Orðræða um aðferð [PDF]

Zitiervorschau

RENÉ DESCARTES

Orôrœôa um aôferô Îslenzk j:,yôing eftir MAGNUS G. J6NSSON meô inngangi og skyringum ef I>ORSTEIN GYLFASON

HID ÎSLENZKA BÔKMENNTAFÉLAG Reykjavîk 1991

Bôkin heirir â frummâlinu Discours de la méthode pour bien conduire s; raison, et chercer la verité dans les sciences og kom fyrst ut f Leiden âriô 163 7

ISBN 9979-804-18-1

Ôll rétcindi âskilin © 1991 l>yôing: ekkja og synir Magnusar G. Jônssonar Inngangur og skyringar: J:>orsreinn Gylfason

B6kin er sett meô 11, 5 punkra Gacamondletri â 12 punkta fa,ci prentuô â 80 gr Partner offset pappfr og bundin î Mundior

Bôk JJessa mâ ekki afrîta meô neinum hretti svo sem meO ljôsmyndun, prenrnn, hljôàrirun eàa â annan sambrerilegan hâte, aà hluca cil eàa f heild, ân skriflegs leyfis Hins fslenzka b6kmenncafélags

Umbrot, prentun, b6kband: Prentsmiôjan Oddi hf.

Minningu PflJandans MAGNÛSAR G. JÔNSSONAR er ûtgdfa jessi helgulJ

EFNI Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

Orôrœôa um aoferô

. . . . . .

61 71 85 97 109 131

Skjringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

153

Eftirmâli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

203

Fyrsti kafli . Annar kafli . Priôji kafli . Fj6rôi kafli . Fimmti kafli Sjotti kafli .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

INNGANGUR I ÜRDRJEDA UM ADFERD laceur ekki mikiô yfir sér, enda var hun î fyrstu ekki nema inngangur aô premur ritum oôrum par sem hofundurinn rakti ymsar ranns6knir sînar î rumfracôi, lj6s­ fracôi og haloftafracôi. Haon hafôi petta fernc saman î einni b6k sem kom ut î Leiden a Hol­ landi hinn Sda junî 163 7. Haon lét nafos sîns ekki geciô a b6kinni, en paô vitnaôist flj6tt aô hofundurinn vacri René Descartes, franskur maô­ ur sem seczc hefôi aô a Hollandi cil aô geta lagt par scund a heimspeki î friôi fyrir kunningjum sînum. Meô pessari b6k taldi hann sig hafa gerc byltingu î vîsindum. Ôll pau fracôi sem hann hafôi lacrc pegar hann var î sk6la, og lesiô um f b6kum, attu aô hrynja cil grunna og annaô hus aô rîsa f peirra staô og meira aô segja a annarri 16ô. Haon var ekki einn aô verki og vissi paô vel. f nyja husinu atci Galileo Galilei (1564-1642), heimspekingur og fyrsti scacrôfracôingur st6rher11

togans af Toskanfu, stôra stofu. Eitt hofuôrit bans, Samrc:eôur um tvc:er njjar greinar vfsindanna par sem hugsùnarha:tti nutîmaeôlisfra:ôi er beitt f fyrsta sinn, kom einmitt ût î Leiden lfka ariô 1638. f eldhûsinu var William Harvey (15781657) og hugsaôi og skrifaôi um hjartslattinn og hringras blôôsins. Ûti f garôi var Johannes Kep­ ler (1571-1630) og horfôi upp î himininn og fann fyrstur manna sta:rôalogmalin sem reiki­ stjornurnar hlfta a hringferô sinni um sôlu, meô peim afleiôingum aô sôlmiôjukenning Kôpernîk­ usar (1473-1543) varô stôrum sennilegri en hûn hafôi veriô fram aô pvf. f sfnu herbergi stofnaôi Descartes meôal margs annars til hnitafra:ôi handa sta:rôfra:ôingum, og setti saman tregôu­ logmal um hreyfingu og hornafra:ôilogmal um ljôsbrot handa eôlisfra:ôingum. Auk pess gerôi hann paô sem enginn hinna skeytti um: hann reyndi aô gera uppdratt aô hûsinu ollu og her­ bergjaskipaninni î pvî. Sû teikning stôô ekki ykja lengi pvî aô peir Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) og Isaac Newton (1642-1727) komu tiltëilulega fljôtt til sogunnar og breyttu henni mikiô. Ôll pessi saga er stôrfengleg. 1 Og hûn var, ' Um vfsindasi.igu sautjandu aldar mâ lesa hjâ Porsreini Vil­ hjâlmssyni f Heùnsnzynd d hverfanda hveli II, Mâl og menn­ ing, Reykjavfk 1986. Ég hef lfka stuôzr viô H. Butter­ field: The Origins of Modern Science, G. Bell & Sons, London

12

eins og Descartes vissi betur en margir aôrir, byltingarsaga. J:>aô er reyndar vafasamt hvorc onnur eins bylting hefur nokkru sinni veriô gerô f sogu mannkynsins. Viô kollum hana stundum vfsindabyltinguna meô akveônum greini, eins og · hun hafi veriô einasta byltingin f sogu v[sind­ anna. Og jafnvel ]:,6tt viô latum okkur nregja aô kalla hana vfsindabyltingu 17du aldar tolum viô eins og ]:,aô hafi veriô eitthvaô eitt sem gerôist. En var ]:,aô eitthvaô eitt? Eôa var ]:,aô margt: eitt a ltalfu, annaô f Frakklandi, hiô ]:,riôja a Hol­ landi, hiô fj6rôa a Englandi, og ekkerc sameigin­ legt meô ]:,vf? Lj6sfrreôingar og hagleiksmenn fondu upp sj6nauka a Hollandi. Maôur sac a Englandi og reyndi aô skilja dreluna [ brj6scinu a okkur, sem enginn hafôi nema kannski [ fornold latiô sér detta f hug aô vreri drela, og ras bl6ôsins sem f hana kom og f6r ur henni aftur. Hvaôa samband er a milli ]:,essa tvenns? Og svo sac maôur a ftalfu og velti ]:,vf fyrir sér hvernig kulur renna niôur hallandi bretti og lj6sakr6nur sveifl­ ast til og fra f stofulofti. Hvaô er sameiginlegt meô oôru eins og ]:,essu? Og hvaô um achuganir a stjornum himinsins og s61 og tungli sem margir ]:,essara manna hofôu brennandi ahuga a lika ofan a allt hitt? 1968, og CC. Gillespie: The Edge of Objectivity: An Essay in the History of Sâentific ldeas, Princeron University Press, Princeron NJ 1970.

13

Ég held aô pessir karlar hafi allir - og miklu fleiri hugsandi menn a pessum tfma - taliô sig eiga svar viô pessum spurningum. Svariô var aô paô sem sameinaôi oll pessi viôfangsefni - stjorn­ urnar og hjartaô, stœkkunarglerin og kulurnar a brettinu - vœri ny aôferô, vfsindaleg aôferô. Hun vœri grundvollurinn aô ollu saman. Hennar vegna vœru vfsindin ein og pess vegna vœri bylt­ ingin ein. Petra var aô minnsta kosti skoôun Descartes. Og paô virôist vera mikiô til f henni allt til pessa dags. A okkar dogum telja menn sér oftar en ekki cru um aô cil sé eitthvaô eitt sem heiti vfsindaleg aôferô, og hun er par aô auki cal­ in lausnarorô viô alls kyns viôfangsefni onnur en hin eiginlegu viôfangsefni vfsindanna. Aôferôar­ frœôi er eitt undirstoôuatriôi sérhverrar frœôi­ greinar. JJaô sem hask6lakennari vill kenna, og a aô kenna, er einkanlega aôferô. Draumur bans er ekki sa aô nemandinn innbyrôi spurningar og svor eins og pegar gengiô var til prestsins aôur fyrr, ekki aô hann lœri kennslubœkur eôa upp­ skriftir ur kennslustundum utan aô, heldur a hann framar ollu aô lœra aôferô sem dugi honum til aô finna sjalfur svar viô margvfslegum spurn­ ingum. Helzt a hun aô duga honum lfka til aô spyrja spurninga sem hvergi scanda skrifaôar, og svara peim vel og vandlega.

14

II Descartes var einn um paô af vîsindabyltingar­ monnunum aô skrifa sérstaklega um vîsindalega aôferô. Reyndar skrifaôi hann miklu meira mal um hana en Orôraôu um aôferlJ: bann serti lîka saman, aôur en bann samdi Orôraôuna, mikiô lat­ fnurit sem bann nefndi Reglur til leiôbeiningar andanum (Regula ad directionem ingenii). Hann lauk pvî miôur ekki viô paô, og paô sem cil er af pvî var ekki gefiô ut fyrr en aô honum latnum. Reglurnar eru miklu meira mal en Orôraôan og varpa lj6si a bana eftir pvL Af sérstoôu Descartes meôal samtîôarmanna sinna, fyrir abuga bans a aôferô, ma ekki draga pa alyktun aô bann hafi orôiô fyrsrur manna î sogunni cil aô hugleiôa aô­ ferô î vîsindum yfirleitt. I>vî fer auôviraô vîôs fJarri. Aô vîsu fer lîriô fyrir aôferôarfoeôi î ritum fornra beimspekinga. I>aô sem Arisr6reles skrif­ aôi um paô efni - annaô en breina rokfoeôi sem Descartes bafôi lîrinn ahuga a eins og fram kem­ ur î Orôraôunni2 - er aô lîkindum bans lakasta verk og lîtiô af pvî aô lrera. En a miôoldum skrif­ uôu lrerd6msmenn um allt sem heiri befur, og ekki alveg allt upp ur fornum hofundum, par a meôal um aôferô. Einn aôferôarfrreôingur sem Descartes hafôi spurnir af lifôi a prettandu og fram a fJ6rtandu 2

Sjâ bis. 78 og skyringu 22.

15

old: Ramon Lull hirômaôur og sfôar gramunkur a Mallorca (1232-1316). 3 Hann var framan af munksferli sfoum einkanlega kristinboôi meôal Muhameôstruarmanna sem voru mun fleiri en kristnir menn par a eynni 1 pa daga, pangaô til hann fékk vitrun ariô 1274. Vitruôust honum pa ny logmal einnar aôferôar sem duga mundi 1 oll­ um greinum visinda til aô leiôa ut hvers konar sannindi um hvaô sem vera skyldi. Aôferôarfoeôi Lulls st6ô a meira en tvo hundruô b6kum og atti aô vera urslitavopniô 1 barattu hans gegn Muham­ eôstru. Hun var barmafull af taknstofum og skyringarmyndum Hkt og tiôkast 1 rokfoeôib6k­ um tuttugustu aldar. Sumar skyringarmyndirnar voru tveir marglitir hringir, alsettir taknum, sem snerust hvor innan 1 oôrum. Svartmunka­ reglan fordremdi pessi frreôi og taldi upphafs­ manninn geôveikan sem kann raunar aô hafa ver­ iô rétt hja henni. En af aôferôinni for samt mikiô orô meô koflum; til dremis segist Descartes 1 bréfi til Isaacs Beeckman, dagsettu 29da april 1619, hafa hitt lrerôan mann sem segôist geta haldiô klukkutima fyrirlestur um hvaôa efni sem vreri meô pv{ aô beita aôferô Lulls. A 17du old kom ut fjoldi b6ka par sem ymsar utgafur af aô­ ferô Lulls voru utlistaôar. Leibniz atti eftir aô 3 Frœôum Lulls er lyst hjâ Martin Gardner î Lo ic Machines g and Diagrarns, The University of Chicago Press, Chicago 1982, 1-27.

16

kynnast pessari aôferô sem ungur maôur og lâta sig dreyma fyrir vikiô um allsherjarmâl sem nota mretti i pvi skyni aô leiôa ùt 611 visindaleg sann­ indi af fâeinum frumsannindum. Ôôrum - eins og Descartes sjâlfum samkvremc bréfi til Marins Mersenne frâ 25ta desember 1639 - p6tti Lull ekki til annars en aô visa honum â bug meô lit­ ilsvirôingu. 4 Og frreôimenn sem hafa lesiô Lull â okkar timum hafa yfirleitt orôiô fyrir sârum von­ brigôum hafi peir gert sér einhverjar vonir i ond­ verôu: peim hefur ekki tekizt aô finna neinar markverôar hugmyndir, hvorki frâ frreôilegu né sogulegu sj6narmiôi, i pvi mikla ritsafni. Annar og meiri timam6tamaôur i sogu aôferô­ arfrreôi var Frakkinn Petrus Ramus (1515-1572); hann er sagôur hafa samiô meistarapr6fsritgerô i Parisarborg sem hét Sérhvert orrJ Aristotelesar er uppspuni. Sù b6k var ekkert einsdremi â 16du old. Uppreisnarrit gegn Arist6telesi, og par meô gegn allri sk6laspeki miôalda sem reist var â verkum hans, voru nresta algeng â peim rima. Siôar varô Ramus einhver nafntogaôasti kennari sinnar tiôar og hafôi âhrif um hâlfa âlfuna. 4 Bréf Descartes eru prentuô î ritsafni hans Oeuvres de Descartes 1-XII î utgafu C. Adam og P. Tannery, Librair­ ie Philosophique J. Vrin, Parîs 1898-1910 (fyrsta bindi an arcals). Til ]:,eirrar utgafu er vitnaô meô stofunum ,,AT". Sraôirnir tveir sem hér er vitnaô cil eru î AT X 164-165 og AT II 629.

17 OriJrœOa mn aàferO

Brynj6lfur biskup Syeinsson samdi a fyrstu bisk­ upsarum sfnum 1 Skalholti mikiô rit sem enn er til um rokfoeôi Ramusar, og reisti paô a her­ d6mi sfnum fra peim arum er hann var sk6la­ meistari { Hr6arskeldu. Aôferôarfoeôi Ramusar, sem varô a endanum aô sérstokum kafla 1 rok­ foeôi hans, var mer einvorôungu bundin viô neôumennsku og sagnaritun. SHka rokfrreôi las Descartes pegar { sk6la. Annar lesandi Ramusar var Francis Bacon (1561-1626), forseti Lavarôadeildarinnar 1 t{ô EHsabetar Englandsdrottningar og Jakobs Ista par til hann var sviptur embretti fyrir mutu­ pregni sextugur aô aldri. Hann var athafnasamur og ahrifamikill heimspekingur og a sfna visu boôberi visindabyltingarinnar. Meôal annars setti hann saman aôferôarfrreôi og kallaôi Hilf njja verkfari (Novum organum) vegna pess aô rokfrreôi­ rit Arist6telesar hétu fra fornu fari Verkfarilf (Org­ anon) einu nafni. B6k Bacons kom ut 1620; hana pekkti Descartes eins og gleggst verôur raôiô af Reglum tif leilfbeiningar andanum. Uppistaôan { aô­ ferô Bacons er umfangsmikil og skipuleg sofnun upplysinga um staôreyndir sem koma skuli { staô lesturs fornra b6ka og heilaspuna upp ur peim. Hann rruôi Hka a tilraunir: menn attu aô spyrja nattùruna spurninga og knyja hana til svars. Ûr ollu pessu yrôi skipuleg natturusaga sem Bacon nefodi svo.

18

Hér var vissulega byltingarandinn. Meiniô viô Bacon var aô hann hafôi mescum engin af hinum nyju vfsindum fyrir sér pannig aô aôferôin og beicing hennar gœcu haldizc f hendur hja hon­ um, og aô svo miklu leyci sem hann pekkci cil peirra corcryggôi hann pau eôa misskildi. Hann corcryggôi s6lmiôjukenningu K6pernfkusar eins og Tycho Brahe (1546-1601) gerôi lfka. 5 Hann pekkci cil kenninga Galileos um hreyfingu, en felldi sig ekki viô pœr og einkanlega ekki viô pa sércekningu sem einkenndi aôferôina par, eins og pegar Galileo fjallar um hreyfingu hluca meô pvî aô hugsa sér pa a hreyfingu f lofct6mu ru.mi og par meô an allrar ycri m6cscoôu. I>ecca var of 6raunhœf hugsun fyrir Bacon. Descartes p6cci hun afcur a m6ci agœt. I>eir Bacon og Descartes eru ofc taldir feôur hvor sfns sk6la f heimspeki nyaldar, raunhyggju og rokhyggju. Raunhyggja Bacons kennir f fœsc­ um orôum aô oll mannleg pekking sé reisc a reynslu, en rokhyggja Descartes aô skynsemin sé hin sanna undirscaôa pekkingarinnar. Stundum er sage aô rokhyggjumenn vilji hugsa sér alla pekkingu î lfki scœrôfrœôilegrar pekkingar. Og raunhyggjumenn gagnryna slfka rokli ggju î nafni reynslu og athugana og tiirauna. J:>essi ' Sjâ umm.rli Descartes um Bacon og Brahe î bréfi cil Mer­ sennes lüda maî 1632 f AT I 249-252.

19

greinarmunur â rokhyggju og raunhyggju er meô afbrigôum villandi ef skilja skal Descartes. Hann var alveg jafn âstrfôufullur âhugamaôur um athuganir og tilraunir og hvaôa eindreginn raunhyggjumaôur sem vera skal. Haon hafôi paô hins vegar fram yfir Bacon aô skilja mikilva:gi sta:rôfra:ôilegrar hugsunar [ raunvfsindum. En raunhyggjumenn eftir hans dag, eins og peir John Locke (1632-1704) og David Hume (17111776), hefôu ekki att aô lasta hann fyrir paô, pvf aô Isaac Newton hafôi ef eitthvaô var ennpa rfk­ ari skilning â hlutverki sta:rôfra:ôinnar [ eôlis­ fra:ôi og var p6 halfguô ba:ôi Lockes og Humes fyrir vfsindi sfo. Hleypid6mar raunhyggjumanna um Descartes - einkum peir aô hann hafi taliô sér 6ha:tt aô komast aô niôurstoôum sfoum meô heimspekilegum fyrirframrokum [ staô pess aô gera athuganir og tilraunir - koma [ lj6s til pessa dags eins og aô verôur vikiô sfôar [ pessum inngang1.. 6 Raunar tel ég aô âgreiningur rokhyggju og raunhyggju sé aukaatriôi f sogu heimspekinnar â nyold p6 aô flestir handb6kahofundar um pessa heimspeki blâsi hann upp og lâti sem allt annaô velti â lf'onum. I>aô er bersynilegt um Descartes aô fJoldamargar kenningar hans skipta miklu meira mâli en eitthvaô sem greina ma:tti hjâ 6 Sja bls. 44 og skyringar 17, 62 og 90.

20

honum og kalla rokhyggju - til aô mynda vél­ hyggjan um efnisheiminn, smrettarhyggjan um vîsindin og tvîhyggjan um sal og lîkama - og engin pessara kenninga kemur neinni rokhyggju hiô minnsta viô. Eins hygg ég aô til dremis natt­ uruhyggja eôa veraldarhyggja Davids Hume sé mun veigameiri kenning en raunhyggja hans pôtt raunhyggjan sé par vissulega fyrir hendi, og miklu nrer aô fara meô raunhyggjuna sem af­ brigôi veraldarhyggjunnar en ofugt. l>aô var aô lîkindum Immanuel Kant (1724-1804) sem gerôi atok rokhyggju og raunhyggju aô mesra mali î heimi. l>aô var ôparft verk.

III Aôferôin sem Descartes segir î Orôrœôu um aô­ ferô aô hann hafi uppgotvaô samanstendur af fjôr­ um reglum: Fyrsca reglan var aô hafa ekkert fyrir satt, nema mér h:egi alveg î augum uppi, aô svo va:ri, meô èiôrum orôum aô forôast umfram allt hvatvîsi og hleypidôma og kveôa ekki a um neict nema paô, sem sta:ôi mér svo skyrt og greinilega fyrir hug­ skocssjônum, aô ég ga:ti ekki meô nokkru môci boriô brigôur a paô. Ônnur var su aô rekja sundur hvern pann vanda, sem ég fengist viô, î eins marga smapa:tti og auôiô va:ri og meô pyrfri cil aô raôa berur viô hann.

21

Hin priôja var aô hugsa f réttri roô meô pvf aô byrja â hinum einfoldustu og auôskildustu atriô­ um og fikra sig sîôan fram, unz hin fjolpœttustu liggja f augum uppi, og ganga jafnvel svo langt aô gera niô fyrir slîkri roô, par sem hûn er engin sam­ kvœmt eôli hlutanna. Sfôasta reglan var sû aô fella hvergi neitt undan og yfirfara alla pœtti svo rœkilega, aô ég gœti veriô viss um, aô mér sœist ekki yfir neitt. 7

Hér vildi ég helzt aô lesandinn staldraôi viô og spyrôi gattaôur: er petta nu allt og sumt? Aô forôast hleypidôma? Aô reyna aô skilja paô sem einfalt er a undan pvî sem er flôkiô? Aô fara yfir paô sem maôur hefur gert og ga hvort paô sé rétt? Sér er nu hver byltingin! Leibniz bjô reynd­ ar til svofellt agrip af aôferô Descartes: ,,I>u tekur paô sem pu parft, gerir paô sem gera ber, og pa f::erôu paô sem pu vilt." Svona uppskriftir sagôi hann aô pekktust meôal lyfsala. 8 7

8

Sjâ bls. 79-80. Î mâli mînu hér â eftir, svo og i skyring­ um i b6karlok, gœcir peirrar heildarhugsunar aô aôferô Descartes og jafnvel alla heimspeki hans beri einkum aô skilja i lj6si visindaiôkana hans. l>essi hugsun er af ein­ hverjum âsrœôum ekki mjog algeng â siôustu timum. l>ô gœcir hennar aô minnsta kosci f tveimur âgœtum nyleg­ um bôkum: Descartes efrir Jonathan Rée, Pica Press, New York 1975, og Descartes eftir Tom Sorrell, Oxford Uni­ versity Press, Oxford og New York 1987. G. W. Leibniz: ,,Leibniz gegen Descartes und den Cartesi-

22

Viô pessu ber aô bregôast meô pvf aô minnast pess aô Or/Jra/Junni fylgdu î i:indverôu prju rit par sem Descartes beitti aôferôinni, auk pess sem hann lysir uppgi:itvun sinni â hringrâs blôôsins sem hann hafôi gert sjâlfur hjâlparlaust âôur en hann las bôk Harveys um paô efni - î Or/Jra/Junni sjâlfri. f Or/Jra/Junni segir raunar meira um beit­ ingu aôferôarinnar pôtt paô sé meô eindœmum yfirlœtislaust. Descartes skrifar cil dœmis um ,,tiltekin tengsl og hlutfoll" meôal viôfangsefna sinna î stœrôfrœôi: Virtist mér pa, aà til aà leiàa betur hugann aà peim hverju ut af fyrir sig œtti ég aà hugsa mér pau î lîki lîna, af pvf aà ég fann ekkert éïnfaldara en lînur né neitt sem greinilegra vœri îmyndun minni og skilo­ ingarvitum. En til pess aà geta hafr pau f huga eàa falià pau mi:irg saman f einni heild virtist mér, aà ég yrài aà fjalla um pau a sem einfüldustu taknmali. Mundi pa flatarmalsgreiningin og b6kstafareikn­ ingurinn hvort um sig leggja mér til paô, sem pau eiga bezt, og bœta hvort annars galla. 9

Af pessari klausu mâ râôa aô lykilhugmyndin î reglunum fjôrum er einfoldun. Hér tekur hann

9

anismus" i Philosophische Schriften IV (ricstjôri C.J. Ger­ hardt), Berlîn 1880, 329. Sjâ bis. 81-82. Meô ,,lînu" â Descartes viô paô sem nû heitir ,,lînustrik": lînur hans hafa endanlega lengd. Î pess­ ari orôanotkun fylgir hann hœtti samtiôar sinnar. Sjâ nân­ ar skyringu 23.

23

einfalc dœmi af einfoldun: um viôfangsefni stœrôfrœôinnar yrôi aô fjalla ,,a sem einfolduscu caknmali." I>aô sem um er aô rœôa er meôal ann­ ars su nybreytni hans f taknmali stœrôfrœôinnar aô nota b6kstafina ur upphafi stafr6fsins - a, b, c - fyrir pekktar stœrôir og b6kscafina ur enda pess - x, y, z - fyrir 6pekktar. Reyndar var petta ekki nema ein af morgum betrumb6cum Descartes a caknakerfinu: hann var cil dœmis lfka upphafs­ maôur aô pvf aô skrifa veldisvfsa eins og viô ger­ um enn f dag. I>aô sem fyrir hans dag var skrifaô cil dœmis: 3(2) - 5(1)

+

6(.)

eôa jafnvel: 3 in A quad - 5 in A plane + 6 hét hja honum eins og hja okkur: 3x 2

- )X

+ 6. lO

Reyndar kvaô Rumfraoi Descartes vera fyrsta verkiô f sogu stœrôfrœôinnar sem er fyllilega lœsilegt nutfmalesanda taknmalsins vegna. li w J.F. Scott: The Scientific Work of René Descartes (15961650), Taylor & Francis, London 1952, 93-94. u Carl B. Boyer: A History of Mathematics, John \Viley & Sons Inc. , New York, London og Sidney 1968, 3 71.

24

Jafnaôarmerkiô er paô eina sem er ekki alveg eins bja bonum og bja okkur. l>etta var eitt dremi einfoldunar. En î' klaus­ unni er annaô dremi: ,,ég fann ekkert einfaldara en Hnur né neitt sem greinilegra vreri î'myndun minni og skilningarvitum". Hér vî'sar Descartes til peirrar uppgi:itvunar sinnar, sem er uppi­ staôan î' Rumfra:IJi bans, aô viô getum fariô meô lfoustrik eins og pau vœru ti:ilur og gert meô peim utreikninga. l>essi uppgi:itvun gerir kleift aô leysa margvî'sleg urlausnarefni î' rumfrreôi meô b6kstafareikningi. l>a ma meôal annars lysa ymsum ferlum meô tilvî'sun til tveggja beinna lfoa sem skerast og beita asar. Viô getum staôsett punkt meô pvî' aô tilgreina Hnustrikin fra punktinum aô bvorum asnum um sig samsî'ôa hinum asnum, og skilyrôi pess aô punkturinn sé a ferlinum ma oft setja fram î' b6kstafareikn­ ingi sem ji:ifnu sem Hnustrikin purfa aô blfra. A okkar di:igum eru Hnustrikin tilgreind meô pvî' aô nefna lengd peirra sem mreld er meô raun­ ti:ilu. Lengdir strikanna beita bnit. Af pessum sèikum er Descartes jafnan talinn helzti upp­ bafsmaôur bnitafrœôinnar. Annar mikilsverôur bi:ifundur aô bnitafrreôi nutî'mans var landi bans og samtî'ôarmaôur Pierre de Fermat (16011665). Meô pessu m6ti befur sî'gild grî'sk rumfrœôi veriô smœttuô î' b6kstafareikning eins og sagt

25

mundi vera a okkar déigum. I>aô orôalag skiptir pvf mali aô segja ma um aôferô Descartes - ein­ faldanir bans - aô hun kveôi f latleysi sfou a um paô sem viô kéillum sma:ttir a 20stu éild. Sma:tt er greinargerô fyrir léigmalum eôa undirstéiôum einnar fra:ôigreinar a mali annarrar sem okkur virôist einfaldari. Til da:mis um sma:ttir f nutfmavfsindum ma nefna sma:tt efnafra:ôi f eôlisfra:ôi - viô getum gert eôlisfra:ôilega grein fyrir undirstéiôum efnafra:ôinnar - og sma:tt erfôafra:ôi f lffefnafra:ôi, en uppistaôan f peirri sma:tt er su kenning aô erfôastofnarnir séu kjarnasyrur. Svo deilir folk a okkar déigum um hluti eins og sma:tt salarfra:ôi f lffeôlisfra:ôi, og par meô til da:mis um efni eins og paô hvort geôsjukdômar séu ekkert annaô en heilasjukdômar. 12 Viô skulùm lfta sem snéiggvast a fleiri da:mi um aôferôina f verki. f Ljôsfrœlfinni fékkst Descartes viô ymsa hluti, par a meôal byggingu augans og gerô sjônglerja. Og Hka viô ljôsbrot 12 Î Cartesian Method and the Problem of Reduction efrir Emily R. Grosholz (Clarendon Press, Oxford 1991) mâ lesa fyrstu nùtîmalegu ùtlegginguna â aôferô Descartes î ljôsi smœttarhyggju, meô dœmum ûr stœrôfrœôi hans, eôlis­ frœôi og lîfeôlisfrœôi. Grosholz gagnrynir aôferô Descart­ es, enda er hûn andsnùin smœttarhyggju hans. Hùn leggsc lîka gegn smœttarhyggju 20stu aldar, til dœmis um scœrôfrœôi og réikfrœôi hjâ W.V. Quine eôa svo­ nefndri ùcrymingarefoishyggju hjâ Paul M. Churchland.

26

eins og fram er komiô. Par h6fsc hann handa meô peirri einfoldun mala aô bu.a sér til fmynd sem viô mundum kalla: hann hugsaôi sér lj6s sem skfn f gegnum vatn eôa gler f lfkingu bolta sem sleginn er meô spaôa gegnum grisju og breytir viô paô ba:ôi hraôa og stefnu. Îmyndin gerôi honum kleift aô sundurgreina hugtokin kraftur, hreyfing og akvorôun hreyfingar. Aô­ ferôir pa:r sem hann lysci f Rumfrccôinni gerôu honum sfôan kleift aô lysa braut lj6sgeislans meô jofnum. Loks staôfesci hann niôurstoôur sfnar meô tilraunum. Annaô da:mi ekki 6skylt er ur Hdloftafrccôinni par sem hann fjallaôi um margvfsleg efni hvers konar natturufra:ôa, ekki sfzt um veôurfra:ôi. Par gerir hann a einum staô fra:ga grein fyrir regn­ boganum. Haon byrjar a _peirri athugasemd aô regnboginn stafi aô lîkindum ekki af oôru en samleik lj6ss og vatns ur pvf aô hann myndist f uôa ur fossum og gosbrunnum ekki sfôur en a himni f rigningu. En hvernig myndast hann? Aftur einfaldar hann maliô meô fmynd, en f petta sinn er fmyndin ekki fmynd lj6ss heldur fmynd vatnsdropa. Haon verôur sér ûci um kululaga flosku og framkallar liti regnbogans meô pvf aô Lita s6larlj6siô lysa gegnum hana. Viô frekari tilraunir notar hann svo strending ur gleri f staô floskunnar: par er enn ein einfoldun. Loks gat hann beitt lj6sbrotslogmalinu til aô 27

gera grein fyrir regnboganum sjâlfum og logun hans. 13 Da:min syna aô aôferô Descartes leynir â sér. fmyndir fara meô mikilsvert hlutverk î rann­ sôknum bans, en â pa:r minnist hann ekki berum orôum î reglunum fjôrum, pôtt hann segi aô vîsu î priôju reglunni aô hann telji sér heimilt aô gera râô fyrir roô â hlutunum jafnvel par sem hûn sé engin samkva:mt eôli peirra. Smrettir koma lfka viô sogu meô margvîslegum ha:rti. Eitt er aô sma:tta eina grein sta:rôfra:ôinnar î aôra, rum­ fra:ôi { bôkstafareikning. Annaô er aô �,na:tta til aô mynda ljôsfra:ôi { kraftfra:ôi, en paô er ein­ mitt paô sem Descartes virôist vera aô gera meô bolta{myndinni um ljôsiô. fmyndin sû er reynd­ ar vfsbending um alla eôlisfra:ôi bans. Sam­ kva:mt pessari eôlisfra:ôi verôur hvaô sem gerist { efnisheiminµm skyrt til fulls meô sta:rôfra:ôileg­ um logmâlum efnis â hreyfingu, paô er aô segja meô sta:rôfra:ôilegri kraftfra:ôi. 14 IV René Descartes fa:ddist 3 lsta marz 1596 f La Haye { Touraine; par heitir nû La Haye-Descartes honum til virôingar. Môôur sfoa missti hann 13 Dremin af lj6sbroci og regnboganum eru rredd hjâ Des­ mond M. Clarke î Descartes' Philosophy of Science, Man­ chester University Press, Manchester 1982. 14 Sjâ fimmta kafla Orôrœllt.tnnar, og skyringu 50.

28

rumlega arsgamall. 15 Faôir hans unni honum vel, kallaôi hann litla heimspekinginn sinn og setti hann til mennta hja Kristsmunkum f La Flèche tfo ara gamlan. I>ar var pa einn bezti sk6li sem sogur f6ru af. I>6tt Descartes pyki lfriô til sk6la­ lrerd6ms sfos koma f Or!Jrœ!Ju um a!Jfer!J kannaôist hann viô paô sfôar a revinni aô heimspeki mundi hvergi vera betur kennd en f La Flèche. Munk­ arnir sem hofôu kennsluna a hendi voru frjals­ lyndir og nyjungagjarnir, breôi i kennsluaôferô­ um og frreôunum sem peir kenndu. Til aô mynda urôu peir flj6tir til aô koma sér upp stjornukfkjum eins og peim sem Galileo smiôaôi sér, pegar eftir aô kikjarnir urôu soluvara f Parfs­ arborg, og am6ta flj6tir til aô kenna allt um fjogur tungl J upiters eftir aô Galileo kom auga a pau ariô 1610. Af einhverjum astreôum var sk6la­ meistarinn, faôir Charlet, einkar frjalshuga viô Descartes. Hann leyfôi honum aô sofa fram eftir a hverjum morgni - peim siô hélt Descartes mestalla revina - og lét paô 6ataliô aô hann lresi brekur sem annars voru bannaôar, par a meôal dulvfsi og galdur. 15 Um œvi Descartes er hér einkum sruôzr viô nylega œvi­ siigu, Descartes: A Biography efrir Jack Rochford Vroo­ man, G.P. Purnam's Sons, New York 1970. Annars er sigilda heimildin um œvi Descartes efrir Adrien Bailler: La Vie de Monsieur Des-Cartes, D. Horthemels, Paris 1691.

29

Descartes brautskrâôist frâ La Flèche âriô 1614, âtjân âra aô aldri. Honum var pâ fleira til lista lagt en prer b6klegu menntir sem hann lysir f OrlJralJunni, pvf aô Kristsmunkarnir hofou lfka kennt honum reiôlist og danslist og skylmingar og hvaôeina annaô sem heldra manni sremdi aô kunna skil â. Um nrestu fjogur ârin f revi hans er nânast ekkert vitaô, nema aô hann lauk lagapr6fi f Poitiers aô 6sk foôur sfns sem var fulltrui viô d6mpingiô f Rennes og retlaôist til pess aô son­ urinn fetaôi f f6tspor sfn. Paô varô aldrei, og sîô­ ar komst Joachim Descartes svo aô orôi um litla heimspekinginn sinn aô hann vreri bersynilega ekki til annars en aô vera bundinn î skinn. Paô urôu âhrînsorô, en ekki alveg strax. Fyrst lagôist Descartes î ferôalog, og til pess gerôist hann her­ maôur â Hollandi î her Maurice fursta af Nassau sem var m6.tmrelandi. Paô var âriô 1618, og âriô eftir gekk hann til liôs viô Maximilian Ista her­ toga af Brejaralandi sem var kap6lskur. Mâlstaô­ urinn skipti hann ekki miklu f hermennskunni. A leiôinni milli herjanna tveggja f6r hann um Danmèirku, P6lland og Ungverjaland. A pessum ârum verôa merkileg tîmam6t f lffi hans, meira aô segja prisvar sinnum og bar jafn­ an upp â sama dag, lüda n6vember eôa Marteins­ messu 1618, 1619 og 1620. A Marteinsmessu 1618 hittir hann af tilviljun î Breda â Hollandi ungan lrekni, Isaac Beeckman frâ Middelburg.

30

I>eir t6ku tal saman par sem j:,eir voru aô skoôa stœrôfrœôij:,raut sem hengd hafôi veriô â vegg handa bœjarbuum aô spreyta sig â. Beeckman var mikill âhugamaôur um stœrôfrœôi og eôlisfrœôi, og kveiktu kynnin viô hann ekki minni âhuga i Descartes sjâlfum sem var âgœtur scœrôfrœôingur frâ sk6laârum sinum. Saman fengust j:,eir meôal annars viô fall hluta, nanar til cekiô hroôun fall­ andi hluta i loftt6mu rumi, sem var eitc helzta viôfangsefni Galileos. En j:,eir bugsuôu um fleira: 3 lsta desember 1618 fœrôi Descartes vini sinum ricgerô um stœrôfrœôilega t6nfrœôi. A Marceinsmessu 1619 varô sâ viôburôur af j:,essum premur sem mestu breytti. Haon varô i Ulm i I>yzkalandi, i j:,eirri ofnhituôu stofu sem Descartes nefnir i upphafi annars kafla Orôrœô­ unnar . .Par fœr hann vitrun eôa opinberun. Pvi miôur er lysing bans â vitruninni glotuô, en j:,6 eru ]:,au orô bans um hana varôveitt aô honum hafi vitrazt ,,grundvollur undursamlegra vfs­ inda". Svo verôa frœôimenn aô geta sér til um paô hvort j:,etta eigi viô aôferôina, rumfrœôina eôa eittbvaô enn annaô. I>â um kvoldiô dreymdi hann lîka prjâ snuna drauma. Lysing hans â j:,eim er cil, og sâlgreinendur hafa velt j:,eim fyrir sér â alla lund og tengt j:,â viô m6ôurmissinn i bernsku, uppreisnina gegn kennurunum i La Flèche og dulda samkynhneigô. Sjâlfur var Descartes ekki i vafa um hvernig râôa skyldi

31

draumana: peir merktu aô hann retti aô helga Hf sitt peim vfsindum sem hofôu vitrazt honum um daginn. I>ar meô voru orkig hans raôin: hann var til pess aô vera bundinn f skinn. Â Marteins­ messu 1620 gerir hann paô sem hann kallar ,.undursamlega uppgotvun", en aftm er 6vfst hver hun var. Eon lagôist Descartes f ferôakig og for vfôa. Fra 1625 cil 1628 var hann p6 um kyrrt f Paris og hélt sig heimsmannslega. I>ar endurnyjaôi hann kynni sfn viô Marin Mersenne (15881648), en peir hofôu kynnzt pegar Descartes var um tvftugt. Mersenne var munkur og mikilvirk­ ur hofundur um heimspekileg og vfsindaleg efni. P6 munaôi kannski meira um hitt fyrir sogu heimspekinnar og vfsindanna aô hann safnaôi um sig h6pi af frreôimonnum sem skiptust a skoôun­ um og rokrreddu af kappi f salarkynnum hans î Paris, eôa pa f bréfaskiptum viô Mersenne og hver viô annan. Bréfaskipti Descartes og Mer­ sennes eru mikill fjarsj6ôur. 16 Âriô 1628 efndi sendiherra pafa f Parfs, de Baigné sem sfôar varô kardfnali, cil samsretis par sem nafnkunnur lreknir og efnafrreôingur, Sieur de Chandoux aô nafni, skyldi tala gegn Arist616 Bréf Descartes ri! Mersennes eru aô sjâlfsogôu prenruô hjâ Adam og Tannery. Enska pyôingu efrir Anthony Kenny â ymsum peirra mâ lesa f Descartes: Philosophical Letters, Clarendon Press, Oxford 1970.

32

celesi og pvi sem hann kallaôi ,,ok skôlaspekinn­ ar". Pecca samsœci er til marks um sviptingar i andlegu lifi pessara tfma. Fjôrum arum aôur hofôu prfr menn buizt til aô tala gegn Aristô­ celesi i frœgum samkomusal i Paris, en salurinn var ruddur af logreglu og premenningarnir dœmdir i utlegô. f cilbôt var paô lyse ôloglegt aô mœla gegn fornum hofundum, og lœgi lifiô viô. En sendiherra pafa lét petta ekki a sig fa, og Chandoux flutti rœôu sina. f framhaldi af henni var Descartes knuinn til aô taka cil mals, og rakti hann pa ymis hofuôatriôi um hina nyju aô­ ferô sina og heimspeki. Su rœôa vakci mun meiri athygli en hin fyrri, og varô de Bérulle kardinali oôrum fremur cil pess aô hvetja Descartes til skrifta og frekari daôa i visindum. Siôar a pessu sama ari flytur Descartes cil Hollands cil aô fa nœôi cil starfa. Par bjô hann viôa: i Amsterdam, Franeker, Leiden og a fleiri stoôum. Vini sfna baô hann um aô halda dvalarlandi hans leyndu. f juli 1633, eftir fimm ara scarf, lykur hann viô mikiô rit i tveimur hlutum. Par fjallaôi hann annars vegar um alheiminn, og hét sa hluci rics­ ins Heimurinn e/Ja Ritger/J um ljôsi/J (Le Monde ou le Traité de la lumiere), og hins vegar um mann­ skepnuna undir fyrirsogninni Ritger/J um manninn (Traité de l'homme). f fimmta kafla Or/Jrce/Junnar segir hann nokkuô fra kenningum sinum i pessu riti, einkanlega af rannsôknum sfnum a hjart3

OrôrœOa 10n aO/erO

33

slœtti og bl6ôras. En hann hœtti viô aô gefa paô ut a sîôustu stundu voriô 1634, og skyrir eôa af­ sakar pa akvorôun sîna heldur vandrœôalega î sjëitta kafla Ororœôunnar. Tilefniô var, segir hann par, aô menn sem hann mat mikils ,,vœru 6sam­ pykkir kenningu nokkurri i eôlisfrœôi, sem maô­ ur einn hafôi sett fram skommu aôur". Nanar segir hann ekki fra peirri kenningu. En f bréfi sem hann skrifar Mersenne f aprfl 1634 segir svo: J>ér vitiô an efa aô Galileo var nylega tekinn til ba:na af Ranns6knarréttinum, og skoôanir hans a hreyfingu jarôarinnar bannfa:rôar sem trùvilla. Ég verô aô segja yôur aô allt paô sem ég skyrôi f rit­ gerô minni, par a meôal kenningin um hreyfingu jarôarinnar, var svo samofiô hvaô oôru aô paô va:ri n6g aô komast aô raun um aô eitt atriôi sé rangt til aô vita aô êill rêik min va:ru 6gild. 17

Svo heldur hann afram og segist ekki mundu halda fram skoôunum sînum gegn kennivaldi kirkjunnar hvaô sem f boôi vœri, pvf aô sig langi cil aô lifa f friôi eftir heilrœôinu aô sa lifi vel sem leynist vel. Samt segist hann vona aô malalyktir verôi a endanum ,,hinar somu og urôu um and­ fœtlinga sem fordœmdir voru fyrir œvalongu". Ôtti Descartes er fyllilega skiljanlegur p6tt bar­ attugleôi Galileos sé ugglaust aôdaunarverôari. A lï AT I 284-285. Î skyringu 78 er meira mâl bréfi.

34

ur

pessu

peirra dogum voru ymis dremi pess, cil aô mynda breôi 1 Frakklandi og a Englandi, aô menn vreru brenndir a bali fyrir slfkar uppreisnir gegn kennivaldi p6tt Galileo hafi sloppiô meô sekt og • J: 1angav1st. )8 V I>aô var svo ekki fyrr en 163 7 aô Descartes lagôi f aô gefa ut b6k, Orôrœôuna og ritgerôirnar prjar sem fylgdu henni. Hvatirnar til utgafunnar voru margvfslegar, og hann lysir sumum peirra f niôurlagi Orôrœôunnar. Hann vildi reyna kenn­ ingar sfnar a lesendum, og kveikja forvitni folks um meira af peim. Hann vildi efna loforô viô vini sfna f bréfum og svala eftirvrentingu aôda­ enda sem hann vissi af p6tt hann pekkti pa ekki. Loks hafôi hann rfka porf fyrir aôstoô viô frekari ranns6knir a viôfangsefnum sfnum svo margvfs­ leg sem pau voru. Orôrœôan varô flj6t til aô vekja agreining og meô tfmanum ofsafengnar deilur meôal lrerôra manna �6tt hun yrôi ekki jafn vfôlesin og Liigmal heiinspekinnar og Hrœringar salarinnar attu eftir aô verô\ pegar a dogum Descartes sjalfs. Âriô 1640 for \allt a annan endann ut af kenningum Descartes1viô Hask6lann f Utrecht, og t6kust par a lreknirir'in Henri de Roy (Regius) sem var fylg18 S.V. Keeling: Descartes, Oxford University Press, Lond­ on, Oxford og New York 1968, 18-19.

35

ismaôur Descartes og guôfrœôingurinn Gysbert­ us Voetius sem var andstœôingur bans. Su deila snerist ekki sfzt um hringras bl6ôsins framan af, en sfôar um samband salar og likama. Hlé varô a henni pegar Voetius var kosinn rektor og gat fengiô pvf framgengt aô Regiusi vœri bannaô aô lesa fyrir um onnur efni en lœknisfrœôi. Ûr varô ritdeila milli Descartes sjalfs og Voetiusar sem bœôi bœjarstj6rnin i Utrecht og hirôin i Haag létu sig varôa. Og pessar deilur voru naumast pagnaôar pegar upp ur sauô viô Hask6lann i Leiden. Meôan allt petta gekk a, Descartes til sarrar raunar svo elskur sem hann var aô friôi og satt, kom ut annaô af hofuôritum bans ariô 1642: HugleilJingar um frumspeki (Meditationes de prima philosophia). J:>aô hafôi veriô i smiôum arum sam­ an, og raunar er fj6rôi kafli OrlJra:IJunnar agrip af pvi. En paô birtist ekki eitt og ut af fyrir sig, heldur hafôi Mersenne lagt umtalsverôan skerf til b6karinnar. Hann hafôi safnaô saman sex (i ann­ arri utgafu sjo) andmœlum efrir ymsa hofunda viô kenningar og roksemdafœrslur Descartes i HugleilJingunum. Meôal andmœlendanna voru aôr­ ir eins hofuôsmenn i andlegu lifi aldarinnar og enski heimspekingurinn Thomas Hobbes (15881679) og franski heimspekingurinn Pierre Gass­ endi (1592-1655). J:>eir voru baôir efnishyggju­ menn og cruôu par meô ekki a sjalfscœôa tilvist

36

sâlarinnar eins og Descartes gerôi. Sîôan svaraôi Descartes andmrelunum samvizkusamlega, og birtust andmrelin og svorin meô Huglei!Jingunum â einni st6rri b6k. Ariô eftir aô Huglei!Jingarnar birtust eignaôist Descartes nyjan vin sem hann âtti eftir aô halda tryggô viô til dauôadags. Sâ var Elîsabet prins­ essa, d6ttir Friôriks Vta sem var utlregur kon­ ungur Breheims og kjorfursti viô Rîn og bj6 î Leiden viô lftil efni. Pau hofôu kynnzt fyrst âriô 1640, en paô er ekki fyrr en 1643 aô pau byrja aô skrifast â. Pâ var Descartes 47 âra en Elîsabet 24ra. Bréfaskiptin hefjast â strerôfrreôi: Descartes lagôi reikningspraut fyrir Elîsabetu sem hu.n leysti meô miklum brag. Sîôan skrifast pau â um vîsindi og heimspeki, strerôfrreôi og b6kmenntir, og heilsufar hennar: hun var heilsuveil til sâlar og lîkama og Descartes hinn lrerôasti lreknir af vîsindaiôkunum sînum auk pess sem hann hafôi veriô heilsutrepur sjâlfur framan af revinni. Pau skrifast lîka â um stj6rnmâl, breôi um viôburôi â ferli rettmenna Elîsabetar og rit Machiavellis Furstann. Svo nâin var pessi vinâtta orôin pegar âriô 1644 aô Descartes tileinkar Elîsabetu hofuô­ rit sitt sem pâ kom ut î julî, Ufgmâl heimspekinn­ ar (Principia philosophia). Par birti hann î fyrsta sinn yfirlit um alla heimspeki sîna og vîsindi. Elîsabet varô flj6t til aô finna aô einstokum stoô­ um î b6kinni, til dremis um kvikasilfur og stein37

gervinga, sem henni p6ttu ekki koma heim viô aôra staôi. Einn avoxturinn af skoôanaskiptum ' peirra var mikiô rit Descartes um salarfrreôi, Hrceringar sdlarinnar (Passions de l'âme), sem ut kom 1 Paris 1649. Annan vin atti Descartes sem Pierre Chanut hét, og varô sa franskur sendiherra 1 Stokkh6lmi 1645. l>a réô par rikjum Kristin Svîadrottning sem var mikil menntakona. Hana dreymdi st6ra drauma um aô Stokkh6lmur yrôi aô alpj6ôlegu setri lista og mennta; meôal annars byggôi hun par st6ra b6khloôu. Hinn lsta desember 1646 sendir Chanut Descartes prjar spurningar um ast, og reyndist ein spurningin vera fra Krisdnu drottningu. Descartes svaraôi a atta sfôum, og féllu svor bans 1 svo g6ôan jarôveg 1 Stokkh6lmi aô ariô eftir h6f hann bréfaskipti viô Kristinu sjalfa. l>ar kom ariô 1649 aô Kristin bauô Descartes aô fl.ytjast til Stokkh6lms til aô kenna henni heimspeki. Eftir nokkurt hik paôi Des­ cartes petta boô, ugglaust ekki sfat vegna vrent­ anlegra samvista viô Chanut 1 Svfpj6ô pvf aô peir voru um pessar mundir baôir niôursokknir 1 til­ raunir a kvikasilfri asamt meô Blaise Pascal (1623-1662) 1 Paris, en honum hafôi Descartes kynnzt par 1 borginni haustiô 1646. Descartes sigldi fra Hollandi cil Svfpj6ôar 3 lsca agust 1649 og var allan sepcember a leiô­ rnm. Skipstj6rinn sagôi Kristinu drottningu

38

pegar hann kom til hafnar aô hann hefôi flutt halfguô en ekki mann, pvf hann hefôi hert meira af pessum farpega sfoum a einum manuôi, um stjornur og vinda og allt sem aô siglingum laut, en hann hefôi aôur lœrt a sextfo arum til sjôs. Nu tôk viô hirôlffiô f Stokkhôlmi. l>aô atti ekki viô Descartes pôtt hann kynni alla hirôsiôi fra skôlaarum sfoum. Hann samdi ljôô um strfô og friô viô dansleik sem vakti mikla hrifningu og tilheyrandi afbryôi ymissa hirômanna. Lœrdôms­ menn drottningar voru meira og minna and­ snunir nybreytninni f kenningum hans. Og svo var hann kapôlskur maôur meôal môtmœlenda. En hann vann sitt verk. Meôal annars lagôi hann grundvollinn aô sœnska lœrdômslistafélaginu akademfunni - pôtt hann afpakkaôi boô drottn­ ingar um aô gerast fyrsti forstoôumaôur pess. Hinn 14da januar 1650 byrjaôi hann aô kenna Kristfou: prja morgna f viku fra fimm til tfu. l>aô var mikil raun fyrir mann sem vanur var aô sofa ut og liggja svo f ruminu viô hugleiôingar fram eftir ollum degi. Kennsluefniô var siôfrœôi sem Descartes sneri upp f guôfrœôi, meô peim afleiôingum aô sumir kenna honum um aô 1652 snerist Kristfo til kapôlskrar truar og marri par meô lata af drottningardômi. En pessi kennsla stôô ekki lengi. l>aô var kaldur vetur f Stokk­ hôlmi. Descartes kvefaôist svo aô ur varô lungna­ bôlga, og af hennar voldum dô hann hinn 11ta

39

februar 1650. Hicas6ttin olli 6raôi meô koflum. J:>a gat hann ekki talaô af skynsamlegu viti um neitt nema st6rfengleik guôd6msins og lfrilvœgi manneskjunnar. Sa lifir vel sem leynist vel: um einkahagi Descartes vitum viô lftiô, _p6 svo aô varôveitt séu bréf bans sem fylla morg bindi. Hann lifôi lengst af a eignum fjolskyldu sinnar og purfti ekki aô vinna fyrir sér. Hann eignaôist laund6ttur f julf 163 5 meô hollenzkri _pj6nustustulku f Amster­ dam, Helen Jans. Hann umgekkst pœr mœôgur nokkuô. Ef cil vill bjuggu pœr hja honum a ar­ unum 163 7 cil 1640. D6tturina Francine kallaôi hann œvinlega frœnku sfna. J:>au Helen misstu hana ur skarlatss6tt f september 1640 sér cil mik­ illar sorgar. Hann var vinsœll meôal nabua sinna hvar sem hann bj6 a Hollandi og hafôi afskipti af malefnum _peirra ef pvf var aô skipta. Meôal ann­ ars st6ô hann einu sinni f tveggja ara stappi cil aô fa naôaôan veitingamann a sveitakra sem hafôi hlociô ranglacan d6m fyrir manndrap. Einum _pj6na sinna, Jean Gillot aô nafni, kenndi hann eôlisfrœôi; sa varô sfôar rektor verkfrœôisk6lans f Leiden. Sk6smiô nokkrum, sem Dirk Rem­ brantsz bée, kenndi hann scœrôfrœôi meô peim afleiôingum aô sa samdi sfôar faeinar bœkur um stjornufrœôi og siglingafrœôi, og gerôi heima­ _porp site Nieuw Niedrop aô kunnri miôstoô

40

hinna nyju vfsinda. f Orôrœôunni segir hann: ,,Sa maôur er einskis verôur, sem engum er aô liôi. " 19 VI Ef vfsindabyltingin atti sér eitthvert eitt upp­ haf ]:,a var paô su kenning K6pernfkusar, sem hann birti ariô 1543, aô jorôin vœri ein af reiki­ stjornunum og fœri um s6lu en solin ekki um jorôu. Helzta roksemdin fyrir pessari kenningu lengi vel var su aô hun var miklu einfaldari en jarômiôjukenningin og gerôi par meô alla ut­ reikninga stjarnfrœôinga a brautum himintungla auôveldari en ella. Fra oôrum sj6narmiôum voru a kenningunni ymsir gallar, og ]:,a einkum sa aô hun atti sér enga stoô f skipulegri eôlisfrœôi, sambœrilegri viô eôlisfrœôi Arist6telesar. Menn spurôu hvers vegna steinn sem sleppt vœri ur turni kœmi ekki til jarôar vestan viô turninn, ur pvf aô jorôin snerist um sjalfa sig, og hvers vegna ekki vœri eilff austanatt. Viô slfkum spurningum hofôu K6pernfkus og fylgismenn bans uppi vandrœôaleg svor. Hins vegar voru sambœrilegar raôgatur hinnar eldri stjornufrœôi Pt6lemafosar auôleystar a grundvelli eôlisfrœôi Arist6telesar. I>aô kom f hlut ]:,eirra Galileos, Descartes og a endanum Isaacs Newton aô fast 19 Sjâ bis. 138.

41

viô pennan vanda og leysa hann: aô bu.a til eôlis­ foeôi sem hrefôi hinni nyju stjornufrreôi. Helzta framlag Descartes til eôlisfrreôinnar er tvîprett. Annars vegar uppgotvaôi hann tregôu­ logmaliô sem fyrr er sagt en paô er ein undir­ staôa sîgildrar kraftfrreôi. Hins vegar bj6 hann til hugmyndina um heimsvél, pa hugmynd aô ger­ vallur efnisheimurinn sé vél sem stj6rnist af kraftfrreôilegum logmalum. l>essi kenning heitir vélhyggja. Hja Descartes giltu logmalin um efni a hreyfingu, eôa ollu heldur um hreyfingu f ru.mi, pvf aô eitt hofuôeinkenni a eôlisfrreôi hans var paô aô hann hafôi jafnaôarmerki milli ru.ms og efnis. Haon rruôi ekki a t6mt rum frekar en Arist6teles hafôi gert, meôal annars vegna pess aô hann gat ekki srett sig viô hugmyndina um fjarhrif: ef hlutur atti aô geta hreyft annan hlut urôu peir aô snertast. l>essi kenning um fyllingu rumsins var allt fra ondverôu ein umdeildasta kenning hans. Gassendi og Pascal reyndu baôir aô syna fram a paô meô tilraunum aô hun streôist ekki, en Descartes atti svor viô peim. Kenningin um fyllingu rumsins var afdrifarfk f eôlisfrreôi Descartes. Meôal annars f61 hun f sér eins og Descartes kvaô sjalfur aô orôi f Heiminum: Sérhver hreyfing î heiminum er a sîna vîsu hreyf­ ing î hring. Pvî pegar hlucur fœrist ur staô fœrist hann î sraô annars hlutar, og sa hlutur î sraô enn

42

annars, og pannig âfram par til hringurinn lokast og sîôasti hluturinn kemur î sraô pess sem fyrst fœrôist. 20

Meô pessu m6ti taldi Descartes sig geta skyrt hversdagslega hluti eins og til dœmis pann aô paô lekur ekki ur krana â vfntunnu nema loftgat sé â henni. Hitt skipti p6 meira mali aô hér taldi hann sig hafa î hondunum lausnina â vanda s6lmiôjukenningarinnar: hann hafôi fundiô eôlis­ frœôi sem hœfôi henni. Hann hafôi par meô synt fram â paô aô um himneska hluti giltu somu logmâl og gilda um jarôneska hluti. f ollu efni vœru hringiôur eôa hvirflar,' og heimurinn saman­ stœôi ekki af oôru en slîkum hvirflum. f hvirfl­ unum vœri pyngdarlogmâl aô verki sem ylli pvî aô reikistjornurnar peystu ekki î beina lînu burt frâ s6linni eins og pœr œttu aô gera eftir tregôu­ logmâlinu. f>œr dragast aô s6linni eins og papp­ frsbleôill dregst aô miôju hringiôu î vatni. f>essi hvirflakenning st6ô ekki lengi. Newton hrakti hana î Stcer!Jalôgmalum natturuspekinnar, sem ût komu 1679, meô margvîslegum rokum: hûn kom ekki heim viô logmâl Keplers um reikistjornurnar og fleira og fleira. En Newton hélt tregôulogmâl­ inu og vélhyggjunni og reisti svo nyja reiknings­ list, sem Leibniz fann upp lîka, â rumfrœôi Des­ cartes. Ûr varô stœrôfrœôileg kraftfrœôi sem st6ô 20 AT XI 19.

43

fram a 20stu old og dugar okkur cil margvfslegra bluta cil _pessa dags _p6tt viô teljum okkur vita aô a endanum sé bun ekki rétt kenning beldur. Î Hffrreôi sinni neitaôi Descartes _pvf aô nokkur eôlismunur vreri a lifandi efni og dauôu. Par var bann Hka vélbyggjumaôur. Helzti boôskapur fimmta kafla Or/Jrce/Junnar er einmitt sa aô lifandi Hkamir séu vélar og annaô ekki. 21 Pessar vélar eru settar saman af einstokum sigurverkum, eins og kerfi bjarta og reôa, sem Descartes lysir [ p6 nokkrum smaatriôum og befur sum _peirra eftir Harvey. Pess ber aô greta aô Descartes vildi ekki lysa bjartanu sem 6brotinni drelu eins og Harvey gerôi. Honum _p6tti sem _pa vancaôi skyringuna a breyfingu _pess. Hja honum varô bjartaô ollu lîk­ ara gufuvél sem knuin er afram af bita. Um _pennan agreining urôu miklar rokrreôur _peirra Harveys og margra annarra, nrer einvorôungu reistar a tilraunum af beggja halfu en ekki a _pvi, eins og scundum sést skrifaô, aô Descartes bafi gefiô sér sittbvaô fyrirfram um bjartslattinn og ekki skeytt um athuganir og tilraunir. 22 A end21

Sjâ skyringar viè\ fimmca kafla um frekari smaatriè\i en hér er lyse. 22 Til dœmis hjâ Anthony Kenny f Descartes: A Study of his Philosophy, Random House, New York 1968. Tulkun Kennys â orè\um Descartes um pessi efni er andmœlt f skyringu 62.

44

anum bafôi Harvey betur, enda var hann einbver agœtasti tilraunaforkur 1 sogu vfsindanna. Meô vélbyggju sinni um lifandi verur lagôi Descartes grundvollinn aô allri lfffrœôi eins og bûn er iôkuô til pessa dags. Lîffrœôi okkar daga gengur oôru fremur ût a greiningu sigurverka f lifandi lfkama, og smœttir logmalanna um gang peirra f efnafrœôi sameindanna. 23

VII f bréfi sfnu til Mersennes sem vitnaô var 1 hér aô framan segir Descartes um kenningar sfnar aô par sé allt ,,svo samofiô bvaô oôru aô paô vœri nôg aô komast aô raun um aô eitt atriôi sé rangt til aô vita aô oll rok mfn vœru ôgild." I>etta pôtti bonum eiga viô um frumspekina, sem agripiô er af 1 fjôrôa kafla Orôraôunnar, ekki s{ôur en um hvaôeina annaô 1 frœôum bans. Hûn var ômiss­ andi partur af kerfinu. Frumspeki fjallar um veruleikann sem slfkan og eôli bans, og par meô um efni eins og guô­ dôminn og greinarmun salar og lfkama. Og petta eru einmitt efnin sem Descartes glfmir viô f frumspeki sinni. En frumspeki bans kviknar af visindaiôkunum bans meô dalfriô sérstœôum 23 Sja til dœmis Joseph D. Robinson: .,Reduction, Explana­ tion, and the Quests of Biological Research" î Phi!osophy of Science LIII (1986), bis. 333-353.

45

hretti. Vfsindi hans voru a endanum strerôfrreôi­ leg eôlisfrreôi og annaô ekki pvf aô oll vfsindi onnur en eôlisfrreôin accu aô vera smrettanleg f hana. f pessu viôfangi ma minnast vitrunarinnar fra Marteinsmessu 1619 um ,,grundvoll undur­ samlegra vfsinda". Og um pessi vîsindi vildi hann segja aô pau lystu heiminum eins og hann er. J:>essu fylgir aô heimurinn er î raun og sann­ leika allur annar en hann synist vera: rumtak og hreyfing eru hlutlreg fyrirbreri, en aôrir skynjan­ legir eiginleikar sem viô eignum hlutunum eru î rauninni ekki hlutlreg heldur huglreg fyrirbreri, til aô mynda litir, hlj6ô og lykt. J:>essi kenning um hlutlregt og huglregt kveikir pa miklu spurningu hvernig paô megi vera aô strerôfrreôi­ leg greining a hreyfingu f ru.mi lysi heiminum eins og hann er. Brytur paô ekki pvert gegn heil­ brigôri skynsemi? J:>etta er f rauninni heimspeki­ leg spurning sem er î g6ôu gildi til pessa dags. Hvernig er strerôfrreôileg eôlisfrreôi eins og viô iôkum hana svo mikiô sem hugsanleg? Hvernig geta faein reikningsdremi a faeinum bloôum op­ inberaô okkur leyndard6ma oreindanna eôa vetr­ arbrautarinnar og heimskerfanna handan hennar? Jafnframt pvî sem Descartes svaraôi pessari spurningu vildi hann meô frumspeki sinni cryggja undirstoôur eôlisfrreôinnar, helzt pannig aô hann léôi a endanum eôlisfrreôinni sambreri­ lega vissu viô pa sem strerôfrreôin hefur til aô

46

bera. Mersenne spurôi hann hvort hann teldi sig hafa sannaô kenningu sfna um lj6sbrot. Descart­ es svaraôi pvf til aô hann hefôi ekki sannaô hana f sta:rôfra:ôilegum skilningi, enda va:ri enginn kostur a slfkum sonnunum f eôlisfra:ôi. 24 f oôr­ um bréfum fra sama tfma segir hann aô sannanir séu af morgu ta:i, 25 og f Ljosfrœoinni og Halofta­ frœoinni sanni hann kenningar sfnar meô pvf m6ti aô varpa fram tilgatum og leiôa f lj6s skyringarmatt peirra f samanburôi viô aôrar til­ gatur. 26 I>a vissu sem kostur va:ri a f eôlisfra:ôi yrôu menn aô sa:kja til frumspekinnar sem tryggôi undirstoôur hennar. Meginhugmyndin f frumspeki Descartes er einfold og snjoll. 27 Hun snerist um paô sem hann kallaôi skyrar og greinilegar hugmyndir. Meôal peirra voru hugmyndir hans um sjalfan sig sem hugsandi veru og hugmyndin um alfull­ kominn Guô. Meô skyrar og greinilegar hug­ myndir einar aô vopni taldi hann sig geta sannaô rilvist hvors tveggja, sjalfs sin og guôd6msins, og meô pvf aô Guô va:ri alfullkominn va:ri tryggt aô allar aôrar skyrar og greinilegar hugmyndir, svo sem um rumtak og hreyfingu, va:ru sann24 25 26 27

AT I 134. AT I 558 og II 196. Sbr. sjiitta kafla um cilraunir a bls. 135 og skyringu 82. Faeinar frekari ûtlistanir a ymsum atriôum f frumspeki Descartes scanda f skyringum viô fjôrôa kafla.

leikanum samkvœmar lfka. Vegna pessarar gœzku Guôs eigum viô kost a stœrôfrœôilegri eôlisfrœôi og getum meira aô segja reitt okkur a hana. Descartes var ekki anœgôur meô agripiô af frumspeki sinni { fJ6rôa kafla OràrœfJunnar. Hinn 22an februar 1638 skrifaôi hann Antoine Varier sem veriô hafôi einn af kennurum hans { La Flèche: Ég lagôi ekki î aô fara ut [ roksemdir efahyggju­ manna [ smaatriôum, né heldur aô segja allt sem ]:,orf er a cil aô leiôa hugann fra skilningarvitun­ um. Rok af ]:,vf tœi sem ég leiôi aô tilveru Guôs verôa ekki vitanlega orugg og auglj6s nema menn hafi greinilega [ huga pau rok sem syna hvaô oll vitneskja okkar um skynjanlega hluti er 6areiôan­ leg. Og J:,essar hugsanir ]:,6ttu mér ekki eiga heim_a [ b6k sem ég vildi aô jafnvel konur skildu, um leiô og hun vœri verôugt umhugsunarefni fyrir menntuôuscu menn. 28

J:>essi 6anœgja varô til pess aô hann gaf ut Hug­ leioingar um frumspeki meô andmœlum og svorum ariô 1642. .Par dr6 hann ekkert undan af hug­ myndum sfoum. Af bréfinu cil Vatiers ma raôa fleira en 6anœgjuna. J:>ar kannast Descartes viô aô frum28

AT I 558.

48

speki sin sé aô einhverju leyti reist â efahyggju­ rëikum, og lœtur ugg f lj6si um viôtëikurnar sem slfk rêik muni fâ. Uggurinn var ekki âstœôulaus. Efahyggja p6tti haskaleg bœôi cru og siôferôi. Hun var su forna kenning aô ekkert verôi vitaô, og hafôi veriô vakin til nys Iffs pegar fyrir daga Descartes af Michel de Montaigne (1533-1592) og fleiri hëifundum. 29 Descartes notaôi sér pessa efahyggju meô nystârlegum hœtti. Hann t6k upp rëik efahyggjumanna um 6âreiôanleika jafn­ vel hversdagslegustu vitneskju okkar um hvers­ dagslegustu hluti, og beitti peim svo f pvf skyni aô syna fram â paô meô einfoldum og auglj6sum hœtti aô kostur vœri â vitneskju og meira aô segJa v1ssu f pessum heimi. Honum var lj6st, segir hann, aô allar hugsanir manna { vèiku kunna einnig aô hvarfla aô peim { svefni, ân pess aô nokkur peirra sé pâ sèinn, og afréô ég pvî aô gera râô fyrir, aô aile paô, sem mér hafôi komiô { hug, vœri ekki sann­ ara en tâlmyndir drauma minna. En p6 aô ég vildi mi hugsa sem svo, aô aile vœri range, rann pegar i seaô upp fyrir mér, aô ég, sem hugsaôi, hlyei aô vera eieehvaô. Og mér varô lj6se, aô pessi sannindi ég hugsa, }ess vegna er ég tif voru svo trause og i:ir­ ugg, aô h6flaususeu tilgâtur efasemdamannanna fengju ekki um pau pokaô, og hugôist ég pv{ meô 29 Um Montaigne sja skyringu 12.

4

OnJrœOa um aJferJ

49

g6ôri samvizku geca valiô mér pau aô frumreglu peirrar heimspeki, sem ég leitaôi eftir. 30

Meô pessum hœtti vinnur hann bug a efahyggju. En hann gerir fleira: meô pvf aô syna fram a til­ veru sfna sem hugsandi veru hefur hann leitt f lj6s hugmyndina um hugann sem er skyr og greinileg hugmynd sem hugmyndir hans um efnislega hluti eru ekki. Meô hana f hondunum telur hann sig hafa mœlikvarôa a skyrar og greinilegar hugmyndir yfirleitt, par a meôal guôshugmyndina sem er nœsta viôfangsefni hans. Hugmyndin um hugann gerir honum lfka kleift aô gera skarpan greinarmun a sal og lfk­ ama, peim lfkama sem er paô eôlishegt aô hafa hœô og breidd og dypt f ruminu, en paô hefur hugurinn auôvitaô ekki. Frumspeki Descartes er, eins og oll almenni­ leg heimspeki, barmafull af hugvitssamlegum roksemdafœrslum. I>œr eru mikil heilabrotaefni heimspekinga allt til pessa dags. A okkar dogum er satt aô segja meira hugsaô og skrifaô um heimspeki Descartes en nokkru sinni sfôan hann var uppi. Ég œtla aô ljuka mali mfnu meô pvf aô hyggja aô einni roksemdafœrslunni f fj6rôa kafla Orlfrœ/Junnar. Descartes skrifar: 30 Sja bls. 98. l>essi roksemdafœrsla er mun îrarlegri î fyrstu hugleiôingu î Hugleiôingum um frumspeki.

50

Ég hugleiddi af gaumgœfoi, hvaô ég var, og sa pa, aô ég gat latiô sem ég hefc\i engan likama og sem ekki vœri cil neinn heimur né neinn staôur minn f pessum heimi, en ég gœti ekki par fyrir latiô sem ég vœri ekki cil. Og ég sa, aô einmitt af peirri staô­ reynd, aô mér kom cil hugar aô efast um sannleiks­ gildi annarra hluta, leiddi alveg pvert a môti aug­ ljôst og orugglega, aô ég var cil. En hefc\i ég hins vegar einungis hœtt aô hug sa, pô aô aile annaô, sem ég hafoi nokkru sinni fmyndaô mér, hefoi veriô satt, hefc\i ég enga astœôu cil pess aô trua pvf, aô ég hefc\i veriô cil. Af pessu varô mér vel ljôst, aô ég var veru­ leiki og aô aile eôli eôa nattura pessa veruleika var aô hugsa og aô pessi veruleiki var staôlaus f rum­ inu. Og hann er ekki heldur haôur neinu efni, svo aô ég sjalfur, paô er aô segja salin, sem gerir mig aô pvf sem ég er, er aô fullu aôgreind fra lîkaman­ um og aô hun er jafnvel auôpekktari en lîkaminn og héldi ollu sinu, pô aô hann vœri ekki cil. 3L Hér gefur Descartes sér tvœr forsendur: Ef ég efast (hugsa) er ég areiôanlega cil. og I>ô aô lîkami minn sé cil, og marge fleira, hef ég enga ascœôu cil aô œtla aô ég sé cil. Af ]:,eim tveimur vill hann svo leiôa niôurstoôuna: 31

Sja bis. 98-99. Ônnur hugleiôing î Hug/eùJingum um frumspeki geymir nanari urvinnslu pessara raka.

51

Ég og lfkami minn erum tvennt 6lfkt, og allt eôli mitt er aô hugsa.

 pessari rëiksemdafrerslu er sa galli aô Descartes bindur sig viô pa eiginleika sfna sem hann veit af En peir einir geca veriô astreôur hans til aô retla eitt frekar en annaô eôa cil aô reiôa sig a eitt frek­ ar en annaô. Hann cekur ekkert tillit til pess aô hvort heldur hann sjalfur eôa lfkami hans kunna aô hafa eiginleika sem hann veit ekki af. Til dremis getur hann sjalfur hugsanlega haft pann eiginleika aô geta ekki hugsaô an heila, og lfk­ ami hans pann eiginleika aô geta ekki veriô til an hugsunar, an pess aô hann viti af pvf. Eôa lftum a eôlishugtakiô. Descartes hefur paô fyrir sér aô ,,Ég hugsa" er areiôanleg forsenda pess aô hann er cil, en setningarnar ,,Ég hef lik­ ama", ,,Ég er î heimi" og fleiri eru 6âreiôanlegar forsendur tilverunnar af pvî aô hann getur efazt um prer allar. Til pess aô geta dregiô pa alyktun af pessu aô allt eôli hans sé aô hugsa parf hann aô skilja eôlishugtakiô dalîtiô sérstokum skilningi. Venjulega er paô skiliô svo aô eôli hlutar séu peir eiginleikar hans sem hann parf cil pess aô vera paô sem hann er, og pessir eiginleikar geta vel veriô- okkur huldir. Î pessari rëiksemdafrerslu hja Descartes verôa peir eiginleikar hlutar aô eôli bans sem duga og parf til pess aô sanna tilveru bans meô vissu. En pessir eiginleikar geca auô-

52

vitaô ekki veriô okkur huldir pvî aô ef viô hofum séinnun hlj6tum viô aô vira af ollum forsendum hennar. Par meô gefur Descarces sér a pessum staô aô eôli hlutanna sé honum ekki huliô aô meira eôa minna leyti. f formala sfnum aô Hugleiôingum um frumspeki kannaôist Descartes viô pessa yfirsj6n. Hann kveôur svo aô orôi: Segjum aô mannshugurinn skynji sjâlfan sig sem hugsandi veru og annaô ekki ]:,egar hann hugleiôir sjâlfan sig. En af ]:,essu leiôir ekki aô eôli hugarins sé einungis aô hugsa, ef œtlunin er meô orôinu .,einungis" aô afneita èillu oôru sem menn kynnu aô vilja telja - geta sér til um aô vœri - sâlinni eôlislœgt. 32

Meô éiôrum orôum: p6tt Descartes geti ef til vill ekki skynjaô skyrt og greinilega, og par meô reitt sig a, aôra forsendu fyrir tilveru sinni en pa aô hann hugsi, pa er ekki par meô sagt aô engar aôrar forsendur séu fyrir tilveru bans - forsendur sem hann getur ekki reitt sig a af pvî aô hann skynjar pa:r ekki skyrt og greinilega. Ein slîk forsenda kynni aô vera su aô hann hafi lîkama. Hann hefur aô svo komnu mali ekkert fyrir sér sem utilokar paô aô lfkaminn sé aô einhverju leyci forsenda salarlffsins. 32

AT VII 8. Um allr perra efni er pryôilega fjallaô f fjôrôa kafla bôkar Kennys: Descartes: A Study of his Philosophy.

53

Svo aô i pessu efni skjèiplast Descartes i Oro­ rreounni, meô peim afleiôingum aô hann reyndi aô breca um becur i Hugleioingunum. I>angaô verô­ um viô aô leita eftir endanlegri greinargerô fyrir frumspeki hans. Porsteinn Gylfason

54

DISCOURS

DE LA METHODE Pour bien conduire fa raifon,& chercher la vericé dans les fciences. p L U S

L A D 1 0 P T R I Q V E. L E S M E T E O R E S. ET

L A G E O M E T R l E. �i font deJ tffeis de cefe MET HO DB.

A

Ll!Y D!

De l'rmprimerie de [AN MAI R !. c I :> I :> c x x x v 1 r. Auec 'Priuilege.

ORDR.tEDA UM ADFERD cil aô beita skynseminni rétt og leita sannleikans f vfsindum

58

Ef rceôa }essi virôist of long til aô lesa hana f einni lotu, md skipta henni f sex kafla. Hinn fyrsti hefur aô geyma jmsar athuga nir um vfsindi. Annar jmsar meginregfur }eirrar alJ/erôar, sem hôfundurinn hugôist finna. Hinn }riôji fdeinar regfur }eirrar siôfrceôi, sem hann leiddi af }essari aôferô. f hinum /jôrôa eru ta/in fram }au rô'k, sem hann beitir tif aô sanna tifveru Gu/Js og mannssdfarinnar, en }au eru grundvôllur frumspeki hans. f fimmta kaflanum er fjalla/J um skipan }eirra at­ riôa eôlisfrceôinnar, sem hofundurinn hefur rannsak­ aô, og }d einkum um skjringu d hreyfingu hjartans og nokkrum ôorum rdôgdtum fceknisfrceôinnar, og svo einnig d mismuni mannssdlarinnar og sdlar djranna. f sfôasta kaflanum segir foks, hvaô hofundurinn hyggur nauôsynlegt aô gera tif }ess aô }oka rannsôkn d ndttûrunni lengra dleiôis en honum varô auôiô og hverjar dstceôur ldgu tif }ess, aô hann tôk sér fyrir hendur aô semja rit }etta.

59

FYRSTI KAFLI BRJ6STVITI er deilt meô monnum af mescum jofnuôi, pvf hver og einn pykist gœddur pvf f svo rfkum mœli, aô jafnvel peir, sem orôugast er aô gera til hœfis f ollum oôrum greinum, telja sig 6gjarnan afskipta f pvf efni. 1 Hœpiô er aô œda, aô ollum skjatlist um petta. Nœr virôist aô alykta, aô hœfileikinn til aô vega og meta og greina rétt fra rongu, sem einn er réttilega nefndur brj6stvit eôa skynsemi, sé af nattùrunni samur og jafn f ollum monnum. Ôlfkar skoôanir manna stafa pa ekki af pvf, aô einn sé oôrum skynsamari, heldur einungis af hinu, aô hugsun­ arhatturinn er breytilegur fra manni til manns og viôfangsefnin margvfsleg. I>ess vegna er ekki ein­ hlftt aô vera g6ôum gafum gœddur, heldur skiptir mestu aô beita peim rétt. f fari agœmsm andans manna ma finna verscu lesti ekki sfôur en beztu dyggôir. I>eim, sem feta sig fram, en rata rétta leiô, miôar mun betur en hinum, sem fara geyst og villast af veginum.

61

Sjalfur hef ég aldrei caliô, aô ég vreri becur gefinn en gengur og gerist. Ég hef reyndar einacc 6skaô, aô hugsun mfn va:ri jafnhroô, fmyndunar­ afliô jafnskyrt og skarpt eôa minniô eins vfôca:kc og vakandi og sumum oôrum er gefiô. Ég fa: ekki séô, aô g6ôar gafur séu f6lgnar f oôrum eig­ inleikum en pessum premur. Hins vegar ballast ég aô pvf, aô skynsemin eôa viciô bui 6skerc meô hverjum manni, og paô pvf fremur sem hun ein gerir okkur aô monnum og greinir okkur fra dyrunum. f pessu efni fylgi ég almennri skoôun heimspekinga, en peir kenna, aô stigsmunur sé einungis a breytilegum eiginleikum hlucanna, en ekki a mynd eôa eôli einscaklinga somu tegundar. 2 Mér er engin launung a pvf, aô ég tel mér mikiô lan aô hafa pegar a unga aldri lifaô paô, aô hugur minn beindist aô hugmyndum og heil­ ra:ôum, sem urôu mér uppiscaôa f aôferô. Fyrir pa aôferô virôist ég pess umkominn aô auka pekkingu mfna scig af stigi og hefja hana smam Saman 1 paÔ hamark, sem miÔlungsgafur mfnar og skomm a:vi endast cil. I>essi aôferô hefur peg­ ar boriô rikulegan avoxc. Aô visu er ég stoôugt a verôi, pegar ég legg d6m a sjalfan mig, og varast ofmetnaô, og er ég 1ft a hinar ymsu athafnir og cilca:ki mannanna af sj6narh6li heimspekings, virôasc mér pa:r na:stum allar fafengilegar og fanycar. Samt hlyc ég aô gleôjast akaflega yfir

62

peim framforum, sem ég rel mig hafa tekiô î leitinni aô sannleikanum, enda vona ég, er stundir lîôa, aô koma muni î ljôs, aô starfi sa, sem ég hef kosiô, sé sjalfum mér og oôrum til sannra heilla, ef slîkt ma verôa um mannlegt hlutskipti an himneskrar naôar. J.>ô ma vera, aô mér missynist og ekki sé annaô en lîtiô eitt af kopar og gleri par sem ég pykist sja gull og gimsteina. Mér er fullljôst, hve glapsynir menn eru a sjalfa sig og hve varlega peim ber aô treysta lofi vina sinna. En mér er ljuft aô leiôa monnum fyrir sjônir hvaôa stigu ég hef fetaô, syna peim lîf mitt sem a mynd, svo aô peir geti um paô da:mt og ég geti sjalfur, er ég fa: vitneskju um alit peirra af almannarômi, numiô nyja la:rdôma til viôbôtar peim, sem ég hef stuôst viô til pessa. .iEtlun mîn er pa ekki su aô kenna hér aôferô, sem vîsi skynsemi sérhvers manns rétta leiô, heldur einungis aô benda monnum a, meô hverju môti ég hef reynt aô styra skynsemi minni. .iEtli einhver sér pa dul aô segja oôrum monnum fyrir verkum, hlytur hann aô telja sig peim fremri, og sjaist honum yfir, pôtt î smau sé, er hann fyrir paô ama:lisverôur. Menn a:ttu eingongu aô lîta a pessa ritsmîô sem frasogn, eôa da:misogu, ef peir kjôsa paô heldur. Sitthvaô î henni er til eftir­ breytni, margt annaô an efa til varnaôar. Ég

63

vona, aô hun reynist einhverjum nytsamleg, en engum til 6purftar, og allir virôi mér vel hrein­ skilnina. U ngur kynntist ég viô b6kmenntir og drakk f mig pâ cru, aô af peim mœtti oôlast skyra og trausta pekkingu um alla hluti, sem aô gagni koma f lffinu. Mig fysti pvf âkaflega aô nema b6kmenntir. En aô loknu pvf nâmi, sem skipar aô jafnaôi f sveit lœrôra manna, rann upp fyrir mér nytt lj6s. Ég var svo râôvilltur, aô mér p6tti sem nâm mitt hefôi komiô mér aô pvf einu gagni aô leiôa œ betur f lj6s vanpekkingu mfna. Engu aô sfôur naut ég vistar f einhverju orôlagôasta menntasetri Norôurâlfu, par sem aô minni hyggju hlutu aô sitja lœrd6msmenn, ef peir â annaô borô fyrirfyndust f veroldinni. Ekki var ég par eftirbâtur annarra f nâmi. Ég las ekki aôeins frœôigreinar sk6lans, heldur renndi ég augum yf­ ir allar·bœkur, sem bârust mér f hendur og fjoll­ uôu um greinar, sem kynlegastar eru taldar og faséôastar. 3 Jafnframt vissi ég, hvert âlit menn hofôu â mér, og ég varô pess alls ekki var, aô ég vœri talinn sfôri sk6labrœôrum mfnum, p6 aô meôal peirra fyndust pâ pegar nokkrir, sem œtlaô var aô caka viô af lœrifeôrum okkar. Ôld okkar virtist mér eins bl6mleg, eins auôug aô gâfu­ monnum og nokkur hinna fyrri alda. Ég dirfôisc pvf aô mœla alla aôra menn â eigin sciku og telja mér crù um, aô ekki vœri f veroldinni nein slfk

64

kenning, aô hun brygôist ekki peim vonum, sem menn hofôu vakiô meô mér. Engu aô sfôur kunni ég vel aô meta pa pjalf­ un, sem sk6lar veita. Mér var lj6st, aô tungu­ mal, sem par voru numin, greiddu monnum veg aô fornum b6kum. Ég vissi, aô orvandi var aô lesa unaôarfullar da:misogur og hvatning aô lestri daôrikra frasagna, sé peim tekiô af skiln­ ingi; aô lestur allra g6ôra b6ka er sem viôra:ôa viô hofundana, merkustu menn liôinna tfma, og su orôra:ôa er hnitmiôuô, pvf aô peir bita paô eicc uppi, sem peir hafa hugsaô bezc. 4 Mér duldisc ekki, aô ma:lska byr yfir 6viôjafnanlegum ma:tti og fegurô og skaldskapur yfir hrffandi fagun og yndispokka; aô sta:rôfra:ôin er auôug aô skarp­ legum uppfinningum, sem geca f senn svalaô for­ vitni, auôveldaô monnum oll storf og létt peim lffiô; aô ritverk um siôfra:ôi geyma marga nyc­ samlega la:rd6ma og hvatningu cil dyggôugs lîf­ ernis; aô guôfra:ôin greiôir okkur veg til himna­ rikis; aô heimspekin kennir monnum aô cala spaklega um hvaôeina og vinna aôdaun peirra, sem minna vica; aô logfra:ôin, la:knisfra:ôin og aôrar fra:ôigreinar fa:ra sa:md og auôa:fi peim, sem pa:r iôka, og loks, aô a:skilegc er aô gefa peim ollum gaum, jafnvel peim, sem markasc af mestri hjatru og villu, cil pess aô komasc aô raunverulegu gildi peirra og varasc aô lata blekkjasc af peim. 5

5

OrJrœJa mn aOferJ

65

Nu p6ttisc ég hafa fengiô n6g af cungumala­ nami og jafnvel lescri fornra b6ka meô frasognum peirra og dœmisogum. Pvî aô samneyci viô menn liôinna alda ma jafna cil ferôalaga. JEskilegc er aô kunna nokkur deili a siôum annarra pj6ôa cil pess aô dœma vicurlega um eigin siôi, svo aô monnum farnisc ekki eins og peim, sem hafa ekki hleypc heimdraganum, og œtla allc hlœgi­ legc og heimskulegc, sem andscœtt er venjum heimalandsins. En ferôisc menn langtîmum sam­ an, ma segja aô peir glati foôurlandi sînu, og mikil forvitni um hœtti fyrri alda kann aô leiôa til vanpekkingar a hogum samtîôarinnar. Auk pess glepja dœmisogur monnum einatt svo syn, aô peir telja vel hugsanlega atburôi, sem eru fjar­ stœôa ein. Areiôanlegustu sogurnar fara aô vîsu hvergi meô lygar né ykjur, en pœr lata pa sitt­ hvaô lagkurulegt og miôur frœkilegt 6sagt, svo aô paô, sem fram er dregiô, birtist ekki î réttu samhengi. Peir, sem hafa fordœmi slîkra sagna aô leiôarlj6si, reisa sér pvî hurôaras um oxl og lenda oft î somu firrunum og kapparnir î forn.. sogunum. 6 Mœlsku mat ég mikils, og ég var hugfanginn af skaldskap, en ég taldi, aô hvort tveggja vœri fremur naôargafa andans en arangur ascundunar. Peir, sem rokfastastir eru og af mestri nacni gera monnum hugsanir sînar lj6sar og auôskildar, eru allcaf bezc cil pess fallnir aô sannfœra menn um

66

skoôanir sînar, og gildir pâ einu, p6tt peir noti 6vandaô mâl og hafi aldrei numiô ma:lskulist. Og vfst va:ru peir beztu skâldin, sem tjâ âga:t­ astar hugmyndir meô mestum yndispokka og mâlskruôi, p6 aô peir va:ru fâkunnandi { skâld­ skaparfra:ôum. Ég undi mér bezt viô sta:rôfra:ôi vegna pess, hve rok hennar eru âreiôanleg og auglj6s, en ég âttaôi mig alls ekki enn â raunverulegu notagildi hennar. Og er mér varô hugsaô til pess, aô henni va:ri aôeins beitt { verkfra:ôi, furôaôi ég mig â pvf, aô ekki skyldi neitt ha:rra hafa veriô reist a hinum fasta og trausta grundvelli hennar. 7 Eins Hkti ég a hinn b6ginn siôfra:ôiritum fornra heiô­ ingja viô hallir, gla:star mjog og st6rfenglegar, en reistar a sandi og for. I>eir hefja dyggôir cil skyjanna og hafa fyrir satt, aô prer séu eftirs6kn­ arverôari en allt annaô f veroldinni, en peir veita ekki na:ga vitneskju um prer, og oft er paô, sem peir kalla svo fogru nafni, ekki annaô en cilfinn­ ingaleysi eôa drembila:ti eôa orvrenting, eôa pâ foôurmorô. 8 Ég bar lotningu fyrir guôfrreôi og p6ttist mundu komast til himnarikis eins og hver annar. En er ég hafoi gengiô ur skugga um, aô vegurinn pangaô er ekki sfôur greiôur hinum fâfr6ôustu en hinum mestu lrerd6msmonnum og aô opinberuô sannindi, sem leiôina vfsa, eru ofar mannlegum skilningi, pâ dirfoist ég ekki aô leggja pau fyrir

67

d6m veikrar rokvfsi minnar. Og ég taldi, aô til aô rannsaka pau og eiga erindi sem erfiôi, pyrfti einstok himnesk naô aô koma til og maôurinn aô vera meira en maôur. Um heimspekina hef ég petta eitt aô segja: Ég sa, aô hun hafoi veriô iôkuô oldum saman af hin­ um agœtustu andans monnum og aô samt sem aôur er ekkert f henni hafiô yfir prœtur né vafa, og var ég pa ekki svo mikillatur aô vœnta betri arangurs en aôrir. Ég leiddi hugann aô pvf, hve morgum 6lfkum skoôunum um sama efni lœrôir menn gatu haldiô fram, an pess nokkru sinni gœti nema ein peirra veriô sonn, og taldi ég pvf nanast rangt allt, sem ekki var nema sennilegt. 9 Grundvoll annarra frœôigreina taldi ég svo 6tryggan, aô ekki hefoi veriô unnt aô reisa a hon­ um neitt, sem hald vœri f, enda hefoi heimspek­ in lagt hann. Mig fysti ekki aô leggja stund a pessar greinar, pratt fyrir sœmdarauka og abata, pvf aô fyrir Guôs naô er fjarhagur minn ekki slfkur, aô ég purfi aô iôka vfsindi mér til viôur­ vœris. Og p6 aô ég stœrôi mig ekki af pvf aô fyr­ irlfta frœgôina aô hœtti hundingja, 10 lagôi ég samt sem aôur lftiô upp ur peirri frœgô, sem ég gat ekki gert mér vonir um aô oôlast nema a rongum forsendum. Einnig p6ttist ég kunna svo glogg skil a ymsum 6merkum kenningum, aô pœr mundu ekki villa um fyrir mér, hvorki fyrir­ heic gullgerôarmanna, spad6mar stjornuspek-

68

inga, svik toframanna, né brogô eôa skrum peirra, sem pykjast vira meira en peir vita f raun og veru. 11 Ég lagôi pvf b6knamiô a hilluna, jafnskj6tt og ég varô n6gu gamall til aô losna undan yfirraôum kennara minna, og afréô aô leita ekki framar eftir oôrum vfsindum en peim, sem ég fyndi f sjalfum mér eôa f hinni miklu b6k heimsins. 12 Ég varôi pvf, sem eftir var reskuaranna, til ferôalaga, til aô sja hirôir og heri, kynnast f6lki, 6lfku aô hug­ arfari og kjorum, heyja mér ymislega reynslu, reyna sjalfan mig f peim aôstreôum, sem orlogin breru mér aô hondum, og huga alls staôar pannig aô pvf, sem fyrir kom, aô ég greti haft af pvf nokkur not. I>vf aô mér virtist, aô ég greti fundiô miklu meiri sannindi f peim rokum, sem hver og einn beitir um pau efni, sem honum eru hug­ leikin, og hlj6ta aô koma honum 6ôar f koll, ef honum hefur skotizt, heldur en f rokum hins b6klrerôa f lesstofu sinni um hugsmfôar, sem ekki verôur hond a fest og skipta hann engu, nema ef vera skyldi pvf, aô hann statar pvf meira af peim sem prer fara fjrer heilbrigôri skynsemi, af pvf aô pa hefur hann orôiô aô beita peim mun meiri andagift og hugvitssemi til pess aô koma viti f prer. Mér var retfô mikiô f mun aô greina rétt fra rongu, sja augliti til auglitis f gerôum mfnum, og kunna forum mfnum forraô f pessu lffi.

69

Meôan ég leiddi hugann einungis aô hâttalagi annarra manna, fann ég naumast neitt f fari }:>eirra aô styôjast viô, }:>vf aô skoôanir }:>eirra, ekki sfôur en heimspekinganna, voru hinar sund­ urleitustu. Af }:>essu la:rôi ég einkum aô trua var­ lega }:>vf, sem hafôi smeygt sér f hug mér vegna forda:mis og hefôar, en ég hef margoft séô miklar }:>j6ôir taka gott og gilt sitthvaô, sem f heima­ landi mfou virôist frâleitt og hla:gilegt. Pannig leysti ég mig ur margri villu, sem kann aô byrgja monnum eôlilega syn og teygja }:>â af vegi skynseminnar. En er ég hafôi variô fâeinum ârum til }:>ess aô nema }:>annig af b6k heimsins og freista aô oôlast nokkra reynslu, t6k ég dag einn }:>â âkvorôun aô hefja ranns6knir â sjâlfum mér og beita allri hugarorku minni til aô velja }:>a:r leiô­ ir, sem mér ba:ri aô halda. Synist mér, aô }:>etta hafi tekizt mun betur en orôiô hefôi, ef ég hefôi aldrei sagt skiliô viô heimaland mitt né ba:kur.

70

ANNAR KAFLI UM I>ESSAR mundir var ég staddur f I>yzkalandi vegna styrjalda peirra, sem enn geisa. 13 Ég var â heimleiô aftur til herbuôanna frâ kryningarhâtfô keisarans, en vetur gekk f garô, og ég varô aô lâta fyrir berast f porpi nokkru. 14 Par var pâ ekki neinn félagsskapur, sem dreifôi athygli minni, og ég var reyndar, sem betur for, ekki haldinn neinum âhyggjum né âstrfôum, sem roskuôu r6 minni, enda sat ég longum inni f ofnhicaôri stofu og hafôi fyllsca nreôi til aô hugsa. 15 Varô mér pâ einna fyrst hugsaô til pess, aô pau verk, sem margir meistarar gera af morgum hlutum, eru oftlega ekki eins fullkomin og hin, sem einn maôur hefur aô unniô. Af pessum sokum eru prer byggingar, sem einn husameistari hefur scaôiô aô frâ upphafi til enda, aô jafnaôi fegurri og sam­ stilltari en hinar, sem margir hafa lagc sig fram um aô lagfœra og lâtiô pâ gamla veggi scanda sem upphaflega hofôu veriô reistir f oôru augna­ miôi. Sama lrerd6m mâ draga af hinum gomlu 71

borgum, sem f i:indverôu voru ekki annaô en porp, en hafa meô tfmanum orôiô aô st6rum ba:jum. Skipulag peirra er oft bagboriô, ef litiô er til hinna formfostu vfggirtu borga, sem verk­ fra:ôingur markar fyrir aô vild sinni a sléttum velli, p6tt um listfengi einstakra bygginga standi pa:r hinum nyrri borgum sfzt aô baki. En pessar byggingar, st6rar sem smaar, eru settar af slfku handah6fi, aô gi:iturnar verôa svo bugô6ttar og mishaar, aô a:tla ma:tti, aô tilviljun ein hefôi raôiô allri tilhi:igun fremur en aserningur manna meô skynsemina aô leiôarlj6si. Hafi menn hins vegar f huga, aô a i:illum tfmum hafa samt veriô cil emba:ttismenn, sem faliô var aô hafa umsj6n meô einkabyggingum, svo pa:r ma:ttu verôa ba:jarpryôi, liggur f augum uppi, aô orôugt muni aô na mikilli fullkomnun meô pvf aô vinna aô verkum annarra. A sama hatt hef ég fmyndaô mér, aô pa:r pj6ôir, sem voru halfvillcar og kom­ usc ekki cil siôfagunar nema fec fyrir fet og settu sér ekki log nema eftir pvf sem gla:pir og ill­ deilur knuôu pa:r cil, ga:cu ekki buiô viô jafn­ g6ôa skipan og hinar, sem pegar f upphafi sam­ einingar sinnar foru aô scj6rnskipunarli:igum ein­ hvers viturs li:iggjafa. 16 Eins er paô fullvfst, aô skipan hinnar si:innu truar, sem Guô hefur einn kveôiô a um, tekur lange fram allri annarri skip­ an. En svo vikiô sé aô mannlegum malefnum, er mér na:r aô halda, aô rfki Sparcverja hafi ekki 72

forôum scaôiô meô bl6ma vegna pess, bve ein­ scok log peirra bafi veriô agrec - pvf aô morg bver voru pau kynleg og jafnvel andscreô g6ôum siôum - heldur vegna bins, aô einn maôur setti pau saman og pau miôuôu oll aô einu marki. Pvf p6cci mér sem hin b6klegu frreôi - aô minnsta kosci pau peirra, sem eru ekki nema sennileg og par meô 6sonnuô, en bafa orôiô cil og hlaôizt upp jafnt og pétt ur skoôunum margra 6lfkra manna - kremust ekki jafnnrerri sannleikanum og skynsamur maôur getur komizc meô pvf aô draga a eôlilegan hatt rokréttar alyktanir af pvf, sem a vegi bans verôur. Ennfremur varô mér bugsaô cil pess, aô oll befôum viô veriô born, aô­ ur en viô naôum fullorôinsaldri, og lengi orôiô aô luta stj6rn langana okkar og lrerifeôra, sem tfôum coguôust a um okkur og voru okkur ef cil vill bvorug allcaf bollraô. Pvf vreri 6bugsandi, aô skoôanir okkar vreru eins skylausar og crauscar og raun befôi a orôiô, ef viô befôum pegar viô freô­ ingu notiô cil blfcar skynsemi okkar og aldrei baft annaô en hana eina aô leiôarlj6si. 17 Aô sonnu eru pess engin dremi, aô oll bus ein­ bverrar borgar séu brocin niôur f pvf skyni einu aô reisa pau aô nyju meô oôru m6ti cil fegurôar­ auka fyrir gi:itur bennar. Hins eru aftur 6fa dremi, aô menn lati fella hus sfn og reisa pau aft­ ur, enda oft cil pess neyddir, par sem pau eru aô falli komin og undirstoôurnar ekki n6gu traust-

73

ar. Af pessu dr6 ég pa alykcun, aô sannarlega vœri ekki viturlegt af einstaklingi aô œtla sér aô endurbœta eitthvert rfki meô pvf aô breyta ollu fra grunni, kollvarpa pvf og reisa paô sfôan a ny. Og pa vœri ekki heldur vit f pvf aô œtla aô end­ urbœta gjorvoll vfsindin né pa skipan, sem hofô hefur veriô a kennslu peirra f sk6lum. En ég taldi, aô mér vœri sœmst aô taka einu sinni rogg a mig og gera brottrœkar ur huga mér allar pœr kenningar, sem ég hafôi aôhyllzt til pessa, og viôurkenna sfôan aôrar sannari eôa hinar somu, en pa ekki fyrr en ég hefôi latiô pœr ganga undir prof skynseminnar. Su var bjargfost tru mfn, aô meô pessu m6ti mundi ég betur kunna f6tum mfnum forraô, heldur en ef ég legôi traust mitt einungis a gamlar undirstoôur' styddist einvorô­ ungu viô pœr frumreglur, sem ég hafôi latiô inn­ rœta mér f œsku an pess aô hafa nokkru sinni reynt, hvort pœr vœru sannar. Ég sa aô visu a pessu ymis vandkvœôi, en pau voru ekki 6viôraô­ anleg, né sambœrileg viô hin, sem eru a minnstu endurb6tum a pj6ôfélaginu. Afar torvelt er aô reisa viô hinar miklu rfkisheildir, séu pœr felld­ ar, og jafnvel aô halda peim f horfinu, sé viô peim hr6flaô, og fall peirra hlycur avallt aô vera mikiô. Hinn mikli munur, sem a peim er, ber pvf aô sjalfsogôu 6rœkt vitni, hve pœr eru marg­ ar hverjar miklum annmorkum haôar. En pa hef­ ur hefôin komiô til, og hun hefur areiôanlega

74

tekiô broddinn ur peim annméirkum. Hun hefur jafnvel, an pess neitt breri a, sniôgengiô suma peirra og brett ur oôrum betur en unnt hefôi ver­ iô aô gera fyrirfram meô hyggjuvitinu einu sam­ an. Ma pvf heita, aô oftast nrer sé skarri kostur aô sretta sig viô annmarkana en afnema pa, rétt eins og vrenlegra er aô halda sig viô gamaltroônar og greiôfrerar pj6ôbrautir, sem krrekja fyrir tor­ frerur, heldur en aô stytta sér leiô og fara beint af augum yfir kletta og klungur. 18 I>ess vegna greti ég alls ekki tekiô undir meô peim vanhugsandi og eirôarlausu monnum, sem brj6ta heilann f sffellu um nyjar umbretur f opin­ berri syslan, p6 aô hvorki rettgofgi né veraldar­ gengi hafi kallaô pa til slfkra starfa. Ef ég teldi, aô f pessu riti mfnu fyrirfyndist minnsti vottur einhvers, sem vakiô greti grunsemdir um slfka vitfirringu f fari mfnu, vreri mér afar 6skapfellt aô birta paô. Ég hef aldrei hugsaô hrerra en aô reyna aô endurbreta eigin hugsanir og reisa prer a grundvelli, sem er allur minn. Nu hefur mér aô visu p6tt verk mitt harla gott, og pvf hef ég latiô paô koma fyrir almenningssj6nir, en ekki fyrir pa sok, aô ég vilji hvetja neinn til pess aô fara aô dremi mfnu. I>eir, sem pegiô hafa af Guôi rfku­ legri naôargjafir en mér hafa hlocnazt, munu ef cil vill setja sér reôri markmiô, en p6 6ttast ég mest, aô petta markmiô mitt muni reynast flest­ um um megn. I>6tt ekki vreri annaô en su

akvorôun aô losa sig viô allar prer kenningar, sem maôur hefur cekiô gôôar og gildar, pa er hun ekki fordremi, sem hver og einn retti aô fylgja. I>aô er jafnvel a engan hatt viô hrefi peirra tveggja manngerôa, sem eru î yfirgnrefandi meirihluca î veroldinni. Annars vegar eru peir, sem ofmeta getu sîna og hafa ekki hemil a hvac­ vîslegum dômum og eru ekki heldur nôgu polin­ môôir cil aô hugsa skipulega. Trekju peir hinir somu svo einhvern tîma upp a pvî aô bera brigô­ ur a pau undirstoôuatriôi, sem peir cil pess tîma hofôu taliô gôô og gild, og vîkja af alfaraleiô, mundu peir pvî aldrei geta hamiô sig a peim vegi, sem rata verôur, ef menn retla sér aô kom­ ast beinni leiô, og mundu peir pvî rafa î villu alla revi sîôan. Hins vegar eru svo peir, sem af skynsemi eôa hreversku gera sér ljôst, aô peir eru sîôur pess megnugir aô greina rétt fra rongu en sumir aôrir, sem peir geta frreôzt af, og hljôta pvî ollu heldur aô lata sér lynda skoôanir peirra, fremur en freista pess sjalfir aô finna aôrar rétt­ an. Sjalfur hefôi ég vafalaust veriô î hôpi hinna sîôarnefndu, ef ég hefôi aldrei att nema einn lrerifüôur eôa hefôi aldrei vitaô, hvîlîkur munur hefur a ollum tîmum veriô a kenningum hinna mestu lrerdômsmanna. En ég var enn î mennta­ skôla, pegar mér var kennt, aô ekkert greti maô­ ur hugsaô sér svo furôulegt né ôsennilegt, aô

76

ekki fyndusc pess dremi, aô einhver heimspek­ ingur hefôi haldiô pvi fram. 19 En a ferôum min­ um sfôar meir varô mér lj6sc, aô allir peir, sem hafa allc aôrar skoôanir en viô, eru ekki par fyrir siôleysingjar né villimenn, heldur hafa peir margir hverjir skynsemina aô leiôarlj6si ekki sfô­ ur en viô og jafnvel fremur. En mér varô svo hugsaô cil pess, hversu einn og sami maôurinn meô somu hrefileika verôur 6likur, eftir pvi hvorc hann fra bernsku hlycur uppeldi sitt meôal Frakka og I>j6ôverja, eôa hann a hinn b6ginn el­ ur allan aldur sinn meô Kinverjum og mann­ retum. 20 Ennfremur varô mér paô umhugsunar­ efni, svo aô cekiô sé dremi af klreôaburôi, aô sumc p6tti harla smekklegc fyrir ciu arum og pykir paô ef cil vill aftur innan tiu ara, sem petta ariô virôisc faranlegt og hlregilegc. F6lk lrecur pvi miklu fremur scj6rnasc af hefô og fordremi en 6yggjandi pekkingu. En p6 er ekkerc mark aô fylgi fjoldans viô sannindi, sem ekki liggja a yf­ irborôinu, pvi aô miklu meiri likindi eru cil, aô einn maôur finni pau en heil pj6ô. Ég fékk pvf ekki séô, aô ég greci cekiô skoôanir neins manns fram yfir aôrar, og var pa nauôugur einn koscur aô gripa cil eigin raôa. En alveg eins og maôur einn a gangi i svarca­ myrkri, einsetti ég mér aô feca mig fram lotur­ hregc og fara aô ollu meô scokuscu gat, svo aô mér yrôi alla vega ekki f6caskortur' og laca raô-

ast, p6tt seint miôaôi. Ég vildi jafnvel ekki visa â bug neinni skoôun, sem kynni aô hafa smeygt sér forôum i hugskot mitt, ân pess aô skynsemin legôi blessun sina yfir hana, fyrr en mér hefôi gefizt t6m til aô leggja drog aô pvi verki, sem ég var aô hefjast handa um, og leita hinnar réttu aô­ ferôar til aô nâ tokum â ollum peim verkefnum, sem ég var maôur til aô glfma viô. Af heimspekigreinum lagôi ég mig fyrr â ar­ um nokkuô eftir rokfrreôi og af strerôfrreôigrein­ um eftir greiningu flatarmâlsfrreôinga og b6k­ stafareikningi, og pessar prjâr greinar mennta eôa visinda virtust mundu geta orôiô retlun minni til framdrâttar. En er ég hugôi betur aô peim, varô mér lj6st, aô rokhendur og flestar aôrar reglur rokfrreôinnar koma helzt aô gagni viô aô skyra fyrir oôrum paô, sem maôur kaon sjâlfur - eôa jafnvel aô tala hlutlaust samkvremt peirri rokmâlslist, sem kennd er viô Lull, um paô, sem maôur kaon ekki skil â - en miklu siô­ ur viô aô lrera eitthvaô nytt. 21 Enda p6tt rokfrreô­ in feli raunar i sér margar réttar reglur og âgret­ ar, eru samt meôal peirra svo margar aôrar skaô­ legar eôa 6parfar, aô litlu auôveldara er aô skilja hér â milli en aô klappa mynd Dfonu eôa Min­ ervu ur Jnarmarablokk. 22 Flatarmâlsgreining hinna fornu frreôimanna og b6kstafareikningur nurimans taka einungis til hinna sértrekustu efna og virôast ekki koma aô neinum notum. Grein-

78

ingin er allcaf svo fastbundin viô kèinnun rnynda, aô hun getur ekki skerpc skilninginn an j:,ess aô j:,reyta mjèig fmyndunarafliô. f b6kstafareikn­ ingnum eru menn svo haôir ymsum reglum og tolum, aô ur honum hefur orôiô fl6kin og 6lj6s fra:ôigrein, sem j:,jakar mannshugann f staô j:,ess aô j:,roska hann. Fyrir j:,essar sakir hugôi ég, aô nauôsyn ba:ri til aô leica eftir annarri aôferô, sem sameinaôi kosti hinna j:,riggja an j:,ess aô hafa 6kosci j:,eirra. Mikil lagarnergô verôur lèistum ofc skalkaskj61, svo aô rfki eru ofc becur farin scj6rn­ arfarslega meô fa log, sem er fast fram fylgt. f staôinn fyrir hinar fjèilmèirgu reglur rèikfra:ôinnar caldi ég mig j:,vf vel settan meô j:,a:r fj6rar, sem um getur hér a eftir, svo framarlega sem ég ca:ki j:,a foscu og 6hagganlegu akvèirôun aô lata aldrei nokkru sinni undir hèifuô leggjast aô fara efcir j:,eim. Fyrsca reglan var aô hafa ekkerc fyrir satt, nema mér la:gi alveg f augum uppi, aô svo va:ri, meô èiôrum orôum aô forôast umfram allt hvat­ vfsi og hleypid6ma og kveôa ekki a um neitt nema j:,aô, sem sta:ôi mér svo skyrt og greinilega fyrir hugskocssj6num, aô ég ga:ti meô engu m6ci boriô brigôur a j:,aô. Ônnur var su aô rekja sundur hvern j:,ann vanda, sem ég fengist viô, f eins marga smaj:,a:tti og auôiô va:ri og meô j:,yrfti cil aô raôa betur viô hann.

79

Hin priôja var aô hugsa î réttri roô meô pvî aô byrja a hinum einfoldustu og auôskildustu atriô­ um og fikra sig sîôan fram, unz hin fjolprettustu liggja î augum uppi, og ganga jafnvel svo langt aô gera raô fyrir slîkri roô, par sem hun er engin samkvremt eôli hlutanna. Sîôasta reglan var su aô fella hvergi neitt und­ an og yfirfara alla pretti svo rrekilega, aô ég greti veriô viss um, aô mér sreist ekki yfir neitt. Hinar longu fléttur afar einfaldra og auôveldra raka, sem flatarmalsfrreôingar beita til aô komast aô orôugustu sonnunum, hofôu vakiô mér hug­ boô um, aô oll atriôi, sem eru a freri manna, rakni sundur a pennan sama hatt, og sîôan um hitt, aô varist menn aô hafa nokkurt peirra fyrir satt, nema svo sé î raun og veru og alltaf sé hald­ iô réttri roô til aô leiôa pau hvert af oôru, pa séu engin atriôi svo langs6tt, aô ekki naist til peirra, né svo dulin, aô pau verôi ekki fundin. Ekki purfti ég aô fara f grafgotur um paô, hvaôa atriôi rettu aô sitja f fyrirrumi, pvf aô mér var pa pegar lj6st, aô paô skyldu vera hin einfoldustu og auô­ skildustu. Ég efaôist ekki um, aô pessi atriôi vreru hin somu og strerôfrreôingar hofôu rann­ sakaô, pvf aô af ollum peim monnum, sem hing­ aô til hafa leitaô sannleikans f vfsindum, hafa peir einir getaô komizt aô einhverjum sonnun­ um, paô er areiôanlegum og auglj6sum rokum. Ég gerôi mér samt ekki vonir um annaô gagn af

80

peim en aô pau vendu huga minn viô aô meôtaka sannindi og aô gera sér ekki falsrê:ik aô g6ôu. Ekki svo aô skilja, aô ég œtlaôi mér aô leggja scund a allar pœr sérstê:iku vfsindagreinar, sem al­ mennt eru taldar cil stœrôfrœôi. Mér var lj6st, aô ê:illum pessum greinum var paô sameiginlegt aô beina athyglinni einvê:irôungu aô tilteknum tengslum og hlutfollum meôal viôfangsefna sinna, p6 aô pau annars vœru ymiss konar. Og taldi ég pvf, aô nœst lœgi aô rannsaka pessi hlut­ foll aôeins a almenna visu og hugsa sér pau ein­ gê:ingu î peim efnum, sem gerôu mér hœgra um vik aô na tê:ikum a peim, an pess p6 aô ofbj6ôa pessum hlutfollum a nokkurn hatt, cil pess aô geta peim mun betur beitt peim viô ê:innur efni, sem pau kynnu aô eiga viô. Svo varô ég pess askynja, aô cil aô acta mig a pessum hlutfollum yrôi ég stundum aô huga aô peim hverju ut af fyrir sig, en î ê:innur skipti einungis aô hafa pau î huga eôa fela pau mê:irg saman î einni heild. Virtist mér pa, aô cil aô leiôa betur hugann aô peim hverju ut af fyrir sig œtti ég aô hugsa mér pau f Hki Hna, af pvf aô ég fann ekkert einfaldara en Hnur né neitt sem greinilegra vœri fmyndun minni og skilningarvitum. En cil pess aô geta haft pau î huga eôa faliô pau mê:irg saman î einni heild virtist mér, aô ég yrôi aô fjalla um pau a sem einfoldustu taknmali. Mundi pa flatarmals­ greiningin og b6kstafareikningurinn hvort um 6

OrdrœOfl mn aO/erO

81

sig leggja mér cil paô, sem pau e1ga bezc, og bœca hvorc annars galla. 23 Eins dirfisc ég raunar aô segja, aô meô pvf aô fara nakvœmlega efcir peim fau reglum, sem ég hafôi sett mér, reyndisc mér afar auôvelc aô raôa fram ur ollum peim acriôum, sem pessar cvœr vfsindagreinar na cil. A peim cveimur eôa prem­ ur manuôum, sem ég varôi cil aô fgrunda pessi acriôi, meô pvf verklagi aô byrja a hinum ein­ folduscu og almennuscu og beica sérhverjum sannindum, er ég komsc aô, sem reglu, er kom mér sfôan aô nocum cil aô finna onnur, c6ksc mér ekki einungis aô komasc fram ur ymsu pvf, sem ég hafôi aôur caliô mjog orôugc viôfangs, heldur vircisc mér undir lokin, aô ég gœci jafnvel akveô­ iô um pau efni, sem ég kunni ekki skil a, meô hverjum cokum og aô hve miklu leyci unnc vœri aô finna lausn a peim. Menn munu ef cil vill ekki celja mér pecca cil mikillœcis, ef peir vilja hyggja aô pvf, aô um sérhvern hluc er ekki nema einn sannleikur, svo aô hver sa, sem komizc hef­ ur aô honum, kann pa allc, sem kunnaô verôur um pann hluc. Hafi barn, sem kann aô reikna, cil aô mynda lagc saman colur efcir liscarinnar reglum, ma paô ganga aô pvf vfsu aô paô hafi komizc aô ollu, sem mannlegur hugur fœr aô komizc um pa uckomu, sem paô leicaôi aô. 24 I>vf su aôferô, sem a annaô borô kennir aô halda récrri roô og cab. nakvœmlega meô f reikninginn

82

allar aôstœôur ]:,ess, sem leitaô er eftir, felur f sér allt j:,aô, sem gerir reikningsreglur 6yggjandi. Mest j:,6tti mér um ]:,essa aôferô vert af ]:,vf, aô meô hana â hendi âtti ég ]:,aô vfst aô neyta skyn­ semi minnar, ef ekki fullkomlega, j:,â alla vega eins og ég frekast gat. Auk ]:,ess faon ég viô astundun hennar, aô ég gat sert mér viôfangsefni mfn œ skyrar og greinilegar fyrir hugskotssj6nir, og par eô ég hafôi alls ekki fastbundiô aôferôina viô neitt einstakt efni, hugôi ég gott cil aô beita henni viô vandamal annarra vfsindagreina meô jafng6ôum ârangri og aôur viô râôgatur b6kstafa­ reikningsins. Ekki svo aô skilja samt, aô ég dirfôist aô leggja ]:,egar f staô til viô allar greinar, sem a vegi mfnum yrôu. Pvf slfkt hefôi einmitt brotiô f bag viô ]:,a roô, sem aôferôin mœlir fyrir um. En nu hafôi ég orôiô ]:,ess askynja, aô ]:,essar vfsindagreinar hlutu aô sœkja allar frumreglur sfoar cil heimspekinnar. En f heimspeki kom ég ekki enn auga a neinar slfkar 6yggjandi reglur, og hugôi ég j:,vf liggja mest viô, aô ég freistaôi aô finna ]:,œr. Par sem ]:,etta var mikilvœgara en allt annaô, og hér var mest hœcca a hvatvfsi og hleypid6mum, matti ég ekki leggja cil viô ]:,aô, fyrr en ég hefôi naô meiri proska en samrymdisc tuttugu og priggja ara aldri mfnum, og ekki fyrr en ég hefôi variô miklum tfma til undirbunings, bœôi til pess aô upprœta ur huga mfoum allar 6merkar skoôanir, sem ég cil ]:,essa hafôi caliô

83

g6ôar og gildar, og meô pvf aô gera fjoldann all­ an af tilraunum, sem yrôu mér efni f rokfœrslu, og meô pvf aô pjalfa mig avallt f peirri aôferô, sem ég hafôi sett mér, til aô styrkja mig œ betur f henni.

84

I>RIDJI KAFLI faGI ER NÔG, aÔur en menn taka aÔ reisa a ny fveruhus sitt, aô fella j:>aô aô grunni og sja fyrir byggingarefni og husameisturum eôa pjalfa sig sjalfur f husagerôarlist og hafa auk j:>ess gert af pvf nakvrema teikningu. Menn purfa einnig aô hafa tryggt sér bustaô, par sem peir geta buiô vel um sig, meôan a verkinu stendur. A sama veg og cil l:,ess aô ég yrôi ekki 6raôinn f athofnum mfn­ um, meôan skynsemin neyddi mig cil aô vera paô f d6mum mfnum, og svo aô ekki brygôisc, aô ég lifôi pa pegar eins g6ôu lffi og ég vreri framasc frer um, setti ég mér siôareglur til braôa­ birgôa, en prer voru aôeins prju eôa fjogur boô­ 25 orô, sem mér er engin launung a hver voru. Hiô fyrsca var aô fara aô fogum og venjum lands mfns, halda af staôfesci pa cru, sem mér fyrir Guôs naô hafôi veriô innrretc fra blaucu barnsbeini, og lata stj6rnasc f ollum oôrum efn­ um af h6flegustu og ofgalausustu skoôunum, sem viôurkenndar vreru f reynd af vicrustu foru-

85

nautum mfnum f lffinu. Par sem ég var pegar tekinn aô hafa aô engu mfnar eigin skoôanir, af pvf aô ég œtlaôi mér aô endurskoôa pœr allar, pôttist ég ekki eiga annan betri kost en paon aô fylgja hinum vitrustu monnum aô mali. Enda pôtt jafnvitrir menn fyrirfinnist ef til vill meôal Persa og Kfnverja og i heimalandi mfnu, pôtti mér samt sem aô mestu gagni mundi koma aô fara aô dœmi peirra manna, sem yrôu forunautar mfnir f lffinu. En til pess aô vita, hverjar voru skoôanir peirra f raun og veru, var mér meiri nauôsyn aô hyggja aô gerôum peirra en orôum, ekki aôeins vegna pess, aô i spillingu aldarfarsins vilja fair lata uppi, hverju peir trua, heldur vegna hins, aô fjolmorgum er paô sjalfum huliô, pvf aô i mannshuganum er paô eitt aô trua ein­ hverju og annaô aô atta sig a, aô maôur trûi pvf, og fer einatt annaô an hins. Af morgum amôta viôurkenndum skoôunum valdi ég einungis hin­ ar hôfsamlegustu, bœôi vegna pess, aô pœr eru alltaf pœgilegastar f reynd og sennilega réttastar, pvf aô allar ofgar eru venjulega af hinu vonda, sem og einnig til pess aô vfkja skemmra af réttri leiô, ef svo tœkisc til aô mér hefôi skotizt, heldur en orôiô hefôi, ef ég hefôi kosiô aô fara lengst til annarrar handar, en rétt hefôi veriô aô fara lengst cil hinnar. Ég taldi einkum til ofga allar pœr skuldbindingar sem skerôa frelsi manns. Ekki svo aô skilja, aô ég sé môtfallinn logum, sem

86

a::tlaô er aô raôa bôt a fatoôuleysi hviklyndra manna. En slfk log heimila, pegar menn a::tla sér eitthvaô gott eôa jafnvel eitthvaô, sem f sjalfu sér er hvorki gott né illt, til tryggingar viôskiptum sfnum, aô peir vinni heit eôa geri samninga, sem neyôa pa til aô standa viô orô sfn. En meô pvf aô ég sa ekki neitt paô f heiminum, sem avallt sta::ôi f staô, og ég fyrir mitt leyti var staôraôinn f aô lata mér fara fram en alls ekki aftur f dômum mfnum, hefôi mér pôtt sem ég bryti herfilega f bag viô heilbrigôa skynsemi, ef ég hefôi, af pvf aô ég ma::ti eitthvaô pessa stundina, neytt mig til aô telja paô enn gott sfôar meir, pegar paô hefôi ef til vill veriô ha::tt aô vera paô eôa ég ha::ttur aô lfta a paô sem slfkt. Annaô boôorô mitt var aô vera af fremsta megni staôfastur og akveôinn f athofnum mfnum og fylgja ekki af minni staôfesti eftir hinum vafa­ somustu skoôunum, pegar ég a annaô borô hefôi aôhyllzt pa::r, en pôtt pa::r hefôu veriô alveg vafa­ lausar. Ba:ri ég mig pa eins aô og ferôalangar, sem villzt hafa f skôgi. J:>eir skyldu varast aô eigra um hringsôlandi sitt a hvaô, og enn sfôur skyldu peir halda kyrru fyrir a einhverjum staô, heldur halda sffellt sem beinast f somu stefnu og vfkja alls ekki fra henni af litlu tilefni. Og gildir pa einu, pô aô tilviljun ein hafi f upphafi ef til vill raôiô pvf, hvaôa stefnu peir tôku. Vel ma vera, aô peir lendi ekki par, sem peir helzt vildu,

87

en peir na alla vega cil einhvers pess staôar, par sem peir eru sennilega becur komnir en inni f miôjum sk6gi. 0ft verôur athofnum okkar f pessu lffi ekki slegiô a fresc, og pvf er paô alveg vafalaust, pegar mannlegum mrecci er ofraun aô greina hinar réttustu skoôanir, aô monnum ber aô fara efrir hinum sennileguscu. Jafnvel p6tt menn fai ekki séô, aô neinar skoôanir séu senni­ legri en aôrar, ber peim samc sem aôur aô aôhyll­ asc einhverjar og lfca pa ekki framar a prer sem vafasamar fra hagnycu sj6narmiôi, heldur mjog svo réttar og 6yggjandi, vegna pess aô skyn­ semin, sem hefur komiô peim cil aô aôhyllasc prer, er breôi rétt og 6yggjandi. Meô pessu m6ci losnaôi ég viô alla pa iôrun og efrirsja, sem oft pjakar samvizku veikgeôja manna og reikulla, sem af fscoôuleysi laca leiôasc cil aô iôka sem gott vreri ymislegc, sem peir sfôar meir celja illc. J:>riôja boôorô mitt var aô freisca pess heldur aô sigrasc a sjalfum mér en orlogunum, breyca long­ unum mfnum fremur en skipan heimsins og venja mig yfirleicc viô pa hugsun, aô ekkerc sé monnum aô ollu f sjalfsvald secc nema hugsanir peirra, meô peim afleiôingum, aô pegar menn hafa lagc sig alla fram viô ycri aôstreôur sfnar, pa geta peir meô engu m6ti sakazt viô sjalfa sig um paô, sem peim mistekst. Ekki virtisc mér purfa neicc annaô né meira cil pess, aô ég vreri ekki framvegis aô 6ska mér einhvers, sem ég oôlaôist

88

ekki, og fengi pannig nœgju mîna. Pvî aô nu er j:,aô mannlegum vilja ekki eôlilegt aô sœkjast eft­ ir oôru en j:,vî, sem skynsemin synir honum aô sé meô einhverju m6ti a hans fœri. Og ef menn telja oll ytri gœôi jafnfjarri j:,vî aô vera a valdi peirra, harma j:,eir j:,ess vegna ekki paô, aô j:,eir skuli verôa af einhverjum gœôum, sem peir virô­ ast bornir til aô nj6ta, en missa af, an j:,ess aô peim sé um aô kenna, fremur en j:,eir harma hitt, aô j:,eirra skuli ekki vera konungsrîkin Kîna og Mexîk6. Peir minnast pess, aô j:,aô sem verôur aô vera, viljugur skal hver bera. Pa pra j:,eir ekki fremur heilbrigôi, j:,egar j:,eir eru sjukir, eôa frelsi, j:,egar peir eru fangar, en j:,eir j:,ra aô eiga sér lîkami af efni svo 6forgengilegu sem dem­ antar eôa vœngi aô fljuga um loftin sem fuglar. En skylt er aô jata, aô langa j:,jalfun j:,arf til og sî­ felldar hugleiôingar, ef monnum a aô verôa tamt aô lîta a hvaôeina fra j:,essu sj6narmiôi. En petta sj6narmiô hygg ég helzt hafa veriô leyndard6m j:,eirra heimspekinga, sem forôum daga naôu aô hefja sig yfir valt veraldargengi og etja kappi um gœfuna viô guôi sîna. Peim gekk eigi ur minni, hverjar skorôur j:,eim vorur reistar af natturunnar voldum, og p6ttust svo vissir um, aô ekkert vœri a valdi j:,eirra utan hugsanir j:,eirra, aô j:,etta eitt dugôi til, aô j:,eir loôuôust ekki aô oôrum efnum. Peir réôu svo hugsunum sînum, aô nokkrum sanni naôi, j:,a er j:,eir toldu sig auôugri, matt-

89

ugri, frjalsari og srelli en nokkra aôra menn, sem eiga sér ekki slfka lffsskoôun, og eiga pvf aldrei kost a pvf, sem peir pra, hversu vel sem natturan og veraldarlaniô kaon annars aô leika viô pa. 26 I>a er aô lokum kom pessarar siôfrreôi, varô mér fyrir aô gera mér yfirlit um iôju manna f pessu lffi til aô freista pess aô kj6sa mér hina beztu. Og an pess aô ég vilji neitt segja um ann­ arra storf, hugôist ég ekki kunna betur en aô halda uppteknum hœtti og verja hverri œvistund til eflingar skynsemi minni og reyna eftir fremsta megni aô fa betur fang a sannleikanum, og neyta til pess peirrar aôferôar, sem ég hafôi sett mér. I>egar ég var farinn aô beita aôferô minni, varô mér paô til svo fagretrar gleôi, aô ég trûôi pvf ekki, aô unnt vreri aô oôlast aôra meiri né sak­ lausari i pessu lffi. Meô aôferô mina aô leiôarlj6si komst ég dag hvern aô ymsum peim sannindum, sem mér virtust nresta mikilsverô og yfirleitt ekki vera a vitorôi annarra manna. Gladdi paô hug minn og greip hann svo fostum tokum, aô allt annaô skipti mig engu. Ennfremur hafôi ég ekki annaô fyrir augum meô ofantoldum premur meginreglum en auka pekkingu mina, pvf aô Guô hefur grett hvern og einn nokkru lj6si, aô hann megi greina rétt fra rongu, og hefôi ég pvf ekki taliô mér skylt aô taka nokkurn tfma skoô­ anir annarra g6ôar og gildar, ef ég hefôi ekki sett mér aô beita eigin d6mgreind til aô athuga prer,

90

pegar tfmi vœri til kominn. 2ï Ég hefôi ekki aô­ hyllzt pœr meô g6ôri samvizku, ef ég hefôi ekki gert mér vonir um aô verôa ekki fyrir pa sok af neinu tœkifœri til aô komast aô oôrum merkari skoôunum, ef svo vœri, aô pœr fyrirfyndust. Loks hefôi ég svo ekki fengiô reist skorôur viô 6skum mfnum, né hondlaô hamingjuna, ef ég hefôi ekki fariô p:i leiô, sem ég hugôi mundu tryggja mér alla p:i pekkingu, sem vœri a mfnu fœri, og p:i einnig oll pau sonnu gœôi, sem ég framast œtti kost :i. Og aô svo miklu leyti sem vilji mann­ anna ber sig eftir einhverju eôa forôast paô ein­ ungis eftir pvi, hvort skilningur peirra leggur paô fyrir p:i sem gott eôa illt, p:i nœgir aô meta rétt til aô breyta rétt og meta eftir fremsta megni til aô breyta eftir beztu getu, paô er oôlast allar dyggôir og um leiô oll onnur gœôi, sem menn fa oôlazt yfirleitt. 28 En pegar menn eru vissir um aô svo sé komiô, getur ekki hj:i pvi fariô, aô peir séu hamingjusamir. J:>:i er ég hafôi pannig gengiô ûr skugga um pessar meginreglur og skipaô peim i sérstakan staô meô sannindum trûarinnar, sem alltaf hafa setiô i fyrirrûmi i huga mfnum, p6ttist ég hafa frj:ilsar hendur um aô losa mig viô allar aôrar skoôanir mfnar. 29 Nû gerôi ég mér vonir um aô koma sliku fremur til leiôar meô samneyci viô annaô folk en frekari kyrrsetum i ofnhitaôri stofu, par sem ég hafôi huglein oll pessi efni, og

91

var pvî vetur ekki enn um garô genginn, pâ er ég lagôi land undir fot â nyjan leik. Ôll nœstu nîu ârin gerôi ég ekki annaô en aô flœkjast um f ver­ oldinni og reyndi aô vera fremur âhorfandi en pârttakandi f ollum peim gamanleikjum, sem par eru settir â sviô. Ég hugleiddi f hverju efni einkum paô, sem vakiô gat tortryggni og leitt menn â villustigu, og upprœtti um leiô ur huga mér allar pœr villur, sem kynnu aô hafa skotiô par r6tum. Ekki svo aô skilja, aô ég fœri aô dœmi efahyggjumanna, sem efast til pess eins aô efast, og gera sér allt far um aô taka aldrei âkvorôun. 30 }Etlun mîn var pvert â m6ti su ein aô oôlasr vissu og ryôja burt lausamold og sandi til aô nâ niôur â klopp eôa leir. Mér virôist petta hafa tekizt allvel, pvf ég reyndi aô âtta mig â, hvaôa kennisetningar vœru rangar eôa 6traustar, ekki meô veikum tilgâtum, heldur meô lj6sum og oruggum roksemdum, og rakst ég pâ aldrei â neina svo vafasama, aô ég drœgi ekki af henni einhverja alltrausta âlyktun, p6 ekki vœri nema pâ, aô ekki vœri 6hœtt aô reiôa sig â hana. Rétt eins og menn halda braki til haga, pegar gamall bustaôur er felldur, til aô nota paô f annan nyjan, svo hélt ég, pegar ég reif niôur allar pœr skoôanir mînar, sem ég taldi illa grundaôar, ymsum athugunum til haga og oôlaôist ymsa reynslu, sem sfôar meir kom mér aô notum viô aô koma mér upp oôrum oruggum skoôunum.

92

Auk pess pjalfaôi ég mig afram î peirri aôferô, sem ég hafôi sett mér. l>vî lét ég mér ekki na:gja aô hugsa yfirleitt samkva:mt reglum hennar, heldur a:tlaôi ég mér endrum og eins nokkrar klukkustundir til aô beita henni sérstaklega viô sta:rôfra:ôiprautir eôa einhverjar aôrar, sem ég gat gert na:sta lîkar peim meô pvf aô losa pa:r fra ollum peim logmalum annarra greina, sem mér pôttu ekki nôgu traust, og munu menn sja, aô svo hef ég aô fariô viô ymsar pa:r prautir sem skyrôar eru f pessu riti. 31 Â ytra borôi lifôi ég aô visu lffi mfnu eins og peir menn, sem iôja paô eitt aô lifa ljufu og saklausu lffi, gera sér far um aô eyôa tfô an lasta og grîpa til hverrar heiôar­ legrar afpreyingar til aô stytta sér stundir. En ekki brast, aô ég sa:ti viô minn keip og na:ôi ef til vill enn betri tokum a sannleikanum en orôiô hefoi, ef ég hefôi ekkert annaô gert en aô lesa ba:kur og umgangast menntamenn. Pô liôu nu oll pessi nfu ar' an pess ég hefôi gert upp hug minn um pa:r raôgatur' sem la:rôir menn eru vanir aô pratta um, né hafiô leit aô grundvelli neinnar peirrar heimspeki, sem or­ uggari va:ri en su, sem tfôkanleg var. Mér ôx petta svo f augum, er mér varô hugsaô til ymissa mikilha:fra manna, sem hofôu lagt til viô ]:,ennan vanda an arangurs, aô pvf er mér virtist, aô ég hefôi ef til vill ekki, aô svo komnu mali, vogaô mér aô takast a viô hann hefoi ég ekki pegar orô-

93

iô pess var, aô ymsir hofôu orô a pvî, aô ég hefôi pegar leyst hann. Ég gœti ekki sagt, a hverju peir reistu pessa skoôun sîna. En hafi ég aô ein­ hverju leyti ytt undir hana meô orôrœôum mîn­ um, hlytur paô aô hafa veriô meô pvî aô jata fa­ frœôi mîna af meiri einlœgni en tîtt er um pa menn, sem lagt hafa nokkra stund a nam, eôa ef ril vill meô pvî aô setja fram rok fyrir efasemdum mînum um sitthvaô paô, sem aôrir menn telja ôyggjandi, miklu fremur en ég hafi stœrt mig af einhverri sérstakri kenningu. En par sem ég hafôi til aô bera nœgan metnaô til aô kœra mig ekki um aô vera talion annar og meiri en ég var î raun réttri, pôttist ég purfa aô reyna meô ollum raôum aô gera mig verôan pess orôstfrs, sem af mér fôr. 32 Og fyrir réttum atta arum varô svo pessi longun til pess, aô ég afréô aô hverfa af oll­ um peim stoôum, par sem kunningja var von, og draga mig î hlé hingaô, til lands, par sem lang­ vinnar styrjaldir hafa komiô a svo fastri skipan, aô herir peir, sem par er haldiô uppi, virôast ekki til annars œtlaôir en aô sja um, aô menn fai notiô avaxta friôarins af peim mun meira oryggi. l>ar hef ég horfiô î mergô hins otulasta fôlks, sem lœtur sér annara um eigin hagi en hvaô paô hnysist î hagi naungans. Og an pess mig skorti nokkur pau pœgindi, sem mannflestu borgir hafa aô bjôôa, hef ég getaô dvalizt hér einn og ut af

94

fyrir mig, ekki sfôur en hefoi ég veriô f fjarlœg­ ustu eyôimorkum. 33

95

FJÔRDI KAFLI ÉG VEIT EKKI, hvort rœôa skal pau efni, sem ég hugôi fyrstum aô, a pessum staô, pvf aô pœr hugleiôingar eru svo frumspekilegar og mjog framandlegar, aô 6vfst er, aô allir kunni peim vel. P6 er ég meô nokkrum hœtti nauôbeygôur til aô minnast a pœr, svo aô menn geti gert upp viô sig, hvort sa grundvollur, sem ég hef lag t, muni n6gu traustur. Mér var longu orôiô lj6st, aô um siôvenjur verôa menn tfôum aô lata sér lynda skoôanir, er peir vita afar vafasamar, rétt eins og vœru pœr 6yggjandi, svo sem drepiô hef­ ur veriô a hér aô framan. En meô pvf aô ég hugô­ ist um pessar mundir gefa mig allan aô leitinni aô sannleikanum, p6ttist ég purfa aô fara pverof­ ugt aô og varpa fra mér sem alrongu ollu pvf, sem ég hafôi grun um, aô minnsti vafi gœti leik­ iô a, til aô sja, hvort ekki yrôi pa einhver skoôun efrir, sem hafin vœri yfir allan vafa. Par eô skiln­ ingarvit manna villa stundum um fyrir peim, vildi ég gera raô fyrir, aô enginn hlucur sé eins 7

Oràrœôa um mJferO

97

og pau telja okkur cru um. Og meô pvf aô cil eru menn, sem skjatlast f rokfrerslum sfnum jafnvel um einfoldustu atriôi flatarmalsfrreôinnar og verôa par a rokvillur, og ég taldi mér eins hrett viô aô skeika og hverjum oôrum, pa varpaôi ég foi mér sem rongum ollum peim rokum, er ég hafôi aôur taliô g6ôar og gildar sannanir. Aô endingu varô mér og lj6st, aô allar hugsanir manna f voku kunna einnig aô hvarfla aô peim f svefni, an pess aô nokkur peirra sé pa sonn, og afréô ég pvf aô gera raô fyrir, aô allt paô, sem mér hafôi komiô f hug, vreri ekki sannara en cal­ myndir drauma minna. En p6 aô ég vildi nu hugsa sem svo, aô allt vreri range, rann pegar f staô upp fyrir mér, aô ég, sem hugsaôi, hlyti aô vera eitthvaô. Og mér varô lj6st, aô pessi sann­ indi ég hugsa, jess vegna er ég tif voru svo traust og orugg, aô h6flausustu tilgatur efasemdamann­ anna fengju ekki um pau pokaô, og hugôist ég pvf meô g6ôri samvizku geta valiô mér pau aô frumreglu peirrar heimspeki, sem ég leitaôi eft. 34 If..

Ég hugleiddi af gaumgrefni, hvaô ég var, og sa pa, aô ég gat laciô sem ég hefôi engan lfkama og sem ekki vreri cil neinn heimur né neinn staô­ ur minn f pessum heimi, en ég greti ekki par fyr­ ir laciô, sem ég vreri ekki til. Og ég sa, aô ein­ micc af peirri staôreynd, aô mér kom cil hugar aô efasc um sannleiksgildi annarra hluta, leiddi al-

98

veg ]:,vert â m6ti auglj6slega og orugglega, aô ég var til. En hefôi ég hins vegar einungis hrett aô hugsa, j:,6 aô allt annaô, sem ég hafôi nokkru sinni fmyndaô mér, hefôi veriô satt, hefôi ég enga âstreôu til ]:,ess aô trua j:,vf, aô ég hefôi veriô til. Af ]:,essu varô mér vel lj6st, aô ég var veru­ leiki35 og aô allt eôli eôa nâttura ]:,essa veruleika var aô hugsa og aô ]:,essi veruleiki var staôlaus f ruminu. Og hann er ekki heldur hâôur neinu efni, svo aô ég sjâlfur, ]:,aô er aô segja sâlin, 36 sem gerir mig aô j:,vf sem ég er, er aô fullu aô­ greind frâ lfkamanum og aô hun er jafnvel auô­ ]:,ekktari en lfkaminn og héldi ollu sfnu, j:,6 aô hann vreri ekki til. I>essu nrest hugleiddi ég almennt, hvaô til ]:,ess ]:,urfi aô staôhrefing geti talizt sono og âreiô­ anleg. Ég hafôi nu fundiô eina slfka og hugôi j:,vf, aô mér breri einnig aô vira, f hverju vissa mfn vreri f6lgin. Mér varô lj6st, aô f staôhrefing­ unni ég hugsa, pess vegna er ég til er alls ekkert, sem tryggir mér, aô hun sé sono, annaô en ]:,aô, aô ég sé mjog lj6slega, aô til ]:,ess aô hugsa er nauôsynlegt aô vera til. Og j:,vf taldi ég, a� ég greti haft aô almennri reglu, aô ]:,aô sem �enn skynja mjog skyrt og mjog greinilega, sé allt satt, j:,6tt aô vîsu sé nokkur vandi aô âtta sig vel â, hvaô maôur skynjar greinilega. 37 I>â beindi ég huga mfnum aô ]:,eirri staôreynd, aô ég efaôist og aô ]:,ess vegna vreri tilvera mfn

99

ekki alfullkomin, pvf aô mér var alveg lj6st, aô fullkomnara var aô vita en efast. I>a varô mér fyr­ ir aô hyggja aô pvf, hvaôan ég hefôi hugsunina um eitthvaô fullkomnara en ég var sjalfur. La mér pa f augum uppi, aô ég hlyti aô hafa hana fra einhverju pvî eôli, sem vreri î raun fullkomn­ ara en ég. Ekki strîddi a mig aô vita, hvaôan vreru komnar hugsanir mînar um ymsa hluti eins og himininn, jorôina, lj6siô, hitann og 6tal aôra, pvî aô ég sa ekki î peim neitt, sem mér virtist vera mér reôra. I>vî p6ttist ég vita, aô vreru prer sannar, mundu prer vera haôar eôli mînu, aô svo miklu leyti sem paô kynni aô vera fullkomiô, en vreru prer 6sannar, hefôi ég prer af engu, paô er prer vreru î mér, aô pvî leyti sem mér vreri afatt. En pessu gat ekki veriô svo fariô um hugmynd­ ina um veru, sem var mér reôri, pvî bersynilega var 6hugsandi aô sû hugmynd stafaôi af engu. 38 Og meô pvî aô ekki er sîôur m6tsogn î pvî aô telja, aô hiô fullkomnara leiôi af hinu 6fullkomn­ ara og sé pvî haô, en hinu, aô eitthvaô geti stafaô af engu, gat ég ekki haft pa hugmynd fra mér sjalfum. I>vî hlaut ég aô draga pa alyktun, aô hûn hefôi veriô mér î brj6st logô af einhverju pvî eôli, sem sannlega vreri fullkomnara en ég var, og hefôi jafnvel til aô bera allan pann fullkom­ leika, sem ég gat gert mér einhverja hugmynd um, og vreri pvf Guâ. 39 Hér kom einnig til aô ég gat ekki veriô eina veran, sem til vreri (menn 100

virôi mér vel, aô ég nota orôalag sk6lanna), 40 ur pvf aô ég pekkti til einhvers pess fullkomleika, sem ég var ekki gœddur, heldur hlaut 6hja­ kvœmilega aô vera til onnur vera fullkomnari, sem ég vœri haôur, og ég hefôi pegiô fra henni allt paô, sem mér var gefiô. I>vf hefôi ég veriô einn og 6haôur ollu oôru, svo aô ég hefôi haft fra sjalfum mér allt paô, sem ég deildi meô hinni fullkomnu veru, hefôi ég af somu astœôu getaô haft fra sjalfum mér allt annaô, sem ég vissi mig skorta, og veriô pannig sjalfur 6endanlegur, 6umbreytanlegur, alvitur, almattugur, i stuttu mali sagt gœddur ollum peim fullkomleika, sem ég gat gert mér hugmynd um, aô vœri i Guôi. I>vf samkvœmt peim rokum, sem ég hef nu sett fram, purfti ég ekkert til aô pekkja eôli Guôs, eftir pvf sem eôli mitt var pess megnugt, annaô en athuga hvort allt paô sem ég fann einhverja hugmynd um i sjalfum mér, bœri vitni fullkom­ leika eôa 6fullkomleika. Og matti ég pa ganga aô pvf visu, aô hvaôeina, sem bar mark 6full­ komleikans, var ekki i Guôi, en aô allt annaô var i honum. Ennfremur sa ég aô efi, hviklyndi, hryggô og annaô pvî lîkt var ekki î Guôi, ur pvf aô ég hefôi gjarnan viljaô vera an pess. Aô auki gerôi ég mér hugmyndir um ymislegt skilvitlegt og lîkamlegt. Aô vîsu gat ég gert raô fyrir, aô mig vœri aô dreyma og aô allt paô, sem ég sœi eôa fmyndaôi mér, vœri rangt. En ég gat samt 101

ekki boriô a môti pvf, aô hugmyndirnar um petta vœru raunverulega f huga mér; en par eô ég hafôi gert mér vel lj6st meô sjalfum mér, aô and­ legt eôli er aôgreint fra lfkamlegu eôli, og hafôi hins vegar f huga, aô oll samsetning ber vitni ôs jalfstœôi og ôsjalfstœôi er bersynilega galli, 41 pa caldi ég, aô ekki gœti paô veriô fullkomnun f Guôi aô vera samsettur af tvenns konar eôli og pess vegna vœri hann paô ekki. En ef f veroldinni vœru einhverjir lfkamar eôa andar eôa aôrar ver­ ur, sem vœru ekki alfullkomnar, hlytu pœr aô vera haôar mœtti hans, svo aô pœr gœtu ekki ver­ iô til nokkra stund an hans. 42 Pa er hér var komiô, hugôist ég finna onnur sannindi. Ég sneri mér aô flatarmalsfrœôi, sem f vitund minni fjallaôi um samfelldan veruleika eôa rum, ôendanlegt aô lengd, breidd, hœô eôa dypt, deilanlegt f ymsa bluta, sem geta tekiô a sig margvfslegar myndir og stœrôir og sem hreyfa ma og fœra ur staô a alla vegu, ]:,vf aô flat­ armalsfrœôingar gera raô fyrir ollu slfku um rumiô. Ég fôr yfir nokkrar af einfoldustu sonn­ unum peirra. Mér varô ljôst, aô menn toldu pœr ôyggjandi fyrir ]:,a sok eina, aô ]:,eir skynjuôu pœr bersynilega samkvœmt reglunni, sem ég hef sett fram hér aô ofan. 43 En mér varô einnig ljôst, aô f ]:,essum sonnunum var ekkert fôlgiô, er fœrôi mér heim sanninn um tilveru peirra hluta, sem pœr fjolluôu um. Mér la til aô mynda f augum

102

uppi, aâ ef ég gengi aâ prî'hyrningi vîsum, hlytu horn hans prjû aâ vera jofn tveimur réttum horn­ um. En par fyrir sâ ég ekki neitt, sem fullvissaâi mig um, aâ til vœri prîhyrningur f heiminum. I>â er ég hins vegar beindi sj6num frekar aâ peirri hugmynd, sem ég gerâi mér um full­ komna veru, p6tti mér sem f henni vœri f6lgiâ, aâ veran vœri til â sama hâtt, eâa jafnvel meâ enn auglj6sari hœtti, og î hugmyndinni um prîhyrn­ ing er f6lgiâ, aâ prjû horn hans eru jofn tveimur réttum hornum, eâa f hugmyndinni um kûlu, aâ allir hlutar yfirborâsins eru jafnlangt frâ miâju hennar. Af pessum sokum er sonnunin fyrir pvf, aâ Guâ, pessi fullkomna vera, sé eâa sé til, aâ minnsta kosti jafn6yggjandi og nokkur flatar­ mâlssonnun gœti veriâ. 44 En til eru margir peir, sem pykjast vissir um, aâ orâugt sé aâ pekkja Guâ og jafnvel aâ vira, hvaâ sâl peirra sé, vegna pess aâ peir hefja aldrei anda sinn yfir skilvitlega hluti og peim er svo tamt aâ huga aldrei aâ neinu oâruvfsi en aâ gera sér mynd af pvf f huganum - en pann hâtt hafa menn jafnan â um efnislega hluti - aâ allt paâ, sem ekki er unnt aâ setja sér fyrir sj6nir, virâist peim vera 6skiljanlegt. 45 I>etta verâur meâal ann­ ars lj6st af pvf, aâ jafnvel heimspekingar hafa paâ aâ meginreglu f sk6lum, aâ menn geti ekkert skiliâ, nema peir hafi ââur skynjaâ paâ. 46 En vfst er, aâ menn hafa aldrei skynjaâ Guâ og sâlina,

103

og mér virôist, aô peir, sem vilja beita fmyndun­ arafli sinu cil aô skilja pau, fari aô rétt eins og peir retluôu aô nota augu sin cil aô heyra hljôô eôa finna lykt. Kemur hér reyndar enn cil sa munur, aô sjônin farir okkur ekki sfôur heim sanninn um viôfong sin en ilman og heyrn, par sem aftur a môti hvorki fmyndunarafl okkar né skilningarvit gretu frert okkur heim sanninn um nokkurn skapaôan hlut an pess aô skilningur komi cil. Ef svo loks enn eru einhverjir menn, sem eru ekki sannfrerôir um tilveru Guôs og salar sinnar af peim rokum, sem ég hef sett fram, vildi ég gjarnan, aô peir vissu, aô allt paô, sem peir hyggjast vita meô meiri vissu, svo sem aô peir hafi lfkama og aô cil séu stjornur og jorô og slfkir hlutir, er ôvissara. Menn hafa aô vfsu veraldlega vissu um pessa hluti, sem er slfk, aô um pa getur enginn efazt, nema hann sé fravita, en menn geta ekki heldur neitaô pvf af fullri skynsemi, pegar frumspekileg vissa er annars vegar, aô nreg astœôa sé til aô vera ekki alveg vissir, ur pvf aô peir hafa tekiô eftir pvf, aô peir kunna a sama hatt aô fmynda sér f svefni, aô peir hafi annan lfkama og peir sjai aôrar stjornur og aôra jorô, an pess aô pessar fmyndanir eigi sér nokkra stoô. 47 l>vf hvaôan kemur monnum su vissa, aô hugsanir î draumum séu ôsannari en hinar, ur pvf aô prer eru oft ekki sfôur lifandi og greinilegar? Megi

104

mikilhœfustu menn grunda pena aô vild. Ég hygg, aô peir geti ekki fundiô neina astœôu, sem endisc cil aô eyôa pessum efa, nema peir geri fyr­ irfram raô fyrir tilveru Guôs . .Pvî î fyrsca lagi er einmitt petta, sem ég valdi mér aô reglu - paô er aô segja aô paô, sem viô skynjum mjog skyrt og mjog greinilega, sé allt satt - ekki ôyggjandi, nema vegna pess aô Guô er eôa er cil og er full­ komin vera og aô allt paô, sem er î okkur, er foi honum komiô. Af pvî leiôir, aô hugmyndir okk­ ar eôa hugtok, sem eru raunveruleg og scafa fra Guôi aô ollu pvî leyti, sem pau eru skyr og greinileg, geta ekki aô pvî leyti veriô annaô en sonn. Ef hugmyndir eôa hugtok manna eru alloft aô einhverju leyti rong, hljôta pau aô vera aô pvî leyti ôskyr og ôgreinileg, vegna pess aô pau stafa sem slîk af engu. .Pau eru meô oôrum orôum ekki ôskyr î huga manna nema af pvî einu, aô peir eru ekki alfullkomnir. Augljôst er, aô ekki er minni môtsogn fôlgin f pvf, aô hiô ranga eôa hiô ôfullkomna stafi foi Guôi sem slîkt, en f hinu, aô sannleikurinn og fullkomleikinn srafi af engu. En ef viô vissum ekki, aô allt hiô raun­ verulega og sanna, sem viô bûum yfir, vœri komiô fra fullkominni og ôendanlegri veru, hefôum viô enga astœôu til aô celja vîsc, aô hug­ myndir okkar hefôu til aô bera pa fullkomnun, sem sannleikurinn er, hversu skyrar og greinileg­ ar sem pœr annars vœru. 105

Pa er menn nû fyrir pekkingu sfna a Guôi og salinni hafa oôlazt vissu um pessa reglu, pa ligg­ ur f augum uppi, aô peir recru ekki aô lata drauma sfna f svefni vekja sér efasemdir um sannleiksgildi hugsana sinna f voku. En breri svo cil, jafnvel f svefni, aô upp skyci einhverri mjog greinilegri hugmynd, eins og cil dremis aô flatar­ malsfrreôing dreymdi einhverja nyja sonnun, mundi svefn hans ekki varna pvf, aô hûn vreri sonn. Tal draumanna er tfôast f pvf f6lgiô, aô peir bregôa upp myndum af ymsum hlutum a sama veg og hin ytri skilningarvit. Og ekki ber aô harma, p6 aô slfkt veki corcryggni manna a sannleiksgildi pvflfkra hugmynda, pvf aô prer verôa oft cil aô villa um fyrir peim, p6 aô peir séu ekki sofandi: svo sem pa er gulusjûkir sja allt f gulum lit, eôa scjornur og aôrir fjarlregir hlutir synast miklu minni en peir eru f raun réttri. f stuttu mali sage, hvort sem viô vokum eôa sof­ um, skulum viô ekki lata sannfrerast nema fyrir auglj6s rok skynseminnar. Huga ber aô pvf, aô ég segi skynsemi, en ekki fmyndunarafl né skiln­ ingarvit. Pvf menn sja aô vfsu s6lina, en peir skulu ekki par fyrir alykta, aô hûn sé ekki strerri en peim synist hûn vera. Og vel ma fmynda sér lj6nshofuô grrett a geitarbûk, og skal ekki par af raôa, aô cil sé f veroldinni slfk kynjaskepna. Pvf aô skynsemin kennir monnum ekki, aô paô, sem peir sja pannig eôa fmynda sér, sé raunverulegt,

106

en hun kennir peim â hinn b6ginn, aô allar hug­ myndir peirra og hugtok hlj6ti aô vera grunduô f nokkrum sannleika; pvf aô 6hugsandi va:ri, aô Guâ, sem er alfullkominn og alsannur, hefôi annars lagt peim pau f brj6st. Meô pvf aô rok­ semdir manna eru aldrei eins auglj6sar og full­ komnar f svefni og f voku, p6 aô fmyndunarafl peirra sé pâ ekki sfôur vakandi og greinilegt, kennir skynsemin monnum einnig, aô hugsanir peirra geti aô visu ekki veriô alsannar vegna pess, aô peir eru ekki alfullkomnir, en aô sâ sannleik­ ur, sem pa:r hafa til aô bera, heyri 6hjâkva:mi­ lega fremur til hugsunum f voku en f draumi. 48

107

FIMMTI KAFLI MÉR VJERI einkar ljuft aô halda lengra og leggja fyrir menn alla ]:,a fléttu annarra sanninda, sem ég hef leicc af hinum fyrscu. En meô ]:,vi aô ]:,a yrôi ekki hja ]:,vi komisc aô fjalla um ymsan vanda, er deilum veldur meôal lœrôra manrra, sem ég vil ekki 6vingasc viô, ]:,a hygg ég raôlegra aô laca slikc kyrrt liggja og drepa aôeins lauslega a, hver vandamal j:,essi eru. 49 Vœru svo hinir vicruscu menn lamir gera um, hvorc œskilegc sé, aô almenningur fai um ]:,au nanari vimeskju. Ég hef aldrei hvikaô fra ]:,eirri akvorôun minni aô gera ekki raô fyrir annarri frumreglu en ]:,eirri, sem ég beicci hér aô ofan cil aô sanna cilveru Guôs og salarinnar, og hafa ekkerc fyrir satt, nema mér virtist ]:,aô lj6sara og i::iruggara en mér hi::ifôu aôur virzc sannanir flacarmalsfrœôinga. Engu aô siôur dirfist ég aô segja, aô mér hefur ekki einungis auônazt aô gera sjalfum mér cil hœfis um allan ]:,ann vanda, sem venja er aô fjalla um i heimspekinni, heldur hef ég tekiô eftir 109

akveônum logmalum, sem Guô hefur komiô fyr­ ir î natturunni a paon veg og greypt slîkar hug­ myndir um î salir manna, aô peir ga:tu ekki aô athuguôu mali efazt um aô allt, sem er eôa gerist î heiminum, luti pessum logmalum î hvîvetna. En pegar ég beini huganum aô samfellu pessara logmala, pykir mér sem ég hafi uppgotvaô morg sannindi nytsamlegri og mikilva:gari en hvaôeina annaô, sem ég hafoi aôur la:rt eôa gat jafnvel gerc , vomr · um aÔ l a:ra 1ramveg1s. C · 50 mer En meô pvî aô ég hef reynt aô skyra hin merk­ ustu peirra î riti, sem ég af ymsum asta:Ôum tel mér ekki fa:rc aô birta, ga:ti ég ekki kynnt paô betur meô oôru en pvî aô rekja hér î faum orôum efni pess. 51 Aôur en ég samdi rit petta, var a:tlun mîn su aô lata paô na cil alls pess, sem ég hugô­ ist vita um eôli efnislegra hluta. En mér f6r eins og malara. A flotu malverki getur hann ekki synt eins vel alla fleti a fostum hlut, og pess vegna velur hann einn aôalflot og la:tur hann horfa viô birtunni. Haon hefur hina fletina î skugga og la:tur pa ekki sjast, nema aô pvî leyti sem peir verôa séôir, pegar horft er a aôalflotinn. Meô pvî aô ég 6ttaôist aô geta ekki komiô fyrir î spjalli mînu ollu pvî, sem ég hafoi î huga, réôst ég einungis î aô setja par ra:kilega fram skilning minn a lj6sinu, og ba:ta sîôan nokkru viô um s6lina og fastastjornurnar, pvî paôan stafar na:st­ um ollu lj6si; um himnana, af pvî aô peir koma

llO

lj6sinu âleiôis; um reikiscji:irnur, halascji:irnur og ji:irôina, par sem pœr endurvarpa pvî; og sér f lagi um alla jarôneska hluti, af pvf aô peir eru annaô hvort litaôir, gagnsœir eôa lysandi; og aô endingu um manninn, pvf aô hann sér lj6siô. Nu vildi ég draga nokkra hulu yfir petta allt og hafa 6bundnari hendur aô fella d6ma um paô an pess aô vera til neyddur aô aôhyllast né vefengja pœr skoôanir, sem viôurkenndar eru meôal lœrd6ms­ manna, og afréô ég pvf aô lâta peim efrir allan pennan heim aô prâtta um og rœôa sjâlfur ein­ gongu um hitt, hvaô verôa mundi f nyjum heimi, ef Guô skapaôi nu einhvers staôar f fmynduôu ru.mi n6gu mikiô efni aô setja hann saman af. 52 J:>â gerôi ég râô fyrir, aô Guô um­ hverfôi â marga vegu og skipulagslaust hinum ymsu hlutum pessa efnis, svo aô hann gerôi ur pvf 6skapnaô â tjâ og tundri, eins og skâld eiga hœgt meô aô fmynda sér, og sfôan gerôi hann ekki annaô en ljâ nâtturunni liôsinni sitt aô vanda og lâta hana fara sfnu fram samkvœmt peim logmâlum, sem hann hefur sett. 53 J:>annig lysri ég f fyrsta lagi pessu efni og reyndi aô bregôa upp af pvf slfkri mynd, aô mér virôist sem ekkert f veroldinni sé henni skyrara og skilj­ anlegra nema paô, sem sagt var rétt hér aô ofan um Guô og sâlina. J:>vî ég gerôi beinlfnis râô fyr­ ir, aô efniô hefôi enga pâ mynd né eiginleika, sem deilt er um î sk6lum, né yfirhi:ifuô neitc, 111

sem ekki vœri mannssâlinni svo eôlilegt, aô ekki kœmi til mâla aô lâta sem manni vœri paô 6kunnugt. 54 Ennfremur syndi ég, hver voru log­ mâl nâtturunnar. Ég studdi ekki ri:ik mfo viô neina aôra frumreglu en takmarkalausan full­ komleika Guôs og reyndi aô fœra sëinnur â i:ill pau logmâl, sem einhver vafi hefôi getaô leikiô â, og benda â, aô pau vœru slfk, aô sâ heimur gœti enginn veriô til - p6tt Guô hefôi skapaô pâ marga - par sem fram hjâ peim yrôi komizt. Pessu nœst syndi ég, hversu meginefni pessa 6skapnaôar hlaut samkvœmt pessum logmâlum aô skipast og koma sér fyrir â tiltekinn hâtt, sem mundi gera paô slîkt sem okkar himnar eru; hversu samt sumir hlutar pessa efnis hlutu aô verôa aô ji:irô, aôrir aô reikistji:irnum og enn aôrir aô s61 og fastastji:irnum. Er hér var komiô, hugôi ég vandlega aô lj6sinu og skyrôi rœkilega, hvers konar lj6s paô var, sem hlaut aô stafa frâ stji:irn­ um og s61, hvernig paô barst paôan f einu bliki um 6ravegu himnanna og hvernig paô endur­ kastaôist frâ reikistji:irnum og halastji:irnum til jarôarinnar. 55 Viô petta bœtti ég mi:irgu um efni, sti:iôu, hreyfingar og alla bina ymsu eiginleika himna og stjarna. Meô pvf m6ti p6ttist ég lâta n6g um mœlt til pess, aô mi:innum yrôi lj6st, aô ekki verôur neins vart f himnum og stji:irnum pessa heims, sem hlyti ekki aô birtast, eôa alla vega gœti ekki birzt, f sëimu mynd f himnum og

112

scjoroum pess beims, sem ég var aô lysa. l>essu mesc c6k ég aô fJalla sérscaklega um jorôina; bversu allir blutar bennar hlycu aô bneigjast na­ kvremlega aô miôju bennar, p6 aô ég befôi bein­ lînis gert raô fyrir, aô Guô hefôi ekki komiô fyrir neinum pyngdarkrafei i pvi efni, sem hun var gerô af. 56 Nu vreri vacn og lofe a yfirborôi benn­ ar, og blyci pvî skipan bimna og scjarna og eink­ um tunglsins aô valda par f16ôi og fJoru, sem vœru eins viô allar pessar aôscreôur og sjavarfoll pau, sem vart verôur bér a jorô. Og ennfremur vreri nokkur scraumur breôi vacns og lofes fra auscri cil vesturs, slikur sem sa, er einnig verôur vart milli bvarfbauganna. Ég bugôi lfka aô pvf, bversu fJoll, bof, lindir og ar gacu komiô par fram meô natturlegum bretti, og malmar lent î namum, og jurtir vaxiô par a vollum, og yfirleitt komiô par fram blucir, sem nefndir eru blandaôir eôa samseccir. 57 l>ar sem ég veic ekki um neicc f veroldinni, aô fracoldum scjorounum, nema eld, sem gefi fra sér lj6s, gerôi ég mér meôal annars far um aô koma monnum lj6slega i skilning um allt paô, sem viô kemur eôli bans, bvernig hann kviknar, hvernig bann brennur, hvernig stund­ um scafar fra bonum bita an lj6ss og scundum lj6si an bita; bvernig bann getur grett ymsa hluti litum og oôrum eiginleikum; bvernig hann brreôir suma hluti og berôir aôra; bvernig bann gecur tœrt nœstum alla bluci eôa breytt peim i 8

OrJrϙa 111n ad/en)

113

osku eôa reyk; og hvernig hann loks af osku gerir gler meô einni saman orku sinni. Satt aô segja pykir mér pessi breyting ur osku f gler jafnaôdâ­ unarverô og nokkur onnur, sem fram fer f nâtt­ urunni, og hafôi ég pvf sérstaka unun af aô lysa henni. Ég vildi pô ekki draga pâ âlyktun af ollu pessu, aô heimurinn hefôi veriô skapaôur â pann hâte, sem ég gat mér cil um, pvf aô miklu senni­ legra er, aô Guô hafi pegar f upphafi gert hann slfkan sem hann âtti aô vera. 58 En hitt er vfst, enda almenn skoôun guôfrreôinga, aô Guô varô­ veitir heiminn nu meô sama hretti og hann hafôi â skopun hans. I>ôtt Guô hefôi pvf f upphafi haft heiminn â ringulreiô, mâ retla, ân pess aô varpa ryrô â kraftaverk skopunarinnar, aô paô eitt aô setja nâtturunni logmâl og ljâ henni styrk til aô hlfta peim eftir hretti hefôi nregt cil pess, aô allir peir hlutir, sem eru af efni einu saman, hefôu getaô, er stundir liôu, orôiô slfkir sem menn sjâ pâ nu. Og monnum er miklu auôveldara aô skynja eôli pessara bluta, pegar peir sjâ pâ verôa pannig cil, en pegar peir virôa pâ fyrir sér full­ gerôa. I>â er lysingu â lffvana hlutum og plontum sleppti, tôk ég cil viô aô lysa dyrum og sér f lagi monnum. En meô pvf aô ég kunni ekki nôgu gôô skil â peim cil aô fjalla um pau â sama veg og hitt, paô er meô pvf aô sanna afleiôingarnar

114

meâ orsokunum og gera lj6st, af hvaâa frum­ efnum og meâ hverju m6ti natturan hlytur aâ ala pau af sér, lét ég mér na:gja aâ hugsa mér, aâ Guâ gerâi mannslîkama, sem va:ri alveg eins og hver annar mannslîkami, ba:âi aâ ytri gerâ lima sem innri gerâ lfffa:ra. Ég hugsaâi mér, aâ Guâ serti pennan lfkama ekki saman af neinu oâru efni en pvf, sem ég hef lyse, og léâi honum ekki î upphafi neina sal, né neitt annaâ, sem komiâ ga:ti f staâinn fyrir salina, sem ga:âir lffi eâa skyni, 59 en f hjarta bans va:ri einn pessi eldur an lj6ss, sem ég hef pegar skyrt, og hef ekki getaâ skiliâ, aâ va:ri annars eâlis en sa eldur, sem veld­ ur hita f blauthirtu heyi eâa gerjun f prugusafa, pegar hann er latinn liggja a hratinu. J:>egar ég hugâi aô peirri starfsemi, er leitt gat af slîku î pessum lîkama, fann ég fyrir nakva:mlega alla pa starfsemi, sem fariô getur fram î monnum, an pess aâ hugsun komi cil, og par af leiâandi an pess aâ salin stuôli aô henni. En um salina, paâ er pann hluta, sem aôgreindur er fra lîkamanum, hefur veriô sage hér aô framan, aô eôli hennar sé paâ eitt aâ hugsa. Lfkamsstarfsemi pessi er pvî oll hin sama og su, sem segja ma aô sé monnum og dyrum sameiginleg. Aftur a m6ti gat ég ekki fundiâ î lîkamanum neina starfsemi, sem haô va:ri hugsuninni og einkenndi pvî manninn sem slîkan; hins vegar fyrirfann ég alla slîka starfsemi eftir a, pegar ég hafôi gert raô fyrir, aô Guâ 115

skapaôi skyni gœdda sal og tengdi hana pessum lfkama a tiltekinn hatt, sem ég lysti. 60 En til aô monnum megi vera lj6st, a hvern veg ég fjallaôi f fyrrnefndu riti um petta efni, mun ég setja hér fram skyringu a hreyfingum hjarta og œôa. 61 f lj6s kemur, aô pessar hreyfing­ ar eru oôrum upphaflegri og alraôari f dyrunum, enda verôur auôveldlega af peim raôiô um allar aôrar hreyfingar. En til skilningsauka a pvf, sem ég hef um petta aô segja, tel ég heppilegt aô peir, sem eru ekki vel aô sér f lfffœrafrœôi, geri sér paô 6mak aô lata skera sundur fyrir sig hjarta ur einhverju st6ru dyri meô lungu - pvî slfkt hjarta er alllfkt mannshjarta - og fai aô sja h6lfin tvo eôa holrumin, sem par eru. Fyrst h6lfiô hœgra megin meô tvœr afar vfôar slongur, paô er holœôina, sem er aôalsafnpr6 bl6ôsins og svo sem bolur pess trés, sem hefur aô greinum allar aôrar blaœôar lfkamans, og lungnablaœôina, sem svo hefur veriô ranglega nefnd, pvf aô hun er î raun­ inni slagœô, sem a upptok sfn î hjartanu, en skiptist, eftir aô ur pvf kemur, f margar greinar, sem sfôan kvfslast um oll lungun. Sfôan vinstra h6lfiô meô tvœr samsvarandi slongur, sem eru jafnvfôar eôa vfôari hinum fyrrnefndu, paô er lungnàslagœôin, sem svo hefur veriô ranglega nefnd, pvf aô hun er ekki annaô en blaœô, sem liggur fra lungunum, par sem hun skiptist f margar greinar, er fléttast greinum lungnablaœô-

116

arinnar og greinum a peim gongum, sem nefnd eru barki og loftiô streymir um viô innondun. Og loks aôalslagœôina, sem liggur fra hjartanu og kvfslast meô greinum sfoum um allan lfkam­ ann. Ég tel einnig œskilegt, aô menn fai aô skoôa vandlega hinar ellefu bloôkur, sem lfkt og smalokur ljùka upp peim fj6rum opum, sem eru a pessum tveimur holrùmum, og loka peim. I>rjar eru viô innganginn aô holœôinni, og er peim svo fyrir komiô, aô pœr geta ekki meô neinu m6ti varnaô bl6ôinu, sem î henni er, aô renna f hœgra hjartah6lfiô, en koma gagngert î veg fyrir, aô paô komist hina leiôina. I>rjar lokur eru viô innganginn aô lungnablaœôinni, og er peim a hinn b6ginn pannig fyrir komiô, aô pœr gera bl6ôinu, sem er f pvf h6lfi, kleift aô komast inn f lungun, en varna pvî bl6ôi, sem er f lung­ unum, aô snûa aftur til h6lfsins. Jafnframt eru cvœr aôrar lokur viô innganginn aô lungnaslag­ œôinni, sem lata bl6ôiô renna fra lungunum til vinstra hjartah6lfsins, en varna pvf aô komast hina leiôina. I>rjar lokur eru viô innganginn aô aôalslagœôinni, sem lata bl6ôiô streyma 6hindraô fra hjartanu, en varna pvf aô snùa pangaô aftur. Ôparft er aô seilast lange eftir skyringu a tolu blaôknanna. Af pvf, .hvernig lungnaslagœôinni er fyrir komiô, leiôir, aô op hennar er îlangt, og er pvî auôvelt aô loka henni meô tveimur lokum, en hin opin eru kringl6tt, og lokast pvî betur 117

meô premur blèiôkum. Ennfremur tel ég œski­ legt aô vekja athygli a pvf, aô aôalslagœôin og lungnablaœôin eru harôari f sér og fastari en lungnaslagœôin og holœôin og aô hinar tvœr sfô­ arnefndu vfkka, aôur en pœr ganga inn f hjartaô og verôa par aô tveimur eins konar pokum, sem nefndir eru framh6lf hjartans, og eru pau gerô ur sams konar holdi og hjartaô. Svo er alltaf meiri hiti f hjartanu en f nokkrum oôrum Hkamshluta, og lendi einhver bl6ôdropi f pessum h6lfum, getur sa hiti valdiô pvf, aô dropinn b6lgni skj6tt og penjist ut, svo sem vanalega fer um vèikva, pegar hann drypur f dropatali f mjèig heitt flat. Til skyringar hreyfingu hjartans parf ég svo ekki èiôru viô aô bœta en pvf, aô séu hjartah6lfin ekki full af bl6ôi, hlytur bl6ô 6hjakvœmilega aô streyma ur holœôinni f hœgra h6lfiô og ur lungnaslagœôinni f hiô vinstra. 62 Og paô pvf fremur sem pessar tvœr œôar eru alltaf fullar af bl6ôi, og œôaopin, sem vira aô hjartanu, geta pa ekki veriô lokuô. En jafnskj6tt og tveir dropar eru komnir pannig inn, einn f hvort h6lf um sig, pynnast peir - en peir eru 6hjakvœmilega st6rir, pvf aô opin, sem peir koma inn um, eru mjèig vfô, og œôarnar, sem peir koma ur, péttfullar af bl6ôi · - og penjast ut vegna hitans, sem peir lenda f. J:>rutnar pa hjartaô undan dropunum, og peir geta meô pessu m6ti ytt a hinar fimm lokur, sem eru viô innganginn aô œôunum tveimur, 118

sem peir koma ur, og lokaô peim. Koma peir pannig f veg fyrir, aô meira bl6ô komist ion f hjartaô. I>eir pynnast re meir og opna meô prystingi hinar sex lokur, sem eru viô inngang­ inn, er peir fara ut um f hinar tvrer reôarnar. Fyr­ ir pennan tilverknaô peirra prutna allar greinar lungnablareôarinnar og aôalslagreôarinnar svo aô segja um sama leyti og hjartaô. Rétt a efrir dregst hjartaô saman og einnig pessar slag reôar vegna bl6ôsins, sem runniô hefur f prer og k6ln­ aô, og bloôkurnar sex a peim lokast a ny, en lok­ urnar fimm a aôalslagreôinni og lungnaslagreô­ inni opnast aftur og hleypa ut tveimur oôrum bl6ôdropum, sem enn a ny koma hjartanu og slagreôunum til aô prutna alveg eins og hinir fyrri. Og meô pvf aô bl6ôiô, sem rennur pannig ion i hjartaô, fer um pokana tvo, sem nefndir eru framh6lf, verôur hreyfing peirra ofug viô hreyf­ ingu hjartans. Framh6lfin dragast saman, pegar hjartaô prutnar. Til pess aô peir menn, sem ekki pekkja afl strerôfrreôilegra sannana og eru ekki vanir aô greina sono rok fra sennilegum, verôi ekki til pess aô neita sliku, an pess aô rannsaka paô, vil ég benda peim a, aô pessa hreyfingu, sem ég hef nu lyst, leiôir 6hjakvremilega af ein­ berri tilhogun liffreranna, sem sja ma berum augum, af hitanum, sem finna ma par meô fingrunum, af eôli bl6ôsins, sem kynnast ma af reynslunni, rétt eins og gang klukku leiôir 6hja119

kvœmilega af krafti, scaôsetningu og logun l6ôa og hj6la. 63 En sé nu spurc, hvers vegna bl6ôiô f blaœôun­ um gangi ekki cil purrôar, er paô rennur pannig latlaust inn f hjartaô, og hvers vegna slagœôarnar yfirfyllisc ekki af bl6ôi, ur pvi aô allc paô bl6ô, sem fer um hjarcaô, screymir inn f pœr, parf ég ekki oôru cil aô svara en pvf, sem lœknir a Eng­ landi hefur um paô ritaô. 64 Honum ber heiôur­ inn af aô hafa riôiô a vaôiô f pessu efoi og orôiô fyrstur cil aô veita vitneskju um, aô ymis sma­ gong eru a endum slagœôanna, en um pau berst paô bl6ô, sem pœr fa fra hjartanu, inn f hinar litlu greinar blaœôanna, en paôan heldur paô a ny cil hjartans, svo aô umferô pess er ekki annaô en linnulaus hringras. l>etta sannar hann mjog vel meô hinni algengu reynslu skurôlœkna. Bindi peir lauslega um handlegg manns fyrir of­ an scaôinn, par sem peir opnuôu honum blaœô, blœôir meira ur hendi en ef peir hefou ekki bundiô um handlegginn.  allt annan veg fœri petta, ef peir byndu neôar um handlegginn, milli handarinnar og opsins, eôa peir byndu fast um fyrir ofan. l>vf aô auglj6st er, aô sé lauslega herc aô, nœgir paô aô visu cil aô koma f veg fyrir, aô blôôiô, sem pegar er fyrir f handleggnum, snui aftur cil hjartans eftir blaœôunum, en aftrar pv[ hins vegar ekki, aô nytt bl6ô bœtist latlaust f handlegginn eftir slagœôunum. l>vf pœr liggja

120

fyrir neôan blaa:ôarnar og huôin i ]:,eim er harôari og ]:,vi ekki eins auôvelt aô ]:,rysta ]:,eim saman, auk ]:,ess sem bl6ôiô, er kemur fra hjartanu, leit­ ar af meira afli eftir slaga:ôunum til handarinnar en eftir blaa:ôunum aftur til hjartans. Og ur ]:,vi aô ]:,etta bl6ô rennur ur handleggnum um op, sem er a einni blaa:ôanna, hlj6ta 6hjakva:milega aô vera einhver gong fyrir neôan bindinginn, ]:,aô er yzt i handleggnum, sem bl6ôiô getur komizt til ur slaga:ôunum. J:>essi la:knir sannar ]:,aô pryôilega, sem hann segir um bl6ôrasina, meô tilteknum bloôkum, sem svo er fyrir komiô a ymsum stoôum meôfram blaa:ôunum, aô ]:,a:r gera bl6ôinu ekki kleift aô fara ur miôjum lik­ amanum til utlimanna, heldur einungis aô snua ]:,aôan aftur til hjartans. Og hann sannar ]:,aô lika meô ]:,eirri tilraun, aô allt ]:,aô bl6ô, sem er i lik­ amanum, getur runniô ur honum a mjog skommum rima ut um eina slaga:ô, ]:,egar hun er skorin sundur, enda ]:,6tt mjog fast sé um hana bundiô afar na:rri hjartanu og skoriô milli hjart­ ans og bindingsins, svo aô engin asta:Ôa sé til aô imynda sér, aô bl6ôiô, sem ur henni rennur, komi annars staôar aô. En margt annaô ber ]:,vf vitni, aô raunverulega orsokin til hreyfingar bl6ôsins sé su, sem ég hef tilgreint. 65 Î lj6s kem­ ur f fyrsta lagi, aô munur er a bl6ôi ur blaa:ôum og slaga:ôum. Sa munur getur ekki stafaô af oôru en ]:,vi, aô bl6ôiô ]:,ynnist og eins og eimist viô aô 121

fara um hjartaô. l>aô er fingerôara og kvikara og heitara fyrst eftir aô paô kemur ur hjartanu, paô er aô segja pegar paô er f slagœôunum, heldur en paô er rétt aôur en paô rennur f hjartaô, paô er aô segja pegar paô er f blaœôunum. Og sé nanar aô gœtt, verôur ljôst, aô pessi munur kemur ekki greinilega fram nema f nand viô hjartaô, og alls ekki svo mjog a stoôum, sem fjarri pvf liggja. Af pvf, hve horô su huô er, sem lungnaslagœôin og aôalslagœôin eru gerôar af, verôur allvel ljôst, aô blôôiô f peim slœr af meira afli en f blaœôunum. Og hvers vegna skyldu vinstra hjartahôlfiô og aô­ alslagœôin vera vlÔari og gildari en hœgra hôlfiô og lungnaslagœôin? Ekki af oôru en pv{, aô blôô­ iô f lungnaslagœôinni hefur ekki veriô annars staôar en f lungunum sfôan paô fôr um hjartaô og er pvf fingerôara og pynnist meir og auôveld­ legar en paô blôô, sem kemur beint ur holœô­ inni. Og hvers geta lœknar orôiô vfsari, er peir taka a slagœôinni, ef peir vira ekki, aô eftir pvf sem blôôiô breytist f eôli sfnu getur paô pynnzt vegna hita hjartans, meira eôa minna, hraôar eôa hœgar en aôur? Og ef paô er rannsakaô, hvernig pessi hiti berst cil annarra Hkamshluta, verôur pa ekki aô viôurkenna, aô paô sé fyrir tilverknaô i blôôsirs, sem fer um hjartaô, hitnar par a ny og dreifist paôan um allan Hkamann? Af pessu stafar paô, aô nemi maôur a brott blôô ur einhverjum lfkamshluta, nemur hann um leiô brott hitann. 122

Og p6 aô bjartaô va:ri svo beitt sem gl6andi jam, dygôi paô ekki til aô bita fa:tur og bendur eins og paô gerir, ef paô sendi ekki pangaô f sffellu nytt bl6ô. Af pessu leiôir einnig, aô bin raun­ verulegu not af onduninni eru pau aô flytja gna:gô af fersku lofti inn f lungun, svo aô bl6ôiô, sem kemur pangaô ur ba:gra bjartab6lfinu, par sem paô befur pynnzt og eins og breytzt f gufur, pykkni par a ny og breytist aftur f bl6ô, aôur en paô fellur enn inn f vinstra b6lfiô. Aô oôrum kosti va:ri paô ekki til pess falliô aô na:ra pann eld, sem par er fyrir. I>etta blytur einnig scaô­ festingu af pvf, aô pau dyr, sem ekki bafa lungu, bafa einungis eitt bjartab6lf og aô born, sem ekki geta notaô lungun, meôan pau eru f m6ôur­ kviôi, bafa op, sem bl6ôiô rennur um ur bola:ô­ inni inn f vinstra bjartah6lfiô, og gong, sem bl6ô rennur um ur lungnaslaga:ôinni inn f aôalslaga:ô­ ina an pess aô fara um lungun. Og bvernig fa:ri meltingin fram f maganum, ef bjartaô leiddi ekki pangaô bita um slaga:ôarnar og nokkuô af pvf bl6ôi, sem léttast flytur og stuôlar aô melt­ ingu peirra matva:la, sem par bafa lent? Og er ekki auôveldara aô atta sig a, fyrir bvaôa til­ verknaô logurinn ur pessum matva:lum breytist f bl6ô, ef baft er f buga, aô paô eimist, er paô fer aftur og aftur um bjartaô, ef cil vill ekki sjaldnar en bundraô eôa tvo hundruô sinnum dag bvern? Ôparft er aô seilast langt eftir skyringu a na:ring123

unni og framleiôslu hinna ymsu vessa lfkamans. Nregir aô benda a, aô bl6ôiô, pegar paô pynnist, stefnir af afli ut fra hjartanu til enda slagreôanna. Verôa pa sumar agnir pess eftir meôal agnanna f peim lfkamshlutum, par sem prer eru komnar. Koma prer f staô annarra bl6ôagna, sem prer ryôja burt. Eftir legu, kigun og smreô peirra opa, sem pessar agnir bitta fyrir, lenda prer svo f ein­ um staô fremur en oôrum, rétt eins og hver og einn getur séô, aô meô misjafnlega gotuôum saldum er unnt aô skilja aô misst6r hveitikorn. Er pa 6taliô paô, sem markverôast er, myndun lffsandanna, en peir eru svo sem léttur loft­ straumur eôa ollu heldur afar trer og kvikur logi. 66 Peir loga mjog og stfga linnulaust ur hjartanu til heilans, en paôan fara peir um taug­ arnar til voôvanna og hrrera alla bluta lfkamans. Parf pa ekki aô fara f grafgotur um, hvers vegna prer bl6ôagnir, sem kvikastar eru og yrnastar og par meô hrefastar til aô mynda lffsandana, stefna fremur til heilans en f aôra staôi, pvî aô slag­ reôarnar, sem flytja prer, liggja allra reôa beinast fra hjartanu, og samkvremt kigmalum kraftfrreô­ innar, sem eru hin somu og natturunnar, 67 fer svo, pegar margir hlutir srekja î senn f somu att, en ekki er rum fyrir pa alla - eins og _pegar bl6ôagnirnar, sem koma ur vinstra hjartah6lfinu, srekja til heilans - aô hinar veikustu og seinfrer-

124

uscu hlj6ta aô vîkja fyrir hinum sterkari, sem pannig komast einar a leiôarenda. Petta hafôi ég allt skyrt nekilega { riti pv{, sem ég aôur fyrr hugsaôi mér aô birta. Sî'ôan hafôi ég synt fram a, hver hlytur aô vera gerô tauga og voôva mannsHkamans til pess, aô lffs­ andarnir, sem î' peim bu.a, hafi afl til pess aô hreyfa Hkamshlurana. Menn eru reyndar vitni aô pvî, aô nyhoggvin hofuô fra bol hreyfast enn og glefsa { jorôina, enda p6tr pau séu pegar and­ vana. Ennfremur benri ég a, hverjum breyting­ um heilinn hlytur aô taka til aô valda voku, svefoi og draumum; hvernig lj6s, hlj6ô, lykr, bragô, hiti og allir aôrir eiginleikar ytri hluta geta greypt { hann ymislegar hugmyndir fyrir meôalgongu skilningarvitanna; hversu hungur, porsti og aôrar innri kenndir geta einnig vakiô par hugboô um sig. Ég benti einnig a, hvaô lfra beri par a sem allsherjarskyn, er tekur viô pess­ um hugmyndum; sem minni, er varôveitir prer; og sem î'myndunarafl, er gecur breytt peim ymis­ lega og sett saman nyjar og meô pvî' aô deila lîfs­ ondunum til voôvanna gecur latiô Hkamshlurana hreyfasr a jafnmargvî'slegan hatt og Hkamshlurar manna geta hreyfzt, an pess aô viljinn eigi par hlut aô, og koma pa jafot til prer hreyfingar Hk­ amans, sem verôa fyrir ahrif ytri hluta a skiln­ ingarvitin, sem og fyrir innri kenndir, sem {

125

honum eru. 68 Slfkt mun ekki a nokkurn hatt undra pa menn, sem vira, hve margvfsleg sjalf­ virki eôa hreyfivélar verôa gerô af mannlegu hug­ viti, an pess aô nota til pess utan faein stykki miôaô viô paon aragrua beina, vëiôva, tauga, bl6ôa:ôa, blaa:ôa og alls annars, sem fyrirfinnst f skrokki hverrar skepnu. Peir munu lita a pennan lfkama sem vél, er gerô sé af meistara hëindum. Henni er pvf 6viôjafnanlega betur fyrir komiô, og hun byr yfir aôdaunarverôari hreyfingum, en nokkur vél, er menn fa upp fundiô. 69 Pa er hér var komiô gerôi ég mér sérstakt far um aô leiôa f lj6s, aô va:ru til vélar, sem hefôu lfffa:ri og ytri gerô apa eôa einhverrar annarrar skynlausrar skepnu, pa va:ri mëinnum alls 6kleift aô atta sig a, aô pa:r va:ru ekki aô ëillu leyti sama eôlis og pau dyr eru. Va:ru a hinn b6ginn til vél­ ar, sem lfkar va:ru mannslfkama og lfktu eftir at­ hofnum manna, eftir pvf sem hagleikur leyfôi, hefôu menn samt alltaf tvëi 6brigôul raô til aô atta sig a, aô pa:r va:ru alls ekki menn. Hiô fyrra er, aô pa:r mundu aldrei geta notaô orô né ëinnur takn og tengt pau saman eins og menn gera til aô tja ëiôrum hugsanir sfnar. Pvf vel ma hugsa sér, aô vél sé pannig gerô, aô hun ma:li fram nokkur orô af pvf tilefni, aô lfkamsstarfsemi valdi einhverjum breytingum a lfffa:rum hennar, svo sem aô hun spyrji, hvaô menn a:tli aô segja viô hana, ef peir snerta hana einhvers staôar; eôa 126

hun hr6pi, aô veriô sé aô meiôa sig, sé hun snert annars staôar. En 6hugsandi er, aô hun skipi orô­ um niôur â ymsa vegu i samnemi viô merkingu ails pess, sem sagt er i nâvist hennar, svo sem al­ slj6ustu menn geta gert. Hiô sîôara er, aô vélar gretu aô vîsu gert ymislegt eins vel og ef til vill betur en nokkur maôur, en peim mundi 6hjâ­ kvremilega fatast i ymsu oôru, og kœmi pâ î' lj6s, aô athafnir peirra vœru ekki reistar â pekkingu, heldur vœru bundnar lfffreraskipan peirra. Pvî' aô skynsemin er til allra hluta nytsamleg og dugir hvernig sem â stendur, en lfffœri pessi purfa sér­ stakrar skipanar viô cil hverrar einsrakrar athafn­ ar. Af pessu leiôir, aô i raun er 6hugsandi, aô n6gu morg 6Hk lfffreri fyrirfinnist i einni vél, til aô hun geti i ollum aôstreôum lffsins komiô fram . lœtur menn gera. 70 a, sama h,att og skynsemm I>essi tvo râô duga einnig til aô gera greinar­ mun â monnum og dyrum. ?l Pvî' aô mjog er at­ hyglisvert, aô engir menn eru svo slj6ir né svo heimskir - og eru pâ jafnvel vitfirringar ekki undanskildir - aô peir séu ekki fœrir um aô raôa saman ymsum orôum og gera ur peim samfellt mâl, svo aô skilja megi hugsanir peirra. A hinn b6ginn er ekki til nein onnur skepna, hversu fullkomin sem hun er og vel ur garôi gerô af nâtturunni, aô hun leiki sHkt eftir. Petra stafar ekki af pvî', aô dyrin skorti lfffreri, pvî' aô vitaô er, aô skj6ar og pâfagaukar gera mœlr fram orô, 12

rétt eins og menn gera, en peir geta samt ekki talaô â borô viô menn, paô er svo fram komi, aô peir hugsi paô, sem peir segja. Hins vegar eru til menn, freddir daufdumbir og sviptir venjulegum talfrerum manna ekki sfôur og jafnvel fremur en dyr, en hâttur slfkra manna er aô finna sjâlfir upp einhver tâkn, svo aô peir, sem umgangast pâ, megi skilja pâ, af pvf aô peir hafa t6m til aô lrera mâl peirra. Bendir petta til, aô dyrin séu ekki einungis gredd minna skyni en menn eru, heldur séu pau skynlaus meô ollu, pvf aô lj6st er, aô ekki parf mikla skynsemi cil aô geta talaô. Nu er munur â dyrum somu tegundar, rétt eins og â monnum innbyrôis. Sum dyr eru til dremis auô­ tamdari en onnur, og vreri pvf ekki crulegt, aô api eôa pâfagaukur, sem vreri meôal hinna full­ komnustu sinnar tegundar, vreri ekki f pessu efni jafnoki einhvers heimskasta barns eôa aô minnsta kosti barns meô skertan heila, ef sâlir peirra vreru ekki allt annars eôlis en sâlir mannanna. Ekki mâ rugla saman orôum og eôlilegum viôbrogôum, sem vitna um âstrfôur, pvf aô slfkt geta breôi vélar og dyr leikiô eftir. Ekki mâ heldur retla, svo sem sumir gerôu til forna, aô dyrin tali, en viô skiljum pau ekki. 72 l>vf vreri svo, mundu pau jafnt geta lâtiô menn skilja sig sem sfna lfka, meô pvf aô pau hafa morg lfffreri, sem samsvara lfffrerum manna. Mjog er paô athyglisvert, aô morg eru pau dyr, sem syna aô vfsu af sér meiri 128

leikni [ fâeinum athofnum sfnum en menn gera, en pau hin somu eru pâ gersneydd allri leikni [ morgum oôrum athofnum. ï3 Yfirburôir dyranna [ sumum athofnum sanna pv[ ekki, aô pau séu ga:dd anda, pv[ va:ru pau paô, mundi leikni peirra meiri en nokkurs manns, og pau mundu gera hvaôeina betur. J:>essir yfirburôir sanna alveg pvert â m6ti, aô pau séu engum anda ga:dd og aô paô sé nâtturan, sem fari sfnu fram [ peim sam­ kva:mt skipan lfffa:ra peirra: rétt eins og klukka, sem er ekki af oôru gerô en hj6lum og fjoôrum, getur taliô stundir og ma:lt dma af meiri nâ­ kva:mni en menn fâ gert meô allri vizku sinni. J:>essu na:st hafôi ég lyst hinni skynsomu sâl og synt fram â, aô hun verôur ekki meô neinu m6ti leidd af orku efnisins, svo sem peir aôrir hlutir, er ég hafôi fjallaô um. 74 Hun hlytur aô hafa veriô skopuô sérstaklega. 75 Og par meô var lj6st, aô ekki na:gir aô koma henni fyrir [ Hkama manns, svo sem styrimanni f skipi, nema pâ til aô hreyfa limi hans; heldur verôur aô tengja hana [ Hkam­ anum og sameina nânar, svo aô til komi mann­ legar tilfinningar og mannlegar hvatir og af verôi sannur maôur. 76 Annars dvaldist mér, er hér var komiô, nokkuô viô aô ra:ôa um sâlina, pv[ sHkt er einna mikilva:gast umra:ôuefni. J:>v[ na:st villu peirra, sem neita Guôi - en hana hyggst ég hafa hrakiô ra:kilega - er engin villa, sem teygi frem­ ur veiklundaôa menn af réctum vegi dyggôarinn9

OnJrϙa um aafera

129

ar en sû aô fmynda sér, aô sâlir dyranna séu sama eôlis og sâlir mannanna, og ]:mrfi peir pvf ekkert aô 6ttast né vona eftir petta lff, fremur en flugur eôa maurar. Geri menn sér â hinn b6ginn pess grein, hve mjog pa:r eru 6lfkar, oôlast peir miklu betri skilning â rokunum fyrir pvf, aô mannssâlin sé f eôli sfnu oldungis 6hâô lfkaman­ um og ekki undir paô seld aô hverfa meô honum f grofina. Og meô pvf aô ekki verôur séô, aô aôr­ ar orsakir valdi tortfmingu hennar, er eôlilegt aô âlykta sem svo, aô hûn sé 6dauôleg. 77

130

SJÔTTI KAFLI Nû ERU LIDIN ]:,rju ar sfôan ég lauk ritgerôinni um oll ]:,essi efni og var farinn aô renna augum yfir hana a ny î ]:,vî skyni aô afhenda hana til prentunar. En ]:,a barst mér til eyrna, aô menn, sem ég met mikils, og hafa naumast minna vald a gerôum mînum en skynsemi mîn a hugsunum mînum, vœru 6sam]:,ykkir kenningu nokkurri f eôlisfrœôi, sem maôur einn hafôi sett fram skommu aôur. 78 Ég vil ekki segja, aô ég hafi aô­ hyllzt ]:,a kenningu, en aôur en d6mur ]:,eirra gekk yfir hana, hafôi ég ekki tekiô eftir neinu î henni, sem gœti hugsanlega skaôaô tru né rfki, og ]:,ar af leiôandi ekki heldur eftir neinu ]:,vî, sem hefôi aftraô mér aô fa:ra hana î letur, ef mér hefôi j:,6tt hun skynsamleg a annaô borô. Vakn­ aôi ]:,vî meô mér 6tti um, aô meôal kenninga minna kynni aô leynast einhver su, sem mér hefôi missynzt um, ]:,6 aô ég hafi œtîô gert mér allt far um aô aôhyllast ekki neinar nyjar kenn­ rngar, nema til kœmu afar oruggar sannanir, og 131

festa ekki neinar a blaô, sem orôiô gœtu ein­ hverjum meôbrœôra minna til miska. .Purfti ekki annaô né rneira til aô fa mig ofan af pvf aô birta pœr, pvf aô ég hafôi aô vfsu mjog gildar astœôur fyrir akvorôun minni um birtingu, en 6beit min a ritstorfurn var slfk, aô ég faon 6ôara nœgar astœôur aôrar til pess aô vfkja mér undan slfkri birtingu. Og rokin meô og m6ti eru pess hattar, aô ekki einungis er mér paô nokkurs virôi aô lata pau uppi, heldur einnig almenningi aô fa um pau aô vira. Aldrei hefur mér p6tt mikiô cil um hugarf6st­ ur min. Og rneôan ég hafôi ekkert upp ur peirri aôferô, sem ég beitti, annaô en aô finna viôun­ andi lausn a nokkrum raôgaturn b6klegra vfsinda eôa hitt, aô ég hef reynt aô haga breytni minni eftir peim rokum, sem ég nam af henni, hef ég ekki taliô mér skylt aô fœra neitt um hana f let­ ur. .Pvf um siôi manna er hver og einn svo viss f sinni sok, aô umb6tamenn yrôu jafnmargir og einstaklingarnir, ef oôrum monnum vœri leyft aô hefjast handa um breytingar f peim efnum en peirn einum, sern Guâ hefur sett yfir pj6ôir sinar eôa veitt rfkulega naô og eldm6ô, svo aô peir mœttu vera spamenn. Og enda p6tt ég hefôi mœtur a hugmyndum minum, p6ttist ég vita, aô aôrir rnenn hefôu enn meiri mœtur a hugmynd­ um sinum. En jafnskj6tt og ég naôi valdi a nokkrum almennum hugmyndum um eôlisfrœôi

132

og b6f aô reyna pœr viô ymis einstok vandamal, 79 varô mér lj6st, bve vel pœr duga og bversu fra­ brugônar pœr eru peim frumreglum, sem menn bafa notaô bingaô til. Ég hugôist pvf ekki geta haldiô peim leyndum nema syndga gr6flega gegn pvi logmali, sem byôur monnum aô vinna af fremsta megni aô almenningsheill. Pvi af peim lœrôi ég, aô unnt er aô oôlast pekkingu, sem kemur aô drjugum notum f lifinu, og aô i staô peirrar b6klegu beimspeki, sem kennd er f sk61um, ma af peim draga aôra verklega. 80 Meô slika beimspeki aô leiôarlj6si gœtu menn, ef peir pekktu orku og ahrif elds, vatns, lofts, stjarna, bimna og allra annarra bluta umhverfis sig eins greinilega og peir pekkja bina ymsu iôju hand­ verksmanna, beitt pessari orku og abrifum ekki sfôur en handverkinu til allra peirra nota, sem pau duga til, og eignaô sér pannig natturuna og gert sig aô berrum hennar. Slikt er ekki einungis œskilegt vegna pess, aô paô leiddi til uppfinn­ ingar 6teljandi véla, sem aftur yrôu til pess, aô menn mundu an nokkurs erfiôis nj6ta afrakstrar jarôarinnar og allra peirra pœginda, sem par er aô finna, beldur einnig og aôallega vegna varôveizlu beilsunnar, en hun er vafalaust œôsta hnoss og undirstaôa allra annarra lifsgœôa. Pvf jafnvel andinn er svo haôur skapsmunum og tilhogun liffaranna, aô séu einhver raô til pess aô gera menn vitrari og bœfari en peir bafa veriô hingaô

133

til, ]xi hygg ég, aô peirra beri aô leita f lœknis­ frœôi. Hitt er satt, aô sû lœknisfrœôi, sem nû tfôkast, hefur lftiô til aô bera, sem verulegt gagn er aô. En an pess aô paô sé œtlun mfn aô varpa neinni ryrô a hana, pykist ég viss um, aô ekki sé til sa maôur, jafnvel meôal peirra, sem iôka pa lœknisfrœôi, aô hann samsinni pvf ekki, aô allt, sem vitaô er f peirri grein, sé svo sem ekki neitt hja hinu, sem enn er ôlœrt. Og par meô aô fjol­ morgum sjûkdômum, til lfkama og salar, yrôi af monnum létt, jafnvel einnig ellihrumleik, ef menn aôeins kynnu nôgu gôô skil a orsokum peirra og ollum peim lœknisdômum, sem natt­ ûran hefur lagt peim til. Nû var paô œtlun mfn aô verja allri œvi minni f leit aô pessari ômiss­ andi vfsindagrein. Og ég hafôi hitt a leiô, sem mér virôist hljôta aô liggja til slfkra vfsinda, nema pa of stuttir œvidagar eôa of faar tilraunir vornuôu mér vegar. Ég taldi pvf, aô pessum tveimur talmum ryddi ég bezt ûr vegi meô pvf aô gera almenningi nakvœma grein fyrir ollu pvf lftilrœôi, sem ég hafôi komizt aô, og hvetja hœfi­ leikamenn til aô reyna aô komast lengra aleiôis meô pvf aô leggja, hver og einn eftir hneigô sinni og getu, sinn skerf til peirra tilrauna, sem gera pyrfti, og meô pvf lfka aô gera almenningi kunnugt um allt, sem peir hefôu fengiô aorkaô. Peir, sem sfôastir vœru a ferôinni, mundu pa raka viô, par sem hinir fyrri hefôu latiô niôur

134

falla. Kœmi pa i einn scaô œvi og starf margra, og nœôu menn pa allir saman miklu lengra en einn einstakur gœti naô. 81 Ég varô pess meira aô segja askynja um cil­ raunir, aô pœr eru peim mun nauôsynlegri sem menn hafa oôlazt meiri pekkingu. 82 I>vi i fyrscu er raôlegra aô scyôjast ekki viô aôrar cilraunir en pœr, sem ber eins og af sjalfu sér fyrir vit manna og peim gœti pvi ekki veriô 6kunnugt um, svo framarlega sem peir huga eitthvaô aô peim, held­ ur en leita eftir oôrum sjaldgœfari og langs6ttari. Aô pessu hniga pau rok, aô hinar sjaldgœfari cil­ raunir eru einatt villandi, pegar algenguscu or­ sakir eru monnum 6kunnar, og aôscœôur peirra eru oftast nœr svo sérkennilegar og smabrocnar, aô mjog torvelt er aô acta sig a peim. En ég hef haft svofellda roô a. f fyrsta lagi hef ég reynt aô finna yfirleitt frumreglur eôa fyrscu orsakir alls pess, sem er eôa vera kann i heiminum, an pess aô lita i pvi skyni cil nokkurs annars en Guôs eins, sem hefur skapaô heiminn, né leiôa pœr af neinu oôru en peim sannleikskornum, sem natt­ uran hefur saô i salir mannanna. 83 Nœst hugôi ég aô pvi, hverjar vœru hinar fyrscu og algenguscu afleiôingar, sem leiôa mœtti af pessum orsokum. Virôist mér, aô meô pessu m6ti hafi ég fundiô himna, stjornur, jorô og jafnvel a jorôinni vacn, loft, eld, malmgryti og nokkra aôra hluti, sem eru allra hluta algengastir og einfaldastir og pess

135

vegna auôpekktastir. Pegar ég éeclaôi svo aô na til sérkennilegri hluta, urôu peir fyrir mér svo margir og margvfslegir, aô ég p6ttist vita, aô mannshuganum yrôi ofraun aô greina myndir eôa tegundir jarôneskra hluta fra 6tal oôrum, sem hér kynnu aô vera, ef paô hefôi veriô Guôs vilji aô koma peim hér fyrir. Og af peim sokum véeri einnig 6kleift aô f3=ra sér pa f nyt, nema maôur komist aô orsokunum meô afleiôingunum og styôjist viô margar einstakar tilraunir. Pegar ég svo setti mér fyrir sj6nir alla pa hluti, sem ein­ hvern tfma hafôi boriô fyrir vit mfn, dirfist ég reyndar aô segja, aô ég fann par ekki neitt, sem ég géeti ekki skyrt meô héegu m6ti ut fra peim frumreglum, sem ég hafôi fundiô. En ég verô einnig aô jata, aô kraftar natturunnar eru svo voldugir og vfÔtéekir og pessar frumreglur svo einfaldar og almennar, aô heita ma, aô ég verôi ekki framar var viô neina afleiôingu, sem ég atti mig ekki pegar f staô a, aô rekja megi til peirra a ymsa 6Hka vegu. Aôalvandi minn er oftast aô komast aô pvf, a hvern hatt afleiôingin er undir peim komin. Pvf aô i pessu efni kann ég ekki annaô raô en aô leita a ny eftir tilraunum af pvf téei, aô péer leiôi til 6lfkrar niôurstoôu, eftir pvf hvernig ber aô skyra péer. Reyndar er ég paô vel a veg kominn, aô mér virôist, aô ég atti mig all­ vel a, meô hverju m6ti ber aô gera péer tilraunir, sem oyta ma f pessu skyni. En mér er einnig

136

lj6st, aô prer eru slîkar og svo 6talmargar, aô hvorki hendur mînar né cekjur, p6tt pt'.isundfald­ ar vreru, mundu endast cil peirra allra. Hvort ég na: lange eôa skammt î pekkingu minni a nattt'.ir­ unni, veltur pess vegna a pvî, hvort ég a kost margra eôa farra tilrauna. Petra hugôist ég kunn­ gera î ritinu, sem ég hafôi samiô, og syna par svo lj6slega fram a, hvert gagn almenningi greti ver­ iô aô pessu, aô ég neyddi alla pa, sem a annaô borô vilja stuôla aô velferô mannkynsins - paô er alla pa, sem eru dyggôugir î raun og sannleika, en ekki einungis a ycra borôi eôa î orôi - breôi cil pess aô lata mig vita um prer tilraunir, sem peir hafa pegar gert, og hjalpa mér f leitinni aô hin­ um, sem eftir er aô gera. Sîôan komu cil aôrar astreôur, svo aô ég skipti um skoôun og hugôi, aô mér breri aô halda afram aô frera î letur hvaôeina, sem ég teldi, aô einhver veigur vreri î, eftir pvf sem ég uppgotvaôi sann­ leikann um paô, og aô leggja mig fram viô paô, eins og ég retlaôi aô birta paô a prenti. Grefist mér pa tilefni cil aô huga vandlega aô pvf. .Pvî vafalaust athuga menn alltaf af meiri nakvremni paô, sem peir bt'.iast viô, aô beri fyrir augu margra, en hitt, sem peir retla einungis sjalfum sér. Og sitthvaô, sem mér virtist rétt, pegar paô fyrst hvarflaôi aô mér, virtist mér range, pegar ég retlaôi aô festa paô a blaô. Mér er lîka mikiô f mun aô sleppa ekki neinu trekifreri cil pess aô

137

verôa almenningi aô liôi, sé ég pess megnugur â annaô borô, og aô peir menn, sem aô mér lâtn­ um hafa rit mîn undir hèindum, megi hagnyta sér pau sem bezt, ef pau eru einhvers virôi. Hins vegar skyldi ég alls ekki fallast â, aô pau vœru ut gefin um œvidaga mfna, pvf aô ég vildi koma f veg fyrir, aô andstaôa eôa deilur, sem pau kynnu aô valda, eôa pâ sâ orôstfr, sem pau kynnu aô afla mér, yllu mér spjèillum â peim tfma, sem ég œtla aô verja cil fr6ôleiks og skrifta. I>aô er aô visu satt, aô hverjum manni er skylt aô vinna eftir fremsta megni aô velferô annarra og aô sâ maôur er einskis verôur, sem engum er aô liôi. En menn skulu f viôleitni sinni hugsa til fram­ tfôarinnar, og rétt er aô lâta 6gert sitthvaô, sem gœti orôiô nulifendum aô liôi, hafi menn f huga aô gera annaô, sem yrôi niôjunum ennpâ nota­ drygra. Eins vil ég reyndar gjarnan, aô menn viti, aô sû 6vera, sem ég hef lœrt hingaô cil, er svo sem ekki neitt miôaô viô hitt, sem ég â 6lœrt og èirvœnti p6 ekki um aô lœra. I>vf aô lfkt er far­ iô peim mèinnum, sem uppgèitva smâm saman sannleikann f vfsindum, og hinum, sem komnir eru f âlnir. I>eim er hœgra um vik aô afla mikils fjâr en peim var âôur f fâtœkt sinni aô afla miklu minna. Einnig ma jafna peim til hershèifôingja, sem aô venju vex styrkur f hlutfalli viô sigur­ vinninga og purfa meiri raôsnilld cil aô halda f horfinu eftir 6sigur heldur en til aô vinna borgir 138

og héruô aô unnum sigri. Pvf sannlega er sem menn heyi orrustur, er peir freista aô sigrast a ollum peim orôugleikum og villum, sem byrgja peim syn til sannleikans. Og aôhyllist menn ein­ hverja ranga kenningu um efni, sem er nokkuô almenns eôlis og mikils hattar, er sem peir bfôi lœgri hlut f orrustu. Parf pa eftir a miklu meiri lagni cil aô komast f sama horf og aôur var, en cil hins aô na st6rstfgum framforum, bui menn peg­ ar aô areiôanlegum frumreglum. Hafi ég fyrir mitt leyti fundiô eiohver sannindi f visindum (og ég vona, aô efni pessarar b6kar beri pvf vitni, aô svo sé) 84 get ég sagt, aô pau séu ekki annaô en af­ leiôingar og fylgjur fimm eôa sex hofuôvanda­ mala, sem ég hef unniô bug a og 1ft a sem jafn­ margar orrustur, par sem orlogin hafa veriô mér hliôholl. 85 Ég er jafnvel svo djarfur, aô ég hyggst ekki purfa nema tvo eôa prja sambœrilegra sigra til pess aô koma fyrirœtlunum mfnum fram aô fullu, og ekki er enn svo lange liôiô a œvi mfna, aô mér megi ekki endast stundir til slfkra verka, ef allt fer aô skopuôu. En ég tel mér peim mun skyldara aô fara vel meô pann tfma, sem ég a eft­ ir, sem ég geri mér meiri vonir um aô verja hon­ um vel. Og mér gœfist vafalaust œriô tilefni cil tfmaspjalla, ef ég kunngerôi frumsetningar eôlis­ frœôi minnar. Nu eru pœr aô vfsu allar svo aug­ lj6sar, aô ekki parf annaô en skilja pœr til aô trua peim, og engin peirra er slfk, aô ég pykist ekki

139

geta sannaà hana. En samt er 6hugsandi, aà prer komi heim vià allar hinar margvfslegu skoàanir annarra manna, og pess vegna sé ég paà fyrir, aà ég yrài ofr fyrir tofum vegna peirrar andstoôu, sem prer vektu. Segja ma, aà slfk andstaàa vreri gagnleg jafot til pess, aà ég attaài mig a villum mfnum, sem ril hins aà auka oàrum monnum skilning, ef ég hefôi eitthvaà nytilegt fram aô frera. Svo sja einnig betur augu en auga, og mundu aàrir pa leggja mér liô meà uppfinningum sfnum, ef peir trekju nû pegar aà nyta minn skerf. En p6 aà ég viàurkenni, aà mér sé akaflega villugjarnt og ég treysti sjaldnast peim hugsunum, sem fyrst skytur upp f huga mér, er reynsla mfn samt sû af m6tbarum peim, sem uppi eru hafôar vià mig, aô ég get ekki gert mér vonir um neitt gagn af peim. Pvf ég hef ofr prautreynt d6ma breài peirra, sem ég taldi vini mfna, og nokkurra ann­ arra, sem ég bj6st vià aà streài a sama um mig, og enn nokkurra annarra, sem ég vissi, aà mundu leggja sig fram um paà af meinfysi og of­ und aà draga fram f dagslj6sià sitthvaà, sem vin­ ir mfnir mundu draga fjoàur yfir sakir velvildar sinnar. En sjaldan hefur borià vià, aà komià hafi fram m6tbara, sem ég hafôi ekki séà fyrir, nema pa hûn vreri afar fjarri viàfangsefni mfnu. Ég hef pvf sjaldnast hitt fyrir gagnrynanda kenninga minna, sem hefur ekki annaàhvort verià mildari 140

eôa 6sanngjarnari en ég sjâlfur. Ég hef ekki held­ ur orôiô pess var, aô meô kappneôum peim, sem iôkaôar eru f sk6lum, hafi menn uppgotvaô ein­ hver pau sannindi, sem âôur voru 6kunn. Pvf aô svo lengi sem monnum er mest f mun aô fara meô sigur af h6lmi, pjâlfa peir sig fremur f aô halda fram pvf, sem er sennilegt, en aô vega og meta eigin rok og rok andstœôingsins. Og peir, sem hafa lengi veriô mâlflutningsmenn, eru ekki fyrir pâ sok betri d6marar. Vitneskja um hugsanir mfnar gœti ekki held­ ur komiô oôrum monnum aô miklu gagni, og paô pvf fremur sem ég hef ekki rakiô pœr svo langt, aô ekki purfi par miklu viô aô bœra, âôur en unnt sé aô hagnyta pœr. Ég hyggst reyndar geta sagt, ân nokkurs stœrilœtis, aô sé til einhver sâ maôur, sem um paô sé fœr, muni paô fremur vera ég en nokkur annar. Ekki fyrir pâ sok, aô ekki kunni aô finnast f heiminum margir langt­ um meiri hœfileikamenn en ég er, heldur vegna hins, aô menn geta ekki skynjaô eitthvaô eins lj6slega og gert sér paô eins innlfft, ef peir lœra paô af oôrum, og pegar peir uppgotva paô sjâlfir. f pvf efni, sem hér um rœôir, er pessu vafalausc svo fariô. Ég hef til dœmis oft skyrt sumar skoô­ anir mfnar fyrir mjog vel gefnum monnum. Meôan ég rœddi viô pâ, virtust peir skilja pœr mjog vel, en pegar peir svo endursogôu pœr, varô ég pess var, aô peir breyttu peim â paon 141

veg, aô ég gat ekki framar gengizc viô peim. Af pv[ tilefni vil ég gjarnan biôja seinni tima menn aô cru.a pv[ aldrei, aô sicchvaô, sem peim verôur sagt, sé foi mér komiô, nema pv[ aôeins aô ég hafi sjalfur gert paô heyrinkunnugt. Mig undrar ekki hiô minnsta, aô fornum heimspekingum, sem accu ekki pvf lani aô fagna, aô rit peirra geymdust, séu eignaôar hinar faranlegustu hug­ myndir. J:>ar af alykta ég ekki, aô hugsanir peirra hafi veriô 6skynsamlegar, pv[ aô peir voru meôal mestu hœfileikamanna sinnar dôar, heldur aô pœr hafi veriô ranghermdar. Enda eru pess fa dœmi, aô ahangendur peirra hafi skaraô fram ur peim. Ég pykist til dœmis vita, aô peir sem fylgja Arist6celesi af hvaô mestri akefô, pokkuôu sfoum sœla, ef peir pekktu natturuna eins vel og hann gerôi, meira aô segja p6tt meô peim skil­ mala vœri, aô peir oôluôust ekki frekari pekk­ ingu a henni. J:>eir eru eins og vafningsviôur, sem leitar ekki lengra upp en trén na, sem halda honum uppi, og sœkir jafnvel niôur a ny, pegar hann hefur komizt alla leiô upp. J:>v[ mér virôist, aô peir menn fari aftur niôur a viô - paô er gerisc meô nokkrum hœtci miôur lœrôir en ef peir héldu sér fra nami - sem lata sér ekki nœgja aô vita paô, sem hofundur peirra skyrir greinilega, heldur vilja auk pess finna hja honum lausn a ymsum peim raôgatum, sem hann imprar ekki a og hefur ef cil vill aldrei leitt hugann aô. En 142

hugsunarhaccur peirra er einmicc mjog aô skapi miôlungsmanna. Pvf skilgreiningar pœr og frumreglur, sem peir fara eftir, eru svo 6lj6sar, aô peir geca calaô um hvaôeina af somu dirfsku og kynnu peir a pvf g6ô skil, og haldiô fram hverju pvf, sem peir hafa um paô aô segja, gegn skorpuscu og hœfuscu monnum, an pess aô unnc sé aô sannfœra pa. f pessu efni virôisc mér peim farasc lfkc og blindum manni, sem skyldi berjasc viô sjaandi mann, og léci hann stfga niôur f niô­ dimman kjallara cil pess aô eiga par viô hann jafnan leik. Ég ma segja, aô sHkum monnum er akkur f pvf, aô ég laci undir hofuô leggjasc aô b�rca frumreglur peirrar heimspeki, sem ég scyôst viô: pvf aô pœr eru afar einfaldar og aug­ lj6sar, svo ef ég birci pœr, vœri paô nœstum sama og ég opnaôi einhverja glugga og hleypci dag s­ lj6si inn f kjallarann, sem peir hafa stigiô niôur f cil aô berjasc. En jafnvel mescu hœfileikamenn hafa enga astœôu cil aô œskja pess sér til handa aô pekkja pessar frumreglur. Pvf vilji peir temja sér aô tala um hvaôeina og fa a sig lœrd6msorô, verôur peim auôveldara aô na pvf marki meô pvf aô lata sér lynda sennileikann, sem finna ma an erfiôismuna f alls konar efnum, heldur en meô pvf aô leita eftir sannleikanum. 86 Aô honum komast menn ekki nema smam saman f nokkrum greinum, og hann neyôir menn cil aô jaca hrein­ skilnislega vanpekkingu sfna î oôrum greinum.

143

Taki peir hins vegar pekkingu â nokkrum sann­ leiksmolum fram yfir pann hég6ma aô virôast ekki 6fr6ôur um neitt - en hun er vafalaust miklu eftirs6knarverôari - og hyggist peir fylgja âa:tlun eins og minni, purfa peir ekki â pvf aô halda, aô ég segi peim neitt meira en ég hef peg­ ar lâtiô uppi f pessu spjalli. I>vi séu peir fa:rir um aô nâ lengra en ég hef komizt, verôa peir engu siôur pess megnugir aô uppgotva af eigin ramm­ leik paô, sem ég tel mig hafa fundiô; og paô pvf fremur sem ég hef aldrei rannsakaô neitt nema i roô, og mâ pvi ganga aô pvi visu, aô paô sem ég â eftir aô athuga, sé i sjâlfu sér orôugra viôfangs og duldara en hitt, sem ég kann aô hafa hitt â hingaô til. 87 Og peim va:ri miklu minna yndi aô pvi aô la:ra paô af mér en finna paô sjâlfir. Hér kemur einnig til, aô pau vinnubrogô, sem peir venja sig viô, meô pvi verklagi aô huga fyrst aô pvi, sem auôvelt er, og fikra sig svo stig af stigi cil pess, sem orôugra er viôfangs, verôa peim nocadrygri en allar leiôbeiningar mfoar ga:tu orôiô. Rétt eins og ég tel mér tru um, aô hefôu mér pegar i a:sku veriô kennd oll pau sannindi, sem ég hef siôan leicaô aô sonnunum fyrir, og ég hefôi ekki haft neitt fyrir aô la:ra pau, pâ hefôi mér ef til vill aldrei orôiô kunnugt um nein onn­ ur. Og mér hefôi alla vega ekki orôiô eins tamt né auôleikiô og ég tel mér vera aô finna ny sann­ indi, eftir pvi sem ég legg mig fram um aô finna

144

pau. f einu orôi sage: ef eitthverc paô verk er f veri::ildinni, sem enginn frer eins farsœllega cil lykta leitt og sa einn, sem hôf paô, er paô reynd­ ar verkiô, sem ég er aô vinna. Hicc er sacc, aô enginn einn maôur gœci valdiô i::illum peim cilraunum, sem par geta komiô aô nocum. En hann yrôi aô leggja sjalfur hi::ind aô verki, nema hvaô cil mœcci koma aôstoô hand­ verksmanna og pess konar folks, sem piggja mundi laun fyrir 6makiô. Gr6ôavon er vœnlegusc hvi::it cil verka, og hennar vegna mundi pecca folk gera nakvœmlega paô, sem hann segôi pvf fyrir um. Ôôru mali gegnir um sjalfboôaliôa, sem ef cil vill byôu honum hjalp sfna. Loforô peirra eru tfôasc fyrirferôarmeiri en efndirnar, og peir hafa ekki annaô cil malanna aô leggja en lj6mandi uppasrungur, en engin peirra leiôir nokkru sinni cil neins arangurs. Og peir mundu 6hjakvœmi­ lega vilja piggja aô launum utliscun a einhverj­ um raôgatum eôa aô minnsca kosci einhver lofs­ yrôi eôa fanycc hjal, sem aldrei cœki svo lfrinn cfma, aô hann capaôi ekki a kaupunum. Svo eru pœr cilraunir, sem aôrir hafa gerc. I>eir, sem kalla pœr leyndard6ma, mundu aldrei vilja lata pœr uppi, 88 en pô aô hinir létu um pœr vica, er svo mikiô utan um pœr og svo margir pœccir peirra parflausir, aô honum yrôi mji::ig torvelc aô vinza ur peim sannleikskjarnann. Auk pess mundi honum pykja pœr flescar illa skyrôar eôa 10

OnJrœJa um aJferJ

145

jafnvel rangar vegna pess, aô peir, sem hefôu gert prer, hefôu gert sér far um aô lata prer virô­ ast koma heim viô frumreglur sfnar. Enda p6tt nokkrar peirra tilrauna kremu honum aô gagni, mundi enn fara sem fyrr, aô prer vreru ekki tfm­ ans virôi, sem hann verôi til aô vinza prer ur. Vreri pvf uppi f veroldinni einhver sa maôur, sem um vreri vitaô meô vissu, aô a hans freri vreri aô gera hinar mestu uppgotvanir og gagnlegustu alpj6ô, sem hugsazt greti, og aôrir menn vildu af peim sokum leggjast allir a eitt aô hjalpa honum aô koma fram fyrirretlunum sfnum, fre ég ekki séô, aô peir gretu annaô fyrir hann gert en aô taka patt i kostnaôinum af peim tilraunum, sem hann pyrfti a aô halda, og koma jafnframt f veg fyrir, aô nokkrum liôist aô valda honum tfma­ spjollum. Nu er breôi aô ég geri mér ekki svo ha­ ar hugmyndir um sjalfan mig, aô ég vilji gefa fyrirheit um eitthvaô st6rkostlegt, né heldur el ég meô mér svo fanytar hugsanir sem prer aô fmynda mér, aô rfkiô muni hafa ahuga a raôa­ gerôum mfnum, og svo hitt, aô ég er ekki svo lftilsigldur, aô ég vildi piggja af nokkrum lifandi manni nein pan frfôindi, sem menn gretu haldiô, aô ég hefôi ekki unniô til. Allar pessar bollaleggingar saman lagôar ollu pvf, aô fyrir premur arum vildi ég ekki bina rit­ gerô pa, sem ég hafôi f hondum, og var staôraô­ inn î pvî aô kunngera ekki um mfna daga neina

146

aôra, sem va:ri svo almenns eôlis, aô af henni ma:tti skilja frumsemingar eôlisfra:ôi minnar. En sfôan hafa komiô til tva:r aôrar âsta:Ôur, svo aô ég hef nu neyôzt til aô birta nokkrar einstakar ritgerôir og gera almenningi grein fyrir athéifn, , , ôan er su, um m1num og a:t1 unum. 89 Fyrn. asta: aô léti ég ]:,aô undir héifuô leggjast, kynnu marg­ ir ]:,eir, sem vissu, aô ég hafôi hugsaô mér aô birta nokkrar ritgerôir, aô fmynda sér, aô orsak­ irnar til ]:,ess, aô ég léti ]:,aô vera, va:ru mér 6hag­ sta:ôari en ]:,a:r eru f raun og veru. Nu ber ég enga ofurâst f brj6sti til fra:gôarinnar, aô ég nu ekki vogi mér aô segja, aô ég hatist viô hana, meô ]:,vf aô ég tel hana ra:na menn ]:,eirri hugar­ r6, sem ég set éillu ofar. En ]:,6 hef ég aldrei reynt aô leyna athéifnum mfnum, svo sem va:ru ]:,a:r gla:pir, né heldur hef ég lagt mig f framkr6ka um aô dyljast. Er ]:,â hvort tveggja, aô ég hefôi taliô mig vinna gegn sjâlfum mér, og svo hitt, aô slfkt hefôi vakiô meô mér eins konar kvfôa, sem enn hefôi unniô gegn ]:,eirri fullkomnu sâlar­ r6, sem ég sa:kist eftir. En ]:,6tt ég léti mér î léttu ru.mi liggja, hvort ég var kunnur eôa 6kunnur, gat samt ekki hjâ ]:,vf fariô, aô ég ga:ti mér nokkurt orô, og hugôist ég ]:,â ]:,urfa aô leggja mig allan fram til ]:,ess, aô ekki va:ri ]:,aô 6orô. Svo er hin âsta:ôan, sem knuôi mig til aô fa:ra ]:,etta f letur. Meô hverjum degi, sem leiô, sâ ég, hvernig âform mitt um aô afla mér ]:,ekk-

147

ingar dr6st a langinn vegna pess aragrua til­ rauna, sem ég purfti a aô halda og mér var um megn aô gera an liôsinnis annarra. Og p6 aô ég geri mér ekki prer gyllivonir, aô almenningur lati sig einhverju skipta hugôarefni min, vil ég samt ekki bregôast svo sjalfum mér aô gefa peim, sem lifa mig latinn, tilefni til aô brigzla mér um paô einhvern tfma, aô ég hefôi getaô lat­ iô peim eftir margt miklu merkilegra en raun varô a, ef ég hefôi ekki latiô undir hofuô leggjast aô koma peim î skilning um, meô hverju m6ti peir hefôu getaô orôiô mér aô liôi. Ég hugsaôi sem svo, aô mér vreri f 16fa lagiô aô kj6sa mér einhver pau efni, sem ekki mundu vekja miklar deilur né knyja mig til aô lata meira uppi um frumreglur minar en ég krerôi mig um, en mundu p6 leiôa î lj6s, svo ekki yrôi um villzt, hvers ég er megnugur og hvers van­ megnugur î vîsindum. Ekki kann ég fra pvf aô segja, hvort slîkt hefur heppnazt, og ég vil ekki hafa ahrif a d6ma neinna manna meô pvî aô fjalla sjalfur um rit min. En ég mun taka pvî fegins hendi, aô menn rannsaki pau, og f pvf skyni, aô peir hafi til pess pvf betra trekifreri, vil ég ein­ dregiô fara pess a leit viô alla pa, sem einhverjar m6tbarur hafa fram aô fara, aô peir geri sér paô 6mak aô koma peim til utgefanda mins. Pegar hann hefur sfôan latiô mig um prer vita, mun ég freista pess aô breta viô prer svari minu. Meô 148

pessu m6ri verôur lesendum, sem hafa hvorr rveggja fyrir augum, peim mun auôveldara aô atta sig a sannleikanum. En ég lofa pvf ekki aô svara f longu mali, heldur einungis aô jara yfir­ sj6nir mfoar af fullri hreinskilni, ef pa:r verôa mér lj6sar; eôa, ef ég kem ekki auga a pir, aô taka einungis fram paô, sem ég tel nauôsynlegt til varnar pvf, sem ég hef skrifaô, an pess aô ba:ta par viô skyringum a neinu nyju efni, cil pess aô hlaupa ekki endalaust ûr einu f annaô. En ef einhverjar af peim skyringum, sem ég hef drepiô a f upphafi Ljôsfrœoinnar og Hdlofta­ frœoinnar, hafa komiô illa viô menn f fyrscu, af pvf aô ég kalla pa:r getgatur og virôist ekki hirôa um aô sanna pa:r, a:ttu peir aô syna polinma:ôi og lesa allr af gaumga:fni, og vona ég pa, aô peir lati sér vel lfka. I>vf mér virôist, aô rokin leiôi par hver af oôrum, pannig aô rétt eins og hin sfô­ ustu eru sonnuô meô hinum fyrstu, sem eru or­ sakir peirra, svo eru pessi fyrstu rok sonnuô gagnkva:mt meô hinum sfôustu, sem eru afleiô­ ingar peirra. Menn mega ekki halda, aô meô pessu geri ég mig sekan um paô, sem rokfra:ô­ ingar nefna vfrahring, pvf aô reynslan fa:rir mjog orugglega sonnur a pessar afleiôingar vel flesrar, svo aô orsakirnar, sem ég leiôi pa:r af, koma ekki aô miklu gagni til sonnunar, heldur til skyring­ ar. Fremur ma segja, aô orsakirnar séu sannaôar meô afleiôingunum. 90 Ég hef ekki nefnt pa:r get149

gâtur til annars en pess, ao menn viti, ao ég pyk­ ist geta leitt pcer af peim frumsannindum, sem ég hef skyrt hér ao framan. 91 En af âsettu râoi hef ég ekki viljao gera pao. Hafôi ég pâ f huga, ao sumir andans menn imynda sér, ao peir komist â einum degi niour â pao, sem annar maour hefur legio yfir i tuttugu âr, jafnskj6tt og hann hefur rétt minnzt â pao vio pâ, og eru peim mun hros­ ulli og vanmegnugri ao hondla sannleikann sem peir eru skarpari og skj6tari cil. 92 Og ég vildi koma i veg fyrir, ao slikir menn eigi kost â ao reisa einhverja fârânlega heimspeki â pvf, sem peir hyggja vera frumreglur mfnar, og mér veroi sfoan kennt um allt saman. Pvf â peim skooun­ um, sem eru ao ollu leyti mfnar, bio ég engrar afsokunar vegna pess, ao pcer séu nyjar, og pao pvf sfour sem ég tel vfst, ao monnum muni pykja rokin fyrir peim, ef peir huga ao peim, vera svo einfold og koma svo vel heim vio al­ menna skynsemi, ao pcer muni ekki viroast eins 6venjulegar og furoulegar og allar aorar skooanir um somu efni. Ég stceri mig ekki heldur af pvf ao hafa fyrstur manna fundio neina peirra, heldur af hinu ao hafa aldrei aohyllzt pcer vegna pess, ao aorir hofôu haldio peim fram, né vegna hins, ao enginn hafôi komio fram meo pcer, heldur af peirri einu âstceou, ao skynsemin hafôi sannfcert mig um pcer. Nû kann ao vera, ao handverksmenn geti ekki 150

pegar f scaô hagnytt pa uppfinningu, sem skyrô er f Lj6sfrœoinni, en ég hygg, aô ekki megi par fyrir segja, aô hûn sé 6merk. 93 Hagleik og pjalf­ un parf til aô smfôa og stilla pa:r vélar, sem ég hef lyst, svo aô ekki verôi par neitt atriôi ût und­ an. Ef handverksmonnum ta:kist petta f fyrstu atrennu, mundi paô pvf ekki vekja minni furôu mfna en hitt, aô einhver ga:ti la:rt a einum degi aô leika fagurlega a lûtu fyrir paô eitt, aô honum hefôu veriô fengnar f hendur g6ôar n6tur. Og riti ég a fronsku, sem er m6ôurmal mitt, en ekki a latfnu, sem er tunga la:rifeôra minna, er paô af pvf, aô ég vonast til, aô peir menn, sem ekki beita oôru en 6mengaôri nattûrlegri skynsemi sinni, da:mi réttilegar um skoôanir mfnar en hinir, sem trûa aôeins a fornar ba:kur. En ég kys mér helzt aô d6murum pa menn, sem sameina heilbrigôa skynsemi og la:rd6m, pvf aô ég pykist vita, aô peir muni ekki svo haldnir af latfnu, aô peir neiti aô hlyôa a rok mfn af pvf, aô ég ûtlisca pau a ma:ltu mali. Annars vil ég ekki fjalla hér sérstaklega um hverjum framforum ég hyggst taka f vfsindum, er stundir lfôa, né skuldbinda mig gagnvart al­ menningi meô neinum fyrirheitum, sem ég er ekki viss um aô geta staôiô viô. Ég vil aôeins laca pess getiô, aô ég hef afraôiô aô verja ekki peim tfma, sem ég a eftir 6lifaôan, til annars en aô reyna aô oôlast nokkra pekkingu â nâttûrunni, 151

nôgu mikilsverôa til pess, aô af henni megi leiôa reglur î' pagu lœknisfrœôinnar, traustari en pœr, sem menn hafa bûiô viô hingaô til. 94 Og ég er svo frahverfur ollum oôrum raôagerôum, einkum peim, sem gœtu ekki komiô einum aô gagni an pess aô vinna oôrum mein, aô lenti ég einhvern dma î' peim aôstœôum aô verôa aô vinna aô sHk­ um raôagerôum, hygg ég, aô ég gœti engum ar­ angri naô. Pessu lysi ég yfir, pôtt ég viti, aô paô verôur mér ekki til upphefôar î' pessum heimi. Enda stendur hugur minn ekki til sHks. Og ég mun œdô hugsa meô pakklatari huga til peirra, sem stuôla aô pvî', aô ég megi njôta dma mfos ôareittur, en hinna, sem byôu mér mestu virô­ ingarstoôur veraldar.

152

SKYRINGAR EFNI SKYRINGANNA er sem aô lfkum lœtur s6tt f ymsar heimildir, og ekki hirt um aô visa f nema sumar peirra. 0ft eru pœr hinar somu og stuôzt er viô og vîsaô til î inngangi b6karinnar. Tvœr heimildir er p6 astœôa til aô nefna sérstaklega. Ônnur er hin mikla ûtgafa Étiennes Gilson a OrlJralJunni: Discours de la méthode, Texte et com­ mentaire par Étienne Gilson, Librairie philo­ sophique J. Vrin, Parîs 1967 (fJ6rôa ûtgafa). Par er saman kominn a einum sraô mesti lœrd6mur sem sogur fara af um pessa b6k Descartes. Hin er ûtgafa J.-M. Faraud: Discours de la méthode î roô­ inni Univers des lettres, Éditions Bordas f Parîs, Brüssell og Montreal (an artals). I>ess ber aô geta aô um ymis efni - eins og til dœmis um rok­ hyggju og raunhyggju og ekki sfôur um vîsinda­ lega aôferô - fylgir skyrandinn sfnu eigin hofôi eins og î innganginum.

153

Fyrsti kafli 1

2

Jafnaôarkenning Descartes um brjôstvitiô er lâtlaus og reyfaraleg î senn. Hun er cil marks um mikla sannfieringu um jofnuô allra manna sem hann deildi meô morgum samtîôarmonnum sînum, til aô mynda Thomas Hobbes (1588-1679) sem styô­ ur kenninguna um jofnuô fôlks somu rokum og Descartes gerir hér - peim aô hver maôur sé âna:gôur meô sinn skerf af heilbrigôri skynsemi - î 13da kafla bôkar sinnar Lev{atan. Hjâ Hobbes varô pessi kenning aô einni af undirstoôum âhrifamikils stjôrnspekikerfis. Hjâ Descartes er hun pâttur î cru â mâte heilbrigôrar skynsemi î barâttunni gegn hefôbundinni og hâla:rôri skôlaspeki. A jafnaôar­ hugmyndum peirra tveggja og ymissa samtîôar­ manna peirra hvîla allar hugmyndir sîôari alda um mannréttindi. Paô sem Descartes kallar ,,almenna skoôun heim­ spekinga" er kenning Aristôtelesar, og flestra skôlaspekinga miôalda eins og heilags Tômasar frâ Akvînô, um aô hlutirnir hafi eôli og sumir eig­ inleikar peirra séu eôlisla:gir eôa ôbreytilegir eôa nauôsynlegir, en aôrir breytilegir eôa ônauôsynleg­ ir. Pessi kenning heitir eôlishyggja. Einn pâttur­ inn î eôlishyggju er su hugmynd sem Descartes notfarir sér um aô paô geri enginn stigsmunur veriô â eôli: ein rôs getur veriô heilbrigôari, blôm­ legri eôa fallegri en onnur, en hun getur ekki veriô meiri rôs en hin. Meô sama ha:tti getur enginn maôur veriô meiri maôur en annar, sama hvernig hann er ur garôi gerôur. Og ef skynsemin er eôli

154

3

4

5

manns - eôa aô svo miklu leyti sem hun er eôli manns - hlycur sama regla aô gilda um hana. Hun getur ekki veriô breytileg foi manni cil manns. f inngangi eru leidd réik aô pvi aô Descartes leggi nystârlegan og umdeilanlegan skilning i eôl­ ishugtakiô i réikum sfnum fyrir tvihyggju um sâl og likama i fj6rôa kafla Orôrœôunnar. Pess mâ lfka geta aô eôlishyggja yfirleitt er âkaflega umdeild kenning meôal heimspekinga â sfôari timum, og peir eru miklu fleiri sem hafna henni en hinir sem fylgja henni i einhverri mynd. Samkvœmt franskri orôab6k (Dictionnaire univers­ elle) frâ 1690 eru .,kynleg vfsindi" eôa .. kynjafrœôi" (sciences curieuses) bœôi pau sem eru â fârra valdi, eins og efnafrœôi og sj6nglerjafrœôi, og eins pau gervivfsindi (vaines sciences) sem pykjast sjâ fyrir 6orôna hluti, eins og stjéirnuspeki, 16falestur, og hvers konar galdrafrœôi. Paô er trulegt aô Descart­ es eigi fremur viô gervivisindin.Viô vitum annars staôar frâ aô hann hafoi nokkra nasasj6n af peim. Tungumâlin sem kennd voru f La Flèche, eins og i oôrum beztu sk6lum pessa rima og lengi sfôan, voru latfna og grfska... Unaôarfullar dœmiséigur" sem Descartes hefur lesiô hafa aô lfkindum einkum veriô dœmiséigur Es6ps â grisku (pyddar â islenzku af Porsceini Erlingssyni) og kvœôi Ôvidiusar â lar­ fnu. Hér telur Descartes upp allar nâmsgreinar f La Flèche og éiôrum sk6lum Kristmunka og lœtur vel af. Asrœôa er cil aô segja nânar en hann frâ nâms­ efninu f heimspeki.A fyrsta âri var kennd réikfrœôi â kennslubœkur eftir Peter Fonseca (1528-1599) -

155

6

7

8

pœr voru kenndar vîtt og breitt um âlfuna fram â miôja 19du old - og Francis Toletus (1532-1596) sem var fyrsti hofuôheimspekingur Kristmunka­ reglunnar. Aô auki voru lesin ymis rokfrœôirit Ar­ ist6telesar. A oôru âri var eôlisfrœôi kennd, og les­ in ErJlisfrceiJi Arist6telesar og bœkur hans Um him­ ininn og Um skopun og eyiJingu. I>riôja âriô var svo helgaô frumspeki og lesin Frumspeki Arist6telesar auk b6kar hans Um salina (sem Sigurj6n Bjornsson hefur pytt â fslenzku). ,,Kapparnir ûr fornsogunum" eru aô lfkindum kappar Karlamagnûsar sem segir frâ f RolandskviiJu og vfôar, kappar Artûrs Bretakonungs sem lfka heita ,,riddarar hringborôsins", og ef til vill aôrir slfkir. Hér vfkur Descartes aô pvf sem âtti eftir aô verôa mâttarst6lpinn f ollu verki hans um œvina: aô reisa alla byggingu vfsindanna â stœrôfrœôilegum grunni î staô pess aô lâta sér lynda aô stœrôfrœôin vœri aôeins hjâlpartœki viô verklegar framkvœmdir eins og hûsbyggingar eôa vegagerô. I>aô er eftir­ rektarvert aô hann segir fyrst aô [ sk6la hafi hann alls ekki âttaô sig â raunverulegu notagildi stœrô­ frœôinnar - pâ â hann ugglaust viô notagildi henn­ ar cil vfsindalegra ranns6kna - en bœtir svo viô aô hann hafi furôaô sig â pvî aô hûn vœri ekki notuô cil annars en verkfrœôiiôkana. I>aô er eins og hann vilji gefa f skyn aô hann hafi pegar â sk6laârunum haft hugboô um kollun sfna [ vfsindum. ,,Siôfrœôirit fornra heiôingja" eru aô pvî er virôist fyrsc og fremst rit Stôumanna fremur en rit Plat6ns og Arist6telesar eins og nûtfmalesandi kynni aô

156

9

retla, og sennilega einkum rit Seneca, en hann var helzti heimspekingur R6mverja â fyrstu old okkar tfmatals. St6uspekin er frâ hugmyndasogulegu sj6narmiôi langsamlega âhrifamesta siôfrreôi Grikkja og R6mverja aô fornu og nyju, p6 aô Plat­ on og Arist6teles pyki â sfôustu tfmum miklu merkilegri hugsuôir en St6uspekingar, um siôfrreôi ekki sfôur en um onnur efni. Og sumar sérkenni­ legustu hugmyndir hennar ganga aftur f hofund­ um eins og lmmanuel Kant â 18du old - siôfrreôi hans er sniôin eftir St6uspeki f smâu og st6ru - og Jean-Paul Sartre â 20stu old. l>eirra sér lfka staô f peirri siôfrreôi sem Descartes segist î priôja kafla Orôra:Ôunnar hafa sett sér f lj6si aôferôar sinnar. l>egar Descartes nefnir blessun sem forn siôfrreôi hafi lagt yfir füôurmorô er hann ugglaust aô vfsa til varnar ymissa r6mverskra hofunda fyrir aôild Brutusar aô morôinu â Julîusi Cresar. Cresar hafôi gengiô Brutusi f füôur staô og âvarpaôi hann sem son sinn â dauôastundinni: ,,Og pu lfka, barniô mite Brutus!" ,,Og taldi ég pvf nânast range allt, sem ekki var nema sennilegt." Hér vfkur Descartes meô lâtlaus­ asta m6ti aô hugmynd sem verôur f hondunum â honum aô einni undirstoôu alls hugmyndakerfis hans: um allt ber aô efast sem er ekki vitaô meô or­ uggri vissu. Fâ mâ hugboô um hvernig hann vinn­ ur ur pessari hugmynd af fyrstu mâlsgrein fj6rôa kafla Orôrœôunnar. En hugmyndin nrer ekki fyllsca proska fyrr en f fyrstu hugleiôingu f Hugleiôingum um frumspeki. l>ar verôur cil sérstok aôferô viô aô beita skipulegum efasemdum î leit aô fullkominni

157

vissu, annars eôlis en aôferôin sem Orôrœôunni er œtlaô aô lysa. 10 Hundingjar voru heimspekingar f Apenu sem • tèildu sig - eins og ymsir aôrir - lœrisveina eôa fylgismenn S6kratesar. I>eir hèifou megna lftilsvirô­ ingu â gœôum pessa heims og lifou samkvœmt pvf, og voru af peim sèikum kenndir viô hundinn. I>eirra frœgastur var Df6genes sem bj6 f tunnu og gekk um Apenu meô logandi kyndil um hâbjartan dag og sagôist vera aô leita aô manni. I>egar Descartes nefnir fyrirlitningu hundingja â frœgô sérstaklega, hefur hann kannski f huga svariô sem Dî6genes gaf Alexander mikla pegar kommgur kom aô tunnunni til hans og spurôi hvaô hann gœti fyrir hann gert, annan eins heimspeking: ,,I>u getur fœrt pig til hliôar svo aô ég sjâi s6lina fyrir pér." f Orôabôk Sigfusar Blèindal er petta dœmi, ân tilvfsunar î heimild, um notkun orôsins ,,hund­ ingi" fyrir ,,kyniker": ,,Lukan skopast einkum miskunnarlaust aô hundingjunum, s6trèiftunum f heimspekingastjettinni." ti Hér vfkur Descartes aftur aô gervivfsindum, og nefnir nu gullgerôarlist, stjèimuspeki og galdur sem dœmi um paô sem hann kallar ,,6merkar kenn­ ingar". f pessu efni fylgir hann nœsta viôtekinni skoôun â sfnum tîma. I>aô purfri enga vfsindabylt­ ingu til aô skynsamir menn tortryggôu pessi til­ tœki: tilraunir til aô bua til gull ur 6œôri mâlm­ um, stjèimuspâd6ma og hvers kyns tèifrabrèigô hvort heldur f lœkningaskyni eôa einhverjum èiôr­ um tilgangi. Svo aô dœmi sé tekiô var heilagur Tomas frâ Akvfn6 (1224-1274) tortrygginn â

158

12

gullgerôarlist, og kristin kirkja yfirleitt andsnûin bœôi stjornuspad6mum og galdratrû, p6tt paô œtti aô vîsu eftir aô breytast um galdratrûna meô kyn­ legum hœtti nokkru eftir daga Descartes (sja um paô efni Hugh Trevor-Roper: Galdrafdriô f Evrôpu, Lœrd6msrit fra 1977). Orô Descartes um ,,hina miklu b6k heimsins" virô­ ast vera s6tt f eina af ritgerôum Montaignes (Essais, 26ta kafla fyrstu b6kar), par sem morg orô falla um heimsb6kina. Michel Eyquem de Montaigne (1533-1592) er einn mesti rithofundur a franska tungu fyrr og sîô­ ar, og ahrif hans a Descartes voru margvîsleg ekki sfôur en a aôra franska hofunda allt til pessa dags. Ritgerôir hans fjalla um allt milli himins og jarôar eins og ritgerôir eiga aô gera, og voru samdar und­ ir einkunnarorôunum ,,Hvaô veit ég?" (Que sais­ je?). Mest og frœgust peirra var ,,Vorn fyrir Ray­ mond Sebond", en Sebond var spœnskur guôfrœô­ ingur sem kenndi f Toulouse a 15du old. Hann var eindreginn rokhyggjumaôur sem truôi a matt skynseminnar til aô komast aô traustum niôur­ stoôum um bœôi alheiminn og almœttiô, og gekk pessi sannfœring gegn margvfslegum kenningum sem boôuôu trû frekar en skynsemi. f vorn sinni fyrir Sebond er Montaigne rakinn efahyggjumaôur meô fornu sniôi: oll rok eru 6nyt og ekkert verôur viraô meô vissu, nema pa kannski von vœri um einhverja vicneskju fyrir sérstaka naô Guôs. Og ûr pvf aô oll rok eru 6nyt er rokhyggja Sebonds ekk­ ert verri en trûarhyggja eôa trûfesca andstœôinga hans.

159

Efahyggjuna s6tti Montaigne einkum f Sextos Empeireikos (250 1 -325?), grfskan lœkni sem tfndi saman f mikiô ritsafn allan malflutning fornra efa­ hyggjumanna gegn ollum kenningum heimspek­ innar. l>aô var einkum efahyggja Montaignes sem m6caôi hugsun Descartes, bœôi aô pvf leyti sem Descartes gerôi efahyggjusj6narmiô aô sfnum f roksemdum fyrir frumspeki sinni, og eins aô hinu leytinu sem honum var f mun aô veita svor viô efa­ hyggju og syna fram a aô kostur vœri a areiôanlegri pekkingu a pessum heimi og jafnvel a hinztu rok­ um tilverunnar. Svo ma ekki gleyma pvf aô sem rithofundur a fronsku um heimspekileg efni var Montaigne risavaxinn brautryôjandi sem Descartes gat lœrt og lœrôi mikiô af. l>ess ma p6 geca aô Descartes er stirôari hofundur a fronsku en Mon­ taigne, og franska hans er nanast cofralaus sem mal Montaignes er fjarri pvf aô vera. l>etta er athyglis­ vert vegna pess aô Descartes skrifaôi latfnu af mescu lise: hreina, skyra og fagra.

Annar kafli 13

14

Styrjaldirnar f l>yzkalandi eru pœr sem viô nefnum einu nafni ,,l>rjatfu ara strfôiô", en par attust eink­ um viô kap6lskir menn og m6tmœlendur eins og vikiô er aô f inngangi. l>eim lauk ekki fyrr en meô friôarsamningum f Westfalen 1648, ellefu arum eftir aô Orôrœlfan kom ut. Keisarinn var Ferdfnand (1578-1637), konungur Bœheims og Ungverjalands. Hann var kryndur keisari Heilaga r6mverska keisaradœmisins f

160

15

16

17

11

Frankfort 1619. Hatîôaholdin stôôu fra 20sta jûlî til 9da september. Ferdînand var einn helzti leiô­ togi kapôlskra manna î viôreisnarbarattu peirra eft­ ir siôaskiptin. f hernaôi vann hann frregan sigur a Svîum ariô 1634. Orôrétt segist Descartes hafa setiô î ofni en ekki î ofnhitaôri stofu. Gilson segir aô hann eigi viô ofn­ hitaôa stofu, og ofninn hafi veriô pyzkur stein­ ungsofn sem hafi komiô Frakka sem vanur var opnum ami î stofu pregilega a ôvart (Discours, bis. 157). Bertrand Russell segir hins vegar î Siigu heirn­ spekinnar d Vesturliindurn aô paô sé ôhrett aô taka Descartes a orôinu um ofninn, pvî aô sér hafi veriô sagt aô ofnar a Brejaralandi hafi veriô pess eôlis aô hregt hafi veriô aô sitja î peim viô skriftir. Hann lysir peim ekki nanar (A History of Western Phifo­ sophy, London 1946, 543n). Frregasta dremi af rîki sem a aô hafa veriô stofnaô meô stjôrnskipunarléigum eins viturs léiggjafa er hin forna Sparta, og léiggjafinn var Lykûrgos sem fyrst er nefndur a nafn hja Herôdôtosi sagnritara a Stu éild fyrir okkar tîmatal. Til pessa dags hefur frreôiméinnum ekki tekizt aô koma sér saman um hvort hann var nokkurn tîma til eôa ekki. I>essi malsgrein er frôôlegt umhugsunarefni fyrir ahugamenn um réikhyggju og raunhyggju (sja ion­ gang um prer tvrer). Fljôtt a litiô kann Descartes aô virôast vera aô lata sig dreyma um aô skynsemin setji vîsindunum fastar reglur fyrirfram og leiôi af peim sannindi, ôheft af allri reynslu og athugun­ um, alveg eins og Lykûrgos a aô hafa sett Spart­ verjum stjôrnarskra aôur en samfélag peirra varô

Orà-rœJa um aJferJ

161

svo mikiô sem til, hvaô pâ aô nokkur reynsla vreri fengin af pvf. Og petta vreri rokhyggja sem nrer sjâlfgert virôist aô andrefa î nafni einhvers konar raunhyggju. En viô nânari lescur kemur f lj6s aô p6tt Descartes hafi trû â aôferô Lykûrgosar er paô ekki vegna pess aô efrir henni sé allt ûtreiknaô fyr­ irfram ân pess aô reynslan flrekist fyrir manni. Hann gengur ugglaust aô pvî vîsu sem hverjum oôrum sjâlfsogôum hlut aô vfsd6mur Lykûrgosar hafi veriô reiscur â fjolbreyttri reynslu hans af morgum samfélogum og athugunum â peim. Honum verôur srarsynt â hitt aô af fjolbreytilegri reynslu, hvort heldur eins manns eôa fleira folks, parf aô draga skynsamlegar âlyktanir. Og skyn­ samlegar âlyktanir dregur aôeins hver fyrir sig, einn og 6scuddur. Hefôi Descartes veriô fslending­ ur er ekki aô vita nema hann hefôi â pessum staô vitnaô î Olaf pâa: ,,Pvf verr pykir mér, sem oss muni duga heimskra manna râô, er pau koma fleiri saman." I>aô er meô oôrum orôum einstaklingshyggja um skynsemina en ekki nein rokhyggja um vîsind­ in sem hér er um aô rreôa. I>etta verôur einkar lj6st par sem Descartes segir aô viô komumst ekki nrest sannleikanum meô fr6ôleikshrafli ur ollum âttum heldur meô pvf aô skynsamur einstaklingur dragi ,,â eôlilegan hâtt rokréttar âlykranir af lwf, sem â vegi hans verôur". Reynsla og athuganir - paô sem â vegi manns verôur - eru undirstaôan hjâ Descart­ es eins og hjâ hvaôa eindregnum raunhyggjumanni sem er, enda segir hann f kaflalok aô sér sé hvaô nauôsynlegast aô ,,gera fjoldann allan af tilraun-

162

18

19

um, sem yrôu mér efni f rokfrerslu". Loks mâ caka efrir pvf f tilvitnuninni um skynsemina aô Des­ cartes vill aô rokréttar âlyktanir séu dregnar ,,â eôlilegan hâtt''. l>â hefur hann f huga pâ heilbrigôu skynsemi sem hann truôi â, 6spjallaôa af hugtok­ um og logmâlum sk6laspekinnar. l>essi heilbrigôa skynsemi hélt hann aô vreri til dremis aô verki f strerôfrreôi sinni, eins og vikiô er afrur aô f skyringu 24. Ôll pessi mâlsgrein ber mikil merki Montaignes, til aô mynda ritgerôar hans ,,Um hég6ma" (,,De la vanité", Essais, 9di kafli priôju b6kar). Hér vitnar Descartes f Cfcer6 Um spâd6ma (De div­ inatione Il, 58, 119): ,,Ég veit ekkert svo frâleicc aô paô hafi ekki veriô sage af einhverjum heimspek­ ingi." Montaigne vitnar lfka f pennan staô meô mikilli velp6kknun f ,,Vorn fyrir Raymond Sebond" (Essais, 26ti kafli annarrar b6kar, 288, 711), og Hobbes f Leviatan I,v. Su hugsun Descartes sem haon segir hér aô hafi veriô helzta hvot sfn til verka, aô 6hrefilegur muo­ ur vreri â kenningum hinna--mestu lrerd6msmanna, hefur ofr râôiô miklu um framfarir heimspekionar og vfsindanoa. A Bretlandi voru Thomas Hobbes og John Locke inoblâsnir af somu hugsun: einn segir petta og aonar hitc, og hvergi er neicc sem hregt er aô creysca. Locke vildi rekja pecca 6sam­ komulag til 6nâkvremoi f orôanotkun meôal ano­ ars, og hugsaôi upp ymis râô til urb6ta â pvf sviôi (Essay Concerning Human Understanding, lüdi kafli priôju b6kar). A 20stu old hafa heilir sk6lar heim­ spekinga orôiô cil f pvf skyni aô binda endi â

163

20

21

22

6samkomulagiô um viôfangsefni heimspekinnar, til aô mynda sk6li rokfrœôilegra raunhyggjumanna og sk6li fyrirbœrafrœôinga. (Sjâ cil dœmis Edmund Husserl: Philosophie ais strenge Wissen.rchaft, fyrst birt i Logos 1910.) l>essa hugsun um âhrifamâtt uppeldis, og 6likt uppeldi hjâ Kinverjum eôa mannœtum pvi sem tiôkast hjâ Frêikkum og l>j6ôverjum, er eins vist aô Descartes sœki til Montaignes sem skrifaôi af­ bragôsritgerô sem hann nefndi ,,Um mannœrnr" (,,Des Cannibales", Essais, 3 lsti kafli fyrstu b6kar). l>aô sem Descartes segir hér er meginefni peirrar ritgerôar. Rokhenda er âlyktun eins og cil dœmis ,,Allir menn eru dauôlegir og allir Îslendingar menn, pess vegna eru allir Îslendingar dauôlegir." Rêik­ hendur eru uppistaôan i rokfrœôi Arist6telesar. Frâ Lull segir i inngangi. Helzta aôfinnsla Descartes hér viô rokfoeôi Arist6telesar, eins og hûn var kennd â bl6maskeiôi sk6la­ spekinnar og par meô i La Flèche, er hârrétt svo lange sem hûn nœr: pessi rêikfrœôi er ekki tœki cil aô afla nyrrar pekkingar heldur cil aè koma skipan â paô sem maôur veit fyrir og par meô til aô skyra paô fyrir oôrum. Og paô mâ til sanns vegar fœra aô Arist6teles hafi ekki âttaô sig â pessari takmorkun sjâlfur, og aô pvi leyti ofmetiô pâ miklu uppfinn­ ingu sina sem rokfrœôin var. Hitt er 6vist hvort pessi aôfinnsla Descartes â viô um nûtimarokfrœôi sem er miklum mun fullkomnari en hin sigilda rokfrœôi Arist6telesar og sk6laspekinga. Henni mâ beita i ymsu skyni eins og hvaôa stœrôfrœôi sem

164

23

er, og par a meôal cil nyrra uppgocvana og upp­ finninga. Til dœmis a rokfrœôin sinn patt f peirri merkilegu uppfinningu sem tolvan er. I>egar Descartes dregur reglur sfgildrar rokfrœôi f dilka, og segir suma.r ,,réttar og agœtar" en aôrar ,,skaô­ legar og ôparfar", hefur hann marge f huga sem hann utlistar pryôilega f Reglum tif leiôbeiningar andanum. - Diana og Mfnerva eru fornar gyôjur sem nù eru frœgastar af myndastyttum sem til eru af peim. Diana hja R6mverjum (Artemis hja Grikkjum) var einkum veiôigyôja, en Mfnerva var heiti R6mverja a gyôju lista og mennca, Pallas Apenu. Hér lysir Descartes peirri uppgocvun sinni sem atti eftir aô gera hann 6dauôlegan f sogu stœrôfrœôinn­ ar: samsteypu rùmfrœôi og bôkstafareiknings f eina kenningu. Aô henni er lauslega vikiô f inngangi, og pess getiô meôal annars aô meô orôinu ,,lfna" a Descartes viô paô sem stœrôfrœôingar kalla nu ,,(beint) lfnuscrik". Lfnur hans hafa par meô endan­ lega lengd. Forngrikkir toldu aôeins (jakvœôar) heilar tolur og brocnar til talna, eôa paô sem nu kallast (ja­ kvœôar) rœôar tolur. I>eir uppgocvuôu aô slfkar colur hrokkva ekki til aô mœla allar stœrôir. Til dœmis eru til lengdir sem eru ekki rœô margfeldi af gefinni lengdareiningu, par a meôal hornalfna fernings sem hefur lengdareininguna fyrir hliô svo aô frœgasta dœmiô sé nefnc. Grikkir urôu pvf aô lita a lengdir og a hlucfüll milli lengda (til dœmis hlucfall tiltekinnar lengdar viô akveôna lengdar­ einingu) sem scœrôir af annarri cegund en colur.

165

24

Somuleiôis voru flecir ekki mcelanlegir meô cêilum og ekki heldur rneô lengdum. Peir voru pvf sccerô­ ir enn annarrar tegundar. Sama gilti um rummâl. Af pessum sêik_um urôu grfskir stcerôfrceôingar aô fâsc viô margar cegundir stcerôa og margvfsleg hlucfoll milli stcerôa af sêimu tegund. Auk pess voru pvf takmork sett hvaôa reikniaôgerôir mâtti nota â allar pessar stcerôir. Margfeldi tveggja lengda var flêitur og margfeldi priggja lengda var rummâl, en margfeldi fleiri lengda en priggja var 6hugsandi. Descartes er hér aô lysa peirri uppgêitvun sinni aô allt petta f16kna stcerôakerfi mâ einfalda veru­ lega, og aô ein cegund sccerôa dugir cil, nefnilega bein lfnustrik eôa lengdir peirra. Aô gefinni âkveôinni lengdareiningu mâ lfta â margfeldi slfkra lengda sem lengd sêimu tegundar, og pâ er ekkert pvf cil fyrirstêiôu aô margfalda hversu marg­ ar lengdir sern vera skal. Auk pess mâ leggja lengdir saman, draga minni lengd frâ stcerri, deila einni lengd f aôra og draga rcetur af lengdum, og uckoman verôur âvallc ny lengd. Pannig heppnaô­ isc Descartes aô setja fram paô sem kalla mcetti rurnfrceôilegan b6kstafareikning (algebru), og nota sfôan pennan reikning cil aô leysa margvfslegar prautir f rumfrceài meô kerfisbundnum hcetti. Pessi aôferà Descartes er upphafiô aô hnitafrceôi nutfmans. Paà er âstceôa cil aà vekja athygli â pessari athuga­ semd um reiknandi barn. Paô er auôvitaô athyglis­ verc f sjâlfu sér aô Descartes skuli bera aôferô sfna sarnan vià pâ sem barnshugur beitir f viàureign viô

166

reikningsdœmi, og î pvi lj6si mâ skoôa pâ staô­ reynd hvaô reglurnar fj6rar sem aôferô hans saman­ stendur af eru barnslega einfaldar viô fyrstu syn, p6 svo aô pœr leyni â sér eins og reynt er aô syna fram â i inngangi. Î pvi lj6si mâ lika skoôa lysingu hans â framgangsmâra sinum i srœrôfrœôi hér i pessum kafla. Hann var aô huga, segir hann meôal annars, aô ymsum hlutfüllum ûr stœrôfrœôi, ymist einum ût af fyrir sig eôa saman i heildum, og fannst pâ aô hann œtti aô hugsa sér einstok hlutfüll i liki lina. Eins parf barn gjarnan â pvi aô halda aô fl6knir hlutir séu teiknaôir fyrir paô til aô paô âtti sig â peim. Loks mâ veita pvi athygli aô Descartes segir aô pegar reiknandi barn hefur fengiô rétta ût­ komu ûr reikningsdœmi pâ viti paô allt ,,sem mannlegur hugur fœr aô komizt um pâ ûtkomu". Hin barnslega skynsemi er hin heilbrigôa skyn­ semi, som hjâ ollum 6spillrum monnum, og hûn er allt sem parf til aô" komast aô ollu sem vitaô verôur, bara ef henni er beitt meô réttum hœtti. I>riôji kafli 25

Priôji kafli Or!Jrœ!Junnar var saminn â efrir hinum fimm. Descartes âtti, i vœndum aô ritskoôun Frakkakonungs kœmi i veg fyrir aô b6k hans birt­ ist, enda hafôi kanslari konungs Séguier neicaô aô veita leyfi til prentunar fyrr en hann fengi aô sjâ allan texta Or!Jrœ!Junnar. Ef leyfis hefôi veriô synj­ aô, mâ œtla aô paô hefôi einkum orôiô vegna peirr­ ar kenningar Descartes i b6kinni aô menn œttu helzt, einu sinni â œvinni, aô hreinsa hug sinn af

16

26

ollum viôteknum skoôunum . .Par meô taldi Des­ cartes hyggilegt aô Lita pess vandlega getiô aô pessari efahyggju um viôteknar skoôanir vœri ekki œtlaô aô nâ til siôferôis og stjôrnmâla, og î pvî skyni var priôji kaflinn skrifaôur. Jafnframt tekur hann skyrt fram aô hin îhaldssama siôfrœôi sîn sé einungis til brâôabirgôa. Hann gefur hvergi svo mikiô sem î skyn hverju endanleg siôfrœôi sîn mundi helzt lîkjast. Og reyndar birti hann aldrei stafkrôk um siôfrœôileg efni, pôtt pau vœru hon­ um hugleikin og peim mun hugleiknari sem hann varô eldri. Ef viô getum meô gôôu môti eignaô honum einhverja siôfrœôi, til aô gera hann sem sambœrilegastan viô aôra mestu heimspekinga sog­ unnar sem hafa flestir lagt stund â bôklega heim­ speki og verklega jofnum hondum, pâ er pâ siô­ frœôi aô finna î bréfaskiptum hans viô Elîsabetu prinsessu â sîôustu œviârum hans. Sû siôfrœôi ber margvîsleg merki einlœgrar kapôlskrar trûar, og nokkur merki Stôuspeki. f stjôrnmâlum virôist hann hafa veriô îhaldssamur alla sîna tîô, eins og tîôast var raunar um aôra rôttœkustu hugsuôi î heimspeki og vîsindum â peim tîma. .Peir heimspekingar sem hôfu sig yfir valt veraldar­ gengi, og ottu jafnvel kappi viô guôina um gœfu, eru Stôuspekingar. Siôspeki Stôumanna mâ kynn­ ast nokkuô af Handbr5k Epîktets (50?-130?), en hann var âhrifamikill kennari Stôuskôlans pôtt hann skrifaôi aldrei staf pvî hann vildi vera sem lîkastur Sôkratesi î i:illum greinum. Hann var pyborinn, og lamaôur vegna mispyrminga sem hann sœtti î prœldômnum, en bar allar prautir af

168

27

pvf polgœôi sem heitir aô fornu og nyju stôfsk rô. Handbôkin er cil f îslenzkri pyôingu Brodda Jô­ hannessonar undir heitinu Hver er sinnar gafu smi!J­ ur (Reykjavik 1955). Î utlistun Descartes â frum­ reglum brâôabirgôasiôfrœôinnar er vfôa bergmâl frâ Epfkceti. Til dœmis mâ nefna hinn frœga grein­ armun f upphafi Handbôkarinnar â pvf sem er â valdi voru og hinu sem er paô ekki. Og paô sem er â valdi voru eru hugmyndir, fysnir, flongun og anduô. Gilson segir (Discours, bls. 250) aô Epfktet sé upphafsmaôurinn aô pessum greinarmuni, en rétt mun vera aô hann hafi veriô viôtekin Stôu­ speki frâ fornu fari. Um greinarmuninn segir meô­ al annars f Handbôkinni aô maôur eigi aô prôfa hverja ôgeôfellda hugmynd eftir ,,peirri megin­ reglu, hvort hugmyndin â viô paô, sem er â valdi voru, eôa ekki." Sîôan segir: ,,Ef hun â viô paô, sem ekki er â valdi voru, pâ skaltu hafa svariô â takteinum: I>etta kemur mér ekki viô." (Hver er sinnar gœfu smi!Jur, bis. 7.) Og hér hofum viô bersynilega kjarnann f priôja boôorôi brâôabirgôa­ siôfrœôinnar î OrlJrœlJunni. I>essi kjarni lifir svo gôôu lffi â okkar dogum, til aô mynda f alkunnri bœn drykkjusjuklinga f afturbata: ,,Guô gefi mér œôruleysi til aô sœtta mig viô paô, sem ég fœ ekki breytt, kjark cil aô breyta pvî, sem ég get breytr, og vit til aô greina par â milli." ,,Guô hefur gœtt hvern og einn nokkru ljôsi..." I>etta ljôs kemur vîôa viô sogu hjâ Descartes, og hann nefnir paô ofrast ,,lumen narurale" eôa ,,hiô nâtturlega ljôs" pegar hann skrifar latfnu. f ôprentuôum fyrirlestrum Jôns I>orkelssonar (1697-

169

28

1759) rektors i Skalholcsskola heitir l:>ecca ljos ,,nâttûrunnar skilningsljos". Hér er skilningsljosiô •hœfileikinn cil aô greina rétt frâ rongu sem lfka heicir domgreind. f siôari verkum Descartes verôur 1:>aô aô hœfileikanum cil aô greina ohagganleg sanningi eins og frumspekileg og scœrôfrœôileg sannindi. Gilbert Ryle (1900-1976), sem var â okkar dogum einn helzti andscœôingur Descartes og arfleifoar hans i heimspeki siôari tfma, slo l:>vi fram i samtolum aô samlfking hugarins viô ljosiô sé ein af dypsru og afdrifarikusru hugmyndum Descartes, og hûn serji mark site â alla frumspeki hans um sâl og lfkama. (Gagnryni Ryles â Descart­ es mâ kynnasr bezt af fyrsta kafla bokar hans The Concept of Mind, London 1949.) Hér fylgir Descartes Arisrorelesi og heilogum Tomasi frâ Akvfno um vilja og gœôi. Hjâ Aristo­ telesi er 1:>aô gott sem oll longun beinist aô, og l:>vi 1:>arf ekki annaô en aô skynja gœôin cil aô longun kvikni hjâ ollu sem hrœrisr. Hjâ heilogum Tomasi er viljinn sem greinir mann frâ dyri skilgreindur sem skynsamleg longun, 1:>aô er aô segja longun sem rœôst af skilningi â goôu og illu. l>ar meô l:>arf ekki annaô en ,,aô meca rétt cil aô breyta rétt" eins og Descartes kemst aô orôi. l>etta synist vera eini staôurinn i brâôabirgôasiôfrœôinni l:>ar sem Des­ cartes styôst viô aôra hofunda en Srouspekingana Epikret og Seneca. l>ess mâ geta aô kenningin um aô ekki purfi annaô en aô meta rétt cil aô breyta rétt virôist ekki koma heim viô pâ staôreynd aô menn eru breyskir sem kallaô er, en paô merkir aô 1:>eir eigi paô cil aô

170

29

30

breyta gegn betri vitund. Mannlegur breyskleiki var raunar einn helzti hofuôverkur forngrîskra siô­ fra:ôinga. I>eir konnuôust viô hann, en attu erfitt meô aô gera grein fyrir honum î lj6si kenninga sinna um vilja og breytni. I>aô er meô 6lîkindum hvaô Descartes er stuttorôur um trûarsannindin ef a:tlun hans meô priôja kafl­ anum var aô tryggja sig gegn areitni yfirvalda. En kannski hefur hann taliô aô tilraun sîn î fj6rôa kafla til aô sanna tilveru Guôs, og leiôa î lj6s hina réttu forsendu 6dauôleikans, mundi taka af oil tvî­ ma:li um trû sîna. I>a hefur hann ekki séô fyrir aô kirkjan atti efrir aô taka kenningum hans um pessi efni, og raunar flest onnur, meô afbrigôum illa. A 19du old voru verk hans enn a lista bannfrerôra b6ka hja kap6lsku kirkjunni, og til pessa dags er kap6lskum heimspekingum mjog î nop viô hann, og stundum meô pryôilegum rokum ef ût î paô er fariô. Sjalfan virôist hann hins vegar hafa dreymt um paô aô verôa viôurkenndur af kirkjunni sem hennar heimspekingur, jafnvel eins konar kirkju­ faôir. En pegar kap6lska kirkjan t6k upp a pvî seint a sîôustu old aô ûtnefna opinberan heimspek­ ing sinn handa nûtîmanum pa var paô heilagur Tomas sem varô fyrir valinu. Hér er breôi att viô efahyggjumenn fornaldar og la:risveina peirra a endurreisnartîmanum eins og Montaigne. Eitt kjèirorô fornrar efahyggju var ,,Felliô ekki d6ma!" Hins vegar purfri ekki aô skilja petta kjororô svo aô menn rettu aô ,,gera sér allt far um a0 taka aldrei akvorôun", enda vandséô hvernig paô gecur veriô annaô en akvorôun aô raka

171

31

32

ekki akvi::irôun. Um efahyggju aô fornu og nyju er til agœt b6k eftir norska heimspekinginn Arne Nœss (Scepticism, Oslo 1968). Par gerir hann marg­ ar kenningar efahyggjunnar aô sfnum. Riciô sem viô er att er ekki Orôrœôan heldur b6kin oil sem hun var aôeins formali aô. Par sem Des­ cartes nefnir stœrôfrœôiprautir ,,eôa einhverjar aôr­ ar" sem hann hafi glfmt viô a hann annars vegar viô rumfrœôina, en hins vegar viô lj6sfrœôina og haloftafrœôina. Orôiô ,,praut" (difficulté) merkir nanast reikningspraut f munni hans. Og paô kaon aô hafa veriô eitt markverôasta framlag hans til vfs­ indalegrar aôferôar, eftir a aô hyggja, aô honum var tamast aô spyrja pess um viôfangsefni sfn hvar vœru prautir sem hœgt vœri aô leysa, og ef ekki beinlfnis meô reikningi pa meô einhverjum sam­ bœrilegum hœtti. Lj6sbrot var ein slfk praut. Rummal vatns og fss var onnur. Og svo mœtti aô sjalfsogôu lengi relja. ,,Logmal annarra greina" sem Descartes pykja ekki n6gu traust eru logmal sk6la­ spekinga { eôlisfrœôi og oôrum natturuvfsindum. Gagnryni Descartes a pessi logmal, f nafni hinna nyju vfsinda sem hann var aô leggja grundvoll aô, stendur f nokkrum smaatriôum f b6k hans Heimin­ um eôa Ritgerô um lj6siô. Sja fimmta kafla og skyr­ ingu 51. Orôstfr Descartes, aôur en hann hafôi birt neitt af hugmyndum sfnum, atti aô lfkindum upptok sfn f peim h6pi andans manna sem Marin Mersenne safnaôi saman { Parfs eins og nefnt er f inngangi. Mersenne sjalfur virôist hafa veriô einkar iôinn viô aô breiôa paô ut hvflfkur snilldarandi vinur hans

172

33

vœri. Rœôa Descartes f samsœti de Baignés sendi­ herra sem segir foi f inngangi hefur svo kynt frekar undir umtali um hann. Hiô friôsœla land éitulla pegna er auôvitaô Bol­ land. Descartes velti lfka fyrir sé kostinum â aô flytja til ftalfu sem hann pekkti fyrir. ftalfa hatôi pann kost aô vera kapôlskt land, auk pess sem vfs­ indaiôkanir stôôu par meô mesta blâma. I>ar var til dœmis Galileo Galilei. En Holland varô ofan â ân pess aô vitaô sé hvaô réô ûrslitum f pvf efni.

Fj6rôi kafli 34

,,Ég hugsa, pess vegna er ég til" eru sennilega fleygustu orô sem heimspekingur hefur lâtiô falla fyrr og sfôar. A fréinsku hljôôa pau ,,je pense, donc je suis" og â latfnu ,,cogito, ergo sum". Aô vfsu stendur f latnesku pyôingunni â Orôrceôunni fullum stéifum ,,ego cogito, ergo sum sive existo". Um pessi orô hefur firnamikiô veriô hugsaô og skrifaô sem aô lfkum lœtur. Nâkvœmlega hvaô merkir ,,ég"? Descartes er helzti héifundur peirrar hug­ myndar sem Matthfas Jochumsson nefndi ,,sjâlf' â fslenzku, og orôiô ,,ég" â vœntanlega aô vfsa til sjâlfsins. En hvaô er pâ sjâlfiô? I>vf svarar Descartes f framhaldinu â pâ leiô aô paô sé veruleiki, staôlaus f rûminu og ôhâôur éillu efni, og allt eôli pess sé aô hugsa. Og um petta svar verôur lesandinn aô vei�a pvf athygli aô Descartes lœtur sér ekki nœgja aô slâ pvf fram, heldur réikstyôur hann paô vandlega f annarri mâlsgrein kaflans. Sû réiksemdafœrsla er gagnrynd f niôurlagi inngangs. Par er lfka vfsaô cil

lï3

pess aô Descartes reyndi aô bctrumbzera roksemda­ fzersluna i Hugleilfingum um frumspeki, og er ekki aô vira nema honum takist aô sneiôa hjâ meginefni peirrar gagnryni par. Um sjâlfiô hafa feiknin oll veriô skrifuô â 20stu old. Edmund Husserl (18591938) gerôi paô aô einu helzta viôfangsefni fyrir­ bzerafrzeôi sinnar, og sâlfrzeôingar meô Sigmund Freud (1856-1939) i broddi fylkingar hafa sert saman snûnar kenningar um paô frâ sinu sj6nar­ miôi. Ludwig Wittgenstein (1889-1951) taldi orôiô ,,sjâlf' vera merkingarlaust, og hugmyndina wn paô sprottna af misskilningi â notkun orôsins ,,ég". Nzest er paô hugsunin sem â aô vera allt eôli sjâlfsins. Nâkvzemlega hvaô merkir ,,aô htigsa" i munni Descartes? Hvaô merktu sagnirnar ,,penser" â fronsku og ,,cogitare" â latinu â hans tfmum? Hvaô merkja pzer i margvfslegum ritum bans um dagana, meôal annars par sem hann beinlinis skil­ greinir pzer? Viô pessum spurningum er ekkert einfalt svar. 1>6 bendir margt til aô hann hafi aô minnsta kosti stundum viljaô setja jafnaôarmerki milli hugsunar og vitundar, meô peim afleiôing­ um meôal annarra aô til dzemis skynjun verôi aô hugsun (einni cegund hugsunar). Petra er auôvitaô annar skilningur en lagôur er i pessar sagnir eôa is­ lenzku sognina ,,aô hugsa" â siôustu tfmum: aô sjâ eôa heyra eitthvaô er ekki aô hugsa, heldur er paô eitt aô sjâ og heyra og annaô aô hugsa um paô sem maôur sér og heyrir. Allt um paô virôist âstzeôu­ laust aô hafa miklar âhyggjur af pessu efni viô lest­ ur Orlfrcelfunnar. l>vi aô hér tekur Descartes dzemi af

174

pvf sem hann kallar hugsun, og petta dœmi eru efasemdir, su hugsun meôal annarra aô allt sé rangt. Efasemdir eru auôvitaô hugsanir f okkar skilningi, og ur pvf aô pœr eru eina dœmiô sem hann tekur um hugsun virôist 6hœtt aô skilja orôiô ,,hugsun" okkar skilningi f pessu samhengi. J:>ess mâ geta aô vegna efasemdanna sem verôa kveikjan aô staôhœfingunni ,,ég hugsa" er Descart­ es stundum eignuô setningin ,,ég efast, pess vegna hugsa ég; ég hugsa, pess vegna er ég til" (dubico, ergo cogito; cogito, ergo sum). En petta segir hann hvergi, og hefôi ugglausc ekki viljaô komasc svona aô orôi ef einhver hefôi stungiô upp â pvf viô hann. A.scœôan er su aô orôiô ,,ergo" eôa ,,pess vegna" pj6nar cveimur ger6lfkum hlutverkum f pessari setningu. ,,Ég efast, pess vegna hugsa ég" er réer vegna pess aô efasemdir eru dœmi um hugs­ un, ein cegund hugsunar. En ekkert pvf lfkt verô­ ur sage um ,,ég hugsa, pess vegna er ég cil": hugs­ un er ekki auglj6slega ein tegund tilveru, og reyndar er êildungis 6lj6st hvernig cilvera sem slfk - paô aô vera cil - geti skipzc f tegundir eins og hugsun skiptist f tegundirnar efasemdir, dag­ drauma, vangaveltur, âlyktanir og svo framvegis. ,,Ég hugsa, pess vegna er ég til" er aô sjâlfsëigôu âlykcun: hun samanstendur af forsendu og niôur­ stëiôu. Og par meô hefur folk viljaô vita hvorc âlykcunin er gild eôa ekki. Leiôir niôurstëiôuna af forsendunni, eôa er paô hugsanlegt aô ég eôa eitc­ hvaô annaô hugsi ân pess aô vera tiP Um petta efni cru mikil frœôi til, ekki sfzt â sîôuscu tfmum vegna pess hvaô rokfrœôi scendur nu meô miklum

175

bl6ma og rreôur yfir fâguôum kenningum um gildar og 6gildar âlyktanir. Af peim ranns6knum er engin ein niôurstaôa enn sem komiô er. En paô segir sig sjâlft aô folk vreri ekki aô brj6ta heilann um petta efni ef paô kannaôist ekki viô aô âlyktun Descartes er meô afbrigôum sannfrerandi. Meiniô er aô hun er dularfull lfka, meôal annars vegna pess aô almennt talaô virôumst viô geta lyst hverju sem er - til dremis draugum - î smâat­ riôum ân pess aô af lysingunni leiôi aô paô sé til. l>aô leiôir ekki af pvî aô frafells-M6ri er illkvittinn aô frafells-M6ri sé til, og hvers vegna skyldi pâ leiôa af pvî aô Descartes hugsar aô Descartes sé til? Eitt viôbragôiô viô pessari spurningu greti veriô â pâ leiô aô âlyktunin ,,Descartes hugsar, pess vegna er Descartes til" sé aô sjâlfsogôu 6gild alveg eins og sams konar âlyktun um frafells-M6ra eôa Ham­ let Danaprins. En pvî fylgir ekki aô ,,Ég hugsa, pess vegna er ég til" sé 6gild âlyktun î munni Descartes eôa hvers annars sem er. Ef petta er rétt athugaô virôist leiôa af pvî aô orôiô ,,ég" î munni Descartes merki eitthvaô annaô en nafn hans ,,Descartes" merkir. Ef nafniô og fornafniô merktu paô sama retti âlyktunin aô vera jafngild hvort peirra tveggja sem viô notuôum î henni. Nafniô er nafn â manni sem er dyr af holdi og bl6ôi. For­ nafniô er pâ nafn â einhverju éiôru en manni. En hverju? Viô getum kallaô paô ,,sjâlf', en pâ er peirri spurningu 6svaraô hvaô petca sjâlf sé. loks er pess aô geta aô greina mâ eina megin­ hugmyndina aô baki hinnar frregu setningar Descartes hjâ heiléigum Agustînusi kirkjufüôur (til

176

35

36

12

dremis f Soliloquium I, 2, 7) og sfôan hja herskor­ um kristilegra hofunda sem fylgdu Agustfnusi f kenningum sfnum. Samkvremt pessari hugmynd er sjalfsvitund salarinnar oruggasta vitneskja sem vol er a, og svo megi nota pessa vitneskju til aô hnekkja efahyggju, syna aô salin sé ekki efnislegur hlurur og sanna tilveru Guôs. Descartes og vinir hans og ymsir samtfôarmenn vissu vel af pessum hliôstreôum, en lfka af hinu aô hugmyndir Des­ cartes um pessi efni voru f morgum greinum fra­ brugônar hinum hefôbundnu hugmyndum. .,Veruleiki" er hér pyôing a .,substance". Paô kremi lfka til alita aô pyôa meô .,vera" eôa jafnvel .,hlut­ ur". f latnesku pyôingunni a Orôrceôunni er talaô um ,,rem quandam sive substantiam" a pessum staô, paô er aô segja ,,eins konar hlut eôa verund" par sem ,,verund" er pyôing a orôi sk6laspekinga ,,substantia". Verund er hlutur eins og sreinn eôa vera eins og kottur til aôgreiningar fra eiginleikum peirra: sreinninn er st6r og pungur, kotturinn brond6trur og ferfrecrur. Sumir eiginleikar verunda eru svo taldir eôlislregir f sk6laspeki (sbr. skyringu 2), til aô mynda sa eiginleiki kattarins aô hann er dyr. Petta hugtakakerfi yfirfrerir Descartes a sjalf­ iô: paô er verund sem hefur breytilega eiginleika eins og ofsj6nir og efasemdir, en einn eôlislregan eiginleika sem er hugsun (eôa vitund). Um eôliô er Descartes tamast aô nota orôin ,,essentia" og ,,nac­ ura" breôi saman p6tt pau merki alveg paô sama, eins og orôin .,eôli" og .,nattura" geta gert f fs­ lenzku til pessa dags. ,,Ég sjalfur" er a fronsku .,ce moi" og a latfnu

OrrJrœOtl 11,n arJferrJ

37

,,Ego" meô upphafsstaf, og meô peim hœtti er Descartes aô nefna paô sem nû heitir ,,sjalf'. Siôan sernr hann jafnaôarmerki milli pessa sjalfs og salar­ innar sem hann kallar ,,l'âme" a fronsku og ,,mens" (sem nœr er aô pyôa meô .,hugur" en .,sal") a lat­ fnu. Petta jafnaôarmerki, sem hann staldrar ekkert viô heldur fer meô sem sjalfsagôan hlut, sœkir hann aô einhverju leyti til arfleifôar Plat6ns i sogu hugmyndanna um salina. Hugmyndina um salina sem sjalf ma bera saman viô salarhugmynd Arist6celesar og heilags T6masar. Hja peim var salin form lifandi lîkama, til aôgreiningar fra efni hans, og meôal hlutverka hennar aô sja til pess aô lîkam­ inn nœrôist og dafnaôi engu sîôur en aô hann skynjaôi umhverfi sitt og hugsaôi um paô. Hér kemur aô mikilsverôu atriôi um setninguna .,Ég hugsa, pess vegna er ég til". Descartes vill gera hana aô eins konar mœlikvarôa a areiôanleg sannindi yfirleitt. Engin sannindi eiga aô teljast areiôanleg nema pau séu jafn areiôanleg, og areiô­ anleg meô sama hœtti, og pessi setning. Og hatt­ urinn a areiôanleika pessarar setningar segir hann aô sé sa aô hann skynji skyrt og greinilega aô til pess aô hugsa purfi hann aô vera til. Hér koma skyrar og greinilegar hugmyndir til sogunnar hja honum i fyrsta sinn, en pœr fara meô mikilsvert hlutverk î allri heimspeki hans. Pess ma geta aô .,skyr" og ,,greinilegur" eru ekki samheiti hja Descartes par sem hann fjallar um hugmyndir, eins og orôin eru aô ollum lîkindum f hversdagslegri fslenzku meô peim afleiôingum aô orôin ,,skyr og greinilegur" eru par tugga eins og

178

38

,,oft og tfôum". f Liigmdlum heimspekinnar er gerôur greinarmunur a pvî aô hugmyndir séu skyrar frek­ ar en myrkar, og hinu aô pa:r séu greinilegar frekar en ogreinilegar eôa ruglingslegar (AT VIII, 21). Descartes rekur da:mi af sarsauka, og segir aô venjuleg skynjun sarsauka geti veriô firna skyr, en engu aô sîôur ogreinileg pvî aô folk greini ekki sarsaukann sjalfan sem slîkan fra domum sînum um hann. I>etta folk telur pa gjarnan aô sarsaukinn sé eitthvaô î sarinu sem veldur honum, og attar sig ekki a aô hann a sér hvergi staô nema î vitund pess. Eftir pessu er skyr hugmynd ekki greinileg nema hun sé fyllilega aôgreind fra ollum oôrum hugmyndum. Apekka kenningu um skyrar og greinilegar hugmyndir er aô finna î Stouspeki. Hér norar Descartes orôiô ,,idée" (hugmynd) î fyrsta sinn. Fyrr î malsgreininni hefur hann noraô ,,pensée" (hugsun) og aô pvî er virôist î alveg sama skilningi. Um eôli hugmynda atti hann eftir aô skrifa mikiô, ba:ôi î Hugleiôingum um frumspeki og î Lifgmdlum heimspekinnar, par a meôal um skyrar og greinilegar hugmyndir. Latneska orôiô ,,idea" er upphaflega grîskt, og einkum sort til Platons sem hafôi ,,idea" eôa ,,eidos" um paô sem a îslenzku heita frummyndir, til da:mis bina fullkomnu frummynd rétthyrnds og jafnarma prîhyrnings. A miôoldum hofôu heimspekingar orôiô um frum­ myndir skapaôra bluta î huga Guôs. Descartes gaf orôinu nyja merkingu, vitandi vits, pegar hann hafôi paô um hugmyndir eôa hugsanir î manns­ huganum, og pessa orôanorkun roku yngri heim­ spekingar eins og John Locke efrir honum meô

179

39

40

]:,eim afleiôingum aô orôiô komst â endanum â hvers manns varir um alla Evrôpu ]:,ar sem ]:,aô merkir nû ekki annaô en fslenzka orôiô ,,hug­ mynd". Hér lykur framsetningu fyrri sonnunar Descartes â tilveru Guôs. f framhaldinu og til loka mâls­ greinarinnar setur hann ]:,essa somu sonnun fram meô dâlîtiô oôrum hretti. (Sumir hofundar fara j:,ô meô sîôari ûtgâfuna sem sjâlfstreôa sonnun, til dremis Fataud î Discours de fa méthode, bis. 105 .) Fyrri sonnunin er ,,heimsfrreôileg" sem Immanuel Kant nefndi svo: hûn er reist â rokum um eôli heimsins, ]:,ar â meôal â j:,vî orsakafogmâli aô ekk­ ert geti stafaô af engu, og â ]:,eirri sérstoku ûtgâfu af pvî logmâli aô hiô fullkomna geti ekki stafaô af hinu ôfullkomna. Sannanir heilags Tômasar frâ Akvînô â tilveru Guôs - hinar fimm leiôir sem svo eru nefndar - eru lîka heimsfrreôilegar og reistar meôal annars â orsakalogmâlinu. En â peim og sonnun Descartes er mikill munur. Tômas reisir forsendur sînar â hinum synilega heimi og skipan hans, ]:,ar â meôal orsokum og afleiôingum î hon­ um. l>aô getur Descartes ekki leyft sér vegna efa­ semdanna um hinn synilega heim. Hann verôur ]:,vî aô binda sig viô hugmyndirnar î huga manns­ ins og orsakir ]:,eirra î forsendum sînum. Fyrri sonnunin er mun îtarlegri î ]:,riôju hugleiôingu î Hugleiôingum um frumspeki. Svigagreinin um orôalag skôlanna virôist vîsa til pess eins aô Descartes notar hér fronsku sogn­ ina ,,exister" um aô vera til, en hûn er dregin af lamesku sogninni ,,existo". Gilson telur ]:,ô aô

180

41

42

43

Descartes hafi fleira oroalag cettao ur sk6laspeki î huga pegar hann biost afsokunar â oroavali sînu, til dœmis ,,participer de l'être parfait" (ao deila meo hinni fullkomnu veru) î nœstu setningu. Samsetning ber vitni um 6sjâlfstœoi vegna pess ao hlutar samsetnings eru hver oorum hâoir og sam­ setningurinn î heild hâour hlutunum sem hann er samsettur af. I:>essi hugsun er lj6sari î latnesku pyoingunni en î franska frumtextanum. I:>egar Descartes segir um aorar verur en Guo ,,ao pœr gœtu ekki verio cil nokkra stund an hans" hef­ ur hann î huga kenningu sîna, sem hann s6tti î sk6laspeki og pâ einkum til heilags T6masar frâ Akvîn6, um lâtlausa skopun. Guo skapaoi ekki ao­ eins heiminn î ondverou, heldur er hann sem skap­ ari ao verki hverja stund. Ao lâtlausri skopun er afrur vikio î fimmta kafla meô peim orôum aô ,,Guo varôveiti heiminn nû meô sama hœtti og hann hafc\i â skopun hans". Reglan er sû sem lyse er î prioju mâlsgrein kaflans: ,,ao pao sem menn skynja mjog skyrt og mjog greinilega, sé allt satt". Af pessum staô ma raoa ao Descartes taldi sig aôeins vera aô koma orôum aô reglu sem stœrôfrœôingar hefc\u alltaf fylgt î reynd an pess ao âtta sig â henni cil fulls. En auovitaô gat Descartes ekki reist pessa reglu a viôteknum venj­ um stœrofoeoinga vegna pess, eins og segir î fyrscu malsgrein kaflans, ,,aô cil eru menn, sem skjâtlast î rokfœrslum sînum jafnvel um einfoldustu atriôi flatarmâlsfrœoinnar", og par meô er pao moguleiki aô jafnvel hinum fremstu flatarmâlsfrœôingum skjatlisc lîka. I:>ess vegna rétclœtir hann regluna â

181

44

grundvelli frumsecningar sinnar ,,Ég hugsa, pess vegna er ég til". Hér er komin sfôari si:innun Descartes â tilveru Guôs. Hana nefndi Immanuel Kant ,,verufrreôi­ si:innunina" ri! aôgreiningar frâ ,,heimsfrreôisi:inn­ uninni", og er paô heiti viôtekiô p6tt Gilson og fleiri telji paô villandi. Hun er afbrigôi af guôs­ truarsi:innun heilags Anselms af Kantaraborg (1033-1109) f ritum hans Avarpi (Proslogion ii-iv) og Vorn gegn Gaunilo (Liber Apologeticus contra Gaunilonem), en engum hefur tekizt aô leiôa f lj6s hvernig hinu si:igulega sambandi milli Anselms og Descartes er hârcaô. Descartes hefur p6 âreiôanlega pekkr til Anselms af ritum heilags T6masar sem ri:ikrreddi si:innun hans og hafnaôi henni. Si:innun Anselms hefur veriô tulkuô â ymsa vegu. Sam­ kvremt einum skilningi â henni er meginhugsunin â pâ leiô aô Guô sé mesta vera sem hugsanleg (mi:iguleg) er, en su hugsanlega (mi:igulega) vera sem er til sé bersynilega meiri en vera sem er eins aô i:illu i:iôru leyti en pvf aô hun er ekki til, og par meô hlj6ti Guô aô vera til pvf annars vreri meiri vera hugsanleg (mi:iguleg) en mesca vera sem hugs­ anleg (mi:iguleg) er sem er m6tsi:ign. Sjâ mâ â pessari utleggingu aô einn munurinn â si:innun Anselms og si:innun Descartes er sâ aô hug­ J takiô hugsanleiki eôa miguleiki fer meô aôalhlutverk h.jâ Anselm en ekki hjâ Descartes. Af peim si:ikum hafa hâttari:ikfrreôingar tuttugustu aldar - hâtta­ ri:ikfrreôi er ri:ikfrreôi mi:iguleika og nauôsynjar synr si:innun Anselms ti:iluverôan âhuga. J:>aô sem einkum er lfkt meô Anselm og Descartes er paô aô

182

45

baôir fara meô tilveru sem eiginleika, og meira aô segja eiginleika sem geri hvaô sem um er aô rœôa meira eôa fullkomnara en paô annars vœri. Um petta hnaut Kant og hélt pvf fram aô tilvera vœri ekki eiginleiki. Su hugsun hans ma heita inn­ byggô sem undirstoôuatriôi f nutfmarokfrœôi, pannig aô samkvœmt pessari rokfrœôi verôur paô ôhugsandi aô sanna meô hreinum rokfrœôilegum hœtti - ,,jafnôyggjandi og nokkur flatarmalssonn­ un gœti veriô" - aô nokkur hlutur sé til, hvort heldur skapaôur hlutur eôa skapari allra hlura. Gegn pessari nutîmarokfrœôi gœti Descartes hugs­ anlega teflt sonnun sinni a eigin tilveru: ,,Ég hugsa, pess vegna er ég til", enda a pessi rokfrœôi î mestu vandrœôum meô pa alyktun eins og fram kemur f skyringu 34. Ef ég get sannaô tilveru mina, gœti hann sîôan sagt, a grundvelli hug­ myndarinnar um hugsun mina, hvers vegna pa ekki tilveru Guôs a grundvelli hugmynda minna um hann? l>ess ma geta aô ariô 1985 birti Elizabeth Anscombe spannyja tulkun a sonnun Anselms (f The Thoreau Quarter/y XVII, 1-2). Samkvœmt peirri tulkun er pessi sonnun yfirhofuô ekki veru­ frœôileg f skilningi Kancs: Anselm fer ekki meô tilveru sem eiginleika, og stenzt pvî rokfrœôiprôfiô sem Descartes fellur a hja Anscombe eins og fleiri nutfmahofundum. Anscombe kennir Leibniz um aô hafa slegiô sonnunum peirra Anselms og Descartes saman f eina. Af pessum staô ma raôa aô Descartes gerir strangan greinarmun a hugmynd annars vegar og mynd f

183

46

4

ï

huganum hins vegar. .I>etta er mikilsvert vegna pess meôal annars aô eftirmenn hans meôal raunhyggjumanna hofôu rfka tilhneigingu til aô lîta â hugmyndir sem myndir [ huganum, peirra â meôal David Hume (1711-1776) f RitgerrJ um mannlegt erlli . .Pennan greinarmun hjâ Descartes verôur jafnan aô hafa f huga pegar mâl hans um hugmyndir er lesiô, kannski ekki sfzt â fslandi ûr pvf aô hugmyndir heita par ,,hugmyndir". f na:stu mâlsgrein notar hann orôin ,,idée" og ,,notion" f einni og sèimu merkingu, en ,,notion" er sjâlfgert aô pyôa meô fslenzka orôinu ,,hugtak". - .Paô er parft aô hugleiôa aô pegar hér er komiô mâlflutn­ ingi Descartes heldur hann aô lesandinn, ef hann hefur fylgzt meô, hafi ekki einungis hugmyndir (hugtèik) um Guô og sâlina heldur skyrar og greinilegar hugmyndir um hvorttveggja. En hann getur engar myndir gert sér af Guôi eôa sâlinni. Jafnvel slyngasti teiknari ga:ti hvorugt teikn­ aô. Hér er vîsaô til fra:gs vîgorôs ûr sk6laspeki: ,,f skilningnum er ekki neitt sem ekki var âôur f skynjuninni" (Nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu). .Pessi setning âtti eftir aô verôa undirstèiôukenning sfgildrar raunhyggju peirra Johns Locke og Davids Hume. Locke notaôi hana sérstaklega til aô berja â Descartes fyrir trû hans â âskapaôar hugmyndir (Essay Concerning Human Understanding, fyrsta b6k). Greinarmunurinn a veraldarvissu (.,certitudo mora­ lis" â latfnu) og frumspekilegri vissu er s6ttur til sk6laspekinga, og f latnesku pyôingunni er bein-

184

48

lfnis vitnaô ril peirra. Veraldarvissa er su vissa sem dugar mi:innum ril aô vinna verk sfn î pessu lîfi. A okkar di:igum vœri eôlilegra aô kalla frumspeki­ legu vissuna vfsindalega, og benda â aô viô hlj6r­ um î lîfinu oftast nœr aô ganga fram f rru en ekki î skoôun, pvî aô viô hi:ifum ekki vfsindalegar rann­ s6knir eôa sannanir fyrir okkur viô hvert f6t­ mâl. Ri:iksemdirnar f kaflalok um draum og vi:iku, skyn­ villur og fmyndanir eru teknar upp î fyrstu hug­ leiôingu f Hugleiôingum um frumspeki og verôa par aô uppisri:iôu f skipulegum efasemdum um allt sem ekki verôur viraô meô vissu, par â meôal um hvort maôur vakir eôa sefur, hvort honum synisr rétt um umheiminn og um hvaô sé fmyndun hans og hvaô ekki. I>œr efasemdir eru forspjall Descartes par aô undirsti:iôum frumspeki hans, si:innununum â tilveru bans sjâlfs og tilveru Guôs.

Fimmti kafli 49 Lœrôir menn sem Descartes vill ekki 6vingast viô eru hér, sem endranœr hjâ honum, sk6laspekingar en ekki félagar bans meôal iôkenda hinna nyju vfs­ inda. Hann vîkur ofrar aô peim f pessum kafla. 50 I>aô var nymœli aô nota orôiô .. li:igmâl" um nâttùr­ una eins og Descartes gerir hér. Orôiô .,nâtturu­ li:igmâl" eôa .,nâttùruli:ig" (les lois de la nature) var Descartes einkar rame, og paô komst f1j6tt â hvers manns varir og hefur veriô par cil pessa dags. Hann t6k samlfkinguna viô log sem li:iggjafar serja mi:innum aô pvf leyti alvarlega aô hann gekk aô pvf

185

51

vfsu aô Guô vœri sa loggjafi sem sert hefoi nattur­ unni hin nâtturlegu log, og kannski hefur paô ver­ iô pessi guôfrœôilegi pattur hugmyndarinnar sem olli pvf aô ymsir vfsindabyltingarmenn felldu sig ekki viô hana, peirra a meôal Robert Boyle (16261691). Sfôar f kaflanum gerisc Descartes mun djarfari en hann er f pessu orôavali sfnu. .Par fullyrôir hann aô léigmal natturunnar séu engin éinnur en léigmal kraftfrœôinnar sem lfka mœtti heita vélfrœôi (,.la mécanique" heitir hun a fronsku). Kenningin um aô natturulogmalin séu einber kraftfrœôi eôa vél­ frœôi heicir vélhyggja, og hun er helzta kenning Descartes um efnisheiminn, paô er aô segja alla hluti aôra en salina og Guô. Megintilgangur Descartes f fimmta kaflanum er aô réikstyôja vél­ hyggju sfna f sem scyczru og skyrustu mali. Hann skeytir pa lftiô um eôlisfrœôi hins dauôa efnis, sennilega vegna pess aô greinargerô fyrir henni yrôi of scœrôfrœôileg, heldur fyrst og fremst um lifandi lfkama. Og helztu réik hans f kaflanum fyrir vélhyggju um lfkamann eru greinargerô fyrir hjartslœttinum og hringras bl6ôsins, sem hann heldur aô leiôi af vélfrœôilegum logmalum .,réer eins og gang klukku leiôir 6hjakvœmilega af krafti, staôsetningu og léigun 16ôa og hj6la". Riciô sem Descartes sa sér ekki fart aô birta er Heimurinn e/Ja RitgerlJ um ljosilJ. .Paô var ekki gefiô ut fyrr en eftir hans dag, ariô 1664. Afgangurinn af pessum kafla er ekki annaô en yfirlit um efni pess. Um astœôurnar cil pess aô Descartes gaf Heiminn ekki ut, sja upphaf sjéitta kafla.

186

52

53

54

Âstœôan til pess aô Descartes hugsar sér ny1an heim, og reynir aô lysa èillum lèigmalum hans, var einkum sû aô hann gat ekki séô nakvœmlega hvernig hann gœti samrymt heimspeki sîna skèip­ unarsèigunni î fyrstu M6seb6k. Aô pessu efni vîkur hann afrur sîôar î kaflanum. Âhyggjur hans af pessum vanda koma prafaldlega fram î bréfum hans til Mersennes. Hann hugôi meôal annars aô peim kosti aô skilja bœri skèipunarsèiguna einhverj­ um 6eiginlegum skilningi, og hvarflaôi ymist aô pessum kosti eôa fra honum. Âriô 1644 virôist hann hafa gefiô upp alla von um aô kenningar sîn­ ar gœtu meô g6ôu m6ti samrymzt b6kstaflegum skilningi skèipunarsèigunnar. l>egar Descartes segir aô skald eigi hœgt meô aô îmynda sér 6skapnaô a tja og tundri er hann ugg­ laust aô vîsa til r6mverska skaldsins Lûcretîusar sem orti hiô mikla kvœôi Um e/Jli h!utanna (De rer­ um natura). l>ar er slîkum 6skapnaôi lyst î fimmtu b6k, 432 og afram. Î pessu kvœôi setur Lûcretîus fram kenningar fornrar eindahyggju, og er paô nû helzta heimild okkar um hana. l>etta kvœôi ma œda aô hafi hafr mikil ahrif a Descartes. Vinur hans Pierre Gassendi (1592-1655) endurreisti eindahyggju fornmanna og atti par meô rîkan patt f pvf aô gera hana aô peim hornsteini heimsmyndar vfsindanna sem hûn hefur veriô sîôan. Mynd (eôa form) og eiginleikar efnisins sem deilr er um î sk6lum eru viôfangsefni Arist6telesar î eôl­ isfrœôi og frumspeki, og par meô sk6laspekinga. Mynd eôa form efnisins er eôli pess; um eôli og eôlishyggju sja skyringu 2. Î Heiminum ver Des-

187

55

56

57

58

59

cartes miklu rûm1 og hugviti î gagnryni pessara hugtaka. Lj6siô berst ,,î einu bliki" vegna pess aô î eôlisfrœôi Descartes er hraôi pess endalaus en ekki endanleg­ ur eins og î eôlisfrœôi nûtîmans. I>yngdarkrafrurinn sem Descartes nefnir og vîsar â bug er sâ kraftur sem sk6laspekingar toldu f6lginn î jarôneskum hlutum og valda pvf aô pessir hlutir leicuôu niôur â viô til jarôar. I>essum pyngdar­ krafti mâ ekki rugla saman viô pann sem kveôiô er â um f kenningum Isaacs Newton og allrar eôlis­ frœôi efrir hans dag. Um fjoll og votn, mâlma f nâmum og jurtir â voll­ um er ekki fjallaô f Heiminum. En f fJ6rôu b6k Lifg­ mâla heimspekinnar gerir Descartes pessum efnum skil âsamt morgum oôrum. Hugmynd sîna um blandaôa eôa samsetta hluti sœkir hann f sk6la­ speki, en par var gerôur greinarmunur â frumefni og samsettu efni sem var blanda frumefna. I>essi sk6laspeki â lfriô skylt viô frumefnakenningu eôl­ isfrœôinnar og efnafrœôinnar â okkar dogum. Hér er aftur vikiô aô vandanum viô aô samryma heimsfrœôina skopunarsogu ritningarinnar, og f framhaldinu reynir Descartes aô bregôa lj6si â ]:iennan vanda meô kenningu heilags T6masar um lâclausa skopun (sjâ skyringu 42). Sâlin sem gœôir lffi eôa skyni (l'âme végétante ou sensitive) heyrir cil sâlarhugmynd Arist6telesar og sk6laspekinga: sâlin sem gœôir lffi og leitar cil dœmis nœringar er sameiginleg ollu sem lifir, sâlin sem gœôir skyni greinir dyrin frâ jurtunum og sâl­ in sem gœôir skilningi eôa skynsemi (l'âme rai-

188

60

61

sonnable) manninn frâ dyrunum. En allt er petta p6 sama sâlin, sama form lifandi lfkama, â mis­ munandi proskastigum. Î staô pessarar hugmyndar um sâlina sem form efnisins serti Descartes f fj6rôa kafla hugmynd sfna um sâlina sem sjâlf 6hâô efn­ inu og reisti pessa hugmynd â hugsuninni, paô er aô segja â skilningi eôa skynsemi. Hér vfsar hann svo frâ sér hugmyndunum um lœgri stig sâlarinn­ ar, pau sem gœôa lffi og skyni. Pâ stendur ekkert eftir af sâlinni nema sjâlfiô. Pessa frâvfsun rokstyô­ ur hann tiltolulega vandlega f framhaldinu, og ûr henni verôur â endanum vélhyggja hans um lifandi lfkama. Paô samband sâlar og lfkama sem hér er um aô rœôa er hiô nâttûrlega orsakasamband sem kallar â eôlisfrœôilega (lffeôlisfrœôilega) kenningu pvf aô frumspekilega kenningin f fj6rôa kafla Or!Jra!Junnar og Huglei!Jingum um frumspeki dugar ekki cil aô gera grein fyrir pvf. Pessu nâttûrlega sambandi lysti Descartes einkum f Ritger!J um manninn (Traité de l'homme), f fj6rôu b6k Liigmâla heimspekinnar og f Hraringum sâlarinnar (Les Passions de l'âme). Hofuô­ atriôi f lffeôlisfrœôi sâlarlffsins hjâ honum var aô sâl og lfkami mœttust f kongurkirtlinum, en hann er einn hluti heilans. Descartes vfkur afrnr aô sam­ einingu sâlar og lfkama f kaflalok. Hér kemur aô hofuôrokum Descartes f Or!Jra!Junni fyrir vélhyggju sinni um lifandi lfkama: hann byst cil aô syna fram â aô hjarcslâtturinn og hringrâs bl6ôsins sé ekki annaô en vélgengt sigurverk par sem engin onnur ofl komi viô sogu en pau sem finna megi f hinni dauôu nâttûru lfka. Vélhyggjan

189

er sû kenning hans sem einna mest nyjabrum var aô â sînum tfma, og jafnframt su kenning hans sem hann er einna frœgastur fyrir â sfôari oldum. Segja mâ aô meô henni hafi hann lagt grundvoll­ inn aô allri lffeôlisfrœôi eftir sinn dag. Alle cil ]::iessa dags er einn helzti metnaôur lffeôlisfrœôinga sâ aô greina margvfsleg sigurverk f lifandi lfkama, og gera grein fyrir ]::ieim meô eôlisfrœôi og efna­ frœôi hins dauôa efnis einar aô vopni. Grundvollurinn aô kenningu Descartes um hjartslâttinn var uppgotvunin â hringrâs blôôsins. Hana gerôi fyrstur ,,lœknir â Englandi" sem Descartes kallar svo og telur eiga ,,heiôurinn af aô hafa riôiô â vaôiô f J::iessu efni". Lœknirinn var William Harvey (1578-1657), doktor frâ Hâskôl­ anum f Padua â fralfu og prôfessor viô Konunglega lœknaskôlann f Lundunum. Bôk hans Um hreyfingu hjarta og blolJs (De motu cordis et sanguinis) kom ût 1628, nfu ârum fyrr en OrlJrcelJan. Hûn dugir cil aô gera hann ôdauôlegan f sogu lœknavfsindanna, ekki sfzt fyrir ôtrûlegt hugvit og nâkvœmni f til­ raunum ]::irâtt fyrir frumstœôan tœkjakost. I>ess mâ geta aô Descartes skrifaôi Mersenne f nôvember eôa desember 1632 aô hann hefôi gert uppgotvanir sfnar um hjartaô og blôôiô âôur en hann las bôk Harveys (AT I 263). I>aô segir sig sjâlft aô bœôi lfffœrafrœôi og lffeôl­ isfrœôi Descartes eru ônâkvœmar f morgum grein­ um, cil dœmis um annaô eins hofuôatriôi f kenn­ ingu hans og ]::iaô aô hjartaà sé heitara en nokkur annar lfkamshluti. En hér veràur ekki skeytt um aô leiôrétta missagnir hans f ljôsi ]::iess sem fôlk tel­ ur sig vita â okkar dogum.

190

62

Hér gefur Descartes skyringu sfna a slœcci hjart­ ans, en hûn er helzca agreiningsefni hans viô Har­ vey eins og nefnt er f inngangi. Hja Harvey var hjartaô dœla, en sû kenning p6tti Descartes ekki vera skyring a pvf sem fram fœri. f scaôinn setti hann eôlisfrœôilega skyringu par sem ekki er byggc a oôru en hica, ]:,ynningu og penslu, en petta prenne hefur pann kosc meôal annarra aô eiga sér aile saman staô f dauôu efni sem lifandi. Anthony Kenny segir f b6k sinni Descartes: A Study of his Philosophy (New York 1968) aô Des­ cartes hafi ekki kosiô sfna skyringu a grundvelli at­ hugana, heldur hafi hann veriô fyrirfram sannfœrô­ ur um vélhyggju sfna og sû sannfœring hafi raôiô ferôinni. Raunar vfsi hann cil ,.afls scœrôfrœôilegra sannana" hér f pessari malsgrein OriJrœiJunnar par sem hann mœli meô vélhyggjuskyringunni a bl6ô­ rasinni, paô er aô segja cil fyrirframraka an cillics cil reynslu (Descartes, bis. 202-203 ). I>etta virôist vera mjog rangsnûin cûlkun a orôum Descartes. I>egar hann mœlir meô vélhyggjuskyringunni viô pa ,.sem ekki pekkja afl scœrôfrœôilegra sannana" f vfsar hann jafnt og pétt cil reynslu: skipan lf fœr­ anna ma sja meô berum augum, hita hjartans ma finna meô fingrunum, eôli bl6ôsins ma kynnasc af reynslunni. En petta er p6 lftilvœgt hja pvf aô peg­ ar hann hefur nefnc Harvey cil sogunnar f nœscu malsgrein, pa styôur hann kenningu sfna peirri ac­ hugun aô munur er a bl6ôi ûr blaœôum og slag­ œôum, og segir aô sa munur geti ekki scafaô af oôru en pvf aô ,.bl6ôiô pynnisc og eins og eimisc viô aô fara um hjarcaô". I>essa roksemd caldi

191

63

64 65 66

67

Descartes râôa urslitum um âgreining peirra Har­ veys. (Sbr. Gilson: Discours, bis. 409-410.) Og hun er eins fjarri pvf aô vera fyrirfram gefin, f krafti heimspekilegrar og par meô 6vfsindalegrar vélhyggju, og veriô getur. I>egar Descartes vfsar til ,,stœrôfrœôilegra sannana" â hringrâs bl6ôsins â hann viô paô eitt aô skyring sfn â hjartslœttinum sé vélhyggjuskyring par sem skipan, lêigun og hreyfing efnisins komi einar viô sogu. Fyrir skipan, lêigun og hreyfingu mâ gera fulla grein f rumfoeôi, svo aô rumfrœôin og vél­ frœôin (kraftfrœôin) koma â endanum ut â eitt hjâ honum. Lœknirinn er Willam Harvey. Sjâ skyringar 61 og 62. Hér kemur aô hofuôrokum Descartes gegn Har­ vey. Sjâ skyringu 62. Hugmyndina um lffsandana (les esprits animaux) sœkir Descartes f sk6laspeki og sk6laspekin til Ar­ ist6telesar sem taldi lffsandana vera bl6ôgufur. Sâ er p6 munurinn â hugmynd Descartes og sk6la­ spekinga aô f sk6laspeki voru lffsandarnir samsettir hlutir (sjâ skyringu 57), en hjâ Descartes eru peir orsmâar efnisagnir. I>vf mâ veita athygli aô pegar Descartes fmyndar sér hreyfingu slfkra agna kemst ekkert annaô en kraftfrœôin aô: pœr geta leitaô f somu âtt ân pess aô rum sé fyrir pœr allar, og pâ vfkja hinar veikari fyrir hinum sterkari sem kom­ ast einar â leiôarenda. Hugmyndin um lffsanda âtti eftir aô lifa lengi f ymsum myndum eftir daga Descartes. Um lêigmâl nâtturunnar sem logmâl kraftfrœôinn­ ar sjâ skyringu 50.

192

68

69

70

Hugmyndin um allsherjarskyniô er s6tt ril Arisr6relesar, en hann raldi nauôsynlegt aô gera raô fyrir pvf asamt meô skilningarvitunum til aô gera grein fyrir skynjun peirra eiginleika sem viô skynjum meô fleiri en einu skilningarviti, til dœmis stœrô, logun og hreyfingu, svo og fyrir fmyndunarafli og draumum. Arist6teles sraôsetti allsherjarskyniô f hjartanu an pess aô telja paô vera bluta hjarrans. En hja Descartes er allsherjarskyniô ekki eiginleg salargafa, heldur er paô einfaldlega heilastoô og raunar sjalfur kongurkirtillinn sem er sœti salar­ innar p6tt hann sé ekki nefndur hér. Sama er aô segja um aôrar salargafur sem Descartes vfkur hér aô, minni og fmyndunarafl: hann gerir pœr aô heilastoôvum. Hér birtist, f nokkurn veginn endanlegum bun­ ingi, sa pattur f vélhyggju Descartes um lifandi lfkama sem nefndur er kenningin um dyrvélina (la thèse de l'animal-machine). l>essi kenning virôist hafa vitrazt honum pegar 1619-1620, og veriô orôin eindregin sannfœring hans 1625. Hun var cil fyrir bans dag, an pess hann vissi af pvf, hja spœnska lœkninum Gomez Pereira f riti bans Ant­ oniana Margarita sem ut kom f Medina à Campo ariô 1554. l>ess ber aô gœta aô samkvœmc dyrvél­ arkenningu Descartes eru dyrin einberar vélar og vira pvf ekki einu sinni af sér. Til dœmis finna pau ekki til sarsauka. Um pessa kenningu ma lesa hja Noam Chomsky f b6k bans Mâl og mannshugur sem er Lœrd6msrit fra 1973. Roksemdir Descartes gegn pvî aô menn séu vélar hafa orôiô monnum hugscœôar a ofanverôri tuttug-

193 13

OrôrœJa mn aJferrJ

7

l

72

73 74

75

76

ustu è:ild, einkum vegna peirrar cilgatu svonefndra gervigreindarfoeôa aô mannsheilinn sé ekki annaô en cè:ilva og salarlffiô ekki annaô en hugbûnaôur pessarar céilvu. Descartes neicar pvf aô nokkur vél geci beicc mali eins og menn gera, og a okkar dog­ um hafa ymsir viljaô neica pessu um céilvur. Um pecca ma lesa lfciô eicc hja Chomsky f lvid!i og mannshug, svo og f Cartesian Lingusitics (Harper & Row, New York 1966) par sem pvf er meôal ann­ ars lyse hvernig iôka megi nûcfmamalvfsindi f anda Descartes og fylgismanna hans a fyrri è:ildum. Ôll rè:iksemdafrersla pessarar malsgreinar um mun­ inn a méinnum og dyrum beinisc gegn skoôunum Moncaignes f ricgerô hans ,,Vè:irn fyrir Raymond Sebond" (sja skyringu 12). Lûcrecfus varpar pvf fram aô dyrin cali an pess aô viô skiljum pau f Um eôli hlutanna V, 1056-1090 (sja skyringu 53). Montaigne cekur paô upp f ,,Vorn fyrir Raymond Sebond". Hér hefur Descartes dyr eins og bjôra, byflugur og maura f huga. Hin skynsama sal (l'âme raisonnable) er salin sem greôir skilningi en ekki lffi né skyni. Sja skyringu 59. J:>egar Descartes segir aô hin skynsama sal mannssalin - hljôci aô hafa veriô skè:ipuô sérscak­ lega a hann viô aô hûn sé sjalfscreôur veruleiki sem hefôi ekki gecaô orôiô cil nema fyrir sjalfscreôa ac­ héifn Guôs. Hugmyndarinnar um salina sem scyrimann f skipi er fyrsc geciô hja Aristôtelesi f riti hans Um sdlina (fyrsca kafla annarrar bôkar, 413a 8-9). .Pessi hug-

194

77

mynd er oftast eignuô Plat6ni a sîôari tîmum p6tt Arist6teles geri paô ekki, enda svipar henni til sumra samlîkinga Plat6ns um salina. Salarfra:ôi Arist6telesar sem gerir salina aô formi lîkamans er auôvitaô 6samrymanleg pessari hugmynd (sja til da:mis rit heilags T6masar Summa contra gentes II, 57). Hér virôist Descartes fallast a rok Arist6teles­ ar og T6masar gegn styrimannshugmyndinni p6 svo aô hann geri salina aô sjalfsta:ôum veruleika î staô pess aô hafa hana form î efni. Vandinn um samband hinnar sjalfsta:ôu salar viô lîkamann var alla tîô helzti vandi î frumspeki hans, og efrirmenn hans og la:risveinar, undir forustu manna eins og Malebranche (1638-1715), Leibniz (1646-1716) og Spinoza (1632-1677), skiptust helzt î fylkingar eftir pvî hvernig peir brugôust viô pessum vanda. Tvîhyggja Descartes - sû kenning hans aô manns­ salin sé sjalfsta:Ôur veruleiki, oldungis 6haôur lîk­ amanum - synir ekki annaô en aô 6dauôleiki salar­ innar eôa eitthvert framhaldslff um skemmri tîma sé raunha:fur moguleiki. Til pess aô litiô verôi a lff efrir dauôann sem staôreynd parf onnur rok en tvî­ hyggjuna. Hér nefnir Descartes pau rok ein aô paô sé vandséô hvernig salin geti tortîmzt, og fer ekki nanar ût î pau. Hann var alla tîô skeytingarlaus um sérstoku rokin fyrir 6dauôleika sem staôreynd frekar en sem einberum moguleika.

Sjotti kafli 78

* 13

Descartes lauk Heiminum eoa Ritgero um ljosio sum­ ariô 1633. Hann ha:tti viô ûtgafuna a sîôustu

OnJraJa um aJferJ

195

stundu voriô 1634, og gefur hér hina opinberu skyringu sfna a pvf. Mennirnir sem hann mat mik­ ils voru d6marar Ranns6knarréttarins, og maôur­ inn sem serti fram kenningu nokkra f eôlisfrreôi var Galileo Galilei (1564-1642). f bréfi sem hann skrifaôi vini sfnum Mersenne f aprfl 1634 segir hann nanar fra malavêixtum: l>ér vitiô an efa aô Galileo var nylega tekinn til brena af Ranns6knarréttinum, og skoôanir hans a hreyfingu jarôarinnar bannfrerôar sem trû­ villa. Ég verô aô segja yôur aô allt paô sem ég skyrôi f ritgerô minni, par a meôal kenningin um hreyfingu jarôarinnar, var svo samofiô hvaô êiôru aô paô vreri n6g aô komast aô raun um aô eitt atriôi sé rangt til aô vita aô êill rêik mfn vreru 6gild. 1>6 aô ég héldi aô rêiksemdir mfnar vreru reistar a areiôanlegum og auglj6sum rêik­ um, mundi ég ekki halda peim fram gegn kennivaldi kirkjunnar hvaô sem f boôi vreri. Ég veit aô segja mretti aô ûrskurôur Ranns6knar­ réttarins sé ekki trûaratriôi fyrr en Allsherjar­ raôiô hefur fjallaô um hann. En mér er ekki svo annt um skoôanir mfnar aô ég vilji scanda f pess hattar pvargi til aô mega halda peim fram. Mig langar aô lifa f friôi, og halda peim hattum mfnum sem ég hef upp tekiô eftir heilrreôinu: sa lifir vel sem leynist vel. . Ég hef séô bréf um bannfreringu Galileos, prentaô f Liège 20sta september 1633, par sem stendur: ,,p6tt hann prettist aôeins halda skoôun sinni fram sem tilgatu". Svo aô nû virôast peir

196

jafnvel banna monoum aô nota pessa tilgatu f stjornufoeôi. Af pessum sokum pori ég ekki aô segja fra hugmyndum mfnum um petta efni. Viô paô bœtist aô ég fœ ekki séô aô petta baon hafi veriô staôfest af pafa né af oeioni raôstefnu, heldur aôeios af samkomu kardfnalanna f Rann­ s6koarréttioum, svo aô ég er ekki alveg orvona um aô malalyktir verôi pœr somu og urôu um aodfœtlinga sem fordœmdir voru fyrir œva­ longu... (AT I 284-285.)

79

80

Sfôar f kaflaoum skyrir Descartes î einstokum at­ riôum hvers vegna hann skipti um skoôuo og afréô aô birta keoningar sfnar. Meô ,,almennum hugmyodum um eôlisfrœôi" a Descartes ugglaust viô paô sem hano ofrast kallar ,,logmal eôlisfrœôiooar". Hin eiostoku vandamal eôlisfrœôiooar sem haon spreytti sig a f fyrstu voru aô lfkindum vaodamal f lj6sfrœôi, og pa eiokum lj6sbrot. Lj6sfrœôin pj6naôi hagnytum tilgangi meôal annars viô smfôi sj6oglerja. Greioarmuour b6klegrar og verklegrar heimspeki (eôa vfsioda) er ofrast skilion svo aô hio b6klegu frœôi - eios og frumspeki, eôlisfrœôi og lfffrœôi setji fram keooingar um heimioo okkur til skiln­ ingsauka, en hio verklegu frœôi - til dœmis siô­ frœôi og stj6rnspeki - fjalli um meginreglur maonlffs og mannfélags okkur til leiôsagnar. Greinarmunur Descartes er hér allur aooar. Haon gerir sk6laspekioa aô hioum b6klegu frœôum, en hioa nyju heimspeki sfna aô verklegri heimspeki. Og hano mœlir meô hinni verklegu heimspeki

197

81

sinni vegna creknilegra framfara sem hun varôi veginn cil: uppfinningar 6celjandi véla, og nyrra lreknisd6ma sem muni lécca fjolmorgum sjukd6m­ um af mannkyninu. Hér hefur hann reynzc spa­ mannlega vaxinn, ].wî aô a okkar déigum eru vfs­ indin sem hann acci svo rîkan parc f aô skapa 6aô­ skiljanleg fra hvers konar trekni, breôi vélum og lyfjum og ymsu éiôru. I>ess ma geca aô flesca félaga hans meôal visindabylcingarmannanna dreymdi enga slfka drauma um creknilegar framfarir î krafci vfsindanna. Galileo og Newcon 6raôi ekki fyrir aô eôlisfrreôi peirra yrôi nokkurn cfmann nycileg cil neinna hluca. Enda kom creknin ekki cil séigunnar fyrr en léingu efcir peirra dag. Iônbylcingin a Brec­ landi, meô vélar sfnar og éinnur nymreli, h6fsc ekki fyrr en a sîôari hluca acjandu aldar. Lreknisliscin f6r ekki aô na umcalsverôum arangri meô lyfjum og crekjum fyrr en a cuccuguscu éild. En Descartes var ekki alveg einn a baci. Malsgrein bans um framfar­ irnar a sér ymsar hliôscreôur î ricum Francis Bacon, og er ekki aô vira nema Descartes hafi s6cc eicchvaô af andagifc sinni pangaô pvî aô Bacon hafôi hann lesiô. ,,Meô slfka heimspeki aô leiôarlj6si grecu menn eignaô sér naccuruna og gerc sig aô herrum henn­ ar." I>ecca vfgorô varô snemma frregc, og er ofc cil pess vicnaô fram a pennan dag og synisc sire hverj­ um um agreci pess. Hér og afcur sîôar f kaflanum boôar Descartes skipulega samvinnu vîsindamanna, en hun ma heica eicc helzca einkenni a vîsindaiôkunum nu­ cfmans, og hafa sumir viljaô celja hann upphafs-

198

82

mann peirrar samvinnuhugsj6nar fyrir vikiô (sbr. Faraud: Discours, bls. 144-145). En f rauninni var slfk samvinna pegar orôin cil, ba:ôi bein og 6bein. Beina samvinnu hofôu menn f félagsskap eins og peim sem Mersenne stofnaôi cil, og avoxcur hennar gat orôiô til da:mis sa aô pegar Descartes birti Hugleiôingar um frumspeki birtust meô peim a b6k­ inni sex andma:li sem Mersenne hafôi safnaô saman og svor Descartes viô pessum andma:lum. Eôa pa pegar Chanuc, Descartes og Pascal t6ku sig saman um tilraunir a kvikasilfri eins og nefnt er f inn­ gangi. Slfk samvinna varô flj6tt skipuleg a saurj­ andu old a vettvangi la:rd6mslistafélaga og vfs­ indafélaga, eins og Konunglega vfsindafélagsins f Lundunum. Ôbeina samvinnu hofôu menn aô pvf leyti sem hver peirra virti niôurstoôur hinna, ef pa:r voru s6masamlega rokstuddar, og t6k fyllsca tillit til peirra f eigin kenningum og ranns6knum. J:>annig felldi Descartes niôurstoôur K6pernfkusar og Galileos um jorô og s61 og niôurstoôur Harveys um hringras bl6ôsins inn f kenningar sfnar. ,,Tilraunir" heica a fronsku ,,éxpériences". Raôa ma af orôum Descartes hér og annars staôar aô hann notar orôiô jofnum hondum um hvers konar at­ huganir og eiginlegar tilraunir. f pessu efni fylgir hann forda:mi Francis Bacon sem var hinn fyrsci mattugi boôberi hvers konar cilrauna. Î upphafi malsgreinarinnar eru paô bersynilega athuganir sem um er aô ra:ôa, eins og pa:r ,,sem ber eins og af sjalfu sér fyrir vit manna". En sfôar f malsgreininni calar hann um tilraunir ,,af pvf ta:i, aô pa:r leiôi til 6lfkrar niôurstoôu, efrir pvf hvernig ber aô skyra

199

83

84

85

86

pœr" og a pa viô paô sem viô mundum kalla rétt­ nefndar eôa eiginlegar tilraunir. Ûrslitatilraun af pessu tœi kenndi Bacon viô kross (praut) og nefndi ,,experimentum crucis" (,,crucial experiment" a ensku, ,,l'éxpérience cruciale" a fronsku). Sja Francis Bacon: Novum organum III, 36. Sannleikskornin f salum mannanna eru askapaôar stœrôfrœôilegar hugmyndir sem oll bygging rùm­ frœôinnar hvflir a. Bôkin er Rûmfrce!Jin, Ljôsfrce/Jin og Hdloftafrce/Jin auk Or/Jrce/Junnar. Sigrarnir sem Descartes hefur f huga kynnu aô vera pessir: hinn rùmfrœôilegi bôkstafareikningur, ljôs­ frœôin meô lausninni a ljôsbrotsgatunni, uppgorv­ un hinna priggja logmala hreyfingarinnar, par a meôal tregôulogmalsins, skilgreiningin a eôli ljôssins, vélhyggjan um efnisheiminn og loks frumsetningin ,,ég hugsa, pess vegna er ég". Hitt er erfitt aô geta sér til um hverjir peir tveir eôa prfr sigrar gœtu veriô sem hann telur sig purfa a aô halda til viôbôtar. Sja pô skyringu 94. J:>egar Descartes lfkir skôlaspekinni viô bardaga f niôdimmum kjallara er eins vfst aô hann hafi f huga hellismannasogu Platôns f sjoundu bôk Rikis­ ins. Samkvœmt henni eru favfsir menn sem fangar f dimmum helli sem sja ekki nema floktandi skugga a vegg pvf aô peir snùa baki f birtuna fyrir utan hellismunnann. J:>aô er ennpa rfkari astœôa til aô œtla aô Platôn sé hér a ferô vegna pess aô Descartes gerir f somu svifum greinarmun sinn a sennileika og sannleika, en pessi greinarmunur var eitt af helztu hugôarefnum Platôns f Rikinu (sjortu

200

87

88

89

90

91

og sjêiundu b6k), Menôni (81 og âfram) og Peaftetosi (151 E-200 A). I>riôja regla aôferôarinnar f oôrum kafla kveôur â um rétta rêiô â ranns6knum. Hér hefur Descartes gullgerôarmenn f huga. Hinar einstêiku ritgerôir eru Rumfrallin, Ljôsfrallin og Hâloftafrallin. Greinargerôin banda almenningi fyrir athêifnum hans og retlunum er vrentanlega Orllrallan sjâlf. Vftahringur heitir â latfnu ,,circulus vitiosus", og er hugcakiô skiliô ymsum skilningi f fornri rêik­ frreôi sem nyrri. Descartes hefur f huga vfcahring f sêinnun (circulus in probando). I>â er raôaô saman setningum par sem hin fyrsta sannar aôra, êinnur hina priôju og svo framvegis, lokasetningin f rêiô­ inni er sfôan notuô cil aô sanna hina fyrstu, og rêiô­ in êill talin sêinnuô fyrir vikiô. Slfkur vftahringur var talinn vera eitt afbrigôi peirrar rêikvillu aô gefa sér paô sem sanna skyldi (petitio principii). I>aô er eftirtekcarvert fyrir pâ sem telja Descartes vera rokhyggjumann sem ekki skeyci um reynslu og at­ huganir, aô hann telur sig hér vera saklausan af slfkri villu vegna pess aô hjâ honum sé hver setn­ ing f roôinni reist â reynslu en ekki aôeins leidd af peim sem â undan eru gengnar. I>rer sem â undan fara eru ekki sannaôar î rokfrreôilegum skilningi, heldur eru prer skyringar f nâtturufrreôilegum skilningi. Frumsannindin sem Descartes pykist geca leitt alla eôlisfrreôi sfna af eru hin frumspekilegu sannindi sem âgrip er af f fj6rôa kafla Orllrallunnar. Hann lftur â eôlisfra::ôi sfna sem getgâtur einungis aô pvf

201

92

93

94

leyti aô su utleiôsla hefur ekki fariô fram, en alls ekki î peim skilningi aô hann hafi varpaô fram til­ gâtu gegn annarri tilgâtu sk6laspekinga um somu efni. Notkun Descartes â orôinu .. getgâta" um eôl­ isfoeôi sîna âtti eftir aô koma nokkuô viô sogu eft­ ir hans dag, ekki sîzt â âtjându old î deilum fylgis­ manna hans viô âhangendur Isaacs Newton. f Stcerlfalifgmdlum ndttûruspekinnar for Newton meô eôlisfoeôi Descartes sem hverja aôra tilgâtu og bar hana saman viô sîna eigin î einstokum atriôum. Niôurstaôan var su aô tilgâta Descartes stœôist ekki, og niôurstaôa sîôari tîma er su aô par hafi Newton sem oftar hitt naglann â hofuôiô. Hér er vîsaô cil fyrstu reglu aôferôarinnar î oôrum kafla, og aftur î lok mâlsgreinarinnar par sem Descartes segist hafa aôhyllzt skoôanir sînar af peirri einu âstœôu aô skynsemin hafi sannfœrt sig um pœr. Og skynsemin sem hann vîsar cil er hér sem fyrr î Orlfrœlfunni .,almenn skynsemi" eôa .,heil­ brigô skynsemi" eôa .,6menguô nâtturleg skyn­ semi". Hér er vîsaô î tîunda kafla Ljôsfrcelfinnar, en par er fjallaô um glerskurô. Kannski mâ râôa af pessum draumi Descartes um framlag cil lœknisfrœôi aô sigrarnir tveir eôa prfr sem hann taldi sig eiga 6unna fyrr î kaflanum (sjâ skyringu 85) hafi âtt aô vera â sviôi lœknisfrœôinn­ ar. Hann lagôi nokkra stund â lœkningar cil œvi­ loka, par â meôal î bréfum sînum til Elîsabetar prinsessu. En hann bar ekki gœfu cil aô gera neinar uppgotvanir î lœknisfrœôi sem jafnaô verôi viô af­ rek hans â oôrum sviôum.

202

EFTIRMALI l>YmNG Magnusar G. J6nssonar a Orôrœôu um aôferô var gerô ariô 1970, og henni aô fullu lokiô um pœr mundir sem fyrstu Lœrd6msricin komu ut pa um hausciô. .iEclunin var aô Orôrœôan birtisc pegar nœsca syrpa ricanna kœmi ut hausciô 1972, meô inngangi og skyringum I>orsceins Gylfasonar. En aôur en cil pess kom pyddi I>orsceinn a fslenzku annaô af hofuô­ ritum Descartes, Hugleiôingar um frumspeki, og varô pa aô raôi aô birca Orôrœôuna og Hugleiôingarnar saman a einni b6k, enda bœôi ricin sruct og naskyld aô efni. I>ar var aôeins einn hœngur a: i fJ6rôu hugleiôingunni reyndust vera 6pyôanlegir staôir vegna pess aô hugsun Descartes var par ekki eins lj6s og hun annars er, og engin frœôimennska fannst sem varpaôi lj6si a pessa staôi. I>yôingarnar voru baôar fJolritaôar og notaôar viô kennslu f Hask6la Islands, f peirri von aô ein­ hvern tfma dycti einhver niôur a eitthvaô, f frœôilegu cfmariti eôa f hug sér, sem leysci vandann. I>aô hefur pvf miôur ekki gerzc enn, og nu er horfiô afcur aô hinu upphaflega raôi aô gefa Orôrœôuna ut eina sam­ an. I>aô er mikiô sorgarefni aô Magnus G. J 6nsson lifôi

203

paô ekki aô pyôing hans birtist a b6k. Hann vandaôi hana vel eins og allt sem hann gerôi, pvf aô hann var ollu oôru fremur vandaôur maôur. Honum var einnig annt um Ororceouna, p6tt hann hefôi stundum orô a pvf aô sér vœri 6mogulegt aô fa sama dalœti a Des­ cartes og hann hefôi a peim Pascal og Spinoza. Î fyrstu lasu peir Garôar Gfslason borgard6mari og J:>orsteinn Gylfason pyôingu Magnusar yfir sameigin­ lega f Oxford veturinn 1970-1971. Ekki longu sfôar las hana Erlendur J6nsson dosent og bar hana saman viô frumtextann. A peim arum sem sfôan eru liôin hefur paô svo komiô [ margra hlut aô kenna b6kina f Hask6la Îslands, og ymsir peirra hafa bent a einstok smaatriôi sem betur mœttu fara. Nu f sfôustu lotu hafa peir Gunnar Harôarson lektor og J:>orsteinn Hilmarsson gert smavœgilegar lagfœringar a textan­ um [ 1j6si slfkra abendinga og leiôrétt prentvillur sem slœôst hofôu inn f fjolritiô. Reynir Axelsson stœrô­ frœôingur las yfir handrit aô inngangi b6karinnar og skyringum og fœrôi margt til betri vegar, auk pess sem hann lagôi til fr6ôleik um stœrôfrœôi Descartes. Eyj6lfur Kjalar Emilsson for lfka yfir handritiô og vakti athygli a missognum. Og viô lokafragang b6k­ arinnar aôstoôaôi Hallgrfmur J. Amundason fs­ lenzkunemi viô pr6farkalestur. 20. dgust 1991 Porsteinn Gylfason Porsteinn Hilmarsson

204

LJERDÔMSRIT BÔKMENNTAFÉLAGSINS Ricscj6rar: l>orsceinn Gylfason (1970-) l>orsteinn Hilmarsson (1989-) ARISTÔTELES: Vin skdldskaparlistina. fslensk pyôing eftir Kristjan Arnason sem einnig ritar inngang. 1976. NOAM CHOMSKY: Mal og inannshugur. fslensk pyôing eftir Halld6r Halld6rsson sem einnig ritar inngang. 1973. MARCUS TULLIUS CÎCERÔ: Vin ellina. fslensk j:,yôing eftir Kjarran Ragnars meô inngangi og skyringum eftir Eyj6If Kolbeins. 1982. FRANK FRASER DARLING: ÔbyggiJ og allsnœgtir. fslensk j:,yôing eftir Oskar Ingimarsson meô forspjalli eftir Eyj:,6r Einarsson. 1972. RENÉ DESCARTES: OriJrœiJa uin aiJferiJ. fslensk j:,yiling eftir Magnus G. J6nsson meô inngangi og skyringum eftir l>orscein Gylfason. 1991. ALBERT EINSTEIN: AfstceiJiskenningin. fslensk j:,yôing eftir l>orscein Halld6rsson meô inngangi eftir Magnus Magn­ ûsson. 1970, 2. ûcgafa betrumbrecc 1978.