Osmanlı Tarihi [2] [PDF]

Zitiervorschau

OSMANLI TARİHİ 2. Cilt Ord. Prof. İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI "İstanbulun Fethinden Kanuni Sultan Süleymanın Ölümüne Kadar"

İÇİNDEKİLER BÜYÜK OSMANLI TARİHİ ............................................................................. 25 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................ 25 İSTANBUL'UN FETHİ SIRASINDA ÜÇ KIT'AYA BÎR BAKIŞ VE BAZI OLAYLAR ............................................................................................................. 25 İstanbul'un Fethi Sırasında Üç Kıtadaki Bazı Devletler.......... 25 Asya Ve Afrika'daki Devletler ........................................................... 25 Avrupa’daki Devletler........................................................................... 25 İstanbul’un Fethi Sırasında Yabancı Devlet Hüküm Darları 27 Îstanbul Fethinin Avrupa'daki Tesiri ............................................. 28 Avrupa Dakı Ruhî ................................................................................... 28 Papa'nin Faaliyeti ................................................................................... 29 Osmanlıların Rum Tebaayı Memnun Bırakmaları ..................... 30 Çandarlı (Canderdi) Hanedanının Sukutu ................................. 31 Kara Halil Hayreddin Paşa .................................................................. 31 Alı Paşa ....................................................................................................... 32 İbrahim Paşa ............................................................................................ 32 Halil Paşa ................................................................................................... 32 Halil Paşa Nın İdamının İçyüzü ......................................................... 33 İKİNCİ BÖLÜM .................................................................................................. 34 SIRBİSTAN İLE MORA'NIN İLHAKI .......................................................... 34 Sırbistan Seferleri .................................................................................. 35 Birinci Sırbistan Seferi ......................................................................... 35 İkinci Sırbistan Seferi............................................................................ 36 Belgrad’ın İkinci Muhasarası ............................................................. 37 Yeni Foça'nın Alınması ....................................................................... 39 Sırbistan İn İlhakı ................................................................................. 39 Mora Seferleri .......................................................................................... 41 Birinci Mora Seferi ................................................................................. 41 İkinci Mora Seferi ................................................................................... 45 Mora Da Venediklilerle Çarpışma .................................................... 46 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................ 48 OSMANLILARIN DENİZCİLİĞİ VE DOĞU AKDENİZDEKİ FAALİYETLERİ .................................................................................................. 48 Osmanlıların Denizciliğe Ehemmiyet Vermeleri ........................ 48 İlk Tersaneler .......................................................................................... 48 Osmanlılarn Akdeniz'de Faaliyetleri .............................................. 49 Gemı Tezgahlarının Artması .............................................................. 50

Doğu-Akdeniz Adalarının Zaptı ........................................................ 50 Enez, İmroz Semadirek Ve Taşoz'un Alınmaları ........................ 51 Limni'nin Alınması................................................................................. 53 Mıdıllı Adasının Zaptı .......................................................................... 54 Agrıboz Adasının Alınmam ................................................................. 56 Bozca - Sisam Ve Yunan Adaları ....................................................... 59 Bozcaada'nın Îman ............................................................................... 59 Sisam Adası, Îmarı.................................................................................. 60 Yunan Adalarının Alınması ................................................................. 60 Papanın Doğu - Akdeniz'de Nüfuz Tesisi ...................................... 61 Adalardaki Osmanlı Nüfuzu ............................................................... 61 Osmanlılara Karşı Papa Donanmasının Faaliyeti .................... 63 DÖRDÜNCÜ BOLUM........................................................................................ 64 GÜNEY-KARADENİZ BÖLGESİ AMASRA CANDAR BEYLİĞİ VE TRABZON'UN İŞGALLERİ ............................................................................. 64 Amasra'nın Zaptı ................................................................................... 64 Candar Oğulları Beyliğinin Alınması............................................... 66 Trabzon İmparatorluğu Nun Alınması ........................................... 67 İmparatorluğun Kurulusu ................................................................... 67 İmparatorluğun Son Durumu ............................................................ 68 İmparator David'in Osmanlılar Aleyhindeki Faaliyeti ............. 69 Trabzon Üzerine Hareket .................................................................... 69 Trabzon Seferıne Mâni Olmak İçin Uzun Hasan Tarafından Heyet ........................................................................................................... 70 Trabzon Un Teslimi ............................................................................... 71 Padışahın Avdeti Ve Uzun Hasan'a Nâmesi................................. 72 BEŞİNCİ BÖLÜM ............................................................................................... 73 ARNAVUTLUK-EFLÂK-BOĞDAN VE BOSNA SEFERLERİ ÎLE BOSNA'NIN İLHAKI ......................................................................................... 73 Arnavutluk Olayları ............................................................................... 73 İskender Bey İn Osmanlılarla Mücadelesi .................................... 73 Osmanlılara Karşı Koymak İçin İskender'in Topladığı Kongre ....................................................................................................................... 74 Arnavutluğun Bağımsızlığı Tarihi .................................................... 74 İskender Venediklilerle Mücadelesi ................................................ 75 II. Muradın Birinci Arnavutluk Seferi ............................................ 75 Osmanlı Hükümdarının İkinci Arnavutluk Seferi ...................... 77 II. Murad’ınüçüncü Amavutluk Seferi ............................................. 78 Napoli Kırallarının İskender'i Himayesi ........................................ 78

İskender’in Usmanlılarla Anlaşması ............................................... 80 İskender Bey’in İtalya'ya Geçmesi ................................................... 80 İskender’le Venedik Ve Macarlar’ınosmanlılar Aleyhine İtifakları ..................................................................................................... 81 Fatih Sultan Mehmet’in Birinci Arnavutluk Seferi .................. 82 Padışahın İkinci Arnavutluk Seferi ................................................. 83 İskender’in Ölümü Ve Şahsiyeti ........................................................ 83 İskender’in Ölümünden Sonra .......................................................... 84 Fatih Suttan Mehmed'in Üçüncü Arnavutluk Seferi ................. 84 Kroya’nın Alınması ................................................................................ 85 İşkodra’nın Muhasarası ....................................................................... 85 Padişahın Avdeti Ve İşkodra’nın Alınması ................................... 86 Raguza Cumhuriyetinin Vergisinin Arttırılması......................... 87 Eflâk Prensliğinin İmtiyazlı Bir Vilâyet Olması ........................ 87 Kazıklı Voyvoda ...................................................................................... 87 Kazıklı Voyvodanın Vahşeti................................................................ 88 Eflak Seferi ................................................................................................ 89 Radul'un Eflâk Voyvodalığı ............................................................... 90 İlk Boğdan Seferi..................................................................................... 91 Osmanlı Boğdan Münasebetleri........................................................ 91 Boğdan Beyinin Muahedeye Aykırı Hareketli ............................ 91 Boğdan’a Asker Sevkı ........................................................................... 92 Fatih Sultan Mehmed'in Boğdun Seferi ........................................ 92 Fatih'in Kış Seferi ................................................................................... 94 Macarların Huduttaki Faaliyetleri .................................................. 94 Padışahın Bizzat Hareketi ................................................................. 94 Bosna Seferleri ........................................................................................ 95 Birinci Bosna Seferi Ve Bosna’nın İlhakı ....................................... 95 Bosna Kiralının İdamı ........................................................................... 96 Hersek Ve Bazı Yerlerin İlhakı .......................................................... 96 İkinci Bosna Seferi ................................................................................. 97 Bosnalıların İslamiyeti Kabulleri ..................................................... 98 ALTINCI BÖLÜM ............................................................................................... 98 KARAMAN BEYLİ&L SEBEBİYLE OSMANLI-AKKOYUNLU REKABETİ VE BUNUN NETİCELERİ ......................................................... 98 Karaman Beyliğine Toplu Bir Bakış ................................................ 98 İbrahim Bey'ın Son Günleri ............................................................... 99 Karaman Şehzadeleri Arasında Mücadele ................................... 99 Pır Ahmed Bey'in Osmanlılarla Anlaşması ............................... 100

Pîr Ahmed'in, Muhalefetı Ve Osmanlıların Karaman'ı İşgali .................................................................................................................... 101 Rum Mehmed Paşa'nın Memuriyeti ............................................. 102 Ishak Paşa’nın Tayini ......................................................................... 102 Akkoyumuların Karaman Oğullarına Yardımları.................... 104 Tokat’ın Yağması Ve Yakılması ..................................................... 104 Şehzade Muştafa'nın Uzun Hasan Kuvvetlerinc Galebesi .... 105 Fatih Sultan Mehmed'in Doğu Seferi ........................................... 105 Uzun Hasan Bey İn Önemli Durumu ............................................ 105 Uzun Hasan Bey’in Venediklilerle İttifakı Ve Ordusunu Tensiki ..................................................................................................... 106 Fatih'in Doğu Seferine Giderken Venediklilerle Anlaşmak Istemesı ................................................................................................... 108 Osmanli Ordusunun Hareketi ......................................................... 108 İlk Temas Ve Akkoyunlu Kuvvetlerinin Galebesi ................... 109 İki Ordunun Vaziyeti .......................................................................... 110 Otlukbeli Muharebesi ........................................................................ 111 Fatih'in Hüseyin Baykara'ya Fetihnamesi ................................. 113 Vezır-I Azam Mahmud Paşa'nın Azli Ve Katli ........................... 113 Karaman Devletinin Tarihe Karışması ........................................ 115 Kasım Bey’in İçerdeki Faaliyetleri ................................................ 115 Otlukbeli Harbinden Sonraki Durum........................................... 116 Karaman Vahsı Şehzade Mustafa' Nın Ölümü .......................... 117 Karamanoğlu Mustafa Bey ............................................................... 118 YEDİNCİ BÖLÜM ........................................................................................... 120 OSMANLİ-VENEDİK HARBİNİN HAÇLI SAVAŞINA İNKILABI VE BUNUN SONUÇLARI..................................................................................... 120 Savaşın Sebepleri ................................................................................ 120 Osmanlılara Karsı Venedik Macar Ve İskender Bey'in İttifakı .................................................................................................................... 121 Venediklilerin Harp ............................................................................ 122 Venedık Ve Macarlarla Savaş .......................................................... 122 Cumhuriyeti Sulh Teklifi ................................................................ 124 Muharebeye Devam ........................................................................... 124 Osmanlı Sulh Teklifleri ...................................................................... 125 Osmanlılar Aleyhine Hatlı Seferi ................................................... 126 Venedık Aramiralının Türk Sahillerine Gelip ......................... 127 Moçemgo’nun Karaman Oğluna Yardımı ................................... 128 Türk Akıncılarının Muvaffakı Vetli Harekâtı ............................ 129

Venediklilere Yapılan Bir Senelik Mütareke ............................. 129 Turahan Bey Oğlu'nun Venedik'e Yaptığı Akın ..................... 130 Venedik’le Barış Görüşmesi ........................................................... 131 Fatih’in Son Arnavutluk Seferi ...................................................... 132 Sulh Şartları ........................................................................................... 133 SEKİZİNCİ BÖLÜM ....................................................................................... 134 KUZEY-KARADENİZ SEFERİ VE KIRIM HANLIĞININ OSMANLI HİMAYESİ ALTINA GİRMESİ .................................................................... 134 Kuzey-Karadeniz Seferi .................................................................... 134 Ceneviz Sömürgelerinin Alınması ............................................... 134 Kırım Hanlığı Hakkında Kısa Malûmat........................................ 136 Kırım Ve Altınordu Hanlığın ........................................................... 136 Kırımda Giray Ailesinin Hanlımı .................................................. 137 Menğli Giray'ın Hanlığı...................................................................... 138 Kırım Hanlığının Osmanlı Nüfuzu Altına Girmesi ................... 138 DOKUZUNCU BÖLÜM .................................................................................. 139 FATİH VE V. ALFONS'UN SİYASETLERİ - II. MEHMED'İN SON SENELERİ OLAYLARI VE ÖLÜMÜ ........................................................... 139 Karşılıklı İki Siyaset ............................................................................ 139 Fatih Ve Alfons ..................................................................................... 139 V. Alofons’un Siyaseti......................................................................... 140 Fatih Sultan Mehmed'in Siyaseti .................................................. 141 İtalya Seferi ............................................................................................ 142 Rodos Seferi........................................................................................... 143 Rodos Şövalyeleri ................................................................................ 143 Rodos Muhasarası ............................................................................... 145 Rodos Bu Seferde, De Alınamadı ................................................... 146 Osmanlı - Memlûk devletleri ihtilâfı ve II. Mehmed'in Asya seferi ......................................................................................................... 147 Hicaz Su Yollan Mesele ...................................................................... 147 Dulkauır Oğulları Meselesi .............................................................. 147 Şahsuvar Bey ......................................................................................... 147 Fatih Sultan Mehmedın Hareketi .................................................. 149 Fatih Sultan Mehmed'in Şahsiyeti ............................................... 150 ONUNCU BÖLÜM........................................................................................... 152 Fâtih'in İlme Karşı Alâkası ............................................................... 152 ONBİRİNCİ BÖLÜM ...................................................................................... 155 İSTANBUL'UN İMARI VE KALKINMASI İÇİN GÖÇMEN NAKLİ İLMÎ, İÇTİMAÎ MÜESSESELER YE SARAYLAR İNŞASI .................. 155

Fatih Mutaakip İstanburun Durumu ............................................ 156 İstanbul’a Goçmen Nakli ................................................................... 156 Kültürel Ve Sosyal Müesseseler ..................................................... 158 Eski Ve Yeni Saraylar ......................................................................... 159 Patrik İntihabı....................................................................................... 160 ÖNİKİNCİ BÖLÜM ......................................................................................... 161 SULTAN BAYEZÎD VE CEM SULTAN MÜCADELESİ İLE NETİCESİ .............................................................................................................................. 161 Saltanat Kavgası ................................................................................... 162 Bayezid Ve Cem .................................................................................... 162 Bayezıd’ın Hükümdarlığı .................................................................. 163 Bayezid’le Cem Arasındaki Mücadele .......................................... 164 Cem Sultan Kahire'de ........................................................................ 165 Saltanat Mücadelesinden Karaman Oğlunun İstifade Etmek İstemesi ................................................................................................... 166 Cem’in Karaman İllerinde Faaliyeti............................................. 167 Cem Sultan’la Kasım Bey'in Müzakereleri ................................ 168 Cem'in Şövalyeleri İlticası ................................................................ 169 Cem’in Fransadaki Hayatı ................................................................ 170 Cem'in Papaya Teslimi ...................................................................... 171 Cem İn Muhaiazası İçin Bayezid'in Papa İle Anlaşması ........ 172 Cem Sultanla Da Görüşüp Ona Biraderinin Nâme Ve Hediyelerini Vermiştir. ..................................................................... 172 Cem’in Fransa Kralına Teslimi Hastalanarak Ölmesi ............ 172 Cem’in Cesedinin Bursa 'Ya Nakledilerek Gömülmesi .......... 173 Cem’in Oğulları ..................................................................................... 174 Cem'in Rodos Şövalyelerine İlticası, Şövalyeler Bayezid'in Anlaşması ............................................................................................... 175 Cem’in Avrupa’da Bulunması Sebebiyle Beyazid’in Rumeli'de İhtiyatî Tedbir Alması ........................................................................ 176 Gedık Ahmed Paşa'nın Katli ............................................................ 176 ONÜÇÜNCÜ BÖLÜM ..................................................................................... 178 KİLİ VE AKKÎRMAN'IN ALINARAK BOĞDAN'IN OSMANLI HÂKİMİYETİNE GİRMESİ VE LEHİSTAN SEFERLERİ ..................... 178 Boğdan Seferi ........................................................................................ 178 Kılı Ve Akkirmanın Alınması .......................................................... 179 Boğdan Beyinin Mukabil Hareketi ................................................ 180 Boğdan Beyinin Taarruzu Üzerine Malkoç Oğlu'nun Akım .................................................................................................................... 181

Boğdan Osmanlı Hâkimiyetini Kabulü ........................................ 181 Lehistan seferi ...................................................................................... 181 Lehlilerle İlk Temas ............................................................................ 181 Leh Kiralının Boğdan'a Tecavüzü ............................................... 182 Malkoç Oğlu Akıncılariyle Yapılan İlk Lehistan Sefen ........... 182 Boğdan Voyvodasına Verilen Tuğ Ve Sancak ........................... 183 ONDÖRDÜNCÜ BÖLÜM .............................................................................. 183 II. BAYEZİD ZAMANINA KADAR OSMANLI-MEMLÛK DEVLETİ MÜNASEBETLERİ ......................................................................................... 183 XIV, ve XV. Yüzyıllarındaki Münasebat ....................................... 184 İlk Münasebetler .................................................................................. 184 II. Murad Zamanında Münasebet .................................................. 185 Fatih Zamanında .................................................................................. 185 Bayezıd Devrindeki Münasebet ..................................................... 186 Osmanlı - Memluk Muharebesi ...................................................... 187 Alaüddevle’nin Memlûklerle Anlaşması ..................................... 189 Memlüklerlr Barış ............................................................................... 191 ONBEŞİNCİ BÖLÜM ...................................................................................... 192 XV. YÜZYİL SONLARINDA KOMŞU DEVLETLER ÎLE ENDÜLÜS İSLÂMLARI VE KEMAL REİS ..................................................................... 192 İslâm Devletleri .................................................................................... 192 Hıristiyan Devletler ............................................................................ 192 Venedik Cumhuri Yetine Karşı İtalya Daki Küçük Hükümetler .................................................................................................................... 193 Lehler Ve Ruslar .................................................................................. 193 İspanyollar Ve Endülüs İslâmları .................................................. 194 Osmanlı Devleti’nin Endülüs Müslümanlariyle İlk Alâkası . 195 Osmanlı Gemileriyle Endülüs Müslümanların Afrika'ya Nakli ......................................................................................................... 196 Kemal Reis Ve Türk Denizciliğinin İnkişafı ............................... 197 Osmanlı Donanması ........................................................................... 197 Kemal Reis ............................................................................................. 197 ONALTINCI BÖLÜM ..................................................................................... 201 BAYEZÎD'TN RUMELİ SEFERİ VENEDİK VE HAÇLILARLA SAVAŞ .............................................................................................................................. 201 Macaristan Olayları ............................................................................ 201 Bayerid'in Rumeli Seferi ................................................................... 201 Türk Akıncılarının Faaliyetleri ....................................................... 202 Mihal Oğlu Ali Bey İle Yakup Ve İskender Paşalar ................ 202

Osmanlı - Venedik Savaşı ................................................................. 206 İnebahtı selen .................................................................................... 208 Brodano Veya Zenşiyo Deniz Muharebesi ................................ 208 Burak Reis’in Şehit Düşmesi .......................................................... 209 İnebahtı’nın Teslim Olması ............................................................. 210 Mudon’un Munasarası Ve Zaptı ..................................................... 211 Koron Ve Navarin'in Alınması ........................................................ 213 Venedik Harbinin Haçlı Deniz Seferine İnkılâbı ...................... 214 Venediklerin Avrupa'dan Yardım İstemesi ............................... 214 Haçlı Donanma Sının Faaliyeti ...................................................... 215 Adanın Muhasaradan Kurtanlması ............................................. 215 Müttefiklerin Faaliyetlerinin Artması ......................................... 216 Macariarm Venediklilere Yardımı ................................................ 216 Venedıkhlerin Harpten Çıkmak İstemeleri ............................... 217 Venedıklııerle Sulh Şartlan .............................................................. 217 Macarlarla Da Anlaşma ..................................................................... 218 ONYEDİNCİ BÖLÜM ..................................................................................... 219 SAFEVÎ DEVLETİNİN ZUHURU VE FAALİYETİ .................................. 219 Erdebil Sofuları Ve Safevî Devletinin Kuruluşu ....................... 219 Safevi Ailesi............................................................................................ 219 Şeyh Cuneyd ve Şeyh Haydar ....................................................... 220 Şah İsmail. .............................................................................................. 221 Şah İsmail’in Osmanlılarla İlk Teması ......................................... 222 Şan İsmail Ve Alâüddevle ................................................................ 222 Şah İsmail İn Anadolu'daki Faaliyeti ........................................... 223 Şahkulu .................................................................................................... 224 ONSEICİZİNGİ BÖLÜM ................................................................................ 226 II. BAYEZİD'ÎN SON SENELERİ YE YAVUZ SELÎM'ÎN HÜKÜMDARLIĞI............................................................................................ 226 II. Bayezid'in Son Seneleri Ve Şehzadeler .................................. 226 Küçük Kıyamet ..................................................................................... 226 Osmanlı Şehzadeleri ........................................................................... 227 Korkud’un Şahsıyeti Ve Mısır'a Gitmesi ..................................... 228 Şehzade Ahmed .................................................................................... 229 Şahzade Şehinşah ................................................................................ 230 Şehzade Selim ....................................................................................... 230 Baba - Oğul Mücadelesi Ve Selim'in Hükümdarlığı ................ 234 Karışdıran Muharebesi ..................................................................... 234 Selim’in Mağlup Olarak Kaçması .................................................. 235

Yeniçerilerin Ayaklanmas ................................................................ 235 Selim Aleyhdarlarınm Korkud'u Devletleri ............................... 236 Selim'in Hükümdarlığı ...................................................................... 236 Yavuz Selım'in Hükümdarlığlı ........................................................ 237 Bayezurın Dimetoka'ya Giderken Yolda Vefatı....................... 237 II. Bayezid’in Şahsiyeti ...................................................................... 238 ONDOKUZUNCU BÖLÜM ............................................................................ 240 SULTAN SELİMİN İÇ DURUMU DÜZELTMESİ, ÇALDIRAN MUHAREBESİ YE DULKADIR BEYLİĞİNİ ALMASI ........................... 240 Sultan Selimdin İç Durumu Düzeltmesi ...................................... 240 Şehzadelerin Bertaraf Edilmeleri.................................................. 240 YİRMİNCİ BÖLÜM ......................................................................................... 244 YAVUZ SULTAN SELİMİN CÜLUSUNDA ANADOLU'DA KIZILBAŞ FAALİYETİ ....................................................................................................... 244 Şalı İsmail Üzerine Hazırlık Ve İran Seferi................................. 247 Anadolu'daki Bazı Kızılkaşlann Tevkif Ve İdamları ............... 247 Şah İsmail’in. Siyaseti ........................................................................ 248 Şah İsmail’e Gönderilen Nâmeler .................................................. 250 Ordunun Hareketi ............................................................................... 251 Zahire Darlığı ........................................................................................ 252 Vezir Ve Beylerin Geri Dönmek İstemeleri Ve Hemdem Paşa’nın Katlı ........................................................................................ 253 Dönmek İçin Yeniçerilerin Tahrik Edilmesi .............................. 253 Çaldıran Muharebesi .......................................................................... 255 İki Tarafın Harp Nizamı .................................................................... 255 İki Ordunun Durumu ......................................................................... 255 Harp Meclisi........................................................................................... 256 Savaş......................................................................................................... 256 Şah’in Kaçırılması ................................................................................ 257 Çaldıran Savaşı Dönüsü .................................................................... 258 Dukakin Oğlu’nun Vezir-İ Âzamhğı Ve Katli ............................. 258 İran Şanı Tarafından Elci Gelmesi................................................. 259 Kemah’ın Alınması ....................................................................................... 259 Dulkadır Beyliğinin İlhakı.......................................................................... 260 Şehsuvar Oğlu Ali Bey ........................................................................ 260 Hadım Sınan Paşa'nın Dulkadır Beyliğini İşgali ...................... 261 Dıyarbakır’ın Alınması ...................................................................... 262 Diğer Doğu Masında Alınması ........................................................ 263 Seferden Avdette Yavuz'un İcraatı ............................................... 264

Asken Tahrikedenlerin İdamları ................................................... 264 Yavuz'un Üç Vezir-İ Âzami............................................................... 265 YÎRMİBİRİNCİ BÖLÜM .............................................................................. 266 MEMLÛKLERLE SON MÜNASEBAT VE MISIR SEFERİ .................. 266 Memlûklerle Son Münasebat ......................................................... 266 1490 Muahedesinden Sonra ........................................................... 266 Hayır Bey’in Vatanı Aleyhin Deki Casusluğu ............................ 267 Yavuz'un Memlûk Sultanına Tatmin Edici Nâmeleri ............. 268 Memluk Sultanının Mukabil Tedbirleri ...................................... 269 Vazir’i Azam Sinan Paşa’nın Hareketi ......................................... 269 Sultan Selim’in. Hareketi .................................................................. 271 Merc-İ Dâbık Muharebesi................................................................. 271 Bozgun ..................................................................................................... 272 Mısır Seterine Hazırlık ...................................................................... 273 Tomanbay’in Hükümdarlığı ............................................................ 273 Ridaniye Muharebesi ......................................................................... 274 Hısır’a Hareket ..................................................................................... 274 Ridaniye Ordugahı .............................................................................. 274 Yavuz’un Taarruz Plânı ..................................................................... 275 Yavuz’un Kendi Plânım Yine Kendisinin Tatbiki..................... 276 Mısır'ın İşgalinden, Padişahın İstanbul'a Dönüşüne Kadar Olan Olaylar ........................................................................................... 276 Tomanbay’in Faaliyeti ....................................................................... 276 Tomanbay’ın Ölümü ........................................................................... 277 Mekke Şerifi’nin Haremeyn'in Anahtarlarının Takdimi ....... 278 Yavuzun İstanbul'a Dönüşü Ve Bazı Mısırhlar'ın İstanbul'a Nakilleri................................................................................................... 279 Yunus Paşa’nın Katli.......................................................................... 280 Pırı Paşa Nın Vezir-İ Âzamlıfrı ....................................................... 281 Muhyıddın-I Ârabî Kabrinin Meydana Çıkarılması ............... 281 Şan İsmail’in Elçi Göndermesi ........................................................ 281 Şehzade Kasım’in Ölümü .................................................................. 282 Kızılbaş Celâl ......................................................................................... 283 XVI. Asır Başlarında Osmanlılarda Bahrî Faaliyet .................. 284 Yavuz Sultan Selim'in Denizciliğe Ehemini Yet Vermesi...... 284 Yavuzun Deniz Seferine Hazırlığa............................................... 285 Sultan Selim'in Ölümü Ve Şahsiyeti ............................................. 289 Son Günleri Ve Ölümü ...................................................................... 289 Sultan Selim’in Şahsiyeti .................................................................. 290

Sultan Selim’in Hizmeti ..................................................................... 293 YİRMİİKİNCİ BÖLÜM ................................................................................. 294 SULTAN SÜLEYMAN'IN HÜKÜMDARLIĞI VE İLK BEŞ SENESİ 294 Sultan Süleyman'ın Hükümdarlığı ................................................ 294 Canberdi Gazali’nin Hükümdarlığım İlân Eylemesi ............... 294 Şahsuvar Oğlu Ali Bey'in Katli ........................................................ 296 Belgrad'ın Zaptı .................................................................................... 297 Pırı Paşa'nın Mütalâası ...................................................................... 298 Belgrad’ın Alınması ............................................................................ 299 Ada Hakkında Divan Görüşmeleri ................................................ 299 Ada Hakkında Divan Görüşmeleri ................................................ 300 Çoban Mustafa Paşa'nın Serdar Tâyin......................................... 300 Padışahın Adaya Gelmesi ................................................................. 301 Başşovalyenin Bir Müracaatı .......................................................... 301 Rodos’un Teslimi ................................................................................. 301 Rodos'ta Yakalanan Cem'in Oğlu Ve Kızları ............................. 302 Hayır Bey'in Ölümü Ve Mısır İsyanı ............................................. 303 Çoban Mustafa Paşa'nın Mısır Valiliği ........................................ 303 Mustafa Paşa’nın Tedbiri.................................................................. 303 İbrahim Paşa Nın Vezır-İ Azamlığı ............................................... 304 Piri Paşa’nın Azli .................................................................................. 304 Mısır'da Hâin Ahmed Paşa Vakası ................................................ 305 Vezir-İ Âzamin Mısır'a Gitmesi ...................................................... 306 İbrahim Paşa'nın Tetkikleri ............................................................ 307 Yoldaki İcraatı....................................................................................... 307 YİRMİÜÇÜNCÜ BÖLÜM............................................................................... 308 MACARİSTAN SEFERİ VE MOHAÇ MEYDAN MUHAREBESİ ........ 308 Belgrad'nı Zaptı’nın Faydası ........................................................... 308 Ordunun Hareketi Bâzı Kalelerin Alınması ............................... 308 Yeni Bir Harp Nizamı ......................................................................... 309 Mohaç Meydan Muharebesi ............................................................ 309 Macar Ordusu Mağlûp Ve Kıra! Maktul Oldu ............................ 310 Budin’in Alınması ................................................................................ 311 Macaristan Dan Göçmen Nakli ....................................................... 311 Macarların Kıral İntihabı .................................................................. 312 Jan Japolya’nın Kıral İntihabı ......................................................... 312 Ferdıuand İn Yeni Kirala Rakip Çıkması .................................... 312 İkinci Macaristan seferi..................................................................... 313 Ferdınano'ın Taarruzu ..................................................................... 313

Yanoş Kiral’ın Osmanlı Pâdişa Hinin Himayesine İlticası .... 313 Budin'ın Geri Alınması ...................................................................... 314 Viyana’nın Birinci Muhasarası ....................................................... 314 Başarısız Viyana Dönüşü .................................................................. 315 Viyana Muvatiakivetsizliğinin Uyandırdığı Bir Ünıit ............. 316 Üçüncü Macaristan Veya Alman Seferi ....................................... 316 Ferdinand’ın İkinci Müracaatı ....................................................... 316 Ferdınund’ın Budin'i Muhasarası ................................................. 317 Ordunun Hareketi ............................................................................... 317 Alman Sefer ........................................................................................... 318 Koron Kalesinin Alınıp Verilmesi .................................................. 319 Ferdinand İle Birinci Anlaşma........................................................ 320 Sulh Sarılan ............................................................................................ 320 1533 Anlaşmasında Sonra Macaristan ....................................... 321 Yanoş Kıral’ın Ölümü ......................................................................... 321 Beş Senelik Sulh ................................................................................... 322 Erdel Meselesi....................................................................................... 322 Avusturya Ordusunun İmhası ........................................................ 322 Temeşvar’ın Zaptı .............................................................................. 323 Macaristan Harekâtının Devamı .................................................... 323 Boğdan Seferi ........................................................................................ 324 Boğdan Beyinin Muhalefeti ............................................................ 324 Yeni Voyvoda Tâyini .......................................................................... 325 Boğdan Hududunun Tahdidi .......................................................... 325 YİRMİDÖRDÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................... 326 ALEVÎ İSYANLARI VE İRAN SEFERLERİ ............................................. 326 Anadolu'da Kızılbaş Hareketeri ..................................................... 326 Kalender Çelebi İsyanı....................................................................... 327 Irakeyn Seferi Ve Bağdadin Alınması ........................................ 329 Çaldıran Harbinden Sonraki Osmanlı - İran Münasebetleri 329 Ulama Ve Şeref Hanlar....................................................................... 329 Ordunun Hareketi ............................................................................... 331 Padişahın İran Seferine Hareketi" ................................................ 332 Bağdad Üzerine Hareketi ............................................................... 332 Bağdad'ta İkamet Ve Avdet ............................................................. 333 İskender Çelebi Hakkında ................................................................ 334 Vezir-İ Âzam İbrahim Paşa'ya Dair .............................................. 335 İbrahim Paşa’nın Menşei .................................................................. 335 Vezır-I Azanı Olması ........................................................................... 336

İbrahim Paşa’nın Geniş Selâhiyeti ................................................ 337 Serasker Sultanlık ............................................................................... 338 Hurrem Sultan ve İbrahim Paşa .................................................... 338 İbrahim Paşa’nın Katli ....................................................................... 339 İran Seferi Ve Amasya Muahedesi ................................................ 339 Elkas Mirza’nın İltica.......................................................................... 340 İran Üzerine Hareket ......................................................................... 340 Gürcistan Fütuhatı .............................................................................. 340 Yine İran Seferîne Gidiş .................................................................... 341 İran’la Mütareke Ve Amasya Muahedesi .................................... 341 YİRMİBEŞİNCİ BÖLÜM ............................................................................. 342 KANUNÎ DEVRİNDE TÜRK DENİZCİLERİNİN FAALİYETLERİ . 342 Oruç ve Hızır Reisler .......................................................................... 342 Oruç Reis'in Maceraları..................................................................... 342 Uruç Ve Hızır İn Afrika Sahillerindeki Faaliyetleri ................. 343 Afrika’da Sahilinde Üs Temini ........................................................ 343 İki Türk Denizcisinin Afrika’daki Mühim Rolü ........................ 344 Cezayir'in İşgali Ve Oruç Reis'in Hükümdarlığı ....................... 345 Oruç Reis'in Ölümü ............................................................................. 345 Hızır Reis'in Cezayir Sultanlığı ....................................................... 346 Hızır Reis’in Osmanlılara Müracaatı ............................................ 346 Hayreddin’in Cezayirden Ayrılıp Tekrar Burayı İşgal Etmesi .................................................................................................................... 347 Emir Hayreddin’in Andrea Dorya İle İlk Mücadeleleri ......... 347 Hızır Reis’in Endülüs Müslümanların Afrika Sahillerine Nakli .................................................................................................................... 348 Barbaros Hayreddin Paşa ................................................................ 349 Barbaros’un Osmanlı Devleti Hizmetine Çağrılması ............. 349 Barbaros’un İstanbul'a Hareketi ................................................... 349 Barbaros Hayreddin’in Beylerbeğilikle Kuptan-ı Derya Olması .................................................................................................................... 350 Barbaros'un Osmanlı Hizmetindeki Deniz Seferleri .............. 350 İlk Sefer Ve Tunus'un Zaptı ............................................................ 350 Şartken’in Tunus'u Geri Alması ..................................................... 351 Barbaros'un Batı-Akdeniz'de Faaliyeti ....................................... 352 Venedik Ve Müttefikleriyle Harp ................................................... 352 Papanın Faliyeti Ve Venedik Harbinin Sebebi.......................... 352 Korfo Adası'nın Muhasarası ........................................................... 353 Preveze Muharebesi Ve Akdeniz Hâkimiyeti ........................... 354

Muttefık Donanmaları ....................................................................... 354 Barbaros’un Hareketi ........................................................................ 354 İki Tarafın Gemi Asker Ve Toplarının Mukayegesi ................ 355 İlk Hareketler ........................................................................................ 355 Preveze Deniz Savaşının İlk Safhası ............................................. 356 Çekilen Düşman Donanması ........................................................... 356 Munarebe’ye Katî Netice .................................................................. 356 Venediklilerle Anlaşma ..................................................................... 358 Osmanlı - İspanyol Mücadelesi Ve Fransızlara Denizden Yapılan Yardım ..................................................................................... 358 Deniz Nıuharebeleri ........................................................................... 358 Şarlken’in Cezayir Üzerine Hareketi ............................................ 358 Cezayir’in Müdafaası .......................................................................... 359 Osmanlı Donanmasiyle Fransızlara Yapılan Yardım ............. 359 Barbaros'un Fransız Kumandaniyle Görüşmesi...................... 360 Nis’in Zaptı Ve Barbaros'un Ağır Ve Haklı Sözleri ................. 360 Turgut Reis’in Esaretten Kurtarılması ........................................ 361 Barbaros'un Geri Dönmesi .............................................................. 361 Barbaros’un Ölümü ............................................................................ 361 Barbaros’un Yetiştirmeleri .............................................................. 362 Turgut Reis ............................................................................................ 362 Turgut Nasıl Yetişti ............................................................................. 362 Turgut Reis’in Esir Olması .............................................................. 363 Turgud’un Tekrar Faaliyeti ............................................................. 363 Turgut ve Andrea Dorya .................................................................. 363 Malta’nın Birinci Muhasarası Ve Garp Trablusu'nun Zaptı . 364 Turgut Reis'm Osmanlı Devleti Hizmetine Girmesi ............... 364 Fransızlara İkinci Deniz Yardımı ................................................... 365 Batı Akdeniz Seferleri ........................................................................ 365 Cebre Muharebesi ............................................................................... 366 İkinci Malta Muhasarası Ve Turgut Paşa'nın Şehit Düşmesi .................................................................................................................... 367 Sen-Jan Şövalyeleri ............................................................................. 367 Malta Seteri ............................................................................................ 367 Malta Adası Önünde ........................................................................... 368 Turgut Paşa’nın Şehadeti ................................................................. 368 YİRMİALTINCl BÖLÜM .............................................................................. 369 HİNT VE UMMAN SEFERLERİ .................................................................. 369 Portekizlilerin Hind Denizi'n Deki Faaliyetleri........................ 369

Memluk Devletiyle Portekizliler .................................................... 369 Osmanlılarla Portekizliler ................................................................ 370 Şüveyş Tersanesinde Gemi Yapılması ......................................... 370 Hadım Buleyman Paşa'nın Hint Seferi Ve Aden'in Zaptı ...... 371 Diyu Şehrinin Muhasarası ................................................................ 372 Yemen’de Daha Sonraki Olaylar .................................................... 373 Hind Denizi'inle Portekizlilerle Çarpışmalar........................... 374 Piri Reis’in Hint Sularındaki Faaliyeti Ve Ölümü .................... 374 Murad Reis’in Süveyş Kaptanhğı ................................................... 375 Seydı Ali Reis'in Kaptanlığı Ve Sergüzeşti ................................. 376 Kurd oğlu Hızır Reis ........................................................................... 377 YİRMİYEDİNCİ BÖLÜM .............................................................................. 379 ŞEHZADELER VAK'ASI ................................................................................ 379 Şehzade Mustafa Aleyhinde Hurrem Sultanın Entrikaları .. 379 Şehzade Muştala Hakkındaki Şayialar ....................................... 380 Şair Yahya Bey'in Mersiyesi ............................................................ 381 Şehzade Cihangir’in Ölümü ............................................................. 382 Şehzade Bayezıd Vak'ası ................................................................... 382 Lala Mustafa Paşa'nın Hileleri ........................................................ 383 Bayezıd’ın İran'a Kaçması ................................................................ 384 YİRMİSEKİZİNCİ BÖLÜM .......................................................................... 385 KANUNÎ'NİN SON SEFERİ-ÖLÜMÜ VE ŞAHSİYETİ ......................... 385 Avusturya İle Sulhun Bozulması ................................................... 385 Sigetvar Selen ....................................................................................... 386 Sigetvar’ın Zaptı ................................................................................... 387 Sultan Suleyman'ın Vefatı ................................................................ 388 Şehzade Sultan Selim'e Haber Gidiyor ........................................ 388 Sokullu Mehmed Paşa'nın Tedbirleri .......................................... 389 Divan Toplantısı................................................................................... 390 Selim’in Hareketi ................................................................................. 391 Ordunun Avdeti ................................................................................... 392 Askerin Teessürü Ve Sokullu'nun Nutku ................................... 392 Sultan Süleyman'ın Şahsiyyeti ....................................................... 393 YİRMİDOKUZUİNCU BÖLÜM .................................................................. 395 OSMANLILARA TÂBİ İMTİYAZLI HÜKÜMETLER ............................. 395 Kırım Hanlığı ......................................................................................... 395 Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Nüfuzu Altına Girmesi.................. 395 Mengli Giray Han ................................................................................. 397 Devlet Giray ........................................................................................... 398

Mekke-i Mükerreme Emirliği ....................................................... 399 Mekke Emirleri..................................................................................... 399 Hicaz’da Osmanlı Hâkimiyeti .......................................................... 399 Şerif Ebu Nümey .................................................................................. 400 Eflâk Voyvodalığı ................................................................................. 400 Voyvoda İntihabina Hükümetin Müdahalesinin Sebebi ....... 402 Eflak’da Voyvoda İntihabı ................................................................ 402 Boğdan Voyvodalığı ............................................................................ 403 III. Stefan Çel Mare (1457 -1504) ................................................. 404 Petro Kareş ve Aleksandr Voyvodalar ........................................ 405 Müslüman İlya Voyvoda .................................................................. 405 II. Aleksandr Voyvoda ...................................................................... 406 Yani Vasılıkos ........................................................................................ 406 Boğdan’da Voyvoda İntihabı ........................................................... 407 Raguza (Dubrovnik) ve Sakız Cumhuriyetleri ......................... 407 Raguza Cumhuriyeti ........................................................................... 407 Sakız Cumhuriyeti ............................................................................... 408 Erdel Voyvoda' ..................................................................................... 409 Hududu .................................................................................................... 409 Osmanlıların Erdel İle İlk Temaslan ............................................ 409 Yanoş’un Kıral Seçilmesi .................................................................. 410 Ferdinana’ın Kırallık İddiası .......................................................... 411 Yanoş’un Osmanlı Himayesini İstemesi ..................................... 411 Yanoş’a Yardım Vadi .......................................................................... 411 Ferdınand’ın Osmanlı Pâdişahına Başvurması ...................... 412 Yanoş’un Budin Tahtına Oturtulması .......................................... 412 Zapolya Oğlu Sisismund.................................................................... 413 OTUZUNCU BÖLÜM ..................................................................................... 416 XV. YÜZYIL ORTALARINDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLI DEVLETİNİN ASYA VE AVRUPA DEVLETLERİYLE MÜNASEBETLERİ ......................................................................................... 416 Osmanlı - Akkoyunlu Münasebetleri ........................................... 416 Osmanlı - Safevî Devletleri Münasebetleri ................................ 417 Osmanlı - Memlûk Devletleri Münasebetleri ............................ 420 Osmanlı Devletiyle Trabzon İmparatorluğu Münasebetleri421 XV. Yüzyıl Ortalarına Kadar Trabzon İmparatorluğu ............ 421 İmparatorlugun Tarihe Karışması ................................................ 422 Osmanlı Devletinin Buhara Ve Setuerkand Hükümetleriyle Münascbatı............................................................................................. 423

Osmanlı-Akdeniz Devletleri Münasebetleri .............................. 423 Osmanlı - Papalık Münasebetleri .................................................. 424 Osmanlı - Venedik Münasebetleri ................................................. 425 Osmanlı Devleti İle Napoli Kıralhğı Münasebetleri ................ 427 Osmanlı Devletiyle Milano Dukalığı Münasebetleri............... 429 Osmanlı - Floransa Münasebetleri................................................ 431 Osmanlı - Ceneviz Münasebetleri ................................................. 432 Osmanlı - Macar Münasebetleri ..................................................... 434 Osmanlı - Rus Münasebetleri .......................................................... 438 Osmanlı - Lehistan Münasebetleri ................................................ 443 Osmanlı- Avusturya Münasebetleri ............................................. 445 Osmanlı Hukumdarının Lüter Taraftarların Tahriki ............. 448 Ferdinand İle İlk Anlaşma ................................................................ 450 Budin’in Eyalet Merkezi Olması..................................................... 454 Beş Senelik Sulh Andlaşması .......................................................... 456 Transilvanya İsinin Hulâsası ........................................................... 457 Osmanlı Fransız Münasebeti........................................................... 462 Fransızlara Karadan Yardım ........................................................... 462 Fransızlarla Aktedilen İlk Muahedenâme .................................. 465 Fransızlara Denizden Yardım ......................................................... 466 Osmanlıların İspanya Münasebetleri .......................................... 469 Osmanlı Portekiz Münesebetleri ................................................... 470 Osmanlı Devletinin Bu Bir Asırlık Devresi İçinde Keşifler Ve İnkılâplara Kısa Bir Bakış ................................................................. 474 OTUZBİRİNCİ BÖLÜM ................................................................................. 474 XV. YÜZYIL ORTALARINDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLI SARAYI VE OSMANLI HANEDANI ...................................... 474 Osmanlı Sarayı...................................................................................... 475 İstanbul Sarayının Taksimatı ......................................................... 475 Enderun Ve İç Oğlanları .................................................................... 476 Enderun Odaları: ................................................................................. 477 Kara Hadım Ağalan ............................................................................. 478 Sarayın Birun Erkânı ......................................................................... 478 Diğer Binin Erkânı .............................................................................. 479 XV. Yüzyıl Ortalarından XVI. Yüzyıl Ortalarına Kadar Osmanlı Padişahlarının Şahsiyetleri Şehzadeler ...................................... 480 Fatih Sultan Mehmed'in Şahsiyeti ................................................ 480 Sultan II. Bayezid'in Şahsiyeti ........................................................ 481 Sultan I. Selim'in Şahsiyeti ............................................................... 481

Kanuni Sultan Süleyman'ın Şahsiyeti .......................................... 481 Osmanlı Şehzadeleri ........................................................................... 482 OTUZİKİNCİ BÖLÜM .................................................................................... 483 XV. YÜZYIL ORTALARINDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLI VEZİR-İ İZAMLARI ................................................................... 483 Halil Paşa (Çandarlı-zâde) ............................................................... 483 İshak Paşa (Birinci Defa) ................................................................. 483 Mahmud Paşa (Birinci Defa) .......................................................... 484 Rum Mehmed Paşa ............................................................................. 486 Gedik Ahmed Paşa .............................................................................. 486 Hoca Sinan Paşa ................................................................................... 487 Karamanı Mehmed Pasa ................................................................... 488 İsak Paşa (Üçüncü Defa) ................................................................... 489 Davud Paşa ............................................................................................ 489 Hersek-zade Ahmed Paşa................................................................. 489 İbrahim Paşa (Çandark-zâde) ........................................................ 491 Mesih Paşa ............................................................................................. 491 Hadım Ali paşa...................................................................................... 492 Koca Mustafa Paşa .............................................................................. 493 Hersek-Zaue Âhmed Paşa (Dördüncü Defa) ............................. 494 Dukakın Oğlu Ahmed Pasa............................................................... 494 Hadım Sınan Pasa ................................................................................ 495 Yunus Faşa ............................................................................................. 496 Pir Mehmet Paşa ................................................................................. 497 İbrahim Paşa ......................................................................................... 499 Ayaş Paça ................................................................................................ 500 Lütfi Paşa ................................................................................................ 501 Hadım Süleyman paşa ....................................................................... 501 Kustem Paşa .......................................................................................... 502 Kara Ahmed Paşa ................................................................................ 503 Ali Paşa (Senıiz) ................................................................................... 504 OTUZÜÇÜNCÜ BÖLÜM................................................................................ 505 XV. YÜZYIL ORTALARINDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR ASKERÎ TEŞKİLÂT ....................................................................................... 505 I. Merkez Askerî Teşkilâtı................................................................. 505 Kapıkulu Ocaklarından Acemi Ocağı ........................................... 505 Acemi Ocağının Teşkilâtı .................................................................. 505 Acemi Ocağının Elbise Ve Maaşları .............................................. 506 Acemilerin Diğer Hizmetlere Verilmeleri .................................. 506

Yeniçeri Ocağı ...................................................................................... 507 Ocağın Genişlemesi............................................................................. 507 Yeniçeri Ocağının İstanbul'a Nakli................................................ 508 Oağın Sefere Gıdısı Ve Silahları ...................................................... 508 Yeniçerilerin Diğer Hizmetleri ....................................................... 509 Yeniçerilerini Talimleri .................................................................... 509 Yeniçerilerini Muharebe Nizamı ................................................... 509 Yeniçerilerini Ceza Görmeleri ........................................................ 510 Yeniçerilerin Maaşları ....................................................................... 510 Yeniçeri Çocukları ............................................................................... 510 Yeniçerilerin Atlı Olmaları ............................................................... 511 Yeniçerilerin Oda Sandıklan Ve Kara Sandık ............................ 511 Yeniçerilerin Yemek Usulleri .......................................................... 511 Ocağın Büyük Ağaları......................................................................... 512 Yeniçeri Efendisi Ve Dairesi ........................................................... 513 Ocağın Küçük Zabitleri ...................................................................... 514 Ocağın Mevmevcudu .......................................................................... 514 Cülus Ve Sefer Bahşişleri .................................................................. 514 Cebeci Ocağı .......................................................................................... 514 Ocağın Vazifesi ..................................................................................... 514 Cebecı Kışlası Ve Ortaları ................................................................. 515 Topçu Ocağ ............................................................................................ 515 Topçu Kışlası Ve İmalâthanesi ....................................................... 515 Top Arabacıları Ocağı ........................................................................ 515 Kapıkulu Süvarileri ............................................................................. 516 Maaşları................................................................................................... 516 Harp Zamanındaki Hizmetleri ........................................................ 516 Suln Zamanındaki Nöbet Hizmetleri............................................ 517 Veledeş .................................................................................................... 517 Süvarilerin Hizmet Efradı ................................................................ 517 Kethüdayeri ........................................................................................... 518 Maaşlar .................................................................................................... 518 II. Eyalet Askerî Teşkilât ................................................................... 518 Tımarlı Sipahiler .................................................................................. 519 Tımarlı Sipahiler teşkilâtının genişlemesi ................................. 519 Tımarlı Sıpanı Defterleri................................................................... 519 Tezkireli Tezkiresiz Tımarlar ......................................................... 519 Tımarh Sipahilerin Sefere Hareketleri ........................................ 520 Savaşta Ve Yatağında Ölen Sipahiler ........................................... 522

Mazul Sipahiler..................................................................................... 522 Geri Hizmet Kıt’alan ........................................................................... 523 (Yaya, Yörük Ve Müsellemler) ........................................................ 523 Yayalar Yörükler .................................................................................. 523 Müsellemler ........................................................................................... 523 Cerahur veya Serahurlar .................................................................. 524 Canbazar Tatarlar ............................................................................... 524 Öncü Kuvvetler..................................................................................... 524 Akıncılar.................................................................................................. 524 Deliler ...................................................................................................... 526 Kafa Kuvvetleri ..................................................................................... 527 Azaplar .................................................................................................... 527 Gönüllu ve Beştiler.............................................................................. 528 III. XVI. Yüzyıl Ortalarına Kadaü Osmanlılarda Denizcilik .. 528 OTUZDÖRDÜNCÜ BOLÜM ........................................................................ 530 XV. YÜZYIL ORTASINDAN XVI. YÜZYIL ORTASINA KADAR EYALETLERİN İDARESİ .............................................................................. 530 Osmanlı Eyaletleri ............................................................................... 531 Eyaletlere Dair İcmal ......................................................................... 531 Salyânesiz Ve Salyâneli Eyaletler .................................................. 532 Serbest Mir-İ Mîranhklar Ve Yurtluk-Ocaklık Sancaklar ..... 532 Beylerbeyi Ve Sancakbeyleri .......................................................... 533 Eyalet Merkezi ...................................................................................... 534 OTUZBEŞİNCİ BÖLÜM ................................................................................ 534 XV. YÜZYIL ORTALARINDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR İLMÎYE TEŞKİLÂTI ....................................................................................... 534 Osmanlı Medreseleri ......................................................................... 535 Sahn-I Seman Ve Telinime Medreseleri...................................... 535 Sahn Medreselerine Göre Medrese Dereceleri ........................ 536 Medrese Talebeleri ............................................................................. 537 Süleymaniye Medreseleri................................................................. 538 Mülazemet.............................................................................................. 539 Kadılık - Kazaskerlik - Müftülük .................................................... 540 Kadılık ...................................................................................................... 540 Kazaskerlik ............................................................................................ 541 Müftülük ................................................................................................. 541 OTUZALTINCI BÖLÜM ................................................................................ 542 XV. YÜZYIL ORTALARIMDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR İLİM VE FİKİR HAREKETLERİNE VE GÜZEL SANATLARA DAİR 542

İlim Hareketlerinde Müessir İki Mektep .................................... 542 Bu Yüzyıllarda Edebî Ceryan .......................................................... 543 Riyaziye (Matamatik) Tedrisatı ..................................................... 547 Tıp Tedrisatı .......................................................................................... 548 Hususi Tabib Ve Cerrahlar İle İlâç Satılan Yerler.................... 552 Tarih ve Coğrafya ................................................................................ 552 Coğrafyaya Gelince ............................................................................. 555 Güzel Sanatlara Ait Eserler .............................................................. 557 Musikiye Dair ........................................................................................ 557 Musikiye Dair Eserler ........................................................................ 557 Musiki Aletleri ...................................................................................... 558 Mûsikî Üstadları ................................................................................... 559 Yazı (Hat) Sanartı ................................................................................ 561 İlk Yazı Üstadları.................................................................................. 561 Şeyh Hamdullah Ve Mektebi ........................................................... 562 Talik, Divanı Ve Siyakat Yazıları ................................................... 564 Resim Ve Nakış ..................................................................................... 564 Mücellitlik ve Müzehhiblik .............................................................. 569 Giltçilik .................................................................................................... 569 Müzehhiblik ........................................................................................... 569 Alçı, Çini, Oyma ve Hâk sanatları ................................................... 570 Alçi İşleri ................................................................................................. 571 Çini İşlen ................................................................................................. 571 Oyma Ve Kakma İşleri ....................................................................... 573 Hakkaktik ............................................................................................... 574 Diğer Türk Sanatlarına Bir Bakış .................................................. 574 Türk Kumaş Ve Kadifeleri ............................................................... 575 Halıcılık ................................................................................................... 575 OTUZYEDİNCİ BÖLÜM .............................................................................. 576 XV. YÜZYIL ORTALARINDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLILARDA İLİM HAREKETLERİ VE İLMÎ ESERLERE DAİR .............................................................................................................................. 576 İstanbul Fethi Mütaakıp İlmî Faaliyet ......................................... 576 Telif Ve Tercüme Olunan Bazı Eserler Ve Müellifleri ............ 577 OTUZSEKİZİNCİ BÖLÜM ............................................................................ 581 XV. YÜZYIL ORTALARINDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLILARDAKİ BAZI SOSYAL KURULLAR .................................. 581 Camiler .................................................................................................... 582 İmaretler ................................................................................................. 583

Hastahaneler ......................................................................................... 584 Kütüphaneler ........................................................................................ 587 Mimarî Eserler...................................................................................... 588 OTUZDOKTIZUNCU BÖLÜM ..................................................................... 591 KURULUŞUNDAN XVI. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLILARDAKİ BAZI ŞÖHRETLİ İLİM ADAMLARI ................... 591 Davud-İ Kayseri ................................................................................... 591 Şeyh Bedreddin Mahmud ................................................................. 594 Hızır Bey ................................................................................................. 595 Ali Kuşçu ................................................................................................. 596 Hoca-Zade Muslıhuddin Mustafa .................................................. 597 Molla Hüsrev ......................................................................................... 599 Sinan Paşa .............................................................................................. 601 Molla Lütfi (Tokatli) ......................................................................... 602 Müeyyed-zâde Âbdurrahman Efendi........................................... 604 Ali Cemali Efendi, ................................................................................ 606 İbn Kemal ............................................................................................... 610 Celâl-zâde Mustafa Bey ..................................................................... 612 Kınah-zâde Ali Efendi ........................................................................ 615 Ebussuud Elendi .................................................................................. 616 KIRKINCI BÖLÜM ....................................................................................... 618 XIV., XV. YE XVI. YÜZYILLARDA OSMANLILARDAKİ İKTÎSADÎ DURUMA BİR BAKIŞ .................................................................................... 618 Türkiye’de İpek İpekli Ve Pamuklu Dokumalar ...................... 619 Madenler................................................................................................. 620 Kimlerle Ticaret Yapılırdı ............................................................... 621 İhraç Edilen Başlıca Eşya.................................................................. 621 İdhal Edilen Başlıca Eşva .................................................................. 623 Munım Ticaret Ve İskele Merkezleri .......................................... 623 Memleket Dışına Çıkarılması Memnu Eşya ............................... 624 İktisadî İç Durum ................................................................................. 626 Mendes Müessesesi ............................................................................ 628 Para Tedavülü ....................................................................................... 628 Îhraç Ve İthal Eşyaları Ve Döviz Muamelesi Hakkında ......... 629

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

BÜYÜK OSMANLI TARİHİ BİRİNCİ BÖLÜM İSTANBUL'UN FETHİ SIRASINDA ÜÇ KIT'AYA BÎR BAKIŞ VE BAZI OLAYLAR İstanbul'un Fethi Sırasında Üç Kıtadaki Bazı Devletler Asya Ve Afrika'daki Devletler İstanbul fethi, tarihin orta devrini kapayıp yen kir devrini açarken üç kıt'a üzerinde bulunan bazı devletlere şöyle bir göz atmak ve bunlar hakkında bir bilgi edinmek îcabetmektedir. Bu sırada Osmanlı devletinin doğusunda Karadeniz'e sahip olarak Kastamonu ve Sinop'ta Candar oğulları beyliği ile Trabzon Rum İmparatorluğu ve daha doğuda iran, Irak, Horasan ve Azerbaycan ile bir kısım Anadolu'ya sahip Karakoyunlu ve onun yanında Diyarbakır ve havalisini elinde tutan Akkoyunlu devletleri vardı. Anadolu'nun içinde Konya, Karaman, Aksaray, Ermenak ve civarını idare eden Karaman devleti ile Akdeniz sahilindeki küçük Alâiye beyliği ve Elbistan ve M&râş taraflarında Mısır ye Suriye'ye sahip olan Memlûklerın hâkimiyeti altında Dulka dır Türkmen beyliği ile Adana, Tarsus taraflarında yine aynı devlete tâbi Ramazan oğulları Türkmen beyliği bulunuyordu. Suriye, Mısır, Hicaz, ikinci tabaka (Çerkeş) Memlûk sultanlarının idaresinde idi. Yine bu tarihte Kuzey-Afrika'nın Tunus ve havalisinde Benî Hafs, ifanCezayir'de Benî Z ey an ve Doğu- Cezayir'de Benî Mürin devletleri vardı ve bunlar hıristiyan faaliyetlerine karşı âciz bir vaziyete düşmüşlerdi.

Avrupa’daki Devletler Avrupa'nın Balkan kısmında Bosna kır allısı ile Sırp, Eflâk ve Boğdan prenslikleri ve Arnavutluk'ta İskender Bey vardı; bunlardan Sırp

Sayfa | 25

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

ve Eflâk prenslikleri Osmanlıların yüksek hâkimiyeti altında bulunuyorlardı. Doğu ve Güney Doğu Avrupa'da Altınordu hâkimiyeti tamamen kırılmış olup Kırım hanlığı kurulmuştu; Ruslar henüz Altınordu'ya vergi Sayfa | vermekten kurtulmuşlar ise de Moskova halen hır grandukalık halinde 26 olup kıralhk değildi. Orta-Avrupa'da leh, Bohemya, Macaristan ve Mukaddes Cermen İmparatorluğu ve Kuzey-Avrupa'da 1397'deki Kalmar ittihadiyle hirleşen ve fakat bu tarihte parçalanmış olan Danimarka ve İsveç kıralhklariyle, Batı Avrupa'da Yüz Sene Muharebesine son vermiş olan İngiltere ve Fransa devletleri ve İberik yarımadasında Portekiz, Aragon, Kastil ve Navar küçük kıralhklariyle yine burada bu devletlerin tazyikleri altında bulunan Benî Ahmer islâm devleti vardı. Güney-Avrupa'nın İtalya yarımadasında Milan, Floransa, Papalık, Napoli ve Sicilya ile Akdeniz'de birçok ada ve limanlara sahip olan Venedik cumhuriyeti bulunmakta idi; Akdeniz kenarında CenouaMaki küçük cumhuriyet eski kudretini kaybetmekle beraber bu denizde bilhassa Osmanlı sahillerine yakın adalardan, Limni, Midilli, Semadirek, Taşoz ve Sakız adalariyle Dedeağaç yakınındaki Enez limanı Ceneviz asilzadelerinin ellerinde idi; Cenevizlilerin Karadeniz sahillerinde de sömürgeleri vardı. Bu tarihte Osmanlı devleti 1451 hareketiyle Karaman oğullarının tecavüzünü durdurup onu tekrar vergiye bağlamıştı. Karakoyunlularla Akkoyunlular arasındaki hasmâne mücadele devam etmekte olup bu sırada Karakoyunlular hâkim durumda bulunuyorlardı. Osmanlı ve Memlûk devletleri münasebetleri de iyi olarr i devam ediyordu; Osmanlı hükümeti Venedik ve Cene-vizlileı. gücendirmeyerek onlarla ticarî muahedeler aktediyor ve bu sırada Akdeniz'de ve Balkanlar'da hâkimiyet tesis etmek isteyen Napoli kırallığı ile Venedikliler arasındaki rekabetten istifade ediyordu. Yüz Sene Muharebesini yeni bitiren Fransa pek yorgun olduğu gibi yine bu harpten yorgun çıkmış olan İngiltere'de dahilî mücadele yani, Lankaster hanedanı (Kıral hanedanı) ile York dukası Rişar arasında tarihte meşhur olan Çiftegül Muharebesi başlamıştı. İskandinavya devletleri arasındaki Kamlar ittihadı bozulmuş olup İsveç kır allığına intihab edilen VIII. Şarl ile Danimarka kiralı I. Kristiyan arasındaki

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

muharebe devam ediyordu. Venedik cumhuriyeti ile Napoli ve Sicilya kır allığının nüfuz mıntakası rekabeti şiddet kesbetmişti; bu hususta her iki tarafta Arnavutluk'u ve iskender Bey'i kendilerine çekmeğe çalışıyorlardı. Macaristan'da henüz kıral naibi bulunan meşhur Jan Hunyad mütereddit bir halde kalıpPapa'nın tahriki ile kımıldanmak Sayfa | 27 istediyse de bir netice hasıl olmamıştı. İstanbul’un Fethi Sırasında Yabancı Devlet Hüküm Darları İstanbul'un fethi senesinde yukarıda bahsettiğimiz devletlerin hükümdarları şunlardı: Kastamonu ve Sinop'ta Candar oğlu ismail Bey darlan b. İbrahim Bey (1443-1459), Trabzon imparatoru IV. Yuannis Komnenos (14461458), Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah b. Kara Yusuf (1437-1467) ve Akkoyunlu hükümdarı Cihangir b. Ali Bey (1444-1453) ve biraderi Uzun Hasan (1453-1478), Karaman devletinde İbrahim Bey b. Mehmed Bey (1424-1463), Alâiye'de Lûtfi Bey (vefatı 1460'dan sonra) ve Memlûk sultanlığında Seyfüd-din İnal (1453-1461) ve Tunus'da Benî Hafs'dan Mütevekkil Alâllah Ebû Ömer Osman (1435-1488), BatıCezayir'de Ebû'l-Abbas Ahmed b. EM Hamu (1431-1462) ve DoğuCezayir'de Benî Mürin'den Emîr Abdullah devlet reisi bulunuyorlardı. Avrupa'nın Balkan kısmında Bosna kırallığında Kostermaniç ailesinden îstefan Tomaseviç (1444-1461) ve Osmanlı hâkimi" y/a altındaki Sırbistan'da Vilkoğlu (1427-1456) ve yine Osmanlı nüfuzu altındaki Eflak'da II. Vladislav (1448-1456) ve Boğdan'-da ise Petro Aron ve II. Aleksandr (1451-1455) müştereken hüküm sürüyorlardı. Doğu-Avrupa'da Kırım hanlığında Hacı Giray b. Gı-yasüddin (14201466) ve Moskova grandukalığmda Kor Vasil (1448-1462), OrtaAvrupa'da Lehistan'da Yagellon ailesinden VI. Kazimir (1445-1492) ve Bohemya'da aynı zamanda Macaristan kiralı olarak Lüksemburg hanedanından Viladislas veya Ladislas (1440-1457), Alman İmparatorluğuyla Lombardiya kırallığında III. Fredrik (1452-1493) ve Yukarı-Avrupa'da İsveç ve Norveç'te VIII. Şarl (1448-1467) ve Danimarka'da Bavyerah I. Kristiyan (1448-1483) hükümdarlık ediyorlardı. Batı-Avrupa'da İngiltere'de Lankaster hanedanından VI. Hanri (1422-

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

1464), Fransa'da Valvalardan VII. Şarl (1422-1461), İherik yarımadasında Portekiz'de Burgonyi hanedanından I. Alfons (14381481), Aragon kiralhğiyîe aynı zamanda Napoli ve Sicilya kırallığında V. Alfons (1416-1458), Kastil ve Leon kıralhğmda II. Jan (1406-1454) Sayfa | ve Güney-ispanya'da Benî Ahmer islâm devletinde Sâd b. Ali (145328 1461) hüküm sürüyorlardı. Güney-Avrupa'nın italya yarımadasında Napoli ve Sicilya'da yukarıda gösterdiğimiz gibi Aragon kiralı V. A1 fo n s, Papalık makamında V. Nikola (1447-1455), Floransa'da Medici ailesi ve Milano'da Françesko Aleksandr (1450-1466) ve Venedik'te Françesko Foskari (1423-1457) hükümran idiler. Îstanbul Fethinin Avrupa'daki Tesiri Avrupa Dakı Ruhî 29 Mayıs 1453 (20 Cemaziyelevvel 857)'de İstanbul Osmanlı Türkleri tarafından fethedilmesi Avrupa'yı ve bilhassa Papa ile Napoli kırallığım ve diğer Güney-Avrupa memleketlerini hayret ve dehşete düşürmüş ise de artık "koyu dinî taassubun yerine tedricî surette ak+l ve muhakemenin kaim olmağa başlaması, eski dinî heyecanı zayıflatmağa başlamış olduğundan bazı devletlerin buna inzimam eden siyasî ve dahilî mücadeleleriyle de İstanbul fethinin Garpta öyle şiddetli bîr tepkisi görülmemiş ve yalnız Papa V. Nikola'mn yapnT^k istediği hareketten de bir netice çıkmamıştı. îşin asıl garip tarafı Papanın Osmanlılar aleyhine harekete getirmek istediği Adalar halkiyle Balkan yarımadasındaki despotluklar ve bu nıeyanda Sırp, Eflâk, Bosna, Mora ve bir kısım Arnavut kıral, devlet ve senyörleri, bunun aksine olarak 1454 ilkbaharında göndermiş oklukları elçileri vasıtasiyle İstanbul fethinden dolayı Osmanlı hükümdarını tebrik ediyorlardı; bu suretle tebrike gelmiş olan Sırp elçisi on bin duka vergiyi kabul ettiklerini teyit ettiği gibi Sakız'daki Ceneviz beyi üç bin, Midilli beyi iki bin ve Trabzon İmparatoru da iki bin duka olan vergilerini takdim etmişlerdi. İşte bu suretle Osmanlılarım kuvvetli siyasetleri ve serî hareketleri sayesinde Papa V. Nikola'mn yeni bir Haçlı Seferi için sağa sola başvurması neticesiz kalmış ve bundan

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

dolayı Papa'mn, bütün Hıristiyanları silâha sarılmağa davet eden 30 Eylül 1453 tarihli beyannâmesi hemen hemen hiçbir alâka uyandırmamıştır. Papa'nin Faaliyeti Papa Nikola, Türklere Hunyadla Arnavutluk Prensi meşhur İskender Bey'i teşvik ile onlara mümkün olan yardımı temin etmek istemişti; hattâ istanbul fethinden mütevellid Avrupa'daki umumî efkârı memnun etmek için bazı Garp devletleri Papa'ya ittibâen bir Haçlı Seferi hazırlama yolunda bir gösterişte bulunmak da istediler; bu hususta Alman imparatoru III. Fredrik, yeni bir Haçlı Seferini organize etmek üzere Papa'dan bir toplantı yapılmasını rica etti; menfaati baltalanan Venedik cumhuriyeti ile Napoli kırallığı bol vaidlerle ileri atıldılar ve bu hususlara dair KomaMa görüşmeler bile oldu. Bu sırada Osmanlıların tazyikiyle Sırbistan'dan kaçmış olan Yorgi Brankoviç (Vilkoğlu) Papa'mn yanına gelerek işe katıldı; Arnavutluk beyi iskender ile Jan Hunyad ve Brankoviç arasında görüşmeler başladı; fakat Türklere karşı alınması kararlaştırılan tedbirlerin hepsi kuvvede kaldı. Çünkü evvelâ Napoli ile Venedik arasında siyasi rekabet vardı; hattâ ku rekabet bu tarihten az sonra Arnavutluk üzerinde iyice açığa vurulmuştu. Venedik cumhuriyeti, Napoli kırallığının takip ettiği siyaseti beğenmediği ve aynı zamanda kuşkulandığı için Batı blokuyla alâkasını kesmiş ve 1454'de Osmanlılarla bir ticaret muahedesi akdetmişti. 24 Mart 1455 de ölen Papa V. Nikola'nm yerine gelen III. Kalikst (Alfonso Borjiya) da Osmanlılara karşı Akdeniz hâkimiyetini ele almak için Balkanlar'da nüfuz ve hâkimiyet tesisine çalışan Napoli ve Aragon kiralı V. Alfons ile teşrik-i mesai ederek Osmanlılarla mücadeleye girmek istiyordu; nitekim Ege Denizi'ne yolladığı Hojıanma neticesiz olarak bazı adaları işgal etmiş, Türk donanmasına karşı esaslı bir harekete geçemiyerek geri dönmüş ve Türkler aleyhine ayaklandırdığı Adalar halkının felâketine sebep olmuştu.

Sayfa | 29

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Osmanlıların Rum Tebaayı Memnun Bırakmaları işte Papalar böyle tahrikat ile Osmanlılar aleyhine beyhude yere yeni bir Haçlı Seferi uyan dirmak isterlerken İstanbul'u fetheden Türkler, Sayfa | Şark yani Ortodoks kilisesinin imparatorluk zamanındaki haklarını 30 tanımak suretiyle Rumları memnun etmişler ve onları müteaddit müzakerelere rağmen bir türlü yanaşmak istemedikleri Garp kilisesinin nüfuz ve hâkimiyeti altına düşmekten kurtararak eskisi gibi kiliselerinin istiklâlini emniyet altına almışlardı.1 Filhakika Osmanlı hükümdarı, istanbul fethini mütaakıp ilim ve faziletle tanınmış olan G'ennadios'u Rumlara patrik nasbetmiş ve Patrikhaneye imparatorlar zamanındakine muadil salâhiyet vermiştir. 2 Osmanlı devletinin bu hesaplı siyaseti bir buçuk asırdan beri zaman zaman kiliselerin birleşmesi için Papa'ya yapılan müracaat kapısını tamamen kapamış 3 ve aynı zamanda Galata'daki Cenevizlilerle Galata ahalisine de bir fermanla teminat verilmiş 4 ve bu hareketiyle Rum imparatorlarından bazılarının vakit vakit [tapalara müracaatla-Ortodoks ve Katolik kiliselerini birleĢtirmek istemeleri, Türklerin Hum imparatorluğunu sıkıĢtırmalarından ve ellerindeki yerleri almalarından ileri geliyordu: bundan da maksatları Garp âleminden yardım görmek ümitleri idi. Osmanlılar Ġstanbul'u Vilır almaz Ortodoks kilisesini muhafaza etmek suretiyle mutaassıp Kum halkını memnun ederek onları Katolik olmaktan kurtarmıĢlardır. Osmanlı hükümdarının bunun aksini yapmasj da kabildi; yani Roma'-dan bir kardinal getirterek Garp kilisesini de memnun edebilirdi; lâkin Ortodoks kilisesini himayeleri altında tutmalarını kendi siyasetlerine daha uygun görmüĢlerdir. 2 Yeni Rum patriği Geıınadios feühden sonra Edirne civarında bir yerde saklanmıĢtı. Kendisinin ehliyet ve meziyetleri pâdiĢâha anlatılmıĢ ve aranıp bulunarak Rum milletinin istekleriyle p .rik tâyin edilmiĢtir. 3 Yalnız son Trabzon Ġmparatoru J\.avîd, Trabzon'un iĢgalinden evvel yardım için Papa'ya baĢvurmuĢtu. 4 Galata, Ġrnparatar Büyük Teodisyüs (379-395) zamanında Bizans'ın nndordüncü mıııtakası sayılmıĢtı; Ģehir sur içinde olup birçok kısma ayrılmıĢtı. Bunlardan birisi de Galata yani galatlar mahallesi idi. Galata, 1.160'ta Cenevizlilerin, buraya yerleĢmesinden itibaren ehemmiyet .kesbetmiĢ olup mühim bîr ticaret Ģehri oldu. Fakat Bizans'ın Latinler eline geçmesi üzerine Galata, Lâtinlere her hususta yarrlım etmiĢ olan Venediklilere verildi (1204). Ġznik Ġmparatoru Mihail Faleolog Ġstanbul'u, Latinler elinden almak için Cenevizlilerle anlaĢmıĢ ve buranın zaptı üzerine Galata'yı Cenevizlilere bıraktı (1261) ve burası âdeta bir Ceneviz kolonisi oldu ve bir Podesta tarafından idare edildi. Yine bımlar tarafından 1348 senesinde Hristos Toles denilen Galata kulesi inĢa ediUli. Lâtin imparatorluğu elinden ĠstanbıWnvı geri alınması için Paleolog imparator ailesiyle beraber Cenevizliler de çalıĢmıĢlar; Ġmparator II. Androııik, Cenevizlilerin bu hizmetlerine karĢılık olarak 1303 Mayıs tarihli bir ahidnâme ile Galâta'nın idaresini bunlara bırakmıĢtı. Galata, Ceneviz cumhuriyetinden gönderilen Podesta denilen komiser veya vali tarafından idare edilir, gümrük geliri ve diğer vergiler Cenevizliler tarafından tahsil olunurdu. Galâta'nın dahilî idaresi, orada oturan halkın yarısı aristokrat ve yarısı demokrat sınıfından mürekkeb bir meclis tarafından idare olunurdu. Ġstanbul'un muhasarası esnasına Galata Cenevizlileri ile Osmanlılar arasında bir anlaĢma olmuĢ ve bu anlaĢmaya göre Osmaıdı hükümdarı, imparatora yardım etmemek Ģartiyle Cenevizlilerin bütün imtiyazlarını tanıyacağını taahhüd etmiĢti. Bununla beraber Cenevizliler bu muhasaranın da diğer Ġstanbul muhasaraları gibi akim kalacağım veya Ģehrin geç sukut edeceğini tahram etmiĢlerdi; fakat bu tahminde aldandıklarmı görünce telâĢ ederek bazı müdafaa tertibatı aldılarsa da fayda vermedi; bunun üzerine Fatih Sultan Mehmed'c bir heyet gönderip taahhüdünü teyid etmesini istediler. PâdiĢâh, Galata ahalisinin 1

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Osmanlı hükümeti gerek Balkanlarda kentli idaresi altındaki ve gerek Mora, Sırbistan, Eflâk Güıır) Arnavutluk'taki Ortodoksları samimî olarak kendi idaresine bağlamıştır. Çandarlı (Canderdi) Hanedanının Sukutu Kara Halil Hayreddin Paşa Kitabımızın birinci cildinde görüldüğü üzere Cendere köyünden Ali adında bir Türk köylüsünün oğlu olan Kara Halil Hayreddin Paşa, medrese tahsili görüp yetiştikten sonra Ahî ricaliyle beraber Osmanlı devletinin kuruluşunda pek mühim hizmetlerde bulunmuş, kadı, kazasker, vezir ve kumandan olmuş ve 789 Ramazanında (1387 Aralık) ordu karargâhında hastalanarak tekliflerini kabul etti, fakat Cenevizliler gizlice Ġstanbul'un müdafaasına hizmet ettikleri için onların haklarını tanımıyacağını beyan ederek bir ahidnâme tanzimini emreyledi; bu ahidnâme evvel-i emirde Rumca yazılarak karĢı taraf kumandanı Zağanos PaĢa tarafından imzalandı, sonra pâdiĢâh, bunu t ey iden bir ahidnâme verdi: fakat Galâta'nın Ceneviz idaresinde kalmasını kabul etmedi. Cenevizlilerin Galata podestası Zaharya 23 Haziran 1453'de Ceneviz cumhuriyetine gönderdiği mektubunda Sultan Mehmed'in iki defa gelip Gn/a/a'yı gezdiğini ve kalelere kara tarafından kolayca girilebilmesi için bazı kuleleri ve deniz tarafından da Salib-i mukaddes isimli burcu kısmen yıktırdığını ve kaçmıĢ olan Ceneviz tüccarlarından üç ay içinde gelmiyenlerinin mallarının hazineye ait olduğunun îlân olunduğunu beyan etmiĢtir. Fatih Sultan Mehmed'in Galata ahalisine (yalnız Cenevizlilere değil) vermiĢ olduğu ahidnâmenin Rumcadan tercüme olunan Türkçesi aynen Ģudur • "Ben ulu pâdiĢâh, ulu ĢehinĢah Sultp . Mehmed Han b. Sultan Murad Hanım, yemin ederim ki yeri ve ^öğü yaradan perverdigâr hakkı içün ve hazret-i resul aleyhisselâtü vesselamın pâk ve münevver, mutahhar ruhi içün ve yedi mushaf hakkı içün ve yüz yirmi dört bin peygamber hakkı içün ve dedem ruhu içün ve babam ruhu içün ve benim baĢım içün ve oğlancıklarını baĢı içün ve kuĢandığım kılıç hakkı içün Ģimdiki halde Ga/ata'mn halkı ve meı-düm zadeleri atebçt-i ulyâma dostluk içün elçileri Bayılan ve falan ve filan cevapla kaîe-i mezkûrenin miftahun gönderip bana kul olmağa itaat ve inkîyad göstermiĢler; ben dahi üzerlerine askerimle varıp kalelerin yıkıp harap itmeyim. Büyürdüm ki kendüleri ve malları ve rızkları ve mülkleri ve mahzenleri ve bağ lan ve değirmenleri \e gemileri ve sandalları ve bilcümle metâlari ve avratları ve oğlancıkları ve kullan ve cariyeleri kendilerin ellerinde mukarrer ola; müteâviz olmayım ve üĢendir mey im; anlar dahi rençberlik ideler, gayri memleketlerim gibi deryadan ve kurudan sefer ideler, kimesne mâni ve müzâhim olmaya; muaf ve müsellem olalar ve ben dahi üzerlerine Ģer'î haraç vaz idem, sal be-sâl eda ideler gayriler gibi ve ben dahi bunların üzerlerinden nazar-ı Ģerifim diriğ buyurmayıp bunları korıyım; gayri memleketlerim gibi ve kiliseleri ellerinde ola ve okuyalar âyinlerince, amma çan ve nakus çalmayalar ve kiliselerin alıp mescit etmeyim; bunlar dahi yeni kilise yapmayalar ve Ceneviz bezirganları deryadan ve kurudan rençberlik edip geleler ve gideler, gümrüklerin âdet Üzere vireler; anlara kimesne teaddi etmiye ve büyürdüm ki evlerine doğancı ve kul konmıya ve büyürdüm ki yeniçeriliğe oğlan almayım ve bir kâfiri rızası olmadan müslü-man itmeyeler ve kendüleri arasında her kimi ihtiyar ederlerse maslahatları içün kethüda nasbedeler ve kale-i mezkûr halkı ve bezirganları angaryadan muaf ve müsellem olalar. ġöyle bileler, alâmet-i Ģerife itimat kılalar. Tahriren fî evâhîr-i Cemazi'1-ûla sene 857. Bi-makam-ı Konstantiniyye. Bu fermanda Bayilan denilen Bayii Palaviçino ile Maryodi Tronki ve tercüman Palazoni idiler (Tatik-i Osmanî Encümeni mecmuası, sene 5, s. 52). Bu Rumca tercümeden baĢka ttalyancadan olan tercümesi de Hammer (Ata Bey tere), c. II., s. 375'de vardır.

Sayfa | 31

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Ser eze getirilip orada ölmüş ve iznik'teki türbesine defnedilmiştir. Kara Halil Hayreddin Paşa, yaya ve müsellem denilen ilk yaya ve atlı kuvvetleri ile acemi ve yeniçeri ocaklarının teşkilinde bilfiil birinci derecede âmil olmuş ve devlet hazinesini kurmuş ve bu suretle küçük Sayfa | Osmanlı beyliğini aşiret vaziyetinden çıkararak yeni, plân ve programlı 32 bjr devletin kurulmasına çalışmış ve muvaffak da olmuştur. Sultan I. Mut a d kendisine tam mânasiyle itimad etmiştir. . Alı Paşa Kara Halil Hayreddin Paşa'nın vefatından sonra yerine kazasker bulunan büyük oğlu Ali Paşa vezir-i âzam olmuştur. Ali Paşa, Osmanlı devletinin divan teşkilâtını tertip ve tanzim ederek ondokuz sene hükümet reisliğinde kalmıştır. Bulgaristan işgalinde göstermiş olduğu sür'at ve sevkulceyş kudreti kendisinin yüksek bir kumandan da olduğunu meydana koymuştur. İbrahim Paşa Çandarlı - zade Ali Paşa'nın kardeşi İbrahim Paşa da kazaskerlikten Çelebi Mehmed zamanında vezir olup Bayezid Paşa'nın ölümü üzerine vezir-i âzam olmuş ve 832 H. (1429 M.) tarihinde vefatını mütaakıp kazasker bulunan oğlu Halil Paşa vezir-i âzam tâyin edilmiştir. Gerek İbrahim Paşa ve gerek Halil Paşa otuz sene kadar istiklâl ile II. Murad'ın vezir-i âzamlığını yapmış olduklarından fevkalâde nüfuzları vardı ve birçok Türk devlet adamlarını etraflarında toplamışlardı; bunlara karşı devlet idaresinde mühim yerleri işgal etmekte olan devşirme ricali çoğalmağa başladığından arada rekabet başgöstermişti; fakat mevkileri kuvvetli olan Çandarlılara henüz diş geçiremiyorlar di. Halil Paşa Halil Paşa, II. Murad'ın bütün itimadını haiz olduğundan her işte müstakildi. 1444'de Edirne-Segedin muahedesVni ve Karanoğlu üzerine yaptığı seferi mütaakıp Mrçrad'ın padişahlıktan çekilerek

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Bursa'ya gidip yerine henüz ondört yaşında bulunan oğlu Mehmed'in hükümdar tâyin edilerek genç hükümdarın lalası Zağanos Paşa'nın devlet idaresine müdahalesi, işleri serbest görmeğe alışmış olan veziri âzam Halil Paşa'yı müşkül duruma düşürmüştü. Halil Paşa Nın İdamının İçyüzü Bu sırada Edirne-Segedin muahedesinin bozulması Halil Paşa'ya fırsat, vermiş ve Insira'daki hayatından sıkılan II. Murad'ın saltanat arzuları da bu fırsatı kuvvetlendirmiş olduğundan ordu erkânı ve devlet adamlarının arzulariyle düşmana karşı koymak için II. Murad, komutan sıfatiyle ordunun başına çağrılmış ve meşhur Varna muharebesi kazanıldıktan sonra alman tertibat üzerine devletin başında bulunması zarurî olduğu için Sultan Murad ikinci defa saltanata geçip oğlunu Manisa'ya yollamıştır.5 Halil Paşa tarafından tertip edilmiş olan bu hâdise Sultan Mehmed'i çok müteessir etmiş ise de'buna karşı bir şey yapamıyacağmdan dolayı bu emr-i vâkii kabule mecbur olmuş ve bu yüzden vezir-i âzam Halil Paşa'ya kin bağlamıştı. 1451sde üçüncü defa hükümdar olan Sultan Mehmed, ilk iki sene kadar vezir-i âzamlıkta bulundurduğu Halil Paşa'ya güler yüz gösterip ses çıkarmamıştı. Fakat Halil Paşa, pâdişâhın bazı hallerinden ve evvelce geçmiş olan hâdiseden dolayı daima kuşkulu idi. Sultan Mehmed, Osmanlı devletinin kuruluşun-danberi büyük makamlar ve bu arada hükümet başkanlığı yapmış olan ve şöhretleri Osmanlı saltanatı boyunca devam edip gelen Çandarlı ailesinin bu ferdine karşı menfî hareket etmekte tereddüt ediyor ve bir münasip fırsat bekliyordu. Bu hususta Halil Paşa'-nın aleyhdarı olan Zağanos Paşa ile diğer devşirmelerin d e tahrikleri vardı. Nihayet vezir-i âzam Halil Paşa'yı ortadan kaldıracak fırsat zuhur etti; evvelâ Halil Paşa'nın Bizans imparatorundan İstanbul fethini geri bıraktırmak için para aldığı propagandası yapıldı, imparatorun her sene muayyen vergileriyle beraber Osmanlı pâdişahiyle vezir-i âzam ve vezirlere gönderilmesi mûtad olan para ve hediyelere bu suretle Bu hareket 849 senesi ġevval ayı veya onu mütaakıp olmuĢtur. Çünkü II. Mehmed Memlûk sultanına gönderdiği nâme ile hükümdar bulunuyordu. 5

Sayfa | 33

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

rüşvet adı verildi; blı hususta Halil Paşa'ya aleyhdar olup Fatih'in Manisa'ya, gönderilmesini mütaakıp menkûb kalan Zağanos Paşa'nın da mühim rolü vardı. Nitekim İstanbul feth olunur olunmaz Halil Paşa azlo-lunarak tevkif edilmesini mütaakıp oğulları ve kethudasiyle birSayfa | likte hapsolunmak üzere Edirne'ye gönderildi. 34 Halil Paşa, azl ve hapsinin bir tepki yapabilmesi ihtimaline binaen derhal öldürülmedi; kırk gün kadar beklendi. İstanbul gibi bir imparatorluk başkentinin alınması ve bunun yalnız Osmanlı memleketlerinde değil bütün islâm âleminde bir sevinç uyandırması ve Halil Paşa'nın bu muazzam fethe mâni olmak istediği yolundaki söylentilerin daha evvelden her tarafa yayılmış bulunması tabiî olarak vezir-i âzamin azl ve hapsini haklı gösterdi; nihayet malları da müsadere olunan Halil Paşa hapsinden kırk gün sonra Fatih'in Enez kalesini zaptiyle Edirne'ye dönmesi üzerine îdam edildi ve yerine İshak Paşa vezir-i âzam oldu.6 Halil Paşa'daıı sonra Çandarh ailesinden bunun oğlu II. İbrahim Paşa 891 H. (1486 M.) de ve II. Bayezid zamanında vezir-i âzam olmuş ve bundan sonra bu aileden hiç kimse hükümet başkanlığına getirilmemiştir. Çandarh hanedanının iş başından uzaklaşması devşirmeden yetişmiş olan devlet adamlarının vezir-i âzamhğı ele almalarını mücib olmuştur ki XVI. asır sonlarına kadar bir buçuk asır içinde Karamanı Mehmed Paşa, Çandarlızâde ibrahim Paşa, Piri Mehmed Paşa ve Manisalı Lala Mehmed Paşa müstesna olmak üzere vezirdi âzam olan otuz dört zatın hepsi de devşirmeden yetişmişlerdir. İKİNCİ BÖLÜM SIRBİSTAN İLE MORA'NIN İLHAKI

Tarihler Halil PaĢa'nm idamından sonra vezıir-i âzamlığın iki sene kadar münhal kalarak sonra Mahmud PaĢa'nm tâyin edildiğini yazarlarsa da o d-ovıi bilen Kritovulos, Halil PaĢa'nm yerine -belki muvakkatenĠshak PaĢa'nm vezir-i âzam tâyin edilmiĢ olduğunu beyan etmektedir {Tarih-i Sultan Mehmed Ilân-ı Sânî, Tarih-i Osmanî Encümeni neĢriyatından, s. 92). 6

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Sırbistan Seferleri Birinci Sırbistan Seferi Osmanlı tarihinin birinci cildinde görüldüğü üzere 1439'da Sırpların Sayfa | Macarlara terketmiş oldukları Belgrad müstahkem mevkiinden 35 başka bütün Sırbistan tamamiyle Türkler tarafından işgal edilmiş ve Sırp despotu olan Vilkoğlu (Yorgi Brankoviç) Macaristan'a kaçmıştı; fakat bunu mütaakıp Macaristan'a akın yapan Türk kuvvetlerinin birbiri ardından Erdel Prensi Jan Hunyad'a mağlûp olmaları ve daha sonra Haçlılara karşı harbi kaybetmeleri üzerine Segedin muahedesini imzalayarak Sırbistan'dan alınmış olan yerleri geri vermeğe mecbur olmuşlardı (1444). Segedin muahedesVnin bozulmasından sonra vukua gelen Varna muharebesinde memleketini kurtarmış olan Sırp despotu neticesi malûm olmayan yeni bir maceraya atılmayarak tarafsız kalmış ve 1448 senesindeki ikinci Kosova muharebesinde de aynı tarafsızlığı muhafaza etmiş; fakat Osmanlıların bu gaileli zamanında Türklerin elinde bulunan bazı kaleleri de işgal etmişti; buna karşı Osmanlı devleti yeni bir hâdiseye sebebiyet vermemek istediğinden Sırbistan işinin halli de müsait bir zamana bırakılmıştı. II. Sultan Murad'ın ölümü ve İstanbul'un fethinden sonra Vilkoğlu Yorgi, Edirne'de bulunmakta olan Osmanlı hükümdarına bir heyet göndererek hem fethi tebrik ve hem de vaktiyle Osmanlılara ait iken kendilerinin işgal ettiği bazı kalelerin anahtarlarını takdim etmiş, fakat aynı zamanda Papa'nın teşvikiyle Osmanlılar aleyhine hazırlanmak istenen yeni bir Haçlı Seferine İştirak etmek üzere Macarlarla da görüşmeyi ihmal etmemişti; Osmanlılar Sırp despotunun kendi aleyhlerine olan Sırp - Macar temaslarını casusları vasıtasiyle öğrenmişler ve ona göre hazırlanmışlardı. Osmanlı divanı, gelen Sırp heyetine kendilerine ait iken Sırplara geçen bu kalelerden başka yine kendilerinin olan diğer kalelerin anahtarlarını da istediyse de red cevabı aldı; bunun üzerine 1454 senesi ilkbaharında Sırbistan üzerine sefer yapıldı. Osmanlı taarruzunu haber alan Brankoviç, Türklerin kendi başkenti olan Semendire üzerine geleceklerini tahmin ederek kaleyi iyice tahkim

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

ettikten sonra oraya beylerinden birisini bırakıp hazinelerini de Türklerin Sivricehisar adını vermiş oldukları Ostroviç kalesine koyup ailesiyle beraber Macaristan'a kaçmıştı. Filhakika Osmanlı kuvvetlerinden biri Semendire, diğeri de Ostroviç Sayfa | üzerine hareket etti ve akıncılar da Sırbistan'ın diğer şehirlerine akın 36 yaptılar. Semendirenin dış istihkâmları alındıysa da kalesi düşmedi; fakat Sivricehisar (Ostroviç) muhafızları hayatlarına dokunulmamak şartiyle teslim oldular; Semendirehûn alınmasından vazgeçildi; ordu avdet ederken Jan Hunyad ile Sırp despotunun Sırbistan'a, geçerek taarruz etmesi ihtimaline binaen Firuz Bey kumandasında 7 olarak otuz iki bin kişilik bir kuvvet Sırbistan'da alıkonmuştu. Hakikaten bu tahmin doğru çıkarak Macarların Sırbistan'a taarruzu vukua geldi; Firuz Bey bunu önleyemedi ve yaptığı muharebede mağlûp ve esir olarak Vidin ile Niş arasındaki Türk arazisi düşman tarafından tahrip edildi. Bu vakanın haber alınması üzerine Sultan Mehmed bizzat tekrar sefere çıkıp Şehirköyü'ne doğru geldiği sırada Hunyad Macaristan'a dönmüş ve yalnız kalan Sırp despotu ise anlaşmak üzere Osmanlı hükümetine bir heyet yollamış olduğundan geri dönüldü; aradaki anlaşma mucibince Sırplardan alınmış olan kaleler Osmanlılarda kalacak ve bundan başka Sırp despotu senede otuz bin filori ile Türk ordusuna lüzumu kadar asker verecekti.8 Fatih Sultan Mehmed'in yaptığı bu birinci Sırp seferi esnasında akıncıların buradan esir ettikleri elli bin tutsaktan dört bini İstanbul etrafındaki köylere yerleştirilerek buraların şenlendirilmesine gayret edildi.9 Sırp despotiyle yapılan bu anlaşma Osmanlı hükümdarını tatmin etmedi; fakat şimdilik bu kadarla iktifa edilerek alt tarafı müsait bir zamana bırakıldı (1454). İkinci Sırbistan Seferi 859 H. (1455 M.)- de Sırbistan istilâsının kolay olacağı yolunda TâciTt-tevarih buna Firuz Bey oğlu diyor. Kritovulos, s. 101 ve Hammer, c. II., s. 18 (Ata Bey tercümesi) ve TâcüH-tevarih, c. II., s. 450 ve Âli (BasılmamıĢ cilt) //., s. 45'de birinci ve ikinci Sırbistan seferleri bir sefer olarak gösterilmektedir. 9 Lütfi PaĢa tarihi, s. 184 ve Hammer, c. III., $. 18. Hammer, Sırp tarihini yazmıĢ olan AngePden naklen istanbul yöresine yerleĢtirilen Sırpların dört bin olduğunu beyan etmektedir. 7 8

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

hudut kumandanlarından Evrenuz oğlu Isa Bey tarafından hükümete bir arıza gelmişti; geçen seferki kısmî başarısızlığı telâfi etmek için sefere çıkıldı.10 Kratova'ya gelindiği vakit aktedilen harp meclisinde Novoberda (Novoberdo)'nm alınmasına karar verildi. Gümüş madenleriyle meşhur olan bu şehir çok sene evvel Osmanlılar Sayfa | tarafından alınmış ise de Segedin muahedesiyle tekrar Sırplara 37 terkedilmişti. Novoberda kuşatılarak kırk gün topla dövüldükten sonra nihayet teslim oldu (1455 Haziran).11 Bu muvaffakiyeti mütaakıp yine madenleriyle meşhur olan Tirbiçe (Banice) şehri alındı. Fatih Sultan Mehmed seferden avdet ederken ceddi Murad Hüdavendigâr'ın meşhedini ziyaret ettikten sonra Selanik1 e hareket etti ve oradan da Edirne'ye geldi. Belgrad’ın İkinci Muhasarası Osmanlıların kuzeyden gelecek tehlikeye karşı Sırbistan'ı elde tutabilmeleri Tuna kenarının ve bilhassa Belgrad müstahkem kalesinin elde bulun-masiyle mümkündü; daha evvelki harplerde ve II. Murad zamanındaki Sırbistan'ın birinci istilâsında bu düşünce hâkim olduğundan Belgrad, Evrenuz oğlu Ali Bey tarafından kuşatılmış ise de Jan Iiunyad'ın Transilvanya? da birbiri ardına kazandığı muvaffakiyetleri ve onu takiben hududu geçerek taarruzu üzerine Belgrad muhasarası mecburen kaldırılmıştı; bu defaki muhasarada ise Jan Hunyad'm, Sırp despotiyle beraber hareketi aynı tehlikeyi gösterecek gibi idi; bundan dolayı Osmanlı pâdişâhı yapacağı seferin başarılı netice vermesi için esaslı surette hazırlık yapıyordu; kışı Edirne'de geçirdi, Morava nehri üzerindeki Grosavaç'da toplar döktürüp bunları Tuna nehri kenarına naklettirerek Hırso-va'ya yolladı ve toplar orada Rumeli beylcrbeğisi Dayı Karaca Paşa'ya teslim edildi. Bütün hazırlıklar bittikten sonra Osmanlı hükümdarı ordusunun başında olarak Sofya üzerinden Sırbistan'a girdi. Sırp despotu, Macaristan'a kaçtı; Belgrad önüne gelen ordu karadan orayı kuşattı. TâciVt-tevarih bu 1455 senesi seferinin, Sırp despotunun öl mü üzerine yapıldığını yazıyor ise de doğru değildir. Sırp despotu im tarihten Ġki sene sonra ölmüĢtür. 11 Hainmer (Ata Bey tercümesi, e. III., s. 20). Novoberda'nm hücumla alındığım yazmakta ise de o zamanı bilen Kritovulos kırk gün muhasara edildikten sonra teslim olduklarını beyan ediyor (Tarihi Sultan Mehmet Hân-ı SÛnî, s. 101). 10

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Belgrad kalesi, bir yarımada vaziyetinde Tuna ve Sava nehirlerinin birleştikleri mahalde nehirlerin girdabındaki yüksek ve sarp yerde olup iyice tahkim edilmiş olduğu gibi kara tarafından da içi su dolu geniş hendekler ile çevrilmişti; Belgrad, Türk istilâsına karşı Orta Sayfa | Avrupa'nın kapısı olduğundan muhasarası Orta-Avrupa'da önemle 38 karşılanmıştı. Papa, buranın düşmemesi için çalışıyor ve Jan Hunyad'ı tahrik ve teşci ediyordu. Muhasara esnasında Rumeli beylerbeğisi Dayı Karaca Paşa bir kısım kuvvetle Macaristan tarafına geçerek kaleyi kurtarmak için gelecek olan Macar kuvvetlerini karşılamayı teklif etti ise de Rumeli akıncıları ile sancak beyleri bu fikre muhalefet ettiler;12 Vidin'de toplanmış olan Osmanlı donanması Segedin'âen gelecek yardıma karşı koymak için Belgrad önüne geldi ise de Hunyad'ın donanmasına mağlûp oldu. Kara tarafındaki hendeği doldurmuş olan Türk muhasara kuvvetleri şiddetli bir hücum neticesinde Belgrad'a girdikleri sırada diğer taraftan da şehrin yardımına yetişen Jan Hunyad içeri girmiş ve iki taraf arasında şiddetli bir mücadele olmuştu. Jan Hunyad, Türk kuvvetlerinin dağınıklığından istifade ile ansızın üzerlerine atılarak onları bozmuş ve daha sonra Osmanlı karargâhına kadar hücumu ilerletmişti; bu tehlikeli anda vezirlerden biri bir zarar gelmemesi için pâdişâhın karargâhı terketmesini teklif etti ise de Sultan Mehmed "Düşmandan yüz döndürmek sıngın nişanıdır" yani bozgunculuk alâmetidir sözleriyle bu teklifi reddetmiş ve üzerine hücum eden üç düşmanı bizzat kendi eliyle Öldürmüştür. Bu sırada cesareti yırtan asker ve zamanında yetişen süvari kuvvetleri mukabil taarruzla düşmanı karargâhtan çıkarmağa muvaffak olmuşlardır; bu savaş esnasında Sultan Mehmed kalçasından yaralanmıştır.13 Fatih Sultan Mehmed'in karargâha hücum eden düşmana karşı Tarih-i Ebû'l-feth, s. 72. ÂĢık PaĢa-zâde bunu Ģöyle yazıyor : "Dayı Karaca PaĢa Rumeli'nin beylerbeğisiydi, hünkâra ider [eydür] devletlû sultanım ben kuluna destur vir Tuna suyun öte geçeyim, lıisarm karĢısında oturayım der; Rumeli beyleri razı olmalıdır anın içün kim, Belgrad feth ohcak, bize çift sürmek düĢer dediler.." (S. 147). 13 Fatih Sultan Mehmed'in bu yaralanması sebebiyle memleket dıĢında öldüğü Ģayi olmuĢtu; Sultan Mehmed Arnavutluk'ta Berat'ın zaptı ve Evrenuz oğlu tarafından Ġskender Bey'in mağlûp edilmesi üzerine birtakım hediyelerle 1455 Aralıkta (860 Muharrem) Memlûk hükümdarına Emîr Hoca Cemaleddin Abdullah adında bir elçi yollamıĢtı. Elçinin tam döneceği sırada Sultan Mehmed'in Öldüğü haberi gelmiĢti; fakat bir müddet sonra bunun aslı olmadığı anlaĢılmıĢ ve sevinç alâmeti olarak üç gün KaVatÜ'l-CebeVde (Memlûk sultanının oturduğu kale) beĢaretler çalınmıĢtır {HavadisÜ'd-dükûr, Ayasofya Kütüphanesi, nr. 3185, s. 322). 12

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

gösterdiği sebat ve mukavemet korkunç bir bozgunu önlemiş ve sonu belki de büyük bir Haçlı Seferi vücuda getirebilecek olan tehlikeyi bertaraf etmiştir; bu mücadelede düşman da fazlaca yıpranmış olduğundan çekilmiş ve Osmanlı kuvvetleri bu sefer de başarısız Sayfa | dönmüşlerdir (1456 Temmuz). Bu Belgrad muhasarası esnasında Dayı Karaca Paşa şehid olduğundan 39 Rumeli beylerbeyliği Mahmud Paşa'ya verildi; Belgrad muhasara ve muharebesinde Hammer'in kaydına göre üçyüz top ve yirmi dört bin asker kaybedildi; bu savaşta yaralanmış olan Jan Hunyad galebesinden yirmi gün sonra 11 Ağustos 1456'da bu yaradan müteessiren vefat etti. Yeni Foça'nın Alınması 1455 senesinde Gelibolu sancak beyi Kapudan-ı derya Yunus Paşa kumandasındaki Osmanlı donanması Akdeniz'de dolaştıktan sonra avdette pâdişahdan aldığı bir emirle Yeni Foça Cenevizlilerinin ileri gelenlerini celbederek pâdişah'ın fermanını göstermiş ve Kasım ayı başında orayı sulhe» işgal ile muhafız kuvvet koyup Gelibolu'ya dönmüştür.14 1456 Aralık ayının yirmi dördünde Midilli hâkimine âid Eski Foça kalesi de alınmıştır. Sırbistan İn İlhakı Osmanlı kuvvetlerinin Belerad'tan çekilmelerinden sonra sıra tekrar Sırbistan'a gelmişti. Yorgi Brankoviç ile, Jan Hunyad'ın kayın biraderi bulunan Belgrad valisi Mihail arasında münaferet olduğundan. Mihail bir aralık Brankoviç'i yakalayıp hapsetmiş ve otuz bin altınını aldıktan sonra serbest bırakmıştı. İhtiyar Brankoviç 1457 senesinde ölmüş, Greguvar, Etyen (Istefan), Lazar isimlerinde üç erkek ve Sultan II. Murad'dan dul kalmış olan M ara (Meryem Sultan) isminde bir kız evlâdı kalmıştı. Prenses Mara, Fatih'in cülusunu mütaakıp memleketine dönmüş kendisini imparator Kostantin almak istemiş ise de kabul etmemiş, Sırp despotu olan biraderi tarafından tazyik olunması üzerine padişaha müracaat ettiğinden himaye görüp 14

Dukas, Bon tab'ı, s. 334.

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Serez'de bir manastırda yaşamıştır. Yorgi Brankoviç'in ölümü üzerine Sırbistan'ın idaresini üçüncü oğlu Lazar eline almıştı; Lazar kendisine karşı koymaları ihtimalinden dolayı âmâ olan iki biraderini Sırbistan'dan uzaklaştırmış veya bunlar Sayfa | öldürülmekten korkarak kaçmışlardı; bundan başka validesi Iren'i 40 zehirletmiş ve sonra yine Osmanlı yüksek hâkimiyetini ve her sene yirmi bin duka vergiyi kabul eylemiş 15 ve bu olaylar arasında Brankoviç'in kızı ve Fatih Sultan Mehmed'in analığı Mara da Osmanlılara iltica etmişti. Pâdişâh, Mara'ya Sırp tahtı üzerindeki hakkını müdafaa edeceğini vâd ile kendisine Serez taraflarında mülk verdi ve refah içinde yaşamasını temin etti. Yeni Sırp despotu Lazar bir sene sonra 1458'de öldü ve yerleri zevcesi Elen ile küçük yaştaki kızına kaldı. Elen, Sırbistan'ın elinden alınması ihtimalini düşünerek çünkü müd-deîler Osmanlı pâdişâhının yanında bulunuyorlardı Sırbistan'ı malikâne olarak Papa'ya peşkeş çektiği gibi kızım da Bosna kiralının oğluna nikahladı. Lazar'm ölümü Osmanlı hükümeti tarafından duyulunca hudud kumandanı Ali Bey (yahut Ali Bey oğlu Ahmed Bey) verilen emir üzerine Sırbistan'a girdi ve aynı zamanda ortodoks olan Sırp beyleri el altından Mahmud Paşa tarafından memleketi Papaya hediyemden Elen aleyhine kışkırtıldı; bunlar derhal ayaklandılar ve Mahmud Paşa'nın kardeşi Misel Abogoviç isminde bir serkerdeyi kendilerine reis yaparak muhalefete kalktılar; Elen bu ayaklanma üzerine kurnazca hareket edip yumuşaklık gösterdi ve bu desise ile Abogoviç'i Semendire kalesine aldıktan sonra onu yakalatıp Macaristan'a sevkedip bu suretle işi önledi. Osmanlı hükümeti cereyan eden bu olayları duyunca Sırbistan işini katı olarak halletmeğe karar verdi 862 H. (1458 M.), de pâdişâh Mora seferine giderken Mahmud Paşa'nın maiyyetine bin kadar yeniçeri vererek Sırbistan üzerine yolladı. Mahmud Paşa, Sırpların başkenti olan Semendire etrafındaki bazı mühim kaleleri aldıktan sonra Semendire yi kuşattı, dış istihkâmları aldıysa da asıl kaleyi alamadı ve muhasarayı kaldırdı; sonra Semendire Kritovulos, Lazar'ın, pederinin servetini sakladığından dolayı validesi tren*i itham ettiğini ve nihayet bu kadının, kızı Mara ve oğlu Greguvar ile birlikte servetini alarak Osmanlıların yanma kaçtıklarını, fakat validesinin yakalandığını ve valide Iren*in kederinden hastalanarak öldüğünü ve büyük merasimle gömüldüğünü yazmaktadır (Tarih-i Sultan Mehmed Hân-ı Sânî, s. ĠÜ). 15

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

çayı ile Belgrad arasında bulunup Belgrad üzerine yapılan seferde Fatih Sultan Mehmed tarafından alınmış olan Güzeîcehisar kalesini tamir ettikten sonra içerisine muhafız kuvvet koyup oradan Osiroviç (Sivricehisar) üzerine gelip ikinci defa olarak burayı aldı; Ostroviç gümüş madenleriyle meşhurdu; Mahmud Paşa bundan sonra demir Sayfa | madenleriyle meşhur Rodnik taraflarını da elde etti ve bunu mütaakıp 41 yine eskiden Osmanlıların zaptetmiş oldukları Şabaç (Böğürdelen) alındı ve Macaristan'a da bir akın yapıldı. Bu esnada Mora seferinden dönmüş olan Sultan Mehmed, Mahmud Paşa ile buluştu ve bu sırada Macarların taarruz ettikleri, fakat bozuldukları haberi geldi. Sırbistan işini tamamiyle halletmeğe karar veren padişah, Semendire'nin zaptına Mahmud Paşa'yı memur etti; bunun etrafındaki kaleler alınmış olduğundan Semendire yalnız kalmıştı; Mahmud Paşa bu sırada isyan eden Pizreni itaat altına alıyordu. Emri alınca derhal Semendire üzerine giderek muhasara kuvvetlerine iltihak etti; mukavemetten ümidini kesen Elen, hazineleriyle beraber gitmek şartiyle teslim oldu.16 Bundan sonra diğer teslim olmayan kaleler de alındı (8 Kasım 1459). 17 İşte bu suretle Sırbistan, Osmanlı devletinin bir sancağı olarak Semendire sancakbeyliği adiyle bir akıncı kumandanına verildi ve Belgradhn zaptına kadar burası Macaristan'a yapılacak akınlar için ve kuzeyden gelecek tehlikelere karşı iyi bir üs oldu. Sırbistan'ın ilhakından sonra Fatih'in analığı M ara veya Meryem Sultan da kendisine verilmiş olan Serez'in cenubundaki Yezevo malikânesinde vefatı tarihi olan 1487 senesine kadar refah içinde oturdu ve pâdişâha rica suretiyle Hıristiyanlara ait işlerde onlara faydalı oldu. Mora Seferleri Birinci Mora Seferi Lazar'm zevcesi Elen, 7 Kasım 1476'da çekilmiĢ olduğu bir manastırda öldü. Tarih-i EbâH-feth ile TâcüH-tevarih, Semendire fethinde Sultan Mehmed'i» bulunduğunu yazarlarsa da Hammer, Mahmud PaĢa'yı gösterir; Âlî tarihi, pâdiĢâh Sofya'ya gelince, Bosna kiralının Semendire'yi satın aldığından bahis ile Türklere geçmesine muvafakat ettiğinden dolayı Semendireinin teslim olduğunu yazmaktadır, Semendire, Belgrad'ın güney-doğusunda ve Tuna nehri kenarındadır 16 17

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

İstanbul fethini mütaakıp Mora'daki vaziyet gevşemiş, imparator Kostanti n'in kardeşleri Dimitriyos ile Tomas italya'ya kaçmağa teşebbüs etmişlerdi; çünkü bu sırada Paleologlara karşı çok eski rakipleri olan Kantakuzen'ler muhalefete geçmiş ve bunların Sayfa | tahriki ile Mora'daki Arnavutlar isyan ederek hâkimiyeti ele almak 42 istemişlerdir.18 Bu hale karşı Dimitriyos ile Tomas Osmanlılardan yardım istediler ve kendilerine tarhedilen senevi oniki bin duka altını vergiyi kabul eylediklerini bildirdiler; bunun üzerine Turahan Bey oğlu Ömer Bey, akıncı kuvvetleriyle Mora'ya girerek bu iki kardeşin muhaliflerim bertaraf etti; fakat bunlar el birliğiyle hareket ederek vaziyetlerini düzeltecek ve kuvvetlendirecek yerde imparator unvanını almak için birbirlerine düştüler; çünkü Kostantin'in ölümünden sonra Mora'nın ileri gelen nüfuzlu şahsiyetleri bunların büyüğü olan Dimitriyos'u imparator îlân etmek istedilerse de pek haris ve zalim olan T o m a s bunu kabul etmemiş olduğundan Mora ikisi arasında taksim edilmiş ve her iki kardeş yekdiğerine muhasım vaziyet almışlardı. Bunlardan Dimitriyos kendisine İsparta'yı ve Tomas da Patras şehrini merkez yapmışlardı. Her iki kardeş mücadelelerinde Mora Arnavutlarmdan yardım alarak birbirleriyle uğraşmışlar ve bu hale karşı Osmanlılar bir müddet seyirci kalmışlardı. Arnavutların Tomas taraftarı olmaları ve bazı entrikalar neticesinde Mo/a'nın Dimitriyos'a ait bir kısım kaleleri Tomas'in eline geçmiş ve Dimitriyos ailesi ve çocuklariyle birlikte Monemvasia kalesine sığınmış ve orada da Tomas tarafından muhasara edilmişti; bunun üzerine Dimitriyos, Osmanlı padişahına elçi göndererek yardımını rica etmişti; zaten Tomas'ın taahhüdüne riayet etmemesi, vergisini yollamıyarak gönderilen vergi memuruna karşı istiskal göstermesi ve Lâtinlerle ittifak ederek bunları yardımına çağırması gibi sebeplerin de inzimamı 19 neticesinde Mora üzerine sefer açılmasına karar verildi; Fatih, Mora da. Dimitriyos ile Tomas'tan baĢka isyan eylemiĢ olan Arııavud-lara despotluk yapan Kantakuzen ailesinden Manuel Kantakuzen vardı. Bu, Suchetai Iakabiyle maruf Jorj Kantakuzen'în oğlu idi; bir müddet La-koni'de kâin Mycenes kasabasında hâkimlikte bulunmuĢtu. Tomas Paleolog'un taarruzu üzerine Arnavudlarla birleĢerek Mora'yı istilâya kalkıĢmıĢtı. Manuel, senevi yirmi beĢ bin duka vermek Ģartiyle Fatih Sultan Mehmed'le de anlaĢmıĢ ve bu suretle Dimitriyos ile beraber Mora'nın bir kısmına sahip olmuĢtu; fakat bir müddet sonra Osmanlı pâdiĢâhından korkarak Macaristan'a kaçtı ve orada Öldü (Cantacasin'in Petit TYaicte'si sonunda Ch. Schefer'in notlarından). 19 Halkondil bunu Ģöyle anlatıyor (1632 Paris basımı, s. 191) : ". . Zamanı hulul eden vergilerin tahsili için Sultan Mehnıed Mora'ya birkaç çavuĢ ile mübaĢir göndermiĢti; bunlar Rumlar arasındaki ihtilâfı ve 18

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

siyaseti îcabınca bu maksadını hiç belli etmiyerek ihtiyaten kuzey hududunu Macarların taarruzundan muhafaza için Mahmud Paşa'yı Sırbistan taraflarına yollarken kendisi de Mora üzerine hareket etti ve ordunun toplantı yeri olan Serea'de tertibatını aldıktan sonra Sayfa | Mora'ya gitti (1458 Mayıs). Mora'nm elde edilmesi Osmanlıların italya'ya karşı yapacakları sefer 43 için mühim bir üs idi; çünkü Balkanları da nüfuzu altına alarak bir Akdeniz imparatorluğu kurmak isteyen Napoli ve Aragon kiralı V. Alfons daha sonraki kısımlarda görüleceği üzere Arnavutluk Prensi iskender Bey'i kendisinin yüksek hâkimiyetini tanımağa ikna ettiği gibi çünkü Alfons Osmanlarla mücadele eden İskender'e yardım ediyordu aynı tarihte yani 5 Şubat 1451'de Mora despotu Dimitriyos ile de Mora'yı nüfuzu altına alacak şekilde bir muahede imzalamış ve onu Türklere karşı himayesi altına almıştı. İşte bu suretle V. Alfons, Türklerle uğraşmak için Arnavutluk'la Mora'yı kendisine üs yapmak tasavvurunda idi, fakat Osmanlılar daha evvel davranarak plânlarını tatbik ettiler. Tesaîyaya. giren Osmanlı kuvvetleri Korent berzahına doğru yürüdüler ve yolları üzerindeki Filke kalesini aldılar.20 Mevkii sarp ve müstahkem ve üç kat sur ile çevrilmiş ve zaptı müşkül olan Korent şehir ve kalesi Anadolu kuvvetleri tarafından muhasara edildi, pâdişâh buranın düşmesini beklemiyerek Mora'ya girdi ve bir hayli şehir ve kale aldı; aldığı müstahkem yerlere asker koydu; dört ay sonra Korenfe döndüğü zaman henüz burası dayanmakta idi. Osmanlı hükümdarı Mora'nın anahtarı olan Korent'in zaptının Mora istilâsını kolaylaştıracağını anladığından burayı mutlak surette elde etmek istiyordu; yapılan hücumlar pek çok telefatı mucip oluyordu; son müzakerede kalenin açlıkla düşürülmesi kararlaştırıldı. Açlıktan sondereceye gelmiş olan kale halkı bu sırada despot Dimitriyos'un karıĢıklığı görüp vergi için ne Kum ve ne de Arnavutları tazyike lüzum görmiyerek avdet ile vaziyeti anlattılar. Bunun üzerine Sultan Mehmed bunların vergilerinin üçte birini afvetti ve yalnız kendilerine muahedeye sadık kalacaklarına dair yemin ettirdi; fakat sonra Rumların istiskal gösterdiklerini ve hile ve hud'aya saptıklarım görünce Mora seferine karar verdi. Maksadını açıktan izhar etmiyerek Rumeli beylerbeğisi MiĢeTüı oğlu Mahmud'u Tuııa'ya gönderdi." 20 Türkçe Osmanlı tarihleri, daha Mora'ya girilmeden evvel Filke kalesinin alındığım yazarlar; Hammer ise Kuzey - Mora'daki Filyos kalesinin alındığını beyan eder; Fi/yos'un zaptı ise Mora'ya geçildikten sonra olabilir. Zaunıma göre bu ikî isim ayrj ayrı olmalı. INitckim Hammer Fatih'in Filyos kalesini muhasara ettiğim, fakat zaptım sonraya bırakarak diğer kaleler üzerine gittiğini yazmakla bu Filke ve Filyos kalelerinin ayrı ayrı olduğunu anlatmıĢ oluyor (Atâ Bey tercümesi, c. ///,, s. 41).

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

gönderdiği Mateos Asanes ismindeki elçinin 21 tâvassutiyle teslim oldu ve Mora despotları ile Osmanlı hükümeti arasında aşağıdaki muahede imzalandı: 1. Muahede mucibince Korentliler mallarını muhafaza edeceklerdi. Sayfa | 2. Osmanlıların Mora'da zaptettikleri şehir ve kaleler yani Mora'ıım 44 üçte biri doğrudan doğruya Osmanlı devleti idaresinde kalacaktı. 3. Mora nın diğer şehir ve kaleleri Dimitriyos ile Tomas'm idaresinde bulunacak ve bunlar her sene üçer bin altın vergi vereceklerdi. 4. Osmanlı hükümdarı hariçten bir taarruz vukuunda despotları müdafaa etmeyi üzerine alıyordu. İşte bu suretle Mora kalesinin Venediklilere ait yerler müstesna olmak üzere üçte biri olan Ahaiya (Patras Ve Korent ile beraber Kuzey-Mora) tamamen ve diğer kısımları da vergi ile Türk nüfuzu altına girmek suretiyle Osmanlılara geçti; Türklerin idaresine girmiş olan KuzeyMora sancakbeyliğine akıncı kumandanların dan Turahan Bey oğlu Ömer Bey tâyin edildi (1458 Temmuz). Bu Mora seferi esnasında dukalık suretiyle idare edilmekte olan Atina şehri de Türk idaresi altına alındı.22 Kritovulos, s. 12li. Halkondil tarihi, Asanes'i Korent beyi olarak gösteriyor ve oııttn gaybubetinde yerine kale beyi olan Lukanes'in kaleye zahire ve mühimmat koymadığını ve sonra Asa.nes'in Ġsparta'dan, getirdiği zahirenin gizli yerlerden Türklere gösterilmeden kaleye sokulduğunu yazıyor. Bu kayda göre Korent kalesi beyi olup Dimitriyos'uıı yanına gitmiĢ olan Asanes'in despotun muvafakatiyle burasını Türklere teslim ettiği anlaĢılıyor. Bu zat pek az sonra Dimitriyos ile Osmanlı hükümeti arasnida elçilik de yapmıĢtır. 22 Atina dukası Neri veya Hammer'in kaydı üzerine Rainer Öldüğü zaman küçük yaĢta bir çocuk bırakmıĢtı. Atina dukası Osmanlılara yergi vermekte idi. Rainer'irı karısı Osmanlı hükümetine bir heyet gönderip çocuğuna vasi olduğunu bildirmiĢ ve idareyi eline almıĢtı. Bir müddet sonra bu kadın, ticaret yapmak üzere Atina''ya gelmiĢ olan Venedikli bir asilzadeye âĢık olmuĢ ve ona, Venedik'te bulunan ailesini terk edecek olursa kendisiyle evlenip bütün servetini vereceğini söylemiĢ ve Venedikli asilzade de onun dediği gibi yaparak Atina'ya. dönüp bu kadınla evlenip Atina dukalığını eline almıĢtır. Fakat Atinalılar bu kadını sevnıeyip ona nefretle baktıkları için kendisini istemiyerek keyfiyeti Osmanlı hükümdarına arzetmiĢlerdir. Bu vaziyet üzerine Venedikli prens öldürüleceğinden korkarak yanma R amer'in oğlunu alarak Osmanlıların yanma kaçmıĢ olduğundan Osmanlı hükümeti Atina dukalığını Rainer'in yeğeni Franko'ya vermiĢti. AtĠTUi'ya gelip iĢi ele alan Franko ilk iĢ olarak yengesi olan Rainer'in karısını hapsedip galip bir ihtimalle öldürtmüĢ; bunun üzerine kadının ikinci kocası olan Venedikli asilzade, yeni Atina dukası Franko hakkında Ģikâyette bulunmuĢtu. Bütün bu hâdiseleri öğrenen Osmanlı hükümdarı Mora'dan ayrılmadan Önce Mora sancakbeyi olan Turahan Bey oğlu Ömer Bey*i Atina'ya yollıyarak orasının Frank o'dan alınmasını emretti, Ömer Bey bir hâdiseye meydan vermeden Franko'yu ikna etmek suretiyle Atina'yı iĢgal etti. Bundan sonra Atina dukalığı kaldırılarak burası doğrudan doğruya Türk idaresine geçti ve Fatih Sultan Mehmed bizzat gelerek buradaki âbideleri gezdi (1458) (HalkondiVden hulâsa, 1632 tabı, s. 194195). Fatih Sultan Mehmed, 1460 senesinde ikinci defa Mora seferine çıktığı vakit Franko Akçiyaöli'nin müstakil bir dukalık kurmak istediğini haber almıĢ ve Atina'ma nüfuzlu Ģahsiyetlerinden on kiĢiyi rehin olarak Ġstanbul*& gönderip Zağanos PaĢa vasıtasiyle de Franko Akçiyaöli'yi ÖldürmüĢtür. 21

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

İkinci Mora Seferi Tomas Paleolog yeminle temin edilen barıştan üç ay sonra bilhassa Mora'daki Arnavutlara güvenerek sulhu bozdu; hem biraderi Sayfa | Dimitriyos ve hem de Osmanlılarla tekrar mücadeleye başladı. Bu 45 hareket duyulur duyulmaz Turahan-zâde Ömer Bey azlolunarak yerine Hamza Bey tâyin edildi; Tomas'a karşı pek âciz vaziyete düşen Dimitriyos, Asanes'i göndererek devletten yardım istedi. Kendisine yardım yapıldıysa da bununla bir iş göremiyerek tekrar yardım istedi; Tomas da aynı zamanda Milan dukalığından yardım diledi ve bunlardan gelen kuvvetle kendi kuvvetlerini birleştirerek Türklerin elindeki Ahaiya kalelerini muhasaraya kalktıysa da bir iş beceremedi. Dimitriyos ile Tomas birbirleriyle yaptıkları mücadele yüzünden ne kadar zarar gördüklerini nihayet anladılar; İsparta metropolidinin tavassutiyle barıştılar ve ittifak yapıp yeminleş-tiler. Bu ittifak hükümetçe haber alındı ve Mora sancakbeyinin aczine hamlolunarak işin ciddiyetine mebni Mora'ya Zağanos Paşa gönderildi. Bu sırada Kalamata'yı muhasara etmekte olan Tomas muhalefetten bir fayda hasıl olamıyacağım anlayınca nıetbuu olan Osmanlı hükümetine başvurarak anlaşmak istedi. Akkoyunlıj hükümdarı Uzun Hasan'ın aldığı vaziyet üzerine o taraflara karşı hazır bulunmak ve icabında asker göndermek istiyen Fatih Sultan Mehmedde bazı hafif şartlarla To-mas'la anlaşarak Mora tarafından emin olmak istiyordu; bundan dolayı Tomas'ın Türklere ait olup zaptettiği kaleleri geri verme-ve senelik vergisinden başka harp tazminatı olarak peşinen on bin duka ödemesi şartiyle Tomas'la anlaşma yapıldı; fakat Tomas parayı vermedi; bunun üzerine Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Bey'in bazı tahrikatı üzerine o tarafa yapılacak sefer ertesi seneye bırakıldı ve pâdişâh bizzat Mora üzerine hareket etti; berzah geçilip Korent'e gelindi ve Tomas'ın üzerine gitmeden evvel birdenbire İsparta üzerine yüründü; Dimitriyos teslim teklifini kabul ederek Osmanlı ordusuna geldi ve şehri teslim eyledi. Kasteriçe, Avarin, Arkadya birer birer alındı; mukavemet etmek isteyerek sahildeki Matiha^aİesmeçcKîlen T o m a s ise bütün şehirlerini kaybettikten sonra en son çekildiği

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Kalamato'yı da terk ederek ailesi ve çocuklariyle beraber sahildeki Pilus limanından ellişer çifte iki gemiye binerek evvelâ Ayamadra adasına Arta despotunun yanına ve oradan da Roma'ya Papa II. Pi'nin yanma gitti.23 Osmanlıların zaptettiği kalelerden lüzumlu olanları Sayfa | tamir edilerek içine muhafız konmuş ve lüzumsuzları da yıktırılmıştır. 46 Bu işgal üzerine Mora halkından bir kısmı İstanbul'a nakledilip yerleştirilmiş ve yerlerine Türk göçmenleri getirilmiştir (865 H. - 1460 M.). Teslim olup padişahın yanına gelen despot Dimitriyos'a Enez şehri ikametgâh gösterilerek 24 oradaki tuz madenlerinden senevi altmış bin akçe varidat tahsis edildi.25 Roma'ya giden Tomas ise Bizans imparatorluğu tacını Fransa kiralı VIII. ŞarFIa sattı. Mora Da Venediklilerle Çarpışma Mora sancakbeyliğine tekrar tâyin edilmiş olan Turahan-zâde Ömer Bey'in basit bir bahane ile Venediklilere ait Koron ve Mudon şehirlerine hücumu Venediklilerle devletin arasını açtı. Daha aşağıda görüleceği üzere zaten Osmanlılar aleyhine Papa, Arnavutluk, Macar devletleri ve Venedik cumhuriyeti arasında gizli bir ittifak yapılmıştı; Turahan oğlunun hareketi o ittifakı kuvveden fiile çıkardı; Osmanlı hükümeti yapılan ittifakı haber almış ise de yapılacak taarruzun gününü ve mevkiini bilmiyordu. Bir müddet sonra, ilk taarruz hareketi Venedik'ten geldi. Venedik cumhuriyeti 1463 senesi Ağustosunda Mora'da taarruza geçtikten üç dört ay sonra Macarlar da Bosna'ya hücum etmişlerdi; bunun üzerine Korent berzahının Venedikliler tarafından kapatılarak Mora ile muvasalanın kesilmemesi için Mah-mud Paşa alelacele o

Papa II. Pi, Tomas'a üçyüz duka aylık tahsis etmiĢ ve daha sonra bu miktara iki yüz duka da kardinallar ilâve eylemiĢlerdir. Tomas 12 Mayıs 1465'de /üoma'da ölmüĢtür. 24 Despot Dimitrjyos, dürüst hareket ederek siyasî entrikalardan uzak durmuĢ ve son zamanlarında Üavid adım alıp rahip elbisesi giyerek münzevî bir hayat geçirmiĢ ve aldığı tahsisat ile müreffeh surette yaĢamıĢtır. PâdiĢâhın Edirne'ye n^r geliĢinde huzuruna kabul olunarak tazimlerini arzederdi; kızını Sultan Mehmed'e nikahlamıĢtı. 1471 senesinde vefat etmiĢtir. 25 Kritovulos, seııevî bir vergi mukabilinde Enez limaniyle, LimnĠ, îmroz, TaĢoz, Si'.madirek adalarının Dimitriyos'un uhdesine verildiğini ve kendisinin Enez'de oturduğunu yazmaktadır. 23

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

tarafa gönderildi.26 Amiral Loredano kumandasiyle otuz beş kadırga ve oniki büyük gemiden mürekkep olarak Mora'ya gelen Venedik donanması körfeze girerek sahile demirleyip Korent berzahını işgal ile kuzeyden gelecek olan Osmanlı kuvvetlerini tutmak için buraya sur yapmağa başladılar Sayfa | 27 ve aynı zamanda Ömer Bey'i Korent şehrinde muhasara ettiler; 47 bundan başka Mora halkını isyana teşvik ederek İsparta, Epidamnos, Arkadya ve Atina ahalisini ve diğer şehirlerin bir kısmını ayaklandırdılar. Korent şehri isyan etmemişti. Mora akıncı beyi Tur ah an oğlu Ömer Bey Venediklilerin geldiğini hükümete bildirmekle beraber kendi tarafına celbettiği birtakım Arnavutlarla birlikte muhasara edilmiş olduğu Korent'tc müdafaada bulunmakta ve Venediklilerin toplariyle yıkılan surları acele tamir ederek mukavemet etmekte idi. Mora vaziyetini haber alan padişah 1463 Eylül sonlarında oraya süratle Mahmud Paşa'yı yolladı; Mahmud Paşa zamanında yetişmişti; içeriden Ömer Bey'in ve dışarıdan Mahmud Paşa'nm taarruzlariyle Venedikliler bozuldular ve gemilerine kaçarken bir haylisi boğuldu; isyan eden Moralılar tekrar itaat altına alındığı gibi Venediklilere ait Argos şehri de elde edilerek ahalisi istanbul'a naklolunup eskiden Perivleplos denilen Samatya'da Sulumanastır taraflarına yerleştirildi ve Argos kalesine asker kondu; Türk akıncıları Venediklilere ait Mudon müstemlekesini tahrip ettiler (1463).28 Venedikliler muhtelif cephelerden hücum ile Türkleri şaşırtmak istiyorlardı; nitekim kırk gemi ile 1463 senesinde Mora'nın Ahaiya kısmına hücum ile burasının merkezi olan Patrash muhasara etmişler ve Morahlardan bir kısmını Türklere karşı ayaklandırmışlardı; fakat gayet teenni ile hareket eden Ömer Bey az kuvvetle düşmanı pusuya Osmanlı tarihleri, lıer iki devletin birden taarruzları haber alınınca pâdiĢâhın huzuriyle yapılan müzakerelerde Mora iĢinin önemi nazar-ı dikkate alınarak evvelâ Mora meselesinin halli ve ertesi sene de Bosna'ya hareket edilmesinin münasip görüldüğünü beyan ediyorlar. 27 Venedikliler burada Sultan II, Murad'uı yıktırmıĢ olduğu Germehi-sur'm (F.ksamilioıı) yerine otuz bin amele ile onbeĢ günde iki deniz araĢma altı mil mesafede ve oniki kadem irtifamda bir kuru duvar yapmıĢlar ve bu duvarları müdafaa için çitte hendek ve yüz otuz altı kule inĢa ile ortasına bir ibadethane yaparak üzerine Sen Marksın bayrağını dikmiĢlerdi (Hammeı\ c. III., s. 85). Kritovulos da Venediklilerin bir çok amele istihdam ederek iki deniz arasında üç, dört stadyon (bir stadyon 189 metredir) mesafe noksan olmak üzere az zamanda surun yapıldığım, fakat üzerlerinde tehlikesizce harp edebilmek için yüksekliği kâfi dereceye çıkaramadıklarını yazmaktadır (S. 191). 28 Bu Mora seferinde Mahmud PaĢa Karlı ili denilen havaliyi de iĢgal ve buradaki kaleleri zapt etmiĢtir (Tâcü't-tevarih, c. L, s. 504). 26

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

düşürerek perişan etmiş, kaçanlardan bir kısmı denizde boğulup bi haylisi da esir düşmüştü. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Sayfa | 48 OSMANLILARIN DENİZCİLİĞİ VE DOĞU AKDENİZDEKİ FAALİYETLERİ Osmanlıların Denizciliğe Ehemmiyet Vermeleri Ege denizi sahilleriyle iki mühim boğaza sahip olan ve hilhas sa Balkanları idaresi altına alan Osmanlı devletinin ehemmiyetli bir donanmaya malik olması zarurî idi; üstün bir donanma olmamasının acı ve tehlikeli anları II. Murad zamanında ve hususiyle Varna muharebesine takaddüm eden günlerde görülmüştü; Ege sahillerindeki adaları nüfuzu altına almış olan Osmanlı devletinin kuvvetli bir donanma ile Doğu-Akdeniz'deki durumunu kendisine rakip devletlere karşı muhafaza ve müdafaa etmesi lâzımdı. İlk Tersaneler İşte bu mülâhazalar sebebiyle Yıldırım Bavezid devrinden itibaren esaslı surette başlanmış olan denizciliğe 29 daha ziyade ehemmiyet verilmek îcab ediyordu. Bundan dolayı Fatih Sultan Mehmed gerek Gelibolu, İzmit ve Gemlik ve gerek İstanbul ve diğer münasip sahillerde donanmanın artmasına ve iyi gemici yetişmesine itina etmekte idi; İstanbul'da ilk tersane olarak İmparator Jülyen tarafından yaptırılmış olan Kadırga limanı münasip görülüp burada gemi yaptırılmağa başlanmıştı; Müverrih Kritovulos'un yazdığına göre Sultan Mehmed, eski devirlerdeki deniz fütuhatında muvaffak olan devletlerin tarihini tetkik ederek bu eserlerden, yapacağı Yıldırım Bayezid, Çanakkale Boğazının ehemmiyetini takdir ederek Osmanlıların Rumeli sahilinde münakale iskelesi olan Gelibolu'da, bir deniz üssü yapılmasını emrederek bu iĢe Saruca PaĢayı memur etmiĢti. ĠnĢaata 793 H. (1390 M.) senesinde baĢlandı; dıĢ kale harap olduğundan yıktırılıp buna mukabil hem Ģehire ve hem limana hâkim bir tepe üzerindeki kale tamir edildi. Gemilerin gerek fırtınadan ve gerek boğazdan içeri düĢman donanmasından muhafazası için iç-içe iki mendirek yapılmıĢ ve bu suretle vücuda gelen her iki limanın ağzına kuvvetli ikiĢer kule inĢa edilmiĢti; bundan baĢka icabında limanın kapanması için üç katlı bir zincir yaptırılıp gemilerde çalıĢmak üzere azap denilen genç bekârlardan bir denizci azapları teĢkilâtı vücuda getirilmiĢti. 29

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

donanma hakkında fikir alıyordu. Osmanlılarn Akdeniz'de Faaliyetleri Osmanlı donanmasının merkezi Gelibolu'da idi. Bu tarihlerde yani Sayfa | Fatih Sultan Mehmed'in ilk zamanında Hamza Bey ve Has Yunus 49 Bey adlarındaki Gelibolu sancakbeyleri aynı zamanda Osmanlı donanması amiralleri olup donanma ile Akdeniz'e çıkarak oldukça faaliyet gösterecek kadar denizciliğe alışmışlardı; nitekim İstanbul fethinden sonra Hamza Bey'in yerine donanma komutanı olan Has Yunus Bey seksen gemi ile Osmanlı sahillerini vurmuş olan korsanları limanlarına kabul eden Naksos (Nakşe) adası üzerine gitmiş ise de fırtınadan dolayı bir iş görememişti. Yine Yunus Bey tarafından imroz ve Semadirek ve Taşoz adaları elde edilmiş ve onu mütaakıp Trabzon üzerine donanma yollanmış ve Limni, Midilli ve diğer adalar alınmış, hulâsa Osmanlılar yakın denizlerde hasımlariyle çarpışabilecek dereceye gelmişlerdi. Kaptan Has Yunus Bey'den sonra Hadım ismail Bey, Zağanos Paşa, Yakub Bey hem Gelibolu sancakbeyi ve hem de donanma kumandanı olmuşlardı; hattâ birinci defaki vezir-i âzaınlığından azlinden sonra Mahmud Paşa Gelibolu beyi ve donanma kumandanı olmuş, Midilli adasının zaptı esnasında bu vazifede iken ikİyiiz adet gemi ile Midilli'ye gönderilmişti; Gedik Ahmed Paşa da Fatih Sultan Mehmed'in son senelerinde Gelibolu beyi ve donanma kumandanı olarak İyoniyen adalarım almış ve sonra da Güney - İtalya'ya çıkarma yapmıştı. Osmanlıların karşısında denizcilikte en korkunç rakip Venedikliler idi; Osmanlıların gemiciliği henüz bunlar derecesinde olmadığından gerek Venedik ve gerek Papa donanmalariyle ciddî bir deniz muharebesinden çekinerek kaçamaklı, ihtiyatlı hareket etmişlerdi. Bununla beraber Osmanlılarla Venedikliler ve müttefikleri arasında onaltı sene sürmüş olan mücadele Türk gemicilerinin iyi yetişmelerinde mühim âmil olmuştu. Venedikliler Akdeniz'in en mahir gemicileri idiler; Osmanlılarla çarpıştıkları sıralarda donanmalariyle Çanakkale boğazı'm geçerek birkaç defa Gelibolu'yu vurmuşlardı. Bu halleri gözöııünde tutan

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Osmanlılar bir taraftan donanmalarını arttırmağa çalışırhırken diğer taraftan da Gelibolu sancakbeyi ve kaptan Yakub Bey vasıtasiyle Çanakkale boğazı'nı tahkim ediyorlardı. Çanakkale boğazınm iki tarafına Kiliditl-Bahr ve Sultaniye isimlerinde Sayfa | iki kale yapılmıştı.30 Bu kalelere muhafız asker ve zamanına göre 50 büyük çapta toplar konmuş ve bu suretle Marmara havzası ve dolayısiyle İstanbul muhafaza altına alınmıştı. 868 H. (1463 M.) senesinde başlamış olan Boğaz kaleleri inşaatı Venediklilerle başhyan muharebe dolayısiyle ve süratle bir senede bitmişti. Boğazın tahkimi İşi, daha sonra denizde Haçlılarla vukua gelen muharebeler dolayısiyle pek faydalı olmuş ve Osmanlı donanmasından üstün olan müttefikler donanmasının boğazı geçmelerini önlemişti. Gemı Tezgahlarının Artması Osmanlıların gemi yapacak olan inşaat tezsrâhları yalmz Gelibolu'ca değildi. Yalnız burada yapılacak gemilerin büyük ve mühim bir donanma teşkil edecek kadar çok miktarda olamıyacağı tabiî idi. Osmanlılar muhtelif eb'adda olarak diğer münasip sahil ve limanlarda da gemi yaptırırlardı. Bunun için Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz de daha evvel donanmaya sahip olan Anadolu beyliklerinin gemi tezgâhlarından da istifade ediyorlardı. İşte bu suretle Anadolu beylerinin tersaneleriyle gemicilerinden istifade eyleyen Osmanlı devleti, daha sonra Kemal Reis, Barbaros, Turgud ve saire gibi Akdeniz Türk korsanlarını (Deniz levend-lerini) da tedricî surette hizmetine ala ala muazzam bir donanmaya malik olarak Akdeniz hâkimiyetini elde etmiştir. Doğu-Akdeniz Adalarının Zaptı Osmanlı donanması yavaş yavaş kuvvetlen dikçe Türk sahillerine yakın olan adalar evvelâ Osmanlı nüfuzu altına girmiş ve sonra da işgal başlamış ve bu suretle muhtelif tarihlerde bunlardan bir kısmı ya Ġbn Kemal (S. 100) Sultaniye ve Küidü'l-bahr'in Ġstanbul fethinin akabinde yapıldığını yazıyor. "Akdeniz tarafından dahi Frenk hücumu ihtimalim defi için Gelibolu'dan aĢağı Ece ovasının ucunda iki hisar büııyad oldu. Mezkûr kalenin birine Sultaniye ve birine KiHdü'1-bahr ad oldu.." 30

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

harple veya muharebesi/ alınmışlardır. Adalar ilk defa Osmanlı hâkimiyeti altına alınıp idarelerinde tamamen müstakil olarak senede muayyen bir vergiye bağlanmışlardı. Bunlar aynı zamanda kendi adalarına yakın olan Türk sahillerine gerek kendileri ve gerek düşman donanması tarafından taarruz e dil m iveceğin i de taahhüt Sayfa | ediyorlardı. Biz bu kısımda adaların tarih sırasiyle alınmalarını yani 51 vukuat sırasını takip etmiyerek onları bir bahis altında toplamağı muvafık bulduk. Adaların herhangi bir sebeple ilhakı kolayca olmamıştır; çünkü Türklerin bu istilâ hareketlerine karşı gerek Papalık ve gerekse Venedikliler ve Napoli kırallığı, donanmalariyle buna mâni olmak istemişler, zaptedilen bazı adaları tekrar almışlar, Osmanlılar buraları geri almak için yeniden donanma sevket-mişler ve bu suretle elden ele geçen birtakım adalar nihayet katı olarak Osmanlı idaresinde kalmıştır ki bunu kısa olarak aşağıda gösteriyoruz. Enez, İmroz Semadirek Ve Taşoz'un Alınmaları Sırbistan seferinden sonra ve Sema direk beyi olan Cenevizli Doryos veya Dorya hükümet idaresinde şeriki olan yengesi arasın da çıkan ihtilâf üzerine kadın, yüksek hâkimiyetini tanıdığı Osmanlılara müracaat ile şikâyette bulunmuştu. Adalarla bu Enez limanı evvelce doğrudan doğruya Bizanslılara ait idi. Gatelozio diye maruf Cenevizli bir aileye mensup olan asilzadelerden biri burasını korsanlardan kurtardığı için imparator Yuannis Paleolog'un kız kardeşiyle izdivaç eden bu gence imparator tarafından Enez ile Midilli, çeyiz olarak verilmişti. İşte yukarıda adıgeçen Doryos bu Ceneviz ailesi sülâlesin-rlendi. Osmanlıların Rumeli'ye geçip yerleşmeğe başladıkları sırada Enezdin Osmanlı istilâ arazisi yakınında bulunması sebebiyle Enez beyi Osmanlılara vergi vermeyi kabul etmiş ve kitabımızın birinci cildinde görüldüğü üzere Osmanlı Ceneviz münasebetlerinin bilhassa o tarihlerde pek iyi olmasına mebni Enez önüne kadar gelen Türk kuvvetleri burayı işgal etmemişlerdi. Doryos, Palamidis adındaki Enez beyinin küçük oğlu olup babasının Ölümünden sonra vasiyyeti mucibince Enez şehri bununla biraderinin karısı ve oğlu tarafından müştereken idare edilecekti. Fakat Doryos

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

böyle yapmayarak yengesiyle yeğeni olan çocuğu iş başından uzaklaştırmış olduğundan kadın da Osmanlılara şikâyette bulunmuştu. Gerek hak iddia eden bu kadının müracaatı ve gerek Enez beyinin Sayfa | devletle yapmış olduğu muahede hilâfına yalnız Türklere verilmesi 52 lâzım gelen tuz hasılatından bir kısmını Enez limanına gelen yabancı gemilere satması ve bundan başka Enez halkının İpsala ve Firecik taraflarındaki Türklerin köle ve cariyelerini kaçırarak sattıklarından şikâyet olunması dolayısiyle Enez'in elde edilmesi kararlaştırıldı ve Kaptan Has Yunus Bey on kadırga ile denizden ve Edirne'de bulunan pâdişâh da karadan gelerek burayı ansızın muhasara ettiler. Mevsim kış olup Fatih Sultan Mchmcd'în âdeti mucibince yapılacak harekât gizli tutulmuş ve Edirne'ye davet edilen Has Yunus Bey'e bizzat padişah gizli talimat vermiştir. İşte bu suretle Enez, karadan bizzat pâdişâhın ve denizden donanmanın tazyikiyle işi uzatmadan teslim oldu (1456 Ocak) 31 Doryos, daha evvelden Semadirek adasına kaçmıştı; kendisini alıp getirmek üzere adaya bir kadırga gönderildi, imroz da işgal olunduktan sonra Doryos Edirne ye getirilerek pâdişâha itaatini arzetti; bu işgalleri, yine aynı aileye ait olup Rumeli sahiline pek yakın olan Taşoz adasının alınması takip etti (860 Ra. 1456 Şubat),32 imroz adasının idaresi meşhur müverrih Kritovulos'a bırakıldı. Edirne'ye getirilen Doryos'a evvelâ imroz,, Taşoz ve Semadirek adalarının beyliği verilip gönderildi ise de sonra bundan vazgeçildi ve Zihne33 tarafları kendisine dirlik olarak verildi; fakat Doryos muhafızlariyle beraber Zihne ye giderken yolda muhafızlarını öldürdükten sonra Midilli adasına ve oradan da Avrupa?ya kaçtı.34 872 H. (1467 M.) senesinde Venedikliler ile Osmanlılar arasında muharebe devam ederken Venedik amirali Kanalis (Nikola Kanala) Osmanlı tarihleri Enez'in Ġstanbul fethinin akabinde alındığını yazarlar. îbn Kemal karlı ve tipili bir kıĢta Edirne'ye uğramayarak Ġpsala'ya gelip Knez'i almak istediğini yazar ki 1454 kıĢ ayıdır. 32 Tarih-i Ebû'l>feth''&e Enez ile TaĢoz'un alınması 858 H. (1454 M.) de gösteriliyor. Hammer ise bunun 1456 senesi baĢında olduğunu kaydediyor. Filhakika Dukas bunu 1455 Ocak olarak gösteriyor. Onlar senebaĢını Mart'tan saydıkları için 1455 kaydedilmiĢtir. Bunun 1456 senesi baĢıdır (Bon tab'ı, s. 335). 33 Zihne kasabası bizim idaremizde iken Serez sancağının kazalarındandı; Ģimdi Yunanistan'dadır. 34 Osmanlı tarikleri, Doryos'un kendisine tımar olarak verilen mahalle giderken refaketindeki Türk muhafızlarım öldürüp ecnebi memleketlerine kaçtığını yazarlar; bu devri bilen ve bu adaların zaptını görenlerden müverrih 31

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

yirmi altı kadırga ile 35 Enez'e hücum edip zapt ederek "Şehirdeki Müslüman ve Rumlara hatır ve hayale gelmiyecck mezalim yapmış ve aynı dinde olanları mezheblerini değiştirmeğe (Ortodoksluktan Katolik mezhebine geçmeğe) icbar eylemişler ve kadınların namuslarını kirlettikten sonra Negrepon yani Ağrıboz Sayfa | adasına gitmişlerdir; Venediklilerin bu mezalimi Ağnboz'un Osmanlılar 53 tarafından zaptiyle mukabele görmüştür. Limni'nin Alınması Enez, İmroz ve Taşoz'un alınmalarını ınütaakıp yîne 1456 senesinde Limni ahalisiyle Midilli Prensi Nikola Gateluziyo'mın kardeşi olan Limni Prensi arasında ihtilâf çıktı; ada halkı, prensi istemeyerek onun yerine bir Türk beyi'nin gönderilmesini hükümetten rica ettiler. Osmanlılar da himayelerinde bulunan Limni adasına sabık Gelibolu sancakbeyi ve kaptanı olan Hamza Bey'i gönderdiler; Hamza Bey, kaptan Hadım İsmail Bey tarafından Limn ye getirildi. Bu suretle Taşoz, imroz ve Semadirek''ten sonra Limni de alındı (1456 Mayıs). Limni adası Venedik'le devam eden uzun muharebe senelerinde ve 1467'de imroz adasiylc beraber Venedik kuvvetleri tarafından işgaPedilip musaleha tarihi olan 1479 senesine kadar bunların ellerinde kaldı ise de sulhu mütaakıp Osmanlılara iade edildi.36 İmrozlu Kritovülos ile Bizans müverrihi Dukas ise böyle bir şeyden, bahsetmiyorlar; yalnız Kritovulos Enez beyi Doryos'un Zihne'den sonra Midilli'ye ve oradan da Faküs adasına geçtiğini yazarak Doryos'un firarını böylece kapalı olarak kaydetmiştir. Osmanlı kaynaklariyle Kritovulos'un mütalâası, Doryos'un Zihne'ye giderken yolda ber-takrip muhafızlarını öldürerek evvelâ adalara ve sonra da Avrupa'ya kaçtığını gösterir.

Tâcü't-tevarih'de (C. I., s. 513) bunun altmıĢ kadırga Ġle geldiği anlatılıyor : "... Frenk beylerinden Ceııdral nam laîn altmıĢtan mütecaviz kadırga ile Enez üstüne düĢüp kadı ve hatibini giriftar edip..." 36 Limni adası, Osmanhlarla Venedikliler ve müttefikleriyle devam eden muharebelerde çok tahrip edilmiĢ ve iki asirdanberi iıyn-i mahtum madeni diye meĢhur olan madeni de,kaybolmuĢtu. Fatih Sultan Mehmed hem adanın. imarım ve hem de meĢhur madenin tekrar meydana çıkarılmasını emrettiğinden aranıp bulunarak devlet hazinesine mühim bir varidat temin edilmiĢtir. 35

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Mıdıllı Adasının Zaptı Linini adasiylc beraber Midilli adası da denilen Cenevizli ailenin 37 elind Deniz Katalanları denilen korsanlarını tasallutundan Ege Sayfa | adalarını kurtardığı Yuannis tarafından Midilli adası, Gatcluzi'ye 54 verilmiş ve kendisinden sonra çocuklarına intikal etmişti. Bu aile daha sonra Limni, İmroz ve Taşoz adalarını da ele geçirerek birer prenslik vücuda getirmişlerdi. Fatih Sultan Mehmed zamanında Midilli ile Limn yi aynı aileden olan iki kardeş idare ediyorlardı. Bunlar, Sultan II. Murad zamanında Baltaoğlu Süleyman Bey tarafından yapılan tazyik üzerine senede dört bin duka vergiyi kabul etmişlerdi.38 1455 veya 1459 senesinde Dominik adındaki büyük biraderini öldürüp idareyi eline almış olan Nikola veya Nikürezüs bir taraftan Osmanlılara bağlı görünüyor ve diğer taraftan Lâtinlerle gizlice muhabere ediyor, Lâtin donanmasının yardımından ümitli olarak muayyen vergisini ihmal ediyordu; bundan başka Akdeniz'de faaliyette bulunup Osmanlı sahillerini tahrip eden Katalan korsanları icabında kaçıp MidillVye sığınarak Midilli beyine vurgunlarından pay veriyorlardı. Bunlardan daha mühim olarak Papa tarafından Doğu Akdeniz adalarını nüfuzu altına almak için gönderilen donanma, Midilli'ye gelip Midilli prensiyle Osmanlılar aleyhine olarak ittifak bile yapmış ve bir kısım Lâtin askerleri adayı muhafaza etmek üzere burada bırakılmıştı. Midilli Prensi'nin Lâtin askerini kabul etmesi ve Papa ile ittifakı duyulunca Gelibolu sancakbeyi ve donanma kumandanı Hadım İsmail Bey, yüz elli parça gemi ile derhal adaya gönderildi; Papa donanması bunu haber alınca Sakız'a kaçtı, İsmail Bey adaya çıkarak merkezi olan Midilli şehrini kuşattıysa da alamıyarak döndü. Osmanlı donanmasının avdetinde Papa donanması tekrar adaya geldiyse de Lâtinlerin, Türk donanmasından kaçarak kendilerini muhafaza etmediklerinden müteessir olan Midilli şehri ahalisi bunlara yüz vermemişler ve aynı zamanda Türklere karşı muhalefetin vehametini anlayarak Osmanlı Midilli adasının adı Lesvos (Lesbos) olup bunun merkezi olan Metilen Ģehrinden dolayı Türkler adaya Midilli demiĢlerdir 38 Halkondil (1632 basımı), s. 217. 37

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

hükümdarına bir heyet gönderip aflarını istenıişIerdîTTîunun üzerine istekleri kabul edilip eski muahede yenilenmiş ve bu suretle iş tatlıya bağlanmış ve Osmanlı plânı mucibince Midilli işinin halli münasip zamana bırakılmıştı. Nihayet Osmanlı sahillerinin pek yakınında bulunup korsan yatağı Sayfa | olan ve Aragon korsanlarının Türk sahillerini vurup getirdikleri 55 ganimetlerden hisse alan ve daha açık tâbirle korsanlarla birlikte hareket eden Midilli beyinin hakkından gelinmesi kararlaştırıldı. Bu sırada Sultan Mehmed Edirne^de bulunuyordu; Edirne ye davet ettiği deniz ümerasiyle adanın zaptı hakkında görüştü ve bunun üzerine iki yüz geminin hazırlanmasını emretti.39 Her şey tamam olduktan sonra 1462 senesinde büyük küçük iki yüz parça gemi ile Mahmud Paşa denizden ada üzerine yürüdü ve adanın merkezi olan Midilli önüne asker çıkararak şehri kuşattı; âdet olduğu üzere muharebeden evvel şehir ve kalenin teslim edilmesi teklif olundu ve red cevabı alınarak muharebe başladı. Bursa yoluyla hareket eden pâdişâh, adanın karşısındaki Edremit körfezine inmiş ve oradan da Ayvalıksın güneyindeki Ayazmend^e (Altınova) gelmişti. Sultan Mehmed muhasaranın iyice sıkıştığı bir zamanda bir harp gemisiyle adaya geçti ve durumu inceledikten sonra tekrar Ayazmend'e döndü. Midilli halkı daha fazla dayanamıyacaklarını anlayarak ada prensiyle beraber teslim olmuşlar ve bunu adanın diğer şehir ve kaleleri takip etmiştir (1462).40 Mahmud Paşa adanın idaresinin tanzimine memur edildi. Ada halkı üç kısma ayrıldı ve bir kısmı yerleştirilmek üzere İstanbul'a sevk olundu.41 Adaya Papa'nın amirali tarafından muhafız olarak bırakılmış olan korsan askerleri öldürüldü.42 Teslim olan Midilli beyukola, ailesi ve Halkondil, donanma miktarını yirmi beĢ kadırga ve yüz kadar da top, silâh ve nakliye gemisi olarak göstermektedir (S. 219). Hammer'de altmıĢ kadırga ve yedi gemi kaydı vardır (C. III., s. 73). Ben metinde KritovuloVun yazdığını tercih ettim. 40 Ġbn Kemal, Midilli'nin zaptım aynı tarihte yapılmıĢ olan Eflak seferinden sonra gösterir. 41 Kritovulos fetihten sonra Midilli halkının üçe taksim edilip bir kısmının istanbul'a, gönderilerek bir kısmının da cizye'ye yani baĢ vergisine bağlanıp adada bırakıldıklarım ve üçüncü kısmının da harp esiri olarak askere taksim edildiğini ve adayı muhafaza için bırakılan Lâtin askerlerinin de öldürüldüklerini yazmaktadn (S. 163). 42 Âlî, bu hususta Ģöyle diyor : halkı dört kısma taksim olunup efren-ciyyü'1-asl olup muavenete gelen bekârların boyunları vuruldu ve eshab-ı sanayi ve ehl-i ziraat imaret-i bilâd için takdir-î cizye ve haraçla ibka olundu ve mürailik (buluğa ermemiĢ çocuk) mertebesinde olup etvar-ı îman cibahmda nümâyan olan ebkâr ve gılraan ârâyiĢ-i can ü dil-i mücahidan kılındı ve beray-i kisb ve ticaret ol kaleye 39

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

maiyyeti ile birlikte İstanbul'a, gönderildi.43 Midilli kalesine muhafız olarak ildyüz yeniçeri ile üçyüz azap askeri konuldu. Midilli zaptından iki sene sonra 1464 senesi Nisanında yani Sayfa | Venediklilerle başlayan muharebenin ilk devrinde Venedik donanması 56 tarafından bir buçuk ay kadar muhasara edilmişti; Bunun üzerine Mora seferinde bulunan Mahmud Paşa'y a mevcud maiyetiyle Gelibolu'ya hareket ederek donanma ile Midilli'ye yetişmesi emrolunmuştu. Mahmud Paşa yüz on kadar gemi ile Gelibolu'dan hareket etti; Bozcaada'da Türk donanmasını kontrol eden Venedik gemilerinden ikisini yakaladı ise de diğer ikisi kaçarak Türk donanmasının gelmekte olduğu haberini yetiştirdiğinden telâşa düşen Venedik amirali, Türk donanmasının ada önüne gelmesinden sekiz saat evvel oradan kaçtı ve giderken de ada muhasarasında kendisine yardım etmiş olan bazı Rumları alarak Ağrıboz adasına nakletti.44 Agrıboz Adasının Alınmam Bu adanın alındısı tarihte Osmanlılarla Vene dikliler arasındaki muharebe yedi senedenberi devam ediyordu. Osmanlıların Bosna yoluyla ve akıncılar vasıtasiyle Venedik'e karşı yaptıkları taarruz ve Mora'daki muvaffakiyetlerine karşı Venedikliler de denizlerde mukabil hareketlerde bulunuyorlar ve tahribat yapıyorlardı; 1462 ve 1467 senelerinde Mora'ya yaptıkları hücumlar tarde-dilmişti; filhakika Venediklilerin Mora'ya karşı olan ilk taarruzlarında Korenfte bunları mağlûp eden Osmanlı kuvvetleri yarımadayı fena bir duruma düşmekten kurtarmış ve amiral Kanalis tarafından yine Mora'ya yapılan ikinci taaruz da bertaraf edilmişti. gelenlerin murad üzre malları iğtinam kılındıktan sonra reha olundu ve hâkim ve kadı nasbolup. ..". Halkondilde Midilli de müdafaada bulunan korsanların üçyüz kiĢi olup bunların sür haricinde katledildiklerini yazar (S. 220). 43 Nikoia Gateluziyo ile beraber onun biraderi Dominik'in oğlu Lucio da istanbuVa nakledilmiĢse de Nîkola ile yeğeni müslüman olmalarına rağmen kendilerinden Ģüphelenilerek aynı sene içinde öldürülmüĢlerdir. 44 Hammer, Venediklilerin Mora'ya hücumunu 1463 ve Venedik donanmasının MidillVye taarruzunu da 1464 olarak göstermiĢ ise de Kritovulos'un kaydına göre bu tarih doğru değildir; çünkü Venedikliler Mora'da 1464'de mağlûp olmuĢlar ve aynı sene içinde yetmiĢ kadar harp gemisi ve üç bin askerle Midilli'yi muhasara etmiĢlerdir {Kritovulos, s. 178).

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Venedik cumhuriyetinin Limni ile tmroz adalarının kendilerine verilmesi şartiyle vaki sulh teklifleri Osmanlılar tarafından red edilince bunlar tekrar taarruza geçerek bu adaları işgal ve 1470'de Enez'i tahrip ile kadı ve hatibi ile beraber iki bin kadar islâm ve rumu alıp Ağrıboz adasına götürmüşlerdi; bunun üzerine Osmanlılar intikam Sayfa | 57 almak için denizde de faaliyete geçtiler. Venedik muharebesi iki devlete inhisar etmiyerek daha uzun sürüp ihtilât edecek bir şekil almak üzere idi; Orta-Yunanistan ile Mora'nm tekrar bir tehlikeli vaziyete düşmemesi için Venediklilerin11 bu harpte kendilerine üs yaptıkları Ağrıboz (Neg-ropon =s Öba) 45 adasının alınması zarurî idi; çünkü Yunanistan'ın Tesalya ile orta kısmına (Atika, Beotya, Fokida, Lukrida ve Atolya) sahip olan ve daha sonra Mora'yı ele geçiren Osmanlıların Tesalya ile Doğu-Yunanistan'ın bir ok atımı yer kadar yakınında bulunan Ağrıboz adasını elde etmeleri her cihetten lüzumlu idi; aynı zamanda bu ada halkı ve yahut buraya gelen korsan gemileri bazan Atina sahiline geçip vurgunculuk yapıyorlar ve adanın batı sahiline kurdukları köprü ile karşı tarafa geçiyorlar ve icabında köprüyü kaldırarak tehlikeden masun kalıyorlardı; bundan başka Osmanlı ülkelerine taarruz neticesinde aldıkları mal ve esirleri üsleri olan bu adaya getirmekte idiler, nitekim tahrip ettikleri Enerden aldıkları esirlerle yağmaladıkları malları buraya getirmişlerdi. Venediklilerle devam etmekte olan muharebenin karalardan ziyade denizlerdeki galebeler ile halledilebileceği anlaşılıyordu. Venedik donanmasının Enez faciası haber alınır alınmaz buna karşı Venediklilere kuvvetli bir darbe vurulması icabetti; fakat Ağrıboz üzerine sefer yapılacağı gizli tutularak Rodos adasına gidileceği işae edilip o tarafa bazı gemiler yollandı; Gelibolu sancakbeyi ve donanma kumandanı Mahmud Paşa1 1470'de donanma ile denizden ve pâdişâh da kara yoluyla Ağrıboz'un zaptı için hareket ettiler.46 Donanma mevcudu üçyüz kadar olup yüzü kadırga ve yüzü nakliye ve silâh gemisi idi.47 Mahmud Paşa giderken yolu üzerindeki Şira adasını işgal Bu sırada Rum Mehmed PaĢa'tim yerine îshak PaĢa vezir-i âzam olmuĢtur. Tacüh-tevarih (C. I., s. 513) Ağrıboz seferini 873 H. (1468 M.) iptidasında yani hicrî Muharrem ayında gösterirse de yanlıĢtır. 47 Hammer (C. III., s. 102) Mahmud PaĢa'nın yüz kadırga ve ikiyüz kadar diğer gemi ile ve Âl i ise ikiyüz kadar gemi ile (S. 75) ve Tacu't-tevarih de (C. I., s. 513) yüzden fazla gemi ile gittiğini yazmaktadırlar. 45 46

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

etmişti.48 Venedik amirali Kanalis Türk donanmasının hareketini haber alınca Yunan adaları prensi Lor edan o'nun kumandası altına on kadırga vererek ileri gönderdi ve Türk donanması altmıştan fazla değilse derhal hücum etmesini ve arkadan kendisinin geleceğini şayet Sayfa | o miktardan fazla ise harp etmemesini emretti. Loredano Türk 58 gemilerinin fazlalığını görerek geri döndü, fakat görülmüş olduğundan Türk gemileri tarafından takip edildi ve ancak gece karanlığından istifade ederek kaçabildi.49 Mahmud Paşa adanın batısında merkezi olan Halkis önüne demirliyerek asker çıkarıp burayı sardı; karadan hareket eden Fatih Sultan Mehmed, Tesalya?dan ve îstefe denilen eski Tep şehrinden geçerek adanın karşısındaki sahile indi ve derhal ada ile kara arasına gemiler üzerinde olmak üzere köprü kurulup sahilden padişah maiyyetİnden adaya asker gönderildiği gibi ada ile kara arasında rabıta da tesis edildi. Bu sırada Venedik donanması amirali Nikola Kanalis otuz beş. kadırga ve diğer gemilerle Salamin adasında bulunup Girit'ten gelecek yardımcı kuvvetleri bekliyordu. Bir aralık seksen parça gemi ile adanın kara ile en dar yeri arasına kurulan köprüyü parçalamağa teşebbüs ettiyse de köprünün iki tarafına konulan toplarla bu taarruz bertaraf edilmişti. Türk ordusunun tazyiki karşısında kaledeki Venedik askerlerinin kuvve-i mâneviyeleri kırılmıştı; kumandanları bunlara dinlerinden, mabetlerinden, karıları ve çocuklarından, yağma ve taarruzla düşmanın amansızlığmdan ve esaret hayatından bahis ile kendilerini müdafaaya tahrik ediyordu. Muhasara esnasında kaleye dört hücum yapıldığı halde bir netice hasıl olmayarak pek çok telefatı mûcib olmuştu, hattâ ilk üç hücumda yirmi bin kişi telef olmuş ve otuz kadırga batmıştı. Osmanlı hükümdarı birtakım vaidlerle kalenin topçu kumandanı Tomaso'yu elde ettiyse de mesele duyuldu ve Torna s o, kale kumandanı Pol Erico tarafından boğduruldu. Dördüncü hücumda ise onbeş bin şehit verildi. Ada ile kara arasındaki köprüyü parçalamağa muvaffak olamayan Kanalis, geri çekilerek Osmanlı gemilerinin arka tarafına ve açığa demirlemişti; hâlâ imdat bekliyordu; Venedik amirali yeni bir tabiye 48 49

Bu iĢgal muvakkat olup ġîra'nmkati zaptı 1537'de Barbbros Hayred-cliıi PaĢa eliyle olıuuĢtm. A, 7'onm.s. Hafkandil zeyli, s. 243''den hulâsa.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

ile Osmanlıların kaleye yapacakları hücumu bekledi; bu hücum sırasında o da gemilere taarruza geçerek kara kuvvetlerini geriden vuracaktı; Amiralin maksadı casuslar vasıtasiyle haber alındı ve derhal hileye müracaat edilerek kaleye hücum günü orduda ilân olundu. Bunu mütaakıp esirlerden biri göz yumulmak suretiyle sahilden Sayfa | kaçarak düşmana iltica etti; donanma amirali bu adamı sorguya 59 çekerek kaleye hücum gününü öğrendi ve ona göre hazırlığa başladı; halbuki Osmanlı kuvvetleri ilân edilen hücum gününden evvel çok sert ve ani bir taarruzla beşinci hücumda kaleyi teslim aldılar. Ağrıboz'un merkezi olan Halkis kalesinin muhasarası onyedi gün sürmüş ve 1470 senesi Temmuzunun onikinci gününde (875 Muharrem) öğleden sonra kale alınmış ve bunu mütaakıp Halkis'in karşısındaki Kızılhisar Burgusu denilen hisar ile diğer yerler ve tekmil ada elde edilmiştir. Ağrıboz adası iki buçuk asırdan fazla (264 sene) Venediklilerin ellerinde bulunmuştur. Adanın zaptından sonra Venediklilere yardımcı donanma geldiyse de bunlar kalenin üzerindeki Türk bayrağını görüp müteessir olarak geri dönmüşlerdir. 50 Ağrıboz adasının Türkler tarafından zaptı Avrupa'da büyük hayret ve teessür uyandırmıştır. Bu tarihlerde Venediklilerle aralarındaki siyasî rekabet pek büyük olan Napoli kiralı Ferdi-nand, pek samimî muhaberatta bulunduğu Osmanlı hükümdarı tarafından Ağrıboz adasının Venediklilerden alındığı kendisine bildirildiği zaman pek müteessir olmuş ve Sultan Mehmed'e gönderdiği 4 Eylül 1470 tarihli cevabî nâmesinde Venediklilerin yanında Türklerle harp edeceğini bildirmiş ve filvaki Osmanlılara karşı açılan Haçlı Seferine iştirak etmiştir. Bozca - Sisam Ve Yunan Adaları Bozcaada'nın Îman Kitabımızın birinci cildinde görüldüğü üzere Çanakkale boğazının pek yakınında ve güneye doğru Anadolu sahili karşısında bulunan Bozcaada (Te-nedos) Bizanslılar zamanında mâmurdu; burasının 50

Halkondil zeyli, s. 243-248.

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

imparator tarafından evvelâ Cenevizlilere ve sonra da Venediklilere satılması bu iki rakip cumhuriyet arasında muharebeye sebep olmuş, nihayet iki taraf arasındaki anlaşma neticesinde adadaki kale tamamiyle yıkılmış ve bu suretle mamur olan ada halkı dağılarak Sayfa | burası levend ve korsanlara yatak olmuştu. 60 Fatih Sultan Mehmed'in son zamanlarında, boğazın medhalinde bulunan bu adanın ehemmiyeti gözönüne alınarak tahkimi münasip görülüp bir kale yapılması emrohınmuştur. Bundan başka adaya gelip yerleşmek istiyenlerin tekâlif-i divaniyye denilen vergilerden muaf olarak adada oturabilecekleri ilân edilmiş olduğundan bu sayede ve az zamanda ada şenlenmiştir. Sisam Adası, Îmarı İstanbul fethini mütaakıp aynı Sisam adası nın senede yani 1453'de elde edilmişti; fakat ada halkı korsanların mütemadi surette tecavüzlerinden dolayı adayı terk ettiklerinden ada âdeta boşalacak hale gelmişti; Fatih Sultan Mehmed burasının da imarını ve arzu edenlerin adaya yerleşmelerini emfeyledi ise de ısTcanlşTagır gitti 51 ve burası Bozcaada gibi donanma merkezi olan Gelibolu'ya, yakın olmadığından tamamiyle emniyet husule gelmedi. Sisam adası Türk donanmasının hâkim bir duruma gelmesi üzerine imar edilmiştir; burası 957 H. (1550 M.) senesinde malikâne olarak Kılıç Ali Paşa'ya verilmiş ve o da gerek adalar denizi sahillerinden ve gerek diğer adalardan buraya epi ahali celb eylemiş ve daha sonra Sisam, kaptanpaşahğa tâbi adalardan olmuştu. Yunan Adalarının Alınması Fatih Sultan Mehmed'in son zamanlarında Güney - italya'ya yapılan çıkarmadan evvel Yunan denizinde bulunup Epir despotu Leonardo Tocco isminde biri tarafından idare edilen ve Osmanlılara muayyen bir vergi veren Zanta, Kefalonya ve Ayamavra (Santa Marya) Fatih Sultan Mehmed Karesi sancakbeğiııe Sisam adasının zaptını emredip oda gemilerle gidip adayı aldı, buranın îman için avarız-ı divaniyeden kurtulmak isteyenler Sisam adasına gelsin diye îlân edildi. Bu suretle Anadolu ve Rumeli'den gelen Türkler buraya yerleĢti (BehiĢtî, s. 134). 51

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

adalarım zapt etmişlerdir. Şöyle ki Leonardo, Osmanlı-Venedik harbinde Venedikliler safında bulunmuş ve sonra Osmanlıların aleyhdarı olan Napoli kiralı Ferdinand'a çatmıştı. 1479 senesinde Gedik Ahmed Paşa kumandasında olup Güney-îtalya'nın işgaline başlamak üzere sevkedilen donanma, Türk istilâ yolu üzerinde Sayfa | bulunan ve kendilerine muhasım vaziyet almış olan bu adaları işgal 61 etmişlerdir.52 1498 seneğinde ve II. Bayezid zamanında Osmanlı-Venedik muharebesinde Kefalonya adası, burasının eski sahibi olan Leonardo'nun kardeşi Antonyo tarafından zaptedildi ise de Venedikliler buraya dört kadırga gönderip adayı Antonyo'dan alarak muahede mucibince Osmanlılara terk etmişlerdir. Antonyo Venediklilerle yaptığı müsademede maktul düşmüştür.53 1499 senesinde tekrar başlayan Venedik harbinde Ayamavra ile Kefalonya adasını Venedikliler zaptetmişler ve 1502 muahedesi mûcibinçe Ayamavra'yı Osmanlılara geri vermişlerse de Kefalonya adasını muhafaza etmişlerdir. Papanın Doğu - Akdeniz'de Nüfuz Tesisi Adalardaki Osmanlı Nüfuzu Osmanlı devleti Ege sahillerini aldıktan sonra yalnız sahildeki Foça tuz madenleri Cenevizlilerin ellerinde kalmıştı; bu sahillere yakın olan İmroz, Sema-direk, Limni, Midilli, Sakız, Sisam ve Taşoz gibi belli-başlı adalar Cenevizlilere tâbi ailelerin ellerinde idi; Muğla vilâyetinin batısındaki îstanköy ve diğer bazı adalarla aynı vilâyetin güney sahilindeki Bodrum kasaba ve limanı da Rodos şövalyeleri'ne aitti. Türk korsanları ara sıra bazı adalara taarruz ediyorlar ve sahilleri düşman yağmasından muhafaza ediyorlarsa da bu kâfi değildi; Osmanlı donanması henüz Akdeniz'de üstünlüğü elde edecek durumda olmayıp buna mukabil Venedik, Ceneviz, Napoli ve Papa donanmalariyle adaların donanmaları hem adet ve hem denizcilik Kefalonya adası Bizans imparatoru tarafından Venediklilere verilmiĢti. Leonardo Tocco (Toko), adanın iĢgali üzerine Napoli'ye kaçıp orada evinin enkazı altında kalarak ölmüĢtür. Leonardo, Sırp despotu Lazar'm kıziyle evlenmiĢ; ve Kıırlo adımla bir oğlu olmuĢtur. 53 lîammer tarihi (Ala Bey tercümesi), c. IV.s s. 44. 3 52

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

cihetiyle ileri durumda idiler; bundan dolayı XV. asır ortalarına kadar Osmanlı devleti hem sahillerini muhafaza etmek ve hem de Türk ticaret gemileriyle limanlarını emniyet altında tutmak için bu adaların senyörleriyle bir anlaşma yapmıştı. Zaten bu adalar Osmanlıların Sayfa | yüksek hâkimiyetini kabul ile her sene muayyen verdilerini 62 veriyorlardı; bundan başka yukarıda bahsettiğimiz anlaşmaya göre Türk sahilleri bunların taahhütleri mucibince muhafaza altında bulunuyordu; meselâ Midilli Cenevizlileri, Adalar Denizi ile Edremit limanım ve o havaliyi muhafaza altında tutmayı taahhüt etmişler ve bu taraflarda husule gelecek zarardan dolayı doğacak mesuliyeti kabul etmişlerdi. İstanbul fethi ve KonstantirCin ölümü gibi ümit edilmeyen büyük bir hâdise adalar halkı tarafından duyulunca buralarda müthiş bir panik başgöstermiş, Taşoz, İmroz, Limni ve Midilli adaları halkından mühim bir kısmı hicret etmişler ve mütebakisi de verilen teminat üzerine yerlerinde kalmışlardı. Bu tarihten az sonra yani 859 H. (1455 M.) de Rodos şövalyeleri ve diğer adalar halkiyle olduğu gibi Anadolu sahil şehirleriyle mütekabil şekilde 54 ticarî münasebette bulunmayı arzu ederek Osmanlı hükümetine müracaat etmişlerse de hükümet, o adalar halkının kendisine vergi verir olduklarını ve kendilerinin de vergi vermelerini karşılık olarak teklif etmiş olduğundan uyuşulama-mıştı; çünkü şövalyeler kendilerinin manen Papa'ya tâbi olup hiçbir devlete vergi vermediklerini ve ancak hediye gönderebileceklerini cevaben bildirmişlerdi. Bu red cevabı üzerine Osmanlı hükümeti Rodos şövalyelerini de vergiye bağlamak için Menteşe sahillerindeki donanmanın faaliyete geçmesi için emir verdiği gibi Gelibolu'da hazırlanan büyük ve küçük ikiyüze yakın donanmayı da Gelibolu sancakbeyi ve donanma amirali Hamza Bey kumandasiyle o tarafa sevketmişti (1455). Donanma, fırtınalar yüzünden bazı adaları vurmaktan başka bir iş göremediyse de Osmanlı nüfuzu altındaki adalar halkına bir gözdağı vermişti; Hamza Bey bir başarı gösteremediğinden dolayı azlolunarak yerine H a s Yunus Bey Gelibolu sancakbeyi ve donanma amirali Rodos gemilerinin Anadolu cahilleriyle ticaret yapmalarına mukabil Türkler de Rodos adası ve Ģövalyelere tâbi diğer adalarla ticaret yapacaklardı. 54

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

olmuştu; bu zat aynı sene sonlarında Cenevizlerin elindeki Foça'yı almış ve Ege sahillerini Frenklerden tamamiyle temizlemişti. Osmanlılara Karşı Papa Donanmasının Faaliyeti Sayfa | Osmanlıların bu Akdeniz harekâtı, Türkler aleyhine Haçlı ordusu 63 toplamak için çalışan Papa'nın dikkatini çekmiş ve Türklerin Rodos şövalyelerini tehdid eyliyerek onları vergiye bağlamak istemeleri ve diğer adaların da vergiden kurtarılması fikri Papa'nın Ege Denizine donanma göndermesine bir vesile teşkil etmiştir. Bunun üzerine Papa Kalikst otuz harp ve iki büyük yük gemisi teçhiz edip bu donanmaya kırk kadar Katalanlı korsan gemisi de iltihak ederek 55 Kardinal Lui İskarampa kumandasiyle 56 Ege Denizine sevkedilmişti. Papa donanması 1457 senesi ilk baharında İtalya sahillerinden hareket ile evvelâ Rodos'a, ve sonra Sakız'a gelip oradan da Midilli'ye ve daha sonra Osmanlıların yeni zaptetmiş oldukları Limni adası önüne demirlemişti; Limni adası hiçtir mukavemet göstermedi; muhafız kumandanı sabık Kaptan Hamza Bey, ikiyüz kadar muhafız yeniçeri ile birlikte teslim oldu. Lui Iskarampa, Limni adasına kendi tarafından asker koyduktan sonra Taşoz adasına gitti ve orası bir müddet karşı koyduysa da fayda vermedi; altmış kadar muhafız Türk askeri öldürüldü, bunun üzerine adanın diğer kaleleri de teslim oldular; bundan sonra Papa donanması kumandanı imroz adasını almak istediyse de buranın muhafızı olan müverrih Kritovulos'un rica yollu mukavemeti ve gönderdiği hediyeler üzerine İmroz işgalden kurtuldu, işte bu suretle Kardinal Iskarampa, Limni, Semadirek ve Taşoz adalarını işgal edip içine muhafız koyduktan sonra Türklerden aldığı esirlerle beraber Rodos^a döndü ve Rodos'tan ayrılıp italya'ya giderken yerine Rodos şövalyeleri reisini vekil bıraktı (1457). Papa amiralinin avdetinden sonra Türk donanması Akdeniz'e çıkarak işgal edilen adalardan evvelâ Limni ve daha sonra diğer ikisi geri alındı Kritovulos, yalnız Papa gemilerinden bahsediyor; Hammcr ise (C. III., s. 33) Papa'nın kendi masrafiyle onsekiz kadırga gönderip buna kırk Katalan gemisinin iltihak ettiğini yazmaktadır. 56 Kritovulos, Papa donanmasının Fatih'in cülusunun yedinci senesinde Papa V. Nikola tarafından yeğeni olan Lodivikos kumandasiyle gönderildiğini yazıyorsa da yanlıĢtır; çünkü bu tarihte yani 861 H. (1457 M.) de papalıkta III. Kalikst bulunup Papa Nikola bundan iki sene evvel ölmüĢtür. 55

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

ve muhafızları öldürüldü. DÖRDÜNCÜ BOLUM Sayfa | 64

GÜNEY-KARADENİZ BÖLGESİ AMASRA CANDAR BEYLİĞİ VE TRABZON'UN İŞGALLERİ Osmanlılar, Doğu-Anadolu ile Güney-Anadolu müstesna olmak üzere hemen diğer Anadolu şehirlerini ve mühim bir ticaret şehri olan İstanbul'u ele geçirdikten sonra bu kıta ile alâkası olup siyaseten ve iktisaden pek lüzumlu olan Güney-Karadeniz mıntıkasını da elde etmek istiyorlardı; bu tarihte Anadolu'nun kuzeyinde yani Karadeniz'in güneyinde batıdan doğuya doğru Osmanlılara ait sahilleri mütaakıp Cenevizlilere tâbi Amasra (Amasteri) meşhur ticaret şehriyle Candaroğulları memleketi ve bu arada mühim olan Sinop limanı ve daha sonra Osmanlıların Samsun şehri ve limanı ile sahilleri ve ondan sonra da Trabzon-Rum imparatorluğu arazisi bulunuyordu. Osmanlı hükümdarı Fatih Sultan Mehmed, Güney-Karadeniz istilâsına ait olan bu seferin hazırlığını yaptıktan sonra tatbiki için şaşırtıcı bir plân tertip etti; çünkü aşağıda görüleceği üzere plân mucibince üç sefer birbiri ardından bir mevsimde yapılacaktı; maksadını açıklamış olsa plânın tatbikine imkân yoktu; bundan dolayı bu sayede bir okla üç kuşu birden vurmağa muvaffak oldu. Amasra'nın Zaptı 57 Karadeniz'in güney kıyısında İstanbul ile Sinop arasında ve küçük bir yarımada üzerinde bulunan Amasra, Ceneviz cumhuriyetine ait olup antrepoları havi mühim bir ticaret şehri idi.58 Amasra'da Cenevizlilerin idaresindeki şehir ve kaleden başka birkaç da köy vardı. Burası her sene Osmanlı hazinesine bir miktar vergi verir, fakat gemileri

Amasra, Zonguldak vilâyetine tâbi Bartın kasabası yakınında olup Ģimdi bucak mezkezidir; eski adı Amastris idi. 58 Fatih Sultan Mehmed, Ġstanbul fethinden sonra Amasra'ya memurlar göndererek bura halkının kısm-ı âzamini, ilim, fen, sanat ve ticaret adamlarını îmar etmek istediği îstanbuVa. naklettirmiĢti (Kritovulos, s. 128). 57

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

vasitasiyle etrafı rahatsız ederdi.59 Osmanlı devleti istanbul fethine kadar ve hattâ daha sonra bile Cenevizlilerle iyi geçinip onlara karşı daha müsait bir ticaret muahedesi tatbik ediyordu. Cenevizliler, Bizanslılar zamanında olduğu gibi 60 fetihten sonra da Galata taraflarını malikâneleri tarzında tasarruf etmek istemişler ve buranın Sayfa | kendilerinde kalmasında ısrar etmişlerse de padişah orasının kendi 65 mülkü olduğunu ve Galatd'yı cebren değil ora halkının hüsn-i rızasiyle işgal eylediğini söyliyerek İstanbul fethi senesinde Galata halkına verilen fermandan başka hiçbir müsaade vermemiş ve yapılan teklifleri red etmiş, bundan dolayı Ceneviz cumhuriyeti de Osmanlılara muhasım vaziyet almıştı.61 Ceneviz işini tasfiye etmek isteyen Osmanlı hükümdarı, yüz elli parça gemi ile vezir-i âzam Mahmud Paşa'yı denizden Amasra üzerine yolladığı gibi kendisi de karadan Akyazı ve Hı-zırelVnden geçerek Bolu'ya geldi; Candar devleti hükümdarı İsmail Bey, padişahın bir ordu ile Bolu'ya. gelmiş olduğunu duyunca Kastamano'dan Sinob'a çekilmiş ve seferin kendi üzerine olmadığını anlayınca müsterih olarak hediyeler takdim etmiştir. Amasra üzerine gidilirken deve ve diğer yük hayvanlariyle top dökmek için çok miktarda tunç gotürüldüyse de 4 buna hacet kalmamıştı; çünkü Amasra beyine teslim olması için yapılan ilk teklif kabul olunduğundan kale harpsiz olarak alındı ve burası Bolu sancağına bağlanıp kalesine muhafız asker ve sair mühimmat kondu. Amasra halkından bir kısmiyle buradaki Ceneviz beyi, evlâd ve maiyyeti ve sair muteber adamları İstanbul'a sevkedildiler. Amasra'nın muhafazası için Kastamonu ile Safranbolu arasındaki Eflani kalesi muhafızları -ki Candar beyliği ile Osmanlı hududu burası idi - Amasra'ya naklolundular (864 H. = 1460 M.).

Tarih-i Ebû'l-feth, s. 96. Bizans imparatoru I. Andronik Paleolog 1303 senesi Mayısında pek mühim bir ticaret mahalli olan Galata mn hudutlarım tahdit ederek bir ahidnâme île Cenevizlilere terketmiĢti. Ceneviz cumhuriyeti 14 ġubat 1317 tarihli bir kararla buraya tâyin olunan Podesta'lar Ceneve'den ayrılmadan önce meclis huzurunda imparatorla akdolunan muahedeye riayet edeceklerine dair yemin ederlerdi. Galatamn kara tarafındaki suru, 1316'da Moııtanus de Marinis'in podestalığı zamanında yapılmıĢtır (La Colonia Genovese di Pera, Prof. Behçet Gücer tercümesi, yaprak 19, 20 — Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi). 61 Halkondil zeyli (1632 tabı), s. 198. 59 60

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Candar Oğulları Beyliğinin Alınması Amasra'nın savaşsız alınmasından sonra Burscfya dönen Fatih Sultan Sayfa | Mehmed, Trabzon üzerine sefer yapacağından bahis ile Candar oğlu 66 îsmail Bey'e bir nâme göndermiş ve bun da Sinob'a gelecek donanmasının bedeli mukabilinde tamir ve sair ihtiyaçlarını temin eylemesini ve bu hususa ait masrafların muahede mucibince Candar hükümetinin Bakırküresi hasılatından Osmanlılara vermekte oldukları paradan tesviye edilmesini ve bundan başka Bakırküresi varidatından olarak para hazırlanmasını bildirerek yapılacak seferin Trabzon üzerine olduğunu da ilâve ile ismail Bey'i iğfal eylemiştir. îsmail Bey 847 H. (1443 M.) de babası İbrahim Bey'in yerine hükümdar olduğu zaman küçük kardeşi Kızıl Ahmed Bey, bundan müteessir olarak Osmanlıların yanına kaçmış ve Candar beyliğine hükümdar olmak için onların yardımını istemekte bulunmuş ise de kendisinin bu arzusu derhal kabul olunmayarak Bolu sancağı dirlik verilmek suretiyle tatmin edilmişti; Kızıl Ahmed Bey'i vezir-i âzam Mahmud Paşa himaye ediyordu; Kızıl Ahmed bu, 865 H. (1461 M.) seferinde ordu ile beraber bulunmuştur. Bursa'dan kalkarak Ankara'ya gelen Fatih Sultan Mehmed bir miktar yardımcı kuvvetle yanına celbettiği ismail Bey'in oğlu Hasan Bey'i 62 tevkif ile Sinob'un kendisine terkini istediği gibi Osmanlı devletine tâbi olmak üzere senevi elli bin duka vergi vermek şartiyle Kızıl Ahmed Bey'i Kastamonu beyliğine tâyin edip derhal Mahmud Paşa ile birlikte gönderdi; İsmail Bey bunu duyunca Sinob müstahkem şehrine çekildi ve oradan vaziyetin ne olacağını bekledi. Kızıl Ahmed Bey, Mahmud Paşa ile Kastamonu'ya, gelince halk tarafından kabul edilip Candar beyi oldu. Fatih Sultan Mehmed Kastamonu'ya geldi ve Sinop üzerine hareket etmeden evvel vezir-i âzam Mahmud Paşa'yı ileri şevketti. Mahmud Paşa, ismail Bey'e mektup yazarak 63 pâdişâhın katî azim ve kararını Fatih'in bu seferinde Karaman oğlu Kasım Bey bir miktar kuvvetle gelerek Ankara'da, orduya iltihak etti (tbn Kemal, s. 191). 63 Tarih-i EbûH-feth müellifi Dursun Bey, bu seferde divan kâtibi olarak bulunmuĢ ve Mahmud PaĢa'nm emriyle Ġsmail Bey'e gönderilmiĢ olan mektubu kendisi kaleme almıĢtır. Dursun Bey bu seferin tarihini 865 senesi baharı olarak gösteriyor ki 1461 yılma tesadüf eder. Dukas ta (Bon tab'ı, s. 342) aynı tarihi 62

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

ve beyhude yere kan dökülmesine meydan verilmemesini bildirdi. Neticenin kendisine müsait olmadığını takdir eden ismail Bey, teminat alarak kaleden çıkıp Mahmud Paşa ile görüştü ve hakkında hürmet ve riayet gösterildi ve Sinop da bu suretle 865 H. (1461 M.) senesinde (takriben Şaban ve Mayıs'da) sulhen alındı.64 İsmail Bey, Fatih Sultan Sayfa | Mehmed'le görüşmüş, Osmanlı padişahı, bu âlim ve fazıl zata 67 hürmetle muamele etmiştir. İsmail Bey'e evvelâ Bursa Yenişehirli ve İnegöl Yarhisar taraflarım ve oğlu Hasan Bey'e Bolu sancağı ve daha sonra da Rumeli'de Filibe sancağı dirlik olarak verildi ve vefatına kadar burada oturdu; kendisi yüksek âlim ve mütefekkir olduğundan bunun zamanında Kastamonu, Anadolu'nun, mühim ilim şehirlerinden biri olmuştu. Kızıl Ahmed Bey, yıllarca elde etmeğe çalıştığı Kastamonu beyliğinde pek az kaldı. 1461'de yani tâyininden pek az sonra kendisine Mora sancakbeyliği verildi ise de gitmeyip Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın yanma kaçtı ve bu suretle Candar beyliği sona erip Kastamonu^ sancak olarak idare edildi ve bir lık Cem Sultan, sancakbeyi olarak burada bulundu. Trabzon İmparatorluğu Nun Alınması İmparatorluğun Kurulusu 1203 senesinde İstanbul'un Latinler (Dördüncü Haçlı kuvvetleri) tarafından zaptedilerek bir Lâtin İmparatorluğu kurulduğu sırada imparator ailesiyle Rumların diğer ileri gelen büyük ailelerinden bir kısmı da kaçmışlardı. Bunlardan imparator hanedanı (imparator III. Aleksi'nin damadı Laskaris tarafından) İznik (Nicee) şehrini kendilerine merkez yaparak 1206'da iznik - Rum imparatorluğunu kurmuş ve yine İstanbul'dan kaçmış olan Komnen ailesi de Trabzon'a, giderek orada gösterir. ġair Acem Hâmidî bunu tarihiyle göstermektedir. îsnıail Bey*in validesinin 865 C. tarihli vakfiyesinde de o tarihte ismail Bey hükümdar bulunmaktadır. 64 XV. asır ortalarında Sinop, Karadeniz'in en müstahkem kalelerinden biri olup rivayete göre dört yüz topu vardı; kalede on bin muhafız ve iki bin topçu bulunuyordu; Sinop limanındaki gemiler içinde o tarihte Napoli ve Aragon kıralbğınm gemileriyle Venedik gemilerinden sonra dokuz yüz tonluk en büyük gemi, Candar oğullarına aitti; Osmanlılar da henüz bu büyüklükte gemi yoktu ve îsmail Bey'e ait olan bu gemi Osmanlı denizciliğinde benzeri yapılmak suretiyle bir numune olmuĢtu (Halkondii, s. 206 ve ondan naklen Ham-mer, c. III., s. 59).

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

başka bir imparatorluk vücuda getirmişlerdi. Trabzon İmparatorluğumu kuran Aleksi Komnen olup bunu 1204 senesinde tesis etmişti.65 Sayfa | İmparatorluğun Son Durumu 68 Fatih Sultan Mehmed Candar beyliğini elde ettikten sonra Trabzon üzerine yürüdüğü sırada Trabzon İmparatorluğunda David Komnen vardı. Bu, 1458 senesinde biraderi IV. Yuannis'in yerine imparator olmuştu. Bu imparatorluğun kurulduğu sırada ellerindeki yerler Karadeniz Ereğlisi'nden Botum9a kadar devam ederken bu son senelerinde hudut Giresun'la Batum arasına inhisar etmişti ve güney hudutları da Bayburt ile Gümüşhane''nin kuzeyinden geçip dağ silsilesiyle tahdit ediliyordu. Trabzon imparatorluğu üzerine II. Murad zamanında yapılan donanma taarruzu fırtına yüzünden akim kalmıştı. 1456 senesinde Amasya valisi Şehzade Bayezid'in lalası Hızır Bey'in ansızın Trabzon üzerine yaptığı akın üzerine imparator Yuannis bu halden padişaha şikâyet ederek senevi üç bin altun vergiye bağlanmış idi; imparator, icabında kendisine yardımcı olmak ümidiyle kızı Katerina'yı (Despina) 1203 senesinde Aleksi Komnen tarafından kurulmuĢ olan Trabzon Ġmparatorlu ğu*nsi>karĢı bir aralık Ġznik Ġmparatoru Teodor Laskaris tarafından mâni olunmak istenilmiĢ ve bu hususu Önlemek için Ġznik imparatoru 1205 veya 1206 senesinde Anadolu Selçuk hükümdarı I. Gıyasüdin Keyhusrev'le ittifak yapmıĢ ve bunun üzerine Selçuklular da Trabzon'u muhasara etmiĢlerse de muvaffak olamamıĢlardır. Hududu JBatum'dan Kerempe burnuna kadar devam eden Trabzon Ġmparatorluğu 1214'de Sinob'un I. îzzeddin Keykâvüs tarafından zaptı üzerine kısalarak YeĢilırmak ve Terme çayları mansabma kadar küçülmüĢtür. Trabzon Ġmparatorları Selçuklulara vergi vermiĢlerdir. Sinob'un zaptı üzerine imparator her yıl on bin altın, beĢyüz at, iki bin öküz on hin koyun ve elli bin yük mütenevvi hediye vermeği kabul etmiĢti. 1221 senesinde Selçuk ordusunun Trabzon'u ikinci defa muhasarasında husule gelen muvaffakiyetsizlikten dolayı imparator bir aralık vergiyi kesmiĢ ise de sonradan senede ikiyüz mızrak ve icabında bin kadar asker vermeği kabul etmiĢti; nitekim 124-3 Temmuz baĢlarında Moğollarla yapılan Kösedağ muharebesinde Anadolu Selçuk ordusunda Trabzon yardımcı kuvvetleri de bulunmuĢtu. Anadolu, Moğolların nüfuzu altına girince Trabzon Ġmparatorluğu bu defa Moğollar a vergi verdi, Moğol nüfuzunun kırılması ve Türkmenlerin beylik kurmak için faaliyet göstermeleri neticesinde ve II. Yuanııis devrinde (1280-1297) Türkmenler madeulerjyle meĢhur llaiihya kısımlarını istilâ ellikleri gibi CenevizIilerle Venedikliler de imparatorluk üzerinde iktisadi nüfuz vücuda getirmiĢlerdi. 1332 senesinde Türkmen beyi Bayram Bey imparatorluğu tehdid ediyordu; 1346'da Ünye, Türkmenlere geçti. Trabzon imparatoru III. Aleksi (1349 - 1390) kız kardeĢi prenses Marya'yı Akkoyunlu Türkmenleri reisi Fahreddin Kutlu Bey'e verdiği gibi kendi dört kızını da Türkmen beylerine verdiyse de imparatorluğun sukutunu Önleyemedi ve bu suretle batıdan Giresun'a kadar olan yerler Türkmenlerin ellerine geçti; bu Türkmen beylerinin ellerindeki yerleri alan Osmanlılar Trabzon hududuna kadar gelmiĢlerdi. II. Murad zamanında hem kara ve hem denizden Trabzon üzerine kuvvet sevk edildi ise de Osmanlı donanması müthiĢ fırtınaya tutularak geri dönmüĢtü; 1456 senesinde Amasya valisi Hızır Bey'in karadan ve donanmanın denizden tazyiki üzerine Trabzon imparatoru vergiyi kabul etmiĢti. 65

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Bey'e vermişti. İmparator David'in Osmanlılar Aleyhindeki Faaliyeti Dört yaşında bir erkek çocuk bırakarak 1458 Yuannis'in yerine Sayfa | geçen kardeşi David Komnen, Osmanlılara verilmekte olan vergiyi 69 kestiği gibi evvelce verilenleri de Uzun Hasan Bey vasıtasiyle geri istemişti; Trabzon imparatoruna kendi haracgüzarı göziyle bakan Hasan Bey bu imparatorluğun Osmanlıların nüfuzu altına 66 girmesini istemiyordu; Hasan Bey bundan dolayı 1460 senesinde yeğeni Murad Bey başkanhğiyle IstanbuVa bir heyet gönderip bu vergi meselesini görüşmek istemişse de Sultan Mehmed gelen heyeti : Haydi siz gidiniz ben kendim gelir borcumu Öderim'''' cevabiyle geri göndermişti. Doğu - Anadolu'da o tarihte oldukça kuvvetli bir devlet kuran Uzun Hasan Bey'in sıhriyet dolayısiyle Trabzon İmparatorluğunu himaye etmesi ve İmparator David'in Papa'ya başvurup yardım istemesi ve Avrupa prenslerinden ve bilhassa Fransa kiralı VII. Şarl'dan meded umması ve hususiyle Uzun Hasan Bey'in bu işte rol oynamak istemesi Fatih Sultan Mehmed'in bu imparatorluk hakkındaki düşüncesini tahrik etti. Bizans Im-paratorluğu'nu ortadan kaldırıp Mora'yı işgal ile oradaki Rum hâkimiyetine son vermiş olan Osmanlı hükümdarı, Lâtinleri kendi aleyhine tahrik etmek isteyen bu imparatorluğu da ortadan kaldırmağa karar verdi. Trabzon Üzerine Hareket Hiçbir nefer telef vermeden ve bir ok ve tüfenk atmadan Amasra ile Kastamonu ve Sinob'u alan Osmanlı ordusu, kara yoluyla Trabzon üzerine yurülîugu gibi büyük ve küçük adedi üçyüze baliğ olan donanma da Gelibolu sancakbeyi Kâzım ve denizcilikte tecrübesi Osmanlılara karĢı bir Haçlı Seferi hazırlamak isteyen Papa II. Piüs'ün Ġ458'de elçilikle Gürcistan'a yolladığı Lodoviko'un gayretiyle Uzun Hasan Gürcistan ve Trabzon ile ittifak etmiĢti. Bu ittifaktan bir sene sonra Ġstanbul'a bir heyet göndererek Trabzon'dan alınmakta olan harac'ın alınmamasını Fatih Trabzon üzerine yürürken Hasan Bey'e ait Koyulhisar'ı almıĢ; Hasan Bey müttefiklerine yardım Ģöyle dursun muharebeye cesaret edemeyerek Erzincan'dan geri dönmüĢtür. 66

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

bulunan Yakup Bey'ler kumandalarında olarak Si/106'dan Trabzon üzerine harekat etmişti; fakat padişah Trabzon üzerine gidildiği zehabını vermemek için sahil yolunu bırakarak Sivas üzerinden gitti; ordunun öncüsü olan Anadolu beylerbeğisi Gedik Ahmed Paşa, Sayfa | Akkoyunlu devletine ait Koyulhisar (Koyunluhisar) önüne gelip üç gün 70 sürmeden burayı, kumandanı olan Yar Ali Bey'den aldı 67 ve kendisine karşı koymak isteyen Uzun Hasan'm amcazaclesi Hurşid Bey kumandasındaki orduyu bozunca Uzun Hasan Bey'i telâş aldı.68 Hattâ Sultan Mehmed, bu yürüyüşü Hasan Bey üzerine bile çevirmek istiyor gibi hareket ederek Akkoyunlu hükümdarına bir göz dağı verdi. Trabzon Seferıne Mâni Olmak İçin Uzun Hasan Tarafından Heyet Osmanlı ordusu Erzincan taraflarında Yassı çemen yaylasına geldiği sırada Çemişkezek Kürd gelen beyi Şeyh Hüseyin'in riyasetindeki bir heyetle Hasan Bey'in validesi Sara Hatun da gelmiş ve suretie taraf arası bulunmuştu.69 Gelen heyetten yalnız bir tanesi geri gönderilerek diğerleri ve bu arada padişahın valide diye hitap ettiği Sara Hatun misafir sıfatiyle rehin olarak orduda ahkonuldu ve Hasan Bey'e nâme yazılarak seferden avdette validesiyle diğer adamlarının iade edileceği bildirildi 70 Ordu Bayburftan kuzeye dönerek Trabzon üzerine yöneldi. Trabzon imparatorunun bir tarafa kaçmaması için kendisinden evvel Mahmud Paşa ileri gönderildi. Pâdişâh asıl ordu ile kazmacılar, baltacılar ve kaldırımcılar vasıtasiyle sarp ve ormanlık yerleri açtıra açtıra müşkülâtla ilerliyordu. Hattâ Sultan Mehmed bazan yaya yürümek ve yamaçlara tırmanmak zorunda Koyulhisar daha evvel Hüseyin Bey adında bir beye aitti. Uzun Hasan hey bunu esir ederek burasını almıĢ Yar Ali Bey'e vermiĢti (Ġbn Kemal, s. 198). Bu, Var Ali Bey, Erzincan hâkimi meĢhur Tahirteft'in torunu idi. Bir aralık Karakoyunluları memleketlerinden kovmuĢ olan Erzincanlılar tarafından Akkoyunlulara tâbi olmak Ģartiyle Erzincan Beyi olmuĢtu. Trabzon seferi esnasında Koyulhisar Beyi idi (Camiü'd'düveVdejı). 68 Koyulhisar'ı Gedik Ahmed PaĢa almadan evvel burasının zaptına Rum [Sivas] beylerbeği Hamza PaĢa memur edilmiĢ ise de muvaffak ola-miyarak Uzun Hasan kuvvetleri tarafından mağlûp edilmiĢti; bunun üzerine Gedik Ahmed PaĢa, Hamza Bey'e yardım etmek üzere sevkedilmiĢli. 69 Sefaret heyetinin geliĢinden sonra iki taraf arasında görüĢülmüĢtür. KararlaĢtırılan Ģartlar mucibince Uzun Hasan gerek Osmanlı memleketlerine ve gerek Osmanlıların himayesi altındaki yerlere taarruz etmiyecek ve her suretle ne olursa olsun Trabzon imparatorluğu iĢlerine karıĢmayacak ve ona müzaherette bulunmıyacaktı (Halkondil, s. 208). 70 Uzun Hasan Bey'e ".. amma hizmetiniz bize rehber ola ve zaman-ı avdetimizde validemiz ve sair adamlarunuza ruhsat verilip cenabınıza gönderilir. . ." diye nâme yazıldı. 67

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

kalıyordu; onun bu halini gören Sara Hatun fırsatı kaçırmayarak Trçbzorfun aynı zamanda gelini Despina'ya ait olduğunu söyliyerek pâdişâhı bu seferden alıkoymak için diller tuysede" pâdişâh tarafından verilen cevap üzerine ses çıkarmış., yarak bir daha böyle Sayfa | bir mütalâada bulunmadı.71 Osmanlı donanması, kara ordusundan bir ay evvel Trabzon önüne 71 geldiği için şehri ve kaleyi denizden çevirip top muharebesi yapıyordu, sarp yerleri aşarak kara kuvvetlerinin gelmesi pek ümit edilmemişti; fakat imparator orduyu götünce şaşırmıştı; bu suretle Trabzon kara tarafından da kuşatılmış ve hemen faaliyete geçilmişti. Trabzon Un Teslimi Trabzon kalesi birbirine muttasıl üç kısımdan terekküp ediyordu, kara tarafı pek müstahkemdi; fakat zamanın en kuvvetli ve en mükemmel toplarına sahip olan Osmanlı ordusunun burayı hem kara ve hem denizden çevirmesi, imparatoru ümitsizliğe düşürdü, müdafaasından bir netice hasıl olmıyacağını takdir edip hamisi olan Uzun Hasan Bey tarafından yardım göremiyeceğini anlayan David Komnen, Mahmud Paşa'nın akrabasından olan başmabeyn-cisi Yorgi Amiruki vasıtasiyle Mahmud Paşa ile anlaşarak şehir ve kaleyi teslime karar verdi 72 ve padişah adına Mahmud Paşa tarafından yapılan teklifi kabul etti, orduya geldi; hakkında lâzım gelen hürmet gösterildi ve bu suretle ikiyüz elli sekiz sene devam eden Trabzon imparatorluğu 26 Ekim 1461'de (21 Muharrem 866) tarihe karıştı.73 İmparator David Komnen ailesiyle beraber deniz yoluyla evvelâ İstanbuPa. ve oradan da Edirne'ye gönderildi ve sonra kendisine Serez taraflarında Ustroma Karasu nehri civarında senevi üçyüz bin

Halkoııdil, Sara Hatun ve pâdiĢâh'a nutuklar söyleterek anlattığı bu konuĢmanın, heyetin Uzun Hasan tarafından gönderilmesini mütaakıp vuku bulduğunu yazar. 72 Bu, Yorgi Amiruki veya Amiroçi vezir-i âzam Mahmud PaĢa'nın teyzesinin oğlu olup (Mırmıroğlu, Fatih Sultan Mehmed II. devrine ait tarihi vesikalar, îslanbul, 1945, s. 94) filozof, Ģair ve matematisiyen idi. Bu gibi meziyetleri sayesinde Sultan Mehmed'e intisab ile musahipleri arasına girmiĢtir (Kritovulos, s. 156). 73 Almanca Trabzon Ġmparatorluğu tarihini yazmıĢ olan Fallmerayer Trabzon'un 1461 senesi yazında alındığını yazıyorsa da metindeki kayıtlar, cereyan eden olaylara nazaran daha doğrudur. Nitekim Vl'. Miller de Trabzon'un, sukutunu Macaristan'daki Venedik elçisine bildiren bir Venedik vesikası 26 Ekim 1161 tarihini taĢıdığı için sukut senesinin münakaĢası yersizdir (S. 105). 71

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

akçelik has verildi.74 Padışahın Avdeti Ve Uzun Hasan'a Nâmesi Sayfa | Osmanlı hükümdarı fethinden sonra Trabzon müddet kaldı ve 72 Trabzon idaresini Gelibolu valisi Kâzım Bey'e bırakıp buraya asker, silâh ve erzak koyarak avdet etti. Uzun Hasan B e y'in hududundan geçilirken orduda rehin olarak bulunan Sara Hatun bir heyet ile ve hediyelerle oğlunun yanına gönderildi. Hediyeler arasında Trabzon hazinesinden alınan ganimet malın bir kısmı vardı. Giden Osmanlı Heyeti Uzun Hasan Bey'Ie muahedeyi yeniledi; çünkü hükümetin Rumeli'de görülecek bazı işleri olduğundan doğu hududunu emniyeti altında bulundurmak istiyordu; Uzun Hasan da bilmukabele bir heyet gönderip Trabzon'un alınmasından dolayı hem tebrik etti ve hem de validesi hakkındaki hüsnü muameleye teşekkür etti ve bilmukabele bir hayli hediye yolladı. Padişah, Tokattan geçerek Trabzon'dan hareketinden bir ay sonra Bursa'ya ve oradan da İstanbula geldi. Trabzon fethini mütaakıp pâdişâh oradan ayrılırken Trabzon'un doğu taraflarında Kabazitenlerin şehri olan Mesochale ile diğer o taraf şehirlerinin zaptı sancak beylerinden ve Şehzade Bayezid'in eski lalası olan Hızır Bey'e bırakıldı; filhakika Hızar Bey buraları sulhen ve tamamen aldı.75 Sabık Trabzon imparatoru David'e, Uzun Hasan'm zevcesi ve kendisinin yeğeni olan D es p in a tarafından gönderilen mektuplar bilvasıta padişahın eline geçmişti; padişah, bunun Uzun Hasanla gizli muhaberesinden şüphelenerek David'i evvelâ dört oğlu ve bir yeğeni ile beraber hapsettirip sonra İstan-buVda öldürtmüştür (1463 Kasım). 76 Kritovulos, s. 156. Sefer, imparator David'e Rumeli'de Veras Ģehrinin dirlik olarak verildiğini yazmaktadır (Sp. Cantacassin'in Pelit Traietf'si sonundaki notlarda). Kski Dima veya Vira aĢağı Meriç üzerinde bulunan Frecik Ģehridir. 75 Fatih Sultan M e hm ed'in son zamanlarında Akkoyunlulara tâbi olan Trabzon ile GümüĢhane arasındaki Tirol mıntakası Rumiye-i sugrâ (Amasya, Tokat, Sivas ve havalisi) valisi ġehzade Bayezid'e verilen emir üzerine Ģehzadenin lalası Rakkas Sinan Bey tarafından elde edilerek Tirol beyi Erzincan1 a kaçmıĢtır. 76 imparator David, Edirne'ye geldikten sonra kendisine Serez ikametgâh olarak tahsis edilmiĢti. Bu sırada David'in yeğeni ve Uzun Hasan'ın zevcesi olan D e s p i na, amcasına bir mektup yazar ak çocuklarından birinin yahut müteveffa kardeĢi Aleksandr ile Midilli dukası Gateluziyo'mm kızından doğmuĢ olan yeğeni 74

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

BEŞİNCİ BÖLÜM ARNAVUTLUK-EFLÂK-BOĞDAN VE BOSNA SEFERLERİ ÎLE BOSNA'NIN Sayfa | İLHAKI 73 Arnavutluk Olayları İskender Bey İn Osmanlılarla Mücadelesi Kitabımızın birinci cildinde görüldüğü üzere 77 Jan Hunyad'la yapılan Morava muharebesi esnasında Osmanlı ordusundan kaçarak Kroya (Akçehisar)'yı kendisine merkez yapan İskender Bey, Arnavutluk işleri hakkında görüşmek üzere bütün akrabasıyla, Arnavutluk senyörlcri ve kabile reislerini Kroya ya davet etmişti; orada yapılan ilk müzakerede Arnavutluk ile yerlerin Türklerden geri alınmasına karar verildi ve İskender Bey müttefiklerinin yardımiyle başına oniki veya onbeş bin kişilik bir kuvvet topladı. İskender Bey Osmanlıların kendisini takip edeceklerini bildiğinden Aleksi'nin kendi yanına gönderilmesini istemiĢti. Bu mektup Osmanlı hükümdarının da itimadını kazanmıĢ olan Amiruki (Amiroçi) vasıtasiyle yollanmıĢtı. Yorgi Amiruki bu mektupları evvelâ imparatorun çocuklarının mürebbĠsi olan ilimad ettiği birisine verdi; fakat sonra vesveseye kapılarak veyahut padiĢahtan büyük lütuf göreceğini menfaatine daha uygun bularak mektupları geri aldı ve bizzat pâdiĢâha takdim etti. Mektupları okuyan pâdiĢâh bunların gizli muhaberede bulunduklarım zan ve zaten araları iyi olmayan Uzun Has an'ı kendi aleyhine sevk etmek istediği zehabına kapılarak sabık imparator David ile, biri müslüman olan dört oğlunu ve yeğeni Aleksi'yi yakalayarak Edirne kalesine hapsettirdi (26 Mart 1463). Bunlar yedi ay hapiste kaldılar ve aynı sene Kasım aynını birinci günü kılıçla idam edildiler. David'in hapis ve idam edildiği tarihler Kum patrikhânesi arĢivinde deri üzerine yazılmıĢ sekiz numaralı e*ki bir Ġncilin 294 Üncü sayfasında kayıtlı olup münderecatı Bay Mırmıroğlu tarafından Türkçeye çevrilerek Tanın gazetesinde neĢrolunmuĢtur. Trabzon tarihini yazan Miller, sabık Ġmparator David'in 1 Kasım 116ĠÎ pazar günü gecenin dördüncü saatında üç oğlu ve yeğeniyle beraber îdam edildiğini yazar ki yukarıki mütalâayı teyid etmektedir. 77 Osmanlı tarihinin c. I.'in ikinci basımı basıldıktan sonra Ġskender Bey'e aid en eski bir vesikada Ģu malûmat vardır ("Hazret-i uhuvvet-meâb Konyalı" baĢlığıyla muhtemelen sancakbeyi Mustafa imzalı bir vesikada). Arnavutluk'ta Miis nahiyesinden bahsedilirken iki tarafı derya ve bir tarafı akar azmak olup bir yerden baĢka geçidi olmayıp ada gibi olduğu ve azmak geçidinden, denize kadar bir günlük mesafe olduğu, orada oturanların aralarına yabancı almadıkları beyan edildikten sonra aynen Ģöyle denilmektedir : "Ve amma Yuvan oğlu ki, mezkûr Müs ama tahtgâhı. idi. MÜs içinde nice zaman karar edip Akçahisarı muhasara edip nice muharebeler olmuĢtur. Mezkûr Vııvan'm Astane-i devlette Tımara çıkan Ġskender nam oğlu Miis zeametine Lûlib ve ragıb olup muhĠbbhıizden devlet aslanesine Ģefkati m me taleb eyledi; «erci riayet olup sureta Ģef kaimime viriirüz, amma mezkûr yirüıı kadimi beği u ot inağın zcfımct-i mezkûr verilmesi melhuz olunmaya Ġhtiyat Ģarttır. Bakisini hazrrtiniz biilür...." Kz'afü'1-ibâd, Mustafa cl-fakir (Topkapı Sarayı Ar. Nr,6665)

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

acele hazırlık yapmıştı. Filhakika akıncı kumandanı Ev re n uz oğlu İsa Bey 1443'de İskender Bey üzerine geldiyse de Kroya civarında mağlûp olmuştu. İskender Bey'in bu muvaffakiyeti Osmanlıların Jan Hunyad'la uğraştıkları zamana tesadüf ettiğinden İskender Bey'e bakacak Sayfa | vakitleri yoktu; bu suretle İskender Bey ilk muvaffakiyetleriyle 74 babasının yerlerini geri almağa muvaffak oldu. Bundan sonra faaliyetini tevsi ederek Türk tehlikesine karşı koymak için Kroya ile Işkodra'ya yakın olan Adriyatik denizi kenarında Venediklilerin hâkimiyeti altında hir liman olan Leş (Alessio = Lisüs) kasabasına Arnavutluk beylerini davet ile ikinci bir kongre yaptı. Osmanlılara Karşı Koymak İçin İskender'in Topladığı Kongre 1 Mart 1444 tarihinde akdedilen bu kongreye Dukakin'ler, Musakler, Topia'lar, Balşa'lar, Aranü^ler, PoîatVler ve diğer Arnavut senyörleri Üe başta İstefan (Etiyen) Çernoviç olmak üzere Karadağ prensleri iştirak etmişlerdi; kongrede İskender Bey bütün Arnavutlara baş olmak üzere seçildi, her Arnavut senyörü derecesine ve varidatına göre kendisine bir vergi verecekti.78 Arnavutluğun Bağımsızlığı Tarihi İskender Bey 1444 senesi Haziranı'nda Evrenuz-zâde Ali Bey kunıandasiyle Debre'ye gelen yirmi veya yirmi beş bin kişilik bir akıncı kuvvetiyle çarpıştı; büyük kayıp vermekle beraber Ali Bey'i çekilmeğe mecbur etti; bu muvaffakiyeti 29 Haziran'da kazandığından bu tarih Arnavutluk bağımsızlığının başlangıcı olmak üzere kutandı. Bu sırada Osmanlı ordusu Jan Hunyad'a mağlûp ola ola Balkan dağlarının güneyine çekilmekte olduğundan yapılan Arnavutluk harekâtı ancak bir akın mahiyetinde idi ve Jan Hım-yad'ın taarruzu sebebiyle Osmanlılar nâzik bir durumda olduklarından Arnavutluk işi ile alâkadar olacak vaziyette değillerdi; yalnız akıncı kuvvetleriyle İskender'i mütemadiyen sıkıştırarak onun Hunyâd'la birleşmesini Önlemiş oluyorlardı. Arnavut senyÖrleriııin verecekleri para senevi ikiyüz bin dukadan ziyade olup Drac'ın kuzey sahilinde Sen iVıfro/a'nııı yakınındaki tuz madenlerinden de savaĢ masrafı olarak epice bir para da alacaktı. 78

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

İskender Venediklilerle Mücadelesi Bey daha sonra, yani 1447 senesi İskender in sonlarına doğru, Dagnu senyörü Z a c c a r i a'nın arazisini zaptetmiş olan Sayfa | Venediklilerle çarpıştı. Bu sırada Sırp beyleriyle de ittifak etmiş 75 olan İskender Bey Venediklilerin Lombardiya da M ilan dukasiyle savaşlarım fırsat bilerek taarruza geçti; İskender'i, Venedik aleyhine olarak Napoli ve Aragon kiralı V. Alfons da teşvik etmekte idi. Sıkışık vaziyete düşen Venedikliler, Türkleri İskender Bey üzerine yürümeğe tahrik ettiler; filhakika taarruza geçen Türk akıncı kuvvetlerinin yaklaşması üzerine DagnıTyu muhasara etmekte olan iskender, orada dört bin kişilik bir kuvvet bırakarak Türklere karşı döndü ve yolda Dirin nehri yakınında Venedik kuvvetleriyle karşılaştı ve müsademe neticesinde Venedik kuvvetlerini bozduysa da Dagnu yu alamadı (1448 Temmuz). Venedik kuvvetlerinin mağlûp olması, Draç limanının tehdit altına girmesi ve Dukakinlerin İskender'le barışmaları, Karadağ Prensi'nin de İskender'le Sırplar arasındaki ittifaka dahil olması ve îşkodra ile AntivarVye (şimdiki Bar limanı) karşı yapılan hücum, Venedik cumhuriyetini çok korkuttu; bunun üzerine senato İskender'le müzakereye girişti ve nihayet 4 Ekim 1448'de Leş kasabasında bir muahede imzalandı ve muharebeye sebep olan Dagnu yine eskisi gibi senyörlük olarak kaldı. II. Muradın Birinci Arnavutluk Seferi İskender'in temadi eden pervasızca hareketir Osmanlı hükümdarım kızdırdı; zaten o sırada İskender'in büyük biraderinin oğlu Hazma Bey, amcasiyle arasının açılmasından dolayı Osmanlılara iltica eylemiş ve bazı Arnavut şehirlerinin İskender'e muhalefetinden bahis ile 79 padişahı tahrik etmiş ve Sultan II. Murad'ın bizzat Arnavutluk'a Ġskender Bey, Venedik cumhuriyetinin eline geçmiĢ olan Dagnu'yu muhasara ettiği sırada dört bin kiĢi olarak orada bıraktığı kuvvetlere Hamza Bey kumanda etmekte idi; iĢte Hamza Bey bu sıralarda ameasiyle bozuĢarak Osmanlıların yanma kaçmıĢtı. 79

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

hareketine sebep olmuştu.80 Tarihimizin birinci cildinde görüldüğü üzere Hamza Bey 1443 senesindeki Morova muharebesi esnasında iskender'le beraber Arnavutluk'a kaçmıştı. Sultan II. Murad, Hamza Bey'in teşvikiyle 851 H. (1447 M.) de bizzat Sayfa | Arnavutluk seferine çıktı; İskender'e ait bir kısım yerleri işgale başladı, 76 iskender Bey görünmüyordu; Kroya muhasara edildi; o zamana kadar alınamayan ve Mois Dibra'ların dirliği olan Debre-i Bâlâ ile diğer bazı mahaller alındı 81 Sultan Murad, Arnavutluk işini katî suretle halletmeğe karar vermişti. Fakat bu sırada şansını bir defa daha tecrübeye karar vermiş olan Jan Hunyad'ın hareketini haber alınca Arnavutluk işini kumandanlarından Mustafa Paşa'ya bırakarak Sofya'ya gelip hazırlığa başladı. Bunu mütaakip meydana çıkarak yukarıda kaydettiğimiz gibi Venedik kuvvetlerini mağlûp etmiş olan İskender Bey Debre'ye geldi, Mustafa Paşa kuvvetlerini mağlûp ve kumandam ile beraber bir hayli esir aldı ve verdiği sözün hilâfına esirleri öldürttü; yalnız Mustafa Paşa ile oniki zabiti para mukabilinde salıverdi (1448 Ağustos veya Eylül). Jan Hunyad, Kosova harbine gitmek üzere iken İskender Bey'e ve İskender Araniti'ye haber göndererek 82 Osmanlılara karşı birlikte hareket etmeyi teklif etmiş ve söz almıştı. Hattâ İskender Bey, AĢık PaĢa-zâde, s. 133. Hammer ile Hayrullah Efendi, Hamza Bey'in, Fatih zamanında Ġskender Bey'Ie harp edip esir düĢtüğünü yazarlar; bu kayıtlara göre Hamza Bey, Osmanlı hizmetinde iken bir defa 1443'de Ġskender'le beraber kaçmıĢ, sonra 1447'de amcasiyle arası açılarak Osmanlılara iltica ederek Kroya muhasarasına sebep olmuĢ ve birkaç defa iskender üzerine sevk dilerek bir defasında esir düĢmüĢ oluyor. L'Albanie et Vlnvasion Turque au XV siecle isimli eserinde A. Gegaj tam sıhhatli olmayarak Hamza Bey'in 1455 ve 1456 senelerinde birkaç kiĢiyle Türklere ilticasından bahsetmektedir (S. 94, 113). Yine aynı eser 1456 senesinde Jan Kastriyota'nfcı büyük oğlunun oğlu ve Ġskender'in yeğeni olan Hamza Kastriyota, kendisini amcasının yani iskender'in varisi addeylediği için (îskenderin evlenmesi dolayısiyle) mirastan mahrum edildiği zanniyle bundan dolayı amcasına darıldığını kaydetmektedir. Hamza'nın annesi Türktü; çünkü Hamza'nın babası Roposhi, pederi Jan Kastriyota tarafından biraderiyle beraber Osmanlı devleti hizmetine verilmiĢ ye sonra bir Türk kadıniyle evlenmiĢ ve Hamza adında bir oğlu olmuĢtu. Fatih Sultan Mehmed kendisine iltica etmiĢ olan Hamza Bey'in casusluk ettiğinden Ģüphelenerek rivayete göre onu zehirlettirmiĢtir. Bu kayıtlar, Hamza Bey'in birkaç defa Osmanlıların yanına kaçmıĢ olduğunu göstermektedir. Ġskender'in yeğeni olan bu Hamza Kastriyota ile yine Arnavut sen-yörlerinden Gin Zenibisi'nin oğlu olup Osmanlı devleti hizmetinde bulunarak 1460'da Mora'da Mizistra sancakbeyliği etmiĢ olan Hamza Zenebisi'yi birbirine karıĢtırmamalıdır. Hamza Zenebisi'nin babası Gin Zenebisi, Ergiri kasrı ve Pirgo ve diğer bazı Ģehirlerin senyörü olup Osmanlıların yüksek hâkimiyetini tanımıĢ ve oğullarını rehin olarak Türk hizmetine vermiĢtir ki Hamza Zenebisi bunlardan biridir. 81 1 Oruç Bey tarihi, Sultan Murad'm Kocacıkhisart'm ve iki kaleyi alıp iskender'i deniz tarafına doğru kaçırdığını yazar (S. 59). Lütfi PaĢa tarihi de Kocahisar (Kocacık) ile diğer iki kalenin alınıp Ġskender'in kaçtığını beyan 82 Sonradan islâmiyeti kabul etmiĢ olan Araniti ailesinden iskender Araniti, Yavuz'un Mısır seferi esnasında sancakbeyi bulunuyordu (1274 basımlı Feridun Bey MünĢeatı, c. /., s. 454). 80

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Venedik cumhuriyetiyle sulh yaparken Hunyad ile birleşmek niyetinde olduğunu söyliyerek cumhuriyetten bir miktar para bile almıştı; çünkü Jan Hunyad'-ın Türklere karşı muvaffak olamamasının Balkanları tamamiyle Türk hâkimiyeti altına sokacağına kanîdi; fakat ikinci Kosova muharebesi İskender'le diğer Arnavut beylerinin yardıma gel- Sayfa | 77 melerinden evvel vukua gelmiş idi. Osmanlı Hükümdarının İkinci Arnavutluk Seferi Hıristiyan kaynaklarına göre bu ikinci Kosova muharebesinden sonra Sultan II. Murad Arnavutluk'a bizzat iki sefer daha yapmıştır; halbuki pâdişâh seferlerini mutlak surette kaydetmiş olan Osmanlı tarihleri II. Murad'ın 1447'de oğlu Şehzade Mehmed'le beraber yapmış olduğu Arnavutluk seferinden başka diğer bir Arnavutluk seferinden bahsetmiyorlar; bununla beraber tarih ve vak'a zikrederek yabancı tarihlerin kayıtları ve bazı Osmanlı olayları Kosova seferinden sonra Sultan Murad'ın Arnavutluka hiç olmazsa bir sefer daha yapmış olduğunu îma etmektedir. İskender Bey, ikinci Kosova harbini mütaakıp teşkilâtı vasıtasiyle Sultan II. Murad'ın geleceğini haber alınca kalelerini tahkim ile Türk ordusunun geçeceği yerleri tahrip etti, silâh kullanamayan halkı Venedik idaresindeki yerlere gönderdi; Kroya kalesine mühim kuvvet koydu ve kendisi de oniki bin kişilik bir kuvvetle doğuya, yani Debre'ye doğru gitti. Arnavutluk'a giren Sultan Murad evvelâ Sivetigrat kalesini alarak sonra Kroya'yı kuşattı (1449). Kale Önünde toplar döküldü,83 iskender, Kroya'ya iki fersah mesafedeki dağlara saklanmış olup görünmüyordu; bu sarp yerlerdeki muharebelerde Türkler epi telefat verdiler, iskender, vergi vermek şartiyle teklif edilen sulhu kabul etmedi; Sultan Mu r adda yalnız Sivetigrat'ı almakla iktifa ederek geri döndü. İskender Bey, Türkler tarafından ikinci defa zaptedilen Sivetigrat'ı geri almak için çalıştıysa da dokuz yüz ölü ve binden fazla yaralı verdikten

Arnavutluk çok sarp olduğu için iĢgali zordu; askerî harekâta müsait olmadığından topların nakli imkânsızdı; bundan dolayı kale önünde top dökülüyordu. 83

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

sonra çekilmeğe mecbur olmuştu 84 daha sonra Berat (Arnavutluk Belgradı) şehri de Türklerin eline geçti. Burayı kurtarmağa gelen İskender'in kumandanı Pol Ma neshi yakalanarak öldürüldü. Sayfa | II. Murad’ınüçüncü Amavutluk Seferi 78 1450'de Sultan Murad yanında onsekiz yaşında bulunan oğlu Şehzade Mehmed olduğu halde 85 Arnavutluk'a bir sefer daha yaptı. İskender, Arnavut beylerinin kendi aleyhine dönmüş olmalarından dolayı heyecan içinde îdi; papasları elde ederek halkın kuvve-i mâneviyesini kuvvetlendirmeğe ve kendisinin Türk lere galebe edeceğini vâd ile Arnavutları iknaa muvaffak oldu. Sultan Murad, Kroya'yı tekrar kuşattı; Venedik'e karşı kendisine yardım etmediği için Napoli Kiralı Alfons, İskender'e gücenikti; yalnız Raguza cumhuriyeti el altından Iskender'e yardım ediyordu, Kroya teslim teklifini kabul etmedi; tahrip edildiyse de alınamadı; İskender'in hariçten yapmış olduğu hücumlar püskürtüldü; Kroya muhasarası beş ay sürdü, iskender Bey ümitsiz bir halde şehri Venediklilere terke razı olduysa da ses çıkmadı. Bu sırada Jan Hunyad'ın Arnavutluk'a yardıma geleceği haberi şayi olduğundan Sultan Murad muhasarayı kaldırıp çekilmeyi ihtiyata muvafık buldu (1450 Kasım). Fakat Jan Hunyad'ın geleceğinin aslı çıkmadı. Napoli Kırallarının İskender'i Himayesi Bu kurtuluş İskender'e karşı yeni bir sempati uyandırdı ve bu sayede yeni yardımlar temin etti; nitekim Napoli kiralı V. Alfons da paraca İskender'e yardım ederek borçlarını üzerine aldığı gibi büyük bir imparatorluk kurmayı tahayyül eden Alfons, İskender'in bu mücadelesinden kendi hesabma istifade etmek istiyor ve onu yeni bir Türk taarruzundan sraneti, kendi siyasetine uygun buluyordu.

Bu, Sivetigrat çok evvel Türklerin eline geçmiĢ ve 1444 senesinde burayı Ġskender Bey geri almıĢtı; beĢ sene sonra Osmanlılar ikinci defa almıĢlardır. 85 Osmanlı tarihleri, ġehzade Mehmed'in babasiyle beraber Arnavutluk seferinde bulunmasını 851 H. (1447 M.) senesinde gösterirler ki biz de tarihimizin birinci cildinde aynı suretle kaydettik. 84

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Napoli ve Aragon kiralı V. Alfons 86 Rönesansın en parlak hükümdarlarından olup Normanların, Hohenştavfenlerin ve Anjuvenlerin, Balkan yarımadasında takip etmiş oldukları geniş emelleri temsil etmek istiyordu. Maksadı Balkan ve Akdeniz İm-paratorluğu'nu kurmaktı; Türk tehlikesini görmüş ve tasavvurlarında muvaffak Sayfa | olabilmak için iskender'i teşvik ve himaye etmişti. Papa'nın yardımiyle 79 Napoli kiralı ile İskender Bey arasında 26 Mart 1451'de bir muahede aktedildi; bu muahede Türklerin tekrar taarruzlarından korkan İskender'e Alfons'un yardımını temin edecekti; yine bu muahede hükmüne göre İskender Bey, Napoli kıralım metbû tanımakta idi; bu, 1451 muahedesi Türk hâkimiyetini reddederek müstakil kalmak istiyen İskender'i Napoli kiralının hâkimiyeti altına sokmuştu. iskender Bey'e tâbi Arnavutluk bu suretle Napoli kiralının nüfuzu altına girdikten üç sene sonra 1454 senesinde Alfons namına para bastırıldı. Kroya şehrinde de Napoli kiralının bir mümessili bulunuyordu. İskender'in, Napoli kiralına tâbi olması Venedik cumhuriyetini kuşkulandırdı. Cumhuriyet te Arnavutluk'ta İskeVıder'e muhalif senyörleri ve bilhassa Dukakinleri iskender'e muhalif cephe almak için teşvik ediyorlardı; hattâ bu hale karşı Alfons Venedik doçu'nun dikkatini çekmiş ve bu gibi tahriklere son verilmesini istemişti. 1453'de îstanbuVun fethi Venedik menfaatlarını ehemmiyetli surette baltaladığı için Cumhuriyet Arnavutluk'taki tahrik siyasetinden vazgeçerek İskender'le anlaştı; bununla beraber Napoli kiralının İskender'i hâkimiyeti altına alması sebebiyle Venedikliler ona aykırı bir siyaset takip ediyorlardı. Türklerin ellerine geçmiş olan Berat şehri, 1455 Temmuzunda İskender Bey tarafından kuşatılmış ise de bir netice hasıl olmadığı gibi mühim miktarda Napoli askerî kıt'alariyle takviye edilmiş olan Arnavut ordusu, Osmanlı akıncı kumandanı Evrenuz-zâde tarafından fena halde bir bozguna uğratılarak mühim bir kısmı imha edildi; rivayete göre kırk bin akıncıya kumanda eden Evrenuz- zade, Iskenderrin en iyi kumandanlarından olan Mois Golem Dibra ismindeki Arnavut serkerdesi tarafından kendisine haber verilen Alfons, yalnız Aragon kır ah iken V. Alfons ve yalnız Napoli kiralı "olarak zikredilirse I. Alfons olup biz kendisini Aragon ve Napoli kiralı oluĢuna göre V. Alfons diye zikrediyoruz. 86

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Arnavut plânını öğrenerek ona göre tertibat almıştı.87 Evrenuz- zâde'nin darbesi İskender'i çok sarstı, Arnavutluk'taki yüksek hâkimiyetini kaybetmek istemeyen Napoli kiralı onu takviyeye koştu ve bu hususta Papayı da ikna etti; hattâ bu defa Amavutluk'u Sayfa | kurtarmak için 1456 ilkbaharından îtibarer Fransız, Alman ve 80 Sırpîardan da yardımcı kuvvetler gelmişti. Bu sırada yani 1457'de tekrar Türklere iltica etmiş olan Hamza Bey'in teşvikiyle Davud Paşa veya Ishak Bey kumandasiyle Arnavutluk'a kuvvet sevkedildi; bütün harekât Hamza Be y'in plâniyle yapılıyordu; bunlara karşı koyamıyaıı İskender mûtadı üzere dağlara çekildi; Kroya taraflarına gitmek isteyen akıncılar Albulena ovasına gelince İskender Bey bunların dağınık bir halde bulunmalarından istifade ile dağdan inerek bir baskınla akılcıları bozdu; Hamza Bey esir düştü; bu, Albulena zaferi Arnavutluk istilâsını bir müddet daha geciktirdi (1457 Eylül). Bu muzafferiyetten dolayı Papa III. Kalikst, İskender Bey'e Mukaddes Makamın Umumi Kumandanı" unvanını verdi. Hamza Bey esir edildikten sonra Napoli'ye gönderildi. İskender’in Usmanlılarla Anlaşması 1458'de Arasron ve Napoli kiralı V. Alfons'un ölümü, iskender'i iyi bir hamiden mahrum bıraktı. Alfons'un yerine geçen oğlu Ferdinand, kendisine rakip olan Anjuven'lcrle karşılaştı ve Papa II. Pi'nin daveti üzerine İskender Bey, Napoli kiralına yardıma karar verdi; Osmanlı hâkimiyetini ve vergiyi kabul etti; Papa II. Pi, iskender'in Türklerle yaptığı bu anlaşmayı iyi görmediyse de İskender hem kendi hesabına ve hem de Ferdinand'a yardım bakımından bu anlaşmayı doğru buldu (1460). İskender Bey’in İtalya'ya Geçmesi Bu sırada Ferdinand'a karşı rakibi olan Anjuvenler galip mevkide

Arnavut kaynaklarına göre Mois Dibra bir sene sonra (1456 Mayıs) maiyyetinde Türk kuvvetleri olduğu halde Arnavutluk'a gelerek iskender'e mağlûp olmuĢ ve bîr müddet geçince Ġskender'den af dileyerek yine onun hizmetine girmiĢtir. 87

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

idiler,88 işte böyle Ferdinand'ın daraldığı bir zamanda ve 1461'de üç bin askerle Ferdinand'm göndermiş olduğu kadırgalara binaen İskender, İtalya'ya geçti ve tehlikeli bir duruma düşen Ferdin an d'ı kurtardı ve kiralın hasımlarını sulhe mecbur etti ve bu sırada Ferdinand'ın en büyük hasmı Taranto Prensi de Ferdinand'a baş Sayfa | 81 eğdi. İskender, 1462 Şubatında memleketine döndü; Venedik elçisi ve Papanın ısrariyle 89 Osmanlılarla olan münasebetini bozdu ve muhasama tekrar başladı ve Türk akıncılar tekrar taarruza geçtiler. İskender'e karşı muvaffakiyet hasıl olmamakla beraber, Türk kuvvetleri onu her gün bir az daha yıpratıyordu. Katı surette Adriyatik sahillerine inmek isteyen Osmanlı hükümdarının Anadolu taraflarında ve Eflâk kıt'asında daha mühim işleri olduğundan bu taraflara yapacağı hareket münasip bir zamana bırakılmıştı. Bu sırada Papa II. Pi Osmanlılara karşı yeni bir Haçlı Seferi hazırlığiyle meşguldü. Papanın bu faaliyetini Osmanlı hükümeti haber almış olduğundan Arnavutluk işini muvakkat bir zaman için tavsatarak isteği üzerine 12 Nisan 1463'de İskender'le barış yapmıştı. İskender'in zor vaziyette kalarak barış yapması Papanın itirazına uğradıysa da iskender bunu yapmakta kendisince zaruret görmüştü. İskender’le Venedik Ve Macarlar’ınosmanlılar Aleyhine İtifakları Daha aşağıda görüleceği üzere Türklerin Bosna'yı almaları, Mora'da Venediklilere ait Argos şehrinin elde edilmesi uzun zamandanberi tereddütlü bir siyaset takip eden ve Arnavutluk üzerinde Napoli kıraüyle nüfuz rekabetine kalkışmış olan Venediklileri, Türklere karşı İskender'le ittifaka şevketti; iki taraf arasındaki anlaşma 1463 senesinde ve müsavi şartlar altında yapıldı ve iskender Bey Venedik cumhuriyetinin Macarlarla beraber Türklere karşı harp kararı verdiği tarihten bir sene sonra yani 1464 senesi ilkbaharında Osmanlılarla muhasemata başladı. Napoli kırah Alfons Daragon'un Ölümü üzerine kıral Rone ile Lore.n dukası I. ġarl'ın kızı îzabel'in kerimesi olan Kalabria dukası Jan, babası hayatta iken Napoli kıratlığı tacını giymeğe davet edildi ve gelerek rakibi olan Alfons'un oğlu Ferdinand'ı mağlûp etti; fakat Papa 11. Pi Ferdinand'ı himaye ile î s k e n d er'i yardıma çağırmıĢtı; Ġskender, Kalabria dukasının ilerlemesine mâni oldu ve bir müddet sonra Fevdinaııd, rakibini mağlûp ederek kırallığmı sağladı. 89 Bu sırada Osmanlılarla Venediklilerin arası Ģekerrenkti. 88

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Balaban Paşa kumandasiyle 90 gönderilen kuvvetler iskender'le çarpıştı; Balaban Paşa muharebede İskender'e galebe edememekle beraber onun kumandanlarından sekizini esir etmeğe muvaffak oldu; bunların esareti İskender için mühim bir darbe teşkil etti ve Sayfa | Arnavutluk'ta umumî heyecan uyandırdı; bundan başka Balaban 82 Paşa'mn yeni bir taarruzu İskender'i zor duruma düşürdü ve esir düşmek üzere iken muhafızlarının büyük fedakârhğiyle kurtuldu. Yine Balaban Paşa aynı sene içimle (9 AğustQs 1464) İskender'e karşı bir taarruz daha yaptıysa da İskender bunu önlemeğe muvaffak oldu; fakat İskender'in peşini bırakmayan Balaban Paşa 1465'de tekrar Arna-vutluk'a girdi. Bundan başka Arnavud Yakup Paşada 91 mühim bir kuvvetle sevkedilmişti; fakat İskender Bey bu sefer her iki kumandanı da ayrı ayrı mağlûp etti ve nihayet Fatih Sultan Mehmed bizzat Arnavutluk seferine karar verdi; bunu duyan İskender Bey Batı ve Akdeniz devletlerine yani Papaya, Napoli kiralına, Venediklilere ve Macarlarla Raguzalılara başvurarak yardım istedi. Fatih Sultan Mehmet’in Birinci Arnavutluk Seferi 869 H. (1465 M.) ilkbaharında Osmanlı padişahı; yuz ekin kişilik bir ordu ile Arnavutluk'a girdi. Evvelâ Arnavutların az kuvvetle müdafaa edip çok kuvvete karşı koydukları sarp boğazları aldı; sonra dağlara tırmanan Arnavutları takip ederek İskender'in merkezi olan Kroya kalesi önüne geldi; burasının uzun müddet muhasaraya dayanacağını anladığından îşkombi suyu'na yakın Valiniyen'lerin eski beldelerinden olan Valne harabelerini ihya ile tlbasan adını verdi ve müstahkem İlbasan kalesini yaptı, içine muhafız asker, harp levazımatı ve yiyecek koydu,92 iskender Bey âdeti üzere henüz görünmüyordu; pâdişâhın avdetinden sonra meydana çıktı; Arnavutluk tâliinin Kroya şehrine Balaban PaĢa, aslen Arnavut olup Matia'da Badem köyünde doğmuĢ ve çocuk iken Türk sarayına gönderilmiĢ ve yetiĢerek kumandanlığa kadar çıkmıĢtı. 91 Hammer tarihi, bu Yakup PaĢa'yı, Yunus adiyle zikr ile aynı zamanda Balaban PaĢa'mn kardeĢi olduğunu beyan etmektedir (C. III., s. 98). Yakup PaĢa, iskender'e mağlûp ve esir olmuĢ ve Balaban PaĢa da daha sonra Kroya'yı muhasara ederken yaralanıp ölmüĢtür deniliyorsa da bu vak'alar daha sonradır. 92 TaciVl-tevarih, Ġlbasan kalesinin yapılmağım 871 H. (1467 M.)'de ve Ham-mer tarihi ise 869 H. (1465 M.)'de gösteriyorlar. Tarihî karinelere göre Ġlbasan kalesi Fatih'in birinci Arnavutluk seferinde yani 1465 yazı veya sonbaharında yaptırılmıĢtır. 90

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

bağlı olduğunu anladığından Macar, Venedik ve Raguza'dan yardım istedi ve 1466 Aralık aymda kendisi bizzat Roma'ya gitti ve Papadan yardım taleb etti; Papa II. Pol, hazinesinin darlığı sebebiyle ona az yardımda ve bol duada bulundu; iskender buradan NapolVyç geçti; oradan da nakdî yardım alarak 1467 Nisanında Arnavutluk'a döndü ve Sayfa | bu tarihte Kroya'yı muhasara etmekte olan Balaban Paşa 83 kuvvetleriyle ona yardıma gelen kuvvetleri önledi ve bu savaşta Balaban Paşa maktul olup Türk kuvvetleri bozuldu; bunun üzerine İskender Bey Türklerin elindeki ilbasan kalesini kuşattı. Padışahın İkinci Arnavutluk Seferi Bunun üzerine Osmanlı hükümdarı 1467 ilkbahannda ikinci defa Arnavutluk seferine çıktı ve İlbasan yakınında Arnavutluk'a girdi ve her yerde garnizonlar bırakarak Drac'a. yürüdü ve burada İskender'in icabında sığınmak üzere yaptırdığı Çorlu kalesini yıktırdı ve sonra Kroya (Akçehisar)'ya döndü; burayı muhasara ettiği gibi Drac'a da hücum yaptırdı; fakat kale elde edilemedi (Ağustos 1467). Lâkin elde edilen diğer kalelere asker konularak dönüldü. Artık İskender'in vaziyeti darlaşıyordu.93 İskender’in Ölümü Ve Şahsiyeti İskender Bey, Osmanlıların Kroya daimî surette tehdit etmek için yapmış oldukları Ilbasan kalesine hücum etmek için 1468 Ocak ayında Arnavut beylerini bir toplantıya çağırdı; fakat kendisi hummadan hasta yatıyordu. Bu sırada Arnavutluk'un karlı dağlarını aşarak tşkodra önlerine kadar gelmiş olan Türk kuvvetleri üzerine gitmek istedi; fakat muvaffak olamadı, hastalığı arttı ve 872 Cemaziyel-âhır (17 Ocak 1468)'da Leş kasabasında öldü ve oradaki Nikola kilisesine gömüldü. İskender Bey, 1404 veya 1405'de doğduğuna göre öldüğü zaman altmış üç veya altmış dört yaşlarında bulunmakta idi. Memleketi sarp dağlar ve dar boğazlarla zor geçit verir tabiî bir teşekkülde olduğundan dolayı ülkesini az kuvvetle ve muvaffakiyetle müdafaa Tacü't-tevarih (C. I., s. 510), Fatih'in bu ikinci Arnavutluk memleketlerine kaçtığını yazmaktadır. 93

seferinde Ġskender'in Frenk

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

etmiştir. İskender Bey, teşkilâtçılığı, icabında delicesine cesareti, sırasına göre itidalini muhafaza etmesi, çok iyi bir muharip olması ve hepsinin üstünde olarak azim ve irade kudreti ile temayüz etmiştir; dahildeki Sayfa | bir kısım Arnavut senyörlerinin hiyanetlerine ve sû-i kasdlarma 84 rağmen hiç yılgınlık göstermemiş, bütün engelleri önleyerek çalışmış ve bir avuç kuvvetle memleketini Türk akınlarına karşı yirmi beş sene müdafaa etmiştir. Rivayette göre İskender'in ölümünü Fatih Sultan Meh-med'e söyledikleri zaman : "Hıristiyanlığın vay hâline; kılıç ve kalkanlarını kaybettiler" demiştir; filhakika İskender Bey, Türklerin Adriyatik sahillerine inmelerine mâni olmak istediği gibi mühim bir akıncı kuvvetinin daimî surette hudutta tutulmasına sebep olmuştur. İskender'in, Yani(Jan) adında bir oğlu kalmıştır. Kendisinin ölümünden sonra elindeki yerler Osmanlılarla Venedikliler ve Arnavut beyleri arasında on seneden fazla münazaalı bir halde kaldı. İskender’in Ölümünden Sonra İskender Bey ölümünden evvel oğlunu ve memleketini Venedik cumhuriyetine vasıyyet etmisti; İskender ölünce Venedikliler Kroya'mn ve Kastriyota prensliğinin mülkiyetini İskender'in oğlu Jan'a verdirmek istediler, eğer Jan'a verilmezse prensliğin Venedik himayesine bırakılmasını arzu ettiler. Venedik cumhuriyetinin bundan maksadı İskender'in Napoli kıratlığına olan bağlantısını gidermek idi; fakat bu plânlarında muvaffak olamadılar, çünkü İskender'in zevcesi, Napoli kır allığına meyletti ve oradan gönderilen gemi ile Napoli'ye gitti. Fatih Suttan Mehmed'in Üçüncü Arnavutluk Seferi Arnavutlusun çok yeri elde edildiği halde İskender'in dayanmasiyle Kroya şehri ile Venediklilerin elindeki Arnavutluk îskenderiyesi yani Işkodra alınamamıştı. Osmanlılar, Venediklilerle devam eden uzun muharebe senelerinde Işkodr&'mn alınması için Rumeli beylerbeği Süleyman Paşa'yı memur ettilerse de muvaffak olamamışlardı; bunun

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

üzerine Sultan Mehmed bizzat Arnavutluk üzerine gitmek istedi; fakat Boğdan üzerine yapılacak sefer daha ehemmiyetli göründüğünden Işkodra seferi mecburen geri bırakılmıştı. 883 H,(1478 M.) baharında Fatih Sultan Mehmed Işkodra'-nm fethine vezir-i âzam Gedik Ahmed Paşa'yı göndermek istediyse de paşa, özür Sayfa | dileyerek gitmek istemediği için azl ve Rumelihisarıno. hapsedildi ve 85 yerine de Hızır Bey oğlu Sinan Paşa sonra kalemden yetişmiş devlet adamlarından Nişancı Karamanı Mehmed Paşa vezir-i âzam oldu ve Fatih bizzat kendisi sefere çıkmağa karar verdi. Bu sırada Venediklilerle devam eden muharebeye son vermek istenilerek iki taraf arasında müzakere cereyan etmekte idi. Osmanlıların yaptıkları bazı tekliflere Venedik'ten cevap beklenerek müzakere kesilmiş olduğundan Osmanlı hükümdarı bundan istifade etmek emeliyle Arnavutluk işini katı şekilde halletmeğe karar verdi ve ordusunun başında hareket etti. Kroya’nın Alınması Ordu Arnavutluk'a şirince, vol açmak, köprüleri tamir ile geçitleri emniyet altına almak üzere akıncı kumandanlarından Evrenuz oğlu Ahmed ve Turahan oğlu Ömer Bey'ler ileri sevkedildiler. Işkodra üzerine gidilmeden evvel yol üzerine tesadüf eden ve sarp kayalıklar üzerinde bulunduğu için senelerdenberi alınamıyan İskender'in başşehri olan Kroya'yı almak istedi, burası İskender'in ölümünden sonra Venediklilere geçmişti; fakat Venedik donanması amirali Lorcdano'nun, donanmasından ayırıp göndereceği cüz'î kuvvet "île Kröya'hın muhafazasına imkân yoktu; zaten bir senedenberi burası Türkler tarafından daimî olarak muhasara edilmekte olup açlıktan bunalmıştı; bizzat pâdişâhın gelmesi üzerine bütün bütün ümitleri kesilerek 1478 Haziran ortasında (883 Rebiulevvel) teslim oldu.94 İşkodra’nın Muhasarası Kroya alındıktan sonra Işkodra üzerine gidildi; yolnakliyatı mümkün Arnavutça çeĢme mânasına gelmektedir; buraya Türkler Akçehi-sar adını vermiĢlerdir. Kroya, Osmanlıların elinde iken 1443'de Ġskender'in eline geçmiĢ ve otuzbeĢ sene sonra geri alınmıĢtır. 94

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

olamadığından top dökmek için deve ve katırlarla döküm levazımı naklolundu; Boyana nehri üzerine yaptırılan köprüden geçilerek Işkodra kalesi kuşatıldı ve dökülen toplarla dövülmeğe başlandı. îşkodra kalesi sarp bir dağ üzerinde olup bir tarafı nehir ve iki tarafı Sayfa | Dergos ve Gölbaşı mmtakası ve güneyde Leş kasaba ve hisarlariyle 86 tahdid edilmiş olduğundan zaptı müşküldü; filhakika muhasarayı mütaakıp yapılan hücumlarda çok telefat verilmiş olması sebebiyle buranın alınması için başka bir çareye başvurulmuştu. Verilen karara göre evvelâ İşkodra’nın etrafındaki Leş kasa-basiyle, Dergos ve Gölbaşı kaleleri alındı; Iskodra'ya. kara tarafından gelmesi muhtemel zahire ve saire bu suretle kesildi. Bundan sonra Işkodra kalesine geçilen Boyana nehri üzerine yapılmış olan köprünün iki başına iki kule inşa ettirilerek içine asker kondu; bunlar nehir yoluyla denizden kale Önüne gelecek gemilerin geçmesine yol vermiyeceklerdi.95 Padişahın Avdeti Ve İşkodra’nın Alınması Bu tertibat alındıktan sonra Fatih Sultan Mehmed Işkodra muhasarasına Arnavutluk cephesi akıncı kumandanı Evrenuz oğlu Ahmed Bey kumandasında kırk bin asker bırakarak ayaklarından muztarib olduğu için kış mevsiminin gelmesine mebnî İstanbul'a döndü. Işkodra kalesine deniz tarafından gelen yardımın önüne geçilmesi kaledekileri fena duruma düşürdü; nihayet mal ve canlarına ziyan gelmemek ve arzu edilenlerin kalıp arzu etmeyenlerin gitmelerine müsaade edilmek şartiyle Işkodra alındı. İşkodra'nın alınması pâdişâhın avdetinden altı ay sonra 1479 senesine tesadüf etmektedir. îşkodrtfnm teslim olması üzerine Venedik'le onaltı seneden-beri devam etmekte olan ve bir ara Haçlı Seferlerine inkılâp eden savaşa son verildi; harbe devamın kendisi için daha fena olacağını anlayan ve müttefiklerinden ümidini kesen Venedik cumhuriyeti nihayet sulh O devri yaĢamıĢ olan Dursun Bey, Tarih-i EbâH-feth isimli eserinde (S. 169) Boyana nehri üzerine yapılan köprünün iki baĢına gece ve gündüz çalıĢılmak suretiyle oniki günde iki kule yapılarak denizden gelecek yardımın ta-mamiyle kesildiğini beyan etmektedir. TaciTt-tevarih de (C. I., s, 565) Ġskenderiye mukabelesine bir kale yapıldığını söyliyerek mehazı olan AĢık PaĢa-zâde tarihV-nin (S. 187) yazdığını tekrarlıyor. 95

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

yapmağa mecbur oldu. Raguza Cumhuriyetinin Vergisinin Arttırılması Îşkodra'nın fethinden sonra alınan esirler arasına Raguzah bir Sayfa | kumandanın bulunması ve Raguza'nın iskender'e ve Venediklilere 87 yardım ettiklerinin anlaşılmasına mebni bu cumhuriyetin verdiği sekiz bin duka, ceza olarak on bin dukaya çıkarılmıştır. Arnavutluk'ta evvelce elde edilerek sonradan elden çıkan şehirler en son II. Bayezid zamanında tamamen alınmış olup bu arada Draç ile Tçpedelen de vardır. Eflâk Prensliğinin İmtiyazlı Bir Vilâyet Olması Kazıklı Voyvoda Eflâk prensliğinin Osmanlılarla ne suretle münasebette bulunduğunu gerek Osmanlıların dahilî mücadelelerinde ve gerek Haçlı Seferleriyle M acarlarla olan hâdiselerde (Tarihimizin birinci cildinde) görmüştük. XV. asır ortalarında Osmanlıların himayesinde olarak Vladislav Eflâk Prensi bulunmakta idi. Daha sonra bunun yerine yine Osmanlıların yardımiyle 1456 senesinde Vladislav'm oğlu Vlad Çepeş yani Cellâd Vlad voyvoda oldu ki Osmanlı tarihlerinde Kazıklı Voyvoda denilen ve mücadeleleriyle uzun müddet Osmanlıları meşgul eden ve tebaasına karşı da mezalimiyle meşhur olan prens budur. Eflâk Prensi Vlad, Osmanlı sarayında yetişmiştir; ilk zamanlarında devlete sadık görünüyor ve her yıl haracını getirip kendisine ıayiK inuramıa pacuşan taraiınuan kudui oıunup nıı aı ve kizii börkle altın iiskiiflü serpuş giydirilip muazzezen memleketine yollanılıyordu. Fatih Sultan Mehmed Trabzon'u aldıktan sonra İstan buna. dönerek kışı burada geçirmişti. Pâdişâhın bu Güney - Karadeniz seferi esnasında VI a d, Macarlarla anlaşıp sadakatten ayrılarak Bulgaristan taraflarına sarkıp epi fenalık yapmış ve bunun bu hali Rumeli muhafızı olarak Edirne'de bırakılmış olan İshak Paşa tarafından hükümete bildirilmişti; Vlad, bu seferdeki m uvaffakiyetleri tebrik ile elçi ve hediye göndermek suretiyle devlete karşı bağlılığını göstermiş olduğu

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

için kendisinin bu hallerine şimdilik ses çıkarılmamış ve mecburen göz yumulmuştu; fakat pek zalim olan ve öldürmek istediği kimseleri kazığa vurarak onların ortasında yemek yemekten zevk duyan, rivayete göre fakirleri ziyafete davet ederek sofra masasiyle beraber Sayfa | bu zavallıları yaktıran, kadınların memelerini keserek onların yerine 88 çocuklarının başını çakdıran ve daha bunun gibi tüyler ürpertici facialar yapan 96 Vlad Çepeş'in Macarlarla ittifak ettiği duyulunca hakkından gelinmesi tekarrür etti. Kendisi bir desise ile ele geçirilerek yerine biraderi Radul'uıı voyvoda yapılması kararlaştırıldı. Radul da Osmanlı sarayında yetişmiş ve pâdişâha kendisini sevdirmişti. Kazıklı Voyvodanın Vahşeti Fatih Sultan Mehmed İstanbul'da bulunduğu kış esnasında Kazıklı Voyvoda'nın neler yaptığını tamamiyle öğrenmiş olduğundan ona göre tertibat aldı; kendisini bir taraftan, Rumdan dönme Slistire beği kâtip Yunus Bey vasıtasiyle ve yaldızlı sözlerle İstanbul'a, davet ettirirken diğer taraftan da Niğebolu sancak beyi Çakırcı Hamza Bey'e her ne suretle olursa olsun Vlad'ın elde edilmesini emrey-ledi.97 Hamza Bey Tuna boyunda "Vlad'ın geçmesini bekledi; kış pek şiddetli olduğundan Tuna nehri donmuştu. Kâtip Yunus Bey tertibat aldı. Yunus Bey gidip Vlad'la görüştü ve o da gelmeğe razı oldu. Fakat alınan tertibatı öğrenmiş olduğundan yanındaki kuvvetlerle HamzaBey üzerine baskın yaparak onu ve yanındaki kâtip Yunus'u da Vlad'ııı eline geçirdiği adamları ve bilhassa Müslümanları kazığa vurarak azap içinde öldürmesi sebebiyle Türkler kendisine Kazıklı Voyvoda ve keıidĠ milleti olan Ulahlar da Vlad ÇepeĢ yani Cellad Vlad derlerdi. Vlad'm mezalimi hakkında Aııgel'in, Eflâk tarihVnAe malûmat olup Hammer (C. III., s. 67) bunlardan bir kısmım nakletmiĢtir. Halkondil'de de (S. 310, 211) malûmat vardır; Osmanlı tarihleri de bazı malûmat vermektedirler. Bu hususta o devirde yaĢamıĢ olan Tarih-i Ebûl-feth müelliffi Dursun Bey Ģöyle yazıyor: "... ifrat-ı siyaseti bu mertebede idi ki bir köyde bir Ģahıstan hıyaneti müĢ'ir cinayet ve ( ^ >fr ) usret sâdır olsa ol köyün cemii halkım, zükur, inas ve etfalini bile kazuğa ururdu ve Ağaçhisar ki ol kara bahtın tahtı idi. karĢusmda altı mil miktarı yere tûlanî iki kol çit urdurdu ve ana muhkem çalı urdurdu bağçe idinürüm diyu; ol iki çit arasını Ongürüs kâfirlerinden ve kendi vilâyeti kâfirlerinden ve Boğdan kâfirlerinden kazığa vurulmuĢ eĢhasla doldurdu.. her ağacın her budağında âvenk âvenk [hevenk] olmuĢ maslub, bî-hisab ve bî-adet.... yasağı bu idi kim her kim ol maslubtan birini indire anın yerine çıka..." (Tarih-i Ebû'l-feth, s. 109). Fatih Sultan Mehmed Vlad'ı takip ederken bunları görüp pek müteessir olmuĢtu; hattâ Çakırcı Hamza Bey'in kazıktaki cesedi de henüz belli oluyormuĢ. 97 llammcr ({,. IU., s. fıît) ilanıza Bcy'iu Vidin beyi olduğunu yazıyor. .11 alkoııdil'm Huiuıım dediği Hamza liey'e gizlice Eflâk beyliği verildiğini yazar (S. 210). 96

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

öldürdü; elde ettiği esirlerin bacak ve kollarını kestirdikten sonra kazıklara vurdurdu; Hamza Bey'i mevki ve rütbesinden dolayı daha yüksek bir kazığa vurdurmuş ve başını da Macar kiralına yollayıp yardım istemişti. Vlad Çepeş bundan sonra Niğebolu, Vidin ve bütün nehir boyu Sayfa | şehirlerini tahrip ile katliâm yaparak yağmaladı ve yirmi beş bin kişilik 89 bir esif kafilesiyle Eflâk'a döndü; bu vaziyet haber alınınca pâdişâh çok müteessir oldu.98 Eflak Seferi Vlad'ın bu hareketleri tahakkuk edince 866 H. (1462 M.) senesi baharında sefere karar verildi. Eflâk ve Boğdan prenslerinin araları açık olup iki tarafta müsademeler eksik olmadığı için, Osmanlı pâdişâhının Eflâk üzerine hazırlandığını duyan Boğdan Prensi, padişahı teşvik ettiği gibi kendisi de yardımda bulunacağını bildirmişti. Osmanlı ordusu hareket ederek içtima mahalli olan Filibe9da yoklama yapıldıktan sonra yüz elli bin askerle 99 yürüdü, Mahmud Paşa, asıl ordudan evvel Tuna'yı geçip Eflâk?& girdi; fakat Vlad kuvvetlerine tesadüf etnledi. Padişah yirmi beş kadırga ve yüz elli nakliye gemisiyle ve deniz yoluyla Karadeniz'den Tuna'ya girdi ve Vidiri'ç kadar gitti. Mahmud Paşa, Ylad kuvvetlerine rastlamayınca Evre-nuz-zade Ali Bey'in oğluEvrenuz Bey, akıncı kuvvetleriyle Eflâk topraklarını vurmağa yollandı; henüz meydana çıkmayan Vlad, silâhsız halkı kısmen Braşova'ya yani Kronştad taraflarına gönderip kısmen ormanlara sakladı ve kuvvetlerini ikiye ayırarak bir kısmını, Türk ordusuna yardım için harekete geçtiği takdirde Boğdanlılara saldırmağa memur ettiği gibi on bin kişilik diğer kuvvetini de kendi kumandasına alarak Osmanlı kuvvetleri üzerine yürüdü ve bir gece baskını ile Türk ordusunu bozmak istedi; filhakika Osmanlı tarihlerinin yazdıkları gibi kendi yerine biraderi Radul'un tâyin edileceğini haber alan Viad'ın maksadı, kuvvetli bir hamle ile padişahın karargâhına kadar girerek kendisini öldürmek olduğundan, hazırlığını yapmış ve Ham m er, Halkoııdil'deıı naklen ve feci vaziyeti gören pâdiĢâhın, teessüründen elindeki kamçı ile vezir-i âzam M ah mu d P aĢ a'ya vurduğunun yazıyor {(',. III., s. 69 ve Halkondil, s, 211). 99 Halkondil, Osmanlı kuvvetlerini ikiyüz elli bin gösteriyorsa da yanlıĢtır: Dukas'm yüz elli bin demesi hakikate daha yakındır. 98

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

gece yarısı gayr-i muntazam ve gelişi güze+ şaşırtıcı bir şekilde otağ-ı hümâyuna hücum etmişti; halbuki otağ-ı hümâyun daha geride olduğundan ileri kolda Mahm^ıd ve İshak Paşaların çadırları taarruza uğramıştı; fakat bir kısım hayvanların Ölmesinden başka bir netice Sayfa | vermeyen bu taarruz orduda epi telâşı mûcib olmuşsa da derhal harp 90 tertibatı alınmış olduğundan Vlad plânını tatbik edemedi ve zayiat vererek kaçtı. Evrenuz oğlu Ali Bey, Kazıklı Voyvoday'ı takip ederek bin kadar esir aldı. Osmanlı ordusu Eflâk'taki harekâtına devam ederek Vlad'ı takip etti; Turahan Bey oğlu Ömer Bey akıncılariyle ileri gönderilerek VI a d'ın süvari kuvvetlerini mağlûp edip iki bin baş ile ordugâha döndü ve hizmetine karşılık olarak kendisine Tesalya sancakbeyliği verildi. Karşılarında kuvvet göremeyen Osmanlı ordusu orduya lüzumu olan ikiyüz bine yakın at ve yük hayvanı alarak geri döndü. Vlad her şeyin kaybolduğunu görerek evvelâ Moldavya'ya ve oradan da Macaristan''& iltica ile yardım istediyse de Osmanlı devletiyle sulh yapmış olan Macar kiralı Matyas Korven hiç yoktan kendisiyle Osmanlılar arasında bir hâdiseye meydan vermek istemeyerek aradaki muahedeye riayet etti ve bunun delili olarak da Vlad'ı hapseylcdi.100 Radul'un Eflâk Voyvodalığı Vlad'ın yerine küçük kardeşi Radul Eflâk beyi oldu; bu, daha evvel söylediğimiz gibi Osmanlı sarayında yetişmişti; devlet hazinesine her sene oniki bin duka vergi verecekti. Kendisini toplayıp bir taarruza uğramaması için muhafazasına Evrenuz oğlu Ali Bey tâyin edilip bırakıldı. Yıldırım Bayezid zamamndanberi Osmanlı devletine vergi vermeği kabul etmiş olan Eflâk prensliği her fırsattan istifade ile Osmanlıların yüksek hâkimiyetini tanımamak istemiş ve bu hususta bilhassa Macarlara güvenmişti. Fakat bu 1462 seferinden sonra Eflâk artık Osmanlı devletinin mümtaz bir eyaleti haline gelmiştir. Eflâk harekâtı îbn Kemal(S.226)Radul'dan sonra ÇepelaĢ'ın Eflâk Beyi olup Vilad'ın Macaristan'da hapisten kurtulup Eflâk'a gelerek ÇepeĢ'le muharebe edip neticede maktul olduğunu yazar, halbuki ÇepeĢ, Vilad'ın lakabıdır, Vilad'ı yani Kazıklı Voyvoda'yı öldüren genç Basaraba olup Osmanlılar kendisine yardım etmiĢlerdir. 100

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

takriben bir ay kadar sürmüştür. İlk Boğdan Seferi Osmanlı Boğdan Münasebetleri Birinci ciltte görüldüğü üzere Boğdan veya Moldavya prensliği ile Osmanlılar arasındaki münasebet fiilî olarak XV. asır ortalarına kadar mevcut değildi. Her ne kadar Eflâk (Ulah) prensliğinin Osmanlı idaresine boyun eğmesi ve Osmanlı tazyikinin bu taraflarda iyiden iyiye kendisini hissetttirmesi bu prensliği bazı ihtiyatî tedbirler almağa sevk etmiş, Osmanlılara karşı açılan Haçlı Seferlerinde onlara askerle yardım etmek ve yine böyle bir yardımla 1431'de Eflâk prensinin Osmanlı kuvvetlerine karşı muvaffakiyetini temin etmek gibi el altından bazı hareketleri varsa da bunlar Türk istilâ politikasına öyle engel olacak mahiyette bir hal arz etmemekte idi. istanbul fethi, Osmanlı devletinin mâniasız olarak Anadolu ve Balkanlar üzerinde tamamen hâkimiyetini tesis etmesini temin ettikten sonra buralardaki Türk idaresi kolaylaşmış ve Tuna deltalarına kadar dayanan Osmanlı hudutlarında komşusu olan Boğdan prensliği de Petru Arorı zamanında ve 1455 Eylülünde Osmanlıların yüksek hâkimiyetini tanıyarak senede iki bin altın vergiyi kabul etmiş ve işte bu suretle Osmanlı tarihlerinin Kara Boğdan dedikleri Moldavya prensliği Osmanlı nüfuzu altına girmiştir. Boğdan Beyinin Muahedeye Aykırı Hareketli 1457'ıle Boedan prensi bulunan Stefan çel ilk senelerde Türk hâkimiyeti altında hareketi bulunarak vergisini verdi; sonraları bilhassa Türklerin Venedik, Napoli, Papa ile denizde ve Arnavutlar ve Macarlar ile karada savaştıkları karışık bir zamanı intihap ederek bağımsızlığını elde etmeğe çalıştı. Cenevizlilerdin elinden İCe/e'nin alınmasından sonra gemilerle IstanbuVa sevkedil-mekte olan bin beşyüz Cenevizliden yüzellisi bindikleri gemiyi zapt ile Turaa'nın denize döküldüğü Boğdan arazisi dahilindeki Kilya (Kili) sahiline çıkarak ahali tarafından iyi karşılanmalarından dolayı bu hal, Boğdan

Sayfa | 91

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Prensi hakkında infiali mûcib olmuş, esir Cenevizlilerin iadesi istenmiş, fakad red cevabı alınmıştı. Stefan çel M ar e, cesur ve azimli bir prens olduğundan pervasızca hareket etmekte idi; nitekim bu sırada arası açık olan Eflâk voyvodası Sayfa | üzerine yürüyerek onu memleketten kaçırmış bu hâdise hükümet 92 tarafından haber alınarak sebebi sorulmuş ve St. çel Mare de eşkiyamn kendi arazisindeki tahribatından dolayı onları cezalandırmak için silâh istimaline mecbur olduğunu bildirmiştir. Boğdan’a Asker Sevkı Bunun üzerine Osmanlı devleti tazminat istemiş ye Boğdan beyini himaye eden Lehistan kiralı da tazminat miktarını kararlaştırmak üzere Türk ve Leh murahhaslarından mürekkep bir heyetin teşkilini ileri sürmüş ise de devlet, kendisine vergi vermekte olan bir prensliğin işine Leh kırallığınııı müdahalesini reddetmiş ve Boğdan Prensi üzerine Rumeli beğlerbeği Hadım Süleyman Paşa'yı göndermiştir. adım Süleyman Paşa bundan evvel İşkodra'nm zaptına memur edildi ise de muvaffak olamamış ve bu defa Boğdan üzerine gönderilmiş, yorgun ve teçhizatı noksan bir kuvvetle uzun bir mesafe kat ettikten sonra hemen Boğdan üzerine yürümüş, fakat fena halde mağlûp olmuştur (1475). Bu galibiyet dolayısiyle Papa, Boğdan Prensine "İsa'nın Pehlivanı" unvanını vermiş ve bu muvaffakiyet prensin burnunu kabartmıştı. Stefan çel Mare, işin bu kadarla bitmiyeceğini bildiğinden Papa'ya ve hıristiyan devletlere başvurup kendisine yardım edilmesini istedi ise de aldırış edilmedi; yalnız Lehistan kiralı Kazi-mir, Boğdan Prensini himaye yollu Osmanlı hükümdarına ikinci bir elçi gönderdi, Fatih Sultan Mehmed'in Boğdun Seferi Rumeli beylerbeyi Hadım Süleyman Pasa'nın mağlûbiyetini haber alan pâdişâh 1476 ilkbaharın da (881 H.) bizzat sefere çıktı. Varna civarına gelindiği zaman Leh elçileri de oraya gelmişlerdi. Pâdişâhla görüşen heyete SultanMehmed şu üç teklifi yaptı : 1. Vergi tediyesi,

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

2. Cenevizli esirlerin iadesi, 3. Kilya'nın kemlisine teslimi. Boğdan beyi bu teklifleri kabul etmediğinden ordu ilerledi, Tuna'yı geçti. Orduda, Boğdan beyinin memleketinden kaçırdığı Eflâk Sayfa | voyvodası dayvardı. Osmanlı ordusunun hududu geçtiğini haber alan Stefan çel Mare, 93 Osmanlı kuvvetlerinin geçeceği yerleri yakıp yıkarak hayvanları sarp dağlara çıkardı. Bundan dolayı ortalığa kıtlık çöktü; fakat her ihtimale karşı Tuna vasıtasiylc gemilerle orduya erzak getirildiği için bu darlıktan Türk ordusu fazla müteessir olmadı. Prens Stefan, Osmanlılara karşı çıkamıyarak sarp bir dağın arkasındaki ormana girip etrafım tahkim ile peçine denilen siper veya hendekler açmış, ağaçlardan ve arabalardan manialar yapmıştı. Bundan başka kendileri yaya ohıp atlan önlerine dizmişler ve on öne de topları koyarak ordugâhı geçilmez bir hale getirmişti. Bu suretle tahkim edilmiş olan düşman ordugâhının bulunduğu mahal haber alınarak kuvvetler o tavafa gittiler. İki taraf arasında vukua gelen muharebede Anadolu ve Rumeli tımarlı sipahileri büyük gayret gösterdiler, düşmanın tahassun ettiği ormanın önü, geçilmez bir halde siperlenmiş olduğundan yeniçeriler top ateşinden ürkerek yüzü koyun yere yatıyorlardı.101 Nihayet Sultan Mehmed, Belgrad muhasarasında olduğu gibi at teperek ileri atıldı ve yeniçeriler de kendisiyle beraber ister istemez hücuma geçtiler, tımarlı sipahiler de aynı suretle taarruza geçtiklerinden nihayet düşman bozuldu ve çok telefat verdi; muharebe kuşluk vaktinden başlayarak gruptan iki saat sonraya kadar takriben oıriki saat devam etmişti. Boğdan'm merkezi olan Suçiova şehri yakıldı ise de kalesi alınamadı; iki ay kadar Boğdan'da kalınarak her taraf tahrip edildi; nihayet yeniçeriler arasında veba hastalığı çıkması ve Macarların da hazırlandıklarının duyulması üzerine ordu geriye döndü. Bu muharebede büyük hizmeti görülen Eflâk beyine ganimet malından mühim hisse ayrıldı. Tarü't-tevarih bunu Ģöyle anlatıyor (C. /.,s. 553) :Yeniçeri dilâverleri sinelerini top ve tüfenge siper etmek mûtadları iken bu sadmeye doymayıp top vehminden yüzü üstü düĢüp yattılar.. . ol tarihte yeniçeri ağası Trabzonlu Mehmed Ağa idi... Sultaıı-ı Gazi, yeniçeri dilaverlerinden mûtadlarına muhalif vazı' sudurın müĢahede edicek ağalarına hitap edip 'ġu oğlanlar ne acip iĢ eylediler; dilâverlik kemerin kuĢanan böyle mi ider? deyu itab ettiler ve siperlerin mübarek ellerine alıp Ġleru at deptiler, kapı halkı dahi bir uğurdan hücum edip rikâh-ı hümâyunlarından cüda olmadılar..." 101

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Boğdan harbine Kırım hanı Nurdevlet Han da davet edildiyse de Altunordu hanının Kırım'a hücumu haberinin gelmesi üzerine Kırım kuvvetleri yoldan geri dönmüşlerdi. Sayfa | Fatih'in Kış Seferi 94 Macarların Huduttaki Faaliyetleri Osmanlı ordusu Boğdan seferinden avdette (1476 sonlarına doğru) Tuna'yı geçerken Mihaloğlu Ali Bey'den haber gelip Tuna ve Sava nehirlerinin birleştikleri mahalde ve Tima'nın sağ sahilinde Macarların iki kale ve sol sahilde de bir hisar yaptıkları bildiriliyordu. Macar kiralı bu kaleleri iyice tahkim ettirip etrafını hendeklerle çevirttikten sonra başkentine dönmüştü.102 Halbuki Tund sağ sahili Osmanlılara aitti. Burada yani Sava nehrinin sağ kenarında Osmanlılar 1470 senesinde Böğürdelen kalesini yapmışlarsa da Macar kiralı Matyas, dört sene sonra burasını almıştı. Mihaloğlu'ndan bu haber geldiği zaman ortalık kışlamış, fakat bu tecavüzün derhal Önlenmesi zarurî görülmüştü; Edirne'ye gelen Fatih Sultan Mehmed kış olmasına bakmayarak bizzat hareket etti; çünkü Macar kiralının bir sefere hazırlandığı daha Bogdar da iken duyulduğundan ihtiyatlı hareket ediliyordu; Macarlar bu kış esnasında padişahın bizzat geleceğini hiç ummamışlardı. Padışahın Bizzat Hareketi Yapılan üç kalenin kara tarafları içi su dolu hendekle çevrilmiş olup zaptı zordu; fakat iyi bir tesadüf eseri olarak o sene çok don olmuş, Tuna, on-dört karış kalınlığında donmuş ve kar at özengisine kadar çıkmıştı. Asker buz üzerinde Tuna'yı geçti. Kalelerin kara tarafındaki hendeklerindcki sular da donmuş ve aynı zamanda yağan karla kendü nefs-i Ģerifiyle ol kaleler ( A* ) kal'ı içim Semendire tarafına uzm-i hazm etti ve mâheyn bu'd (-Wj mesafe t ve ulu sular taĢkınlığı olduğu cihetten asker-i zafer-rehber eriĢince (eriĢiiıceye kadar) ağaçtan üç muhkem hisar yaptı \cher birine hendek-i amîk edip Tunu suyunu içine akıttı; her hisar keenne bir ezire oldıubu kaleleri muhkem berkitti ve kemli gitti (Tarih-i Ebu'l-feth^ s. 164). Tarih sahibi Dursun Bey bu seferde bizzat bulunup padiĢaha takdim ettiğ' manzum tebriknâmc üzerine samur kürk ve iki bin akçe atıyye ile taltif edilmiĢtir. 102

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

üzerleri Örtülmüştü; bundan dolayı kaleler çabuk alındı ve derhal yıkılarak yerle beraber edildi (1476 sonlan). Bu muvaffakiyet, Boğdan seferinden iki buçuk ay sonra vukua geldi. Hisarlara karşı yapılan hücum esnasında Rumeli beylerbeyi Davut Pasa-ki II. Bayezid devrinde vezir-i âzam olmuştur - kale ürerine Sayfa | yürürken bir zaıbazen topunun isabetinden harika olarak kurtulmuş, 95 hattâ pâdişâh, Davud Paşa şehit' düştü zanniyle çok müteessir olmuştu. Bosna Seferleri Birinci Bosna Seferi Ve Bosna’nın İlhakı Osmanlı tarihînin birinci cildinde görüldüğü üzere Bosna kırallıeı Osmanlılara her sene vergi vermeği kabul etmişti; fakat kıral, son zamanlarda elli bin duka olan vergisini vermek istemiyerek gönderilen memuru geri çevirmişti.103 Bunun üzerine Osmanlı devleti Vecnediklilerle vukua gelecek bir muharebede kendisine mühim bir güzergâh olacak olan Bosna'yı zapta karar verdi. Bizzat padişahın kumandasında olarak ordu Üsküp yolu ile hareket etti ve Viliçtirin (Vılçıtrın) şehrine gelindiği vakit Bosna kiralı Stefan Tomaşeviç'in Yayca kalesinde olup orada müdafaada bulunacağı haber alındığından vezir-i âzam Mahmud Paşa ileri gönderildi; fakat kıral burada tutunamıyacağını anlayınca daha batıdaki Kliküs (Clytie) veya Kiloç kalesine 104 çekildi. Bosna kır allığının başkenti olan Yayca, padişah tarafından muhasara edilirken vezir-i âzam Mahmud Paşa da kiralı Kroç'da muhasara etmişti. Yayca, su ve yiyecek darlığından dolayı uzun müddet muhasaraya dayanamıyarak teslim olduğu gibi Bosna kiralı da Mahmud Paşa tarafından kendisine verilen teminat üzerine diğer bir kalede bulunup teslim olan kardeşi ve üç oğluyla beraber teslim oldu (1463).

Eflâk BcjU'nm muhalefet sırasında Bosna kralı da aynı suretle harekete baĢlamıĢ ve kendisini muhalefetten vazgeçirmek üzere gönderilen memuru hapsetmiĢ ise de neticenin fena olacağını anlaması üzerine memuru hapisten çıkarıp güğnünü aldıktan sonra iade etmiĢti (Ġbn Kemal, c. VII., s. 233). 104 Yayca Osmanlı idaresinde iken Bosna vilâyeti taksimatında Travnik sancağının kazalarından olup Traun-ifc'in kuzey-batısına rastlamaktadır. 103

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Bosna Kiralının İdamı Sultan Mehmed, hücumla alınması kolay olan Kiloç'ı zapt etmiyerek kirala verilen teminat ile teslim alınmasından dolayı Mahmud Paşa'ya Sayfa | kızdı, söylendi ve bir müddet için verilen teminata ve edilen yemine 96 sadık kaldı ve sonra bunu bozacak bir vesika ve fetva aradı; arzu ettiği fetvayı orduda bulunmakta olan ulemâdan Musan-nifek (Küçük Musannif) demekle meşhur Ali Bistâmî'den 105 aldı. Birtakım tevillerle kiralın katline dair verilen fetvanın yerine getirilmesi için Ali Bistâmî bizzat cellâtlık ederek kendi eliyle kiralı öldürdü ve bunu mütaakıp üç kale beyi de aynı akıbete uğratıldı. Fatih Sultan Mehmed elde ettiği Bosna şehirlerindeki halkın bir kısmını iskân için istanbul'a yolladı ve Yayca ile münasip kalelere asker koydu ve Bosna sancakbeyliğine Minnet oğlu Mehmed Bey'i tâyin ederek Macar hududuna yakın olarr" îzvornik kalesine de Mihaloğlu İskender Bey'i muhafız hırakarak IstanbuVa döndü. Bosna'nın işgali Osmanlılar için pek önemli idi. Deniz kuvvetlerini arttırarak Akdeniz'de Venediklileri tehdit eden Türklerin Bosna'yı almaları Macaristanı da tehlikeli duruma düşürmüş ve aynı sene içinde Türklerin Lepant havalisini ve Venediklilerin elindeki Argos limanını elde etmeleri cumhuriyeti epi telâşa düşürdüğünden hu karşılıklı tehlike Macarlarla Venediklileri ve İskender Bey'i Osmanlılara karşı tecavüzî bir ittifaka sevketmişti (1463 Eylül). Hersek Ve Bazı Yerlerin İlhakı Fatih Sultan Mehmed Bosna işini halledip kralı yakaladıktan sonra hu vilâyete muttasıl Kovacili ve Pavlili denilen iki beğliği de alıp buraların beylerini de elde edip öldürdü. Aynı seferde Hersek kırallığına da girmiş ve buranın hükümdarı İstefan Kosaroviç mukavemet edemiyerek kaçmıştı. Tstefan nihayet Osmanlı himayesini kabul ettiğinden memleketinin bîr kısmı kendisine bırakılarak diğer kısmı ilhak olundu ve oğlunu rehin olarak pâdişâha gönderdi. Ali Bistâmî, meĢhur Fahreddin Razı ahfadındandır. Küçük yaĢta telifata baĢladığı için kendisine Musannifek denilmiĢtir, 840 H. (1436 M.)'den sonra Anadolu'ya geldi. Mahmud PaĢa kendisini himaye etti; 863 H. (1459 M.)'de Fatih Sultan Mehmed'in emriyle Farsça bir tefsir yazdı; 875 H. (1470 M.)'de vefat ederek Eyyub'a defnedildi. 105

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

İkinci Bosna Seferi Osmanlı kuvvetleri bu birinci Bosna seferinden döndükten sonra aralarındaki ittifak mucibince Venedikliler Mora'da ve Macar kiralı Sayfa | 1463 Aralık ayında Bosna'da, taarruza geçerek Türkleri buralardan 97 çıkarmağa teşebbüs ettiler; kış mevsimini kendisine müsait gören Macar kiralı bu suretle Osmanlıların zaptettikleri bazı kaleleri elde ettiği gibi Bosna kırallığımn merkezi olan Yayca ile Sırbistan hududundaki Serebriniçe'yi alıp îzvornik'i kuşatmış ve Venedikliler de dört ay evvel Mora'da taarruza geçmişlerdi. Macar kiralı aldığı kaleleri tahkim ile asker ve zahire koyduktan sonra dönmüştü. Bu vaziyet hükümet tarafından haber alınınca o kış harp hazırlığı ile geçti. 1464 İlkbaharında (868 H.) Sultan Mehmed ikinci defa Bosna'ya hareket etti. 106 Yayça'yı almak için zorladıysa da alamadı; fakat daimî bir muhasara altında tutup düşürmek istedi. Böylece bir taraftan buranın muhasarasına devam edilirken aynı zamanda Bosna'ya gelen Macar kiralının maksadı Sultan Meh-med'i kendi üzerine çekerek Yayca?yi muhasaradan kurtarmaktı; Macar kiralı da Izvornik kalesini kuşatmıştı; fakat Osmanlı hükümdarı böyle yapmayarak hem Yayça'yı muhasara etti ve hem kıral üzerine kuvvet yolladı. Macar kiralı, üzerine kuvvet geldiğini haber alınca iki ateş arasında kalmamak için ızvornik muhasarasını kaldırarak bir kısım toplarını da bırakmak suretiyle çekildi. Yayca, Macarlardan geri alınamadı; fakat diğer elde edilen kalelerden bir kısmı yıkıldı ve lüzumlu olanlarına asker ve mühimmat kondu. Yayca müstahkem kalesi 107 ancak 934 H. (1528 M.) senesinde ve II. Bayezid'in kızının oğlu Bosna beyi meşhur Gazi Hu s re v Bey'in Bosna beyliği zamanında alınmıştır. Yine bu Husrev Bey voyvodalarından Murad Bey vasıtasiyle 943 H. (1536 M.) senesinde Bosna'daki Kilis kalesini de zaptetmiştir. Bosna X\I. asrın ikinci yarısında beylerbeğilik olmuştur. Beylerbeğilcr TâciVl-tiicarih ile Ali, Morn seferini H. 869 ve Bosna seferini H. 870 olarak kaydediyorlar; hele A1Ġ, Bosna seferini 870 Rebiulevvelinde diyor ki Kasım ayma tesadüf ettiğine göre hatalıdır. Hammer'de Fatih'in Bosna seferi, MM M. (8f>8 H.) senesi ilkbaharmdadır. 107 Peçevî tarihiyle diğer bazı tarihler Yay fa'nııı 866 II. (1461 M.) senesinde alındığını, iki sene Müslümanlar elinde kalıp lıir cuma günü Müslümanlar namazda iken kâfirlerin hücum ile zapteylediklerini beyan etmektedirler (C. I.,s. 130). 106

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

hududa yakın Banaluka kasabasında otururlardı; Banaluka'nm batısındaki Bihke kalesi 1000 H. (1591 M.)'de dokuz gün muhasaradan sonra Bosna bcylcrbeğisi Derviş Hasan Paşa tarafından alınmıştır. Sayfa | 98 Bosnalıların İslamiyeti Kabulleri Fatih Sultan Mehmed Bosna'yı aldığı zaman Bogomil mezhebindeki Bosna Hıristiyanları hakkında çok müsamaha göstermiş ve onların devlet hizmetinde yetişmelerini sağlamıştır; Bogomiller toptan müslüman olmuşlardır; Osmanlı resmî vesikalarında görülen ve diğer devşirmelere tercih edilen bu çocuklara Bogomillerin başka adı olan Pataren'den galat olarak Potur oğulları denilmiştir. Patarenler'in, Hazret-i İsa'yı Allah'ın kulu ve peygamberi tanıyan inançlariyle Müslümanlarla aynı inançta olmaları ve Türklerin vicdan hürriyetine hürmet göstermeleri, birkaç asır katolik kilisesinin ve bu mezhebdeki kırallarm ve Macarların mezalimine duçar olan bu zümrenin yakın itikatları sebebiyle hep birden denecek kadar süratle müslüman olmalarım mûcib olmuştu; hattâ tarihî bir rivayete göre Fatih Sultan Mehmed, bunların toptan islâmiyeti kabullerinden dolayı memnun olarak kendilerinden dileklerinin ne olduğunu sormuş, onlar da devlet hizmetinde istihdamlarını rica etmişler ve bu suretle hem ordu ve hem saray ve devlet hizmetinde namuslu ve sadakatli olarak ödevlerini yapmışlardır. ALTINCI BÖLÜM KARAMAN BEYLİ&L SEBEBİYLE OSMANLI-AKKOYUNLU REKABETİ VE BUNUN NETİCELERİ Karaman Beyliğine Toplu Bir Bakış XV. asrın ikinci yarısında Karaman beyliği Kitabımızın birinci cildinde görüldüğü üzere Karaman oğulları Osmanlı devletinin büyüme- sine karşı hasmâne bir vaziyet almışlar ve her fırsattan istifade ederek bir darbe vurmaktan kendilerini alamamışlarsa da

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

buna karşı Osmanlıların mukabil hareketleri neticesinde toprak itibariyle daima pek zararlı çıkmışlar ve nihayet Osmanlı devletinin nüfuzu altına girmişlerdir; hele Karaman oğlu II. Mehmed Bey öldüğü zaman oğlu Bey, Sultan II. M ur a d' in yardımı sayesinde hükümdar olmuş ve padişahın kız kardeşiyle evlenmiş ve buna rağmen Jan Sayfa | Hunyad'ın Haçlı seferlerinde Osmanlıları geriden vurmaktan kendini 99 alamamış, fakat bunun çok ağır karşılığını görmüştü. Sultan II. Mehmed 1451'de babasının yerine hükümdar olduğu zaman hasım olarak ilk defa karşısına çıkan Karaman oğlu İbrahim Bey'di; fakat ehemmiyetli surette yıpranmış ve küçülmüş olan Karaman beyliği mühim bir xo\ oynayacak kuvvetten çıkmış olduğundan üzerine yapılan harekât neticesinde sulh istemişti (1451). Karaman oğulları bu tarihe kadar Osmanlılar aleyhine Anadolu beylerini, Balkan devletleriyle Venedik cumhuriyetini tahrik veya Haçlı kuvvetleriyle olan ittifaklarından bir fayda elde edemediklerini görünce bu defa Doğu - Anadolu'da kurulup büyümekte olan Akkoyunlu devletinden istifadeyi düşünmüşlerdir. İbrahim Bey'ın Son Günleri Osmanlılara karşı" en "büyük hasım olup Çelebi Sultan Mehmed'in damadı olan Karaman oğlu ibrahim Bey otuz dokuz sene hükümdarlık ettikten sonra 868 H. (1463 M.)'de ölmüş ve vefatından az evvel devlet idaresini veliahdı ve büyük oğlu Ishak Bey'e bırakmıştı.108 ibrahim Bey'in Çelebi Mehmed'in kızından doğmuş olan ikinci oğlu Pîr A hm e d Bey ile diğer kardeşleri babalarının tshak Bey'i yerine bıraktığına razı olmayarak İbrahim Bey'i tazyik ile Konya'dan çıkarmışlar ve bunun neticesi olarak pek ihtiyar olan babalarının ölümüne sebep olmuşlardır. Karaman Şehzadeleri Arasında Mücadele

Ishak Bey'in validesi cariyelikten gelmiĢti; fakat Ġbrahim Bey bu oğlunu çok severdi. Daha ölümünden evvel onun hükümdar olmasını istiyordu: bundan dolayı mühim vilâyetlerinden olan îçeî taraflarına onu vali yapmıĢtı. Ġçe/'in merkezi Silifke idi (TâciVt-tevarih, c. I., s. 498). 108

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

İbrahim Bey ölünce Ishak Bey, muhalefete geçen kardeşlerine karşı koyacak halde olma-dığından Silifke taraflarına çekilmiş ve Pîr Ahmed Bey Konya ve havalisinde idareyi ele almıştı, çel taraflarına çekilen İshak Bey Memlûk sultanına müracaat Sayfa | ederek onun himayesini istedi; bu isteği kabul olunarak kendisine 100 hil'at yollandı ise de fiilî bir muavenet göremedi ve bunun üzerine ailesini Silifke'de bırakarak Suriye yolu ile Akko-yunlu hükümdarı Uzun Hasan Bey'in yanına gitti ve oradan aldığı kuvvetle Karaman beyliğini tekrar ele geçirdiğinden bu defa da Pîr Ahmed Bey Osmanlılara müracaat eyledi. Pır Ahmed Bey'in Osmanlılarla Anlaşması Pîr Ahmed Bey, Karaman ilinden bazı yerleri terketmek şartiyle Sultan II. Mehmed'in himayesini istedi. Osmanlı hükümdarının Pîr Ahmed'e yardım edeceğini haber alan îshak Bey, biraderlerine verilmemek şartiyle Akşehir ve Beyşehri havalisini Osmanlılara terk edeceğini bildirerek ulemâdan Sarı Yakup oğlu Ahmed Çelebi'yi gönderdiyse de Fatih Sultan Mehmed: "Oraları zaten bizim Hamid oğlundan satın aldığımız yerlerdir; bu teklif ölüyü azad etmektir. Çarşamba suyu'nu hudud olarak kabul ederse anlaşırız" cevabını yolladı. Gönderilen Osmanlı elçisine Ishak Bey müsbet cevap vermedi. Bunun üzerine Osmanlı hükümeti Pîr Ahmed Bey'e yardıma karar verdi. P î r Ahmet, Antalya Sancakbeyi Köse Hazma Bey kuvvetleriyle Karamanca, girdi. Ermenâk veya Dağpazarı muharebesinde mağlûp olan Ishak Bey yine Silifkeye çekildi ve ailesiyle oğlunu orada bırakarak kendisine yardım temin etmek üzere Diyarbakır'a Uzun Hasan'm yanma gitti.109 Silifke kalesinden başka diğer Karaman topraklarına sahip olan Pîr Ahmed Bey, kendisine yapılan yardım mukabelesinde Akşehir ile Beyşehrni ve Sıklan-/ıısan'yle Ilgın taraflarını Osmanlılara bıraktı ve bundan sonra bir müddet Osmanlı hâkimiyeti altında bulundu (869 H. sonu ve 870 H. başı-1464/1465 M.).110 Ahsenü't-tevarih, varak 94 b. Ġshak Bey 872 H. (1467 M.) senesinde vefat etmiĢtir. Pîr Ahmed'in, Osmanlıların yüksek hâkimiyetim kabul ettiğine dair 870 H. tarihli Farsça Kayseri kalesi kitabesi vardır (Halil Edhem, Kayseri Ģehri, s. 129 ve Tarih-i Osmanî Encümeni mecmuası, sene 3 s. 834). 109 110

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Pîr Ahmed Bey bu defa ana, baba bir kardeşi olan Kasım Bey'le uğraştı 111 ve Osmanlıların yardımiyle Ermenâk muharebesinde onlara galebe etti. Bu işler bitip vaziyetini düzeltince üç dört sene önce Osmanlılara terk ettiği yerleri almak istiyerek metbûu ile bozuştu; yalnız başına karşı koyamıyacağından dolayı Uzun Hasan Bey'den yardım gördü ve Sayfa | daha sonra 1469'da bir Ehl-i Salip halinde Osmanlılarla mücadeleye 101 başlamış olan Venedik, Papa, Napoli, Macar, Arnavutluk ve Rodos, şövalyeleri harekâtından istifade etmek istedi. Pîr Ahmed'in, Muhalefetı Ve Osmanlıların Karaman'ı İşgali Pîr Ahmed'in, 871 H. (1466 M.) 'deki ilk muhalefe üzerine 112 bizzat pâdişâhın kumandası altındaki ordu Karaman memleketlerine girdi; Pîr Ahmed Bey hârende (Karaman) şehrine kaçtı. Kevele kalesiyle devlet merkezi olan Konya alındı. Vezir-i âzam Mahmud Paşa Lârende'ye Pîr Ahmed Bey üzerine gönderildi; burada muharebeyi kabul eden Pır Alime d, bozularak kaçtı; Karaman ailesinin çok güvendikleri Turgut oğulları takip edildilerse de bunlar daha evvelden haberdar olarak Tarsus taraflarına kaçtılar. Osmanlılar Karaman ilinde ileri gelen ve vücutları kendileri için zararlı görülen eşraf ve devlet erkânından bir kısmını öldürdükleri gibi Konya ve Lârende'&eki sanat erbabım da İstanbul'a yolladılar (871 H.~ 1466 M.).113 Bu seferden avdette vezir-i âzam Mahmud Paşa'ya aleyh-dar olan Rum Mehmed Paşa, padişahı Mahmud Paşa aleyhine şevketti ve Pîr Ahmed'in, vezir-i âzamin müsamahasiyle kaçtığını ve Konya ile Lârende halkından fakirlerini İstanbul'a. sürgün edip zenginlerden rüşvet alarak yerlerinde bıraktığını söyledi. Bu sözlerden müteessir olan Sultan Mehmed Afyon Karahisar^a gelindiği zaman kendisi Tâciı t-tevarih ve ondan naklen Hammer tarihi^ Ġbrahim Bey'in Pîr Ahmed, Karaman, Kasım, Alâüddin, Süleyman ve Nursofu isimlerin-deki oğullarının Çelebi Mehmed'in kızından doğduğunu yazarlar. Diivel-i îslâmiye'Ae Çelebi Mehmed'in kızından doğanların Pîr Ahmed, Kasım ve Alâüddin Bey'ler olduğu son tetkiklere istinaden kaydedilmiĢtir (S. 298). Pîr Ahmed'in hükümdar olması üzerine Süleyman ve Nursofu Beyler Osmanlıların yanına gelerek kendilerine dirlik verilmiĢtir. 112 Ġbn Kemal,Fâtih'in Pîr Ahmed üzerine yaptığı seferin 872 H. (1467 M.) de olduğunu beyan ediyor. PâdiĢah'ın, oğlu Bayezid'c göndermiĢ olduğu mektupta aynı sene Zilhicce tarihlidir (Fatih devrine aid münĢeat mecmuası, s. 62). 113 TâciVl-tevarih, c. /., s. 512. Pîr Ahmed'in muhalefeti üzerine Kararnaıı'a yapılan bu seferi Halil Edhenı Bey (muhtelif tetkiklerinde) Fatih'in Konya'da. basılmıĢ olan bir sikkesine istinaden 871 H. (1466 M.) olarak göstermektedir. Tıı-rih-i EbûH-feth bu seferin 872 H.'de olduğunu kaydeder (S. 139). Tarih-i EbıVl-fetih? in gösterdiği tarih bir sene sonraki Rum Mehmed PaĢa seferine aittir. 111

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

içinde iken Mahmud Paşa'-nın çadırını başına yıktırarak 114 vezir-i âzamlıktan azl eyleyip yerine Rum Mehmed Paşa'yı tâyin eyledi ve zaptolunan Karaman ili valiliğine Manisa sancakbeyi olan Şehzade Mustafa tâyin edildi (1466). Sayfa | 102 Rum Mehmed Paşa'nın Memuriyeti Karaman halkı iki asırdan fazla bağlı bulu kuklan Karaman oğulları ocağının bu suretle sönmesine müteessir oldular; bundan dolayı oralarda muhtelif hareketler eksik değildi; bu sebebe mebnî Osmanlı hükümdarı, 1468'de Karaman ailesini tamamen elde edip ortadan kaldırmak ve onlara müzahir olanların hesaplarını görmek üzere Rum Mehmed Paşa'yı gönderdi; pek zâlim olan bu Rum dönmesi insafsızca hareket ederek çok adam öldürdü; cami, türbe ve medreseleri soydu, ağır vergilerle halkı ezdi; kendisine verilen vazifenin aksini yaparak halkı tamamiyle devlet aleyhine döndürdü. Varsak Türkmenleri üzerinde de aynı maksadla hareket ettiyse de Varsak beylerinden Uyuz Bey, bunun yolunu keserek kendisini bozdu ve gasbettiği bütün mal ve para Türkmenlerin eline geçti.115 Ishak Paşa’nın Tayini Rum Mehmed Paşa'nın mağlûp olarak avdet etmesi, Karaman illerinde Pîr Ahmed Bey ile kardeşi Kasım Bey'in yemden faaliyetlerine sebep oldu. Bunun üzerine azl ve katledilen Rum Mehmed Paşa'nın yerine İshak Paşa tâyin edilip 875 H. (1470 M.)'de acele o tarafa yollandı ve hemen Lârende üzerine gittiğinden Pır Ahmed Bey îçel taraflarına çekildi. İshak Paşa, Pır Ahmed'i takip ettiyse de ele geçiremedi. Nihayet Uzun Hasan Bey'in yanına kadar giden Karaman oğlu, ondan yardım istedi,116 biraderi Kasım Bey de Böyle, otağın yani çadırın baĢa yıkılması ġarkta ve bilhassa Moğolarla Türklerde azl ve nekbet alâmetidir. 115 Ahsenu>t-tevariK*de Rum Mehmed PaĢa'nın bu harekâtının 872 H. (1467 JW.)'de yapıldığı yazılıyor. 116 Ahstm-üH-tevarih 885 H. (1470 M.)'de Pîr Ahmed'in daha evvel Fatih Sultan Mehnıed'in halası olan validesini Kadı Eb û Bekir'le beraber Hasan B ey'e yolladığını, fakat validenin yolda vefat ettiğini ve Uzun Hasan Bey'in yanma giden Kajiı Eb û Bekir'e, Hasan Bey'in iyi muamele ettiğini ve Osmanlı hududuna asker gönderdiğini yazmaktadır (Varak 112). 114

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

sarp yerlere çekilerek gelecek yardımı bekledi; fakat barınamıyarak o da Hasan Bey'in yanına gitti. İshak Paşa Mut kalesini yapıp Niğde kalesini tamir etti ve o taraftaki bazı kale ve hisarları aldıktan sonra Aksaray'a geldi ve ora halkından bir kısmını İstanbul'a, naklettirdi. Bunlar şimdi İstanbul'da aynı isimle Sayfa | 103 anılan' semte yerleştirildi.117 118 Bey adında bir beyin idaresinde idi. Gedik Ahmed Paşa burayı muhasara etti. Lâkin muharebe olmadan halkın müracaatı üzerine Kılıç Arslan Bey Alâiye yi teslim etti ve kendisine Alâiye ye mukabil dirlik olarak Gömülcüne sancağı verildi; fakat Alâiye gibi geliri bol bir yere mukabil kendisine kısır gelirli bir mahallin verilmesinden müteessir olan Kılıç Arslan Bey, manen himayesinde bulunmuş olduğu Memlûk devletine ilticaya karar verdi ve bir fırsat bularak Kavala dan bir gemiye binerek Mısırca kaçtı. Gedik Ahmed Paşa Alâiye'yi aldıktan sonra istanbuVdan gelen yeni talimat üzerine Silifke'ye geldi. Daha yukarıda söylendiği üzere Karaman oğlu İshak Bey 1464'de biraderine mağlûp olduktan sonra Uzun Hasanın yanına kaçmış, haremi ile oğlunu Silifke de bırakmıştı. Silifke ile Karatahtan maada diğer Karaman şehirleri Pîr Ahmed Bey'in eline geçtiği halde bu iki yer İshak Bey'e sadık kalmıştı. Silifke'de bulunan ishak Bey'in oğlu, Osmanlı devletine müracaat ederek Silifke'yi terk edeceğim bildirmiş ve bundandolayı Gedik Ahmed Paşa 876 H. (1471 M.)'de gelip burayı almıştır. Gedik Paşa bundan sonra bir kısım Karaman ailesinin bulunduğu Mokan veya Minan kalesini 119 elde etti. Burada bulunan Pîr Ahmed Bey'in zevcesiyle oğlunu ve bir de ibrahim Bey'in oğullarından olup babasının son zamanlarında vefat etmiş olan Mehmed Bey'in 120 Ġshak PaĢa "... Aksaray'a, geldikte ferman-ı Ģâhî ile Aksatamdan istanbul'a evler sürdü; hâlâ ol belde-i muazzama'da Aksaray mahallesi demekle iĢtihar bulan mahalle nüzul etmiĢlerdir..." {TâciVttevarih, c. I., s. 517). 118 Alâiye (Alanya) Anadolu Selçuklularından sonra Karaman oğullarına geçmiĢ; sonra bunlar 1427 'de veya bir sene sonra burasını Memlûk devletine satmıĢlardı. ĠĢte bu tarihten itibaren Memlûklerin himayesinde olarak Alâiye'de küçük bir beylik kurulmuĢtur. Alâiye beyi Lütfi veya Lâtif Bey'in 1460 veya ertesi sene vefatı üzerine yerine Ali bey oğlu Kılıç Arslan geçmiĢtir. Nihayet bunun zamanında ve 876 H. (1471 M.) tarihinde Alâiye Osmanlılara terk edilmiĢtir. 119 Tarih-i Ebûl-fcüi'de Karaman oğlu ailesinin bulunduğu kalenin Minyan olduğu yazılıdır, ÂĢık PaĢazâde buna Mervan adını veriyor (S. 175-176); doğrusu ise Minari'dır. Gedik PaĢa bunlardan baĢka sahildeki Gurgos veya Kerküs kalesini de almıĢtır. 120 Mehmed Beyin, 835 H. (1432 M.) tarihli Ġbrahim Bey vakfiyesinin kenarında Mehmed b. Ġbrahim b. Mehmed b. Karaman yasılı bir tuğrası vardır (Bk. Belleten, sayı 4). 117

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

gayet güzel bir kızını İstanbul'a, yolladı. Akkoyumuların Karaman Oğullarına Yardımları Sayfa | İşte bu sırada Uzun Hasan Bev, kendisine iltica etmiş olan Pîr 104 Ahmed ve Kasım Bey'lere mühim kuvvet vererek Karaman taraflarına göndermiş olduğundan Gedik Ahmed Paşa Konya'ya doğru çekildi.121 Filhakika Osmanlılara karşı Karaman oğullarını katı surette müdafaaya karar vermiş olan Akkoyunlu hükümdarı, beylerbeğisi olan Bektaş oğlu Emîr Ömer Bey kumandasında 122 yirmi bin kişilik bir kuvveti, Karaman oğullariyle beraber Karaman taraflarına yollamış ve aynı zamanda biraderinin oğlu Yusufça Mirza'yı da 123 bunların yanma vermiştir. Bu kuvvet arasında Candar oğullarından Kızıl Ah m e d B ey de vardı.124 Erzincan'a gelen bu kuvvetler Amasya valisi Şehzade Bayezid tarafından mukabele edilmemesi için şehzadeyi iğfal yoluna giderek "Dulgadır oğlu Kılıç Arslan'ı babasının yerine oturmağa gidiyoruz diye müsaade ister yollu kendisine bir mektup göndermişlerdi. Bu mektup, Bayezid'in eline geçmeden evvel Tokat'ta oturan Rum beylerbeyi Şarabdar Hamza Bey'in eline geçmiş ve o da şehzadeye danışmadan müsaade vermişti. Tokat’ın Yağması Ve Yakılması Îşte bu suretle müdafaasız bir halde hududu seen kuvvetler 877 H. (1472 M.)'de Tokat'a baskın yaparak şehri yağmalayıp yakmışlardır; yangında pek kıymetli eski eserler ve yazma kitaplar mahvolup gitmistir. Akkoyunlu kuvvetlerine kumandan olan Ömer Uzun Hasan Bey'in Karaman oğullarını müdafaa için oğlu Zeynel Bey kumandasiyle Osmanlılara karĢı otuz bin asker sevk ettiğine dair Rodos ġövalyeleri reisine ve Kıbrıs kiralına göndermiĢ olduğu 875 Ramazan (1471 M.) tarihli Arabça nâmeler (Topkapı Sarayı ArĢivi, No. 8344 ve 9662). 122 AhsenÜ't-tevarih''&z (Varak 114 b) BektaĢ Muslu Bey oğlu Emîr Bey deniliyor. 123 Âlî tarihi, AĢık PaĢa-zâde ve Tâcü't-tevarih'te Yusufça Mirza'nın Uzun Hasan'ın amcazadesi ve Tarih-i £6û'/-/eth'de hemĢirezadesi olduğu yazılmaktadır. AhseniVt-tevarih ise Uzun Hasan Bey'in biraderi Cihangir Mirza'nın oğlu olduğunu beyan ediyor ki ben onu tercih ettim. 124 Kızıl Ahmed Bey, biraderinin yerine Osmanlıların himayesinde olmak üzere Kastamonu hükümdarı olmuĢ ve az sonra burası elinden alınarak Mora'ya naklolunmuĢ ise de gitmeyerek Akkoy unlular in yanına kaçmıĢtır. Bu seferde Osmanlılar aleyhine çalıĢtığı görülüyor. Kızıl Ahmed Bey, II. Bayezid zamanında yine Osmanlı hizmetine girmiĢtir. 121

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Bey'in kendisi buradan Diyarbakır'a, dönerek Yusuf Mirza'yı on bin kişilik bir kuvvetle Karamanca, şevketti; bunlar, şehir hariç olarak 125 Kayset Vdcn başlayarak Karaman ve Hamideli taraflarım elde ettiler; Karaman valisi Şehzade Mustafa Konya^yı terkederek Sayfa | Afyonkarahisar'a çekildi. 105 Şehzade Muştafa'nın Uzun Hasan Kuvvetlerinc Galebesi Bu hâdise üzerine îshak Paşa'nın yerine Mahnıud Paşa ikinci defa vezir-i âzamlığa tâyin edildi (1472).126 Kış mevsimi yaklaşmış olduğundan Mahmud Paşa'nın tavsiyesiyle sefere çıkılmayarak hazırlık yapıldı ve Anadolu beylerbeğisi Davurt Paşa'nın kuvvetleriyle Şehzade Mustafa'nın yanma gitmesi emrolundu. işte bu sırada Yusufça Mirza Karaman oğullariyle beraber Karaman ilini aldıktan sonra Akşehir'e gelmiş, Karamuk (Bolvadin)'dan geçip Beyşehri taraflarındaki KırelVne gelmiş ve Şehzade Mustafa kumandasındaki kuvvetlerle karşılaşmıştı, îki taraf arasında vukua gelen kanlı bir savaştan sonra Akkoyunlu kuvvetleri fena halde bozuldu ve Yusufça Mirza da yakalandı; P î r Ahmed Be y ile Kızıl Ahmed Bey, Uzun Hasa n'm yanma kaç\ılar. Kasım Bey ise îçe Ve çekilerek Frenklerin yardımlariyle Osmanlılardan aldığı Silifke'de tutunabildi. Fatih Sultan Mehmed'in Doğu Seferi Uzun Hasan Bey İn Önemli Durumu Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Bey, butarinten on sene evvelki sıl Trabzon üzerine giderke Fatih Sultan Mehmed'e karşı çok mütevazı ve uysal davranan ve ondan çekinen bii hükümdar değildi; çünkü o tarihten (1461) sonra oniki sene içinde Uzun Hasan, devletini çok büyütmüş, Irak-ı Acem ve Irak-ı Arab, Azerbaycan ve iran'a da sahip Akkoyunlu kuvvetleri Kayseri'yi muhasara etmiĢlerse de alamamıĢlar "Ģehir halkı rastlık ve doğruluk ittikleri sebebden Sultan Mehmed dv ı-rJ'-^ tâbe seramı avarız-ı divaııiyeden muafnâme vermiĢ" BaĢbakanlık ArĢivi, Kayseri defteri, No. 68, varak 20 B. 126 Mahmud PaĢa birinci defa vezir-i âzamlıktan azlinden sonra Gelibolu sancakbeyliği ve donanma kumandanlığına tâyin edilmiĢti. 125

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

olmak suretiyle Âkkoyutuu tini imparatorluk yapmıştı; çünkü, zun Hasan Bey kendisinin amansız rakibi olan Karakoyunlu lıükümdarı meşhur Cih ansa h'ı mağlûp ederek yakalayıp öldürmüş (1467) ve onu mütaakıp Gihanşah'dan daha kuvvetli bulunan Timurîlerden Ebû Saîd Sayfa | Han'ı da Araş muharebesinde mağlûp ve esir ederek derhal 106 katlettirmişti (1469 Şubat).127 İşte ümidinin kat kat üstünde olan hu galebeler dolayısiyle Uzun Hasan yukarda adıgeçen ülkelere sahip olmuş ve hattâ Ehû Saıd'in yanında bulunup esir ettiği Bay Sungur Mirza'nm torunu Yadigâr Mehmed Mirza'yı da Herat hükümdarı îlân eylemişti.128 Uzun Hasan Bey bunlardan başka Gürcüler"'?, karşı galebe çalarak onları da haraca bağlamıştı. işte bu galebeler dolayısiyle mağrur olan ve kendisini en büyük Asya hükümdarı zanneden Hasan Bey, Osmanlılara üstün gelecek durumda olduğunu tahmin etmişti. Bundan dolayı Osmanlılardan kaçan Karaman ve Candar oğullarını aynı zamanda bir büyüklük eseri olarak kabul etti; bunlar Hasan Pâdişah'ı mütemadiyen Osmanlılar aleyhine tahrik ediyorlardı; nihayet bu emellerinde muvaffak oldular 129 ve daha evvel görüldüğü üzere 1472 'de Uzun Hasan kuvvetleriyle hududu geçerek Tokat'ı yakıp Karaman illerini işgal eylediler.130 Uzun Hasan Bey’in Venediklilerle İttifakı Ve Ordusunu Tensiki Uzun Hasan Bey -ki buna eski kayıtlarda Hasan Pâdişâh deniliyorordusunu tensik etnıiş ve bilhassa Osmanlılarla harp halinde bulunan Venedik cumhuriyetinin Osmanlılara karşı kendisine ittifak teklifi üzerine daha 1463 'de bunlarla anlaşmıştı. Bundan başka yine Osmanlılarla Ġitedenberi dostça münasebetlerde bulunmakta olan Karakoyunlu hükümdarı CĠhanĢaVın ölümü, Uzun Hasan Bey tarafından"" Fatih Sultan MclımeıVc bildirildiği zaman pâdiĢâh bu haberden pek müteessir olmuĢtur. Uzun Hasan pâdiĢâhım Karakoyunlu hükümdarı CihanĢah'ı ve arkasından Timur ilerden EbûSaid'i üç oğluyla esir edip ve yadigâr Mehmed Mh"/,a'yı Herat hükümdarı yaptığı hakkında vezir-Ġ âzam Ishak PaĢa'ya göndermiĢ olduğu mektubun aslı Topkapı sarayı arĢivinde 5684 numaradadır. 128 Yadigâr Mehmed az sonra Hüseyin Baykara tarafından öldürülmüĢtür. 129 Ol taraf dan Karaman oğulları., medet Ġsteyu Uzun Hasan'ın bazı ümera ve nndemasım Ģefi tutup sohbet-i müskirat esnasında arzettiler ve istimdat yüzlerin gösterdiler: Uzun Hasan cevap verip eyitti ki Sultan Mehmed yaman garımdir, yahĢi pâdiĢâhtır, anınla buluĢmağa niyetim vardır; beli vakti vardır ama çûn melikzâdeler geldiler ol vakit bu vakit olsun dedi ve hattâ beylerbeğisi Emîr Bey'e bazı asker namzed edip Mirza Yusufu ve Karaman okulları Pîr Ahmed ve Kasım'ı ve îsfeııdiyar ojUu Kızıl Âhmed'i bile koĢtu. ." (Tarih-i Ebû'l-feth, s. 146). 130 Uzun Hasan Bey'in ümit edilmedik muvaffakiyetlere nail olması, 127

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Osnıanh-Venedik muharebesi esnasında Hasan Bey, Venediklilerle ittifak etmiş olan Haçlılarla birlikte hareket için bunlarla görüşmek üzere Rodos'a sefirler göndermişti 131 maksadı Haçlılarla tedafüi ve tecavüz bir ittifak aktetmekti. Bu heyetle, Tokat'ı işgal ile Osmanlıların bazı mühim şehirlerini elde ettiğini Haçlılara bildirmişti; Sayfa | bu sırada Haçlı deniz kuvvetleri Akdenize gelip Muğla sahilleriyle 107 Antalya'yı yakıp Rodos''si dönmüşler ve bu esnada Uzun Hasan Bey clçileriyle görüşmüşlerdi. Hasan Bey müttefiklerden silâh ve top istemiş ve aynı zamanda hem Osmanlılar ve hem de Memlûkler aleyhine Venediklilere ittifak teklif etmişti.132 Bu teklif 877 H. senesi içinde (1472 M.) Uzun Ha s an'ın yanında bulunan Venedik elçisi Katerino Zeno vasıtasiyle derhal senatoya bildirilmiş 133 ve Akkoyunlu ordusu için top ve topçu ustası istenilmişti;134 filhakika Venediklilerden başka Macar ve Lehlilerin de, onu Osmanlılarla çarpışacak mühim bir kuvvet telâkki etmelerine sebep olmuştur. Nitekim Otlukbeli muharebesinden sonra Hasan Bey Osmanlılarla tekrar çarpışmak üzere Katerino Zeno vasıtasiyle Venediklilerden yardım isterken kendi yanında bulunan Macar ve Leh elçilerini de Avrupa'ya göndermişti. üç dört kadırga ile gönderilen top, silâh ve topçu ustaları, tam zamanında Uzun Hasan Bey'in eline geçmemiş, fakat Venedik donanması kumandanı Moçenigo'nun Hasan Bey'in emrine amade olduğu bildirilmişti; çünkü bu sırada Moçenigo Akdeniz'tİG ve içel sahillerinde idi. Hasan Bey Venediklilerden baĢka Papa, Macar, Leh, Napoli kırallan ve Boğdan Prensi ile de Osmanlılar aleyhine olarak temas halinde idi. 132 Uzun Hasan Bey, müttefiki olan Venediklilerle olan münasebatını vasıtasız tesis için Akdeniz'e inmek istiyordu. Bu münasebet daha sonra 1470*-den itibaren sıklaĢınca bu deniz yoluna zaruret hasıl olmuĢtu. Bunun için Fırat nehrinin sağ sahilindeki Memlûk toprakları buna mani oluyordu: fakat 1472 ile 1473 arasında Hasan Bey Fırat üzerine ve Birecik taraflarına hücum ettiyse de muvaffak olamadı. Hasan Bey aynı zamanda Osmanlılara karĢı Akdeniz'e gelmiĢ olan Haçlı donanmasını da Memlûklere karĢı taarruza geçirmek için Frenk-leri teĢvik etmiĢti. Bu suretle kendisi karadan ve onlar da denizden yürüyeceklerdi. 133 Uzun Hasan'm yanında bulunan Venedik, Napoli ve Roma elçileri Otlukbeli muharebesinden sonra memleketlerine dönmüĢlerdi. Hasan Bey bunları yollarken gelecek sene için yeniden imdat edilmesini ĠstemiĢti (Hammer tarihi, c. III., s. 136). 134 877 H. (1473 M.) senesi sonlarında ( Zilkade ayı) Osmanlı hükümdarının deniz yoluyla Kahire'ye gönderdiği bir elçi Uzun Hasan'ın hem Osmanlılar ve hem de Memlûkler aleyhinde Frenklerle ittifak teklifini havi mektubunu getirmiĢtir. Bu mektup, Hasan Bey'in Yenediklüer'e göndermiĢ olduğu elçinin yakalanmasiyle ele geçmiĢtir. Mektupta kendisinin karadan yürüyeceğini \e onların da denizden yürümelerini teklif etmektedir (Ġbn-i lyas tarihi, c. II., s. 144). Venedik senatosu tarafından, elçinin tekidi üzerine Hasan Bey'e altı büyük havan topu, altıyüz çarklı tüfenk ile diğer tÜfenkler, mühimmat ve zabitler iyle beraber ikiyüz silâhendaz ve topçu ve sair levazımat gönderilmiĢüı*. 131

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Uzun Hasan kuvvetlerinin Osmanlı hudutlarını geçerek taarruz etmesi Osmanlıları bu açıkça meydan okumağa mukabeleye şevketti ve yukarıda söylendiği gibi vezir-i âzam Mahmud Paşa'nın tavsiyesiyle kış hazırlığı yapıldı; fakat padişahın otağı daha kışın Üsküdar'a Sayfa | kurulmuştu. 108 Fatih'in Doğu Seferine Giderken Venediklilerle Anlaşmak Istemesı Osmanlı hükümdarı, Uzun Hasan Bey üzerine giderken muharebede bulunduğu Venediklilerin bir taarruziylc karşılaşmamak için Işkodra kalesi kumandanı vasıtasiyle cumhuriyete muvafık şartjar dahilinde sulb teklif ettiyse de Venedik cumhuriyeti Ağrıboz adasının geri verilmesinde ısrar ettiğinden uyuşula-madı; bu yüzden Osmanlıların Akdeniz ve Ege sahilleri Venedik ile müttefikleri tarafından tahrip olundu ve bu sayede İçel'de bulunan Karaman oğlu Kasım Bey bazı kazançlar elde etti. Fatih Sultan Mehmed, Uzun Hasan Bey üzerine henüz hareket etmeden evvel daha kış esnasında ondan gelen nâmeye pek ağırv cevapla mukabele etmişti; çünkü, Frenklerle ittifak yapmış olan Hasan Bey, Osmanlılarla yapacağı muharebeyi makul göstermek için onlardan Kapadokya?yi ve bir de Trabzon Imparatoru'nun kızının kocası olmak dolayısiyle Trabzon'u istemekte idi.135 İşte Fatih Sultan Mehmed bu taleb-lerden dolayı ağır cevap yazarak sonunda "Bâdemâ elçimiz ok ve lâfımız kılıçtır" demiş ve Akkoyunlu hükümdarını ilkbaharda harbe davet etmiştir. Osmanlı hükümdarı açılacak sefer için vezir-i âzam Mahmud Paşa ile Gedik Ahmed ve Mustafa Paşa'lar ile görüşerek yapılacak harekâtı tcsbit etti; bu seferi ilkbahara tehir ettirdiğinden dolayı Mahmud Paşa'ya kızmakla beraber şimdilik ses çıkarmamayı daha ihtiyatlı bir hareket buldu. Osmanli Ordusunun Hareketi Osmanlı ordusu 877 Şevval

135

Arthus Thomas, Halkondil zeylim s. 250.

(1473 Mart) içinde Fatih Sultan

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Mehmed'in kumandası altında Üsküdar^âan hareket etti.136 Bursa Yenişehir ne geldiği zaman Rumeli beylerbeyi Has Murad Paşa ile Rumeli kuvvetleri orduya iltihak eylediler. Rumeli'nin muhafazasına Şehzade Cem Sultan tâyin edilip Edirne'ye gönderildi.137 Karaman valisi Şehzade Mustafa Beypazarı/nda ve Amasya valisi Şehzade Sayfa | Bayezid, Kazovada eyalet ve maiyyetleri kuvvetleriyle orduya iltihak 109 ederek babalarının elini öptüler. Ordu mevcudu yüz bin kadardı.138 Uzun Hasan'm Tokat'a yaptığına mukabele olmak üzere bir kısım Rumeli akıncıları kumandanı Mihal oğlu Ali Bey ileri sevkolunarak düşman arazisini vurmağa ve haber almağa memur edildi. Ordu Sivas'a gelince yoklama yapıldı ve sonra ileri yüründü; vezir-i âzam Mahmud Paşa ordu güzergâhı yakınında bulunup Uzu Hasan Bey'e ait Şarkî Karahisarhn alınmasını ileri sürdü ise de kabul edilmedi; Erzincan'a gelindiği halde düşman görünmüyordu.139 Fakat anî bir hâdise ile karşılaşılmamak için buradan itibaren harp nizamı ve karakol tertibatı alınarak ihtiyatla yürünüyordu. İlk Temas Ve Akkoyunlu Kuvvetlerinin Galebesi Erzincan'a geldiğine dair Fatih Sultan Mehmed ten name alan Hasan tsey, kendisinin de hareket ettiğini bildirmiş ve Tebriz'den çıkarak Ucan sahrasında askerini yokladıktan sonra bir kayda göre yetmiş bin kişilik bir kuvvetle ilerlemişti.140 Bu sırada iki taraf Osmanlı tarihleri ordunun hareketini 878 senesinde gösteriyorlar ki yanlıĢtır; çünkü bu 878 sene baĢı 1473 Mayısının sonuna tesadüf ediyor; muharebe 1473 Ağustosunda yapıldığına göre ordunun daha evvel yola çıkması lâzım gelmektedir. Prof. Minorsky de OnbeĢinci asırda Türkiye ile Venedik arasında Ġran isimli eserinde 877 ġevvali kabul ediyor. Bütün bunların üstünde olarak sefere çıkmadan evvel pâdiĢâh tarafından 877 Ramazanı ortalarında Anadolu'da yol üzerindeki kadılara ordunun geçeceği yola zahire indirmeleri için yazılan hükümde "iĢbu mübarek iyd-i saîd Ramazanından sonra" Uzun Hasan üzerine gidileceği bildirildiğine göre {Feridun Bey münĢeatı, e. I., s. 275) padiĢahın istanbul'dan 1473 Martının ilk onbeĢ günü içinde çıktığı anlaĢılıyor, Hammer de aynı tarihi yazmaktadır. Fâtih'in 877 Zilkadesinde hareket ettiğine dair Farsça vesika Topkapı Sarayı arĢivi 9045 numarada olup baĢ ve sonu noksandır. 137 Tarih-i Ebû'l-feth, s. 150. Bu tarihlerde Cem Sultan Kastamonu sancakbeyi olup onüç yaĢını bitirmek üzere idi. Biraderleri sefere memur olduklarından kendisi muvakkaten Edirne muhafazasına tâyin edilmiĢtir. 138 Ahsenü''t-tevârih''de Osmanlı kuvvetleri on bin yeniçeri, on bin azab ve altmıĢ bin tımarlı sipahi olarak seksen hin gösteriliyor (Varak 85). 139 Fatih Sultan Mehmed, Erzincan'a, gelince, vürudundan Hasan Pâ-diĢah'ı haberdar etmiĢ ve o da "Biz de kan dökücü, askerle o taraflara gelmek üzereyiz; ne vakit karĢılaĢırsak harb ederiz" cevabım vermiĢti (Ahsenu't-tevarih, varak 115). 140 AhseniVt-tevârih'deı ("Varak 115) Hasan Bey kuvvetleri kırk bin kargılı ve otuz bin süvari yani yetmiĢ bîri olarak gösteriliyor. 136

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

kuvvetlerinin öncüleri temas etmişler ve nihayet Tercan taraflarına gelindiği zaman her iki taraf daha ziyade yaklaşmışlardı. Bunun üzerine Osmanlıların Öncü kısm-ı küllisi olarak vezir-i âzam Mahmud Paşa ile Rumeli beylerbeyi Has Murad Paşa ileri gönderildiler. Önden Sayfa | giden ve Tercan tarafında Fırat nehrini takip eden Has Murad Paşa 141 110 ufak, tefek birkaç müsademedeki muvaffakiyetlerine güvenip daha ileri atıldı; arkadan gelen Mahmud Paşa ona ileri gitmiyerek Fırat nehrini geçmemesini tavsiye ettiyse de dinlemedi ve Mihal oğlu Ali Bey'in ileri gittiğini söyleyip nehrin ötesine geçti ve bu sırada Akkoyunlu ordusunun Öncü kumandanı olan Hasan Bey'in büyük oğlu Uğurlu Mehmed Bey kuvvetlerinin sahte bir gerilemesi üzerine daha ileri giden Has Murad Paşa pusuya düşürüldü ve maiyyetindeki askerin pek çoğuyla beraber harp sahasında kaldı ve kendisi Fırafta boğuldu.142 Esir düşenler arasında Turahan Bey oğlu Ömer Bey ile Aydın oğlu Hacı Bey, Molla Fenarî oğullarından Ahmed Çelebi 143 vardı ve bu ilk çarpışmadaki zayiat oldukça fazla idi.144 Bunların hepsi de seçme kuvvetlerdi; hattâ Turahan-zâde Ömer Bey'in rivayetine göre en güzide Osmanlı askerinin bu suretle elden çıkmasından Uzun Hasan Bey çok memnun kalmış ve büyük ümitlere düşmüştü. Uğurlu Mehmed Bey bu galebeden istifade ile hemen taarruza geçilmesini babasına bildirmiş ise de Uğurlu Mehmed'e hasım olan Halil ve Yakup Sultanların validesi Selçukşah Begüm'ün Hasan Bey üzerindeki tesiri sebebiyle Uğurlu Mehmed'in teklifi kabul edilmemişti.145 İki Ordunun Vaziyeti Bu ilk muvaffakiyet sizlik üzerine Osmanlılar muharebe sahasını terk edip etmemekte mütereddit

Has Murad'm Rum ve Paleolog hanedanından olduğunu Halkondil zeyli yazıyor (S. 251). Murad PaĢa'nm 877 ġevval ortası tarihli bir vakfiyesi olup bunu Ġstanbul'da yaptırdığı cami, medrese ve imaret için tertip ettirmiĢtir {BaĢkanlık arĢivi, Tapu defteri 251, s. 234). 143 Sonradan vezir olan Fenarî-zade Ahmed PaĢa. 144 Bazı kaıytlarda mübalâğalı olarak oıı veya oniki bin deniliyorsa da Ahsenüh-tevarih''de dört bin maktul olduğu yazılıdır (Varak 115). 145 Ahsenüh-tevarih, varak 115. 141 142

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

idiler,146 iki ordu karşılıklı Fırat vadisini takibedi-yordu; düşmanı Fırat vadisinden uzaklaştırmak istiyen Osmanblar, burayı bırakıp şimale Bayburt'a yöneldiler. Aradan altı gün geçtiği halde düşman gözükmüyordu; yedinci günü Uçağızlı adlı mevkie konulacağı sırada ordunun sağ cenahım tehdit eder vaziyette ve sarp bir mahalde Sayfa | düşman belirdi. Bunu iptida ordunun ilerisinde giden akıncı 111 kumandanı Ali Bey'in kuvvetleri zannetmişler, fakat sonra iş anlaşılmıştı. Otlukbeli Muharebesi Hasan Pâdişâh, Has Murad kuvvetlerini imha ettikten sonra meydana çıkmıyarak şaşırtıcı bir plân takip etmekte idi. Bu plân mucibince Hasan Bey Osmanlıları yandan tehdide Gâvur Ishak adında bir kumandanı memur etmişti; buna karşı Anadolu beylerbeğisi Davut Paşa ile onu takviye için Mahmud Paşa gönderildi ve bu suretle Osmanlılar ister istemez Otlukbeli veya Başkent denilen (Uçağızlı) bu mevkide muharebeyi kabul ettiler. Hasan Bey kuvvetleri Otlukbeli tepelerini tutmuşlardı. İşte bu suretle Fırat havzasını Çoruh suyu menbalarmdan ayıran ve Otlukbeli diye şöhret bulan mevkide iki büyük Türk devletinin orduları arasında meşhur muharebe yapıldı. Osmanlı ordusunun merkezinde Fatih Sultan Mehmed, sağ kolunda Şehzade Bayezid, sol kolda Şehzade Mustafa bulunuyordu; padişahın yanında yani merkez kolunda Kapıkulu ocakları ve şehzadelerin kumandaları altında da eyalet kuvvetleri vardı. Hasan Bey ordusunun sağ kolunda oğullarından Kör Zeynel Mirza ve sol kolda Uğurlu Mehmed Mirz a bulunup 147 Hasan Bey de merkezde idi. İki taraf arasında 16 Rebiulevvel 878 (11 Ağustos 1473) de çarşanba günü muharebe yapıldı.148 İlk muvaffakiyet Osmanlıların sol kolunda Zeno'ya göre, bu muvaffakiyetsizlik üzerine Fâtih Sultan Mehmed, Uzun Hasan Bey*e bir mektup gönderip sulh teklifinde bulunmuĢ ise de Hasan Bey bunu dinlemek bile istememiĢti (Minörsky, OnbeĢinci asırda Türkiye ile Venedik arasında Ġran). 147 Ahsenü't-tevarih sol kolda Hasan Bcy'iıı yeğeni Cihangir'in oğlu Mu-rad Bcy'lc kardeĢi Ali Bey*m bulunduklarım ve Uğurlu Mehmed'in sol cenahta ihtiyatta kaldığını yazar (Varak 115), 148 Fatih Sultan Mehmed''in yarlığı (Türkiyat mecmuası, VI., s. 300). Fatih'in Arabça fetihnamesinde 13 Zilkade pazar günü istanbul'dan hareket ettiği Sivas ve Erzincan voliyle harp Ģahsına gelerek Ö78 senesi Rebiulevvelinin ondördüncü günü yapılan muharebede Hasan bey'i mağlûp ederek ġebinkarahisar'ı aldığını beyan eder (Top. Sa. ArĢivi, ÎSo. 8306). 146

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

görüldü ve muharebe esnasında bütün hücum Hasan Bey'in merkez koluna tevcih edilerek burası top ve tü-fenk ateşi altına alındı; Hasan Bey zor kaçtı, kuvvetleri bozuldu; oğlu Zeynel Mirza ile ordusundaki yardımcı Gürcü kuvvetleri kumandanı maktul düştüler.149 Alınan Sayfa | esirler arasında Timurî-lerden olup, Kara Yölük Osman Bey'in kızından 112 doğan Mirza Miranşah torunlarından Mirza Mehmed Bakır, Mirza Zeynel, Mirza Muzaffer vardı.150 Diğer esir edilenlerden Kadı Mahmud Şüreyhî ile Hasan Bey'in nişancısı Hoca SeyyidvMehmed Münşi ve imam ve musahibi Hısn-ı Keyfli Kadı Ali haklarında hürmet gösterildi; bunların hepsi serbest bırakıldılar. Bir de Fatih Sultan Mehmed, Karako-yunlulardan olup bu harbte Uzun Hasan'la beraber bulunanları serbest bırakmış ve yalnız esir düşen ve Hasan Bey'e benzeyen Pir Mehmed Alpagot'u serbest bırakmamıştı. Osmanlı hizmetinde iken Uzun Hasan'm yanına giderek muharebede esir düşen ulemadan Sinanoğlu Ahmed kati olunmuştur.151 İşte bu suretle üssünden çok uzak bir yerde muharebeyi kabul etmiş olan Osmanlı ordusu harp tekniği sayesinde düşman memleketi içinde hasmına kuvvetli bir darbe vurmuştur. Harp ibtida sağ ve sol cenahlarda yapılmış ise de asıl katı netice Hasan Bey'in merkez koluna yapılan şiddetli hücum üzerine elde edilmiştir. Hasan Bey pek az bir maiyyet ile kaçmıştı. Kendisine pek benzeyen Pır Mehmed Bey Alpagot onun yerinde durup "Hasan Padişah benim" dediği için yakalayıp Şehzade Baye-zid'in yanma götürüldü ise de Hasan Bey olmadığı anlaşıldı; bu sırada Turahan Bey oğlu Ömer Bey de esirlikten kurtarıldı. Zaferden sonra üç gün muharebe meydanında kalındı; padişah ve diğer ordu erkânının arzuları hilâfına olarak Malı mu d Paşa'nın ısrariyle Uzun Hasan Bey takip edilmeyerek buradan geri dönüldü; bu da Mahmud Paşa hakkında hasımları tarafından bir dedikodu mevzuu oldu. Dönüşte Şarkî Karahisar teslim oldu ve buranın kumandanı Mirza Zeynel'i, sol kolda bulunan azablar ağası Mahmud Ağa öldürmüĢtü, Bu üç Mirza, Uzun Hasan'la, libû Sıvîd arasındaki muharebede esir düĢmüĢlerdi. Bunlar derhal serbest bırakılmıĢlardır. 151 Esirler arasında Rum'dan (Anadolu'dan) aceme Ģugle (tahsile) giden Titrek Sinan oğlu idi ki Uzun Ha*an'm yanında mukarrib olmuĢtu. Belki hunkâre intikam fikr edip Uzun Hasan'i rııma tahrikeden ol idi (\cĢrî, c. II., s. 818). Sivas beglerbeği Hamza beğ'e Farsça mektup yazarak Uzun Ha-san'ın kudret ve kuvvetinden bahisle anı Timur'dan daha büyük gösteren Ahmed adındaki Ģahsın bu Titrek Siııanoğlu Ahmed olması muhtemeldir (Belleten sayı 82, s. 268, mektup sahi/esi 271). 149 150

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Darab Bey Purnâk'e Rumeli'de "Çirmen sancağa beyliği verildi. Burada bulunulduğu sırada her tarafa fetihnameler gönderildi.152 Has Murad Paşa kuvvetlerinin imhasiyle zaferden ümidi sarsılmış olan Fatih Sultan Mehmed, bu muz afferiy etin şükranesi olarak dört bin köle ve cariye azâd etti ve sefere hareket ederken maaşlarına mahsuben Sayfa | askere borç olarak verilen yüz yük akçeyi (on milyon gümüş para) 113 bağışladı.153 Fatih'in Hüseyin Baykara'ya Fetihnamesi Fatih Sultan Mehmed, bir İslâm ve Türk devleti hükümdarı olan Uzun Hasan tîeyra kendi aleyhine olarak Hıristiy anlarla ittifak etmiş olmasından dolayı ziyadesiyle müteessir olmuş ve Otlukbeli zaferi münasebetiyle Horasan hükümdarı Hüseyin Baykara'ya gönderdiği fetihnamesinde Şimdi anlaşıldı ki Uzun Hasan Beycin ahd ve peyman dilinde olup epalinde yokmuş; çünki diyar-ı İslama taarruz için gayr-ı müslimlerle mektuplaşıp anları tahrik etmiştir" sözleriyle buna işaret etmiştir.154 Filhakika hu muharebe esnasında Hasan Bey'in müttefikleri olan Venedik, Papa, Napoli ve Rodos şövalyeleri donanmaları, Batı ve Gü-ney-Anadolu liman ve sahil şehirlerinden bazılarını zaptederek yakmışlardır ki İzmir, Antalya, Midilli bu yanmış olan şehirler arasındadır.155 Vezır-I Azam Mahmud Paşa'nın Azli Ve Katli Pâdişâh

tstanbuVa.

gelince

bu

sefer

esnasında azı

Sultan Mehmed tarafından Uygur harfleri} le yazdırılan bir fetihname, Osmanlıların Mcmalik-i Rum denilen doğu hududu ötesindeki emirlerle ulemaya ve diğer halka gönderilmiĢtir. Bu fetihname : "Allabii tenlânın inayetiyle Sultan Mehmed: Kum. vilâyetinin seyyid, «adat, kadı, müftü, Ģeyh ve dâniĢmeııdlerine, bütün vilâyetlerin valilerine, toplu ve dağınık oturan. Türk, Arap ahali. Yalvaç, Kalaç, Karluk, Kürd, Lûr halklarına mûtemed ve kâhyalarına, karhan ve bezirganlarına, bütün kasabaların ulularına., sucu ve gemicilerine... " bilap etmektedir (R. Rahmeti Arat, Ġstanbul i niver sitesi Edebiyat Fakültesi, Türkiyat Mecmuası, II.. s. 300-, 30')'. aslı Topkapi Sarayı Arjiv 153 Otlukbeli galibiyeti üzerine neĢredilen Farsça fetihname (Topkapi Sarayı ArĢivi, Nr. 9606). 154 Feridun Bey münĢeatı, c. /., s. 276. 155 Bu hususta bundan sonraki Venedik muharebesi ve Haçlılar donanması kısmına bakın. Filhakika Uzun Hasan Bey'in Horasan hükümdarı Sultan Hüseyin ile uzlaĢtığına ve Karaman oğlunun Osmanlılardan Ģikâyeti üzerine oğlu Zeynel Bahadır'la otuz bin kiĢilik kuvvet gönderdiğine dair Rodos Ģövalyeleri reisiyle Kıbrıs kralına göndermiĢ olduğu 875 Ramazan (1471 ġubat) tarihli mektuplar (Topkapı Sa. Ar. Nr. 8344, 9662). 152

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

mütalâalarından hoşlanmadığı 156 Mahmud Paşa'yi ikinci defa vezir-i âzamlıktan azlederek Edirne civarında Uzuncaova Hasköyü ismi verilen Havsa'da-kiTıurada Mahmud Paşa'nın vakıfları memur edip yerine Gedik Ahmed Paşa'yı tâyin etti (1474). Sayfa | Mahmud Paşa, uzun müddet mâzul olarak yaşamadı. Osmanlı 114 tarihlerine göre aynı senede Karaman valisi Şehzade Mustafa vefat etmişti; Mahmud Paşa bunu duyunca padişahı taziyet için İstanbul'a gelmişti; düşmanları tekrar vezir-i âzam olmasından korkup aleyhine bir entrika tertip ettiler. Mahmud Paşa, uzun müddet, ölen Şehzade Mustafa ile arası açıktı; buna da sebeb Mahmud Paşa bir seferde iken, Şehzade'nin paşanın güzel olan zevcesine tecavüz etmiş olması ve bunu haber alan Mahmud Paşa'nın karısını boşadığı halde padişahın emriyle kadını almağa mecbur olmasıdır. Paşanın düşmanları Şehzâde'nin ölümünden paşanın memnun olduğunu söylediler; evine gönderilen bir casus paşanın beyaz elbise giyerek satranç oynadığı haberini getirdi; bundan başka padişahın Mahmud Paşa hakkındaki infialine daha başka sebeplerde vardı1. Bunun üzerine Mahmud Paşa tevkif edilerek ons ekiz gün Yedikule'de hapsedildikten sonra 17 Ağustos 1474 (3 Rebiulâhır 879)'de idam olundu. istanbul'da. Mahmud Paşa camii diye meşhur olan camiinin yanındaki türbeye defnedildi. Halk arasında "Mahmud Paşay-ı Velî" diye şöhreti vardır. Alim, fazıl ve çok değerli bir devlet adamı olduğunda tarihlerin ittifakı vardır. Mehmed 879 H. (1474 M.)'da yani Otlukbelimuharebesini mütaa-kıp babasına isyan ederek Memlûk devletine iltica île onlardan yardım istemiştir. Uzun Hasan'ın Memlûk devletinin kuzey hudutları üzerindeki emellerini ve bu hususta yaptığı taarruzları bilen Memlûk sultanı, Uğurlu Mehmed'in ilticasından istifade ile şehzadenin istediği kuvveti verip onu Irak taraflarına göndermişti. Uğurlu Mehmed, babasının kuvvetleriyle harp etmişse de muvaffak ola-mıyarak ağır surette yaralanıp kaçmış ve validesini, Memlûk sultanı Melik Eşref Kayıtbay'a Rivayete göre Mahmud PaĢa Fatih kıĢ esnasında Uzun Hasan üzerine hareketini tehir ile ilkbahara bırakmıĢ bundan baĢka Otlukbeli harbinden evvel ġarkî Karahisar'm alınması teklif ile kuvvetleri oyalamak istemiĢ ve bir de mağlûp edildikten sonra Uzun Hasan'ı takip ettirmemiĢ ve bundan dolayı azledilmiĢtir. Fâtih Sultan Mehmed'in Çandarlı-zâde Halil ve Rum Mehmed PaĢa'lardan sonra Mahmud PaĢa, katledilen vezir-i âzam-larm üçüncüsüdür. 156

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

yollayarak babasiyle arasının bulunması ve afvedilmesi için delâletim rica etmiştir.157 Uğurlu Mehmed, arzusuna nail olamayınca bu defa da Osmanlıların yanına gelmiş ve bu halinden Uzun Hasan pek ziyade kuşkulanmıştı. Fatih Sultan Mehmed, Uğurlu Meh-med'i iyi karşılamış ve Hasan Sayfa | Bey'in Karaman oğullarına yaptığına mukabele eylemek istemiş, onu 115 kızı Gevherhan Sultan ile evlendirerek Sivas beylerbeyliğiyle hududa göndermiştir. Uğurlu Mehmed'in hudut üzerinde bulunması Selçuk Begüm Sultan'in emeline mâni olacağından dolayı hükümdarlık vadi hilesiyle Uğurlu Mehmed davet edilmiş ve o da bu iğfale aldanarak Sivas'tan kalkıp Erzincan^a gittiği gibi yakalanarak öldürülmüştür (882VH.1477 M.). Uğurlu Mehmed'le Gevherhan Sultan'ın izdivacından Göde Ahmed Bey doğmuştu. Uğurlu Mehmed'in Öldürüldüğü padişah tarafından haber alınınca kıziylc beraber torununu Erzincan'dan İstanbul getirtmiştir. Otlukbeli muharebesinden sonra Uzun Has an'la barış yapılmayarak bu hal Akkoyunlu hükümdarının Ölümüne kadar sürmüş ve yerine geçen oğlu Sultan Halil, dostluğun yeniden tesisi için ulemadan Kadı Alâüddin Beyhakî'yi İstanbul'a. yollayarak bu suretle iyi münasebat yeniden kurulmuştur. Karaman Devletinin Tarihe Karışması Kasım Bey’in İçerdeki Faaliyetleri Daha yukarılarda Karaman oğullan kısmının sonlarında söylendiği üzere Pır Ahmed Bey, Uzun Hasan Bey'in yanına kaçtığı vakit kardeşi Kasım Bey, İçel taraflarında kalmıştı. Filhakika Kasım Bey 1472 sonu veya 1474 başlarında müstahkem olan Silifke ile sahilde bulunan Korko 158 kalelerini Osmanlılardan geri almağa çalışırken Uzun Hasan ile Karaman oğullarının müttefiki bulunan Venedik, Napoli Düvel-i Islâmiye'nm bîr notunda (S. 409) Uzun Hasan'ın bütün çocuklarının validesinin Selçuk Begüm olduğu gösteriliyorsa da Mısır kaynaklarına nazaran bunun validesinin ayrı olup oğluyla beraber bulunduğu anlaĢılıyor. 158 Burası, Korko, Gorkos, Gürko, Korkos gibi pek az farkla telâffuz edilmektedir ki eski Coryucus olması kuvvetli ihtimal dahilindedir (Hammer tarihi, c. III., s. 287). 157

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

ve Papalık donanmalarının amirali Pietro Mocenigo da Kasım Bey'e yardım etmek üzere İçel sahillerine gelmiş ve bir elçi vasıtasiyle Kasım Bey'le görüşerek harp harekâtı hakkında anlaşmışlardır. Korko çok dayanamayarak amirale teslim oldu. Bunu mütaakıp ikiyüz Sayfa | muhafızlı Silifke kalesi de teslim olduğundan Kasım Bey, müttefiklerin 116 yardımları sayesinde bunları elde etmek suretiyle îçe yerleşmiş oldu; çünkü yukarıda adıgeçen yerlerden başka Ermenâk, Minan, Develihisar kaleleri de Karamanlıların elinde idi. Kasım Bey'in Venedik amiralinin yardımiyle Silifke, Sığın ve Korko kalelerini alması Osmanlıların Uzun Hasan üzerine açtıkları sefer zamanına tesadüf etmişti. Otlukbeli Harbinden Sonraki Durum Fatih Sultan Mehmed, Doğu seferinden dön dükten sonra sıra Karaman oğullarının elindeki yerlerin alınmasına gelmişti; bunların artık güvenecekleri bir kuvvet kalmamıştı; Pîr Ahmed Bey Otlukbeli muharebesinde, Hasan Bey'le beraber kaçmış, fakat sonra İçel taraflarına gelmiş, biraderi Kasım Bey'Ie görüşerek müttefikan harekete karar vermişlerdi; hattâ Kasım Bey, büyük biraderi olan Pîr Ahmed'e Silifke'yi vermek istediyse de kabul etmemiş ve sonra Ermenâk'e gidip orada Yellitepe mevkiini kendisine karargâh yapmıştı; bunun üzerine vezir-i âzam Gedik Ahmed Paşa'nm 159 maiyetine bir miktar Kapıkulu askeri ile Anadolu tımarlı sipahi kuvvetleri verilerek Karaman taraflarına yollandı. Gedik Ahmed Paşa, Karaman valisi Şehzade Mustafa ile birlikte hareket edecekti. Gedik Ahmed Paşa, Karaman oğlu Pîr Ahmed Bey'i hiyle ile ele geçirmek istediğinden sulh yapmak üzere ona bir elçi gönderip arkasından sür'atle hareket ederek Yellitepe^ye baskın yaptıysa da Bazı müdekkikler Gedik Ahmed PaĢa'nm bu son Karaman seferinden dönüĢünde Mahmud P a Ģa'mn katli üzerine vezir-i âzam olduğunu beyan ediyorlarsa da TacÜ't-tevarĠh ile Alî tarihVnin kayıtlarından anlaĢıldığına göre Mahmud PaĢa, Uzun Hasan seferinden istanbuVa. avdetini mütaakıp azlolunarak Edirne civarında imar ettiği Uzuncaova Hosfeoyü'ne gönderilmiĢ ve yerine Gedik Ahmed PaĢa tâyin edilmiĢtir. Mahmud PaĢa, bir müddet sonra Karaman, valisi ġehzade Mustafa'nın vefatı üzerine taziyet için Ġstanbul'a geldikten sonra hapis ve idam olunmuĢtur (Bk. TaciVt-tevarih, c. /., s. 543, 552 ve Âli, Sultan Mehmed'in vezirleri kısmında Mahmud PaĢa'mn tercüme-i hali ve TaciVt-tevarih''ten naklen Solakzâde, s. 247). Bu kayıtlara göre Gedik Ahmed PaĢa, Mahmud PaĢa'nın azlinden sonra vezir-i âzam olmuĢtur, katlinden sonra değil. 159

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

ailesini bir mağaraya gizlemeğe muvaffak olan Pîr Ahmed de kendisi hemen ormanda gizlenmeğe muvaffak olduğundan ele geçmedi; fakat Gedik Ahmed Paşa Ermenâk kalesini zapt ile pek sarp olan Minan kalesini de kuşattı ve topla dö-ğerek teslim almağa muvaffak oldu. Minan kalesinde Pîr Ahmed Bey'in ailesiyle kızları elde edilerek Sayfa | 117 muazzezen Konya'ya yollandı. Pîr Ahmed Bey Minan kalesinin alındığını duyunca teessüründen kendisini kaya başından aşağıya atıp intihar etmek istediyse de bir ağaca takılmak suretiyle kurtuldu; artık ümitsiz bir halde Tarsus'a ve oradan da tekrar Uzun Hasan Bey'in yanına gitti ve kendisine ıkta olarak verilen Bayburd taraflarındaki dirliğinde öldü. Gedik Ahmed Paşa Minan kalesini aldıktan sonra Silifke'yi muhasara etti ve evvelce Osmanlıların hizmetinde bulunarak buranın Kasım Bey'e geçmesinden sonra onun hizmetini kabul etmiş olan kale topçuları gizlice elde edildi; topçular barut mahzenine ateş verdiler; kalede pek çok ev yıkıldı; harap olan kale duvarlarından içeriye yürüyüş yapılıp bu suretle Silifke alındı (1474). Bu sırada Karaman valisi Şehzade Mustafa hasta olduğundan Niğde ile Kayseri arasında bulunan Develi Karahisar'm zaptına Niğde sancakbeyi Koçu Bey'İ göndermişti; fakat Develi Karahisar beyi olan Atmaca Bey mukavemet ederek kaleyi Şehzade Mustafa'dan başkasına teslim etmiyeceğini bildirdi. Şehzade hasta halinde gelip kaleyi teslim aldı ve içine asker koydu. Karaman Vahsı Şehzade Mustafa' Nın Ölümü Şehzade Mustafa'nın Develi Karahisardan avdetinde hastalığı ağırlaştı; Niğde'ye ve oradan Borpazari'na. geldi,160 hamam yaptı ve çıkar çıkmaz da öldü; naşı Bursa'ya naklolunup defnedildi ve Karaman valiliğine Kastamonu sancakbeyi Şehzade Cem tâyin olundu (1475 ihtidası). Vezir-i âzam Gedik Ahmed Paşa bir müddet Konya'da Cem Sultan'la beraber bulundu. Şehzade Mustafa, âlim ve divan sahibi şair ve aynı zamanda mahir bir silâhşor olup kadınlara fazla düşkündü. Tacü?-üt-tevarifı'te Bozpazarı denilen bu mahallîn Konya ile Niğde arasında bulunduğu Bor kasabasidır "Geçti Bor'un pazarı sür eĢeğini Niğde'ye" darb-ı meseli meĢhurdu. Matbaada J harfi noktalı olarak j diye dizilmiĢtir. 160

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Mahmud Paşa'mn zevcesini, paşanın bir seferde bulunmasını fırsat bilerek iğfal etmiştir; Bundan dolayı Mahmud Paşa kendisine düşman olmuştu. Bundan dolayı şehzadenin Mahmud Paşa tarafından zehirlettirildiği de rivayet edilir. Şehzade Mustafa'nın validesi Gülşah Sayfa | Hatun olup Hani Sultan adında bir de kızı kalmıştı. 118 Bu suretle Karaman beyliği tamamen elde edilerek Kasım Bey de kaçmış (1475) ve Fatih Sultan Mehmed'in 886 H. (1481 M.)'de ölümüne kadar Kasım Bey ötede beride dolaşıp II. Bayezid'le Şehzade Cem arasındaki saltanat mücadelesinde Cem'le anlaşarak ona yardım edip İçel taraflarında bir müddet kalmış ve Cem'in Rodos şövalyelerine ilticası üzerine çaresiz kalıp günahının afvi için Osmanlı hükümdarına dehalet ederek vefatı 161 tarihi olan Muharrem 888 (Şubat 1493)'e kadar Osmanlılara tâbi olarak İçel taraflarında beylik etmiştir.162 Karaman devleti iki asırdan ziyade devam etmiş olup halkın bu aileye fazla bağlantıları sebebiyle uzun fasılalarla ve pek zorlukla bir asır uğraşıldıktan sonra ortadan kaldırılabilmiştir. Karamanoğlu Mustafa Bey Osmanlı devleti buranın tamamen işgalinden kir müddet sonra 906 H. (1500 M.) 'de Karaman eyaletinin tahririyle vergilerini tesbit etmek istedi ve eskiden Cem Sultan'ın kethiidahğında bulunmuş olan bir tahrir memuru (ilyazıcı) gönderdi. Bu adam her tımarı bir misli arttırmak suretiyle bir tahrir yaptı.163 Bunun üzerine Karaman sipahileri ile Turgut ve Varsak aşiretleri sözbirliği ederek îran taraflarında bulunmakta olan Kasım Bey'in kardeşi Mirza Bey'in torunu ve Hacı Hamza Bey'in oğlu Mustafa Bey'i IçeVe davet ederek hükümdar ilân eylemişlerdi.164 Bu sırada Sultan II. Bayezid Mora seferinde bulunduğundan Mustafa Bey'in hükümdarlığı Osmanlı Kasım Bey'in vefatı üzerine Karaman ümerâsı, Karaman oğlunun kızından doğmuĢ olan Turgut oğlu Mahmud Bey'i Kasını Bey'in yerine münasip görüp tâyinim rica ettiklerinden istekleri kabul olunmuĢtu; fakat Mahmud Bey Osmanlılarla Memlûkler arasındaki harpte Memlûkler tarafına meylettiğinden azledilip üzerine asker sevkedilmiĢ ise de elde edilemiyerek zevce ve çocuklariyle beraber Haleb'e kaçmıĢtır (892 H. = 1487 M.). 162 BehiĢtî, s. 151 ve diğer tarihler. 163 ÂĢık PaĢa~zâde, s. 260. 164 Müverrih Âlî, Mustafa Bey'in yerine îshak Bey oğlu Ġbrahim'in davet edilerek Karaman hükümdarı ilân edildiğini yazıyor (BasılmamıĢ birinci cilt, s. 192). 161

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

devletinin gaileli bir zamanına tesadüf ettirilmişti. Bunun üzerine Amasya valisi Şehzade Âhmed ile Karaman valisi Şehinşah ve bunun oğlu Bey şehri sancakbeyi Meh-med Şah bu gaileyi defe memur oklular; bir taraftan Dnlkadır oğlu Alâüddevle de bir miktar askerle oğlu Şahruh'u göndermişti; bunlar Lârende ile Hadi Sayfa | mel V n den yürüdülerse de Mustafa Bey'i elde edemediler. Karaman 119 oğlu maiyyetiyle kaçarak sarp yerlere sığınmış ve kış da geldiği için netice ilkbahara kalmıştı. Sultan Bayezid, Mora seferinden avdet edince yeni vezir-i âzam Mesih Paşa'yı 165 bir kısım Kapıkulu askeriyle Karaman oğlu gailesini defe memur etti; 906 Ramazanında (1501 Nisan) îstanbuVüsin hareket eden Mesih Paşa, Konya'da Şehzade Şehinşah ile görüşerek harekete geçmiştir. Bunun üzerine yavaş yavaş Karaman oğlunun etrafındaki aşiret kuvvetleri çözülmeğe başlayarak Mesih Paşa'ya dehalet etmişlerdir. Mesih Paşa Lârende ile Taşeli arasında bir kale yapıp içine muhafız askeri koymuş ve sonra askeri üç kısma ayırarak şiddetli takibata başladığından kıyafetini değiştiren Mustafa Bey, evvelâ Tarsus'a oradan da Haleb'e kaçmıştır. Memlûklerin Haleb nâib-i saltana (Beylerbeyi)'sı, Mustafa Bey'i evvelâ tevkif edip sonra Kahire'den aldığı emir üzerine oraya yollamıştır. Mustafa Bey 919 senesi Rebiulevveline kadar (Mayıs 1513) yaşamış, o tarihte taundan vefat etmiştir.166

165 166

Tacü't-tevarih, c, II., s, 104. îbn-i Iyas tarihi, c. IV., s. 309.

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Sayfa | 120

YEDİNCİ BÖLÜM OSMANLİ-VENEDİK HARBİNİN HAÇLI SAVAŞINA İNKILABI VE BUNUN SONUÇLARI Savaşın Sebepleri Osmanlıların İstanbul'u aldıktan sonra Arnavutluk. Bosna, Mora ve Adalardaki muvaffakiyetleri ve Anadolu'da Trabzon İmparatorluğu, Candar beyliği ve Karaman devletyle Alâiye beyliğVni ortadan kaldırmaları, onlara karşı gerek doğu ve gerek batıda kuvvetli hasımlar meydana çıkarmıştı. Bu hasımlardan doğudaki Akkoyunlu devleti ve batıda-kiler de başta Papalık olmak üzere Venedik cumhuriyeti ile Napoli ve Macar kırallıkları idi; bu arada bir de Arnavutluk beyi İskender Bey ile Rodos şövalyeleri vardı. Osmanlılar aleyhine açılan mücadele ibtida Venedik cumhuriyetinin faaliyete geçmesiyle başlamış sonra buna, denizden Papa ile Napoli kiralı ve Rodos şövalyeleri ve karadan da Macarlar iştirak etmişler ve bunlara bir de Akkoyunlu devleti katılmıştır.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Osmanlılara Karsı Venedik Macar Ve İskender Bey'in İttifakı Venedik cumhuriyeti Osmanlı istilâsının kendi aleyhlerinde de inkişaf göstermesine rağmen Istanbul fethinden az sonraki tarihlere kadar hasmâne vaziyet almaktan çekiniyor, daha doğrusu Avrupa'daki Sayfa | rakipleriyle uğraşıyordu; çünkü Napoli ve Aragon kiralı V. Alfons 121 Venedik cumhuriyetinin nüfuzu altına almak istediği Arnavutluk'ta kendi hâkimiyetini tesise çalıştığından Venedik hükümeti bunu çekemiyor ve yeni Napoli kiralı Ferdin an Osmanlı hükümdarı ile dostça münasebatı bu endişeyi arttmyordu. Bundan başka Milano cumhuriyetinin de Venedik'le arası iyi değildi. Türklerin Adalardaki muvaffakiyeti, Mora'daki Venedik kolonilerine tecavüzleri, Papa'nın teşvikiyle nihayet bu cumhuriyeti iskender'le ittifaka şevketti ve 1463'de iki taraf arasında tecavüzî bir ittifak aktolundu.167 Bundan başka Venedikliler yine aynı sene Eylülünde Türklere karşı Macarlarla da yine böyle bir anlaşma yaptılar; fakat her iki muahede de gizli tutuldu ve yalnız Papa haberdar edildi. Yine Papa'mn delaletiyle Venedik ile Bur gonya arasında 19 Ekim 1463 senesinde de Osmanlılara karşı bir anlaşma daha yapıldı; bu ittifaklara Napoli kiralı Ferdinand girmek istemedi; bundan başka Burgonya'yı Venedik'ten uzaklaştırdığı gibi Milano dukasının Venediklilere ait bazı yerleri işgal etmiş olması Papa'mn arzu ettiği Haçlı Seferini akim bırakmıştı. Çünkü Papa Osmanlılarla Frenklerin tehdidi altında bulunan ve mütereddit bir siyaset takip eden Raguza cumhuriyetini teşci ve ona yardım için Ankona'ya gitmesini mütaakıp 14 Ağustos 1464'de ansızın ölmüş ve bu suretle Türklere karşı tertip etmek istediği Haçlı Seferi de kuvvede kalmıştı.168 Fakat buna rağmen daha aşağıda görüleceği üzere Venedik cumhuriyeti, İskender Bey ve Macarlarla birlikte harekete geçtiler.

Bu muahede mucibince Venedik cumhuriyeti, hem para ve hem de askerle Ġskender'e yardım, edecek, her yıl Nisan ayından Hazirana kadar Arnavutluk'a akın yapmaları nıûtad olan Türklere karĢı Venedik silâhlı kadırga ve gemileri halkı korumak için Arnavutluk sahillerine gönderilecek ve Ģayet cumhuriyet Türklerle barıĢ yapacak olursa bu barıĢa Ġskender Bey*i de idhal ettirecek ve bir tehlike vukuunda Ġskender Venedik''e iltica edecek olursa kabul edilip müsait zamanda yine Arnavutluk'a dönebilecekti. 168 Papa II. Pi, kendi plânına göre Peioponez, Beotya, Atik ve Epir sahil Ģehirlerini Venediklilere, Makedonya'yı Ġskender'e, Bulgaristan, Sırbistan ve Eflâk kıt'alarmı M acarlara bahĢetmekte idi; Bizans împaratorluğu'iıa ait geri kalan kısım da Rum ailelerine verilecekti (A. Gegaj, ISAlbanie, s. 136). 167

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Venediklilerin Harp Osmanlılar Eflâk ve Midilli seferlerini yaptıktan kararı sonra Sayfa | donanmalariyle Venediklilere karşı kendilerini koruyabilecek bir hale 122 gelmişler, Çanakkale'yi tahkim etmişler ve ertesi sene de Bosna seferini yapmışlardı. Şu halde asıl tehlike karadan Macarlarla Venediklilere daha ziyade yaklaşmış ve onlar da yukarıda söylediğimiz gibi mütte-fikan harekete karar vermişlerdi. Zaten Bosna istilâsından sonra Türk akıncılarının Venedik hududunu geçmeleri, Evrenuz oğlu İsa Beyle Mora akıncı beyi Turahan-zâde Ömer Bey'in de Lepanto (înabahtı) havalisindeki Venedik arazisini işgal etmesi, Koron ve Mudon müstemlekelerine akın yapması zahirde gergin olan ipin kopmasına sebep olmuştu.169 Filhakika bu hallerden dolayı 1463'de Venedik meclisi, senatonun en müdebbir ve uzağı görür âzasından olan Viktor Kapelli'nin heyecanlı nutku üzerine İskender'le beraber Türklere harp açmağa karar vermiş ve yine müttefikleri olan Macarlarla birlikte harekete geçmiştir.170 Venedık Ve Macarlarla Savaş Senatonun Osmanlılarla harbe karar vermesi üzerme denedik kuvvetleri kumandanlığına geniş selâhiyetle Loredano ailesinden Yakomo Loredano tâyin edildi.171 Aralarındaki karar mucibince Venedikliler Mora yi ve Macarlar da Bosna'yı işgal edecekler ve İskender Bey de Arnavutluk'ta faaliyette bulunacaktı. Kritovulos, Mora sancakbeyi Ömer Bey'in kendisini istihfaf ettiklerini zannederek V ene d iki ilerle olan muahede hilâfına onların arazisine hücum, eylediğini, Mora'yı ellerinden tamamen çıkmıĢ addeden Venediklilerin bundan dolayı harp ettiklerini yazmaktadır (S. 168-169). Hammer de (C. III., s. 83)Venedikle olan muharebenin küçük bir sebeple baĢladığını beyan ederek güya Atina beyinin bir kölesinin on bin akçe çalarak Koron'a kaçtığını ve bunun iadesi istenmesi üzerine mristiyan dinine avdeti sebebiyle geri gönderilemiyeceği ceva binin verildiğini ve bu red cevabı alınınca Mora beyi Evrenuz-zûde îsa Bey'in Venedik arazisine tecavüzle Argosun muhasara ve zapteylediğini ve bunun neticesinde Venedik'le muharebe, baĢladığını yazar. Metinde görüldüğü üzere Venediklilerin Macarlar ve Arnavutlarla daha evvel Osmanlılar aleyhine ittifak yaptıkları malûm olduğundan Mora meselesi bu harp için zahirî bir vesile teĢkil etmiĢtir. 170 Türklerle harbe karar veren senato Macar kıraliyie Papa'ya derhal elçiler gönderdi; Papa,kilisenin en hüyiik hasmı olan Dük Darimini'nin hakkından geldikten sonra memnuniyetle davetlerine icabet edileceği cevabını vermiĢ ve Macarlar da muvafakat cevabı göndermiĢlerdir ( Haikondil, s. 228). 171 Halkondit zeylinde bu isim, Yakomo Loredano ve Ilammer Tarihinde ise Luci Loredano diye geçmektedir. 169

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Müttefiklerin verdikleri bu karar casuslar vasıtasiyle Öğrenildiği gibi aynı zamanda Bosna ve Mora'daki kumandanların gönderdikleri haberlerden de anlaşılmıştı. Bunun için iki taraftan gelecek taarruza ne yolda mukabele edilmesi lâzımgeleceği hakkında devlet adamları görüştüler. Filhakika 1463 Ağustosunda Venedikliler Mora'da taarruza Sayfa | geçtiler. Verilen karar üzerine pâdişâh arkadan gelmek üzere pek 123 önem verilen Mora'ya acele vezir-i âzam Mahmud Paşa gönderildi. Mahmud Paşa takriben aynı sene Eylül sonlarına doğru hareket etti. Yukarıda Mora ve Bosna seferleri kısmında görüldüğü üzere Venedikliler otuz beş kadırga ve oniki büyük gemi ile 172 Mora'ya gelerek bir taraftan Korint Şehrinde Ömer Bey'i muhasara ederlerken diğer taraftan da Rumlarla Arnavutların ısrarları üzerine işgal etmiş oldukları Korint berzahında fena halde bozularak kaçmışlardı. Bundan sonra Mora'daki âsi şehirler de itaat altına alınmıştı. Yirmi beş bin kişilik bir kuvvetle Bosna'ya, giren Matyas Korven de .Bosna'nın merkezi olan Yayco'yı ve diğer bazı kaleleri almıştı; Fatih'in bizzat ikinci defa Bosna üzerine yapmış olduğu 1464 seferi Bosna istilâsını önledi ve Macar kiralı aldığı kalelerle iktifa ederek çekildi. MoraMa muvaffak olamayarak kaçan Venedik kuvvetleri ve donanması Kalamatd'ya. çekildiyse de orada da Türklerden ehemmiyetlice bir sille yedi; bunlardan alınan esirler Gelibolu'ya yollandı; deniz kuvvetleri kumandanı Orasto Güstinyani'nin yerine tâyin edilen Loredano, Gelibolu'ya, gelmek istediyse de cesaret edemedi ve onun yerine geçen Viktor Kapello Taşoz. imroz ve Semadirek adalarını alıp Atina'yı da işgal ettiyse de Türklerin taarruzları üzerine buralardan çekilmeğe mecbur oldu. Yine aynı sene içinde Venedik donanması Midilli'yi almak istemiş, fakat Mahmud Paşa kumandasiyle donanmanın geldiğini haber alması üzerine çekilmişti.

Âlî tarihi (S. 67) ve Tacü't-t&varih (C. /., s. 502) Mora üzerine Mahmud PaĢa'nın hareketini 869 senesinde gösteriyorsa da yanlıĢtır. Kritovulos gerek Bosna ve gerek Mora seferlerini Fâtih'in cülusunun onüçüncü senesinde göstermektedir ki 868 H. (1463 M.) tarihine tesadüf eder. Hammer tarihi (C. III., s. 85) ise Mora seferinin 1463 tarihinde olduğunu kaydetmiĢtir. Türk-Osmanh tarihleri ile Hammer tarihi, Kritovulos'urı eseri ve Halkondil zeyli tetkik edilecek olursa Mora seferinin Bosna seferinden bir sene evvel olduğu sarih olarak anlaĢılıyor. Halkondil zeylVne göre Mora'daki mağlûbiyetlerinden sonra Venedikliler, Macarların Tuna'yı geçmek üzere olduklarından bahisle Mora halkına Osmanlılara teslim, olmamalarını tavsiye etmiĢlerdir (S. 233). 172

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Cumhuriyeti Sulh Teklifi Venedik cumhuriyeti her iki tarafın arası bulunarak barış Sayfa | yapılması için 1467 'de bir hey'et vasıtasiyle Osmanlı 124 hükümetine müracaat etti. Teklifleri, İmroz ve Limni adalarının kendilerine verilerek buna mukabil bir vergi alınması idi. Osmanlı pâdişâhı bu teklife : "Benimle sulh yapmak isterseniz gidiniz daha iyi düşününüz" sözleriyle cevap vererek gelen hey'eti geri gönderdi.173 Muharebeye Devam Bu red cevabı üzerine Venedikliler kendi lehlerine kir netice elde etmek için Mora?da. şiddetli taarruza geçtiler ve kırk kadar gemi 174 ve iki bin kişilik kuvvetle 872 H. (1467 M.) Sonbaharında KuzeyAfora'daki Ahaya bölgesine Kanalis 175 kumandasında asker şevkettiler; Kanalis, Patras\ kuşattı ve kendisi Türk adalarına taarruz için Ağrıboza gitti. Kendisine Moralılarm bir kısmı da iltihak ettiler. Fakat az kuvvetle düşmanı pusuya düşüren Turahan Bey oğlu Ömer Bey bu kuvvetleri bozdu; birçok esir alınıp bir kısmı IstanbuVa. yollandı; bir hayli Venedik kuvveti de denizde boğuldu. Kanalis, Mora'da kuvveti bırakıp ayrıldıktan sonra yardımcı askerle takviye ettiği Ağrıboza. geldi ve oradan ordusunun bakiyesini alarak Limni, imroz ve Enezce taarruza başladı. Evvelâ Limnyi ve sonra da imroz'u işgal etti ve daha sonra Enezce saldırdı (1467 M.), merdivenler kurarak kaleye çıkıp kapıları açarak şehir ve kaleyi aldılar : "Şehir yağma edilerek kan ve ateşe boğuldu; kılıçtan kurtulanların kısm-ı âzami esir edildi, kadın ve erkek ahaliden bir kısmı da gayr-i insanî muamelelere mâruz kaldılar; hıristiyanlık namına hiçbir hürmet gösterilmeksizin makamât-ı mukaddese telvis olundu; zira Türlç hâkimiyeti altında bulunmakla beraber ahali tebdil-i mezheb etmemiş 173

Kritovulos, s. 188. Kritovulos kırk kadar diyor (S. 186). Halkondil zeyli9 m\e Ġse (S. 242) yirmi gemi kaydı vardı. 175 Bu isim Hammer'de Nikola Kaııale ve Tncü't-tevarih^te belki generalden ve belki de Kanale'den muharrei olarak C ender al diye kaydediliyor. Bu tarihin kenarındaki Ģerhte Nikola Kamapel ismi vardır. 174

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

bulunuyordu; hattâ yapılan mezalim Türklerin bile dokunmaktan hürnıeten ihtiraz ettikleri hemşirelerin hetk-i ırzına kadar ilerledi; bütün ganâim ve iki bin esir ile Kanalis'in bulunduğu Ağnboz^a. döndüler; fakat Türkler Ağrı-boz'u zabt ile bu fecâyie cevap verdiler..176 Venedik kuvvetleri Enez kadısı ile hatibini de esir alarak Sayfa | 125 diğer Müslümanlarla beraber Ağrıboza götürmüşlerdi.177 Kanalis bundan sonra Anadolu sahilindeki Yeni Foça'yı almağa uğraşırken büyük zayiat vererek tardedildi; daha sonra Osmanlı gemileri bir aralık gelip Limni merkezindeki ahaliyi alıp götürerek adayı halı bırakmışlardı; bunu haber alan Kanalis acele LimnVye geldiyse de halkı götürülmüş bularak geri döndü; bu suretle Osmanlılar Venedik kumandanının Enezede aldığı esirelere mukabele yapmış oldular. Bu taarruzun intikamını almak üzere 1468'de Mahmud Paşa kumandasiyle üçyüz parça Osmanlı donanması Ağriboz adası üzerine yürüdü. Evvelâ deniz yolu üzerindeki Şira (Sirus) adasını alarak Ağrıboz''a gitti ve kısm-ı mahsusunda yazıldığı üzere on-yedi gün muhasaradan sonra Ağrıhoz^un merkezi alındı ve bunun üzerine tekmil ada işgal olundu. Osmanlı Sulh Teklifleri Venedik cumhuriyeti Asrıbozu kaybettikten sonra yme çabalamakta ise de bu darbe kendisine pek ağır geldiğinden Osmanlılarla anlaşmak istiyordu; fakat reddedileceği korkusiyle çekinmekte idi. Osmanlı hükümeti Uzun Hasan'a karşı yapılacak seferde cumhuriyetin onunla beraber hareket etmemesi için anlaşmak istedi; iki taraf arasında Fatih Sultan Mehmcd'in analığı Sırbistan prensesi JVÎara (Meryem Sultan) aracı idi; bu suretle Venediklilerin îşkodra kalesi kumandanı Leonardo Buldo vasıtasiyle Venediklilere müracaat edildi; Fatih, Isken d erin merkezi olup evvelce Sultan İL Murad tarafından zaptedilen Kroya'mn geri verilmesini ve buna mukabil Venedik tacirlerinin vermekte olduğu yüz elli bin dukayı almıyacağını ileri sürdü; Yukarıda metinde tırnak içindeki kısmı lîalhondü zeylfnâen (1632 tab'ı, s. 242) naklettim. Hammer, Türklerin mezalimi diye birtakım mübalâğalar naklettiği halde bu Enez mezaliminden hemen hiç bahsetmez. 177 Tacü^t-levarihy c. I., s. 513. 176

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Venedikliler ise Ağnboz adasının geri verilmesini istiyorlardı; har iki taraf anlaşamadığından sulh yapılamadı (1472). Osmanlılar Aleyhine Hatlı Seferi Sayfa | 126 Osmanlı - Venedik harbi fasılasız olarak altı seneyi bulmuştu. 1464'de Papa III. Pi'nin ölümüyle Venedik cumhuriyeti büyük ümitlerini kaybetmişti. İlk senetle müttefikleri olan Macarların Bosna'yı geri almak için yaptıkları hareket boşa çıkmış ve iskender'in harekâtı da akıncıların mukabil taarruzlariyle akim kalmış ve bundan başka Türk akıncıları Venedik mıntakasını vurmakta bulunmuşlardı. Böylece âdeta yalnız başına kalmış olan Venedikliler, pek arla olan Ağnboz elden çıkması üzerine (1469) vukua gelen zayiatı telâfi etmek üzere bir taraftan 2 Aralık 1463 denberi aralarında ittifak muahedesi aktedilmiş olan Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Bey'e elçiler gönderip 178 diğer taraftan da Papa ile Napoli kiralı Ferdinand'a murahhaslar yollayıp yardımlarını istedi. Hiçbir maniaya tesadüf etmeksizin kapılarına kadar gelebilecek olan düşmana karşı beraberce hareketi ve yaz mevsiminde işbirliği edilmesini rica ile işin artık gecikmeğe tahammülü olmadığını bildirdi. Papa ile Ferdinand yardım vadinde bulundular.179 Bundan başka Venedik kumandanı Moçenigo tarafından Kıbrıs kiralı ile Rodos şövalyeleri reisine de mektuplar yazılarak onları da tahrik ve teşvik ederek muvafık cevap aldılar (1472). Akkoyuulularla Venedikliler arasındaki münasebet 1461'de baĢlamıĢ ve ilk defa Akkoyunlu hükiftndarı tarafından Venedik'e Hacı Mehmed, Murad, Nikola, SeferĢah yahut GaffarĢah isimlerinde dört kiĢilik bir murahhas heyeti yollanmıĢ ve bıııın karĢı Venedik cumhuriyeti de Girin isminde birini göndermiĢtir. Daha sonra 1471'dc Uzun Hasan*m zevcesi Despina'nm hem-Ģire-zâdesi olup baba tarafından bir Venedik asilzadesi olan Kat e r ino Zeno sefaretle Tebriz'e yollanmıĢtır. Bunu mütaakıp HacıMehmed elçilikle Venedik'e yollanıp silâh ve cephane temin etmiĢ ve bunlar Barbaro ve Koutarini vasıtasiyle yollanmıĢtır. Venedik cumhuriyeti ile Akkoyunlular arasındaki ilk ittifak 1463 senesinde olmuĢ ve Venedik murahhası Girin, Uzun Hasan'a yollanmıĢ ise de ikî taraf arasında üilî bir hareket görülmemiĢ ve bu ancak Ağrıboz'vn zaptı üzerine taamıaî bir Ģekil almıĢtır (V. Minorsky, L« Perse mı XV. sievh vntrale Turquie et Penise * Publicatiou de la Sociotc deĢ Ktudes Ġruni-eııııcs et de 1'aArl Persun, Paris 1933). 179 Papa IV. Sikst \m taraftan Türklere karĢı harp etmek üzere kendi adamlarını Fransa, Almanya ve ispanya'ya göndererek bunların hükümdarlarım içtimaa davet etmiĢ ve diğer taraftan du Venedik ve Napoli ile üqlü bir pakt yapmıĢtır. Bu pakt, ittifakın temini için çok gayret sarf etmiĢ olan zatın adına ııisbetlr. Kar afu (Caraffa) paktı adını almıĢtır. Venedikliler. Rodos ĢövaĠy eleriyle ve Kararının «»»//nn'vle de ittifak etmiĢlerdir. 178

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Venedık Aramiralının Türk Sahillerine Gelip Bunlar hazırlıkta bulunurlarken Mocenigo donanmasiyle Akdeniz'e çıktı ve Ege sahillerine taarruzu Eolya (Edremit körfeziyle İzmir arası) Sayfa | ile Karya (Muğla vilâyetinin Ege denizi sahili) sahillerini vurup 127 yağmaladı ve sonra Mora'ya döndüğü sırada on-yedi kadırgadan mürekkep Diapoli kırallığınm donanmasına rastladı. Beraberce Rodos adasına geldiler, daha sonra her iki donanma sahillerini tekarvurdular. Bu sırada yirmi beş kadırgadan mürekkep Papa donanması da geldi ve bu suretle müttefiklerin donanması mevcudu yirmi beşi Papa'ya, onyedisi Ferdinand'a, ikisi Rodos şövalyelerine ve kırk altısı Venediklilerde ait olmak üzere seksen beş kadırgayı bulmuştu. Bunların başamiralı da Mocenigo idi. 1472 senesinde seksen beş kadırgadan mürekkeb müttefikler donanması Güney-Anadolu sahillerinin mühim bir tiearet iskelesi olan Antalya'yı zapta karar verdi. İleri gönderilen on kadırga limanı kapayan zinciri top daneleriyle kırarak şehrin önüne demirledi; Antalya yağmalandı ise de iki katlı sur ve iki katlı hendekle çevrilmiş olan kale alınamadı; kale muhafızlarının şecîâne müdafaası ve surları döğmek için büyük topların olmaması bunları çekilmeğe mecbur etti; Antalya'yı yakarak çekildiler; Antalya muhasara ve müdafaası sabahtan, güneş batıncaya kadar devam etmişti, işte bu sırada Uzun Hasan Bey'in elçileri gelerek Rodos adasında müttefiklerle görüştüler. Venedikliler, kendileriyle beraber hareket etmek için Ka'terino Zeno'yu Hasan Bey'c yolladılar.180 Uzun Hasan Bey, hem Karaman oğullarını himaye ve hem de müttefiklere yardım etmek üzere yeğeni Yusufça Mirza kumandasiyle asker sevk ettiyse de bu kuvvetler Karaman valisi Şehzade Mustafa tarafından bozulup Yusufça Mirza esir edilmişti (1472 M. = 877 H.). Müttefikler Anadolu sahillerini yakıp yıkarlarken Osmanlı?' da boş durmuyorlardı. Daha sonra görüleceği üzere bunlar da mukabele olmak üzere Dalmaçya ve Arnavutlukla akın yapıyorlar ve Kuzey-İtalya Venedik cumhur iye tince, Barbaro ile yollanan silâhlarla beraber 11 ġubat 1473 tarihli olarak Barbaro'ya bir de gizli talimatname verilmiĢti. Bu talimatnameye göre Boğazlara kadar bütün KüçükAsya, Akkoyunlulara terk edilinceye kadar, cumhuriyet Osmanlılarla barıĢ yapmayacaktı. 180

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

da Venedik arazisini çiğneyip külliyetli esir ve hayvan alıyorlardı. Antalya'yı alamadan oradan ayrılan müttefikler evvelâ odos'a, sonra da îyonya sahillerine geldiler, karaya asker çıkarıp İzmir'i zapt ile yağmalayıp, katliâm yaptılar; camilere iltica etmiş olan kadın ve Sayfa | kızların namuslarına tecavüz ettiler; amiral Mocenigo Türk başı 128 getirene üç duka altını veriyordu. Esirler müzayede île satıldılar. Bunlar Urla (Klazümen) ve havalisini soydular, Pamfilya ve Lidya sahillerini vurduktan sonra kışlamak üzere Mudon'a gittiler. Bu deniz harekâtı 1472 senesi ilkbaharından sonbaharına kadar sürdü. Bu sırada Ağrıboz adasının zaptında esir edilip Gelibolu'ya. gönderilmiş olan Antuvan adında bir genç buradan kaçıp Mudon'a gelmişti. Antuvan, Gelibolu'daki Türk donanmasını yakmak için kendisine bir gemi verilmesini istedi; gemiyi alınca içine elma doldurup Çanakkale boğazından geçti, Gelibolu'ya gelip elmaları satarken bir gece donanmayı ateşledi ise de kendi gemisi de yandığından iş anlaşıldı, ateş söndürüldü; Antuvan ve arkadaşları yakalanıp pâdişâhın yanına yollandı ve istintaktan sonra İkiye biçildiler. Moçemgo’nun Karaman Oğluna Yardımı Fatih Sultan Mehmed 1473'dc Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Bey üzerine yürüdüğü zaman müttefiklerin donanması tekrar faaliyete geçti; Karaman oğulları da bunlarla beraber olduğundan o sırada İçel taraflarında bulunan Kasım Bcy'e yardım edildi; bu defa müttefiklerin donanma adedi doksan dokuzdu.181 Karaman beyliğinin tarihe karışması kısmında görüldüğü üzere Silifke, Korko ve Sığın kaleleri, Akliman'a demirleyip oraya asker çıkaran Moçenigo tarafından alınarak Kasım Bey'e verildi;182 Haçlı kuvvetleri Akdeniz limanlarından olan MeğrVyi de yakıp yıktıktan sonra Karya ile Antalya arasındaki Lisi sahillerindeki bazı liman ve şehirlere taarruzlarda bulundukları sırada Uzun Hasan'ın mağlûp olduğunu duyunca Kıbrıs'a çekildiler (878 H. - 1473 Eylül). Bu kadırgalıların altmıĢı Venedik cumhuriyetine, onaltısı Napoli kırallığı-na, beĢ tanesi bizzat Napoli kiralına, onaltısı Papa'ya ve iki tanesi de Rodos Ģövalyelerine aitti (Barharo1 dan naklen Hammer, c. III., s. 135). 182 Aynı senede Uzun Hasan'ın mağlûbiyetini mütaakıp buralarla yine 181

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Türk Akıncılarının Muvaffakı Vetli Harekâtı 1463 denberİ evvelâ Venedik - Macar kuvvetlerıyle ve daha Sayfa | sonra denizde Haçlılar a uğraşan nın Osmanlılar don anmalar iyle bir muvaffakiyet gösterememekle 129 beraber, akıncıları vasıtasiyle kara tarafından Macar ve Venediklilere mühim darbeler indirmekte idiler; 1470 'den itibaren Sirmiye ve Esklavonya, Macaristan, Hırvatistan, Karniyola, Korintiya, îstirya, Dalmaçya bölgelerine de on sene fasılalarla akınlar yaparak ortalığı sindirmişlerdir. Türk akınlarında ve SirmiyeVle Şabaç (Böğürdelen) kalesinin inşasına karşı Macar kiralı hemen hiçbir alâka göstermemiş ve kendisi Çek ve Lehlilerin uğraştığı için bu tarafa bakamamiş, fakat sonra yani 1474 'de Sabac'ı zaptetmiştiı. Bundan bir sene sonra yani 1475 'de kıral Matyas, Türklerin Macar hududuna yakın mühim şehirlerinden olan Sırbistan'ın eski başkenti Semendire'yi muhasara ettikten başka Böğürdelen kalesinin karşısına da üç ahşap kale yapmıştı; bunun üzerine Semendire muhasarasını kaldırmak için Hırvatistan ile Dalmaçya ya akıncı kuvvetleri yollanmış, bunların müthiş akınları neticesinde Macar kiralı Semendire 183 muhasarasını kaldırarak Macaristan'a dönmüş ve bu sırada Boğdan seferinden dönen Fatih Sultan Mehmed kış ortasında Sırbistan'a, gelerek Macar kiralının yaptırdığı kaleleri yıktırmıştı (1476). Venediklilere Yapılan Bir Senelik Mütareke 1174 senesi son ayında padişaha mensup kadınlardan biri 184 tarafından Venedik cumhurreisine vasıtasiyle mektup yollanmış ve bu mektupta sulh müzakeresi için bir murahhas heyetinin yollanması bildirilmişti. Bunun üzerine Venedik cumhuriyeti 1475 Mar\ında Jerom Zorci adında bir murahhas göndermişti. Murahhas vezir-i âzam Gedik Ahmed Paşa ile mülakatında, vezir-i âzam, ona iskender'in ölümünden beri Venedik nüfuzu altına girmiş olan Kroya H-74'dc ĠĢkodra, Hadım Süleyman I'aĢa t ar alınılan muhasara edilirken Venediklilerin müracaatı üzerine Macar kiralı Böğürdelen üzerine gelerek burayı zaptetmiĢti. 184 Bu kadının adı belli değildir. Venediklilerle sulh için birinci teklifi pâdiĢâhın anneliği Mara veya Meryem Sultan yapmıĢtı; Bu defaki müracaat da belki onun vasıtasiyle olmuĢtur. 183

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

iade edilip yüz elli bin duka vergi verilmedikçe sulh yapılmıyacağını söyledi ise de murahhas, bu isteğin kabulünün salâhiyeti dışında olduğunu beyan etti; bu sırada hazırlanmış olan Türk donanması sefire gösterilerek bu donanma ile yapılacak sefer esnasında Sayfa | Venediklilerin Türk toprak kırma tecavüzde bulunmaması sartiyle 130 Osmanlıların da Venediklilere taarruz etmiyeceklerine dair iki devlet arasında bir sene müddetle devam edecek olan bir mütareke aktedildi ve bu suretle hazırlanan Osmanlı donanması ile Kefe ve Kırım seferi yapıldı (1475). Filhakika her iki taraf da bir sone müddetle ahidlerine sâdık kaldılar. İstanbul hükümeti 1477 senesinde Korint körfezinin kuzeyindeki Lepanto yani Inebahtının muhasarasına karar verdi ve oranın zaptına Hadım Süleyman Paşa tâyin olundu. Înçbahtı Rumlardan Venediklilere geçmişti; burasının Türkler tarafından muhasara edileceği, zamanında haber alınmış olduğundan Loredano burayı iyice tahkim ettiğinden Süleyman Paşa muvaffak olamadı. Aynı sene İçinde Arnavutluk sancakbeyi Ali Bey tarafından Kroya muhasara edildi; cumhuriyet kaleyi kurtarmak için asker ve yiyecek ve saire gönderdi; kalede beş binden fazla muharip vardı; bunlar Françesko Kontarini kumandasında idiler; bu kuvvetler, muhasara kuvvetlerini kale etrafında çekilmeğe mecbur ettilerse de sonradan Türklerin baskınına uğradılar ve bu arada Kontarini de maktul düştü. Turahan Bey Oğlu'nun Venedik'e Yaptığı Akın Yine o sene sonlarına doğru (1477 Ekim) Kuzey- Venedik e "Kripoli denilen müthiş bir akın yapıldı; Bosna sancakbeyi Turahan-zâde Ömer Bey, Venediklilerin Türk akıncılarının geçmelerine mâni olmak üzere Izonzo nehri 185 mansabından itibaren Kerç mevkiine kadar uzatılan geniş hendekleri aşarak karşısına çıkan Venedik generalini sahte bir ricatle pusuya düşürüp mağlûp etti; Venedik kuvvetleri hiçbir yerde tutunamıyarak darma dağınık oldular. Venedik generali Novellüs ile oğlu maktul düştüler. Izonzo ile Tagliyamento nehirleri arasındaki ovaya inen akıncılar bir ay kadar burayı vurdular; bundan sonra da Tagliyamento ile Piyave nehri arası yağmalandı; Venedik şehrine pek yakın olan Piyave havalisinin vurulması ortalığa dehşet 185

Ġzonzo nehri, Adriyatik Denizinin kuzeyinden denize dökülmektedir.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

verip herkesi sindirmişti. Böylece ilerleyen akıncılara karşı Kasım ayında bir miktar kuvvet çıkardılarsa da Ömer Bey bundan evvel Bosna'ya dönmüştü, bu sııretle Moçenigo ile Loredano'nun Türk sahil şehir ve kasabalarına yaptıkları müthiş tahribat ve katliâma mukabil Türk akıncıları da tâ Venedik şehri civarına kadar sokulup yağma ve Sayfa | 131 birçok esir alarak dönmüşlerdir. Fatih Sultan Mehmed, müttefikleri tarafından terk olunarak yalnız başına kalan Venedikle anlaşmak istedi; çünkü Ağrıbo^ıın zaptı üzerine Osmanlılarla dostluğunu keserek Papa'nın da ısrariyle Venediklilerle ittifak eden Napoli kiralı Fer d inan d 1478'de bu ittifaktan ayrılıp Türklerle anlaşmış ve Napoli'ye gönderilen Osmanlı murahhasiyle barış muahedesini imzalamıştı 186 Aynı sene içinde Macar kiralı Ma t yas, kayın pederi olan Ferdi-nand'ııı ısrariyle sulhe yanaşmış ve o da Yayca müstesna olarak Türklerden aldığı yerleri geri vermeyi kabul eylemişti. Venedik’le Barış Görüşmesi Venedik cumhuriyeti uzun harbten dolavı çok yorulmuş olup müttefikler de kendisinden ayrılmışlardı; İskender Bey daha evvel öldüğü için Arnavutluk'taki durum da iyi değildi: nitekim kuşatılmış olan Kroya şehri düşmek arifesinde idi; Venediklin müttefiki olan Papa IV. Sik s t ise Venediklilere eskisi kadar yardım edemiyordu. Bundan başka müttefiklerin şarkta kendisinden büyük şeyler bekledikleri Akkoyunlu hükümdarı, Otlukbeli muharebesinden sonra sesini kesmiş ve Venediklilerin istanbul'da Türklerle müzakereye giriştikleri sırada 1478 senesi başında ölmüştü. Osmanlı hükümetinin cumhuriyete yaptığı sulh teklifi derhal kabul olunup adındaki murahhas acele İstanbul'a, gönderildi (1478 Ocak). Tomas Malipiyeri Limni adasiyle Kroya şehrini ve Mora'nın güneyindeki Manya taraflarını terke mezundu; harbin başından sonuna kadar Türklerden nereleri almışlarsa oraları geri vermeğe muvafakat ediyorlardı: Bundan başka Osmanlı devletinin çoktanberi Hrımmer (Ata Bey tercümesi, c, fil., s. 164,) Napoli kıraliyle aktedilen muahede münasebetiyle Ģöyle denilmektedir: ".. Bu alıidnftme bir hıristiyan devletiyle. Ġsa ismine bürmet eden her Ģeyin düĢmanı olanlar aracında ittifak edilmesinin tarih-i sivasette ilk misalidir. ." 186

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

iltizamı bedeli olan ikiyüz elli bin dukayı da veriyorlardı. Fakat Osmanlı hükümeti bunları kabul etmekle beraber Venedik cumhuriyetinin her sene on bin duka da vergi vermesini istedi; murahhasın bunu kabule mezuniyeti yoktu; senato ile görüşmek için iki aylık bir mütareke Sayfa | yaparak Venedik'e döndü (15 Nisan 1478); fakat Mayısın ilk 132 günlerinde avdet eylediği zaman padişahı Arnavutluk seferine hareket etmiş buldu ve arkasından giderek Sofya'da, yetişti, Osmanlı hükümdarı Kroya düşmek üzere olduğundan onun kendisine ait olduğunu ve sulhun ancak Işkodrcfmn teslimiyle mümkün olacağını beyan etti; Venedik murahhası Malipiyeri buna mezun olmadığından Venedik'e döndü. Türklerin Mısır iskenderiyesVnden. ayırmak için Arnavud tskenderiyesi adını verdikleri tşkodra 1478 Mayısının ortalarındanberi akıncı kumandanı Mihal oğlu Ali Bey kuvvetleri tarafından sarılmıştı. Daha sonra bunlara yardımcı olarak Bosna beyi Mihal oğlu İskender Beyle Sırbistan sancakbeyi Malkoç oğlu Bâli Bey kuvvetleri gelmişlerdi; daha sonra da muhasaraya Rumeli beylerbeyi Davud Paşa gönderildiğinden, Ali, iskender ve Bâli Bey'ler buradan ayrılarak Venedik civarına akın yapmağa memur edilmişlerdir, Fatih’in Son Arnavutluk Seferi Fatih Sultan Mehmed Arnavutlukla girdi ve Kroya (Akçehisar) üzerine giderek orayı aldı (1478 Haziran), sonra İskenderiye önüne geldi. Burası uzun müddet kendisini müdafaa etti; sarp yollardan topları geçirmek mümkün olmadığından oııiki bin deve ile naklolunan lcvazımat ile kale önünde toplar döküldü.187 Muhasara uzadığından pâdişâh orada Evremiz oğlu Ahnıed Bey kumandasında bir muhasara ordusu bırakarak geri döndü ve İstanbul'a gelişinden altı ay sonra yani onbeş ay muhasarayı mütaakıp burası teslim oldu; Venedik murahhası Işkodra ve havalisini 26 Ocak 1479 tarihli bir ahidnâmc ile Osmanlılara terk etti ve bu anlaşmayı Venedik sulhu takip eyledi.

Toplar arasındaki iki havan topu mahsurlar üzerinde pek çok tahribat yapıyordu; çünkü bunlar atılıp îĢkodra evlerinin damlarına düĢünce terkipleri itiduriyle çıkardıkları yangını çok defa söndürmek mümkün olmuyordu: esasen bu maksada mebnî Türkler bunları yapmıĢlardı. Topların her biri oniki kental taĢ atıyordu (Artlıor Thomas, Haîkondil zeyli, s. 264, 265). 187

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Sulh Şartları Murahhas olarak IstanbuVa gelen Civani Dorya, Osmanlı hükümetinin bütün tekliflerini kabul etti. Venedikliler onaltı sene sürmüş olan Sayfa | harbin ilânından itibaren Osmanlılardan aldıkları yerleri geri 133 veriyorlardı. Arnavutluk'ta Kroya ile Işkodra ve havalisi Türklerde kalıyordu. Buna mukabil Türkler de Dalmaçya, Arnavutluk ve Mora1 da Venediklilerden aldıkları yerleri iade ediyorlardı; iki taraftan alınan esirler hiçbir bedel mukabili olmayarak serbest bırakılacaklardı. Venedikliler yüzbin filori tazminat ve her sene Osmanlı hazinesine on bin duka vergiyi ve bir de şab iltizamı bedeli olan borçlarını kabul etmekte idiler.188 Bu barış andlaşması ile beraber Venedikliler kendi hesaplarına bazı menfaatler elde etmişlerdi; bunlardan biri İstanbul'da daimî surette bir Venedik elçisi (balyoz) oturup Venedik tebaası arasındaki hukukî işleri görecekti; yani Osmanlı devleti Venedik balyozunun Venedikli vatandaşları üzerindeki kaza hakkını tanımakta idi; diğer biri de herhangi bir devlet, Osmanlılar tarafından tecavüze uğramadan evvel cumhuriyetin bayrağı olan Sen Mark bayrağını çekecek olursa o devlet Venediklilerin müttefiki addolunarak arazisine tecavüz edilmiyecekti. Fatih Sultan Mehmed Yunan adaları senyörü olup Osmanlılara vergi veren L e o n a r d o'nu müttefiklerle beraber mcthûu olan Osmanlı devleti aleyhinde hareket etmesinden dolayı onu muahededen çıkardı ve Venedikliler de bu hususta bir şey söyliyemedUer; Leonardo'nun muahedeye idhal edilmemesinin sebebi ilk fırsatta hakkından gelinmek içindi. Ġstanbul'a gelerek vezir-i âzam Karamanı Mchmect PaĢa ile görüĢen Venedik elçisiyle olan miikâlemeye dair vezir-i âzamin padiĢaha arızası Halledullahü Süblıaııehu Hüvelfettâh Devletlu sultanımın pâye-i serir-i âlâsına bende-i hâksâr oldur ki Venedik beylerinden gelen elçi bugün kulumuzla buluĢtu. Sulh hususunda hayli bârid kelimat vâki oldu. Ġskenderiye'yi (tskodra) vermeğe iltizam gösterirler. Sabıka tateb olunan umurun bazısında istiğna iderler. Ahar kulunuz ittim ol kavi olunan kıla çs ve vilâyet ve ovalar yüz bin filori ve yılda oıı bin filori piĢkeĢ ve iskenderiye verilmek gerektir tâki PâdiĢah-ı âlem-penah'm huzurunda emr-i mu^aleha mezkur olmağa mecal ola. Zaruri olduki huıı-ı rızasiylc telâkki ve tekabbül eyledi. Filcümle bu maslahat hâtır-ı âtımıdaıı hutur ettiği gibi vâki olmuĢtur, bakîsi sultanımın enir-i hümayunına meıiuttur........ 188

OSMANLI TARİHİ (2.Cild)

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

Muahedeyi akteden Civanı Dorya yeni bir balyoz gelinceye kadar Istanbua cumhuriyetin elçisi olarak kaldı; 1463'de başlayarak onaltı sene sürmüş olan Osmanlı-Venedik savaştna son veren muahede 1479 ilkbaharında (884 H.) imzalanmış ve 25 Nisan 1479'da Sen Mark Sayfa | yortusu günü Venedik doçu tarafından îlân edilmiştir. 134 SEKİZİNCİ BÖLÜM KUZEY-KARADENİZ SEFERİ VE KIRIM HANLIĞININ OSMANLI HİMAYESİ ALTINA GİRMESİ Kuzey-Karadeniz Seferi Ceneviz Sömürgelerinin Alınması Osmanlı devleti Karadeniz'in güney sahilini tamamen almış ve batı kısmında da Boğdan prensligine ait yerler hariç olarak diğer kısımlar elde edilmiş ve doğuda da Kafkasya sahilleri kalmıştı. KuzeyKaradeniz'de, Kırım ve Azak sahillerinde Cenevizlilerin ticaret müstemlekeleri bulunmakta idi; bilhassa Kefe şehir ve limanı Ceneviz ticaretinin Karadeniz'de anbarı mesabesinde olup 189 Cenevizliler burayı 1266 senesinde Altınordu hanlığından almışlardı. Kefe pek müstahkem olup üç kat sur ile çevrilmişti. Cenevizliler gerek Kefe ve gerek diğer iskeleler vasıtasiyle İran, Rusya ve hattâ Orta -Asya ile ticarî işler yapıyorlardı; Kırım hanları Ceneviz konsoloslarına geniş imtiyazlar vermişlerdi. Osmanlı devleti, Karadeniz'in yarısından ziyadesiyle Çanakkale ve istanbul boğazlarına sahip olduktan sonra bu kapalı denizi bir Türk gölü olarak ta namen kendi hâkimiyet altına almak istediğinden buradaki Ceneviz sömürgelerini de kaldırmak ve Kefe iskelesi vasıtasiyle Cenevizlilerin yaptıkları ticareti Türklerin eline geçirmek ve aynı zamanda Kuzey-Karadeniz sahillerine ayak atmak ve bu suretle kendi topraklarını tamamiyle emniyet altına almak istedi; Osmanlı Bugünkü adı Teodosya olan Kefe ticaret liman ve Ģehrinden baĢka Cenevizlilere ait Sodak ve Azak denizi nihayetinde Tana Veya Azak kasabası ve bunlardan baĢka Kerç limanı ve Menküb kalesi vardı. MenkĠib Kırım yarımadasının güneyinde ve sahilden içeride olup iskelesi Balıklava idi. 189

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

hükümeti Kuzey-Karadeniz'e yerleşmeği daha 1454 senesinde Kırım hanı Hacı Girayca yaptığı yardım esnasında kurmuş olduğundan yirmi bir sene sonra bunun tatbikine başlamıştır. Bu sıralarda yani 1475 tarihinde oniki senedenberi Venediklilerle muharebe devam ediyordu; fakat Osmanlı devleti Venedik Sayfa | cumhuriyeti ile bir senelik bir mütareke aktederek derhal Karadeniz 135 seferini yaptı. 1475 Mayıs sonunda vezir-i âzam Gedik Âhmed Paşa yetmiş bin asker ve büyük, küçük üçyüz parça donanma ile Karadeniz'e çıktı ve Haziran ihtidasında da Kefe limanı önüne demir attı ve derhal kırk bin kişilik bir kuvveti karaya çıkardı; muhasara tertibatı alınıp üç gün dayandıktan sonra şehir teslim oldu 190 kaleye asker kondu, birçok ganimet elde edildi. Sonra donanma Azak denizne girip Don nehri mansabına yakın olan ve eskiden Tana denilen Azak kalesini de sulhan aldı.191 Bundan sonra Kının yarımadası güneyinde bulunan sahile yakın Menkilb kalesi de az bir tazyikten sonra hile ile elde edildi 192 ve buraya iltica etmiş olan Kırım hanlarından Menğli Giray diğer Cenevizlilerle beraber esir edildi. Menğli Giray, biraderiyle hanlık için mücadele edip muvaffak olamayıp Cenevizlilere iltica ederek donanmanın avdetinde diğer esirlerle beraber İstanbul. getirilmiştir.193 Kefe ile diğer yerlerin zaptında esir edilen Cenevizlilerin pek gençleri arasından bin beşyüzü, Yeniçeri Ocağı için ayrılarak Acemi Ocağına kayıt ile Türk terbiyesine verildiler; rivayete göre diğer esirlerin boyunları vurulması emrolunmuştu; bunun üzerine Menğli Giray iki rikât namaz kılmak için müsaade istediğinden İslâm ve Kırım han Hammentarihi (C. III., s. 147) Cenevizlilerden Isfcoer Ciyafiko isminde birinin yerli ahaliden olan bazı Ermeni muteber aniyi e birlikte Kefe'nhı kapılarını açarak Ģehri teslim ettiklerini yazmaktadır. 191 Fâtih Sultan Mehmed daha sonra yani 1478'de îĢkodra seferinden avdetinde Kocaeli sancağı beyini otuz parça kadırga ile Azak denizi taraflarına Gedik A hm e d PaĢa tarafından zaptedilmemiĢ olan Muta hisarı alınmak suretiyle o sahillerde yabancı devlet müstemlekesi kalmamıĢtır. 192 Menküb kalesi muhasara edilip teslim teklif edilince kale beyi hisardan çıkarak anahtarları teslim etmiĢ ise de kale beyinin akrabasından birisi teslim olmayarak kale kapılarını kapayıp mukavemete kalkıĢtı. Bunun üzerine hisarın zaptının uzun süreceği anlaĢıldığından Ahmed PaĢa sahte bir ric'at yaparak çekilir gibi göründü ve münasip yerlerde pusuya asker koydu; kaledekiler hakikaten Ahmed PaĢa'nın çekildiğini zanniyle kaleden çıkıp takibe baĢladılar. Bunun üzerine pusudakiler meydana çıkıp bunları çevirerek kaleyi aldılar (Tacü't-tevarih, c. /., s. 555). 193 Gedik Ahmed PaĢa'nın tstanbuVa getirdiği kırk bin kiĢinin çoğu Ermeni olmak üzere Cenevizli, Yahudi ve Rumdu. Cenevizliler ile Rumlar Galata*ya yerleĢtirildiği gibi Yahudiler Hasköy'e ve Ermeniler de Sahnatomruk tarafına iskân edilmiĢlerdir (Mırmıroğlu, Fatih'in donanması ve deniz savaĢları, s. 105). 190

OSMANLI TARİHİ (2.Cild) zadelerinden bağlanmıştır.

olduğu

anlaşılarak

İsmail Hakkı Uzunçarşılı afvedilip

kendisine

tahsisat

Kırım Hanlığı Hakkında Kısa Malûmat Sayfa | 136 Kırım Ve Altınordu Hanlığın Kırım hanlığı Altınordu veya Deşt-i Kıpçak büyuk hanlığının lokatımur şubesine mensuptur. Bu, Tokatimur şubesinden Kazan, Astrahan ve Kırım hanlıkları meydana çıkmıştır.194 Bunların içinde en mühimmi Kırım hanlığı olup aile arasındaki hanlık mücadeleleriyle yıpranmış ve sonra Osmanlı nüfuzu altına girmek suretiyle üç buçuk asır daha yaşamıştır. Toktamış Han'ın Timur'a mağlûp olmasından sonra Altınordu hanlığı eski kuvvetini kaybederek dahilî mücadeleler yüzünden bir daha belini doğrultamamış, nihayet parçalanmış ve Kırım hanlığı bu parçalardan birini teşkil etmiştir; burada ibtida hanlık etmek isteyen Taştimur veya Timurtaş Bey olup adına para bastırmıştır; bundan sonra oğlu Giyasüddin Kırım hanı olmuş, fakat Altınordu hanlığı tarafından sıkıştırıldı-ğından Litvanya''ya kaçmıştır. Bu aileden olan ve Timurtaş Bey'in torunu olması kuvvetli ihtimal dahilinde bulunan Hacı Giray Litvanya doğmuştur.195 Bu sıralarda Altınordu hanlığı beylerinden olup bu hanlıkta atabey olan ve hattâ 1399'da Toktamış Han'ı 196 merkezi olan Volga üzerindeki Saray şehrinden kaçıran 197 Nogaylarm reisi Ediğe veya îdüge Bey kendi arzusuyla Altınordu hükümdarlı Hanlardan birtakım hükümdarlar intihap etmiş ve bir aralık bunun tahakkümünden bıkan bazı ümera kendisinden kurtulmak istemişlerdir; bunlar 811 H. (1408 M.) senesinde Edü-ge'nin, Altmordu hükümdarı Pulad Han ile Moskova üzerine yaptığı seferi fırsat bilerek Uruslardan Timur Kutluğ Kazan hanlığı 1438 Men 1552 senesine kadar ve Astrahan hanlığı 1466 dan 1554 tarihine kadar devam etmiĢlerdir. Kırım hanlığı ise 1420 'den 1783 senelerine kadar kalmıĢtır. 195 UmdetüH-tevarih1 in kaydına göre Hacı Giray'ın babası Devlet Berdî ve bunun babası TaĢtimur Oğlan, onun da babası Cigay Oğlan imiĢ. 196 ToktamıĢ'ın ölümünden sonra Altınordu hanlığında saltanat mücadeleleri neticesinde birçok rakip hanlar meydana çıkmıĢtır. 197 ToktamıĢ Han, Timur'dan yediği son darbeden sonra 1398 'de merkezi olan Saray Ģehrine dönmüĢ ise de eski düĢmanı olan Urushan'ın torunu Timur-Kutluğ tarafından Nogay reisi îdigü veya Edüge'nin gayretiyle devlet baĢkentinden çıkarılmıĢ ve iltica etmiĢ olduğu Lüvanya^da ÖlmüĢtür (1406). 194

İsmail Hakkı Uzunçarşılı

OSMANLI TARİHİ (1.Cild)

Han'ın oğullarından Timur Han'ı hükümdar ilân etmişlerdir. İdüge, bunu haber alınca, Pulat Han ile birlikte Kırım'a çekilmiş ve Kırım'da bulunan Giyasüddin Han da yukarıda söylediğimiz gibi Litvany a^y a kaçmıştır. Timur Han'dan sonra Altınorda hanlığında birbirini takiben Sayfa | Toktamış'ın oğullarından Celâl üddin hükümdar olduysa da, kardeşi 137 Kerim Berdî Han bunu öldürüp hanlığa geçti; Kerim Berdî'nin oğullarından Kadir Berdî (veya Cabbar Berdî) Han, Edüge ile yaptığı bir mübarezede maktul olduysa da aynı zamanda Edüge de katlolunarak ordusu dağıldı.198 Kırımda Giray Ailesinin Hanlımı İste Altınordu hanhemdaki bu saltanat mücakeleleri sırasında Litvanyd9da bulunan Hacı Gi-ray oradan aldığı yardımcı kuvvetle 832 H. (1438 M.)'de Kırım'ı elde edip hanlığını ilân eyledi. Bu esnada Altınordu hükümdarlığında bulunan Timur Kutluğ'un oğullarından Uluğ Mehm.ed Han buna karşı ses çıkarmadı ve bu suretle Hacı Giray, Kırım9da yerleşti, adına para bastırdı. Hacı Giray, Altınordu hanlığı ile münasebetleri iyi olan Cenevizlilerin elinden Kefe9yi almak istedi ve Ceneviz kuvvetlerini bozdu ise de kaleyi alamadı (1438). Altmordu hanlarından sonuncusu olan Seyyid Ahmed Han, Kırım'ı ilhak etmek istiyordu. Hacı Giray buna karşı dostları Litvany a ile Lehistan''a güvenemediğinden Osmanlı devletine başvurdu; Osmanlılar 1454'de Kırım sahillerine ve Kefe'ye elli kadar kadırga gönderdiler. Hacı Giray altı bin kişilik bir kuvvetle Kefe^yi karadan kuşattı; bunun üzerine Cenevizliler, Hacı Giray ile anlaşarak ona bir miktar vergi vermeyi kabul ettiler. Hacı Giray'ın bu hareketi Altmordu hükümdarını harekete şevketti ve Kırım'a hücum ederek Hacı Giray'ı yaralı olduğuT halde kaçırdılar. Hacı Giray yedi sene kadar Kırım haricinde kaldı. Nihayet taraftarlarmdanTekne Mirza, Altmordu kuvvetlerini Kırım'dan çıkarıp Hacı Giray'ı tekrar Kırım hanı ilân eyledi. Hacı Giray bu ikinci Kırım hanlığında, Moskova Grandükü Büyük îvan Hammer tarihi Edüge Bey'i, Ideko diye yazar ve bunun Özbek olup iptida ToktamıĢ'ın hizmetinde bulunup 1388 'de Semerkan