koje je u svojim raspravama o uticaju porodice na proces socijalizacije iznio Dirkem, prema kojem je uzaludno vjerovati da možemo da podižemo djecu onako kako to mi sami želimo, jer u svakom vremenskom trenutku postoji 185

Tako npr. R. Kupčević-Mlađenović, op. cit. s. 179. Haas H.: The impact of different familiy configurations on delinquency, BJC, 2004/4, pp. 520-5532., cit. prema Đ. Ignjatović, op. cit. s. 295,296. 186

102

jedan regulatorni tip od koga ne možemo odstupiti, a i danas je kao i u prošlosti naš pedagoški ideal sve do svojih detalja djelo društva. Društvo je to koje nam odslikava portret čovjeka kakav treba da bude, pa se u tom portretu upravo odražavaju sve posebnosti njegove organizacije.187

4. Socijalno-patološke pojave i kriminalitet 4.1. Narkomanija i kriminalitet Prema definiciji Svjetske zdravstvene organizacije – Komiteta eksperata za droge, narkomanija je stanje periodične ili hronične intoksikacije štetno kako za pojedinca, tako i za društvo, do kojih dolazi ponovljenim uzimanjem neke droge (prirodne ili sintetičke). Njene karakteristike su slijedeće: nesavladiva želja ili potreba da se nastavi sa uzimanjem droge i da se do nje dođe bilo kojim sredstvima, tendencija da se poveća doza; zavisnost u psihičkom ili fizičkom smislu u odnosu na efekte droge.188 Dakle, narkomanija ili zloupotreba opojnih droga je prekomjerno, redovno uzimanje droge usljed čega nastupa zavisnost (psihička, fizička ili obe). Zbog te zavisnosti bolesnik bez droge ne može više živjeti, ima potrebu za povećanjem doze, a djelovanje droge izaziva oštećenje zdravlja i štete za društvo.189 U savremenim uslovima života narkomanija je dostigla takve razmjere da se s razlogom može nazvati epidemijom. To se ogleda u činjenici da je narkomanija prisutna u svim dijelovima svijeta, kako u bogatim tako i u siromašnim državama, i u svim društvenim slojevima.190 Kao socijalnopatološka pojava, narkomanija ima mnogobrojne uzroke i uslove vlastitog nastanka i širenja, ali je ona istovremeno i pojava koja uzrokuje kriminalno ponašanje. O značaju narokomanije kao kriminogenog faktroa najbolje govori podatak da se u kriminološkoj literaturi koristi i poseban pojam za označavanje kriminaliteta povezanog sa drogom, tj. pojam narkomanski kriminalitet,191 pri čemu se ističe da se ovaj oblik kriminaliteta po nekim svojim specifičnostima izdvaja iz konteksta postojećih kriminalnih

187

V. Dirkem,E.: Vaspitanje i sociologija, Beograd, 1981., s. 36 i 83. M. Antonijević: Narkomanije mladih, Beograd, 1971., s. 17. 189 Hudolin, V. : Rječnik ovisnosti, Zagreb, 1987., s. 118. 190 Prema studiji Međunarodnog programa za kontrolu narkotika UN iz 1997. godine, koja je bila posvećena procjeni proizvodnje, prodaje i posljedica uzimanje droge, 2,5% populacije ili oko 140 miliona ljudi u svijetu puši marihuanu, 13 miliona konzumira razne vrste kokaina, 8 miliona koristi heroin, 30 miliona ljudi koristi razne stimulanse na bazi amfetamina. Narkomanijom su najviše pogođene razvijene industrijske zemlje i urbanizovane sredine. Prema statističkim podacima (iz 1998.) u SAD-u se na droge troši blizu 60 milijardi dolara, oko milion ljudi su zavisnici od heriona, dok se broj onih koji su u bilo kakvoj vezi sa drogom kreće oko 40 miliona. Od evropskih zemalja narkomanija je najviše zastupljena u Velikoj Britaniji, Irskoj, Holandiji, Francuskoj, Italiji, Rusiji, Danskoj, Švedskoj i Švajcarskoj. Čak se i u Kini, kao državi sa veoma rigoroznim propisima o narkomaniji, broj narkomana penje na 500.000 ljudi, a prema nezvaničnim podacima taj broj je oko 2 miliona ljudi. I u zemljama bivše Jugoslavije, narkomanija je stalno u porastu i to među adolescentima. Prema jednom istraživanju koje je izvršeno 1998. godine među učenicima na Novom Beogradu, 20% učenika je redovno koristilo drogu a u Novom Sadu 12,6% učenika je redovno koristilo drogu. Podaci za Podgoricu iz 1999. godine pokazuju da je 2,35 djece do 14 godina, 3,2% do 16 godina i 13,3% do 18 godina koristilo narkotike. Ako uzmemo da u ovoj oblasti postoji velika tamna brojka kriminaliteta, onda je logično zaključiti da je broj narkomana u svim državama veći od onog na koji ukazuju statistike. Opširnije v. M. Bošković: Kriminologija s penologijom, deo II, Socijalna patologija, Novi Sad, 2002., s. 247-249. 191 Tako npr. M. Bošković, 2001., op. cit. s. 246. 188

103

pojava, a neka osnovna obilježja upućuju na njegovu slojevitost i diferenciranost, pri čemu se izdvajaju krivična djela koja čine sami ovisnici.192 Kriminalitet povezan sa narkomanijom se u praksi pojavljuje u dva osnovna vida, i to kao kriminalitet koji je povezan sa proizvodnjom, krijumčarenjem i prodajom droge, odnosno sa organizovanim kriminalitetom i kao kriminalitet koji vrše narkomani pod uticajem droge ili da bi do nje došli. Kriminalitet povezan sa proizvodnjom, krijumčarenjem i prodajom droga, prema mnogim autorima, predstavlja tipičan primjer jednog od oblika organizovanog profesionalnog kriminaliteta čiji je osnov droga. Zapravo, u pitanju je oblik međunarodnog organizovanog kriminaliteta, koji u savremeno vrijeme donosi veliki profit njegovim izvršiocima. Prema nekim procjenama s kraja prošlog vijeka, taj profit je iznosio oko 400 milijardi godišnje, odnosno, 600-700 milijardi dolara što je više nego cjelokupni nacionalni dohodak 53 nerazvijene zemlje.193 Kriminalitet narkomana se ispoljava kroz vršenje krivičnih djela kojima se obezbjeđuju sredstva za nabavku droge i kroz vršenje krivičnih djela pod uticajem droge. Smatra se da kriminalitet narkomana započinje obično u drugoj ili trećoj godini narkomanskog staža a uslovljen je različitim faktorima, među kojima se posebno ističu: vrsta droge koja se koristi, stepen stečene zavisnosti, ličnost narkomana i materijalna situacija narkomana. Naime, redovno konzumiranje droge zahtijeva velika finansijska sredstva. Tako npr. za redovnu jednodnevnu upotrebu droge narkomanu je u SAD-u potrebno 30 dolara, što je godišnje 10.000 dolara. U Beogradu se cijena jednog grama čistog kokaina kreće oko 100 eura, heroina oko 50 eura, LSD oko 15 eura itd. Najveći broj narkomana nema i ne može doći do potrebne količine novca legalnim putem. Stoga vrše razna krivična djela kao što su krađe, ucjene, iznude, i sl. Najčešće se sa vršenjem krivičnih djela započinje u porodici, npr. vršenjem iznude prema roditeljima da bi se došlo do novčanih sredstava, krađom roditeljskih stvari, nakita, krzna i sl., a veoma često se takva kriminalna djelatnost proširuje i na prijatelje, poznanike i rodbinu. Nerijetko se dešavaju i provalne krađe u apoteke ili u skladišta farmaceutske robe radi nabavke droge, kao i provale u ljekarske ordinacije radi nabavljanja i falsifikovanja ljekarskih recepata. S obzirom na velike količine novca koje su potrebne za nabavku droge, može se sa sigurnošću reći da je kriminalna aktivnost narkomana izuzetno obimna. Npr. u SAD-u se procjenjuje da ovisnici moraju godišnje, putem krivičnih djela, pribaviti finansijska sredstva u iznosu većem od 8 milijardi dolara za finansiranje svoje ovisnosti (UN dokument E/AC. 57/4, 1972.). Radi nabavke narkotičkih sredstava narkomani često vrše i krivično djelo neovlašćene proizvodnje i prometa opojnih droga, i to tako što proizvode, prerađuju ili prodaju opojne droge. Najveći broj tzv. uličnih preprodavača droge upravo su ovisnici koji na taj nači zarađuju sredstva za kupovinu droge. Krivična djela izvršena pod uticajem droge karakteriše upotreba nasilja, koje je posljedica agresije prouzrokovane različitim narkotičkim sredstvima. S tim u vezi, u literaturi se pravi razlika između pojedinih narkotika i njihovog djelovanja na ponašanje narkomana. Rezultati istraživanja koja su sprovedena u Velikoj Britaniji sedamdesetih godina prošlog vijeka, poklazuju da zloupotreba LSD u krajnjoj liniji vodi samoubistvu ili ubistvu. Na Zapadu su krajem prošlog vijeka zabilježeni slučajevi najtežih oblika krivičnih djela protiv života i tijela koje su počinili korisnici droge PCP (Phencyclidin) koja se inače legalno koristi u veterinarstvu. Pedesetih godina prošlog vijeka, polovica ubistava u Tokiju bilo je direktna posljedica uzmanja amfetamina (psihostimulansa). Prema podacima FBI 1976. godine u 192

Istraživanje provedeno u New Yorku i na Floridi pokazala su da većina ovisnika o herionu na tim područjima dolazi do novca za drogu baveći se preprodajom droge ili vršeći krivična djela krađe ili krivična djela povezana sa prostitucijom. Opšrinije o tome v. kod M. Singer, op. cit. s. 626. 193 Podaci iz studije Međunarodnog programa za kontrolu narkotika UN za 1997. godinu. Cit. prema m. Bošković, 2002., op. cit. s. 271.

104

Vašingtonu od 100 ubistava 96 su izvršili ovisnici o drogama. 194 Navedeni podaci pokazuju da postoji značajna veza između zloupotrebe droga i nasilja, ali se na osnovu njih ne može utvrditi postojanje direktne uzročno-posljedične veze. Dakle, zloupotreba droge u sadejstvu sa drugim objektivnim i subjektivnim faktorima može imati kriminogeno značenje. Međutim, u literaturi se ističe da droga sama po sebi ne izaziva ni jedan oblik kriminalnog ponašanja, ako ga pojedinac nije već nosio u sebi kao predispoziciju koju bi manifestovao i u nekim drugim prilikama pod uticajem nekog drugog provokativnog faktora. Droga zapravo samo oslobađa ono što postoji u psihičkom sklopu ličnosti. Sasvim je sigurno da ličnost koja u sebi ne nosi kriminogene potencijale neće ni pod uticajem droge manifestovati kriminalno ponašanje težeg oblika jer droga u pravilu ne stvara nove karakterne crte ličnosti već samo postojeće aktivira, a prikrivene ili latentne afirmiše.195 Međutim, bez sumnje je i činjenica da zloupotreba droge može odvesti u asocijalno ili delinkventno ponašanje čovjeka koji se prije zloupotrebe droge ponašao u skladu sa društvenim normama. Ovo stoga što narkoman propada moralno, socijalno, materijalno i zdravstveno. Život narkomana orjentisan je na drogu i uživanje u njoj. Redovne porodične, radne i školske obaveze i navike postepeno se gube i ustupaju mjesto sadržajima života iz narkomanskog ambijenta. Narkomani postaju socijalno neprilagođene ličnosti u porodičnim odnosima, radnoj i životnoj sredini, sa stalnom težnjom da se izoluju od tih sredina. Ishod takvog stanja jeste povezanost narkomanije sa raznim oblicima devijantnog poanšanja, kao što je skitničenje, besposličarenje, prostitucija i sl., i najzad sa kriminalitetom.

4.2. Alkoholizam i kriminalitet Prema medicinskoj definiciji alkoholizam je hronična, progresivna bolest (stečena navikom) koju karakteriše želja za pijenjem alkoholnih pića, a u cilju postizanja subjektivnog stanja zadovoljstva.196 Međutim, alkoholizam nije samo bolest ovisnosti, ona je i socijalno patološka pojava koja se negativno odražava na brojne aspekte društvenog života alkoholičara, porodice, radne i životne sredine. To je veliki društveni problem koji je povezan sa mnogim drugim negativnim pojavama u društvu kao što su nezaposlenost, skitnja, napuštanje porodice, vršenje krivičnih djela i sl.197 Prema rezultatima brojnih istraživanja u svijetu i kod nas, veza između alkoholizma i kriminaliteta je dokazana. U nekim slučajevima alkoholizam ima ulogu odlučujećeg faktora u izvršenju krivičnog djela, a u drugim slučajevima on ima karakter kriminogenog uslova ili povoda, odnosno, u vezi sa drugim faktorima daje veći ili manji doprinos nastanku kriminalnog ponašanja. Smatra se da je veza alkoholizma i kriminaliteta najizraženija u nasilničkom kriminalitetu i u seksualnom kriminalitetu.198 S tim u vezi, navode se podaci da je u jednom periodu u Švedskoj 85% ubistava izvršeno pod uticajem alkohola, u SSSR-u 70%, a u Vojvodini čak 90%. U bivšem DDR-u u djelima obične krađe samo je 10% dlinkvenata bilo alkoholisano, dok je u djelima

194

Opširnije o tome v. kod M. Singer, op. cit. s. 636-640. V. M. Singer, op. cit. s. 640. 196 A. Despotović i dr.: Alkoholizam, Niš, 1978., s. 86. 197 O izuzetnom značaju alkoholizma kao negativne društvene pojave, govore i podaci da u 12 zemalja članica EEZ u 1987. godini potrošeno 3,314 miliona litara čistog alkohola na što je potrošeno oko 60 milijardi ekija, što je dvostruko veća suma od ukupnog budžeta EEZ-a. Samo u zadnjih deset godina u tim zemljama umrlo je od ciroze jetre 70.000 ljudi. V. Ignjatović, Đ.: Alkoholizam u EEZ, Forum – čovek i pravo, 1991/5-6, s. 80. 198 U jednom razmatranju veze između alkoholizma i kriminaliteta se navodi: “Izvanredan kriminogeni značaj alkoholizma naročito se odražava na dve kategorije krivičnih djela: na krvne delikte i djela protiv dostojanstva ličnosti i morala. Najveći dio seksualnih delikata posljedica je direktnog ili indirektnog uticaja alkohola. V. Sudsko medicinski značaj alkoholizma, Alkoholizam, br. 2/66. 195

105

razbojništva alkoholisanost prisutna u 83%, u seksualnim deliktima nasilja 75%, a kod tjelesnih povreda 65%.199 Kada se raspravlja o kriminogenom značaju alkoholizma, u literaturi se uglavnom pravi razlika između akutnog i hroničnog alkoholizma. Akutni alkoholizam (tzv. pijanstvo) je neposredni faktor kriminaliteta jer direktno utiče na javljanje nekih krivičnih djela. To su prije svega krivična djela ubistva, tjelesne povrede, učestvovanje u tuči, seksualni delikti. ugrožavanje javnog saobraćaja kao i veliki broj nehatnih delikata. U literaturi se navodi podatak da je u Švedskoj u 70 % slučajeva saobraćajnih delikata utvrđeno pijano stanje vozača, a kod krivičnog djela silovanja u 65% slučajeva utvrđeno je pijanstvo izvršioca.200 Objašnjenje navedne veze između pijanstva i kriminaliteta, vidi se u uticaju koji alkohol ima na ponašanje čovjeka. Naime, pod uticajem alkohola dolazi do određenih promjena u ponašanju čovjeka, slabe moralne i društvene kočnice, smanjuje se mogućnost kontrole nad vlastitim postupcima uz istovremeno jačanje nagona agresivnosti i seksualnog nagona. U takvom psihičkom stanju, ličnost je sklona raznim oblicima nasilničkog ponašanja, a kada su u pitanju saobraćajni delikti, kod vozača se pod uticajem alkohola stvara lažan osjećaj sigurnosti i samopouzdanja dok su mu refleksi, pažnja i druge sposobnosti neophodne za vožnju, upotrebom alkohola smanjene ili čak isključene. Dakle, može se sa sigurnošću reći da akutni alkoholizam bitno utiče ne samo na javljanje kriminaliteta već i na strukturu kriminaliteta. Hronični alkoholizam se najčešće označava kao posredni kriminogeni faktor koji utiče na javljanje kriminaliteta posredno ostvarujuću svoju vezu sa kriminalitetom raznim uticajem ekonomskog, socijalnog, psihološkog, medicinskog i moralnog karaktera. Poznato je da alkoholizam, a naročito hronično pijanstvo, utiče negativno na mentalne sposobnosti, da izaziva otupljenje volje i svijesti, da srozava čovjeka mentalno i prouzrokuje adekvatne bolesti, da ga moralno izopačuje i slabi njegovu rezistentnost prema antisocijalnom i delinkventnom ponašanju. To ga samim tim i društveno degradira. Alkoholičari nisu u stanju zbog pojačane razdražljivosti i odsutnosti ličnih osobina koje ih koče u negativnom ponašanju, pravilno reagovati na vanjske podražaje, pa su stoga spremni upuštati se u delinkventne akcije. Zbog tih i drugih okolnosti koje prate alkoholizam, hronični alkoholičari pokazuju, u manjoj ili većoj mjeri, crte društvene opasnosti, pa stoga često čine krivična djela u stanju alkoholiziranosti i drugim stanjima koja se javljaju kao posljedica alkoholizma. Skloni su izazivanju nereda na svakom mjestu i u svako vrijeme, a naročito u porodici i drugoj najbližoj sredini. Vlastitu porodicu dovode do moralnog i materijalnog pada, često na rub egzistencije, stvarajući tako degradiranu porodicu, u kojoj vlada kriminogena atmosfera i negativni uzori ponašanja koji ostale članove porodice mogu odvesti u različite oblike asocijalnog i delinkventnog ponašanja.201 U literaturi se ističe da je alkoholizam i dopunski kriminogeni faktor koji zajedno sa drugim kriminogenim faktorima uzrokuje kriminalitet. To se objašnjava činjenicom da je alkoholizam uzročnik ili pratilac niza negativnih društvenih pojava, kao što su prostitucija, skitnja, prosjačenje, nezaposlenost i sl. koje same po sebi takođe imaju određeno kriminogeno značanje. Zbog izuzetnog kriminogenog značaja alkoholizma u literaturi se pojavio i poseban pojam, tj. alkoholičarski kriminalitet za označavanje kriminalnih pojava čiji su uzročni faktori pretežno determinisani alkoholizmom ili su izvršeni u stanju alkoholisanosti.

4.3. Prostitucija i kriminalitet

199

Opširnije v. B. Kapamadžija: Forenzička psihijatrija, Novi Sad, 1989. V. M. Singer, op. cit. s. 651. 201 Opširnije v. M. Milutinović, op. cit. s. 374,375. 200

106

Prostitucija je jedan od najstarijih oblika socijalne patologije koji se javlja u svim etapama razvoja društva. Postoji veliki broj definicija prostitucije. Prema francuskoj kriminološkoj literaturi iz četrdesetih godina prošlog vijeka, prostitucija je vršenje nedopuštenih seksualnih odnosa lica ženskog pola na komercijalnoj osnovi, tj. prodavanjem svog tijela pri slučajnim ili uzgrednim susretima s licem s kojim stupa u seksualne odnose, s karakterističnim osjećanjem ravnodušnosti.202 Prema starom rimskom zakonu prostitutkama su smatrane žene koje su se nudile svuda i bez zadovoljstva, a poznati rimski pisac Ulpijan je prostitutku definisao kao «ženu koja javno i za novac ustupa svoje tijelo većem broju muškaraca, ne praveći izbor među njima». Prema savremenim shvatanjima dva su bitna obilježja prostitucije; prvo je stupanje u seksualnu vezu žene sa partnerom bez emocionalnog odnosa i drugi, komercijalna prodaja tijela radi zadovoljavanja seksualne požude partnera.203 Konvencijom o eliminaciji svih oblika seksualne eksploatacije204 prostitucija se definiše kao korištenje ženskog tijela kao robe koja se kupuje, prodaje, mijenja, ne uvijek za novac, a uključuje povremenu prostituciju, uličnu prostituciju, prostituciju sankcionisanu društvenokulturnim praksama, bordele, vojničku prostituciju, razvijenu prostituciju, pornografiju, seksturizam i tržište nevjestama putem pošte. Neovisno od različitog pristupa u definisanju prostitucije, svi autori se slažu u tvrdnji da je prostitucija negativna društvena pojava koja je praćena drugim negativnim društvenim pojavama kao što su alkoholizam, narkomanija, skitničenje, i raznim oblicima delinkventnog ponašanja. U savremenim uslovima života ona doživljava ogromne razmjere u svim državama svijeta, kako onim razvijenim tako i nerazvijenim. Prema podacima Pretkomisije Komiteta za socijalna pitanja OUN u nekim zemljama Zapadne Evrope prostitucijom se bavi na desetine hiljada a u SAD-u i na stotine hiljada žena. Prema nekim procjenama samo u Čikagu ima 100.000 prostitutki, u Bombaju ima oko 5.000 bordela sa oko 100.000 prostitutki, od čega su 20% maloljetnice, u Japanu ima oko 300.000 javnih kuća, itd.205 U literaturi se razlikuju istorijski i savremeni tipovi prostitucije. Pod istorijskim tipovima prostitucije podrazumijevaju se religiozna, ritualna, kompenzaciona, supstituciona i profesionalna prostitucija, dok se pod savremenim tipovima prostitucije podrazumijeva agencijska prostitucija, vikend prostitucija, hotelska prostitucija, djevojka na poziv, «šou grls» prostitucija i tzv. prikrivena prostitucija. Pored toga, postoji podjela na javnu i tajnu prostituciju, žensku i mušku prostituciju, profesionalnu i neorganizovanu, uličnu prostituciju, prostituciju srednjeg i prostituciju visokog ranga, itd. Bez obzira od kojeg kriterija polaze pri vršenju klasifikacije prostitucije i koje vrste prostitucije pominju u svojim radovima, svi autori su jedinstveni u ocjeni da prostitucija, bilo koje vrste, ima značajne veze sa kriminalitetom, te da se treba smatrati značajnim kriminogenim faktorom. Najčešće se uz prostituciju vezuju oblici imovinskog kriminaliteta, kao što su prevare, ucjene, krađe, prikrivanja i sl., kao i različiti oblici kriminaliteta povezanog sa zloupotrebom narkotičkih sredstava. Nerijetko ova krivična djela vrše same prostitutke, a nekada se one nalaze u ulozi podstrekača. Pored toga pojedini elementi prostitucije, kao što su podvođenje ili vršenje obljube sa djetetom, sami po sebi predstavljaju krivična djela. Pored toga, istorija obiluje podacima o prostitutkama koje su vršile krivična djela špijunaže. Međutim, u savremenom društvu prostitucija postaje sastavni dio organizovanog kriminaliteta, odnosno trgovine ženama radi vršenja prostitucije. Trgovina bijelim robljem predstavlja jedan od najrentabilnijih poslova ilegalne trgovine, poslije narkotika i oružja. Smatra se da je komercijalizacija prostitucije dobila takve razmjere da se može svrstati u najozbiljnije područje organizovanog kriminala, prvenstveno stoga što se 202

J. P. Cogniart, La prostitution, Paris, 1939., cit. prema M. Bošković, 2002., s. 278. Opširnije o pojmu prostitucije v. kod M. Bošković, 2002., s. 275-281. 204 Konvencija je usvojena Rezolucijom UN br. 48/104, od 21.decembra 1993. godine 205 Navedeno prema M. Bošković, 2002., op. cit. s. 280. 203

107

kapital od ovog oblika kriminaliteta brzo uvećava, lako «pere», i bez rizika investira u nove «projekte». Prema nekim podacima, ilegalno tržište seksa u Italiji raspolaže sa većim kapitalom od automobilskog giganta iz Torina – Fijata.206 Zabrinjava podatak da se kao žrtve ovog oblika kriminaliteta često javljaju djeca. Prema podacima UNICEF-a iz 1975. godine, u svijetu je više od dva miliona djece žrtva seksualnog iskorištavanja kroz prostituciju.207 Iz prethodno navedenog moglo bi se zaključiti da su prostitucija i kriminalitet u međusobnom odnosu u kojem je teško sa sigurnošću utvrditi šta je čemu uzrok, jer se iz redova prostitutki javljaju kriminalci i obrnuto. Preko prostitucije se podstrekava i prikriva kriminalitet, na prostituciji egzistira čitava skala kriminalaca – podvodači, makroi, svodnici, sredstva od kriminaliteta idu na prostituciju a od prostitucije na druge oblike kriminaliteta itd.208 Dakle, očito je da između prostitucije, kao sociopatološke pojave i kriminaliteta postoji veza u kojoj se prostitucija ponekada javlja kao neposredni kriminogeni faktor, a nekada utiče na pojavu kriminaliteta posredno, preko drugih socijalnopatoloških pojava koje su njen redovan pratilac. Bez obzira o kojoj vrsti uticaja je riječ, kriminogeni značaj prostitucije je nesporan.

206

Prema analizi nadležne agencije Evropske unije iz 1966. godine, mafija je na kriminalnim poslovima u Evropi te godine na bijelom roblju zaradila oko 3,5 milijardi dolara. 207 Taj problem je posebno izražen u u Tajlandu, Hong Kongu, Južnoj Koreji i drugim dalekoistočnim državama. U Tajlandu u javnim kućama djevojčice od 13 godina dnevno opšte sa oko deset klijenata i svakodnevno umiru od iscrpljenosti, droge i bolesti. Opširnije v. M. Bošković, 2002., op. cit. s. 298. 208 Vidi i M. Bošković, 2002., op. cit. s. 296.

108

Peti dio KRIMINALNA FENOMENOLOGIJA

1. Pojavni oblici kriminaliteta Kriminalitet, kao negativna društvena pojava, ima veoma različte forme ispoljavanja, koje se međusobno razlikuju po mnogim kriterijima. Često između različitih pojavnih oblika kriminaliteta, jedina zajednička tačka jeste činjenica da se radi o ponašanju koje je inkriminisano. Takva situacija usložnjava problem utvrđivanja obima, strukture i strukturalnih promjena i dinamike kriminaliteta, kojim se bavi kriminalna fenomenologija. Veliki broj kriminologa, ali i drugih autora, pokušavao je utvrditi zajednička obilježja kriminalnog ispoljavanja, na osnovu čega bi mogli izvršiti klasifikaciju kriminaliteta. Pri tome su polazili od različitih zajedničkih obilježja tako da savremena kriminološka literatura sadrži veći broj klasifikacija ili podjela pojavnih oblika kriminaliteta i njihovih učinilaca. Tako npr. italijanski teoretičar Ponti predlaže nekoliko vrsta klasifikacija, tj. zakonsku, društveno-ambijentalnu, kliničku i psihološko-motivacionu. Zakonska klasifikacija polazi od krivičnog zakona i njime izvršene podjele krivičnih djela i učinilaca. Na osnovu ove klasifikacije krivična djela se dijele prema primarnom objektu zaštite, npr. krivična djela protiv života tijela, krivična djela protiv polnog integriteta i sl., a učinioci krivičnih djela mogu se podijeliti na punoljetne i maloljetne izvršioce, odnosno uračunljive, neuračunljive ili bitno smanjeno uračunljive. Društveno-ambijentalna podjela pojavnih oblika krivičnih djela polazi od pretpostavke da sredina u kojoj se djelo vrši bitno utiče na karakteristike djela i učinioca. U okviru ove podjele Ponti pravi razliku između krivičnih djela u zavisnosti od tipa potkulture u kojoj se djelo vrši, privrednog ambijenta, političkog okruženja i porodične sredine. Klinička klasifikacija se zasniva na kriterijumu normalnosti ili nenormalnosti prestupnika u sudsko-medicinskom, psihološkom i socijalnom smislu. I najzad, psihološkomotivaciona klasifikacija polazi od osnovnog motiva koji utiče na vršenje zločina, i u tom smislu posebno ističe motiv koristoljublja, seksualno zadovoljstvo, agresivnost, strast, ideologiju, igru, zabavu i mržnju.209 Posebno se naglašava značaj mržnje kao izuzetno snažnog motiva ljudskog djelovanja koji često može biti osnovna pokretačka snaga u vršenju krivičnih djela. Devedestih godina prošlog vijeka raste broj krivičnih djela motivisanih mržnjom prema pripadnicima pojedinih kultura ili potkultura što je dovelo do uspostavljanja i posebne evidencije ove vrste krivičnih djela u nekim državama SAD-a i Velikoj Britaniji.210 Često se kao polazni kriterijum u klasifikaciji krivičnih djela uzima težina i stepen društvene opasnosti, te se krivična djela dijele na teška i laka krivična djela. Polazeći od težine djela, koja se izražava kroz visinu propisane kazne, teškim krivičnim djelima se smatraju ubistva, silovanja, razbojništva itd., a lakšim djelima se smatraju sitno djelo krađe, uvreda, kleveta, lake tjelesne povrede i sl. U istom kontekstu se vrši podjela na lakše i teže zločince. U literaturi se susreće i podjela na klasične oblike kriminaliteta i novije oblike kriminaliteta. Pri 209

Opširnije o tome v. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 259-261. Potkomitet za kriminaliteta Predstavničkog doma SAD 1980. godine, navodi da su amerikanci afričkog porijekla, ali i druge rasne i etničke manjine, žrtve najrazličitijih napada od strane pojedinaca i grupa, naročito pripadnika Ku Klux Klan-a, od kojih su neki bili u vidu linča, a drugi u vidu monstrouznih ubistava. Navode si napadi pripadnika Skinhedsa, čija ideologija se zasniva na rasizmu, homofobiji i antisemitizmu, prema pripadnicima rasnih i etničkih manjina i seksualno aberantnim osobama. V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 262. 210

109

tome se pod klasičnim oblicima uglavnom podrazumijevaju ona krivična djela koja se javljaju gotovo u svim društvenim sistemima i u svim vremenima, npr. ubistva, krađe, silovanja itd. Novim oblicima kriminaliteta smatraju se ona krivična djela koja nastaju u određenom stepenu razvoja društvene zajednice, kao što su npr. kompjuterski kriminalitet, kriminalitet bijelog okovratnika i sl. Pojedini autori prave razliku između oblika opšteg i oblika posebnog kriminaliteta. Pod oblicima opšteg kriminaliteta podrazujevaju sve oblika kriminaliteta koji se ispoljavaju u svim društvenim zajednicama modernog svijeta i koji imaju karakter opštosti, u odnosu na vrednosne norme savremenih društvenih zajednica. Oblici posebnog kriminaliteta izdvajaju se zbog karakterističnih specifičnih faktora koji na to ponašanje utiču, što sa svoje strane uslovljava i poseban tretman u krivičnoprocesnom i penološkom domenu (npr. seksualni prestupnici, narkomanski, alkoholičarski i vojni kriminalitet).211 Milutinović npr. dijeli pojavne oblike kriminaliteta na privredni kriminalitet, politički kriminalitet, saobraćajnu delinkvenciju, recidivizam, profesionalni kriminalitet i maloljetničku delinkvenciju.212 Bošković vrši podjelu kriminaliteta na delikte nasilja, imovinske delikte, privredni kriminalitet, organizovani kriminalitet, kompjuterski kriminalitet, saobraćajnu delinkvenciju, seksualnu delinkvenciju, politički kriminalitet, ekološku delinkvenciju, maloljetničku delinkvenciju i recidivizam,213 a Ignjatović kao osnovne tipove kriminaliteta navodi nasilnički kriminalitet, imovinski kriminalitet, politički kriminalitet i saobraćajni kriminalitet.214 Na osnovu prethodnog izlaganja moglo bu se reći da ima onoliko klasifikacija pojavnih oblika kriminaliteta koliko ima autora koji se bave ovom problematikom. Uglavnom se klasifikacija vrši u zavisnosti od potreba i metoda rada svakog autora, ali ono što je zajedničko većini autora sa prostora bivše Jugoslavije, jeste izdvajanje pojedinih oblika kriminaliteta kao osnovnih tipova kriminaliteta, kao što je to npr. nasilnički kriminalitet, imovinski kriminalitet, saobraćajni kriminalitet, maloljetnička delinkvencija i recidivizam. 2. Nasilnički kriminalitet Nasilnički kriminalitet se u kriminološkoj literaturi najčešće definiše kao kriminalitet koji obuhvata krivična djela sa elementima nasilja, tj. krivična djela kod kojih se radi postizanja određenog cilja koristi napad na žrtvu ili se njime prijeti.215 Sva nasilnička ponašanja imaju jedinstveno, opšte obilježje, koje ih međusobno povezuje: u svim nasilničkim ponašanjima posljedica je oštećenje žrtve kojoj se fizičkom silom nanosi fizički i/ili psihički bol, manjeg ili većeg intenziteta, što može dovesti do uništenja života žrtve. U krivičnim djelima kojima je imanentno nasilničko ponašanje, nasilnička suština proizilazi iz konstrukcije bića krivičnog djela u kojoj sila ili ozbiljna prijetnja, vrijeđanje ili zlostavljanje i tuča ili drsko i bezobzirno ponašanje čine bitno obilježje tog krivičnog djela. Dakle, u sferi pojma nasilničkog ponašanja nalaze se delikti nasilja vrlo različite prirode i intenziteta, od realne uvrede do ubistva, od zlostave do teških akata terora. Najčešće i najtipičnije zakonske oznake za nasilnička ponašanja su: nasilje, sila, prijetnja i zlostavljanje.216 Statistička evidencija kriminaliteta, poslednjih nekoliko decenija, u velikom broju država pokazuje značajan porast ovih krivičnih djela, što navodi pojedine autore na zaključak da je civilizacija uz sve napretke učinila da nasilje sve više postaje društvena 211

V. Z. Nikolić, op. cit. s. 245-271. V. Milutinović, op. cit. s. 203. 213 M. Bošković, 2002., op. cit. s. 96. 214 V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 263-288. 215 Uporedi Đ. Ignjatović, op. cit. s. 263. 216 V. Žaja, B.: Uticaj nekih demografskih i socioloških karakteristika izvršilaca delikata nasilja na njihovo ponašanje u toku penalnog tretmana, Beograd, Zagreb, 1984., s. 13. 212

110

svakodnevnica.217 Tako npr. na području SAD-a, prema statističkim podacima, ukupan broj poznatih delikata je u periodu od 1960. do 1988. godine porastao 171%, broj delikata nasilja 271% a razbojništva 288%. Kretanje stope kriminaliteta kod ovog oblika kriminaliteta različito je u različitim društvenim sredinama. Kaiser navodi da je u 1988. godini u SR Njemačkoj na 100.000 stanovnika bilo 35,3 krivičnih djela sa elementima nasilja, u SAD-u ta je stopa iznosila 191,3, dakle, oko šest puta više.218 Prema podacima UN iz 1980. godine, postoje izvjesne razlike u stopi nekih delikata nasilja obuhvaćenih policijskim statistikama između zemalja u razvoju i visokorazvijenih zemalja. Kod zemalja u razvoju, stopa ubistava je iznosila 5,1, tjelesnih povreda 253,1, razbojništva 58,8, seksualnih delikata 24,3, dok je u visokorazvijenim zemljama stopa ubistava iznosila 2,7, tjelesnih povreda 115,3, razbojništva 33,3 i seksualnih delikata 24.219 S obzirom na zabilježenu tendenciju porasta nasilničkog kriminaliteta u svim društvenim sredinama, kao i na specifične načine izvršenja koji ukazuju na pojačanu društvenu opasnost nasilničkih delikata, postoji nesumnjiva potreba da se u kriminološkim istraživanjima, a i u oblasti kriminalne politike, ovi delikti posebno ispituju. Centralno pitanje vezano za ovaj oblik kriminaliteta, jeste pitanje, šta su uzroci ili korijeni nasilja, odnosno tj. zašto se čovjek nasilnički ponaša? Prema izvještaju Evropskog savjeta o nasilju i kriminalitetu, postoje tri etiološka faktora nasilja i to u kulturnom pogledu: nasilje kao imitirano ponašanje; nasilje kao ponašanje koje određuje vrijednosni okvir grupe i nasilničko ponašanje kao odgovor na ugnjetačko društvo. Inače, ovaj izvještaj pravi razliku između dvije vrste nasilja, tj. impulsivnog i instrumentalnog.220 U literaturi se navodi nekoliko različitih pristupa objašnjenju etiologije nasilja, kao što su biološki i psihološki, instinktivistički i subkulturni. Biološki i psihološki pristup je nastojao da čovjekovu agresivnost poveže sa faktorima kao što su struktura mozga, genetske deformacije, niska inteligencija i sl. Instinktivistički pristup221 polazi od teze da ponašanjem čovjeka, pa i agresivnim, upravljaju nagoni, i najzad, subkulturalni pristup koji ističe da se značaj socijalnih faktora čovjekove agresivnosti ne može zanemariti. Uzroci nasilja nisu jednaki u svakom konkretnom slučaju tako da izučavanje nasilja, kao pojave koja ima biološku, sociološku i psihološku dimenziju, zahtijeva interdisciplinarni i multikauzalni pristup. Kao što smo rekli, u literaturi postoji veliki broj različitih teorijskih objašnjenja navedenog problema, koja nećemo ovom prilikom obrađivati, jer nisu predmet našeg interesovanja. 2.1. Oblici nasilničkog kriminaliteta Kao tipična nasilnička krivična djela, ili djela nasilničkog kriminaliteta u literaturi se navode ubistvo, tjelesne povrede, silovanje, razbojništvo i razbojnička krađa. Pojedini autori ove oblike kriminaliteta nazivaju i djelima tradicionalnog nasilničkog kriminaliteta, za razliku

217

V. M. Bošković, 2002., op. cit. s. 96. S tim u vezi Ministarstvo za pravosuđe je 1981. godine izjavilo da su SAD od 1960. godine zahvaćene “talasom zločina epskih razmjera”, a director FBI, William Sessions je izjavio kako će FBI istragu nasilničkih zločina smatrati nacionalnim prioritetom zajedno sa kontrašpijunažom, terorizmom, drogama, organizovanim zločinom i kriminalitetom bijelog okovratnika. V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 263. 219 Podaci navedeni prema M. Singer, op. cit. s. 374. 220 V. Singer, op. cit. s. 368. 221 Conrad Lorenz je u svojim radovima upozoravo na važnost agresivnog ponašanja u životinja i u istoriji čovječanstva. Prema njemu agresivnost proizlazi iz instinkta. U uvodu svoje knjige Agresija, istorija prirode zla (1971.) piše: Agresivnost: instinkt borbe životinje i čovjeka, usmjeren protiv bića iste vrste. Za njega je agresija spontana, urođena, i ona je izvor energije koji potpomaže održavanje vrste. I čovjek i životinja posjeduju iste agresivne instinkte s tim što čovjek ne posjeduje končnice koje bi spriječilo fatalno nasilje prema pripadnicima iste vrste. V. Singer, op. cit. s. 368, Ignjatović, op. sit. s. 263. 218

111

od novijih oblika nasilničkog kriminaliteta pod kojim podrazumijevaju nasilje u porodici i nasilje nad djecom.222 2.1.1.Tradicionalni oblici Ubistvo223, kao tipično djelo nasilničkog kriminaliteta u kojem ljudska destruktivnost najviše dolazi do izražaja, oduvijek je privlačilo pažnju kriminologa. Pitanja kao što su etiologija ovog krivičnog djela, tipologija izvršilaca i viktimološka dimenzija ubistva, česte su teme naučnih rasprava koje su vođene sa ciljem otkrivanja i uspostavljanja određenih zakonomjernosti ove negativne društvene pojave. Rezultati provedenih istraživanja upućuju na zaključak da uzroke ubistva treba tražiti u okviru osnovnih uzroka nasilničkog kriminaliteta, s tim što posebnu pažnju treba posvetiti psihološkim i psihopatološkim faktorima i okolnostima socijalne sredine. Motivi ubistva se najčešće manifestuju kao koristoljublje, osveta, prikrivanje drugog krivičnog djela, ali ne treba zaboraviti ni motiv mržnje koji je sve prisutniji kod ovih krivičnih djela. Prema nekim autorima, nasilnički kriminalitet motivisan mržnjom se razlikuje od drugih oblika ovog kriminaliteta po težini svojih posljedica, brutalnosti i odsustvu sažaljenja prema žrtvi i po tome što se vrši prema žrtvama koje su uglavnom nepoznate a nasilje vrše grupe prestupnika.224 Kada je u pitanju tipologija izvršilaca ubistva, najznačajnije pitanje jeste zapravo pitanje može li se i na osnovu kojih kriterija napraviti tipologija ubica, koja bi bila primjenjiva u većini slučajeva. Stvaranjem takve tipologije ubica bilo bi olakšano otkrivanje učinilaca pojedinih krivičnih djela. U literaturi postoji veliki broj tipologija ubica, koje polaze od bioloških, psiholoških ili socioloških kriterija. Prema nekim autorima postoje četiri glavna tipa ubica: 1.subkulturalni ubica, koji prihvaća nasilje kao način rješavanja konflikata; 2. antisocijalni ubica sa predumišljajem, za kojeg je činjenje ubistva dio životnog stila; 3. jednokratni ubica, koji učini ubistvo samo jedanput, a prije toga je živio uobičajen život i 4. duševno bolesni ili duševno poremećeni ubica.225 Kao posebno interesantan tip ubice u literaturi se spominje serijski ubica – homicidoman. Prema jednoj od definicija FBI-a serijska ubistva su ubistva koja podrazumijevaju četiri ili više žrtava, izvršena od strane depresivnih i paranoidnih osoba, koji vide sebe kao misionare ili heroje, bijesno kažnjavajući svijet kojeg se boje ili ga mrze. Serijski ubica je dakle lice koje je izvršilo minimalno 3-4 ubistava sa izvjesnim vremenskim pauzama između krivičnih djela, prema nepoznatim žrtvama, iz psiholoških a ne materijalnih motiva, primjenom sadističkog iživljanja na žrtvi, pri čemu žrtva, koja uglavnom potiče iz ranjivih i rizičnih grupa, za ubicu ima simbolički značaj – motiv.226 Silovanje227, kao tradicionalan oblik nasilničkog kriminaliteta, oduvijek je izazivalo pažnju kriminologa, i to prvenstveno zbog specifičnosti samog krivičnog djela koje često pored primarne izaziva i sekundarnu viktimizaciju žrtve. Posebno je interesantno pitanje međusobnog odnosa učinioca i žrtve djela, zatim pitanje doprinosa žrtve krivičnom djelu a ništa manje nije značajno ni pitanje društvene stigmatizacije ne samo učinioca već i žrtve ovog krivičnog djela. U poslednje vrijeme pažnju kriminologa zaokuplja činjenica da se na našim prostorima dešavaju slučajevi silovanja u kojima postoji velika razlika između životne 222

V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 264 U Republici Srpskoj je u toku 2006. godine prijavljeno 1066 krivičnih djela protiv života i tijela, što je za 15% više u odnosu na 2005. godinu. Broj ubistava veći je za 21% nego u 2005. godini. 224 Levin i McDevitt iznijeli su ovaj stav u knjizi Zločini mržnje – plima netrpeljivosti i krvoprolića (1993.), v. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 262. 223

225

V. Petrović,B., Meško, G., op. cit. s. 170. Opširnije v. M. Bošković (2002.), op. cit. s. 104-106. 227 U toku 2006. godine u Republici Srpskoj je registrovano 69 krivičnih djela protiv polnog integriteta, od čega 21 krivično djelo silovanja (7 krivičnih djela više nego u 2005. godini). 226

112

dobi učinioca i pasivnog subjekta (sudska praksa bilježi slučajeve u kojima pasivni subjekt ima preko 60 ili 70 godina, a izvršilac je lice oko 25 godina života). Time se otvara pitanje etiologije ovog oblika nasilničkog kriminaliteta, ali i psihičkih karakteristika ličnosti učinioca krivičnog djela. Poseban problem jeste i lažno prijavljivanje, odnos organa socijalne kontrole prema žrtvi i učiniocu krivičnog djela, kaznena politika sudova itd. 2.1.2.Noviji oblici nasilničkog kriminaliteta a) Nasilje u porodici Pod novijim oblicima nasilničkog kriminaliteta u literaturi se uglavnom navode nasilje u porodici i nasilje nad djecom. Nasilje u porodici, kao specifičan oblik manifestacije moći i izraz neravnopravnosti polova, prisutno je u svim etapama razvoja ljudske civilizacije. Uglavnom je tretirano kao privatna stvar svake porodice u koju država ne treba da se miješa. Međutim, u drugoj polovini prošlog vijeka, većina modernih država prihvata stanovište prema kojem brak i porodični odnosi, iako spadaju u intimnu sferu svakog čovjeka, ne mogu predstavljati institucije kojima će se, na temelju tradicije i patrijarhalnog vaspitanja, na izvjestan način opravdavati nasilje.228 Stoga danas većina savremenih pravnih sistema sadrži određene mjere državnopravne reakcije na različite oblike porodičnog nasilja. Osnovni cilj svih takvih mjera jeste obezbjeđenje što efikasnije zaštite žrtava porodičnog nasilja. Sam pristup rješavanju ovog problema je različit. Neke države npr. ograničavaju svoju reakciju samo na okvire građanskog prava tako što predviđaju zaštitne mjere u slučajevima porodičnog nasilja (Finska, Španija) ili posebnu zaštitu djece kada su ona ugrožena (Novi Zeland). Druge su proširile mogućnost izricanja zaštitnih mjera i policijska ovlašćenja (Austrija, Irska) ili porodično nasilje regulišu u okviru građanskog i krivičnog prava (Kipar, Meksimo, Velika Britanija, neke države SAD). Pojedine države su uvele nova krivična djela ili promijenile status koji nasilje u porodici ima (Belgija, Francuska, Španija, Švedska) dok su druge inkriminisale nasilje u porodici kao posebno krivično djelo, bilo u postojećim krivičnim zakonima, bilo u posebnim zakonskim aktima. Pored toga, postoje razlike i u pogledu lica kojima se pruža zaštita od ovog oblika nasilja. Pojedini pravni sistemi se ograničavaju samo na supružnike odnosno na trenutne (heteroseksualne) partnere, dok drugi pružaju pravnu zaštitu i bivšim (heteroseksualnim i homoseksualnim) partnerima kao i drugim ugroženim članovima porodice. Dakle, konkretni oblici pravne zaštite od nasilja u porodici su različiti i uglavnom se svode na; a) inkriminisanje i sankcionisanje nasilja u porodici kroz krivično ili/i prekršajno zakonodavstvo i b) predviđanje mogućnosti izricanja zaštitnih mjera u jednom ili više postupaka (upravnom, građanskom i/ili krivičnom) s ciljem da se žrtvi pruži neophodna zaštita. Nasilje u porodici u poslednje vrijeme zaokuplja pažnju mnogih vladinih i nevladinih organizacija, boraca za ljudska prava, zakonodavnih organa, socijalnih službi i sl. što ukazuje na činjenicu da se radi o takvom obliku kriminaliteta koji je izuzetno složen i uslovljen mnogobrojnim faktorima. Ono je predmet i mnogih konferencija na nacionalnom i međunarodnom nivou na kojima su usvojeni značajni međunarodni dokumenti. Najznačajniji 228

Pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života proklamovano je članom 8. Evropske konvencije o ljudskim pravima u kojem se kaže:»Svako ima pravo na poštovanje svoga privatnog obiteljskog života, doma i dopisivanja». Međutim, iako se privatna sfera i porodični život moraju poštovati od strane države, u skladu sa navedenim članom, pravo na privatnost kuće mora da prestane onda kada je neophodna državna intervencija u cilju zaštite bezbjednosti pojedinaca u privatnom domenu. Ovo proizilazi i iz st. 2. ovog koji predviđa da se «javna vlast neće miješati u ostvarivanje tog prava, osim u skladu sa zakonom i ako je u demokratskom društvu nužno radi interesa državne sigurnosti, javnog reda i mira, ili privredne dobrobiti zemlje, te radi sprečavanja nereda ili zločina, radi zaštite zdravlja ili morala ili radi zaštite prava i sloboda drugih».

113

među njima su Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena (poznata kao CEDAW) usvojena 1979. godine i Deklaracija o eliminaciji nasilja nad ženama iz 1993. godine. Deklaracija definiše nasilje kao bilo kakav akt nasilja koji se temelji na rodu, a koji kao posljedicu ima, ili je vjerovatno da će imati, fizičku, seksualnu ili psihološku štetu ili patnju u žena, uključujući prijetnje takvim radnjama, prisilu ili samovoljno lišavanje slobode, bilo u javnom ii privatnom životu. Na VIII Kongresu UN za prevenciju zločina i postupanje sa prestupnicima, Havana, 1990. godine, usvojena je posebna Rezolucija o nasilju u porodici u kojoj se ističe značaj problema i ukazuje na puteve za njegovo prevazilaženje. Kao što je već rečeno, nasilje u porodici se javlja i postoji u svim državama, nezavisno od stepena njihovog društvenoekonomskog napretka. Način državne reakcije prema ovoj društveno neprihvatljivoj pojavi, različit je i uslovljen je mnogobrojnim faktorima. Jedan od značajnijih faktora koji utiče na izbor oblika i načina državne reakcije, pored kulture i tradicije, jeste i specifičnost ovog oblika nasilja koja proizilazi iz posebnog odnosa između žrtve i nasilnika. Naime, za razliku od nasilja koje se dešava između lica koja nisu u bliskom odnosu, koja se često individualno i ne poznaju, kod ovog oblika nasilja imamo lica koja su najčešće bila ili su još uvijek u bliskom emotivnom odnosu. Ustaljeno stanovište da je porodica privatna stvar svakog pojedinca te da se problemi koji nastaju u njoj trebaju i rješavati u njenom okviru, dovodi do odbijanja žrtve da svjedoči protiv nasilnika, čime se onemogućava ili otežava uspješno vođenje postupka. Situaciju dalje komplikuje finansijska i materijalna briga za djecu, osjećaj srama i poniženosti, a često i straha kod same žrtve, finansijska nesamostalnost žrtve, strah od reakcije javnosti i sl. Ovo i mnoge druge okolnosti koje prate nasilje u porodici, prisutne su ne samo u našoj državi već i u svim drugim državama. Nasilje u porodici može se manifestovati u različitim oblicima, i to kao fizičko, psihičko, emocionalno, duhovno ili ekonomsko nasilje. Najčešće se radi o upotrebi fizičke sile koja se manifestuje kao udaranje, guranje, šamaranje, čupanje za kosu, nanošenje tjelesnih povreda koje se mogu okarakteristi kao lake tjelesne povrede, i sl. Pod psihičkim nasiljem se mogu podrazumijevati razni oblici psihičkog maltretiranja, odnosno verbalno zlostavljanje, prijetnja upotrebe sile, nametanje određenih pravila ponašanja, izolacija i kontrola žrtve, ismijavanje u okviru porodice ili na javnim mjestima, dugotrajno vrijeđanje na ličnoj osnovi, izazivanje trajnijeg i dužeg osjećaja lične nesigurnosti, omalovažavanje, ruganje, itd. Specifičan oblik nasilja u porodici jeste emocionalno nasilje koje se izražava kao dugotrajno i kontinuirano neiskazivanje ljubavi ili pažnje, kao odbacivanje, odnosno zanemarivanje emotivnih potreba člana porodice ili porodične zajednice. Ovaj oblik nasilja je posebno značajan kada se kao žrtve nasilje javljaju djeca. Ekonomsko nasilje se može manifestovati kao oduzimanje materijalnih sredstava, uslovljavanje novčanih davanja, onemogućavanje pristupa zajedničkim izvorima prihoda, itd., a duhovno nasilje kao sistematsko ismijavanje ili uništavanje religijskih ili kulturnih uvjerenja kojim se ugrožava spokojstvo člana porodice ili porodične zajednice. Međutim, činjenica je da se nasilje u porodici nikad ne manifestuje samo kao jedan od navedenih oblika nasilja već se oni najčešće međusobno isprepliću i nadopunjavaju. Prema podacima svjetske zdravstvene organizacije iz 2002. godine, različite studije pokazuju da je u prosjeku između 10 i 50% žena doživjelo neki oblik fizičkog nasilja od partnera, da je između 12 i 25% žena podvrgnuto pokušaju ili samom prisilnom seksualnom odnosu, od svojih bivših ili sadašnjih partnera, te da rasprostranjenost prisilne prostitucije i trgovine ženama iz godine u godinu raste (procjenjuje se da četiri miliona žena godišnje postane žrtva trgovine ljudima). Nasilje u porodici se najčešće manifestuje kao nasilje među bračnim ili vanbračnim partnerima, ali nisu rijetki ni slučajevi nasilja između roditelja i djece, tzv. međugeneracijsko nasilje u porodici. Prema nekim podacima u 40 % slučajeva izvršilac je bračni partner, u 19%

114

bivši bračni partner, 1% dijete ili roditelji, u 2% slučajeva brat ili sestra, u 3% ostali rođaci, u 10% slučajeva momak ili bivši momak, u 9% slučajeva prijatelj, i u 16% ostale osobe, koje nisu rođaci.229 Zbog specifičnog odnosa između učinioca i pasivnog subjekta, kao i specifičnih uslova odvijanja kriminalnog akta, tamna brojka ovog oblika kriminaliteta je izuzetno velika. Razlog neprijavljivanja takvih djela može biti različit, a najčešće se manifestuje kao strah od osvete, osjećaj sramote i vlastite poniženosti, strah za svoj ili dječiji život, finansijska ovisnost o nasilniku, patrijarhalno vaspitanje i tradicionalne forme ponašanja, i sl. Prema podacima Biroa za pravosudnu statistiku u SAD-u godišnje se regristruje oko 3,8 miliona slučajeva porodičnog nasilja, a autori koji su se bavili istraživanjem porodičnog nasilja tvrde da je ovaj broj mnogo veći. 230 Statistike ukazuju na činjenicu da se kao žrtve porodičnog nasilja javljaju uglavnom žene, dok su muškarci žrtve u 8% slučajeva.231 Na području Republike Srpske zabilježen je stalni porast broja prijavljenih krivičnih djela nasilja u porodici ili porodičnoj zajednici. Tako su npr. u 2004. godini evidentirana 344 krivična djela, u 2005. godini 436, a u 2006. godini 482 krivična djela. Počinioci ovih krivičnih djela uglavnom su lica sklona nasilničkom ponašanju, najčešće muškarci uzrasta od 20 do 60 godina (nasilje su u 97,4 % slučajeva počinili muškarci). Nasilničkom ponašanju su posebno skloni muževi i vanbračni partneri (u 80% slučajeva žene su bile žrtve nasilja svojih sadašnjih ili bivših muževa), očevi, sinovi, najčešće nezaposleni i bez stalnih izvora prihoda. Pasivni subjekat je u 80% slučajeva žena (supruga), zatim djeca, a potom i roditelji jednog od supružnika ili pak roditelji koji su bili žrtve nasilja svoje djece.

b) Nasilje nad djecom U kriminološkoj literaturi se navode različiti oblici zloupotrebe djece, kao što su: zloupotreba u oblasti prostitucije i kriminalnih aktivnosti, zloupotreba djece u radnom procesu, u oružanim sukobima i političkim krizama, zloupotrebe od strane institucija i zloupotreba djece u porodici. Zloupotreba djece u porodici može biti fizička, psihička, seksualna zloupotreba i zanemarivanje. Posebno težak oblik nasilničkog kriminaliteta predstavlja nasilje nad djecom. Razlog tome jeste činjenica da razni oblici nasilničkog ponašanja prema djeci, bilo da se radi o psihičkim ili fizičkim oblicima nasilja, imaju veliki uticaj na kasniji psihički razvoj ličnosti i proces njegove socijalizacije. Istraživanja pokazuju da takva djeca kasnije postaju agresivna prema svojoj okolini, kako prema svojim vršnjacima tako i prema odraslim licima. Prema nekim podacima mnoga djeca koja su izvršila seksualno nasilje prema drugom djetetu ranije su bila žrtve seksualne zloupotrebe. Autori, međutim, naglašavaju da iz ovog podatka ne treba izvući zaključak da djeca – žrtve nasilničkog ponašanja nužno postaju izvršioci istovrsnih djela prema drugim licima.232 Podaci iz SAD između 1985. i 1986. godine govore da je uhapšeno preko 1400 maloljetnih ubica od kojih su mnogi to postali braneći se od nasilja. Preko 90% izvršilaca krvih delikata, ubilo je svoje roditelje (najčešće oca) zbog fizičkog, mentalnog ili seksualnog nasilja. Prema nekim proračunima, od sto do pet stotina hiljada američke djece jesu žrtve seksualnog nasilja, a u Njemačkoj policija godišnje registruje oko dvadeset hiljada slučajeva seksualnog nasilja nad djecom.233 229

Masters, R., Roberson, C.: Inside Criminology, Prentice Hall, Engelwood Cliffs, s. 382. V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 266. 231 Opširnije o tome vidi kod Lukić,M., Jovanović, S.: Drugo je porodica: nasilje u porodici – nasilje u prisustvu vlasti, Beograd, 2001., s. 121. 232 v. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 268. 233 V. M. Milosavljević: Seksualno zlostavljanje djece, Sarajevo, 1999., s. 8. 230

115

Nasilje nad djecom se najčešće vrši u okviru porodice, tako da je i tamna brojka kriminaliteta ovdje izuzetno velika. Djeca, žrtve pojedinih oblika nasilničkog kriminaliteta ne prijavljuju izvršioce prvo zbog straha a onda i zbog uvjerenja da im ionako niko neće vjerovati. Statistički podaci kojima raspolažu neke savremene države upozoravaju na veliki porast nasilničkog kriminaliteta prema djeci, pogotovo kada je u pitanju seksualna zloupotreba djece. Prema procjenama Nacionalnog centra za zloupotrebu djece oko milion djece u Americi godišnje su žrtve: oko 200.000 se fizički zlostavlja, 100.000 je seksualno zloupotrebljeno a ostala su zapuštena.234 Specifičnost ovog oblika nasilničkog kriminaliteta jeste i činjenica da su izvršioci krivičnih djela na štetu djece u najvećem broju slučajeva njihovi roditelji. Dakle, upravo oni koji bi trebali da obezbjeđuju nesmetan i normalan rast i razvoj djece i zaštitu istih od svih oblika ugrožavanja i povrede. Otkrivanje fizičkog zlostavljanja djece, zbog tragova koji ostaju na tijelu djeteta, lakše je od otkrivanja seksualnih zloupotreba djece, kod kojih često nema vidljivih vanjskih tragova. Seksualna zloupotreba djece može da obuhvati incestuozne i neincestuozne odnose, dakle, odnose između najbližih krvnih srodnika ali i odnose između odraslih osoba i djece koji nisu u krvnom srodstvu235. Smatra se da je najtraumatičnije iskustvo koje dijete može da doživi, seksualna zloupotreba incestnog tipa. Ova vrsta seksualne zloupotrebe djece javlja se kao rezultat neravnoteže društvene moći između učinilaca i žrtava. To je takav oblik nasilja u kojem nije neophodna upotreba sile, jer se žrtva koristi i tretira na način na koji ona to ne želi ili koji nije odgovarajući, od strane osobe od koje žrtva očekuje drugačiji odnos i prema kojoj u pravilu ima odnos povjerenja. Mnogi izvršioci priznaju da su mogli seksualno zloupotrebljavati svoju djecu samo zato što su mogli da ih navedu na pokornost i ćutanje, primjenom raznih oblika zastrašivanja i prijetnji (npr. da će ubiti žrtvu ili majku djeteta i sl.).236 Stoga je i najveća tamna brojka kriminaliteta upravo kod incesta, neovisno od toga da li se on vrši izmeđ majke i djeteta ili između oca i djeteta. U kriminološkoj literaturi se navode i određene karakteristike zloupotrebe djece i incesta. Tako npr. smatra se da do incesta dolazi u porodicama koje su opterećene sa više problema, prije svega, emocionalnim teškoćama i izolacijom članova porodice. Roditelji koji učine incest, nemaju jasne predstave o ulozi roditelja i bježe pred istinom, a tipičan otac koji učini incest je karakterno izbačen iz kolosjeka, narcisoidan i egocentričan. Otac koji izvrši incest je autoritativan, zapovjednički, zastrašuje svoju porodicu i bio je kao dijete zloupotrebljen i rastao je bez emocionalne topline. Često je u pitanju hronični alkoholičar i djelo vrši pod uticajem alkohola ili pod uticajem droge. Ipak, prema nekim podacima, najučestaliji incest je između brata i sestre, a ne između roditelja i djeteta.237

3. Imovinski kriminalitet Imovinski kriminalitet obuhvata sva krivična djela koja su uperena protiv imovine, a njihov izvršilac nastoji da sebi ili drugom pribavi protivpravnu imovinsku korist. Prema tome, osnovna karakteristika ovog oblika kriminaliteta jeste da se on vrši radi postizanja protivpravne imovinske koristi, pa se ovaj oblik kriminaliteta etiološki i fenomenološki razlikuje od nasilničkog kriminaliteta. U strukturi cjelokupnog kriminaliteta imovinski delikti zauzimaju važno mjesto. Pojedini oblici ovog kriminaliteta, kao što su krađe, razbojništvo i 234

V. Hagan, F.: Introduction to Criminology, Chicago, 1990., s. 247. U Republici Srpskoj je u 2006. godini prijavljeno 20 krivičnih djela polno nasilje nad djetetom. 236 Opširnije v. Z. Mršević:Incest između mita i stvarnosti, Beograd, 1997., s. 33-35. 237 V. Petrović, B., Meško, G., op. cit. s. 173,174. 235

116

prevare, prisutni su u svim društvenim formacijama te se stoga ubrajaju u tzv. klasnični kriminalitet. Tokom razvoja društvene zajednice mijenjale su se samo forme i struktura imovinskog kriminaliteta, a savremeni način život omogućio je pojavu novih oblika ovog kriminaliteta, kao što je to npr. kriminalitet korporacija ili kriminalitet bijelog okovratnika. Kao opšta obilježja ovog oblika kriminaliteta u literaturi se navode: masovnost, kriminalni povrat i visok stepen profesionalizma, organizovanost i vrlo visoka tamna brojka kriminaliteta. Smatra se da u ukupnom kriminalitetu imovinski kriminalitet učestvuje sa 60%, a kod maloljetničkog kriminaliteta sa 80%. U Jugoslaviji je 2000. godine 50% od ukupno izvršenih krivičnih djela otpadalo na imovinske delikte. U Republici Srpskoj je u 2006. godini izvršeno 7.959. krivičnih djela protiv imovine, odnosno 65,7% opšteg kriminaliteta otpada na ove delikte. Devedestih godina prošlog vijeka, sudska statistika Savezne Republike Njemačke pokazuje da je od svih osuđenih osoba 45% osuđeno zbog krivičnog djela protiv imovine, od čega su dvije trećine izvršioci raznih oblika krađa, a u Švicarskoj taj broj se kreće oko 43% ukupno osuđenih lica. Kada je u pitanju struktura ovih krivičnih djela statistike pokazuju da najveći dio otpada na krađe. Naime, stopa krivičnih djela krađa (broj krivičnih djela na 100.000 stanovnika) iznosila je za zemlje u razvoju 354,3, za visokorazvijene zemlje 1.370,5 (u Njemačkoj ta stopa je iznosila 1428,6 a u Japanu 927,3). Statistički podaci iz 2000. godine za Jugoslaviju pokazuju da je broj osuđenih za krivična djela krađe i teške krađe iznosio oko 20% svih osuđenih lica, s tim što se smatra da 50% izvršenih krivičnih djela nije uopšte otkriveno. S obzirom na masovnost ovog oblika kriminaliteta moglo bi se reći da je imovinski kriminalitet postao svakodnevna pojava u savremenom društvu. Mnoga društva koja se nalaze u tranziciji, opterećena mnogim društvenim i ekonomskim problemima, koji su praćeni postepenim otuđenjem čovjeka od čovjeka, stvaraju povoljne uslove za vršenje pojedinih oblika imovinskog kriminaliteta. Interesantno je napomenuti da građani prema ovom obliku kriminaliteta imaju potpuno drugačiji odnos nego prema nasilničkom kriminalitetu. Dok se nasilnički kriminalitet osuđuje u svim njegovim oblicima, građani uglavnom ne reaguju na taj način kad su u pitanju pojedini oblici imovinskog kriminalitet, osim u slučajevima kada su direktno njime pogođeni. Ljudi su prema imovinskom kriminalitetu tolerantniji zato što imaju utisak da nikoga ne pogađa teško. banke su osigurane, kao i automobili a veliki poslovi se uglavnom i ne mogu voditi bez rizika. Pored toga, istraživanjima koja su provedena u nekim državama pokazuju da skoro nema građanina koji nekad nije izvršio sitno djelo krađe, utaje poreza, i sl.238 Prema statističkim podacima postoji veliki broj povratnika među izvršiocima imovinskog kriminaliteta, a među njima se kao posebne kategorije učinilaca pominju delinkventi iz navike i profesionalni delinkventi. Profesionalne izvršioce imovinskih krivičnih djela odlikuje visok nivo profesionalizacije jer su oni uglavnom specijalizovani za pojedina krivična djela, npr. provalne krađe ili krađe automobila i sl. a vršenje ovih krivičnih djela prihvataju kao svoje redovno zanimanje, odnosno kao osnovni izvor svojih prihoda. Prema nekim statističkim podacima, povratnika ima najviše među licima osuđenim zbog razbojništva, teške krađe i prevare. Među izvršiocima razbojništva i razbojničke krađe u životnoj dobi iznad četrdeset godina ima čak 86,7 povratnika, među učiniocima teške krađe iste dobi 61% te među učiniocama prevara 50,9%, dok inače povratnici te životne dobi među svim licima koja su osuđena zbog imovinskih delikata učestvuju sa 36,9%. Pojedini oblici imovinskog kriminaliteta uglavnom se vrše od strane dobro organizovanih grupa, kao što su npr. provalničke skupine, razbojničke bande, organizirane grupe i mreže kradljivaca automobila i sl. Prema nekim procjenama, u 50% slučajeva (u nekim evropskim državama i do 70% slučajeva) izvršenih krivičnih djela izvršioci ostaju nepoznati.239 238 239

Siegel, L.: Criminology, St. Paul, 1989., s. 290. cit. prema Đ. Ignjatović, op. cit. s. 268. Opširnije o tome v. kod M. Singer, op. cit. s. 496-522.

117

U literaturi postoje različite podjele i klasifikacije imovinskog kriminaliteta, počevši od prostog nabrajanja pojedinih krivičnih djela kao što su to npr. krađe i pojedini oblici krađa (džepna krađa, provalna krađa, krađa u vozu itd.), prevare itd., pa sve do stvaranja osnovnih tipova imovinskog kriminaliteta, kao što su situacioni i konvencionalni, kriminalitet bijelog okovratnika, organizovani kriminalitet i kriminalitet korporacija.240 Pod situacionim kriminalitetom podrazumijevaju se krivična djela koja vrše uglavnom amateri, neplanirano i spontano. Najčešće se kao izvršioci javljaju maloljetnici i punoljetna lica koja nisu sklona delinkventnom ponašanju, pa se izvršeni delikt javlja kao slučajna epizoda u njihovom životu, odnosno kao rezultat djelovanja sklopa određenih okolnosti. Kao najčešći oblici ovog kriminaliteta javljaju se provalne krađe, krađe motornih vozila, oštećenje tuđe stvari i sl. Konvencionalni kriminalitet karakteriše činjenica da ga vrše lica koja već imaju izgrađene kriminalne sklonosti. U literaturi se nazivaju «poluprofesionalcima» jer su po svojim kriminalnim sposobnostima i karakteristikama ličnosti između amatera i profesionalaca. Sa vršenjem krivičnih djela najčešće započinju u doba maloljetstva i to u okviru raznih maloljetničkih bandi, a napuštaju vršenje krivičnih djela sredinom tridesetih godina života.241 Kriminalitet bijelog okovratnika prvi put je definisan od strane američkog sociologa i kriminologa Edwina Sutherlanda, 1939. godine, i to kao kriminalitet koji obuhvata zločine izvršene od lica sa prestižnim i visokim društvenim statusom u okviru zanimanja koje obavljaju. Kao osnovne karakteristike ovog oblika kriminaliteta, u litereturi se navode: 1. oblast u kojoj se vrši (sfera poslovanja, osiguranja, bankarstva, berze); 2. status prestupnika (pripadnici najviših socijalnih slojeva i 3. zaštićenost učinilaca od progona i kažnjavanja (faktički imunitet koji postižu korupcijom nosilaca pravosudnih funkcija). 242 Pod kriminalitetom bijelog okovratinika, Sutherland podrazumijeva kriminal u oblasti privrednog poslovanja, koji se ispoljava najčešće kroz mahinacije u vezi sa kupoprodajom raznih akcija, lažnog reklamiranja robe, lažnog iskazivanja finansijskog stanja i poslovanja pojedinih korporacija, podmićivanje poslovnih partnera, neposrednim ili posrednim podmićivanjem državnih službenika, a u cilju osiguranja povoljnih poslovnih aranžmana, te pronevjere, nenamjensko trošenje sredstava, poreske utaje i sl. Znači, radi se o takvom obliku kriminaliteta koji se vrši u privredi, poslovnim i vladajućim strukturama društva, u okviru zanimanja u čijoj nadležnosti su diskrecione odluke, ovlašćenja kontrole i izvršenja službenih, poslovnih, državnih i finansijskih poslova. Smatra se da ovaj oblik kriminaliteta obuhvata skoro sve oblasti i profesije javnog života, a najčešće se vezuje za inspekcijske i poreske službe, policijske i carinske organe, medicinsko osoblje, privredne korporacije, bankarstvo, osiguranja, željeznice i trgovine. Štete od ovog oblika kriminaliteta su ogromne, a njegovi izvršioci najčešće ostaju izvan dometa pravosudnih organa.243 Kriminalitet korporacija je sličan kriminalitetu bijelog okovratnika, ali se od njega razlikuje po tome što ga vrše korporacije kršeći propise kojima je regulisano njihovo poslovanje. Tako npr. u ovaj oblik imovinskog kriminaliteta spadala bi djela kojima se, u cilju postizanja imovinske koristi, tj. profita za određenu korporaciju, povređuju npr. propisi o kvalitetu i higijenskoj ispravnosti hrane, propisi o zaštiti životne sredine, itd. Dakle, u principu i kriminalitet bijelog okovratnika i kriminalitet korporacija vrše ljudi koji imaju diskreciona ovlašćenja, određenu poziciju moći, ali se oni međusobno razlikuju što u prvom slučaju preovlađuje lični interes izvršioca, dok u drugom slučaju izvršeno djelo je u interesu korporacije (u krajnjoj liniji svih zaposlenih). Tako npr. preduzimanje potrebnih mjera za 240

V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 269. Opširnije v. Đ. ignjatović, op. cit. s. 269, 270. 242 Ibidem. 243 V. M. Bošković, 2002., s. 122,123. 241

118

zaštitu čovjekove okoline poskupljuje proces proizvodnje i smanjuje profit, te korporacije nastoje na mnoge načine izbjeći tu zakonsku obavezu. Posljedice ovog oblika kriminaliteta su ogromne i nesagledive, jer korporacije koje se ne pridržavaju propisa o zaštiti životne sredine, npr. koje ispuštaju otrovne otpadne vode u rijeke, uništavaju i biljni i životinjski svijet rijeka, a nerijetko ugrožavaju i zdravlje ljudi i cijelu životnu sredinu. Poseban problem u razvijenom svijetu predstavlja pitanje odlaganja toksičnog otpada i korišćenje opasnih tehonologija u procesu proizvodnje, pri čemu razvijene zemlje na različite načine nastoje svoje otpadne tvari deportovati izvan granica svoje države, najčešće na područje siromašnih i nerazvijenih zemalja.244 Organizovani kriminalitet, zbog mnogih njegovih specifičnosti, jedan dio autora svrstava u poseban oblik kriminaliteta.245 Međutim, s ozbirom da se radi o kriminalitetu, čija osnovna karakteristika jeste postizanje protivpravne imovinske koristi, mišljenja smo da ga treba proučavati kao oblik imovinskog kriminaliteta. Organizovani kriminalitet u savremenim uslovima života karakteriše masovnost, pokretljivost, transnacionalna povezanost njegovih aktera, sprega sa nosiocima političke i zakonodavne vlasti, umiješanost u mnoge legalne poslove i sl., što umnogome otežava njegovo definisanje i utvrđivanje adekvatnih sredstava kriminalne politike za suzbijanje ovog oblika kriminaliteta. U literaturi postoji veliki broj definicija organizovanog kriminaliteta. Prema američkom Task Force Report iz 1967. godine, kao organizovani kriminalitet moglo bi se označiti udruženje koje kriminalno djeluje izvan kontrole javnosti i vlade, ono obuhvata na hiljade delinkvenata koji djeluju u slojevitim strukturama kao veliko preduzeće, pri čemu su radnici podložni zakonima koji se konzekventnije i strožije provode nego zakoni legitimne vlade. Djela koja proizilaze iz ovake organizacije nisu impulsivne prirode već su rezultat dugogodišnje dobro uvježbane konspirativne koordinacije. Djeluje sa ciljem da se cijena privredne grane i poslovne djelatnosti podvrgnu kontroli organizacije i gomilaju veliki dobici.246 Privremeni komitet Odelenja kriminalističkih istraga u Njemačkoj, 1982. godine, zauzeo je stav da pod organizovanim kriminalom ne treba podrazumijevati samo tajne organizacije mafijaškog tipa, već i svaku drugu grupu ljudi koji svjesno i namjerno odluče da sarađuju u zabranjenim aktivnostima tokom nekog vremenskog perioda, raspoređujući zaduženja međusobno i često koristeći modernu sistemsku infrastrukturu, sa osnovnom namjerom sticanja velikog profita, što je prije moguće. Pojam organizovanog kriminaliteta definisan je i na mnogim međunarodnim konferencijama. Tako je npr. na VIII kongresu UN, na Međunarodnom seminaru borbe protiv kriminala iz 1991. godine, organizovani kriminalitet definisan kao «relativno masovna grupa otpornih (izdržljivih) i upravljajućih društava kriminalaca koji se bave kriminalom kao zanatom i koji stvaraju sistem zaštite od socijalne kontrole sa iskorištavanjem takvih nezakonitih sredstava kao što je nasilje, zastrašivanje, korupcija i širokorazmjerne krađe. Na Drugom zasjedanju Komisije za suzbijanje kriminaliteta Ekonomskog i socijalnog savjeta OUN, 1993. godine, organizovani kriminal je određen kao djelatnost udruženih kriminalaca ili grupacija, koje su se ujedinile na ekonomskoj osnovi putem vršenja nezakonitih usluga i roba.247 U teoriji postoje različite definicije ovog kriminalnog fenomena. Prema jednima, organizovani kriminalitet je nezakonita djelatnost 244

O kriminalitetu korporacija se rijetko piše i govori, mada smo svjedoci velikih privrednih katastrofa. Jedna od njih se desila krajem 1984. godine na periferiji indijskog grada Bopala, kada je u postrojenjima američkog pogona firme Union Carbide iscurilo 40 tona metil-izocinata i drugih po život ljudi opasnih gasova. Usljed toga trenutno je umrlo 4.000 ljudi, a u narednim godinama još 16.000 ljudi. Veliki broj stanovnika Bopala je dobio trajno i višestruko oštećenje zdravlja. Nakon dvadeset godina, Vrhovni sud Indije obavezao je kompaniju Union Carbide da plati žrtvama ovog incidenta kao oblik materijalne naknade za štetu 470 miliona dolara. V. Đ. Ignjatović, op. cit. s. 271. 245 V. npr. Mićo Bošković: Organizovani kriminalitet, Beograd, 1998., s. 1-9. 246 V. M. Singer, op. cit. s. 604. 247 Opširnije v. kod M. Bošković,2002.,op. cit. s. 129-132.

119

kriminalnih organizacija, koje pored organizovanosti, hijerarhije, planiranja i podjele zadataka u okviru ostvarivanja kriminalnog profita imaju određeni stepen veze sa organima vlasti ili djelovima državne organizacije ili njenih institucija. Prema drugima, za postojanje organizovanog kriminaliteta nije neophodno da postoji povezanost sa državom i njenim organima vlasti, već je dovoljno da postoji kriminalna organizacija sa čvrstom kriminalnom strukturom. Prema mišljenju velikog broja autora sa prostora bivše Jugoslavije, za postojanje organizovanog kriminaliteta neophodna je izvjesna veza sa državom i njenim organima, odnosno stvaranje određenog uticaja u političkim i privrednim strukturama. 248 Kao osnovne karakteristike organizovanog kriminala mogle bi se navesti slijedeće: 1. trajna povezanost većeg broja lica, 2. hijerarhijska organizaciona struktura koju karakteriše disciplina članova; 3. plansko izvođenje akcija na osnovu podjele rada; 4. bavljenje ilegalnim poslovima koji su prilagođeni zahtjevima određenog dijela stanovništva; 5. korištenje raznovrsnim oblicima delinkventnog ponašanja kao što su prijetnje, ucjene, prisilna zaštita, podmićivanje i sl.; 6. težnja za sticanjem privredne i političke moći i 7. visok stepen mobilnosti preko državnih granica. Transnacionalni organizovani kriminalitet je pojam koji se zadnjih godina koristi za označavanje organizovanog kriminaliteta koji se vrši na području više država. Organizovani kriminalitet ima različite forme svoga organizovanja, koje se međusobno razlikuju po stepenu unutrašnje čvrstine i načinu djelovanja. S tim u vezi, Interpol je dao četiri tipa kriminalnih organizacija. Prvi je tradicionalni, koji čine mafijaške porodice, koje su organizovane po principu hijerarhije i unutrašnje discipline, i koje se bave i zakonitim i nezakonitim poslovima. Drug tip su profesionalne organizacije, koje nisu stalne i nemaju stroge forme organizovanja. Stvorene su radi vršenja određene zločinačke djelatnosti, a najčešće se bave krađom automobila, falslifikovanjem novca, razbojništvima, iznuđivanjem, reketiranjem i sl. Treći tip su organizacije čija se djelatnost odražava na međunarodnom planu, ali sa jezgrom homogenih etničkih skupina, kakve su npr. kineske trijade i japanske jakuze, i četvrtom skupinom se smatraju internacionalne terorističke organizacije.249 Kao tipična područja djelovanja organizovanog kriminaliteta, bilo na nacionalnom ili transnacionalnom nivou, smatraju se: nedopušten promet opojnim drogama, nedopušten promet oružjem, trgovina ljudima radi seksualne ili privredne eksploatacije, ilegalno usvajanje djece, falsifikovanje i nedopuštene transakcije novca, prevarni stečajevi, prevare u osiguravajućim i bankarskim djelatnostima i sl. Prema tome, posebni oblici kriminalne djelatnosti koji su obuhvaćeni organizovanim kriminalom su veoma brojni. To su npr.: korupcija i pranje novca, reket, trgovina ljudima, trgovina oružjem, krijumčarenje imigranata, trgovina ljudskim organima, trgovina kradenim automobilima itd. Pored ovih ilegalnih djelatnosi, organizovani kriminalitet kontroliše i neke djelatnosti koje su inače legalne, kao što su to npr. prodaja odjeće, distribucija mesa, odnošenje smeća, automati za prodaju robe, držanje barova, picerija, restorana, promet nepokretnosti, manipulacija robom na lučkim dokovima i sl. Organizovani kriminalitet pokazuje sposobnost relativno brzog prilagođavanja promijenjenim društvenim uslovima, gotovo nepogrešivo pronalazeći područja u kojima se ostvaruje najveća dobit i dostiže premoć nad društvenim institucijama i pravnim poretkom. Stanje je posebno nepovoljno u zemljama u razvoju gdje kriminalna organizacija vrlo duboko prodire u administraciju, političke krugove i vojsku. Posljedice toga su ometanje demokratizacije i izazivanje osjećaja nemoći.250 Zarada koju donosi organizovani kriminalitet je ogromna. Prema nekim procjenama u SAD-u se od distribucije narkotika ostvari zarada od oko 30 milijardi dolara godišnje, od lihvarenja oko 7 milijardi, od organizovanja prostitucije oko 3 milijarde itd. Ako se ovome 248

V. Mićo Bošković: Organizovani kriminalitet, I deo, Beograd, 1998., s. 4-5. R.E. Kendall, Les organisations criminelles un probleme international, R.I.P.C, 1990. s. 3,4-. v. www.referats,corbina.ru 250 Dokument UN, A/CONF. 144/15, 1990. 7-8. navedeno prema M. Singer, op. cit. s. 605. 249

120

dodaju i veoma povoljni uslovi za širenje organizovanog kriminala, koji su izraženi kroz brisanje državnih granica i slabljenje kontrole, proces globalizacije, razvoj internet tehnike i sl. onda progonoza uspješnosti borbe protiv ovog oblika kriminaliteta izgleda prilično pesimistička. 4. Saobraćajni kriminalitet

Poseban oblik kriminaliteta koji se od drugih vidova kriminaliteta razlikuje po svojim kriminološkim, krivičnopravnim i penološkim karakteristikama, jeste saobraćajni kriminalitet. Za razliku od nasilničkog i imovinskog kriminaliteta koji su imanentni društvenoj zajednici od njenog nastanka, pojavi ovog vida kriminaliteta nužno su prethodile određene društvenoekonomske promjene, pojava prevoznih sredstava i razvoj saobraćaja. Pojedini autori stoga ovaj oblik kriminaliteta označavaju kao vrstu prestupništva uslovljenu korišćenjem saobraćajnog sredstva i nepridržavanjem saobraćajnih propisa.251 Saobraćajni kriminalitet obuhvata krivična djela kojima se u javnom saobraćaju ugrožava ili povređuje život ili tjelesni integritet čovjeka ili imovina većeg obima. U najvećem broju zakonodavstava pored krivičnih djela kojima se ugrožava bezbjednost javnog saobraćaja, postoje i prekršaji kojima se navedene vrijednosti u javnom saobraćaju štite od apstraktne opasnosti. Saobraćajni delikti imaju niz specifičnih karakteristika u odnosu na druge oblike kriminaliteta. Smatra se da je svaki učesnik u saobraćaju istovremeno i potencijalni izvršilac krivičnog djela i potencijalna žrtva, te da je ponekad, u konkretnim situacijama, veoma teško odrediti ko je izvršilac a ko žrtva, odnosno šta je uzrok a šta posljedica. O nastanku saobraćajne nesreće često odlučuje puki slučaj, jer je svaka saobraćajna nesreća rezultat nečije greške, ali svaka takva greška ne završava nesrećom. Ova vrsta kriminaliteta je tipičan primjer konflikta između društvenog napretka i njegovih negativnih posljedica, jer se sa pojavom i razvojem drumskog saobraćaja, pogotovo snažnih i brzih automobila, povećava obim ovog kriminaliteta.252 Prema nekim procjenama od ukupnog broja krivičnih djela 30% otpada na saobraćajne delikte, dok se u oblasti prekršaja taj procenat kreće oko 70%. Prema nekim podacima iz 1991. godine, godišnje se u svijetu događalo oko 50 miliona saobraćajnih nezgoda u kojima je ginulo oko 250.000 ljudi a teže ili lakše povrede je zadobilo oko 7 miliona ljudi.U oko 137.000 saobraćajnih nezgoda koliko se dnevno dogodi u svijetu smrtno nastrada oko 700 lica, tjelesne povrede zadobije oko 19.000 lica od čega 6.000 ostaje trajno nesposobno za rad. 253 Prema kasnijim podacima Svjetske zdravstvene organizacije (iz 1998. godine), u svijetu godišnje umre 700.000 ljudi od posljedica nezgoda u cestovnom saobraćaju, a svake godine je u saobraćajnim nezgodama povrijeđeno 15 do 20 miliona ljudi. To znači da svakih pet sekundi umire po jedan čovjek te da je svake dvije sekunde jedna osoba povrijeđena.254 U Republici Srpskoj se u 2006. godini dogodilo 10.066 saobraćajnih nesreća u kojima je poginulo 208 lica, 702 lica su teže povrijeđena a 2.275 lica ja lakše povrijeđeno. Iz prethodnog je vidljivo da se radi o takvom obliku kriminaliteta koji ima značajne društvenoekonomske posljedice. Najteže su svakako one posljedice koje se manifestuju u gubitku ljudskog života, zatim u nanošenju teških tjelesnih povreda koje često završavaju trajnim invaliditetom žrtve i njenom nesposobnošću za rad, a ništa manje značajne nisu ni psihološke posljedice koje ostaju na žrtvama i njihovim porodicama, ali i na samom izvršiocu. Ne treba zaboraviti ni materijalnu štetu prouzrokovanu saobraćajnom nezgodom, kao i 251

Tako npr. M. Bošković, 2002., op. cit. s. 163. V. M. Singer, op. cit. s. 458. 253 V. Inić, M.: Bezbednost drumskog saobraćaja, Novi Sad, 1991., s. 50-54. 254 V.Ž. Horvatić: Osnove kriminologije, Zagreb, 1998., s. 95. 252

121

materijalne troškove u zdravstvu, socijalnoj i invalidskoj zaštiti i sl. Dakle, radi se o takvom obliku društveno-neprihvatljivog ponašanja koji ima višestruko negativne posljedice kako po cijelo društvo tako i za pojedine njegove članove, i koji pokazuje tendenciju stalnog rasta, kao u razvijenim tako i u nerazvijenim zemljama. Specifičnost ovog oblika kriminaliteta jeste i to da su saobraćajni delikti uglavnom nehatni delikti, što kod javnog mnjenja stvara utisak da se radi o manje teškim krivičnim djelima, bez obzira na težinu posljedice. I statistike kriminaliteta u najvećem broju država ovaj oblik kriminaliteta tretiraju kao poseban oblik, i ne prikazuju ga zajedno sa drugim oblicima kriminaliteta. Time se on ne izjednačava sa drugim krivičnim djelima, što je posljedica shvatanja da saobraćajni kriminalitet ne predstavlja kriminalitet u njegovom uobičajenom shvatanju255. Specifičnost saobraćajnog kriminaliteta ispoljava se i kroz njegovu etiologiju. Na nastanak saobraćajnog delikta djeluju mnogi raznovrsni faktori, tj. društveni, tehnički, prirodni i ljudski faktori, koji su međusobno isprepleteni i stalno se mijenjaju. Najčešće se faktori grupišu u objektivne i subjektivne, tj. na cestu i vozilo, s jedne strane, i na čovjeka, s druge strane. Statistički izvještaji policije, osiguravajućih zavoda i zdravstvenih ustanova o saobraćajnim nezgodama uglavnom sadrže pojedine, glavne ili pretežne faktore saobraćajnih nezgoda. Međutim, naučnici se slažu u mišljenju da je takvo određenje faktora pogrešno jer je saobraćajna nezgoda, u pravilu, rezultat djelovanja većeg broja međusobno isprepletenih faktora, kako objektivnih tako i subjektivnih. Relevantnu vrijednost udjela pojedinog faktora teško je izraziti, jer ona zavisi o složenom sklopu odnosa s drugim faktorima u konkretnoj saobraćajnoj nezgodi. Objektivni faktori saobraćajnog kriminaliteta obuhvataju društvene, tehničke i prirodne faktore. Društveni faktori obuhvataju npr. nivo ekonomskog i kulturnog razvoja, socijalno demografske uslove, uticaj tradicije, morala, običaja, stanje u društvenom okruženju i sl. Jedan od društvenih faktora uzročnosti jeste i ustaljeno javno mnjenje o karakteru saobraćajnih delikata, koje uglavnom počiva na stanovištu da saobraćajni kriminalitet, bez obzira pod kojim uslovima se dešava i koje posljedice proizvodi, nije kriminalitet u pravom smislu te riječi. Tehnički faktor obuhvata stanje puteva i stanje vozila. To su dakle, preglednost puta, širina kolovoza, nagib kolovoza, rješenost raskrnica, krivina i sl, zatim, signalizacija, osvjetljenje itd. Smatra se da je faktor puta isključivi uzročnik saobraćajnih delikata u oko 15-20% slučajeva.256 Stanje vozila treba da je takvo da odgovara zahtjevima tehničke ispravnosti vozila. Samo vozilo, odnosno kvarovi na njemu uzročnik su u 5-10% saobraćajnih nezgoda.257 Pod prirodnim faktorima podrazumijevaju se faktori spoljašnje sredine, kao što su klimatski i geografski uslovi. Klimatski uslovi su posebno značajni jer je broj udesa u uslovima mokrog kolovoza veći za oko 10%, snježnog sloja 22%, djelimične poledice 35-36% i jake kiše 33%.258 Jedini subjektivni faktor u etiologiji saobraćajnog kriminaliteta jeste čovjek. Ovom faktoru pripisuje se odlučujući uticaj u nastanku svih saobraćajnih nesreća, čak do 95% svih mogućih faktora koji učestvuju u nastanku saobraćajne nezgode. Brojna istraživanja pokazuju, a praksa potvrđuje, da čovjek ima dominantnu ulogu u ostvarivanju zadovoljavajućeg stepena sigurnosti u saobraćaju. Pri tome se ne misli samo na vozače, već i na druge osobe koje po prirodi svoje djelatnosti, rade ili su dužne da rade na osiguranju što povoljnijih uslova za unapređenje saobraćaja i povećanja stepena njegove sigurnosti.259 Čovjek je dakle, najvažniji faktor pojave saobraćajnog delikta. Dominantne su svjesne greške, odnosno greške na razini opažanja, shvatanja, pravovremenog reagovanja i donošenja odluke. 255

Ibid. s. 92. V. M. Inić, op. cit. s. 177. 257 Ibid. s. 222. 258 Ibid. s. 272. 259 V. Klajn, L.: Propisi o bezbjednosti saobraćaja i zdravstvena sposobnost vozača, 13. maj, 5, 1972., 30. 256

122

Američki istaživači su utvrdili da je najvažnija greška vozača nedovoljna opreznost, zatim pretjerana brzina, nepažnja, greška u procjeni, pogrešan manevar i rastresenost.260 U poslednje vrijeme velika pažnja se posvećuje umoru vozača, kao jednom od bitnih faktora saobraćajnog kriminaliteta. To je posebno značajno kod profesionalnih vozača. Karakteristični znaci umora su smanjena sposobnost koncetracije pažnje, nezapažanje saobraćajnih znakova, pogrešna procjena udaljenosti i vremena potrebnog za preticanje, usporena reakcija na prepreke koje se naglo pojave na cesti, smanjena brzina pokreta koji su potrebni za sigurno upravljanje vozilom, prebrza vožnja itd. Umor vozača je u nekim slučajevima jedini uzrok saobraćajne nesreće, a u nekim slučajeva sudjeluje zajedno sa drugim faktorima. U anketi koja je provedena u Hrvatskoj oko 50% profesionalnih vozača je priznalo da je u svojoj višegodišnjoj praksi bar jednom zbog umora zadrijemalo za upravljačem tokom vožnje, što dovoljno govori o opasnosti koje vrebaju i umornog vozača i ostale učesnike u saobraćaju.261 Među uzrocima ovog oblika kriminaliteta, svakako veliku ulogu ima i alkohol, odnosno, prekomjerno uživanje alkohola koje značajno utiče na smanjenje psihofizičkih sposobnosti čovjeka. Alkoholiziranost je često neposredni uzročnik saobraćajnih delikata. Smatra se da se u svijetu događa oko 40% nezgoda zbog alkoholiziranosti učesnika u saobraćaju. U okviru proučavanja uzroka saobraćajnog kriminaliteta, mnogi autori su pokušali pronaći karakterisične crte ličnosti učinilaca ovih delikata, odnosno utvrditi tipologiju ovih delinkvenata radi prepoznavanja i izdvajanja onih tipova ličnosti koje pokazuju veću sklonost izazivanju saobraćajnih nezgoda. Na jednoj strani imamo one autore koji polaze od stanovišta da se saobrćajni delinkventni ni po čemu ne razlikuju od prosječnih osoba određene dobi i socijalnog statusa, a na drugoj strani su oni autori koji smatraju da se ipak radi o asocijalnim osobama koje se i u drugim prilikama ponašaju slično kao i za volanom. Postoje i takva mišljenja prema kojima specifični uslovi upravljanja motornim vozilom prosječnog i korektnog građanina pretvaraju za volanom u osobu koja se ponaša tako da se rizik nastanka saobraćajnog delikta znatno povećava, a takvo ponašanje znatno odudara od njegovog uobičajenog. Izvršene tipologije ipak nisu značajnije doprinjele rasvjetljavanju etiologije ovog oblika kriminaliteta, ali se na osnovu svih njih mogu dati neke crte karakteristične za većinu ovih delinkvenata. To su: 1. prosječne opšte intelektualne sposobnosti; 2. slabija sposobnost predviđanja ponašanja drugih, sebični su, nestabilni u odlukama i namjerama, nedosljedni, bez osjećanja dužnosti, nemaju moralnih principa ni savjesti, slijede svoje kaprice bez obzira kuda ih to može odvesti; 3. ukočenost u reagovanju i rukovanju motornim vozilom, stalna strepnja i prenapregnutost, a sve to praćeno agresivnošću koja pogoršava stanje; 4. imaju nizak nivo kulture bez želje da to mijenjaju; 5. nizak nivo saobraćajne i uopšte tehničke kulture; 6. premorenost praćena alkoholiziranošću i agresivnošću; 7. pokazuju konformizam i potčinjavanje autoritetu a prema ostalima se odnose samovoljno i neprijateljski; 8. nemir, nestrpljivost, razdražljivost i sklonost ka ispadima i 8. uopšte ne osjećaju krivicu zbog posljedica svog ponašanja.262 5. Maloljetnička delinkvencija Maloljetničkoj delinkvenciji, kao posebnom obliku kriminaliteta koji se od drugih oblika razlikuje po nekim svojim specifičnostima vezanim kako za etiologiju tako i za fenomenologiju njegovih pojavnih oblika, u svim savremenim društvima se poklanja izuzetna pažnja. Razlog tome leži u činjenici što se kao izvršioci delinkventnog ponašanja javljaju 260

V. M. Singer, op. cit. s. 463. Opširnije v. M. Singer, op. cit. s. 465,466. 262 Vasilijević, V., Radovanović, D.: Saobraćajni prestupnici, Beograd, 1975., s. 414., navedeno prema Đ. Ignjatović, op. cit. s. 287. 261

123

maloljetnici, tj. ona kategorija stanovništva koja se nalazi u najznačajnijoj fazi razvitka svoje ličnosti koja uglavnom određuje njihov kasniji život. Istraživanja pokazuju da među povratnicima i profesionalnim kriminalcima ima veliki broj onih koji su sa vršenjem krivičnih djela započeli upravo u periodu maloljetstva. Stoga i kriminalna politika svake države nastoji da izgradi takav sistem mjera kojima će se obezbijediti prevencija i suzbijanje ovog oblika kriminaliteta. U kriminološkoj literaturi postoji nekoliko različitih definicija maloljetničke delinkvencije. Prema širem shvatanju pod ovim pojmom se podrazumijevaju sve devijacije u ponašanju maloljetnika, tj. takva ponašanja kojima se krše pravne norme i odgovarajući propisi određenih ustanova i zajednica, kao i moralne norme društvene sredine. Dakle, ovim pojmom se obuhvataju ne samo radnje koje su inkriminisane pozitivnim krivičnim zakonom jedne zemlje ili koje predstavljaju kršenje nekih drugih pravnih akata, npr. prekršaji, već i sva ona ponašanja maloljetnika koja su socijalno neusklađena, kao što su neposlušnost, bježanje iz škole, skitničenje, pušenje, odsustvo poštovanja prema starijim, narkomanija i sl. U okviru ovog shvatanja pojma maloljetničke delinkvencije, pojedini autori vrše podjelu maloljetnika na delinkvente i preddelinkvente Delinkventi su oni maloljetnici koji su izvršili neko krivično djelo, a preddelinkventi nisu izvršili krivično djelo ali je njihovo ponašanje problematično i manifestuje se kroz vršenje određenih asocijalnih i antisocijalnih oblika ponašanja, koja ih mogu odvesti u kriminalitet. Da bi se to spriječilo neophodno je prema njima primijeniti određene socijalne mjere kojima će takvo ponašanje biti korigovano. Prema užem shvatanju ovog pojma, pod maloljetničkom delinkvencijom podrazumijevaju se samo one radnje i ponašanja maloljetnika koje su inkriminisane po pozitivnom krivičnom zakonodavstvu jedne zemlje. Ovo shvatanje je, prema mišljenju velikog broja autora, pravno determinisano i ono izdvaja iz kruga negativnih ličnih devijacija jednu kategoriju ponašanja – upravo onu koja je društveno najopasnija s obzirom na ličnost mladog delinkventa i karakter njegovog delinkventnog ponašanja.263 U literaturi se koristi i pojam maloljetničko prestupništvo kojim se obuhvataju ona ponašanja pjedinaca ili grupa mladih koje je protivdruštveno, odnosno društveno neprihvatljivo, tj. kada se krše pravne ili moralne norme nekog društva i koje kada je vidljivo izaziva spontano ili organizovano društveno reagovanje u namjeri da se zaštite društvena dobra i vrijednosti a i sami akteri takvog ponašanja.264 Najteži oblik maloljetničkog prestupništva jeste maloljetnički kriminalitet. Dakle, maloljetnička delinkvencija obuhvata krivična djela izvršena od strane lica koja potpadaju pod krivičnopravni pojam maloljetnika. Taj pojam je različito određen u različitim pravni sistemima i uslovljen je ne samo psihofizičkim razvojem pojedinca, već i moralnim, kulturnim, socijalnim, društvenoekonomskim i nekim drugim faktorima u svakom društvu. Prema našem krivičnom zakonodavstvu ovim pojmom su obuhvaćena lica koja su izvršila krivična djela u životnoj dobi izmeđi 14 i 18 godina života. Podjela na mlađe maloljetnike (od 14-16 godina) i starije maloljetnike (16-18 godina) nema uticaja na strukturu i fizionomiju ovog oblika kriminaliteta. Problem etiologije i fenomenologije maloljetničke delinkvencije zaokuplja pažnju mnogih kriminologa i sociologa. Radi se o takvom društvenom fenomenu koji nije proizvod ili karakteristika modernog doba, već je prateća pojava razvoja društva. Međutim, u savremenom periodu ovaj vid kriminaliteta dobija nova obilježja, koja ga čine izuzetno opasnim za cijelu društvenu zajednicu, pogotovo zbog činjenice da je u svim dijelovima svijeta ova pojava u stalnom porastu i da se iz reda maloljetnih delinkvenata najčešće regrutuju kasniji profesionalni kriminalci. Udio ovog kriminaliteta u opštem kriminalitetu u većini zemalja se kreće oko 20-25% ali ima i takvih država u kojima je ta zastupljenost skoro 263 264

V. M. Milutinović, op. cit. s. 239. Ž. Jašović: Kriminologija maloletničkog prestupništva, Beogra, 1991., s. 61.

124

do polovine ukupnog kriminaliteta. U Republici Srpskoj maloljetnička delinkvencija takođe ima trend povećanja. Tako npr. u 2005. godini broj prijavljenih maloljetnika u odnosu na ukupan broj učinilaca iznosio je 8,7%, a za prvih deset mjeseci 2006. godine taj broj je iznosio 9,8%.265 Kada je u pitanju fenomenologija maloljetničke delinkvencije, trebe reći da ne postoje neka posebna maloljetnička krivična djela, tj. takva krivična djela koja mogu izvršiti samo maloljetnici. S druge strane, postoje takva krivična djela koja zbog njihove prirode i suštine ne mogu izvršiti maloljetnici, npr. prava službenička krivična djela, privredni delikti i sl. Ipak najveći broj krivičnih djela podjednako su dostupna i maloljetnim i punoljentim izvršiocima, npr. krivična djela protiv života i tijela, protiv imovine, protiv polnog integriteta itd. Kod takvih krivičnih djela mogu se uočiti određene specifičnosti ukoliko su ona izvršena od strane maloljetnika. Tako npr. kod imovinskih krivičnih djela izvršenih od strane punoljentih izvršilaca motiv je uglavnom sticanje protivpravne imovinske koristi. Ukoliko takva krivična djela izvrše maloljetnici, motiv njihovog izvršenja je često želja za dokazivanjem, za uvažavanjem od strane drugih maloljetnika, želja za pustolovinom ili inat i osveta roditeljima. U kriminološkoj literaturi se kao karakteristike ovog oblika kriminaliteta koje ukazuju na povećan stepen njegove opasnosti uglavnom navode porast nasilničkog kriminaliteta, organizovanih i kolektivnih oblika vršenja krivičnih djela i porast recidivizma. Razni oblici nasilničkog ponašanja koja rezultiraju teškim krivičnim djelima pojava su koja karakteriše i razvijene i nerazvijene zemlje. Nasilje među maloljetnicima prisutno je ne samo u slobodnom vremenu, na ulici, u porodici, već i u školama i drugim institucijama. Prema nekim istraživanjama 2,5 miliona američkih tinejdžera nosi vatreno oružje, noževe, britve i sl. Svađe koje su se nekada među učenicima rješavale tučama, sada se rješavaju upotrebom oružja i fatalnim ishodima. Sredstva javnog informisanja puna su podataka o takvim slučajevima. Npr. u školi u predgrađu Houstona 15-godišnja djevojčica pucala je i usmrtila dječaka od 17 godina; u Bostonu su ranjena dvojica učenika za vrijeme utakmice; u Salt Lake Cityju ranjen je vatrenim oružjem nastavnik koji je htio prekinuti tučnjavu među učenicima; u gimnaziji Thoma Hefferson u New Yorku dva su učenika ubijena hicima u glavu i trbuh a 14- godišnji dječak je pomažući svom bratu u tučnjavi ubio 16-godišnjeg učenika, itd. Popis sličnih krivičnih djela je veoma dugačak, i djeluje alarmantno na javnost. Umjesto da škola bude sigurno mjesto, sve češće škola postaje poprište međusobnih obračuna maloljetnika u kojima nerijetko stradaju i nedužni učenici i nastavnici. Slična situacija je i u drugim državama. Specifičnost maloljetničke delinkvencije jeste i sveprisutnija organizovanost i kolektivnost u vršenju pojedinih krivičnih djela. Udruživanje maloljetnika devijantnog ili delinkventnog ponašanja vrši se na razne načine i u raznim oblicima, počevši od grupa za izazivanje nereda i vandalističkog ponašanja sve do maloljetničkih bandi sa čvrstom strukturom organizacije i hijerarhijom njenih članova. Maloljetničke bande su naročito česte u razvijenim gradskim sredinama, a smatra se da ih uglavnom čine djeca siromašnog stanovništva, mada nije rijedak slučaj da im se pridruže i maloljetnici iz situiranih porodica. Maloljetnici rjeđe čine sami krivična djela, a češće u skupini, odnosno udruženi sa drugim maloljetnicima. To se objašnjava činjenicom da je kod maloljetnika više nego kod punoljetnih lica izražena potreba za druženjem u svakodnevnom životu, a samim tim i u kriminalnim aktivnostima. Neposredna svrha koja se zajedničkim kriminalnim činom želi postići, često je drugorazrednog značaja u odnosu na osjećaj zajedništva i pripadništva grupi, koji se manifestuje kroz zajedničko sticanje iskustva, zajednički uzbudljivi događaj, zajedničko iskušavanja snage i hrabrosti i sl. Često maloljetnik sam i nema nikakvih kriminalnih sklonosti i tek u zajedništvu sa grupom vršnjaka njegova se aktivnost delinkventno usmjerava jer se ne želi izložiti riziku da bude predmet ismijavanja ostalih ili predbacivanja da je kukavica ili izdajica. Pripadnost grupi, pa 265

Nezvanični podaci MUP-a RS.

125

bila ona i delinkventna, kod jednog broja maloljetnika predstavlja surogat za osjećaj topline, ljubavi i pripadništva koji mu nedostaju u porodičnom okruženju. Pored toga, u grupi maloljetnici stiču ugled i prestiž što može biti njihova lična satisfakcija zbog neuspjeha u redovnom životu, stvara se i poseban osjećaj solidarnosti među članovima grupe, prijateljstvo i zajednička ubjeđenja, što može veoma negativno da se odrazi na kasniji proces socijalizacije ličnosti. Naime, nije rijedak slučaj da se upravo iz reda članova ovih maloljetničkih bandi ili drugih delinkventnih grupa, regrutuju kasnije veoma opasni delinkventi koji su takav način života prihvatili kao jedino ispravan ili jedino moguć. Prema nekim podacima 20-25% maloljetnih delinkvenata postaju kasnije nepopravljivi recidivisti.266 U strukturi maloljetničke delinkvencije preovlađuju imovinski delikti. Smatra se da na ove delikte otpada 50%, a u nekim državama čak i 80% krivičnih djela maloljetnika. Najčešće se vrše krađe, i to različiti oblici krađa, zatim razbojništva, utaja, prikrivanje, prevara, oduzimanje motornog vozila itd. Na drugom mjestu su saobraćajni delikti, zatim seksualni delikti (posebno silovanje), te krivična djela protiv života i tijela (nehatna ubistva i tjelesne povrede). Kada su u pitanju krivična djela protiv života i tijela, u literaturi se ističe da se najčešće radi o tzv. situacijskim deliktima koji su najprije rezultat afektivne napetosti, preosjetljivosti, naglosti i izazvanosti u sticaju sa psihičkom nestabilnošću kao značajnom karakteristikom ove životne dobe, a manje negativnog razvoja ličnosti. Ako je takav delikt rezultat smišljenog ili neprekinutog nasilničkog ponašanja, onda se radi o izvršiocu koji je bio u grupi ili je bio saučesnik sa mlađim punoljetnim licima.267 Problem etiologije maloljetničke delinkvencije ne može se promatrati izvan etiologije kriminaliteta uopšte, ali se moraju usvojiti neke specifičnosti koje proizilaze iz karakteristika ovog oblika kriminaliteta. Prema tome na pojavu maloljetničke delinkvencije, kao neposredni uzroci i uslovi, djeluju siromaštvo, bogatstvo, neadekvatni procesi vaspitanja i obrazovanja, nemogućnost zaposlenja ili neadekvatno zaposlenje, prekomjerna upotreba alkohola, zloupotreba narkotika, sredstva masovne komunikacije, kulturni konflikti, uticaji zaostalih shvatanja, običaja i mnoge druge okolnosti koje mogu djelovati kriminogeno i na pojavu drugih oblika kriminaliteta. Međutim, u okviru svih tih faktora poseban značaj za etiologiju maloljetničke delinkvencije ima degradirana porodica, loš i neadekvatan sistem obrazovanja i vaspitanja, uticaj ulice i maloljetničkih delinkventnih grupa te nagativni sadržaji sredstava masovne komunikacije koji propagiraju nasilje kao oblik rješavanja konfliktnih situacija ili senzacionalistički prikazuju pojedina krivična djela. Istraživanja su pokazala da se maloljetni delinkventi uglavnom regrutuju iz razorenih i alkoholičarskih porodica (45,8% slučajeva), kao i iz porodica u razvedenih roditelja (30% slučajeva). Na veliki značaj škole i njenog obrazovno-vaspitnog procesa ukazuje podataka da 60-70% maloljetnika započinje sa kriminalnom aktivnošću još u školskom dobu. Pored navedenih faktora koji mogu doprinjeti negativnoj socijalizaciji ličnosti, u literaturi se navode i neki drugi faktori koji povećavaju mogućnost ispoljavanja antisocijalnog ponašanja maloljentika. U tom smislu navodi se nedostatak raznih službi i institucija za socijalni rad i njihovo neadekvatno funkcionisanje; nedostatak adekvatnih institucija za resocijalizaciju maloljetnika, nepostojanje naučno zasnovanog organizovanog procesa vaspitanja; neadekvatna i iskustveno neprovjerena zakonska rješenja i njihova nestručna primjena; odsustvo vanškolskih aktivnosti, previše slobodnog vremena maloljetnika koje se provodi u dokolici, i sl. 268 Slobodno vrijeme je izuzetno značajan faktor socijalizacije ličnosti. Ukoliko slobodno vrijeme nije popunjeno pozitivnim sadržajima (npr. bavljenje sportom, čitanje, razni kursevi i sl.) ono postaje pogodan prostor za djelovanje drugih kriminogenih faktora, kao što su alkoholizam,

266

Opširnije o tome v. M. Milutinović, op. cit. s. 244. V. M. Singer, op. cit. s. 209. 268 Uporedi M. Milutinović, op. cit. s. 247,248. 267

126

narkomanija, skitničenje i sl. U nastojanju da prevaziđu dosadu maloljetnici se upuštaju u razne avanturističke poduhvate koji često završe u nekoj kriminalnoj aktivnosti. Poseban značaj u etiologiji ovog oblika kriminaliteta ima svakako i psihofizički razvoj ličnosti. Naime, činjenica je da se maloljetnici po svojim psihofizičkim osobinama i emocionalnoj zrelosti, razlikuju od punoljetnih lica, što ima odraza i na utvrđivanje njihove krivične odgovornosti. U psihičkom smislu smatra se da ličnost sazreva oko osamnaeste godine, a zavisno od biopsihičkih i socijalnih faktora proces sazrevanja individualno može nastati ranije ili kasnije.269 U periodu psihičkog sazrevanja, maloljetnik traži uzor, autoritet, podršku i pomoć porodice, i ukoliko ona izostane, maloljetnik se okreće ulici i negativnim uzorima. Smatra se da devijantno i delinkventno ponašanje maloljetnika u početku predstavlja njegov protest protiv nametnutih društvenih obrazaca i ukoliko izostane adekvatna društvena reakcija, takvo ponašanje prerasta i naviku. U periodu maloljetstva javljaju se kod pojedinca i fizičke i seksualne promjene koje mogu biti praćene kompleksima raznih vrsta i emotivnim promjenama koje su uslov daljeg sazrevanja (npr. različiti oblici raspoloženja, ponašanja itd.). Međutim, biopsihički faktori, bez obzira što mogu imati veliki uticaj na proces socijalizacije ličnosti, ipak ne mogu, sami po sebi, dovesti do kriminalizacije ličnosti. Oni postaju kriminogeni tek u sadejstvu sa negativnim uticajem nekih socijalnih faktora kao što su to npr. škola, porodica, uticaj ulice, itd.

6. Recidivizam (kriminalni povrat)

Recidivizam ili kriminalni povrat (u anglosanksonskoj literaturi nazvan kriminalitet nakon otpusta) predstavlja poseban oblik kriminaliteta kojem se u savremenoj krivičnopravnoj, kriminološkoj i penološkoj literaturi posvećuje mnogo pažnje. U pitanju je jedna od najsloženijih i najopasnijih negativnih društvenih pojava, koja je bila predmet rasprava i na mnogim međunarodnim kongresima tokom prošlog vijeka (npr. III međunarodni kriminološki kongres u Londonu 1955., III kongres UN u Stokholmu 1965., XVIII međunarodni kurs iz kriminologije u Beogradu 1970.) na kojima se nastojalo odgovoriti na pitanje uzroka, obima, kriminalne prognoze, adekvatnog tretmana prema povratnicima i sl. Osnovni problem savremene kriminologije jeste utvrđivanje tačnih karakteristika ovog oblika kriminaliteta kako bi se na osnovu njih mogla izraditi i uspješna strategija borbe protiv recidivizma. Međutim, i nakon višegodišnjih rasprava o ovom problemu, većina autora ističe da jedina nesporna zajednička karakteristika recidivista jeste da su to lica koja su sklona vršenju krivičnih djela, odnosno da su to lica prema kojima izrečena krivična sankcija nije dala pozitivne rezultate u procesu resocijalizacije. Međutim, zbog postojanja niza različitosti u ekonomskim, psihološkim i drugim elementima, kao i u etiološkim karakteristikama i okolnostima izvršenog krivičnog djela, gotovo je nemoguće ustanoviti i neke druge zajedničke ili specifične karakteristike svih recidivista. U literaturi se recidivizam posmatra sa krivičnopravnog, kriminološkog i penološkog aspekta. Krivičnopravni pojam recidivizma zasniva se na jednom formalnom kriterijumu tj. na postojanju sudske odluke kojim je lice osuđeno za vršenje krivičnog djela. Ukoliko je lice nakon osude za jedno krivično djelo izvršilo opet krivično djela različite vrste radi se o opštem povratu (šire shvatanje), a ukoliko je u pitanju djelo iste vrste, radi se o specijalnom 269

U psihološkoj literature su ustaljena mišljenja da doba adolescencije predstavlja mladalački period koji počinje od 12-13 godine života a završava psihosocijalnim sazrevanjem oko 24-25 godine života. U tom periodu ličnost čovjeka se nalazi u stalnoj evoluciji i pod uticajem faktora nasljeđa i sredine koje mladog čovjeka čine različitim od odraslog sa propratnim pojavama koje bi se za odraslog čovjeka mogle definisati patološkim, dok se za populaciju ovog uzrasta smatraju normalnim. V. M. Bošković, 2002., op. cit. s. 192.

127

povratu (uže shvatanje). Bitna karakteristika povrata, prema krivičnopravnom shvatanju jeste da je lice nakon pravnosnažne presude za jedno krivično djelo, opet izvršilo jedno ili više krivičnih djela. U zakonodavstvima se pravi razlika između običnog povrata (ponovno vršenje krivičnog djela) i višestrukog povrata. Ovaj poslednji se najčešće uzima kao pooštravna okolnost prilikom odmjeravanja kazne i za njegovo postojanje je neophodno ispunjenje određenih uslova vezanih za težinu novog krivičnog djela, vremenski period između ranijeg i novog djela i postojanje sklonosti za vršenje krivičnih djela. U kriminološkom smislu recidivisti su lica koja su izvršila više od jednog krivičnog djela, istog ili različitog tipa, nezavisno od postojanja sudske odluke. Dakle, osnovno obilježje recidivizma jeste ponovno vršenje krivičnog djela, nezavisno od njegove vrste ili težine. Kriminološko shvatanje povrata temelji se na određenim svojstvima ličnosti učinioca djela – recidivist je lice koje je formirano za vršenje krivičnih djela te se stoga trajnije delinkvetno ponaša. Pri tome nije od značaja činjenica da li je prema njemu izrečena pravnosnažna sudska odluka ili ne. Penološki pojam povrata vezuje se za ponovno izdržavanje kazne lišenja slobode i povratnik je ono lice koje se nalazi na izdržavanju kazne lišenja slobode a već je ranije izdržavao jednu ili više kazni ove vrste. U kriminološkoj literaturi se prave razne klasifikacije povrata i povratnika, a najčešće se razlikuju tri kategorije povratnika; delinkventi iz navike, delinkventi po tendenciji i profesionalni delinkvetni. Delinkventi iz navike su najčešće lica kod kojih postoje određeni nedostaci u psihičkoj sferi ličnosti, vaspitanju ili obrazovanju, koje su frustrirane i iskompleksirane u ranoj mladosti ili u djetinjstvu i nenaviknute na rad. Za njih je karakteristično da sa vršenjem krivičnih djela počinju u periodu maloljetstva, te im vršenje krivičnih djela postaje sastavni dio života. Zapravo ponavljanjem krivičnih djela kod njih se postepeno stvara navika za kriminalno ponašanje koje postaje i osnovni izvor prihoda. Krivična djela vrše čim se ukaže pogodna prilika. Za razliku od ove kategorije povratnika kod kojih je sklonost za vršenje krivičnih djela izazvana uglavnom egzogenim faktorima, kod delinkvenata po tendenciji sklonost za vršenje krivičnih djela je uslovljena uglavnom endogenim faktorima. Kod njih dominiraju faktori koji proizlaze iz same ličnosti i često su nasljednog karaktera. Za profesionalne delinkvente vršenje krivičnih djela predstavlja njihovo stalno zanimanje kojim ostvaruju sredstva za život te su izrazito profesionalni i organizovani. Smatra se da su vrlo inteligentni, inicijativni, agresivni i brutalni, vole lagodan život i opasni su, a postupak resocijalizacije kod njih gotovo je nemoguć.270 U kriminološkom smislu povrat predstavlja poseban oblik kriminaliteta, što znači da na njegovu pojavu utiču isti oni faktori koji utiču i na kriminalitet uopšte. Međutim, za razliku od primarnog kriminaliteta, kod kojeg su odlučujući društveni faktori, kod povrata odlučujuća uloga pripada endogenim faktorima ili faktorima ličnosti. U kriminološkoj literaturi se kao najznačajniji faktori recidivizma ističu neadekvatne porodične prilike, slabo imovinsko stanje, nezaposlenost, nizak obrazovni status, vaspitna zapuštenost, neadekvatan tretman prilikom izdržavanja prethodne kazne, druženje sa kriminalcima, nedostatak radnih navika i profesionale osposobljenosti i zaposlenja, odsustvo brige za delinkventa nakon izdržane kazne i neke osobine ličnosti. Negativni uticaj porodice manifestuje se kroz loše postupanje sa djetetom u porodici u jednom posebno važnom periodu njegovog života, kada se izgrađuje njegov karakter i ličnost. Pored ovog faktora veliki značaj ima loš uticaj ulice, slabo vaspitanje u školi i sl. (tzv. faktori ranog kriminaliteta). Posebno je značajan neuspjeh procesa resocijalizacije u kaznenopopravnim ustanovama koji se dovodi u vezu sa primjenom neadekvatnog tretmana i uticajem drugih zatvorenika. Pri tome treba voditi računa o činjenici da ponovno vršenje krivičnog djela ne mora uvijek biti rezultat neadekvatnog tretmana u 270

Opširnije o pojedinim kategorijama povratnika v. kod M. Singer, op. cit. s. 251,251,

128

ustanovi, već da ono može biti rezultat spleta nekih drugih okolnosti koje su uticale na osuđenika nakon izdržane kazne. Takve okolnosti vezane su za nemogućnost zaposlenja, neprihvatanje od strane društvene sredine, i sl. u kakvim uslovima osuđenik najčešće pribjegava kriminalnom ponašanju kako bi ostvario sredstva za život i ponovo se uključuje u kriminalnu sredinu jer ga ona jedino i prihvata. Opasnost od recidivizma najveća je u prvo vrijeme, tj. prvih nekoliko godina nakon izdržane kazne. Ukoliko je protekao duži vremenski period nakon izdržane kazne a lice nije ponovo učinilo krivično djelo, uspjeh resocijalizacije je veći. Ukoliko je međutim, lice odmah ili vrlo brzo nakon izdržane kazne izvršilo krivično djelo, to je siguran znak da proces resocijalizacije nije dao očekivane rezultate, i da je kod ličnosti izrazito razvijena sklonost za vršenje krivičnih djela. U kriminološkoj literaturi se ističe da recidivisti imaju i posebne karakteristike ličnosti koje su vrlo pogodne za vršenje kriminalnih djelatnosti. Smatra se da su recidivisti uglavnom frustrirana lica koja pokazuju manji količnik tolerancije u odnosu na spoljne uticaje i neprilike, da boluju od kompleksa inferiornosti te vrše krivična djela da bi kompenzirali taj nedostatak, a većina se stalno nalazi pod opsesijom da se prema njima čini nepravda, pa vršenjem krivičnih djela otklanjaju nepravdu prema sebi. Imaju stečene navike i izražene sklonosti za hronično vršenje krivičnih djela. Prema nekim autorima, navika predstavlja osnovnu komponentu u nastajanju recidivizma.271 Udio recidivizma u opštem kriminalitetu je u skoro svim državama izuzetno visok. U većini evropskih država među svim osuđenim osobama ima oko 30 do 35% onih koji su ranije bili osuđeni. Prema podacima FBI-a u SAD-u taj udio je oko 63-68% u ukupnom kriminalitetu. Kod nekih krivičnih djela taj udio je i veći, npr. kod falsifikovanja on iznosi 76% a kod teške tjelesne povrede 71%.272 Najveći broj povratnika ima u imovinskom kriminalitetu, zatim u krivičnim djelima protiv života i tijela i protiv polnog integriteta. U okviru imovinskog kriminaliteta najveći broj povratnika se javlja kod različitih oblika krivičnog djela krađe. Kada su u pitanju motivi izvršenja krivičnih djela, autori naglašavaju da i tu postoje razlike između primarnih delinkvenata i povratnika. Naime, dok se kod primarnih delinkvenata kao najčešći motivi izvršenja javljaju koristoljublje, mržnja, osveta i neriješeni imovinski odnosi, kod povratnika je to uglavnom sklonost rasipništvu i lagodnom životu, te obavljanje krivičnih djela kao zanimanja, tj. vršenje krivičnih djela predstavlja izvor prihoda, i iz koristoljublja. Rijeđe se kao motiv javlja osveta, mržnja, ljubomora ili svađa.

271 272

Opširnije v. M. Milutinović, op. cit. s. 226,227. V. Ž. Horvatić, op. cit. s. 121.

129

VIKTIMOLOŠKA DIMENZIJA KRIMINALNE POJAVE273 U centru istraživanja kriminologije dugo vremena je bio učinilac krivičnog djela i njegovo kriminalno ponašanje. Međutim, sredinom prošlog vijeka kriminološka misao se sve više okreće žrtvi krivičnog djela kao izuzetno značajnom faktoru u nastanku pojedinih krivičnih djela. Problemom žrtve i njenog značaja u kriminalnoj etiologiji bavi se viktimologija (lat. victima – žrtva). Osnivačem viktimologije koja je danas u mnogim državama dobila status samostalne naučne discipline, smatra se Hans von Hentig koji je 1948. godine objavio knjigu pod nazivom Zločinac i njegova žrtva. Sam naziv viktimologija prvi put je upotrijebio i uveo u kriminološki jezik američki psihijatar Vertem 1949. godine, a zatim Benjamin Mendelson 1956. godine, od kada je ovaj naziv i prihvaćen od strane svih teoretičara koji se bave problematikom žrtve. Međutim, bilo bi pogrešno smatrati da se probleu žrtve i njenog doprinosa nastanku krivičnog djela i prije ovih autora nije poklanjala određena pažnja. Još je Fojerbah izražavao svoje uvjerenje da žrtva može biti uzročni faktor zločina, a Feri i Garofalo su kritikovali lišavanje žrtve pomoći i naknade štete pretrpljene kriminalnim ponašanjem. Pitanjima žrtve posvećena je značajna pažnja u okviru problematike ljudskih prava, a usvojena je i Deklaracija OUN o pravima žrtava krivičnih djela i zloupotrebe moći 1985. godine. Viktimologija se u najkraćem smislu definiše kao nauka o žrtvi koja ima za cilj da obezbijedi validna saznanja o uzrocima kriminaliteta koji su vezani za samu žrtvu. Pojam žrtve se različito određuje, u zavisnosti da li se radi o autorima koji zagovaraju viktimologiju u užem ili u širem smislu. Ovi prvi pod žrvom podrazumijevaju samo žrtvu krivičnog djela, a zagovornici viktimologije u širem smislu pod žrtvom podrazumijevaju sve koji trpe u svojim pravima na život, zdravlje, integritet i sigurnost, kao individualne i kolektivne žrtve, bez obzira da li je stradanje izazvano ponašanjem ili propustom fizičke ili pravne osobe.274 U literaturi postoji veći broj različitih tipologija žrtve. Tako npr. Mendelson dijeli žrtve prema obimu krivice ili greške žrtve, na slijedeće tipove:1. nevina žrtva (bez imalo doprinosa u nastanku krivičnog djela, npr. djete žrtva kod čedomorstva, 2. žrtva sa neznatnom krivicom i žrtva iz neznanja (npr. kod protivpravnog prekida trudnoće); 3. žrtva koja je kriva jednako kao i delinkvent ili dobrovoljna žrtva (npr. kod eutanazije); 4. žrtva koja je krivlja od učinioca (npr. žrtva provokator kod ubistva na mah) i 5. žrtva koja simulira i uobražena žrtva (npr. senilna osoba). Posebna pažnja se posvećuje problemu viktimizacije koji se označava kao proces putem kojeg se postaje žrtva. Pri tome se pravi razlika između primarne i sekundarne viktimizacije. Primarna viktimizacije se odnosi na postajanje žrtvom izvršenjem nekog krivičnog djela, a sekundarna viktimizacija predstavlja pooštravanje primarne viktimizacije kroz negativnu reakciju društvene sredine i kroz neadekvatnu ili pogrešnu reakciju pravosudnih organa. Ova viktimizacija često je prisutna kod krivičnih djela protiv polnog integriteta. Stanje kada je neko lice postalo žrtva naziva se viktimiziranost. Rizik viktimizacije može biti manji ili veći i zavisi kako od osobina same ličnosti tako i od niza drugih okolnosti kao što je to npr. stil života, ponašanje i odnosi sa drugim licima i sl. Smatra se da postoje određena svojstva čovjeka koja ga predisponiraju da postane žrtva. Ta svojstva ili karakteristične crte ličnosti koje čine da određeno lice bude stalno ili povremeno, više izložen ili manje zaštićen od drugih i samim tim podložniji da postane žrtva određenog krivičnog djela, nazivaju se viktimogene predispozicije. Prema porijeklu 273

Viktimologija je samostalna naučna disciplina koja će se izučavati kao izborni predmet u okviru krivičnopravnog smjera te ćemo ovdje ukratko dati samo nekoliko napomena o viktimološkoj dimenziji kriminalne pojave. 274 V. opširnije S. Konstatinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, op. cit. s. 142.

130

razlikujemo urođene (npr. pol, gluvonijemost, sljepoća, mentalna zaostalost, itd.) i stečene (zanimanje, naivnost, lakomislenost) a prema trajnosti stalne (npr. urođene predispozicije) i trenutne (npr. alkoholiziranost). Poznavanje viktimogenih predispozicija može doprinjeti prevenciji kriminaliteta.

131

Osnovna literatura: Babić, M., Marković, I.: Krivično pravo, posebni dio, Banja Luka, 2005. g. Bačić, F.: Kivično pravo, opći dio, Zagreb, 1978. Bošković, Mićo: Organizirani kriminalitet, Beograd, Policijska akademija, 1998. Bošković, milo: Kriminologija s penologijom, II deo, Socijalna patologija, Novi Sad, 2002. Bošković, Milo: Kriminalna etiologija, Novi Sad, 2001. Bošković, Milo: Kriminologija, Novi Sad, 2006. Čejović, B.: Krivično pravo, opšti deo, Beograd, 2002. Eliot, M.: Zločin u savremenom društvu, Sarajevo, 1962. Fulgosi, A.: Psihologija ličnosti, teorija i istraživanja, Zagreb, 1997. Hentig, H.: Zločin – uzroci i uslovi, Sarajevo, 1959. Horvatić, Ž.: Osnove kriminologije, Zagreb, 1998. Ignjatović, Đ.: Organizovani kriminalitet, Beograd, 1998. Ignjatović, Đ.: Kriminologija, Beograd, 2005. Ignjatović, Đ.: Kriminološko nasljeđe, Beograd, 1997. Jevtić, D.: Sudska psihopatologija, Beograd-Zagreb, 1960. Kapamadžija, B.: Forenzička psihijatrija, Novi Sad, 1989. Konstantinović-Vilić, S., Nikolić-Ristanović, V.: Osnovi kriminologije, Niš, 1992. Kupčević-Mlađenović, R.: Kriminologija, Sarajevo, 1977. Lukić,M., Jovanović, S.: Drugo je porodica, Beograd, 2001. Milutinović, M.: Kriminologija, Beograd, 1981. Milosavljević, M.: Seksualno zlostavljanje djece, Sarajevo, 1999. Mršević, Z.: Incest između mita i stvarnosti, Beograd, 1997. Meško, G., Petrović, B.: Kriminologija, Sarajevo, 2004. Nikolić, Z.: Kriminologija sa socijalnom patologijom, Beograd, 2000. Rot, N.: Opšta psihologija, Beograd, 2004. Singer, M.: Kriminologija, Zagreb, 1994. Singer, M. i suradnici: Kriminologija delikata nasilja, Zagreb, 2005. Šeparović, Z.. Kriminologija i socijalna patologija, Zagreb, 1987. Tahović, J.: Krivično pravo, Opšti deo, Beograd, 1961. Zlatarić, B.: Krivično pravo, Opći dio, Zagreb, 1977.

132