Opera II: Epistula XV, De veritate praedestinationis et gratiae Dei libri III 9782503009131 [PDF]

Zitiervorschau

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano091aunse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XCI A

C C. XCI

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XCI A

S. FVLGENTII RVSPENSIS OPERA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXVIII

SANCTI

FVLGENTII EPISCOPI RVSPENSIS OPERA

CVRA ET STVDIO

J. FRAIPONT

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLX VIII

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

EPISTVLA XV SEV EPISTVLA EPISCOPORVM AD IOHANNEM ET VENERIVM

SANCTI FVLGENTII EPISCOPI AD IOHANNEM ET VENERIVM DE VERITATE PRAEDESTINATIONIS ET GRATIAE DEI LIBRI III

98389

MONITVM N

Roma, Bibl. Naz. 1006 (Cheltenham 12260), saec. VIII-IX (ex abbatia S. Crucis, sed fortasse Nonantulae confectus), fol. iv-77v.

Port.

Grenoble, Bibl. Munic. 226 (134), saec. XII (e Cartusia Portarum) fol. 95-146V

Codd.

consensus codicum N Port.

Sirm.

editio Iacobi Sirmondi, S.I., Parisiis, 1612, p. 1-138 (iuxta codicem Maioris Cartusiae); magnam partem libri tertii de ueritate praedestinationis omittens, nempe a lin. 193 usque ad finem.

Chiffl.

editio Petri Francisci Chiffletii, S.I., Diuione, 1649, p. 382-408 (iuxta codicem Cartusiae Portarum (= Port.) ) ; solum tamen librum tertium de ueritate praedestinationis exhibens.

m

editio Paschasii Quesnel et Lucae Mangeant, Parisiis, 1684, p. 269276, 434-499 (ep. XV praebens ex MSS. duobus S. Crucis in Ierusalem in Vrbe, MS. Port, et edit. Sirm. ; libros de ueritate prae¬ destinationis e codicibus supra laudatis et edit. Sirm. ; quod uero his deerat in fine tertii libri sumpserunt editores ex edit. Chiffletii).

Edd.

consensus editionum Sirm. Chiffl. m (tantum in libro III, 1-193).

m 269

EPISTVLA XV. Dei gratia plvrimvm amplectendis sanctis FRATRIBVS lOHANNI

PRESBYTERO ET

ARCHIMAN-

DRITAE, ET VENERIO DIACONO, ET FIDELIBVS VIRIS, QVORVM 5

TINETVR,

IN VESTRA EPISTVLA DATIANVS,

SVBSCRIPTIO

FoRTVNATVS,

CON-

BOETHOS,

Victor, Scolasticvs, Horontivs, Vindicianvs, Victor,

Ianvarivs,

Qvodvvltdevs,

Victorianvs,

famvli

Christi,

in

Fontivs, Domino

SALVTEM.

15

20

25

1* Quantum membra ecclesiastici corporis per Christi gratiam in unitate fidei compages retinet caritatis, tantum necesse est ut pro inuicem sollicita sint membra, ut repulso cuiuslibet praui dogmatis morbo, non solum seruandae, uerum etiam reparandae sanitati, iugis atque indefessa tam sermonis quam orationis impendatur instantia. Sic enim fit ut, dum sollicitudo fraternae puritatis inuigilat, ipse Spiritus sanctus, per quern caritas Dei diffusa est in cordibus nostris, diligentibus Deum et in Deo proximum, omnia cooperetur in bonum. Quia sicut ipsam dilectionem dono gratiae spiritalis accipimus, ita dum pro fratribus solliciti sumus, non solum diuinam inesse nobis gratiam demonstramus, uerum etiam, quanto magis a nobis puritas caritatis impenditur, tanto magis gra¬ tia nobis diuinae retributionis augetur. 2* Accepimus itaque uestrae caritatis epistulam, quae nostrum ex parte releuauit, ex parte uero maestificauit exsilium. Gaudemus enim, quia rectam tenetis de gratia Dei sententiam, cuius munere illuminatur, et iuuamine gubernatur libe¬ rum humanae mentis arbitrium. Sed quadam sumus nebula maeroris affecti, quia significastis quosdam fratres in quaestio-

10/17 Rom. 5, 5.

17/18 Rom. 8, 28.

Titulus : Incipit epistola episcoporum N; Incipit epistola episcoporum Affricanorum in Sardinia exulum super opus beati Fulgenti episcopi de ueritate praedestinationis et gratia dei Port. ; Epistola synodica episcoporum Africanorum in Sar¬ dinia exulum.de gratia dei et humano arbitrio in qua librorum meminerunt b.Fulgentii episcopi, de ueritate praedestinationis et gratiae Sirm. ; Ep. XV. Episcopi Africani in Sardinia exsules, Iohanni et Venerio, de gratia dei et humano arbitrio m 1 dei] om. N plurimum] om. Pori. 5 Boethos] N, boetus Pori., Boethus Sirm. m ; cfr ep. 17, l. 5. 6 Scolasticus] Codd., Scholasticus Sirm. m ; cfr ep. 17, l. 5/6. Horontius] Codd., Orontius Sirm. m ; cfr ep. 17, l. 6 7 Fontius] Codd., Photinus Sirm. m, cfr ep. 17, l. 7 ; fortasse “Pontius episcopus plebis Lamfuensis ”qui subscripsit acta Synodi Carthaginiensis a. 525 ; cfr Labbe & Cossart, Sacrosancta Concilia, iv, 1641. 12 pro] per Sirm. 13 morbo] N m, uerbo Port. Sirm. 18 dominum Sirm. domino Sirm. 20 pro] sup. lin. Port. diuinam] diuinae lectionis N 27 munere] lumine Sirm.

448

EP. XV. EPISCOPORVM, 2-4

ne de gratia Dei et humano arbitrio non rectum tenere catholicae fidei tramitem, sed aduersus Dei gratiam eleuare uelle humani arbitrii libertatem. 3. Vbi primum, dilectissimi fratres, debetis agnoscere, immo uos non ambigimus agnouisse, ad hoc diuinitus ista permitti, 35 ut hinc diuinae gratiae uirtus documento possit indicii manifestioris intellegi. Quandoquidem ipsa gratia nullatenus agnoscitur nisi detur ; quae quamdiu non est in homine, tamdiu necesse est ut ei aut sermone repugnet, aut opere. Nam sermone repugnat gratiae Dei, qui sensum gerit fidei Christianae 40 contrarium ; repugnat autem opere, qui in moribus suis Chri¬ stianae uitae non retinet institutum. Hoc quippe in homine agit gratia diuinitus data, ut animus, dono fidei caritatisque percepto, et sermonem bonum proferat, et studio bonae operationis insistat. Quod fidelibus diuinitus dari, beatus et osten43 dit et poposcit apostolus dicens : Ipse autem Dominus noster Iesus Christus, et Deus et Pater noster, qui dilexit nos, et dedit consolationem aeternam, et spem bonam in gratia, exhortetur corda uestra, et confirmet in omni opere et sermone bono. 4. A Deo itaque nobis est omnis gratia boni sermonis et 50 operis, a quo nobis etiam ipsius cogitationis bonae manifestum est sutficientiam tribui, ut discat homo non in se, sed in Do¬ mino gloriari. Diuinae quippe gratiae bonam hominis cogitationem beatus assignabat apostolus quando dicebat: Fiduciam autem talem habemus per Christum ad Deum ; non quod suffi35 denies simus cogitare aliquid a nobis, qtiasi ex nobis, sed sufjficientia nostra ex Deo est. Proinde, etsi quidam gratiam necdum habentes, non se intellegunt non habere, illi tamen qui gra¬ tiam diuinitus acceperunt, eo magis debent in ipsius gratiae assertione firmari, quo earn uident non omnibus tribui. Ne60 cesse est autem ut ab eis quibus non tribuitur ignoretur, et ab eis agnoscatur quibus diuina largitate donatur. Testatur enim apostolus dona Spiritus sancti eiusdem sancti Spiritus acceptione cognosci. Ideo ait : Nos autem non spiritum mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a 65 Deo donata sunt nobis ; quae et loquimur, non in doctis humanae sapientiae uerbis, sed in doctrina Spiritus, [spiritalibus spiritalia comparantes. Animalis autem homo non percipit ea 30

m 270 PL

436

45/48 II Thess.

2, 15.16.

53/56 II Cor.

3, 4.5.

63/70 I Cor.

2, 12-15.

30/31 cathol. fidei] Codd., ~ Sirm. m 35 indicii] N Sirm., iudicii Port, m 39 dei] sup. tin. Port. 41 tenet Sirm. 43 praecepto Port. 44 et] om. Port. ostendit] in marg. Port. 46 alt. et] om. Port. 48 et sermone bono] Codd., ~ Sirm. m 49 eo itaque] fere euanidum in N boni ser] fere euanidum in N 50/51 -festum est suf-] in marg. Port. 52 hominis cogitationem] N, ~ Port. Sirm. m 62 sancti spiritus] Codd., ~ Sirm. m 63 mundi] N, huius praem. Port. {sup. lint) Sirm. m 65 in] om. N 66 spiritalibus usq. 70 iudicatur] Port. (suppl. in marg. inf.) Sirm. m, om. N

EP. XV. EPISCOPORVM, 4-7

70

75

80

m

271

PL

437

85

90

95

100

449

quae sunt Spiritus Dei ; stultitia est enim illi ; et non potest intellegere, quia spiritaliter diiudicantur. Spiritalis autem iudicat omnia, et ipse a nemine iudicatur.] 5. Per sanctum ergo Spiritum gratiam accipimus, quo Spiritu accepto sit in nobis, ut quod accepimus nouerimus. Proinde scienda est, dilectissimi fratres, et recto tenore uerae fidei profitenda, tam humani arbitrii egena paupertas, quam diuinae gratiae indeficiens largitas. Quid enim habes, ait apo¬ stolus, quod non accepisti ? Si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis ? Ante largitatem quippe gratiae est in homine quidem liberum arbitrium, sed non bonum, quia non illuminatum. Proinde, nisi gratia detur, bonum ipsum arbitrium non habetur. Sic namque est ipsum liberum hominis arbitrium absque dono gratiae, sicut est oculus sine lumine. Nam et oculus ad uidendum factus est; sed nisi lumen acceperit, non uidebit. Ilia est autem lux uera quae illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum ; illuminat autem hominem, seipsam dando per gratiam. Sicut ergo cor¬ poris oculus semper indiget lumen accipere, ut ipsum lumen possit adspicere, sic et libero arbitrio hominis nulla potest gratiae suffragari cognitio, nisi detur ipsius gratiae spiritalis infusio. 6 Proinde ut de his quae uestris litteris indidistis, quid habeat catholici dogmatis ueritas, intimemus, singula breuiter definire curauimus, sequentes, dono eiusdem gratiae, quod sanctorum Patrum cordibuset linguis ipsa de re dicendum dignata est gratia spiritalis infundere. Dixistis itaque quod, uobis dicentibus quod Esau et Iacob necdum natis, Iacob per misericordiam gratuitam eligitur, Esau autem originali peccato detentus iusto iudicio Dei est odio habitus, illi e contrario dicunt, in Esau figuram esse populi Iudaeorum, ex futuris malis operibus condemnandi, in Iacob uero figuram esse populi gentium, ex futuris bonis operibus saluandi. 7. Haec duo, quae singula proponitis, bonum est ut catholica consensione iungatis. Sic enim et ab illis Dei gratia com-

.

75/77 I Cor.

4, 7.

83/84 Ioh.

1, 9.

71/72 spiritu] om. Sirm. 73 fratres] om. Sirm. 80 ipsum] om. Sirm. 81 lumine] Codd., luce Sirm. m 83 est autem] N, ~ Port. Sirm. m 85 seipsum N 80 indigens N alt. lumen] cum lineola subduct, in Port., om. Sirm. 1)0 his] Codd., iis Sirm. m 91 breuiterque N 92 dono] N, donum Port. Sirm. m 93 de re dicendum] Codd. (exp. Port.), om. Sirm. m ~ est dignata Sirm. 94 gratia spiritalis] Codd. (exp. Port.), om. Sirm. m 97 illi] autem add. N 99 figuram] futuram N 99/100 bonis operibus] Codd., ~ Sirm. m 101 singulaj Sirm. m, singuli Codd. ; cfr supra, l. 91

450

PL

438

m 272

EP. XV. EPISC0P0RVM, 7-9

petenter agnoscitur, et a uobis prophetiae mysterium non negatur. In illis namque duobus fratribus digne accipitur duo105 rum significatio populorum ; praesertim cum ipsi Rebeccae Dominum consulenti, duo praenuntiarentur populi ab eius utero separandi. Verumtamen agnoscenda est in ilia discretione et gratuita bonitas, et iusta seueritas. Nam quia omne datum optimum, et omne donum perfectum desursum est, descendens a no Patre luminum, et gratia discernuntur quicumque saluantur, profecto non sunt electa neque dilecta in Iacob humana opera, sed dona diuina. Rursus quia iniquitas nostra iustitiam Dei commendat, procul dubio in Esau humanae iniquitatis est damnata nequitia. In eo quippe gratuitum in Iacob Deus 115 ostendit beneficium misericordiae suae, in quo eum gratia gra¬ tis dignatus est adoptare ; nec eum pro meritis futurae cuiusquam bonae operationis elegit, cui seipsum, et fidem, et bona opera daturum esse praesciuit. 8* Inde est quod semini Abrahae, cuius in Iacob figura prae120 cessit, beatus dicit apostolus : Gratia salui facti estis per fidem. Et ut ostenderet fidem non aliquibus bonis meritis dari, sed ipsius fidei dono omne bonum meritum inchoari, ipsamque fidem ut donum Dei esse ostenderet, secutus adiunxit : Et hoc non ex uobis, sed Dei donum est. Ac ne quisquam sibi quorumlibet 125 bonorum operum audeat meritum uindicare, et pro quibuscumque operibus fidem se existimet accepisse, ideo apostolus subiecit: Non ex operibus, ut ne quis glorietur. Vt autem ostenderet non solam fidem, sed etiam bona opera diuinitus tribui, continuo subiecit : Ipsius enim factura sumus, creati in Christo 130 Iesu, in operibus bonis, quae non solum a Deo donata, sed ab ipso etiam praeparata testatur, dicens : Quae praeparauit Deus, ut in illis ambulemus. Gratia itaque Iacob saluus factus est per fidem, gratia consecutus est bonorum operum facultatem. 9 Quocirca, quia certum est Esau fuisse uas irae, Iacob 133 autem uas misericordiae, certissime tenendum est quod et

.

108/110 lac. 1, 17. 112/113 Rom. 3, 5. Eph. 2, 9. 128/129.131 Eph. 2, 10.

120.123/124 Eph. 2, 8.

126/127

103 prophetiae] N, propheticum Port. Sirm. m 106 praenuntiarentur] Codd., praenuntientur Sirm. m 109 donum] bonum Sirm. 112 dei] om. N 113 in Esau] in ras. Port. humanae] in marg. Port. 114 deus] dominus Sirm. 115 eum usq. 116 adoptare] om. Sirm. 115/116 gratia gratis] Port, m, gratis (s sup. litteram euanidam) N 117 seipse N 118 daturum] N, donaturum Port. Sirm. m 120 dicit apostolus] Codd., ~ Sirm. m 121 et] Codd., om. Sirm. m 122/3 fidem ut] Codd. {exp. Port.), om. Sirm. m 123 ostenderet] Codd. {exp. Port.), om. Sirm. m hoc] om. Sirm. 124 dei donum] N, ~ Port. Sirm. m 125 meritum] sup. lin. Port. uendicare Port. Sirm. 126 aestimet Sirm. ideo apostulus] Codd. {exp. Port.), om. Sirm. m 127 ut] N, om. Port. Sirm. m 128 solam] Codd., solum Sirm. m 129 subiecit] Codd., subdidit Sirm. m 131 etiam] om. Sirm.

EP. XV. EPISCOPORVM, 9-10

451

ille ut damnaretur, iram iuste meruit, non enim iniustus Deus, qui infert iram ; et iste ut saluaretur, gratis donum misericordiae praeuenientis accepit. Iacob itaque iustificatus gratis per gratiam Dei, factus est uas misericordiae per indebi140 tarn gratiam, et per ipsam misericorditer est praeparatus ad gloriam ; Esau uero per iram iustam iuste est praeparatus ad poenam : Iniquitas enim nostra iustitiam Dei commendat. Deus ergo in Iacob misericordiam gratuitae bonitatis, in Esau uero iudicium iustae seueritatis ostendit ; qui Sacramento quidem 145 circumcisionis octauo die secundum tenorem diuinae constitutionis accepto, reatu peccati originalis caruit, sed per nequitiam cordis in hominis terreni uetustate permansit ; illius ibi iudicio derelictus, qui gratis saluat iusteque condemnat. In cuius persona significati sunt non illi tantum qui fidem ne150 gant, sed et illi qui usque in finem uitae suae intra Ecclesiam positi, in malis operibus perseuerant. De quibus apostolus dicit : Qtioniam qui talia agunt, regnum Dei non consequents. Nam sicut ille circumcisus periit, quia dilexit tenebras magis quam lucem, sic omnis qui non deposuerit ueterem hominem, 155 qui corrumpitur secundum desideria erroris, condemnabitur in iudicio, quia non condigne usus est baptismatis Sacramento. Ad eumdem quippe hominem ueterem pertinent non solum illi qui ignorant Deum, sed etiam illi de quibus apostolus dicit: Confitentur se nosse Deum, factis autem negant. 160 10 De paruulis uero indubitanter tenenda est catholicae regula ueritatis qua paruulus qui baptizatur, gratuita creditur Dei bonitate saluari; qui uero sine baptismate moritur, prop¬ ter peccatum originale damnatur. Nec aliquo dicendus est Dei beneficio futurae impietati praereptus, qui absque iustifica165 tionis gratia mortuus, impiorum est consortio deputatus ; a qua impietate siue paruulus, siue maioris aetatis, solo quisque remedio eripitur, si Christi sanguine redimatur. De gratia uero non digne sentit quisquis earn putat omnibus hominibus dari, cum non solum non omnium sit tides, sed adhuc nonnullae 170 gentes inueniantur ad quas fidei praedicatio non peruenit.

.

130/137 cfr Rom. 3, 5.

142 Rom. 3, 5.

152 Gal. 5, 21.

159 Tit. 1, 16

137 dominus Sirm. ~ iram infert Sinn. 142 enim] N m, autem Port. Sirm. 146 originalis] sup. lin. Port. 148 condemnat] N, damnat Port. Sirm. m 152 dicit] Codd., ait Sirm. m non] sup. lin. Port. 154 deposuit Sirm. 157 hom. uet.] N, ~ Port. Sirm. m 158 dominum Sirm. apost. dicit] N, ~ Port. Sirm. m 159 dominum Sirm. 160 uero] sup. lin. Port. est] N m, om. Port. Sirm. 161 qua] Codd., quia Sirm. m creditur] Codd. {exp. Port.), om. Sirm. m 162 saluari] N, saluatur Port. Sirm. m 163 peccato N 164 futurae] in marg. Port. impietatis (s exp.) Port. 165 ~ est im¬ piorum Sirm.

452

EP. XV. EPISCOPORVM, 10-12

Beatus autem apostolus dicit : Quomodo autem inuocabunt in quem non crediderunt ? aut quomodo credent ei quern non audiePL runt ? quomodo autem audient sine praedicante ? Non itaque gratia omnibus datur, quandoquidem ipsius gratiae participes 439 175 esse non possunt, qui fideles non sunt, nec possunt credere, ad quos inuenitur ipse fidei auditus minime peruenisse. Ipsa uero gratia quibuscumque datur, non aequaliter datur, sed secundum mensuram donationis Christi, et unicuique sicut diuisit Deus mensuram fidei; qui non hominum personas acci1B0 pit, sed omnia operatur unus atque idem Spiritus, diuidens pro¬ m 273 pria singulis, prout uult. 11 Quod autem uos dicitis, sola Dei misericordia saluari hominem, illi autem dicunt, nisi quis uoluntate propria cucurrerit et elaborauerit, saluus esse non poterit, digne utrumque 185 tenetur, si rectus seruetur ordo diuinae misericordiae et uoluntatis humanae, ut ilia praeueniat, ista sequatur ; sola Dei misericordia initium salutis conferat ; cui deinde uoluntas hominis cooperatrix suae salutis existat, ut misericordia Dei praeueniens uoluntatis humanae dirigat cursum et humana 190 uoluntas oboediens, eadem misericordia subsequente, secun¬ dum intentionem currat ad brauium ; ac per hoc humana uo¬ luntas in eo quod currit utiliter et laborat, ex Dei misericordia sibi esse donum cursus et laboris agnoscat ; nec sit ingrata misericordiae per quam salutis accipit initium, ut per ipsam 195 perueniat ad plenum sempiternae salutis effectum ; quia tunc erit bona, si Dei praeueniatur dono, et tunc permanebit bona, si eius non destituatur auxilio. 12 Errat autem quisquis putat sic a Deo tribui gratiam, uelut si quis accepto idoneo pignore pecuniam det, cum Deus 2ooutique et pignus sancti Spiritus ipse quibus uult conferat, et pecuniam suam nummulariis expetendam, sicut ipse in euangelio loquitur, seruorum suorum curae officioque distribuat. Ilia uero apostoli sententia qua dicitur : Ergo cuius uult miseretur, et quem uult obdurat, melius quidem ex persona con-

.

.

171/173 Rom. 10, 14. 178 Eph. 4, 7. Matth. 25, 27. 203/204 Rom. 9, 18.

180/181

I Cor. 12,

11.

201 cfr

171 autem] Codd., om. Sirm. m 173 autem] Port. (sup. /in.) Sirm. m, om. N 173/174 ~ omnib. gratia (sub sign, transposit.) Port. 179 diuisit deus] N, ~ Port, m, dominus diuisit Sirm. 180/181 ~ singulis propria Port. 183 uo¬ luntate propria] N, ~ Port. Sirm. m 185 rectus seru. ordo] Codd., ~ rectus ordo seru. Sirm., ~ ordo rectus seru. m 186 ista] Codd., haec Sirm. m 191 ac] om. Sirm. 193 et] Codd., ac Sirm. 195 sempiternum N 196 si dei usq. 197 bona] om. N(per homoeotel.) 198 domino Sirm. gratiam] om. Sirm. 199 pecuniam det] Codd. (sub sign, transposit. Port.) Sirm., ~ m deus] Codd., dominus Sirm. m 200 sancti spiritus] Codd. (sancti iterum positum post spiritus eras. Port.), ~ Sirm. m 201 suam] om. Port. 201/202 in euang. loquitur] N, ~ Port. Sirm. m 202/203 distribuit corr. Port.

EP. XV. EPISCOPORVM, 12-13

PL

440

ra

274

453

205 firmantis accipitur. Quam si quis non uult ex persona confirmantis accipere, illud sine contentione subsequenter attendat quod Paulus apostolus dicit : An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem uas in honorem, aliud uero in contumeliam ? Et cum in utroque uase faciendo figuli 210 cognouerit potestatem, in uase honoris indebitam gratiam Dei miserantis intellegat, et in uase contumeliae debitum iudicium Dei obdurantis, id est deserentis, agnoscat. Deus autem obdurare dicitur, non quia ad iniquitatem compellit, sed cum ab iniquitate non eripit ; quod quia iustus est, iuste tacit. Deo 215 ergo miserante, sine suis meritis homo saluatur, obdurante autem Deo, iuste recipit impius quod meretur. Deus quippe dono bonitatis saluat, iudicio seueritatis obdurat. 13. Illud etiam quod uos dicitis : Deus est enim qui operatur in uobis et uelle et operari, pro bona uoluntate, illi autem di220 cunt : Si uolueritis et audieritis me, bona terrae comedetis ; si utrumque sicut oportet animus in tide tranquillus acceperit, nulla de gratia Dei et humano arbitrio quaestio remanebit. Iubet enim Deus homini ut uelit, sed Deus in homine operatur et uelle ; iubet ut faciat, sed Deus in eo operatur et facere. Ideo 225 utrumque beatus ostendit apostolus dicens : Cum timore et tremore uestram salutem operamini. Deus est enim qui operatur in uobis et uelle et perficere, pro bona uoluntate. Vt ergo cum timore et tremore suam quisque salutem operetur, opus est uolentis hominis ; sed et hoc ipsum uelle et operari Deus ope¬ 230 ratur in suis, ac per hoc quoniam habet homo liberum arbitrium, audit praecepta quae faciat ; sed ad implenda praecepta liberum arbitrium hominis idoneum nullatenus efficitur, nisi diuinitus adiuuetur. Ita fit, ut se operari debere homo cognoscat, dum praeceptum accipit, et Deo se sciat semper omne 235 bonum debere, quod uult ac facit ; quern teste apostolo cogno207/209 Rom. 2, 12.13.

9, 21.

218/219 Phil.

2, 13.

220

Is. i,

19.

225/227 Phil.

208/207 subseq. attendat quod P. apost.] N, attendat quod subsequenter Port. (minutioribus lift, in spatio relicto) Sirm. m dicit] Codd. Sirm., dicitur m 210 ~ indebitam honoris (sub sign, transposit.) Port. 215 ergo] sup. lin. N 210 ~ deo autem (deo exp.) Port. 216 deo] om. Sirm. recepit N impius] Codd. {exp. Port.), om. Sirm. m 216 dominus Sirm. 217 iudicio] Codd. Sirm., et praem. m 218 dominus Sirm. 222 dei et humano] N, et libero Port, {minutioribus litt. in spatio relicto) Sirm. m 223 alt. deus] dominus Sirm. ~ operatur in homine Port. 221 et uelle] in marg. Port. deus in eo operatur] N m, deus operatur in eo Port, {sed deus ... in eo exp.), deus ... in eo om. Sirm. 225 ostendit] N, iungit Port, {minutior. litt. in spatio relicto) Sirm. m 226 uestram salutem] Codd., ~ Sirm. m 227 cum] sup. lin. Port. 228 quisquis Sirm. salutem operetur] N, ~ Port. Sirm. m 229 et] Codd. {exp. Port.), om. Sirm. m uelle et operari] Codd. {exp. Port.), om. Sirm., uelle m, cfr supra, l. 219 dominus Sirm. 232 hominis] Codd. {exp. Port.), om. Sirm. m 234 domino Sirm.

235/236 cognoscat Sirm.

EP. XV. EPISCOPORVM, 13-15

454

scit operari in homine, et uelle, et perficere pro bona uoluntate. Qui suis fidelibus hanc dignatus est gratiam promittere per prophetam dicens : Spiritum meum dabo in uobis, et faciam ut in iustificationibus meis ambuletis, et indicia mea obseruetis et 240 faciatis. 14 Dum ergo Deus in homine operari coeperit uelle, tunc homo ad Deum conuertitur, et eodem in se operante, unde ipsi Deo placeat operatur. De Deo enim dicit apostolus : Aptet uos in omni opere bono, ut faciatis uoluntatem eius, fa245 dens in uobis quod placeat coram se. Ad uitam quoque in tantum potest homo manum porrigere, in quantum habuerit Dominum protectionem suam super manum dexterae suae. Nimis autem absurdum est illos putare uasa misericordiae qui uel saecularem habent uel ecclesiasticam dignitatem, uasa 250 uero contumeliae, clericos, et monachos ac laicos aestimare ; cum utique apostolus uasa misericordiae ilia dicat quae Deus praeparauit in gloriam, non praesentem utique, sed futuram, quibus dicit : Cum Chrisius apparuerit, uiia uestra, tunc et uos apparebitis cum ipso in gloria. Ideo eis paulo superius ait : 255 Quae sursum sunt sapite, non quae super terram. Vasa ergo misericordiae sunt quibus dicitur : Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, uasa uero contumeliae ilia sunt quibus dicitur : Ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. Vasa itaque misericordiae non ecclesiastica uel 260 saecularis dignitas, sed in Ecclesia spiritalis caritas facit. Quapropter in quacumque professione tenuerit homo fidem quae per caritatem operatur, erit uas in honorem sanctificatum et utile Domino, ad omne opus bonum paratum. 15 Contra praedestinationem uero sanctorum magnae per265 uicaciae est aliquem uel praeparare, uel habere conflictum, cum apostolicae praedicationi nullus audeat refragari,qua non solum dicitur de Deo : Quos autem praesciuit et praedesiinauit conformes peri imaginis Filii eius, et alio loco : Praedesiinauit

.

PL 441

.

238/240 Ex. 36, 27. 244/245 Hebr. 13, 21. 246/247 cfr Ps. 120, 5. 248 sqq. cfr de uerit. praed. et gratiae, lib. II, 874 sqq. —p. 514. 253/254 Col. 3, 4. 255 Col. 3, 2. 256/257 Matth. 25, 34. 258/259 Matth. 25, 41. 267/268 Rom. 8, 29. 268/269 Eph. 1, 5.

237 suis] in marg. Port. 241 dum] N, cum Port, (c sup. eras, d) Sirm. m 242 dominum Sirm. 243 pr. deo] om. Sirm. alt. deo] domino Sirm. 244 opere] om. Sirm. ~ eius uolunt. (sub sign, transposit.) Port. 246 habuerit] t sup. lin. Port. 247 dexterae suae] Codd., dexteram suam Sirm. m 248 uas N 251/252 ~ praeparauit dominus Sirm. 254 eis paulo sup.] Codd., ~ p. sup. e. Sirm. m 255 ergo] Codd., quippe Sirm. m 257 uero] sup. lin. Port. ilia] Codd. ( ~ sunt ilia, sed ilia exp. Port.), om. Sirm. m 258 ite] Codd., maledicti add. Sirm. m paratus] Codd., praeparatus Sirm. m 261 tenuerit] alt. t sup. lin. Port. 265 praeparare] Codd. (prae exp. Port.), parare Sirm. m 267 autem] in marg. Port. 268 imagines N

EP. XV. EPISCOPORVM, 15-17

m 275

455

nos in adoptionem fdiorum per Iesum Christum in ipsum; 270 uemm etiam ipsum caput nostrum, ipsum primogenitum in multis fratribus, beatus Paulus praedestinatum confidenter praedicat dicens : Qui factus est ex semine Dauid secundum carnem, qui praedestinatus est Filius Dei in uinute, secundum Spiritum sanctificationis. Quisquis ergo praedestinatum Chri275 stum et sanctos eius denegat, apostolicam fidem peruersus oppugnat. Omnes autem praedestinati ipsi sunt, quos unit Deus saluos fieri, et ad agnitionem ueritatis uenire. Qui propterea omnes dicuntur, quia in utroque sexu, ex omni hominum gente, gradu, aetate et conditione saluantur. Semper quippe uo280 luntas Dei omnipotentis impletur, quia potestas eius nullatenus uincitur ; ipse est enim qui omnia quaecumque uoluit fecit in caelo et in terra, in mari et in omnibus abyssis, et cuius uoluntati nemo resistit. Verum namque est quod de se testatus est Filius, quia quos uult uiuificat; quia in uiuificandis 285 nullum initium humanae uoluntatis exspectat, sed ipsam uoluntatem bonam faciendo uiuificat. 16. Hoc in maioribus. Paruulos autem, in quibus necdum potest bona uoluntas fieri, solius gratiae facit operatione saluari. Liberum uero arbitrium, quod fuit in primo homine 290 sanum ante peccatum, nunc in filiis Dei propria quidem infirmitate concutitur, sed maiore diuini muneris gratia subleuatur. Quaestionem uero animarum, aut tacitam debemus relinquere, aut sine contentione tractare, quia siue ex propagine ueniant, siue nouae singulis corporibus fiant, quod sanctarum 295 scripturarum auctoritas non manifeste pronuntiat, cum cautela debet inquiri, maxime quod sine fidei detrimento potest a fidelibus ignorari. Illud praecipue obseruandum est et te¬ nendum, nascentium paruulorum animas nexu peccati originalis obstrictas, omnibusque necessarium esse sancti baptisma300 tis sacramentum, quo dirumpitur peccati originalis uinculum, et amissa in primo homine per secundum hominem recipitur adoptio filiorum. 17. Vos itaque, dilectissimi fratres, per gratiam Dei stabiles estote et immobiles ; et tenentes ueram fidem, exhibete fra-

272/274 Rom. i, 3.4. 283 cfr Rom. 9, 19.

276/277 cfr I Tim.

2, 4.

281/282 Ps.

134, 6.

282/

272 est] N, ei add. Port. Sirm. m 273 uirtutem N, cfr Praed. Ill, lin. 262 278 denegat] Codd., negat Sirm. m 276 deus] om. Sirm. 278 gcnte] Codd., genere Sirm. m ; cfr tamen Praed. Ill, lin. 358/359 284 quia q. u. uiuificat] om. Sirm., \m : quia q. u. uiuificat (iustificat unus MS.) AISS. tres, om. editi\ 286 bona Sirm. 292 tacita N 298 nascentium] cum lineola subduct, in Port., om. Sirm. 298/299 originalis obstrictis] lift, minutioribus in spaiio relicto Port. 300 dirumpitur] dimittitur Sirm. 303 dei] sup. lin. Port. 303/304 stabiles estote] N, ~ Port. Sirm. m 304 alt. et] N, ac Port. Sirm. m

456

EP. XV. EPISCOPORVM, 17-20

tribus aliter sentientibus caritatem ; nec de aliquo desperetis, quiaqui hodieueritatem in aliquo non agnoscit, potest Deo reuelante cognoscere. Deo enim subest, cum uolet, posse. Oremus ergo pro eis, ut Deus operetur in eis. Exhibe.amus eis bonam uoluntatem, de qua nos possumus habere mercedem, 310 scientes quoniam in conspectu Dei quisquis de numero praedestinatorum fuerit, non peribit, et in omnibus uoluntas omnipotentis implebitur, ut per gratiam salui fiant, et agnitionem ueritatis, Domino illuminante, percipiant. 18 Prae omnibus studium gerite libros sancti Augustini 315 quos ad Prosperum et Hilarium scripsit, memoratis fratribus legendos ingerere. Quorum mentionem beatae memoriae Hormisda, sedis apostolicae gloriosus antistes, in epistula quam consulenti se sancto fratri consacerdotique nostro Possessori rescripsit, cum magno praeconio catholicae laudis inseruit. 320 Cuius haec uerba sunt : De arbitrio tamen liber0 et gratia Dei, quid Romana, hoc est catholica sequatur et seruet Ecclesia, licet et in uariis libris beati Augustini, et maxime ad Hilarium et Prosperum abunde possit agnosci, tamen et in scriniis ecclesiasticis expressa capitula continentur. 325 19 Haec itaque, dilectissimi fratres, interrogantibus uobis breuiter communi maluimus respondere rescripto. Ceterum unus ex nobis, in quantum Dominus seruis suis recti gratiam dignatur donare sermonis, illis omnibus, quae memoratos fratres aduersus gratiam et praedestinationem intimastis uel 330 sentire uel dicere, tribus libris uestro nomini dedicatis sufficienti disputatione respondit ; quique aduersus duos libros Fausti Galli septem libros edidit ; quos cum recensueritis, protinus agnoscetis quemadmodum memorati Fausti commenta ueritati contraria, catholicae fidei penitus inimica, 335 discussio prodidit, ratio manifesta conuicit, auctoritas diuina compressit, et praecedentium Patrum consona prorsus attestatio confutauit. 20 Speramus autem in Domino, quoniam gratiae suae ita subsidium largietur, ut et bene sentientibus sanctae scientiae 340 tribuat augmentum, et aliter quam oportet credentibus donet 305

PL 442

.

.

m

276

.

307 cfr Sap. 12, 18. 320/324 Hormisdas epist. ad Possessorem episcopum — C.S.E.L. 352, epist. 231, p. 700, 15-19. 330 de uerit. praed. et gratiae libri tres, infra p. 458-548. 332 Fulgent, contra Faustum libri Septem (opus deperditum).

30(5 eras] Port. {sup. lin.) Sirm. m, om. N 308 dominus Sirm. 319 ~ laudis catholicae Port. inseruit] fere euanidum in N 321 alt. et] Port., fere euanidum in N, om. Sirm. m 322 Augustini] sup. lin. Port. Hilar, et Prosp.] Codd., ~ Sirm. m 326 maluimus] N, uoluimus Port. Sirm. m 327 uobis N 330 nomini] Codd., nomine Sirm. m 332 Faustini ( ?) N {sed fere euanidum) 333 protinus agnoscetis] N, ~ Port. Sirm. m 339 sanctae scientiae] N m, om. Port, {in fine paginae) Sirm.

EP. XV. EPISCOPORVM, 20

457

ueritatis agnoscendae subsidium. Ipse enim facit gratiae suae participes quos praedestinauit ad uitam, ut in omnibus bonis suis humanae arbitrium uoluntatis gratiae Dei subiciant; et ab ipso sibi cognoscant descendere omne datum optimum, et 345 omne donum perfectum ; sciant etiam ab ipso exspectandum semper auxilium, qui praedestinatis suis et gratiam et perseuerantiam donat, ut gratiam pro gratia, donum uitae perennis accipiant.

341 ~ agnoscendae ueritatis Sirm. subsidium] intuitum Sirm. auxilium] in marg. N Explicit epistola episcoporum Codd.

346 semper

C.

C. XCI

SANCTI FVLGENTII EPISCOPI DE VERITATE PRAEDESTINATIONIS ET GRATIAE PL

LIBER PRIMVS

603

m 434

m 435

1. (I.) Deo gratias ago, sancti fratres Iohannes presbyter et Veneri diacone, cuius ope tales estis, ut pro gratia qua saluamur, magno spiritu et feruore certetis. Contristatus autem sum, quod quidam fratres nostri sub Christiano nomine nitun5 tur catholicae fidei repugnare ; scilicet munera gratiae Dei ad humani uirtutem uel meritum transferentes arbitrii; tamquam sine Dei auxilio noster conatus diuino ualeat oboedire praecepto ; illudque tantum sit Dei, ut nobis facienda praecipiat, nec in nobis operetur ipse quod praecipit ; et si quid boni 10 Deus tribuit homini, non uideatur donare, sed reddere. Qui usque adeo diuinae bonitatis dona putant ex humanorum actuum qualitate pendere, ut etiam paruulos asserant sic praesciri et praedestinari diuinitus, ut nihil in his qui eliguntur inueniatur supernae collationis gratuitum bonum ; nec mise15 ricordia quemquam gratuita dignatione praeueniat, sed sup¬ plied atque praemii aeterna retributio in sola cuiusque propriae uoluntatis futura actione consist at. 2. Illam quoque absurditatem quibusdam irrepsisse multum miror et doleo, qua gratiae Dei in tantum inimici esse non 20 dubitant, asserentes futurorum operum merito paruulos baptizari, ut econtrario dicant illis quoque paruulis qui sine baptismate moriuntur, diuina benignitate consuli; ut absque sacrae ablutionis gratia rapiantur ad poenam, in quibus sci¬ licet Deum futura eorum mala, si aliquanto diutius hie uiue25 rent, praescisse contendunt, et bonitate sua praeripuisse praesentis uitae curriculo, quasi possit aliquis sine benehcio sanctae redemptionis, aut suppliciis perennibus subtrahi, aut aeternae uitae potiri muneribus. Dum itaque ueritati pertinaciter contradicunt, seipsos mortifera prauitate confodiunt. Quibus ui-

Titulus : Incipit Fulgentii episcopi tractatus de ueritate praedestinationis et gratiae N ; Incipit liber primus sancti Fulgentii episcopi de ueritate praedestina¬ tionis et gratiae dei Port. ; B. Fulg. ep. Rusp. de ueritate praedestinationis et gratiae dei liber I Sirm. ; S. Fulg. ep. Rusp. de uerit. praedest. et grat. dei ad Iohannem et Venerium liber primus m

3 et] N, ac Port. Sirm. m 6 ~ arbitrii meritum (sub sign, transposit.) Port. 7 oboedire] alt. o sup. lin. a. m. N 10 deus] dominus Sirm. sed] sup. lin. a. m. N 13 his] Codd., iis Sirm. m 14 bonum] Codd. (exp. Port.) m, om. Sirm. 16 aeterna et 17 futura] Codd. (cum lineola subducta in Port.) m, om. Sirm. 21 ut] Sirm. m, om. Codd. 23 poenam] o sup. lin. a. m. N 24 deum] dominum Sirm. 26 curricula Port, (a ex o) Sirm. quasi] qua N 27 supplicibus N 27/28 aet. uit. pot. mun.] Codd. (sub sign, transposit. Port.), ~ mun. aet. uit. pot. Sirm. m

ueritati] N, om. Port. Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. I, 2-3 PL

604

459

jo detur Esau et Iacob, geminorum scilicet fratrum ex uno semine concubituque nascentium, ita uelle discernere merita, ut asserentes Esau ex futurorum operum praecognitione damnatum, Iacob quoque non gratuito diuinae bonitatis munere, sed futurorum tantum operum praescientia saluari potuisse con35 tendant; ut sic agnoscatur Deus in utroque iustus, nec credatur cuilibet eorum gratuita quidquam miseratione largitus. Cum in hac praecipue quaestione quae de paruulis uertitur, in qua non actualium propria cuiusquam macula peccatorum, sed ipsius peccatricis reatus originis intimatur, omnis qui non 4° uult ab apostolicae fidei ueritate desciscere, qui rectitudinem catholici dogmatis, Deo illuminante, cupit inuiolata credulitate confessioneque seruare, omni remoto haesitationis ambiguo, ueraciter credere debeat et fateri, Deum unum, uerum et bonum, id est summam et ineffabilem unius naturae 45 atque essentiae Trinitatem, primi hominis naturam totam bonam atque integram, sine naturali malo, sine ullo uitio condidisse ; neque carni creasse necessitatem moriendi, neque animae maculam cuiusquam inseruisse peccati; et ideo humanam naturam ex Deo habere creationis bonum, ex hominis 50 autem primi uoluntaria praeuaricatione peccatum originale in nascentibus trahere, atque ex unius transgressione iniqua et damnatione iustissima, in cunctos simul et iniquitatis naeuum, et mortis manasse supplicium. Homo enim ad imaginem Dei factus, rectitudinem accepit et uoluntatis et operis. 55 3. (II.) Itaque tabs est homo creatus, ut et peccare et non peccare posset propria uoluntate ; et propterea in eo digne punitus est uoluntariae praeuaricationis lapsus, quia nulla fuit ad peccandum naturali carnis aut animae necessitate constrictus. Qui licet, sicut apostolus docet, seductus ipse non 60 fuerit, mulieri tamen, quae seducta in praeuaricationem fuit, praua uoluntate consentiens, sic improuidus sibi mortiferum uulnus inflixit, ut in illo uno homine, cuius est anima mortua per peccatum corpusque mortuum propter peccatum, omnes originaliter peccato subderentur et morti, quotquot essent ex 65 illo primo homine peccatore per concubitum maris ac feminae

Lib. I, 30 cfr Gen.

25, 24.

53/54 cfr Gen.

9, 6.

59/60 cfr I Tim.

2, 14.

30 ex] et praem. N 33 gratuitu N 34 presentia N 35 deus] dominus Sirm. 37 ~ quaestione praecipue Port. 38 macula] Codd., malitia Sirm. m 40/41 rectitudine N 43 deum] dominum Sirm. unum] N m, uiuum Port. Sirm. 44 uerum] N, et praem. Port. Sirm. m 46 alt. sine] N, ac praem. Port. {sup. /in.) Sirm. m 47 necessitate N 51 iniqua] et damnatione iniqua add. (sed exp.) Port. 52/53 naeuum] sup. lin. Port. 54 pr. et] om. Sirm. 55 itaque] sup. lin. Port. 56 possit N et] N, ac Port. Sirm. m 60 praeuarica¬ tione N 61 sibi] siue N 62 quid in uno homine sit not. a. m. in marg. N 65 ac] N, et Port. Sirm. m

460

m

436

PL 605

DE VERIT. PRAEDEST. I, 3-5

nascituri. Postquam igitur omnium hominum genitor pro¬ pria uoluntate peccauit, ueritatem diuini praecepti quod audierat: In quacumque die ederitis ex eo, morte moriemini, et iustitiam Dei ulciscentis expertus, uno uetitae arbor.is gustu, 70 quia reliquit iustitiam, deuenit in poenam, et sponte in anima spiritaliter mortuus, supplicium quoque corporalis mortis excepit inuitus. 4. Voluntaria ergo animae mors poenalem corpori peperit mortem ; et hominem primum quia possedit mors criminis, 75 etiam mors illico subsecuta est ultionis. Inde factum est ut eius uniuersam progeniem non solum in his qui proprio possent arbitrio delinquere, sed etiam in paruulis necdum propria utentibus uoluntate, reatus obstringeret, et, praeualente peccato, poenalem sibi per omnes homines mors et transitum uen80 dicaret et regnum. Propter quod et apostolus dicit : Per unum hominem in hunc mundum peccatum intrauit, et per peccatum mors ; et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt. Item dicit : Regnauit mors ab Adam usque ad Moysen, etiam in eos qui non peccauerunt in similitudine prae85 uaricationis Adae. Peccans igitur homo totam in se peccato suo subdidit progeniem, quando delinquendo ueram perdidit libertatem : A quo enim quis deuictus est, huic et seruus addictus est, et : Omnis qui facit peccatum seruus est peccati. 5. Ab hac seruitute, qua nascentes paruuli tenentur obstric90 ti, solus unus mediator Dei et hominum homo Christus Iesus liber est genitus ; qui licet uerus homo natus fuerit, non tamen interueniente concupiscentia carnis, nec ex concubitu maris et feminae, sed de sancto Spiritu natus, ita ueram carnem de carne matris accepit, ut Deus uerus non culpam humanae sumeret 95 originis, sed naturam ; et peccata nostra in corpore suo non facienda reciperet, sed delenda portaret. Apostolicae namque praedicationis ueraciter auctoritas docet quia peccatum non fecit, nec inuentus est dolus in ore eius, et : Peccata nostra pertulit in corpore suo super lignum, ut a peccatis separati cum

68

Gen.

2, 17.

88 Ioh. 8, 34.

80/83 Rom. 5, 12. 90 cfr I Tim. 2, 5.

83/85 Rom. 5, 97/98 I Petr. 2,

14. 22.

87 II Petr. 2, 19. 98/100 I Petr. 2,

24-

igitur] autem Sirm. 68 et] Sirm. m, in N, om. Port. 75 inde] unde Sirm 76 his] Codd., iis Sirm.m 78 -tibus uolun-] in marg. Port. 79 tran-] in marg. Port. 81 in hunc mundum peccatum intrauit] Codd., ~ peccatum intrauit in (hunc om.) mundum Sirm. m 82 pr. in] N m, per Port. Sirm. 84 in eos] bis in Port, {semel exp.) 85 suo] om. Sirm. 87 huic] N m, om. Port. Sirm. 88 est] sup. lin. Port. 89 nascens paruulus tenetur obstrictus Sirm. tenentur] ex tentur Port. 89/90 obstricti] in praem. (sed exp.) Port. 90 unus] om. Sirm. 93 sancto spiritu] N, ~ Port. Sirm. m 94 matris] in marg. Port. deus] dominus Sirm. 95 nostra] N, om. Port. Sirm. m 99 pertulit] Codd., ipse praem. 66

Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. I, 5-7

m 437 PL 606

461

100 iustitia uiuamus. Solius eius mater sicut uirgo fuit ante con¬ ception, sic uirgo permansit inuiolata post partum ; quia nec libidinem sensit cum Deum conciperet in utero factum mirabiliter hominem, nec aliquam corruptionem dum in uera nostri generis carne pareret humani generis Redemptorem. 105 Deus namque uerus ueram ex uirgine suscipiens carnem, perfectionem ex ea humani corporis sumpsit, uirginitatis ei gratiam non ademit. Neque enim decebat ut integritatem uirgi¬ nitatis creator humanae carni Deus in conditione tribueret, et idem carnis humanae susceptor Deus, quod fecerat redemp110 turns, uirginitatem carni de qua nascebatur auferret. Ipse est secundus homo de caelo, qui non ideo de caelo dicitur, quia exinde secum uoluit deponere substantiam sui corporis, sed quia nihil in se terrenae cupiditatis forma serui habere potuit, quam in unitatem personae Deus creator caeli terraeque suscepit. ”5 6. (III.) Non ergo caeleste corpus ad terram deposuit, sed ad caelum Deus in se naturam ueram terreni corporis eleuauit. Hanc terreni corporis ueritatem de terreno corpore matris accipiens, in carne sua nostra peccata portauit, cum non haberet ullam uel originis, uel operis culpam. Dicit enim Isaias, 120 quia peccata nostra ipse portauit. Vt ergo in hominibus quoque, ubi abundauit peccatum superabundaret gratia, non solum illud peccatum diluit quo terrenus homo uniuersitatem suae propaginis inquinauit ; sed etiam huius gratia omni credenti dimittitur quidquid illi originali peccato additum uoluntariis 125 hominum motibus uel operibus inuenitur. Hoc utique docet beatus apostolus dicens : Nam indicium ex uno in condemnationem, gratia autem ex multis delictis in iustificationem. Haec est gratia Dei quae nos liberat per Iesum Christum Dominum nostrum, cuius gratiae opus liberator ipse nobis insinuans, ita 130 loquitur : Si nos Filins liberauerit, uere liberi eritis, et alio loco : Venit enim Filins hominis quaerere et saluum facere quod perierat. 7. Haec Dei gratia, qua saluamur, non alicui praecedenti

111 cfr I Cor. 15, 47. 5, 16. 130 Ioh. 8,

36.

120 1s. 53, n. 121 cfr Rom. 131/132 Luc. 19, 10.

5, 20.

126/127 Rom.

100 eius] Sirm. m, om. Codd. sicut] om. N 102 dominum Sirm. 10o dominus Sirm. ueram] sup. tin. Port. 107 enim] in marg. Port. 107/108 uirginitatis] -tatis in marg. Port. 108 carnis Port. dominus Sirm. 108 conditionem Port. 109 dominus Sirm. 112 exinde] Codd., inde Sirm. m sed] in marg. Port. Ill unitatem] N m, -tate Port. Sirm. dominus Sirm. 116 dominus Sirm. 118 peccata] om. N 118 cum usq. 120 portauit] in marg. inf. Port. 120 portabit (b sup. u add. a. m.) N 121 habundauit N solum] autem add., sed exp. Port. 123 omni] N m, om. Port. Sirm. 128 gratia] qua saluamur add., sed exp. Port. 130 liberauit N

462

PL 607

DE VERIT. PRAEDEST. I, 7-8

bono merito datur, nec tamen nisi praecedenti malo merito 135 denegatur. Primus enim homo transmisit peccati sui merita in omnes homines, quorum caro est de peccati lege concepta. Propter hoc in paruulis cum nullum sit ex propria uoluntate peccatum, inest tamen filiis irae carnaliter genitis macula parentalis, quae quidem bene dispositum diuinae creationis 140 non perturbat ordinem ; sed naeuo paternae transgressionis infligit tetram nascentibus foeditatem. Ab ilia igitur massa damnata nemo futurorum praescientia operum discernitur, sed miserantis figuli ope atque opere segregatur. Propterea uasa misericordiae, quae de eadem massa gratis in honorem 145 hunt, a uasis irae in contumeliam factis gratuitae iustificationis munere secernuntur. Ad ostendendam autem gratiam, quae gratis iustificat peccatores, apostolica praedicatio non uasa iustitiae, sed uasa misericordiae nuncupat, beato Paulo dicente : Quod si uolens Deus ostendere iram, et notam facere 150 potentiam suam, sustinuit in multa patientia uasa irae aptata in interitum, ut ostenderet diuitias gloriae suae in uasa miseri¬ cordiae, quae praeparauit in gloriam. Ista misericordia neminem reperit dignum, sed omnes indignos inuenit, et ex ipsis dignos quos uoluerit facit. 155 8. (IV.) Hac misericordia praeuentus Iacob, non secundum meritum praeteriti seu futuri cuiusquam humani operis, sed secundum propositum Dei praedestinantis, priusquam nasceretur electus est. Dicit enim apostolus quia, dum nondum nati fuissent, aut aliquid egissent bonum aut malum, ut secundum 160 electionem propositum Dei maneret, non ex operibus, sed ex uocante dictum est Rebeccae, quia maior seruiet minori. Vt ergo minor frater maiori fratri praeferretur a Deo, neque prae¬ teriti fuit cuiusquam meritum, neque futuri operis, quandoquidem ex uno legitimo iustoque concubitu reatus concepto165 rum manebat aequalis. Gratia igitur hoc fecit bonitatis diui¬ nae, quae numquam sic data est, ut aliqua in homine bona merita reperiret, sed ut non habentibus ipsa conferret. Si enim cessante gratia per solam operum praescientiam huma-

149/152 Rom. 9, 22.23.

158/161 Rom. 9, 11.12.

135/136 transmisit peccati sui mer. in omn. homines] Codd. (homines om. Port.), ~ peccati sui mer. transmisit in omnes (homines om.) Sirm., ~ transmisit in omnes homines pecc. sui merita m 145 hunt] et add. N 146 ostendendam] den sup. lin. Port. autem] Port, {in marg.) Sirm.m, om.N 147 gratis] datura^., sed exp. Port. 151 in interitum] in in- in marg. Port. uasa] N, uasis Port, {sed i in ras.,alt.s postea additd) Sirm. m 153 repperit Codd. 154 dignos quos uoluerit] N, ~ quos uol. dign. Port. Sirm. m 159 fuissent] Codd., essent Sirm. m bonum aut malum] N, boni aut mali Port. Sirm. m ; cfr infra, lib. II, 160 non ex operibus] in marg. Port. 162 fratri] exp. Port., om. Sirm. domino Sirm. 164 legitimo] quidem add. Codd. {exp. Port.) 167 repperiret N 168 praescientiam] ci sup. lin. m. 1 N

10/11

DE VERIT. PRAEDEST. I, 8-9

463

norum in paruulis illis unius eligendi et alterius reprobandi 170 fuisset facta discretio, numquam dixisset apostolus quia non ex operibus, sed ex uocante dictum est ei, quia maior seruiet mi~ m 458 non. Ex operibus enim apostolus sine dubio dixisset, si futurorum saltern ibi humanorum operum bona merita cognouisset. Sed quoniam in utroque sola damnationis inesse merita 175 sciuit electionis causam soli proposito diuinae bonitatis attribuit. Quocirca ex duobus istis fratribus, quos ex uno concubitu Isaac patris nostri unus in semine conceptus accepit, unus in lucem partus effudit, sola quern uoluit a rnassa damna¬ tionis misericordia diuina discreuit ; cui patrocinata est gra180 tuitorum praedestinatio munerum, non futurorum praescientia meritorum. Sic enim secundum electionem propositum Dei mansit, ut ex proposito Dei gratuita fuisset electio. Voluntas enim Dei causa est electionis, non electio causa est uoluntatis. Sic autem fuit in electo gratis misericors Deus, ut in reiecto 185 non esset iniustus. Vnum enim gratis assumpsit, alterum iuste deseruit. Vniuersae quippe uiae Domini misericordia et ueritas. 9. Bonitas ergo gratis miserantis Dei et seueritas iuste iudicantis fecit ut nec ambo accepissent gratuitum misericor190 diae donum, neque unum simul interitum sortirentur, cum originaliter causa una fuisset amborum. Propter hoc etiam per prophetam, priusquam diceretur : Iacob dilexi, Esau autem odio habui, non operis alicuius praeteriti uel futuri, sed solius propheticus sermo praemisit generis mentionem ; ita Malachia 195 loquente : Nonne jrater erat Iacob Esau ? et: Iacob dilexi, Esau autem odio habui, dicit Dominus. Cur hie igitur non aliqua operum diuersitas, sed sola nascentium fraternitas intimatur, cum magis et illius qui dilectus est bona opera, et illius mala qui odio habitus est, commemorari debuerint, ut nec in illo 200 qui dilectus est personalis acceptio, nec in eo qui reprobatus est iniusta condemnatio putaretur ? Fraternitas enim nullam in se operum diuersitatem signiheat, qua unum ab altero meritorum comparatione discernat. Non ob aliud ergo, absque commemoratione operum, ex duobus geminis fratribus

186/187

Ps. 24, 10.

172 173

192/193

Mai. i, 2.3.

195/196

Mai. 1, 2.3.

apost. sine dubio] Codd., ~ s. dub. apost. Sirm. m 172/173 futurum N ~ operum ibi humanorum Port. 175 solo N 175/176 attribuit] ac tribuit N 181 ~ propositum electionem (sub sign, transposit.) Port. dei] N m, om. Port. Sirm. 182 fuisset] Codd. {exp. in textu Port.), foret Port. (in marg.) Sirm. m 183 dei] om. Sirm. 184 dominus Sirm. 189 accepissent] N Port. (1 m), acciperent Port. (2 m.) Sirm. m 190 neque unum] litt. minutior. in spatio relicto m. 2 Port. interitum sortirentur] Codd., ~ Sirm. m 196 cur usq. ad 199 illo] superscripsit a. m. atramento crassiore N 196 hie igitur] Codd., ~ Sirm. m

464

DE VERIT. PRAEDEST. I, 9-11

unum se dilexisse, alteram odio habuisse Deus ostendit, nisi ut agnosceremus per conceptionis natiuitatisque consortium, quo constabat amboram fraternitas, pari merito utramque in ilia massa damnationis obstrictum, a qua misericors bonitas sic unum gratis discerneret, ut alteram ibi non iniuste 210 iusta Dei seueritas relinqueret. Iniusta uero parauli cuiusquam causa damnationis existeret, si propago mortalis nullam peccati contagionem ex paterna radice sumpsisset. Scriptura uero diuinitus inspirata testatur quod a sorde non solum nemo mundus esse possit hominum, etiamsi uniusdiei sit uitaeius 215 super terram ; sed ipse quoque generis humani legitimus nuptialisque conceptus non sit a culpa iniquitatis extraneus. 10 Sane hie nullus calumniam ueritati putet aliquatenus opponendam. Nos enim sanctorum Patrum sequentes, Deo adiuuante, doctrinam, originalis peccati maculam in conceptu 220 esse parauloram dicimus, non in concubitu legitimo nuptiarum, quaram bonum ab initio generis humani diuinitus institutum nouimus. Propter quod et apostolica doctrina honorabile connubium in omnibus et toram immaculatum sine dubitatione commendat. Cum igitur nuptiae laudabiliter a 225 Deo sibi tributam possideant in fide et caritate mundam prolem, tamen edunt peccato primi hominis inquinatam. De nuptiis ergo bonis usque adeo bonum est quod homo nascitur, ut malum non sit etiamsi de adulterio uel fornicatione nascatur. Deus enim humanae naturae fecunditatis donum contulit; 230 libidinis uero malum non est creatura Dei sed poena peccati. Proinde de munditia nuptiaram mundus homo non nascitur, quia interueniente sordida libidine seminatur. Quam libidinem nuptialis honestas utique non amat, sed in nuptiis mor¬ talis propagationis necessitas tolerat. Ipsa conceptos polluit, 235 etiamsi generantes fideles ad illicitae commixtionis effectum trahere ac praecipitare non possit. Ob hoc sanctus Dauid, legi¬ timo fidelique connubio natus, non sine grauissimo dolore ma¬ culam carnalis generationis ita deplorat : Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis mater mea me in utero aluit. 240 11 (V). Quae cum ita se habeant, fieri non potest ut quisquis 205

.

m 439

.

213/215 efr lob 14, 4.

222 efr Hebr. 13, 4.

238/239 Ps. 50, 7.

208 obstricto N 210 iusta dei seueritas] Codd., ~ seueritas iusta (dei om.) Sirm. m relinqueret] Port, (inqueret litt. minutioribus in spat. rel. m. 2) Sirm m, reliquisset N 214 etiamsi] N ?n, et si (et cum lineola subduct.) Port., si Sirm. 218 domino Sirm. 220 paruulorum dicimus] Codd., ~ Sirm. m 221/222 institutum nouimus] Codd., ~ Sirm. m 222 quod] N, hoc Port. Sirm. m 225 domino Sirm. 225/226 mundam prolem] Codd. (mundidam N), ~ Sirm. m 228 uel] Codd., de add. Sirm. m 230 poena] in marg. Port. 231 de] sup. lin. N immunditia Sirm. 232 sordida] Codd. (cum lineola subduct, in Port.), om. Sirm. m 237 grauissimo] Codd., graui Sirm. m 239 me in utero] Codd., ~ in ut. me Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. I, 11-12

245

250

255

260

465

in iniquitatibus concipitur, sine iniquitatis obligatione nascatur. Ab hac ut absolueretur Iacob, Esau reprobato, nulla fuerunt merita hominis, sed diuinae gratiae bonitatis. Circumcisi quidem sunt ambo in corpore circumcisione uisibili, quae in signaculum iustitiae fidei priore tempore patribus nostris est diuinitus attributa. Circumcisionem uero cordis, quae est in spiritu, non littera, cuius laus non ex hominibus, sed ex Deo est, solus Iacob a Deo gratis iustificatus accepit; Esau uero quamquam fuerit et ipse in carne circumcisus, non est tamen diuinae dilectionis et electionis dono a massa perditionis exceptus. In quo quidem circumcisio carnis fuit; sed idcirco non profuit quia eum a prudentia carnis, quae inimica est Deo, nullatenus circumcisio spiritalis exemit. In Esau igitur ante saecula odio habuit Deus mansuram hominis terreni nequitiam, et eum iuste deputauit ad poenam. In eius uero fratre non aliqua bona opera, quae essent futura ex homine, praesciuit, ut eum eligeret atque diligeret; sed ei ante saecula iustificationis gratiam praeparauit, per quam illi non solum bonae uoluntatis initium, sed etiam bonae operationis largiretur effectum. Nec in eo merita bona reperit, sed eum gratuito misericordiae beneficio liberauit. Moysi enim dicit : Miserebor cui misereor, et misericordiam praestabo cui miserebor. Igitur non uolentis, neque currentis, sed miserentis est Dei. 12 (VI .) Gratis igitur suam gratiam tribuit Deus nato, quia gratis earn praeparauerat nascituro. Bonis enim quidquid boni habent in uoluntate uel opere Deus tribuit, qui etiam tributa custodit. Iniquis uero et impiis nec praeparare potuit Deus aliquando nec dare mala opera, quibus damnabiliter uiuerent; neque malas eis uoluntates inseruit, quibus iniusta quaeque culpabiliter uellent ; sed praeparauit eis ignis aeterni poenam, ut ultricem sentiant in aeterna combustione iustitiam. Mala ergo uoluntas hominum non est ex Deo ; et ideo earn iustus iudex in ipsis hominibus punit, quia non in ea creator bonus ordinem suae creationis agnoscit; et perseuerantia ini-

.

265

m 440 270

245 cfr Rom. 4, 11.

246/248 cfr Rom. 2, 29.

252 cfr Rom. 8, 7.

261/263

Rom. 9, 15.16; Ex. 33, 19.

243 gratiae] N, grati? mut. in gratia Port., gratia Sinn, m 244 ~ sunt quidem Sirm. 245 patribus] p sup. lin. (una litt. erasf) N 251 carnis] Codd., carnalis Sirm. m 254 habuit deus] dominus habuit Sirm. 260 merita bona] N, ~ Port. Sirm. m repperit Codd. 260/261 gratuito misericordiae] Codd., ~ Sirm. m 262 misereor] Codd., miserebor Sirm. m 264 suam gratiam] Codd., ~ Sirm. m deus] dominus Sirm. (et sic fere semper) 265 praeparauerat] -erat sup. lin. Port. 267/268 potuit deus] Codd., ~ Sirm. (dominus) m 269 ui¬ uerent] N, seruirent Port. Sirm. m 271 in eterna] ex interna N 272 homi¬ num] om. Sirm. ex] sup. lin. Port. 273 ipsis] Codd., om. Sirm. m punit] u sup. lin. (una litt. eras, uel euanid.) N 274 suae] u sup. lin. N et] sed Port.

466

DE VERIT. PRAEDEST. I, 12-14

quitatis, atque contumacia superbae ceruicis, quia non ex largitate Dei habetur, idcirco Deo ultore damnatur. Eis autem quos Deus regni sui facit heredes, gratis bonam uoluntatem praeparat, gratis donat, quibus etiam perseuerantiam subministrat. Gratis quippe praeparauit misericorditer tribuenda 280 merita munerum, quibus iuste retribuat munera meritorum. 13. Figuram porro duorum populorum dubium non est in illis duobus praecessisse germanis ; unius scilicet saluandi, damnandique alterius. Neque tamen isti populo sic salus est pro operibus reddita, sicut est alteri pro operibus condemna285 tio retributa ; sed unus quod non merebatur accepit gratiae salutaris donum, alter secundum meritum recepit iustae condemnationis interitum. In uno merita sunt damnationis inuenta, alteri uero merita glorificationis gratuita sunt iustificatione collata. Ille unde displiceret in se habuit, iste autem 290 unde Deo placeret ab ipso cui esset placiturus accepit. In omnibus igitur qui gehennali traduntur incendio inuenit iusta seueritas quod puniat meritum malum, in quibusdam originaliter tractum, in quibusdam etiam uitio propriae uoluntatis adiectum. Exceptis enim paruulis, quibus ad eligendam 295 iustitiam fugiendumque peccatum necdum potest esse libe¬ rum uoluntatis arbitrium, quia in aetate tenera torpet ratio consopita, ceteri qui ratione uti possunt, adiecto reatu pro¬ priae uoluntatis, aut ad fidem non accedunt, aut a fide discedunt. Vt autem fiat quisque iustus ex impio, amicus Dei ex ini300 mico, absolutus ex reo, quamcumque agat corporis aetatem, ab ipso natiuitatis exortu usque ad decrepitam senectutem nemo iustificatione dignus inuenitur, sed gratuita bonitate iustificatur indignus ; nec de potestate tenebrarum eripitur, et in regnum filii dilectionis Dei transfertur, nisi quem Dominus 305 gloriae gratuito dignatus fuerit munere praeuenire, qui gratis saluat et iuste condemnat. Misericors Dominus et iustus uo¬ luntatem prauam, quam non misericorditer corrigit, iuste punit, quia prauitatem in ea inuenit, quam ipse non fecit. Bonam uero uoluntatem ipse gratis praeparat, gratis donat, 310 ipse adiuuat, ipse consummat. 14. (VII.) Certissime itaque teneamus omnes homines per semetipsos non solum perfectionem, sed nec initium iustitiae posse contingere ; sed uniuersos qui fiunt boni, diuina iustifi275

280 retribuat] re et alt. t sup. lin. Port. 281 porro] in marg. (quoque in textu, cum lineola subductum) Port. 283 damnandique alterius] Codd., ~ alteriusque damnandi Sirm. m 288/287 condemnation^] nis sup. lin. Port. 291 tradentur N 292 meritum] N m, eorum Port. Sirm. 293 tractum] r sup. lin. N 296 -tatis aut ad fidem non accedunt aut] litt. ?ninutioribus partim in marg., partim in spatio relicto m. 2 Port. 299 quisque] Codd., quis Sirm. m 302 dignus inuenitur] Codd., ~ Sirm. m 305 gloriae gratuito] Codd., ~ Sirm. m dignatus fuerit sup. lin. Port. 310 adiubat N

DE VERIT. PRAEDEST. I, 14-15

467

catione praeueniri, et ut accepta bona uoluntate non decidant, 315 opitulatione Dei profectum eis et perseuerantiam tribui, nec aliquibus hominum mentis praeteritis aut futuris dari gratiam, sed ipsius gratiae dono atque auxilio uniuersa hominum bona merita et inchoari et perfici. Iniquos uero, qui in sua iniquitate iusto Dei iudicio relinquuntur, etiamsi perceptione 320 sacramenti carere dicantur peccati originalis reatu, subsequentium tamen, id est propriorum, merito peccatorum ad ignis aeterni deuolui supplicium. Deus enim misericors et iustus, humanae originis uoluntatisque peccata, siue in paruulis, siue in grandibus hominibus, quae misericorditer non 325 diluit, iuste punit ; quia ipse est Deus bonus et uerus, qui hominem fecit, sed peccatum in homine non creauit; quique merita et opera in omnibus hominibus numquam inuenit bona, pro quibus eos saluet ; sed ipse in eis et uoluntates et opera mutat, quando eos gratuita miseratione iustificat. Qui 33° praescientiae suae certa et incommutabili firmitate in uasis misericordiae non nisi gratiae suae praesciuit donum, quod a se nouerat tam in meritis munerum, quam in meritorum muneribus largiendum. Ipse enim et gratuitam uoluntati hu¬ manae bonitatem donat, et bonam uoluntatem in operibus 335 adiuuat. Ipse etiam in uasis irae ilia praesciit malitiae huma¬ nae opera quae essent in effectu procul dubio secutura. 15* Secundum rectam itaque hdem ac perspicuam ueritatem, quod attinet ad paruulum qui sine beneficio secundae natiuitatis huic uitae subtrahitur, sicut praescisse fatendum est 340 Deum paruuli futuram mortem, quae uere futura erat, sic absurde dicitur Deum praescisse paruuli futura peccata, quae futura non erant. Neque enim Deus rerum omnium conditor facienda praescisset, quae facienda non essent. Scimus namque praescientiam Dei sic esse ueram atque incommutabilem, 345 ut quae futura praescit, uere futura sint ; nec aliquid facien¬ dum praesciat quod non secundum eius praescientiam fiat. Futura uero sola in se creaturae mutabilitas recipit, quae in Creatoris incommutabilitatem nullatenus cadit. Propterea Deo nihil est praeteritum uel futurum, cui sic omnia praesen350 tia sunt quae facienda praescit, ut postquam facta fuerint, praeterita ei esse non possint ; quoniam sicut nouit praeterita, sic nouit et futura. Quaecumque enim cum tempore mutantur

316 dari gratiam] Codd., ~ Sirm. m 318 incohari Port. 319 relinquuntur] IV Sirm., derelinquuntur Port, m 322 enim] sup. lin. Port. 325 ~ deus est (sub sign, transposit.) Port. 333 gratuita IV 335 adiubat IV ~ in uasis etiam (sub sign, transposit.) Port. praesciit] Codd., praesciuit Sirm. m 341 paruuli] sup. lin. Port. 346 eius praescientiam] N, ~ Port. Sirm. m 347 futuram N ~ mut. creat. (sub sign, transposit.) Port. 351 ei] Sirm. m, deo N, om. Port.

468

DE VERIT. PRAEDEST. I, 15-17

aut transeunt, cuncta in eius cognitione sine temporis transitu ac mutabilitate consistunt. Rerum autem non earum quae fu355 turae non sint, sed quae faciendae sint, praescientiam Deo in¬ esse, liber Danielis prophetae testatur his uerbis : Deus, qui occultorum es cognitor, qui scis omnia antequam fiant. Deus ergo hoc scit in aeterna praecognitione quod futurum est, ut fiat in opere. ?6o 16 (VIII.) Absurde itaque dicitur quod Deus praescierit paruulum, si uiueret, impium futurum, quem profecto non plus quam uixit praesciuit esse futurum ; quem utique praesciuit ad aetatem, qua impie uiueret, non esse uenturum, quia eum in aetate infantili de saeculo ueraciter nouerat auferendum. Et in 365 quo nulla peccatrix praecognita est aetas, unde fieri potuit ut aetatis, quae futura non erat, praesciretur iniquitas, cum aetas renati paruuli sine actu omnino peccati esse possit, actus autem humani peccati sine qualibet aetate esse non possit ? Futurae enim aetatis non absurde praescita dicuntur opera, 37° uel bona uel mala ; absurde autem praescientia cuiusquam hu¬ mani operis asseritur in aetate, in qua futurus homo ipse non esse monstratur. Sicut autem non nisi concipiendorum exor¬ dia, ita non nisi uicturorum hominum actualia recte dicimus Deum praescisse peccata. Illorum igitur praescius operum 375 recte dicitur Deus, quorum in consummatione subsecuturus non negatur effectus. 17 Ceterum quisquis Deum praescium putat futurorum operum, quae tamen futura non fuerant, restat ut praescientiae Dei, quam utique non negat ueracem, aliquam inesse, 380 quod absit, existimet falsitatem. Falsum est enim futurum esse aliquid quod praesens non erit. Dei autem scientia nihil in se potest habere falsi, quia falsitas inesse ueritati non potest. Praescientia igitur ueritatis, quae in se non recipit falsitatem, sicut faciendum praescit quod faciendum est, ita non facien385 dum quod faciendum non est. Non ergo Deus in paruulo pec¬ cata ulla praesciuit, quae priusquam moreretur paruulus non admisit. Si enim facienda praescisset, utique fierent. Neque

.

m 442

.

356/357 Dan.

13, 42.

353 aut] Codd., et Sirm. m cuncta] Codd., om. Sirm. m 355 sint ... sint] Codd., sunt ... sunt Sirm. m 356 est N 360 deus] N, om. Pori. Sirm. m praesciuerit N 365 peccatrix] in marg. Port. 368 esse] N m, om. Port. Sirm. 371 asser. in aetate] Codd., ~ Sirm. m 374 illorum] illius Sirm. 375/376 subsec. non negat. effect.] N, ~ non negat. subsec. effect. Port. Sirm. m 380 existimet] N, estimet Port., aestimet Sirm. m 381 deus N 383 quae usq. 385 est] Port. (lift, minutior. in spatio relicto) Sirm. m, quae in se non recipit falsitatem. Sicut faciendum praescit faciendum esse quod faciendum non est N 385 alt. non usq. 387 fierent] in marg. inf. Port. 386 ulla] ilia {sed i in ras.) N 387 admisit] d sup. lin. Port., amisit N

DE VERIT. PRAEDEST. I, 17-18

390

395

400

405

469

enim futura sciret, quae non facienda praesciret. Proinde fatendum est quia, sicut paruulus mortuus est, ita eum Deus moriturum esse praesciuit. Dei enim praescientia nullatenus fallitur, quia sicut faciendum praesciuit mundum, et sic eum fecit quemadmodum faciendum esse praesciuit ; sicut in ipso quoque mundo singula quae facta sunt, uel hunt, uel facienda sunt, ita facienda semper fuerunt in Dei praescientia quemadmodum sunt in opere consecuta, uel etiam secutura. Non ergo Deus praesciuit faciendum a quolibet homine quod facturus homo non fuit; sicut nec eius praescientiam aliquid latuit eorum quae homines uel fecerunt, uel faciunt, uel aliquando facturi sunt. Deus enim uerus ea in operibus hominum praescire recte dicitur, quae et rebus et personis et temporibus inchoantur. Vbi autem uel res, uel persona, uel tempus non ostenditur, utique nullum opus est quod praescitum diuinitus asseratur. Non autem congruit ueritati ut in praescientia Dei dicatur esse futurum aliquid quod in tantum nihil esse conuincitur, ut ex futuro praesens nullatenus fore uel fuisse monstretur ; cum utique ipsum futuri nullatenus possit habere uocabulum, quod praesentis appellatione non sit quandoque censendum. 18 (IX.) A paruulo ergo qui nihil fecit nihil faciendum Deus esse praesciuit. Cur autem ab eo non abstulerit originale peccatum, nos quidem scire non possumus ; hoc tamen iuste Deum fecisse, nullatenus dubitare debemus. Licet enim nobis non solum ex nihilo creatis, sed etiam peccati gerentibus maculam (quam mortaliter uiuentibus Dei filiis sicut gratia subinde diluit, ita frequenter infirmitas parit) incomprehensibilis consilii Dei clausa sit altitudo, illud tamen nobis manifestum est, quia in Deo ulla iniquitas non est. De ipso enim scriptum est : Deus fidelis, in quo non est iniquitas ; iustus et sanctus Dominus Deus, et alio loco : Indicia Dei uera, iustificata in semetipsa. Ad quorum iudiciorum occultam profunditatem (quia indicia Dei abyssus multa) credimus etiam parentum siue quorumlibet hominum neglegentiam pertinere ; sicut etiam pro paruulo qui ad baptismum peruenit, parentum curam non dubitamus

.

410

415

m

443

420

418/419 Deut.

32, 4.

419 Ps.

18, 10.

420/421 Ps.

35, 7.

389 deus] dominus praem., sed cum lineola subduct. Port. 391 quia] i sup. lin. a. m. N 394 facienda semper] N, ~ Port. Sirm. m fuerunt] sup. lin. Port. 400 ~ et tempor. et pers. Port. 402 utique nullum] Codd., ~ Sirm. m 404/405 ~ conuincit. esse (sub sign, transpos.) Port. 410 ab eo non] N, ~ non ab eo Port. Sirm. m 411 iuste deum] N, eum iuste Port, (eum m. 2 in ras.) Sirm. m 412 nobis] N m, om. Port. Sirm. 413 creati N 417 in ulla deo (sub sign, transpos.) Port. 421 multa] u sup. lin. a. m. N

470

DE VERIT. PRAEDEST. I, 18-19

ad diuinae gratiae munera referendam. Et si quidem parentes non fuerint pietate ac bona conuersatione praediti, Deus, qui malis quoque bene utitur uoluntatibus hominum per parentum malorum sollicitudinem beneficium gratiae suae operatur in paruulo ; si uero parentes fideles boni sint, non solum paruulo bona uoluntas parentum proficit, sed ipsis quoque parentibus 430 ad meritum futurae retributionis accedit. Deus enim, qui ope¬ ratur et uelle et perficere, pro bona uoluntate, parentibus in se credentibus gratiam bonae uoluntatis ipse largitur, ut pro par¬ uulo piam sollicitudinem gerant, donee ad sanctae regenerationis remedium uitale perueniat. Quorum tamem nec cursus 435 potest, nec ipsa bonae uoluntatis pia sollicitudo sufficere, nisi eum dignetur Deus suae miserationis gratuito munere praeuenire. Equidem bona uoluntas, quae a Deo pro paruuli regeneratione parentibus inspiratur, eos instigat ut quantum pueri cur¬ rant quatenus paruulus ad ablutionem salutaris aquae perue440 niat. Verumtamen illius regenerationis effectus non cuiusquam hominis uolentis neque currentis, sed miserentis est Dei, qui et uoluntatem parentum excitat, et uolentibus adiutorium donat. 19 Vt ergo paruulus regenerationis opere redimatur, Re445 demptor misericorditer operatur ; qui et opportunitates praeparat, et uoluntates ministrat, et personas tribuit, et loca concedit, quique non hoc in solis paruulis, sed etiam in maioribus operatur. Denique legimus in libro Actuum apostolorum quod repente Philippum in Samaria constitutum angelus mo450 nuerit ut in uiam quae ducit Hierosolymis Gazam descenderet, ubi transeunti spadoni, nec tamen beneficium regenerationis aliquatenus inquirenti, non solum praedicaret fidei Christianae mysterium, quin etiam baptismatis traderet sacramentum. Ecce quomodo Spiritus sanctus gratia sua spadonem praeue455 niens, personam ueridici praedicatoris indulsit. Qui etiam opportunitatem praedicandi Philippo dedit, quando spadonis animum ad legendum Isaiam misericorditer excitauit. Ipse etiam locum tribuit, qui eos ad stagnum gratuita bonitate 425

.

430/431 efr Phil.

2, 13.

441 efr Rom.

9, 16.

448/462 efr Act.

8, 26-39.

424 referendam] Sirm. m, referenda Codd. 426/427 parentum malorum] N, ~ Port. Sirm. m 428 fideles] Codd. {exp. Port.), om. Sirm. m, efr infra, lin. 550 429 ad usq. 431 parentibus] N m, om. Port. Sirm. {per homoeotel.) 432 pro] sup. lin. Port. 435 pia sollicitudo] Codd., ~ Sirm. m 437 deo] Codd., domino Sirm. m 438 quantum pueri] Codd. {cum lineola subduct, in Port.), om. Sirm. m 444 ut ergo usq. 455 qui etiam] de his, ea tantum habentur in Port. : ut ergo ueridici praedicatoris indulsit ipse etiam qui, et praeter qui cuncta cum lineola subducta sunt 444 ut ergo usq. 455 indulsit] om. Sirm. 450 Hierosolymis] ad praem. sup. lin. N 455 etiam] om. Sirm. 456 opportunitatem] quoque add. Port, {in marg.) Sirm.

DE VERIT. PRAEDEST. I, 19-21

471

perduxit. Ipse in spadone opus perfecit salutaris gratiae, quo illuminante idem spado Christum esse Filium Dei credidit, et ad stagnum ueniens sacrae tinctionis effectum poposcit, nec baptizatus tantum, sed et sancto Spiritu repletus abscessit. 20 Quis etiam Cornelium centurionem, misso angelo ut apostolum Petrum arcersiret, admonuit, nisi qui eidem cen465 turioni gratis donum sui timoris et bonae operationis infudit ? Vt enim Deus orationum et eleemosynarum eius memoriam haberet, ipsius Cornelii prius meminit ; non in eius quolibet opere bono, sed in beneplacito suo, ut ei donum sui timoris infunderet, quo ei et eleemosynarum studium et sanctae ora47° tionis inspiraret affectum. Ipse igitur ei placendi gratiam contulit, qui in eo quod coram se placeret inuenit. Ipse est enim Deus de quo apostolus dicit : Deus autem pads, qui eduxit de mortuis pastorem magnum ouium in sanguine testamenti aeterni, Dominum nostrum Iesum Christum, aptet uos in omni bono, ut 475 faciatis uoluntatem eius, faciens in uobis quod placeat coram se. In tantum autem diuinae gratiae fuit, quod Cornelius admonitus est ut ad se Petrum arcersiret, ut etiam ipsi beato Petro Spiritus sanctus uenientibus ad eum, quos Cornelius miserat, non solum ut cum eis iret praeciperet, quin etiam formidinem 480 totius dubitationis auferens, a se illos missos fuisse firmaret. Denique sic eidem beato Petro ab Spiritu sancto dictum est : Ecce uiri ires quaerunt te. Surge itaque et descende, et uade cum eis, nihil dubitans, quia ego misi illos. Apostolos quoque uolentes ire Bithyniam atque Asiam, uetitos a sancto Spiritu legi485 mus. Et postquam Saulum Dominus sua uoce prostrauit, ipse ad eumdem baptizandum Ananiam uisitauit et misit. Paulus etiam Corinthiis scribens euidenter affirmat sollicitudinem sanctam Tito discipulo suo, qua pro illis satageret, diuinitus inspiratam. Sic enim dicit : Gratias autem Deo, qui dedit eam490 dem sollicitudinem pro uobis in corde Titi. 21 (X.) Cum ergo scripturarum attestatione sanctarum ma-

460

.

m 444

.

463/464 cfr Act. 10, 5. 483/484 cfr Act. 16, 7. II Cor. 8, 16.

472/476 Hebr. 13, 485 cfr Act. 9, 4.

20.21.

481/483 Act. 486 cfr Act. 9, 10-16.

10, 19.20

489/490

459 perduxit] exp. Port. perfecit salut. gratiae] Codd., ~ grat. salut. perf. Sirm. m 460 ~ dei filium (sub sign, transposit.) Port. 462 sancto spiritu] N, ~ Port.Sirm.m 464 arcersiret] N, arcessiret Port., accersiretSirm.m 465 et] Codd., ac Sirm. m 466 et eleem. eius] Codd., ~ eius et eleem. Sirm. m 472 pr. deus] N m, om. Port. Sirm. pacis] N m, om. Port. Sirm. 477 arcersiret] N, accersiret Port, (accersi 2 m. litt. minutior. in spatio relicto) Sirm. m beato] Codd. (exp. Port.), om. Sirm. m 481 beato] Codd. (exp. Port.), om. Sirm. m ab] N, a Port. Sirm. m 482 pr. et] N, om. Port. Sirm. m 484 Bithyniam] Codd., in praem. Sirm. m sancto spiritu] N, ~ Port. Sirm. m 488 suo] eius

N

472

m 445

DE VERIT. PRAEDEST. I, 21-23

nifestum sit quod Deus, cuius uoluntati nullus resistit, cuius dispositionem nemo mutat, cuius iudicia nullus comprehendit, secundum abundantes diuitias gratiae suae, quas habet in bo495 nitate super omnes, quos de massa damnata faciens-uasa misericordiae in honorem gloriamque discernit, hominibus quoque ratione utentibus congruas ad salutem personas aut procuret, aut deneget, in aliis scilicet iustitiam tenens, aliis misericordiam tribuens ; cur non etiam in baptizandis infantibus 500 certissime credamus et libere proclamemus diligentiam parentum ad gratiam redimentis, neglegentiam uero ad iudicantis Dei iustitiam pertinere ? Non quia ex Deo est boni operis neglegentia, a quo nulla umquam potuit esse mali operis causa ; sed quia bona uoluntas, quae a Deo tribuitur, quantum in ca505 ritate proficit, tanto maiorem pro salute cuiuslibet animae sollicitudinem gerit. Mala uero uoluntas, quae suo merito gra¬ tiam caritatis aut non accipit, aut amittit, torporem suae neglegentiae non deponit, et dum in suis tenebris derelinquitur, magis ac magis excaecatur. 510 22. Deo igitur in hominibus misericorditer operante, prouidentur etiam adiutoria personarum atque opportunitatum, et ipsa facultas operis tunc inuenitur ad baptizandum paruulum, quando in eo Dominus statuit opus sanctae ablutionis implendum. Deus enim, qui paruulum non uolentem neque 515 currentem, fidei nescium, suaeque salutis atque utilitatis ignarum,in quo nulla regenerationis petitio, nulla fidei potest inesse confessio, gratuita sacramenti uirtute mundat ; ipse pro redemptione paruuli animos parentum, siue quorumlibet fidelium uoluntates excitat, ut etiam illis cum timore et tremore 520 suam salutem operantibus proficiat ad bonae retributionis mercedem, per quorum piam curam infans perducitur ad salu¬ tem. Si enim mercedem suam non perdet qui calicem aquae frigidae uni ex minimis Christi in nomine discipuli dederit, quo sola in homine caro pascitur, quomodo mercedem non habebit, 525 qui pia sollicitudine currit ac satagit ut caro infantis animaque saluetur ? 23. (XL) Quocirca etiam haec bona uoluntas diuinitus dari

492 cfr Rom. 9, Matth. 10, 42.

19.

493 cfr Rom.

11, 33.

494/495 cfr Eph. 2, 7.

522/523

493 nullus] Codd.y nemo Sirm. m 500 et] Codd., ac Sirm. m 501 pr. ad] aut N 505 profuit Sirm. maiore N 500 gerit] Port, (g in ras.) Sirm. m, qu^rit N, cfr infra, l. 581 suo] sui N 507 suae neglegentiae] N, ~ Port, m, suae om. Sirm. 509 caecatur Sirm. 510/511 prouidente Sirm. 513 ablutionis] ex oblationis a. m. N 516 qua N 520 suam salutem] Codd., ~ Sirm. m proficiant (n exp.) Port. 521 curam] sup. lin. Port. 524 in hominel N m, om. Port. Sirm. 527 dare N

DE VERIT. PRAEDEST. I, 23-24

473

credenda est parentibus piis, qua fructum suae carnis, quem carnaliter editum nouerant originalis peccati contagione pol5 3°lutum, non neglegant spiritali regeneratione mundandum ; neque tantum cupiant habere temporaliter heredem, quan¬ tum desiderent et uigilanter satagant Christi secum fieri coheredem ; et quem habent ex mortali semine filium mortaliter transiturum, ex aqua et Spiritu sancto renatum fratrem ha535 beant sub Deo Patre perpetuum. Verumtamen hanc laudabilem uoluntatem illis procul dubio parentibus Deus tribuit, quibus per Spiritum sanctum gratiam sanctae caritatis infudit. Ipsi quoque ad uitam aeternam perueniunt, non quia in corpore mortis huius morituros filios gignunt, sed quia in Dei 540 timore uiuentes, cum eis ad secundae natiuitatis beneficium festinare non neglegunt et donee in eis opere compleatur, Christiana dilectione parturiunt quos humana fecunditate pepererunt. Quos etiam baptizatos diffiuere per flagitia facinoraque non sinunt ; sed eos, secundum apostoli praeceptum, 545 in disciplina et correptione Domini nutrire atque educare con¬ tending ; magis eos uolentes placitos Deo, quam diuites aut claros esse in saeculo. 24 Vsque adeo uero manifestum est gratiam baptismi debere filiis a parentibus celeriter afferri, ut hoc non solum 550 boni fideles sollicite facere soleant.sed etiam illi qui ad filiorum Dei non pertinent numerum ; qui scilicet cum fidelium censeantur nomine, negare conuincuntur operibus fidem, dum ea gerunt quae fidei conuenire non possunt. Nam, ut de aliis taceam, nonne uidemus mulierculas quasdam filios suos non 555 de connubio, sed de fornicatione susceptos, sollicite ad baptismatis gratiam portare, multumque tueri ne hi qui de illis carna¬ liter nati sunt spiritali natiuitate priuentur ? Ita cum his quos inuitae plerumque concipiunt atque pariunt uolentes ad ecclesiam trementesque concurrunt ; et cum peccatum fornicationis 560 suae neglegant, ita in suis iniquitatibus remanent, ut tamen suos filios absolui uinculis peccati originalis exoptent. Sic Deus bonus parentum bonorum piam uoluntatem non solum paruulis, uerum etiam ipsis parentibus tacit ad effectum gratiae proficere ; iniquorum uero parentum sollicitudinem tacit 565 commodis filiorum, quibus confer! ipse gratiam, militare. Quia

.

m

446

545 Eph.

6, 4.

529 nouerant] Codd. Sirm., nouerant m 531 cupiat N 533 mortali] N m, om. Port. Sirm. 537/538 infundit N 546 uolentes] N, esse add. Port. Sirm. m 548 gratiam] ad praem., sed exp. Port. 550 sollicite] N, solliciti Port. Sirm. m, efr infra, /. 555 551 non] om. N 556 tuere N hi] N, om. Port. Sirm. m 557 his] Codd., iis Sirm. m 560 suis iniquitatibus] N, ~ Port. Sirm. m 561 suos filios] N, ~ Port. Sirm. m 565 ipse] N, om. Port. Sirm. m .

C. C. XCI

DE VERIT. PRAEDEST. I, 24-26

474

etiam illi qui in se beneficium baptismatis operibus malis euacuant, quid conferat baptismatis gratia non ignorant ; et cum in carne sua mortiferae cedant libidini, in fructu tamen carnis suae magis cedunt agr.itae ueritati. 570 25 Si uero aliqui paruulorum parentes Christiani (quod interim, quia multum a religione abhorret, durum est credere) Christianae caritatis, et suae non minus quam filiorum salutis obliti, curam regenerandorum non habent paruulorum, non nostram, sed apostoli super hoc scelere sententiam audiant, et 575 utinam contremiscant, dicentis : Si quis autem suorum, et maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit, et est infideli deterior. Sicut autem nullus habet ex Deo ut neget fi¬ dem, sic etiam neglegentiam cuiuslibet operis boni nemo diuinae imputare permittitur uoluntati. Sicut autem ad opus di580 uinae gratiae pertinet, quod parentes pro regeneratione filio¬ rum piam sollicitudinem gerunt, ita illud quoque diuini iudicii est, quod Deus malas deserit uoluntates, cum parentes filiorum corporalem ita salutem diligunt, ut animarum in eis neglegant sospitatem, curamque gerunt ut morituri uiuant ; 585 nec metuunt si filii eorum cum reatu sempiternae damnationis intereant, ubi maximam culpam contrahunt, et crudelissimi parricidae spiritaliter fiunt. Diabolicis enim lucris ipso negleci tus sui torpore militant, et placentes hosti nequissimo, regem bonum malis operibus exacerbant. Deum igitur, cuius uni590 uersae uiae misericordia et ueritas, sicut humiliter laudare debemus cum gratiam donat, sic nemo iuste potest accusare cum denegat. Ea quippe est bonitas eius atque iustitia, ut gratuita miseratione redimi possit quemcumque uoluerit : Voluntati enim eius quis resistit ? iniuste uero quempiam damnare 595 nec uelit aliquando, nec possit, quia rectus est Dominus Deus noster, et non est iniquitas in eo, et iniquitas nostra iustitiam Dei commendat, nec est iniquus Deus, qui infert iram. 26 (XII.) Quisquis igitur gratiae diuinae mirabilem uult atque incomprehensibilem considerare uirtutem, illud potius 600 humili pioque corde consideret, quomodo plerumque parentes pii, fideles et impigri atque solliciti, cum paruulis suis ad

,

,

575/577 I Tim. 5, 8. 589/590 Ps. 24, Ps. 91, 16. 596/597 cfr Rom. 3, 5.

10.

593/594 Rom.

9, 19.

595/596

567 conferant N 570 aliquid N 572 et] om. N 572/573 ~ obliti salutis (sub sign, transposit.) Pori. 576 denegauit] Port., negauit N Sirm. m 577 deneget] N, neget Port. Sirm. m 580 pertinet] om. N 581 ita] om. N 584 neglegunt corr. Port. 586 maxima culpa N 587 spiritaliter] -irita- add. a. m. sup. lin. N 589 exercebant N 594 quempiam damnare] N, ~ Port. Sirm. m 597 ira N 600 desideret N 601 cum] ex quum a. m. N

DE VERIT. PRAEDEST. I, 26-27

m 447

475

baptismum uelociter currant, et inter manus festinantium parentum paruuli sine baptismo moriantur. Consideremus ergo duos paruulos sine baptismate mortuos ; unum quern 605 noxia parentum neglexit incuria, alteram cui parentum quidem pia sollicitudo non defuit, sed mortis uelocitate praerepto prodesse nequiuit ; qui scilicet inter manus portantium, quibus ad baptismum gestabatur, priusquam perueniret ad futurae uitae beneficium, praesentis incurrit occasum, et ante 610 carait uita quam macula, priusque raptus est ad poenam quam perduceretur ad gratiam. Si de his duobus uni dicitur parentum neglegentia nocuisse, dicatur cur alteri negatus est salutis effectus, cui nec uoluntas parentum potuerit prodesse, nec cursus. An etiam huic a Deo dicitur fuisse consultum, ut 615 qui praeuidebatur futuras impius, beneficio putetur lamentandae mortis adiutus ? Quis hoc dicat ? quisue non uideat quod tabs obitus non damnationi morientem paraulum praeripuit, sed saluti? cui non est utique leuigata damnatio, sed redemptio denegata ; nec consultum est ut minus torqueretur, 620 sed raptus est ne liberaretur. Nonne hie et pia parentum uo¬ luntas atque cursus ex Deo fuit, sed ideo non profuit, quia ut paruulus baptizaretur ex Deo non fuit ? qui profundo iustoque iudicio illis quidem religiosum pro filio infudit affec¬ tum, sed paruulo uitale noluit largiri remedium. Nam et sanc625 to Dauid ipse donum caritatis infudit, ut Absalon filio parcendum praeciperet, ne in sua impietate moreretur ; sed ex Deo non fuit, ut Absalon impius futurae paenitentiae seraaretur. Exhibuit ergo quod debuit hominis sancti uoluntas pia ; sed operata est quod oportere nouerat diuina iustitia. 630 27. Illud etiam si quis pia mente consideret, nonne sicut diuinae misericordiae suauitate mulcetur, ita diuini iudicii profunditate terrebitur ? Nonnumquam enim et paruulus fidelibus nascitur, et illis, sicut iam diximus pro redemptione filii pia fide caritateque sollicitis, ante moritur quam sacro bap635 tismate diluatur. Alter uero de infidelibus natus, cuius salutem parentes non saltern tepide uolunt, sed omnino nec uolunt, idem tamen paruulus supernae dispensationis ordine, parentibus aut uiolenter aufertur, aut furto subripitur et ad sanctum baptisma quoramlibet fidelium pia caritate perduci640 tur, et mox ut baptizatus fuerit, de hac uita discedit. Si par-

624/626 efr II Reg. 18, 5.

603 parentum] N m, om. Fort. Sirm. 609 incurrit] occurrit N 613 parentum potuerit] N, ~ Port. Sirm. m 623 religiosum pro filio] N, ~ pro f. rel. Port. Sirm. m infundit {alt. n exp.) Port. 625 de morte impiorum not. in marg. N 636 nec] N, non Port. Sirm. m 639 quorumlibet] pr. u sup. lin. a. m. N

476 PL 617

m 448

DE VERIT. PRAEDEST. I, 27-29

uulorum istorum originalis attendatur causa, ambo aequaliter sunt irae filii, quia uno simul originalis peccati nexu tenentur obstricti. Vbi autem duorum prorsus aequalis est causa, non utique possunt merita pronuntiari disparia. Nulla igitur est 645 causae diuersitas in infantibus quae faciat unum eligi, alterum reprobari. Si uero parentum consideretur uoluntas, illi qui Christiani sunt, ut eorum filius baptizaretur sollicite uoluerunt, instantissime cucurrerunt, quorum tamen filius antequam baptizaretur morte praeuentus, aeternis est ignibus 650 deputatus ; ille uero qui ex infidelibus natus est, contra uoluntatem parentum perductus ad gratiam baptismi, factus est heres Dei, et coheres Christi. Quid in his praeuidit Deus futurum, ut uni nihil conferre posset caritas parentalis, et alteri multum crudelitas prodesset hostilis ? Quis istam profundita655 tern iudiciorum Dei penetrare ualeat ? Quis tamen non hie et misericordiam gratuitae bonitatis et iustitiam diuinae seueritatis agnoscat ? Vbi enim duorum paruulorum, nec in actibus aliqua sunt merita, nec in origine dissimilis causa, manifestum quidem nobis est quod ambo fuerint originalis 660 peccati uinculis obligati, occultum uero nobis est cur non ambo fuerint absoluti. 28, (XIII.) Sciamus igitur imperscrutabile nobis esse cur, uno derelicto, alterum Deus ab ilia perditionis massa gratis eripiat. Certissime tamen scire debemus quia misericors et 665 miserator Dominus, fatiens et multum misericors et uerax, sic ei quern liberat misericordiam donat, ut apud eum quern damnat iustitiam et ueritatem nulla ratione praetereat. Absolutus igitur accepit gratiam, quam semper laudet ; ille uero damnatus inuenit iustitiam, in qua non habet quod accuset, ut 670 omne os obstruatur, et subditus fiat omnis mundus Deo, quando unus in bonis suis praecedentem Dei agnoscit gratiam, alter in damnatione sua non falsam futurorum, quae facturus non erat, operum praescientiam, sed ueram primi parentis inuenit culpam. 675 29, Dicet aliquis : Cur non ambobus largitus est Deus gratuitam misericordiam, cum unus ambos reatus obstrinxerit ? Cui,salua incomprehensibili altitudine iudiciorum Dei, respon652 efr Rom. 8, 17. Rom. ii, 33.

664/665 Ps. 85, 15.

669/670 Rom. 3, 19.

676 efr

644 possent N 647 baptizetur N 648 cucurrerunt] N m, curauerunt Port. Sirm. 649 baptizetur N 650 ex] N, de Port. Sirm. m 653 conferri possit N 655 tamen non] N, ~ Port. Sirm. m 658 causa] u sup. lin. a. m. IV 660 nobis est] N, om. Port. Sirm. m 664/665 misericors et miserator] N, ~ Port. Sirm. m 668/669 ille uero damnatus] N, ~ damnatus uero (ille om.) Port. Sirm. m 672/673 facturus non erat] N, ~ non e. fact. Port. Sirm. m 675 deus] N m, dominus Port. Sirm. 676 cum] ex quum a. m. N obstrinxerit] ex obstruxerit Port., extrincxerit N 677 incomprehensibilia N

DE VERIT. PRAEDEST. I, 29-30

PL

618

477

dermis : Ideo non utrumque liberatum esse uel utrumque damnatum, quia Deus, qui malum nec uelle potest aliquando, 680 nec facere, ab uno debitum iusta seueritate praecepit exigi, alteri uero gratuita iussit bonitate dimitti. In duobus enim pariter impiis, quorum unus absoluitur alterque damnatur, in absoluto cognoscitur gratuita benignitas Dei, quae potest absque ullis meritis operum gratis omne relaxare peccatum ; 685 in eo uero qui damnatus est, apparet iustitia Dei, cui nullum potest aliquando placere peccatum. Nec misericors ergo absolutio culpabilis potest esse, nec iusta punitio. Absoluit reum bonitas, quae nulla malign itate uincitur ; punit reum aequitas, quae nullis iniquitatibus delectatur. Deus ergo, cum sal690 uat homines gratiam tribuit suis operibus bonis ; et cum punit pro iniquitatibus peccatores, iustitiam retribuit humanis operibus malis ; in illis utique reparans quod facti sunt, in istis iudicans quod fecerunt. Omnes enim peccauerunt, et egent gloria Dei. Quia et hii qui non peccauerunt proprietate operum, 695 originale cuncti trahunt ex primi hominis transgressione peccatum. 30, Voluntatis autem diuinae secretum, quo unum impium iustificat alterumque condemnat, non ideo existimemus iniustum, quia nobis uidemus absconditum ; sed ideo diuinum 700 iustumque esse nemo dubitet, quia hoc hominum quisquam inuestigare non ualet. Proinde cordis humilitatem simpliciter exhibentes, misericordiam et iudicium Domino cum propheta cantemus ; intentionem nostrae scrutationis eatenus temperantes, ut discutere non uelimus quod comprehendere non 705 ualemus. Admonet enim nos sancta scriptura dicens : Altiora te ne quaesieris, et jortiora te ne scrutatus fueris ; sed quae prae¬ cepit tibi Dominus, ilia cogita semper, et in plurimis operibus eius ne sis curiosus. Reuera enim frustra labor superfluae scru¬ tationis impenditur, ubi nulla inuentionis copia suffragatur ; 710 et noxia curiositas in reatum protinus labitur siquando modum suum humana infirmitas non metitur. Quin potius in hoc profundissimo diuinae uoluntatis arcano nihil aliud nostrae saluti

693/694

Rom. 3, 23.

702/703

cfr Ps. 100, 1.

705/708

Eccli. 3, 22.

678 esse] N m, om. Port. Sirm. 680 debitum iusta seueritate] N, ~ iusta seu. deb. Port. Sirm. m pr§cipit N 682 alterque] N, alter Port. Sirm. m 684 ullis meritis] N, ~ Port. Sirm. m 687 culpabilis] hoc est “digne de reproche, blamable” ,cfr A. Blaise, Dictionnaire Latin-Franfais des auteurs cbretiens, p. 233 iusta] N (soil, nec iusta punitio culpabilis potest esse), iniusta Port. Sirm. m 692 alt. in] Codd., sed praem. Sirm. m 693 fecerint Sirm. 694 hii] N, hi Port., ii Sirm. m 695 cuncti] N, om. Port. Sirm. m 698 existimemus] N, estimemus Port., aestimemus Sirm. m 700 esse nemo] N, ~ Port. Sirm. m 706 quae] u sup. lin. a. m. N 710 siquando] N, quando Port. Sirm. m

478

m

449

PL 619

DE VERIT. PRAEDEST. I, 30-31

congruere nouerimus, nisi ut cum Dauid unusquisque nostrum Deo humiliter dicat: Mirabilis facta est scientia tua ex me, con115 fortata est, nec ftotero ad earn. Cum beato quoque Paulo religiosi clamoris iungamus affectum, qui ait : 0 altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae Dei ! Quam incomprehensibilia sunt indicia eius, et inuestigabiles uiae eius ! Quis enim cognouit sensum Domini, aut quis consiliarius eius fuit. In quo loco 720 conuenienter beatus Paulus, priusquam incomprehensibilia Dei iudicia diceret, altitudinem sapientiae eius scientiaeque praemisit. Quibus utique uerbis omnem querulam iustoque Dei iudicio aliquatenus obnitentem humanae uocem temeritatis obstruxit. Certum enim est ad personam atque officium 725 iudicis pertinere, ut et in cognoscenda causa scientiam non neglegat, et in iudicando rectum sapientiae tramitem non relinquat ; ne quando uel aduersus incognitam ueritatem conuincatur ignarus temere iudicium ferre, uel agnitam deprehendatur insipienti peruersitate comprimere. Deus igitur 730 nec inscius est, ut temere iudicet ; nec insipiens, ut aliquem iniuste condemnet ; de quo prophetica clamat auctoritas : Iustus Dominus, et iustitiam dilexit, aequitatem uidit uultus eius. 31, (XIV.) Proinde in omnibus operibus suis aeterna laude 735 dignus est Deus, quia cunctis quos secundum propositum uocat atque iustificat, gratis remittit iniquitatem ; in omnibus autem quos punit, irreprehensibilem retinet aequitatem. Causa uero maiorum atque paruulorum qui sine baptismate cursum uitae praesentis in infidelitate consummant, quantum attinet 74° ad communionem originalis peccati, una est; et ex hac utrique ibunt in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius, quia in eis chirographum, quo sibi eos deceptoris nequitia subdidit, Saluatoris gratia non deleuit. Sed in eo est ma¬ iorum causa deterior, quia rationis utendae facultate per745 cepta, respuunt aut neglegunt regenerationis salutare reme¬ dium, sine quo non solum regno potiri nequibunt, quin etiam grauioribus suppliciis subiacebunt. Tales enim contemnentes benignitatem Dei, secundum duritiam suam et impaenitens cor, thesaurizant sibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii Dei, 750 qui reddet unicuique secundum opera sua, ut non solum pro 716/719

Rom. u, 33.34.

732/733

Ps. 10, 8.

748/750

cfr Rom. 2, 5, 6.

714 deo] N, om. Port. Sirm. m 716 affectum] N, effectum Port. Sirm. m 721 eius] om. Port. 723/724 uocis temeritatem Sirm. 726 in] sup. lin. Port. 728 temere] om. Port. 730 temere] re sup. lin. Port. 732 iustitiam] N, iustitias Port. Sirm. m 737 punit] ex ponit a. m. N retinet aequitatem] add. 2 m. in ras. uel in spatio relicto in Port. causa] ex esau a. m. N 738 paruulorum] N m, minorum Port. Sirm. 739 consumunt N 748 duritiam] Codd., duritiem Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. I, 31-33

755

760

m 450

765

770

775

780

PL 620

785

479

originali peccato aeternis ignibus ardeant, quibus arsuri sunt sine baptismate morientes etiam paruuli, qui nihil bonum aut malum egerunt ; sed etiam pro sua uoluntate mala tanto deterius torqueantur, quanto amplius propriae iniquitatis adiciunt. In illo quippe originali peccato mors aeterna utrosque complectitur ; his autem pro uoluntatum actuumque malitia poena cumulatur. Deterius est enim redemptionis beneficium impia uoluntate non quaerere, quam ad illud impedimento tenerae prorsus aetatis uenire non posse ; grauiusque premitur qui oneri ex primis parentibus sumpto superaddit proprium, quam qui solum baiulat alienum. 32. Eos uero qui siue originalium siue etiam propriorum exuuntur oneribus delictorum, gratia Dei praeueniri, nullus debet ambigere Christianus. In cuius gratiae largitate quidam, minore rerum consideratione percepta, non leuiter errant, existimantes earn omnibus hominibus aequaliter dari; ita ut etiam eis qui beneficia ipsius gratiae, tamquam ipsi, multum minorant, dum non credunt ipsius gratiae opus esse in homine, ut gratia suscipiatur ab homine, quae non ob aliud diuinitus datur, nisi ut bonam uoluntatem in homine primitus operetur; tantaque sit in unoquoque qui accipit, quantam Deus gratuita miseratione cordi accipientis infundit. 33. (XV.) Dignum est itaque, carissimi fratres, ut in singulis quibusque sententiis, in quibus nubilo cuiusquam obscuritatis ambigimus, sanctorum Patrum definitonibus haereamus; quos praeueniens misericordia Dei gratis illuminauit, ut crederent, et sequens instruxit spiritaliter, ut docerent. Hii enim apostolicae praedicationis tenentes per omnia ueritatem, certissime cognouerunt, cognoscendumque libris et epistulis reliquerunt, gratiam Dei non omnibus hominibus generaliter dari. Gratuitum quippe donum Dei est gratia. Propter quod dicit apostolus, quia unusquisque ftroprium habet donum a Deo ; alius quidem sic, alius uero sic. Ista gratia, quam Deus uasis misericordiae gratis donat, ab illuminatione cordis incipit; et hominis uoluntatem non bonam inuenit ipsa, sed facit; atque ut eligatur, ipsa prius eligit; neque gratia suscipitur aut diligitur, nisi hoc in corde hominis ipsa operetur. Ergo et susceptio et desiderium gratiae opus ipsius est gratiae. Istam

782/783 I Cor. 7, 7.

752/753 bonum... malum] N, boni... mali Port. Sirm. m ; cfr supra, lin. 159 753 egerunt] eligerunt N 758 ad] om. N 762 pr. siue] sibi N 763 delicto¬ rum] N, peccatorum Port. Sirm. m 767 eis] daretur supplendum tamquam] quam N 769 suscipiantur N 770 bona N 773 est itaque] N, ~ Port. Sirm. m 777 hii] N, hi Port. Sirm. m 785 bona N 786 gratia] N, om. Port. Sirm. m 787 in corde hominis ipsa] N, ~ ipsa i.c.h. Port. Sirm. m

480

m 451

DE VERIT. PRAEDEST. I, 33-34

gratiam nullus hominum desiderare, uel poscere, sed nec 790 cognoscere poterit, nisi earn prius ab illo accipiat qui earn nullis praecedentibus operibus aut uoluntatibus bonis ad hoc largitur, ut uoluntatem in qua semper maneat ipsa praeparet, ipsa donet, ipsa illuminet, ipsa excitet, ipsa conseruet, ipsa consummet. 795 34. (XVI.) Vt ergo gratia Dei cognoscatur et diligatur et desideretur ac postuletur, a Deo prius donatur homini non cogno¬ scenti, non diligenti, nec desideranti neque postulanti. Ipsa itaque se facit cognosci, diligi, desiderari, postulari. Cum enim Dominus, sicut per Ezechielem prophetam loquitur, cor lapi800 deum aufert ab hominibus, et dat eis cor carneum, utique per gratiae suae illuminationem mutat hominis uoluntatem. Haec est mutatio non humani arbitrii, sed dexterae Excelsi; per quam filii hominum graues corde, qui diligunt uanitatem et quaerunt mendacium, ad diligendam et quaerendam uerita805 tern non ipsi bonam uoluntatem afferunt, sed a Domino donum bonae uoluntatis accipiunt. Scriptum est enim quia praeparatur uoluntas a Domino. A uero enim lumine, quod illumined omnem hominem uenientem in hunc mundum, bona uoluntas donatur, ut homo in Deum credat Deumque fideliter diligat, a 810 quo ipsa uoluntas iugiter gubernatur et regitur, ut nec fides hominis deficiat, nec caritas refrigescat. Vnde Saluator noster Petro dicit : Ego rogaui pro te, Petre, ne deficiat fides tua. Fides autem ipsa est sanctorum, quae per caritatem operatur. Sicut ergo bonae uoluntatis initium nemo potest habere, nisi fuerit 815 misericordia Dei praeueniente illuminatus, quia praeparatur uoluntas a Domino, et rursus scriptum est : Deus mens, miseri¬ cordia eius praeueniet me, ita eamdem bonam uoluntatem ne¬ mo usque in finem poterit obtinere, nisi fuerit iugiter eadem misericordia subsequente seruatus. Dicit enim Deo beatus 820 Dauid : Misericordia tua subsequitur me omnibus diebus uitae meae. Misericordia igitur, quae gratis malum hominem prae-

799/800 efr Ezech. n, 19. 802 efr Ps. 76, 11. 803/804 efr Ps. 4, 3. 800/ 807 Prou. 8, 35. 807/808 efr Ioh. 1, 9. 810/811 efr Luc. 22, 32. 811 efr Matth. 24, 12. 812 Luc. 22, 32. 812/813 efr Gal. 5, 6. 815/816 Prou. 8, 35. 816/817 Ps. 38, 11. 819/820 Ps. 22, 6.

792 uoluntatem] om. Port. 794/795 ipsa consummet] om. Sirm. 795 alt. et] N, om. Port. Sirm. m 796 a deo] N, om. Port. Sirm. m 797 nec] N, non Port. Sirm. m 804 et quaerendam] sup. lin. N 805 donum] dono N 806 accipiunt] Codd., recipiunt Sirm. m 809 donatur] N, datur Port. Sirm. m 811 nec caritas] add. 2 m. in marg. Port. refrigescat] add. 2 m. in ras. uel in spatio relicto Port. noster] N, om. Port. Sirm. m 812 Petre] Port. (cum lineola sub¬ duct.), om. N Sirm. m 815 ~ ilium, dei praeu. {sub sign, transposit.) Port. 816 rursus] N, rursum Port. Sirm. m 817 praeueniet] ult. e sup. lin. Port. bonam uoluntatem] N, ~ Port. Sirm. m 820 subsequitur] N, subsequetur Port. Sirm. m 821 quae] e add. sup. lin. N 821/822 mutet Sirm.

DE VERIT. PRAEDEST. I, 34-37

PL

621

481

uenit ut mutetur in melius, et ipsa quem bonum facit subsequendo regit, ne mutetur in peius. 35. Omne igitur bonum uoluntatis et operis tunc inesse 825 potest homini, si praeuenientis gratiae largitate detur, eiusdemque gratiae subsequentis opitulatione seruetur. Quae malum praeuenit, ut bonam uoluntatem, largiente Deo, habe¬ re incipiat, quam ante, quia per se habere non poterat, non habebat ; subsequitur autem bonum, ut perseueret et profi830 ciat in bona uoluntate, quam ex se habere non potuit, sed gratis accepit. Praeuenit ergo dirigendo cor hominis prauum, quia scriptum est : Dirigit autem corda Dominus. Subsequitur autem, custodiendo cor rectum, quia similiter scriptum est: Iustum adiutorium meum a Domino, qui saluos facit rectos cor835 de. Gratia igitur in utroque operatur, scilicet et in errante, ut correctus uiuat, et in correcto, ne deprauatus abscedat. 36. (XVII.) Non omnibus autem istam gratiam dari et quibus datur, non omnibus aequaliter dari, quisquis pie quaerit, eloquiorum sanctorum attestatione cognoscit. Quid enim prius 840 in homine bonum potest esse, quo ad aeternam uitam tendat, quam bona uoluntas ? de qua tamen in Prouerbiis dicitur : Praeparatur uoluntas a Domino. Dominus ergo, qui in nobis bonam uoluntatem praeparat, ipse nobis bonae uoluntatis initium donat. Deum quoque in nobis operari non solum ut ueli845 mus, uerum etiam ut quod bene uolumus faciamus, apostolus docet, dicens : Cum timore et tremore uestram salutem operamini. Deus est enim qui operatur in uobis et uelle et perficere pro bona uoluntate. Hums bonae uoluntatis initium in fide consistere, liber Cantici Canticorum ostendit, ubi Christus dicit 850 Ecclesiae : Venies et pertransies ab initio fidei. Quam tamen fidem non omnibus dari beatus Paulus asserit, dicens : Non enim omnium est fides, et rursus : Non omnes oboediunt euangelio. Quibus autem datur, non aequaliter dari, eodem apostolo docente cognoscimus, qui ait : Dico enim per gratiam quae data 855 est mihi, omnibus qui sunt inter uos, non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem, unicuique sicut diuisit Deus mensuram fidei. 37. Ob hoc ipse apostolorum chorus, qui non spiritum

832 Prou. 21, 2. 12.13.

834/835 Ps. 7, 11.

850 Cant. 4, 8.

854/857 Rom. 12, 3.

842 Prou. 8, 35.

851/852 II Thess. 3, 2.

846/848 Phil. 2,

852/853 Rom. 10, 16.

858/860 cfr I Cor. 2, 12.

822 et] om. N 827 uol. larg. deo] N, ~ deo larg. uol. Port. Sirm. m 829 habebat] alt. b sup. lin. a. m. N 836 uiuat] ueniat N 840 quo] N m, quod Port. Sirm. 846 uestram salutem] N, ~ Port. Sirm. m 847 uobis] Codd. Sirm., nobis m 853 apostolo] N, om. Port. Sirm. m 856 unicuique] N, et praem. Port. Sirm. m

diuisit deus] N,

~

Port. Sirm. m

482 m 452 860

865

870

PL

875

622

880

885

890

DE VERIT. PRAEDEST. I, 37

mundi acceperat, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciret quae a Deo donata sunt ei, sciens a Domino sibi collatum initium fidei, ab ipso sibi eamdem fidem poscebat augeri. Lucas enim euangelista commemorat Domino dixisse discipulos : Domine, auge nobis fidem. Cuius si ex se uoluntas hominis ha¬ bere posset initium, ex se profecto sumpsisset augmentum. Sed beati apostoli unde se sciebant initium fidei accepisse quod non habebant inde sibi eiusdem fidei augmentum poscebant, quia gratia, quae illis initium fidei contulerat, ipsa in eis augendae fidei desiderium suscitabat. In quo tamen desiderio licet iam fidebs esset uoluntas, tamen nullatenus sibi sufficeret, nisi die qui initium fidei non poscentibus dederat, augmentum quoque poscentibus benigna miseratione conferret. Vt ergo aposto¬ li crederent, uoluntas non defuit, sed in eis ipsam uoluntatem Dominus praeparauit. Nam ut homo non credat, ex se habet infidelitatem ; ut autem in Deum credat, a Deo accipit fidem, et ut in eo tides augmento subsequente perficiatur, non hoc uirtus humanae uoluntatis, sed diuina gratia tacit, quia Deus, sicut uoluntatem ad credendum per gratiam praeparat, sic ipsam uoluntatem gratia operante consummat, et sicut fidem non habentibus ipse donat, sic in illis etiam qui habent ipse multiplicat. Propter quod in epistula quae ad Hebraeos est scripta, sic dicitur : Deponentes igitur omne pondus, et circumstans nos peccatum, per patientiam curramus propositum nobis certamen, aspicientes in auctorem fidei et consummatorem Iesum. Proinde si ex se homo fidem habet, non est auctor fidei Iesus ; et si uiribus suis homo fidem perficit, non est consummator fidei Iesus. Apostolica autem auctoritas auctorem consummatoremque fidei nostrae Iesum Dominum confitetur. Certum est igitur fidem in nobis nec esse posse, nec crescere, nisi ille nobis earn tribuat, tributam augeat, auctamque perficiat, quern auctorem consummatoremque fidei apostolica profitetur auctoritas. Propter quod apostolus Paulus in epistulaquam ad Ephesios scripsit, sicut a Deo dari gratiam praedicat, ita testatur non omnibus aequaliter dari, sed prout ille misericorditer donat, qui non earn pro meritis retribuere, sed gratis tri-

862/863 Luc. 17, 5.

881/884 Hebr. 12, 1.2.

859 mundi] N, huius praem. Port. Sirm. m acciperat N 860 sunt] N, fuerant Port. Sirm. m sibi collatum] N, ~ Port. Sirm. m 861 fidem] N, om. Port. Sirm. rn 863 domine] N, o praem. Port. Sirm. m 864 possit N 866 fidei] N, om. Port. Sirm. m 868 fidei] N, om. Port. Sirm. m 869 esset] om. N tamen nullatenus] N, ~ Port. Sirm. m 874 in] sup. lin. Port. deo] d*o (n eras.) N accipit] pr. i in e mut. a. m. N 879 ~ qui etiam (sub sign, transpos.) Port. 887 Iesum dominum] N, ~ Port. Sirm. m 889 auctamque] N, auctam Port. Sirm. m 890 ~ fidei consummatoremque (sub sign, transposit.) Port. 894 earn] N m, om. Port. Sirm.

DE VERIT. PRAEDEST. I, 37-39

m 453

PL

623

483

895 buere, consueuit. Dicit igitur idem apostolus : Vnicuique no¬ strum data est gratia secundum mensuram donationis Christi. His atque huiusmodi testimoniis ostenditur, nec omnibus dari gratiam, nec quibus datur aequaliter dari, sed secundum men¬ suram donationis Christi. Hinc est quod eamdem beatus apo900 stolus Paulus concludens epistulam, pacem, caritatem, atque fidem diuinitus optat attribui, dicens : Pax fratribus, et caritas cum fide a Deo Patre, et Domino Iesu Christo. 38. (XVIII.) Vt ergo in Deum credere uellemus, ille nobis bonam uoluntatem contulit; ut in eum crederemus, ipse fidem 905 nobis donauit; ut ilium etiam diligeremus, idem cordibus nostris per Spiritum sanctum gratiam suae caritatis infudit. Non itaque quia uoluimus gratiam accepimus, sed necdum uolentibus nobis gratia data est. Quam ipsam gratiam habere potuimus, ut acciperemus gratiam ; sed infidelibus nobis est 910 donata tides ex gratia. Quod uas electionis manifesto testatur eloquio, dicens : Gratia salui facti estis per fidem ; et hoc non ex uobis, sed Dei donum est. Sola igitur gratia in nobis bonam uoluntatem tacit, sola fidem ipsi uoluntati tribuit. Sed cum bona uoluntas habuerit fidem, sine qua bona esse non potest, 915 quia sine fide impossibile est placere Deo, incipit operari bonum, si tamen operanti gratiae numquam desit auxilium. Ideo enim in nobis gratia Dei bonam efficit uoluntatem, ut habeat quam in nobis adiuuet, non solum uolentem, sed etiam operantem ; et ideo uoluntati nostrae donum credulitatis infundit, ut ei920 dem uoluntati credenti operantique non desit. Vt ergo habeat uoluntas humana bona merita per fidem, non ex se, sed ex Dei gratia sibi inesse nouerit ipsam fidei largitatem. 39. Parum est autem nobis fidem scire unicuique diuinitus dari, nisi certissime nouerimus tantam unicuique tribui quan925 tarn Deus donare dignatur, non quantam humana uoluntas meretur. Quae priusquam fidem accipiat punitionem per seipsam potest mereri, non fidem. Omne enim quod non est ex

895/896 Eph. 4, 7. Eph. 2, 8.

901/902 Eph. 6, 23.

915 Hebr. 11, 6.

905/906 cfr Rom. 5, 5.

911/912

927/928 Rom. 14, 23.

895 igitur idem apostolus] N, enim Port. Sirm. m 897/899 his usq. Christi] om. in textu (per homoeotel.), add. in marg. superiore Port. 900 Paulus] N, om. Port. Sirm. m 901 attribui] N (adt-), tribui Port. Sirm. m 905/906 cordibus nostris] N, ~ Port. Sirm. m 906 gratiae N 907 utique Port. Sirm. uolumus Sirm. 908 gratiam] N m, gratis Port. Sirm. 909 acciperemus gra¬ tiam] N, ~ Port. Sirm. m 912 dei] om. N 913 ~ ipsi fidem (sub sign, trans¬ pose) Port. 915 deo] om. N 916 gratiae] sine proem. N 919 infundit] alt. n sup. lin. N 921 uoluntas humana bona merita per] Codd., om. Sirm. m 925 quanta N

926 fidem accipiat] N, ~ Port. Sirm. m

484

DE VERIT. PRAEDEST. I, 39-40

fide, peccatum est, et sine fide impossible est placere Deo. Qui autem Deo non placet, sine dubio displicet; et qui Deo displi9jo cet, non eum mitigat, sed potius exacerbat. Nullum igitur accipiendae fidei meritum habere potest uoluntas quae non habet fidem, quia fidem non habere, hoc est displicere Deo. Infidelitatis autem malum non iustificationis, sed damnationis est meritum. Gratuita est igitur diuisio fidei, quae non 935 secundum infidelium, quae nulla est, fidem, sed secundum iustificantis Dei uoluntariam unicuique tribuitur largitatem. Hoc utique doctor gentium docens, admonet nos, non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem, uni¬ cuique sicut Deus diuisit mensuram fidei. Beatus quoque Pe940 trus multiformem gratiam Dei esse testatur. Propter quod unumquemque fidelium pro qualitate acceptae gratiae praecipit operari, dicens : Hospitales estote inter uos, sine murmuratione ; unusquisque qualem accepit gratiam, inter uos earn ad¬ ministrates, ut boni dispensatores multiformis gratiae Dei. 945 Beatus etiam Paulus dicit : Multi unum corpus sumus in Christo, singuli autem alter alterius membra. Habentes autem donationes secundum gratiam quae data est nobis differentes. 40 (XIX .) Porro ne quis differentiam donationum quibuslibet humanis operibus aut meritis niteretur ascribere, ostendit 950 idem beatus Paulus uoluntaria gratiae spiritalis tribui largitate, quae nullum inuenit meritum cui conferat donum, sed ipsa donat bonorum exordia meritorum. Ait ergo : Diuisiones gratiarum sunt, idem autem Spiritus ; et diuisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus ; et diuisiones operationum 953 sunt, idem iiero Deus, qui operatur omnia in omnibus. Et post enumerationem charismatum dicit : Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, diuidens singulis prout uult. Proinde nosse debet unusquisque Christianus, neque in uiribus naturae, neque in legalibus praeceptis, sed in illumi960 natione cordis et uoluntario diuinae bonitatis munere constare gratiae salutaris exordium, qua fit ut quod diuinitus praecipitur, non solum a nobis agnosci, sed etiam diligi possit ac fieri. Neque enim ipsa natura humana per semetipsam potest aliquando bonam resumere uoluntatem, qua placeat

.

m 454

928 Hebr. n, 6. Rom. 12, 5.6.

937/939 Rom. 12, 3. 952/955 I Cor. 12, 4-6.

931 ~ potest habere Sirm.

942/944 I Petr. 4, 9.10. 950/958 I Cor. 12, 11.

932 displicere deo] N Sirm., ~ Port, tn

945/947

930

uoluntaria N 937 docens] dicens N 938 unicuique] N, et praem. Port. Sirm.m 939 deus diuisit] cfr supra, lin. 850 944 multiformes corr. N 950 beatus Paulus] N, apostolus Port. Sirm. m 950/951 uoluntariam ... largitatem Port. Sirm. 955 uero] N, autem Port. Sirm. m 950 chrismatum N 901 salutaris] ex salutis a. m.N

903 signum N in marg. N, uide infra, l. 972 ; 984

DE VERIT. PRAEDEST. I, 40-41

pl 624

485

965 Deo ; ex quo earn in primo homine perdidit, cum diabolo, deprauata quam rectam diuinitus acceperat uoluntate, consensit. Quam tunc sic perdidit, ut earn nullus hominum deinceps ex se habere possit, nisi earn unusquisque ab illo gratis acceperit, a quo earn primus homo, cum conderetur accepit, quam 970 si primus homo non perderet, omnis homo deinceps earn naturaliter possideret. 41 Praecepta quoque legissonare possunt extrinsecus auribus carnis ; intrinsecus autem nullus ea cordis auditu aliquatenus salubriter percipit, nisi donum gratiae spiritalis intus 975 acceperit. Auget enim littera prohibendo peccatum, si desit audienti gratiae spiritalis auxilium, et agnita lege homo praeuaricator efficitur, nisi ad implendam legem uoluntas a Do¬ mino praeparetur : Lex enim iram operatur, et ubi non est lex, nec praeuaricatio, et : Conclusit scriptura omnia sub peccato, 980 lit iustificatio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. Lex itaque sine gratia ostendere potest aegritudinem, non sanare ; monstrat uulnera, medicamina non ministrat; ut autem legis impleatur praeceptum, gratia intus ministrat auxilium. Ac sic lex reuelat culpam, gratia confert indulgentiam. Legis est 985 igitur, quod peccata cognoscimus ; gratiae, quod uitamus. Dicit enim apostolus : Peccatum non cognoui nisi per legem. Nam concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret : Non concupisces. De gratia quoque ait: Quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum. Naturae 99° itaque deprauatae uitium est, ut homo peccet; legis officium est, ut homini peccatum suum quod ignorat demonstret et indicet ; gratiae autem donum est, ut hominis uitium sanet, quod sibi natura intulit, et legis agnitio cumulauit. Operatur ergo gratia et illuminationem in hominibus et salutem ; ut 995 mandata legis, quae donee implere homo non poterat, non tantum inutiliter, sed etiam damnabiliter audiebat, adiutorio gratiae praeuentus, non solum sancta et iusta et bona esse nouerit, uerum etiam caritatem accipiat, qua possit et diligere et implere quod discit.

.

978/979 Rom. 4, 15.

979/980 Gal. 3, 22.

986/987 Rom. 7, 7.

988/989

Rom. 7, 24.25.

968 unusquisque] N m, om. Port. Sirm. 970 pr. homo] N m, om. Port. Sirm © 972 signum N in marg. N 977 legem] earn Port. 979 ~ omnia scriptura N 982 monstrat uulnera] N, ~ Port. Sirm. m 983 intus] N m, om. Port. Sirm. 98-1 signum N in marg. N

987 concupiscis corr. a. m. N

988 liberauit N

989/990 signum N in marg. Port. 990 alt. est] N, om. Port. Sirm. m 991 suum] N, om. Port. Sirm. m 991 et indicet] N, om. Port. Sirm. m 992 na¬ tura] N m, culpa Port. Sirm. 991/995 post illuminationem] uerbum erasum in N 995 implere homo] N, ~ Port. Sirm. m 996 ~ damnabiliter etiam (sub sign, transpos.) Port.

486 1000

1005 m 455

1010

1015 PL 625

1020

1025

1030

DE VERIT. PRAEDEST. I, 42-43

42. (XX.) Non ergo putemus gratiam Dei omnibus hominibus dari. Non enim omnium est tides, et quidam caritatem Dei non recipiunt ut salui fiant. In quibus tamen, ut non credant neque diligant Deum, humanae uoluntatis est uitium ; quae quamdiu gratia diuini muneris non mutatur, aut praecepta non intellegit, aut intellecta contemnit, id est, aut nesciens peccat, aut peccatum suum uitio praeuaricationis accumulat. De his igitur quos ignorantiae circumuallat obscuritas, dicitur : Nescierunt, neque intellexerunt in tenebris ambulant. Hi, sicut apostolus dicit, ambulant in uanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum, alienati a uita Dei per ignorantiam quae est in illis, propter caecitatem cordis ipsorum. De scientibus uero dicit quia, cum cognouissent Deum non sicut Deum glorificauerunt, aut gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis. Et de contempore seruo dicitur : Verbis non emendabitur seruus durus ; sed etsi intellexerit, non oboediet. Quid est autem : Verbis non emendabitur, nisi: Solo mandato legis, si gratia desit, non conuertetur ? Deus autem conuertens uiuificat nos, ut plebs eius laetetur in eo. Ipse nobis ostendit misericordiam suam, et salutare suum ipse dat nobis. Vt ergo non credat in Deum homo, ex seipso habet infidelitatis uitium ; ut autem credat unusquisque et diligat Deum, diuinae largitatis est donum. Si enim quaeratur quales homines inuenit gratia, tales utique inuenit quales designat apostolus, id est, insipientes et incredulos, err antes, seruientes desideriis et uoluptatibus uariis, in malitia et inuidia agentes, odibiles, odientes inuicem. Ex quibus uitiis omnibus non possibilitate naturae nec agnitione legis, sed benignitate Saluatoris nostri Dei nos praedicat esse saluatos. Cuius ope fit ut, abnegantes impietatem et saecularia desideria, sobrie, et iuste, et pie uiuamus in hoc saeculo. 43. (XXI.) Hoc igitur agit gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum, ut ex insipientibus sapientes faciat, infidelibus fidem tribuat, errantes ad uiam non solum uocet, sed 1008 Ps. 81, 5. 1009/1010 Eph. 4, 17.18. 1012/1013 Rom. 1, 21. 1016 Prou. 29, 19. 1017/1018 cfr Ps. 84, 7. 1018/1019 cfr Ps. 84, 8. 1026 Tit. 3, 3. 1027 cfr Tit. 3, 4. 1028/1030 Tit. 2, 12.

1014/ 1023/

1003 neque] nec Pori. deum] N m, dominum Port. Sirm. humanae] bis, sed semel exp. in Port. 1006 accumulet N 1007 his] Codd., iis Sirm. m 1008 non sciuerunt Sirm. 1015 seruo] ex suo a. m. N 1017 autem] N, enim Port. Sirm. m 1019 ipse] om. Port. 1021 autem] om. Port. unus¬ quisque] N, om. Port. Sirm. m deum] N, eum Port. Sirm. m 1023 utique inuenit] N, ~ m inuenit] N m, om. Port. Sirm. 1026 nec] Codd., et Sirm. m 1028 opere N 1029 et iuste] in marg. Port. 1031 q,d agat gra not. in marg. a. m. N 1031/1032 I. C. Dom. nostr.] Codd., ~ Dom. nostr. I. C. Sirm. m 1033 uiam] N, uitam Port. Sirm. m ~ non sol. ad uitam Port, {sub sign, transposit.)

DE VERIT. PRAEDEST. I, 43-45

487

etiam reuocet; desideriis terrenis expulsis, desiderium 1035 regni caelestis inspiret ; ablata uoluptatum uarietate carnalium, donum spiritalis delectationis ac uoluntatis infundat ; exstirpet inserta bonitate malitiam ; benignitatis dono pellat inuidiam ; odibilibus quoque et odientibus inuicem donum sanctae dilectionis infundat. Vt ergo ex malis 1040 boni simus et ut sanctae caritatis igne flagremus, gratiae spi¬ ritalis opere in nobis inchoatur, eiusque in nobis operatione perficitur. Fructus enim Spiritus est caritas, gaudium, pax, longanimitas, bonitas, benignitas, et cetera, quae apostolica doctrina commendat. Hoc in nobis Spiritu operante salu1045 briter facienda cognoscimus quia ipse in nobis operatur, ut cognita faciamus. Non enim spiritum mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis. Eodem quoque Spiritu agimur, ut bene agentes filii Dei simus. Quotquot enim Spiritu Dei aguntur, hii filii sunt 1050 Dei. 44. Caelestibus igitur oboedientes eloquiis, firmissime teneamus, omnium nobis bonorum initium diuina largitate conferri. Nos autem, ut contineamus, ne mala faciamus, et ut bonum incipiamus uelle uel facere, nec initium a nobis habere 1055 possumus, nec profectum. Quemadmodum enim de continenm 456 tia scriptum est, quia nemo potest esse continens, nisi Deus det, et apostolus earn inter fructus Spiritus enumerat, sic cari¬ tas quae non agit perperam, quod ad continentiam pertinet, et quae per bona opera cooperit multitudinem peccatorum per xo6o quam in nobis Deus operatur, non solum ut declinemus a PL malo, sed etiam ut faciamus bonum ; qua diligamus non solum 626 proximos, sed etiam inimicos nostros, et benefaciamus eis qui oderunt nos, et oremus pro persequentibus et calumniantibus nobis. Haecergo caritas non exnostra uoluntate aut esse incipit, 1065 aut crescit in nobis, sed gratia Dei faciente diffunditur in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. XXII, 45. Quisquis igitur in nomine gratiae non uult falli uel fallere, audiat apostolum, tumoris humani superbiam,

1042/1043 Gal. 5, 22.23. 1046/1048 I Cor. 1056/1057 Sap. 8, 21. 1057 cfr Gal. 5, 23. Petr. 4, 8. 1062/1064 cfr Matth. 5, 44.

2, 12.

1049/1050 Rom. 8, 14. 1058 I Cor. 13, 4. 1059 I

1034 reuocet] N, a prauis desideriis praem. Port. Sirm. m desideriis terrenis] N, terrenis om. Port., prauis desideriis Sirm., terrenis desideriis m 1035/1036 uarietate carnalium] N, uarietate om. Port., carnalium cupiditate Sirm. m ; cfr supra, lin. 1024/1025 : uoluptatibus uariis 1039 infundat] N, attribuat Port. Sirm. m 1034 sanctae caritatis igne] Codd., ~ igne s.c. Sirm. m 1046 mundi] N, huius praem. Port. Sirm. m 1049 hii] N, hi Port. Sirm. m 1060 quam] u sup. lin. a. m. N operatur] N, cooperatur Port. Sirm. m 1064 nobis] Codd. Sirm., nos m 1066 in cordibus] bispon., semel exp. Port.

488

DE VERIT. PRAEDEST. I, 45-46

quae sibi nititur assignare bonae uoluntatis initium, sollicite comprimentem, qui ait : Quis enim te discernit? Quid autem habes quod non accepisti ? Quodsi accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis ? Iacobi quoque sententiam sincera cor¬ dis humilitate sectetur, qua nos ab errore reuocat, et in uiam ueritatis inducit, dicens : Nolite errare, fratres mei ; omne 1075 datum optimum, et omne donum perfectum desursum est descendens a Patre luminum. Ipse quoque noster Conditor etRedemptor, cum turbis in parabolis loqueretur, ut ostenderet interioris agnitionis facultatem illis tantum inesse quibus earn Dominus ipse largiri uoluerit, quia ipse est qui docet hominem scientiam, 1080 dicentibus sibi discipulis : Quare in parabolis loqueris eis ? manifesta responsione donum gratiae caelestis aperuit, di¬ cens quia uobis datum est nosse mysterium regni Dei, ceteris autem in parabolis. Ipsius quoque ad Patrem directa confessio euidenter ostendit, omnem sapientiam humanae mentis ad 1085 intellegentiam diuinae praedicationis inualidam, nisi Deus, qui docet exterius per hominem loquentem, per seipsum interius docens, illuminet atque adiuuet audientem. Ait enim : Confteor tibi, Domine, Pater caeli et terrae, qui abscondisti haec a sapientibus et prudentibus et reuelasti ea paruulis. Quomodo 1090 gratia omnibus asseritur data, quae a sapientibus et prudenti¬ bus, teste ipso donatore, monstratur abscondita ? Nam et in subsequentibus uerbis agnitionem Dei non in humana potestate, sed in diuina ostendit reuelatione consistere, cum ait : Nemo nouit Filium nisi Pater, neque Patrem quis nouit nisi 1095 Filius, et cui uoluerit Filius reuelare. Quis hie non uideat homi¬ nem ab homine inutiliter sermonem doctrinae caelestis audire, nisi ei magister Deus reuelando misericorditer loquatur in corde ? 40. (XXIII.) Haec autem reuelatio specialis est filiorum Dei, 1100 qua non solum cognitionis donum, sed etiam diuinae dilectionis accipiunt. Non enim talis est ista reuelatio siue cognitio, qualis 457 est illorum de quibus dicit apostolus, quia quod notum est Dei manifestum est in illis. Deus enim illis manifestauit, scilicet ut sint inexcusabiles, quia cum cognouissent Deum, non sicut 1070

m

1070/1072 I Cor. Matth. 13, 10. 1095 Matth. 11,

4, 7.

1074/1070 lac. 1082/1083 Luc. 8, 10. 27. 1102/1103 Rom.

1, 16.17.

1079 Ps. 93, 10. 1088/1089 Matth. n, 25. 1, 19. 1104/1105 Rom. 1,

1080 1094/ 20.21.

1071 quod si] Codd., si autem Sirm. m 1075/1076 descendens] ex descens a. m. Port. 1076 et] N, ac Port. Sirm. m 1078 interioris] intellegentioris Sirm. 1079 dominus] N, om. Port. Sirm. m 1080 dicentibus] enim add., sed exp. Port. 1082 dei] sup. list. a. m. N 1088 domine pater] N, ~ Port. Sirm. m quia Port. 1091 donatore] donante Port. Sirm. et] om. Port. 1092 subse. quentibus] se sup. lin. N 1099 signum N in marg. N J m. N 1102 pr. est] N, om. Port. Sirm. m

reuelatio] sup. tin.

DE VERIT. PRAEDEST. I, 46-47 PL 627

PL 628

489

Deum glorificauerunt, aut gratias egerunt. Ilia itaque manifestatio qua cognouerunt Deum, qui cognitum non dilexerunt, gratiam non habuit, qua Deus sic cognoscitur ut ametur. Quia ergo gratiam non acceperunt, propterea cognoscentes Deum gratias non egerunt ; et quia uasa irae fuerunt aptata mo in interitum, hoc in eis operata est ilia manifestatio qua Deum cognouerunt, ut cognoscendo superbirent, non ut se humiliando diligerent. Tali ergo cognitione ablata excusatio est, non collata saluatio. In hac autem reuelatione, quam gratia Dei in uasis misericordiae operatur, simul homini diuinitus 1115 agnitio Dei dilectioque confertur. Illi enim qui non sunt electi inexcusabiles sunt, electi autem inaccusabiles hunt. Ait enim apostolus : Quis accusabit electos Dei ? Deus qui iustificat ; quis est qui condemnet? Christus Iesus, qui mortuus est, immo qui et resurrexit, qui est ad dexteram Dei, qui etiam interpellat pro 1120 nobis. 47. In uasis ergo misericordiae reatus naturalis humili, quam gratia spiritalis donat, fide et caritate soluitur ; in uasis autem irae superba cognitione nutritur. Per illam cognitionem caecum cor a semetipso inflatur ad mortem ; per hanc autem 1125 diuinitus illuminatur et humiliatur ad uitam. Ilia cognitione cor obscuratur insipiens, dum quod Dei est sibi homo super¬ bus assignat ; hac autem accipit lumen, ut hoc ipsum quod Deum cognoscit et diligit, non ex possibilitate naturae, nec ex auditu legis, nec ex sua uoluntate, sed ex Dei dono sibi ii3oinesse non ambigat ; semperque humilis esse meminerit, ne superbus amittat quod cum esset indignus accepit. Cognitio ergo ilia peccato adicit praeuaricationis reatum, ista remouet a peccatore supplicium. Ilia iuste damnat, gratis ista iustificat. Illic scientia inflans nutrit, augetque peccatum, hie caritas 1135 aedificans cooperit multitudinem peccatorum.

1105

1117/1120 Rom. 8, 33.34. 1121 efr Rom. 1134/1135 efr I Cor. 8, 1 ; I Petr. 4, 8.

9, 23.

1122/1123 efr Rom.

9, 22.

1108 deum] in marg. Pori. non] sup. lin. a. m. N 1111 ut cognoscendo usq. 1112 diligerent] ut diligendo cognoscerent non ut cognitum dilexissent N 1116 ait] N, dixit Pori. Sirm. m 1122 spiritalis] donat praem., sed cum lineola subduct. Port. 1123 superbia (i exp.) Port. 1126 sibi homo] N, ~ Port. Sirm. m 1127 accepit N 1128 et] N, ac Port. Sirm. m nec] Codd., neque Sirm. m 1129 nec] Codd., neque Sirm. m 1131 cum esset] N, om. Port. Sirm. m 1133 gratis ista] N, ~ Port. Sirm. m Explicit liber primus Codd. ad

4

C. C. XCI

LIBER SECVNDVS

m 458

m

459

1. (I.) Superiore libro, adiuuante gratia Dei, quae sola potest et humano cordi donum sanctae cogitationis infundere, et ori rectam loquendi tribuere facultatem, quia in Dei manu sunt et nos et sermones nostri, primitus de Iacob et Esau satis 5 superque disserui; ostendens apostolicae documento sententiae, nullis praecedentium aut subsequentium exigentibus operum meritis, sanctum Iacob priusquam nasceretur electum, sed sola diuini propositi benignitate discretum. Quod euidenter beatus Paulus illo cognoscitur asseruisse sermone, 10 quo ait : Dum enim nondum nati fuissent aut aliquid egissent bonum aut malum, ut secundum electionem propositum Dei maneret. Quod apostolus ideo dixit, ut non secundum hominis, sed secundum electionem uocantis propositum mansisse monstraret; neque ex nascituri quolibet merito, sed ex uoluntate 15 Dei cognosceretur electio. Reuera enim uocatio Dei ex homi¬ nis merito, et non ex gratia Dei fuisset electio, si aliquid bonae uel malae actionis inueniretur in paruuhs. Sed quia nulla fuerunt in nondum nascentibus, ex uno concubitu conceptis, operum merita propriorum, quae diuersitate sui unum face20 rent eligi, alterum reprobari (quia si essent, non utique secun¬ dum Dei electionem, sed secundum humana opera propositum Dei maneret) ; quia ergo nulla fuit in illis fratribus diuersitas proprii operis boni uel mali, quae uni electionis conferret meritum, alteri supplicium damnationis inferret ; propterea 25 secundum electionem fuit propositum Dei, quia non ex meri¬ to eligendi uoluntas eligentis mansit, sed ex eligentis proposito gratuita fuit electi discretio. Propter quod apostolus secutus adiunxit : Non ex operibus sed ex uocante dictum est ei, quia maior seruiet minori. 30 2. Hac igitur, in quantum Dominus donauit, geminorum fratrum quaestione tractata.generalem de paruulis sine baptismate morientibus inquisitionem suscepti operis series subrogauit. Qua dil gentius discussa,et, quantum arbitror, euidentius absoluta, ipsius demum gratiae qua gratis praeueniuntur quicumque 35 saluantur, tractatus est a nobis sollicita inquisitione susceptus; quo patuit gratiam non omnibus hominibus uniuersaliter dari,

Lib. II, 10/12 Rom.

9,

n.

28/20 Rom.

9, 12.

Incipit secundus N, Incipit liber secundus Port. 2 cogitatis N, cognitionis Port. Sirm. 3 recta N dei manu] N, ~ Port. Sirm. m 5 disserui; ostendens] ostendimus Port. Sirm. 10 aliquid] Codd., aliquod Sirm. m 13 uocandi N 15 reuera] re sup. lin. N 19 propriorum] pro sup. lin. N 24 supplicium damnationis inferret] N, ~ damn. inf. suppl. Port. Sirm. m 32 inquisitione N suscepti] N m, om. Port. Sirm. 35 est] om. Port.

DE VERIT. PRAEDEST. II, 2-3

PL

629

491

et quibus datur non aequaliter dari. Illius est enim, uel quibus earn, uel quantam dare, qui non earn humanis uoluntatibus, aut operibus debitam retribuit, sed gratuitam illuminandis 40 cordibus misericors ac benignus infundit. Et ideo cui uoluerit, et quantam uoluerit profecto largitur, quia neque ullo bonae uoluntatis exortu, neque effectu cuiusquam boni operis, priusquam gratiam tribuat, inuitatur. 3. (II.) Verumtamen quia plerosque nouimus in quaestione 45 gratiae Dei et humani arbitrii non tenere discretionem, sed ita unum horum asserere, ut alterum nitantur auferre ; uel cum audiunt unum horum asseri, alterum arbitrentur auferri ; cum gratia pietatis neutrum negari sinat, sed ordinem custodiri in utriusqueconfessionepraecipiat; nosgratiaediuinaefultipraesi50 dio, quo humanum et illuminatur et gubernatur arbitrium, in hoc secundo libello curabimus et gratiam Dei et arbitrium hominis sic asserere, ut neutrum tollamus, dum utrumque defendimus ; sed ostendamus quid horum sit quod altero egeat, et quid se alteri gratuito munere bonitatis impendat; quid sit 55 quod medelam semper exspectet, et unde medicinae beneficium indesinenter exuberet. Dicit enim Creator Saluatorque mortalium non esse necessarium sanis medicum, sed male habentibus, neque se uenisse ut uocaret iustos, sed peccatores ad paenitentiam. Hinc itaque cognoscitur quid idem medicus 60 in infirmis inueniat, et quid ipse sanandis impendat. Inuenit enim liberum hominis arbitrium, in ea dumtaxat aetate quae usui iam potest seruire rationis, aut suae infirmitatis omnino nescium, aut morbo noxiae cogitationis inflatum ; dum scili¬ cet aut quid faciendum sit nescit, aut quod faciendum scierit, 65 suis se uiribus implere confidit. Ac sic, aut homo nescius morbum amplectitur, aut plus aegrotat, dum non a medico poscit, sed ipse sibi nititur adhibere remedium. Vnde consequens est ut, letali morbo uel ignorantiae uel superbiae praegrauatus, nec medicum requirat, nec in se effectum uerae sanitatis in70 ueniat. Neque tamen libera uoluntas ideo non est in homine, priusquam sanetur opere diuinae conuersionis, quia morbo

56/59 cfr Matth.

9, 12.13.

37 pr. uel] om. N 38 qui] uel praem. N humanis] ex hominis N 39 debitam retribuit] minut. litt. in spatio relicto "Port. 40 ac] et N 42 exhortu (h cancell) N 45 discretione N 46 ita sup. lin. Port. horum] N, om. Port. Sirm. m nitatur Port. 46 uel cum usq. 47 auferri] om. Port. Sirm. (per homoeotel) 47 audiunt unum horum] N, unum audiunt m 48 negare N 48/49 utrisque N 49 confessione] ne sup. lin. Port. 51 curabimus] N, curauimus Port. Sirm. m 55/56 medicinae beneficium] N, ~ Port. Sirm. m 56 creator saluatorque] litt. minutior. in spatio relicto Port. 61 enim] Codd., om. Sirm. m 62 omnino] ojjj. Port. Sirm. 66 non] aut add. {sed exp.) Port. 68 praeiudicatus N 71 conuersionis] ionis sup. lin. Port.

492

m

460

PL

630

DE VERIT. PRAEDEST. II, 3-5

magis milt obtemperare quam medico, cum eo ipso quod obtemperat homo, uel non obtemperat, liberum sibi inesse arbitrium euidenter ostendat. 75 4. (HI.) Est ergo non solum in hominibus iustis uerum etiam in impiis liberum arbitrium. Sed in istis bonitate Dei redemptoris erigitur atque dirigitur ; in illis autem Dei ulciscentis aequitate deseritur et punitur. Ac sic in his non solum cognoscendo, sed etiam diligendo inhaeret ueritati; 80 in illis uero aut ignorat mandatum, et in peccato suo non est ei peccati cognitio ; aut ad hoc potest peccatum absque adiutorio gratiae Dei cognoscere, ut dum se praesumit per semetipsum diuinae uoluntatis implere posse mandata, non obtemperet humiliter uoluntati Dei, sed bonum male faciens 85 suo potius famuletur errori; dum scilicet ignorans Dei iustitiam, et suam uolens constituere, iustitiae Dei non est subiectum ; quando finis legis non nisi Christus sit ad iustitiam omni credenti. 5. Medicus itaque noster peritus et bonus, gratis ad uitam 90 reducturus mortuos, et sanitati redditurus aegrotos, ipse languentium salus et resurrectio mortuorum, in eo uiuificandis ac sanandis hominibus insuperabili bonitate consuluit, in quo medicinam se nobis idem medicus fecit. Sed ut ordinem suae curationis sapientia Dei sapienter expleret, prius dedit 95 praeceptum per legem iustitiae, quo suam infirmitatem aegrotus agnosceret, daturus affectum per gratiam, quo infirmus suae infirmitatis salubriter conscius, non iam confidens in uirtute sua tumesceret, sed ipsum fontem uitae salutisque cognoscens, ab ipso sibi sanitatis beneficium postularet; nec 100 suam iactans superbo corde iustitiam, sic se putaret alienum a morbo, tamquam non egeret curationis auxilio (unde ilia uox est Pharisaei : Deus, gratias tibi ago, quia non sum sicut ceteri homines, rap tores, iniusti, adulteri, sicut et publicanus iste), sed uulnera sua contriti cordis humilitate respiciens, 105 ueraciter exclamaret : Ego dixi, Domine, miserere mei, sana animam meam, quia peccaui tibi. Nec tamen medicus ille caelestis nostram infirmitatem sanaret cognitione dilectioneue mandati, nisi homini liberum dedisset arbitrium ; sed multi-

85/88 cfr Rom. io, 3.4.

102/104 Luc.

18, 11.

105/106 Ps.

40, 5.

72 magis uult] ex mauult N 75 iniustis corr. Port. 82 ~ dei gratiae {sub sign, transposit.) Port. 83 ueritatis N 86 statuere N 86/87 subiectum] Sirm. m, subiecti N, subiectus Port. 90 et] N, ac Port. Sirm. m 94/95 dedit praeceptum] N, ~ Port. Sirm. m 96 effectum Port. Sirm. quod N 102 est Pharisaei] N, ~ Port. Sirm. m 103 iniusti raptores N 106/107 caelestis] qui add. Codd. 107 sanauit Codd. cognitione] contritione Port.

DE VERIT. PRAEDEST. II, 5-6

m 461

493

plicata est infirmitas sola cognitione mandati, ut per gratiam noinciperet sanitas fidei ac dilectionis constitui. Cognitione itaque mandati ad bene operandum hominis liberum arbitrium conuenitur ; non quia uoluntate tantum, uel uirtute tantum sua potest homo implere quod ei lex iubet, sed ut per mandati notitiam infirmitatis suae sibi conscius fiat, et adiu115 torium gratiae medicinalis exposcat. Qua percepta, potest et diligere quod iubetur et facere, et agnoscere, uel quid possit, uel quid non possit, et ut possit exposcere, et sibi suae infir¬ mitatis imputare miseriam, et sanitatis gratiam beneficiis medicinalibus assignare. 120 6, (IV.) Haec omnia quae superius posuimus, dignum est ut caelestibus eloquiis asseramus. Per Isaiam sic loquitur Deus : Si uolueritis et audieritis me, bona terrae comedetis ; si autem nolueritis, neque obaudieritis me, gladius uos comedet. His uerbis quibus dicitur : si uolueritis, et si nolueritis, procul dubio liber125 tas humani declaratur arbitrii. Velle enim et nolle uoluntatis esse nullus ignorat. Quod ergo per prophetam dicitur: Si uo¬ lueritis et audieritis me, nostra conuenitur uoluntas, qua debemus et semper bonum uelle, et bonis operibus indesinenter ac libenter insistere. Cum uero apostolus dicit quia Deus est qui 130 operatur in nobis et uelle et perficere, pro bona uoluntate, ostendit utique ipsam hominis uoluntatem et ad bene uolendum non nisi diuino munere dirigi et ad bene operandum diuinitus adiuuari. Dum ergo nobis praecipitur ut uelimus, ostenditur quid habere debeamus. Sed quia id ex nobis habere non pos135 sumus, admonemur ut a quo nobis datur praeceptum, ab ipso petamus auxilium. Quod tamen non possumus poscere, nisi Deus in nobis operetur et uelle. Voluntas enim quae in nobis bona dono Dei miserantis efhcitur, ipsa in nobis, ut bene operari ualeat, adiuuatur. Quae de malis suis in quibus ante iustifica140 tionem iacet et in eis cum delectatione deficit, non sua uirtute, sed Dei praeuenientis operatione consurgit; et postquam surrexerit, ut non cadat, sola sibi non potest sufhcere ; sed sicut ad surgendum beneficio misericordiae praeuenientis erigitur, sic ad perseuerandum misericordiae subsequentis iuuamine 145 custoditur.

122/123 Is. i, 19.20.

129/130 Phil. 2, 13.

110

dilectione N 111/112 ~ conuenitur arbitrium (sub sign, transposit.) Port. 113 tantum] om. Port. 116/117 uel quid possit uel] om. N (per homoeotel.) 118/119 ~ assignare ben. med. gratiam Port. Sirm. 120 proposuimus (pro exp.) Port. 122 comeditis corr. N 123 neque] N, nec Port. Sirm. m uos comedet] N, deuorabit uos Port. Sirm. m 128 et] N, ac Port. Sirm. m 132 dirigi] diligi N 133 adiubari N nobis praecipitur] N, ~ Port. Sirm. m 137 pr. in] sup. lin. Port. 138 bona] om. Port. Sirm. 139 adiubatur N suis] N, om. Port. Sirm. m

494

150

PL 631

155

160

163

170

175

m 462

180

DE VERIT. PRAEDEST. II, 7-8

7. (V.) Beatus itaque Dauid, et humani arbitrii uoluntatem et uirtutem diuinae gratiae recognoscens, conuenit quidem nos, ut faciamus bonum. Sed quod a nobis imperat fieri, inde nobis poscit, unde nos habere posse non ambigit. Humanum igitur arbitrium ad conuersionem prouocans, salubri praedicatione terret, dicens : Nisi conuertamini gladium suum uibrauit / arcum suum tetendit, et parauit ilium. Sed ut ostenderet quod operari praecipimur, conuersionem quam nobis praedicat, dono supernae operationis assignat, dicens : Deus, tu conuertens uiuificabis nos, et plebs tua laetabitur in te. Vt etiam suae animae unusquisque misereatur et Deo placeat, humanum diuino sermone sic admonetur arbitrium : Miserere animae tuae, placens Deo. Quia uero nemo potest animae suae misereri, nisi qui Dei misericordia praeuentus acceperit ut misericors sit, ipse Dominus misericordiae largitor edocet dicens : Miserebor cui misereor, et misericordiam praestabo cuius miserebor. Ideo et beatus Dauid dicit : Deus meus misericordia eius praeueniet me. Et quia Deo nemo potest placere, nisi in eo Deus operetur quod placeat coram se, in epistula quae ad Hebraeos scripta est, manifeste positum est. Ibi quippe dicitur : Deus autem pads, qui eduxit de mortuis pastorem magnum ouium in sanguine testamenti aeterni, Dominum nostrum Iesum Christum, aptet uos in omni bono, ut faciatis uoluntatem eius, faciens in uobis quod placeat coram se. 8. Deo igitur non placemus nisi uelimus ; sed ab ipso nobis tribuitur ut uelimus, a quo nisi uoluntas hominis mutetur ut bona sit, aut semper appetit malum, aut numquam bene appetit bonum ; ac sic dum in rebus bonis rectum ordinem non tenet, Deo bono et uero nullatenus placet. Non ergo Deo placemus, nisi in uoluntate bona ; sed ut ei placeamus, ipse nos aptat in omni bono. Voluntatem quoque eius cum facimus, uolentes facimus ; sed ut earn faciamus, ipse nobis facit quod placeat coram se. Dauid enim dicit : Vt faciam uoluntatem tuam, Deus meus, uolui. Sed ad ipsam uoluntatem faciendam gratiae spiritalis poscit auxilium, qua et doceatur ut sciat et

151/152 Ps. 7, 13. 154/155 Ps. 84, 7. 157/158 Eccli. 30, 24. 160/161 Ex. 33, 19. 162 Ps. 58, 11. 165/169 Hebr. 13, 20.21. 178/179 Ps. 39, 9.

148 quod] sup. lin. Port. 151 terrificat N uibrabit corr. N 158 ~ animae suae nemo potest (sub sign, transposit.) Port. 160 dominus] N, om. Port. Sirm. m edocet dicens] N, edocens dicit Port. Sirm. m 164 scripta est] N, ~ Port. Sirm. m 168 ~ eius uolunt. (sub sign, transposit.) Port. 174 retinet] N, tenet Port. Sirm. m bono et uero] N, ~ uero et bono Port, {ante correctionem : uero nullatenus et bono) Sirm. m Non ergo deo] Codd. (domino Port.), ~ deo ergo non Sirm. m 175 sed ut usq. ad 177 facimus] om. Port. Sirm. {per bomoeotel.) 177 earn] id Port. Sirm. nobis facit] N, facit in nobis Port. Sirm. m 180 et] N, om. Port. Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. II, 8-10

495

dirigatur ut faciat. Vnde in alio loco sic orat ipsum scientiae et facultatis auctorem : Doce me ut faciam uoluntatem tuam, quia tu es Deus mens, statimque subiecit : Spiritus tuus bonus deducet me in uiam rectam. Item praecipit Isaias, dicens : De185 relinquat impius uiam suam, et uir iniquus cogitationes suas, et conuertatur ad Dominum. Paulus quoque apostolus hortatur ut renouemur spiritu mentis nostrae, et induamus nouum hominem, qui secundum Deum creatus est in iustitia et sanctitate ueritatis. 19° 9. (VI.) Verumtamen ne conuersio uel renouatio nostra humano assignetur arbitrio, utramque nobis a Domino sanctus Ieremias deposcit his uerbis : Conuerte nos ad te, et conuertemur ; renoua dies nostros, sicut antea. Rursus psalmista dicit : A peri os tuum, et adimplsbo Mud. Vbi intellegimus os cordis 195 significari, non corporis. De quo ore alio loco dicit : In conuer-

tendo Dominus captiuitatem Sion, facti sumus sicut consolati. Tunc repletum est gaudio os nostrum. Et tamen ne quis sibi PL

632

oris apertionem superbus assignet, ostendit liber Actuum apostolorum, ad recipiendum Christianae praedicationis uer200 bum os humani cordis munere diuini operis aperiri. Ibi enim scriptum est de quadam muliere nomine Lydia purpuraria : Cuius Dominus aperuit cor intendere his quae dicebantur a Paulo. Iterum scriptum est, quia Sapientia aperuit os mutum, et linguas infantium fecit disertas. Aperuit enim os mutum, 205 ut increduli crederent ; disertasque fecit infantium linguas, ut quod crediderant praedicarent. Vnde non immerito credulitatem locutionemque suam sancti Spiritus dono Paulus ascribit, dicens : Habentes autem eumdem Spiritum fidei, sicut scriptum

est: Credidi, propter quod locutus sum; et nos credimus, propter 210 quod et loquimur. Voluntarie homo credit, et uoluntarie loqui¬ tur, sed hoc ex se uoluntas hominis habere non potest, nisi Deus det ; quia ut infidelis credat, Sapientia os mutum aperit ; et ut credens loquatur, linguas infantium Sapientia disertas facit. 10. Praecepta igitur quibus per prophetas atque apostolos 215 admonemur, quid debeamus appetere, quid uitare, conueniunt nostrum arbitrium, ut dominicis iussis uoluntarie ser-

181/183 Ps. 142, 10. 193 Thren. 5, 21. 16, 14.

184/185 Is. 55, 7. 187/18!) cfr Eph. 4, 23,24. 192/ 194 Ps. 80, 11. 195/197 Ps. 123, 1.2. 202/203 Act.

203/204 Sap. 10, 21.

208/210 II Cor. 4, 13.

181 faciat] ex facit N unde] N, et add. Port. Sirm. m ipsum scientiae et facultatis auctorem] N, om. Port. Sirm. m 183 uia recta N iterum N 184 praecipit Esaias] N, ~ Port. Sirm. m 192 te] domine add. sup. tin. m. coaequali atramento leui N 192/193 conuertimur N 193 propheta N 195 loco] sup. tin. Port. dicitur N 200 munere diuini operis] N, largitate diuini muneris Port. Sirm. m 202 his] Codd., iis Sirm. m 205 disertasque] -que sup. lin. Port. 212 fidelis Port. Sirm. 213 sapientia] Codd., om. Sirm. m

496

m 463

DE VERIT. PRAEDEST. II, 10-11

uiamus. Sed cum ipsi prophetae et apostoli, qui Spiritu sancto repleti sancte uixerunt sanctaque docuerunt, numquam destiterint a postulatione diuini iuuaminis (quippe ad im220 plenda quae Deus iubebat, ab ipso auxilium requirebant) : procul dubio sicut non negabant inesse homini liberum uoluntatis arbitrium, sic illud sine iuuamine gratiae Dei, ad ea quae sancta sunt non solum agenda, uerum etiam cogitanda insufficiens atque inualidum testabantur. Vnde sanctus apostolus 225 ostendens in homine liberum uoluntatis arbitrium, Philippenses ad ea quae sancta et iusta sunt cogitanda atque agenda praeceptis salutaribus hortatur, dicens : Quaecumque sunt uera,

230

235

quaecumque pudica, quaecumque sancta, quaecumque iusta, quaecumque bonae famae, si qua uirtus, si qua laus, haec cogitate quae et didicistis, et accepistis, et audistis, et uidistis in me, haec agite, et Deus pads erit uobiscum. Nonne et ut cogitent, et ut agant quae sancta sunt praecepit, et tamen tarn cogitandi quam agendi facultas unde nobis donetur euidenter ostendit ? De cogitatione quidem dicit : Non quod sufficientes simus cogitate aliquid a nobis quasi ex nobis. Quid est quod dicit : ex nobis, nisi : ex libero uoluntatis arbitrio ? Vnde ergo est, si ex nobis non est ? Sed sufpcientia, inquit, nostra ex Deo est. Ad agendum quoque Spiritu Dei nos agi sic praedicat :

Quotquot enim Spiritu Dei aguntur, hi filii sunt Dei. 24O

PL 633 245

250

11. (VII .) Haec igitur inter litteram iubentem et spiritum uiuificantem, id est inter legem gratiamque distantia est, quia lex conuenit, gratia conuertit hominis uoluntatem, et ut bonum uelimus, ilia clamat, haec donat ; illic uoluntati hominis incutit iustitia diuina terrorem, hie infundit misericordia caritatem ; per illam accipit uoluntas spiritum seruitutis in timore, per istam accipit spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus : Abba, Pater. Haec ergo in nobis libera uoluntas earn in se habet naturaliter qualitatem, ut appetere sponte possit bona uel mala ; sed bona proficiendo appetit, mala uero deficiendo. Vt autem deficiat, potest ipsa sola sibi sufficere ; ut proficiat uero, indiget semper diuinae miserationis auxilio. Nisi enim gratia Dei praeueniente leuetur, nullatenus surgit,

227/2.11 Phil. 4, 8.9. 234/235 II Cor. 3, 5. Rom. 8, 14. 245/247 efr Rom. 8, 15.

237/238 II Cor. 3, 5.

239

219 destiterunt N 222 iubamine corr. N 223 uerum] N, sed Port. Sirm. m 227 salubribus N 230 pr. et] N, om. Port. Sirm. m 232 sunt] Codd. Sirm., et add. m 234 dicens N 239 hii (h cancell?) N 240 inter] in N 241 uiuantem N gratiamque] -que sup. lin. Port. 242 et] N, om. Port. Sirm. m 243 uoluntati] i sup. e N 245 accepit N Sirm. 246 accepit N 247 haec] est N 248 habens N appetere] a pe//catoN 250 sibi sola AT 252 dei] N, om. Port. Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. II, 11-12

255

260

265

270

275 m 464

280

497

quia Dominus erigit elisos ; nisi ea ducente adiuuetur, nullatenus currit, quia de Deo scriptum est: Deduxit me super semitas iustitiae propter nomen suum ; et [ipsi dicitur : Domine, deduc me in tua iustitia propter inimicos meos. Nisi gratia custodiente perducatur, nullatenus peruenit ; dicit enim sanctus Dauid : Emitte lucem tuam et ueritatem tuam, ipsa me deduxerunt et perduxerunt in montem sanctum tuum et in tabernacula tua. Neque spretis malis uoluntas humana uel eligere bona quae ducunt ad uitam aeternam, uel diligere poterit, nisi a Deo gratiam discretionis et caritatis acceperit. Spiritalibus enim donis discretionem beatus Paulus inseruit, dicens : Alii quidem datur per Spiritum sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alteri fides in eodem Spiritu, alii gratia sanitatum in uno Spiritu, alii operatio uirtutum, alii prophetatio, alii discretio spirituum. Quorum autem spirituum discretio spiritali largitate donatur, nisi bonorum et malorum ? ut scilicet, illuminati atque adiuti sancti Spiritus gratia, nouerimus atque possimus et dona Spiritus sancti cum timore et tremore seruare, et suggestiones diabolicae malignitatis salubri discretione repellere. Quod nos beatus Iohannes apostolus obseruare praecipit, dicens : Carissimi, nolite omni spiritui cre¬ dere, sed probate spiritus, si ex Deo sunt. 12. (VIII .) Vt autem sciamus quae nobis a Deo donantur, non in nobis operatur spiritus mundi, sed Dei, id est, non spi¬ ritus quern habet homo ut nascatur in mundo, sed quern accepit ut renascatur ex Deo. Quod apostolus euidenter edocet dicens : Nos autem non spiritum mundi accepimus, sed spiriturn qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis, neque solum ut sciamus, sed etiam ut intellegamus diuini muneris apostolus esse testatur, sic Timotheo scribens : Intellege quae dico. Quo sermone humanum utique ad intellegendum conuenit arbitrium; quod nisi homo haberet, intellegere quae

253 Ps. 145, 8. 254/255 Ps. 22, 3. 263/267 I Cor. 12, 8-10. 273/274 I

Ioh.

255/256 Ps. 5, 9. 4, 1. 279/280

258/259 Ps. 42, 3. 2, 12. 282/

I Cor.

283 II Tim. 2, 7.

253 ea* (m eras.) N ducente] N, deducente Pori, (de sup. lin.) Sirm. m adiu¬ uetur] IV, iuuetur Port. Sirm. m 256 tua iustitia] N, ~ Port. Sirm. m 256/ 257 custodiente] sup. lin. Port. 257 perdue.] per sup. lin. Port. 258 duxerunt Port. 261 aeternam] N, om. Port. Sirm. m 261/262 a deo gr. discr.] IV, ~ gr. discr. a deo Port. Sirm. m 265 gratia* (m eras.) Port. 267 spir. discr.] IV, ~ Port. Sirm. m 268 et] IV, ac Port. Sirm. m 269 s. sp. gr.] N, ~ gr. sp. s. Port. Sirm. m 270 sp. s.] IV, ~ Port. Sirm. m 272 pellere] TV, repel- Port. Sirm. m 277 habet homo] IV, ■—' Port. Sirm. m 277 nascatur] IV m, nasceretur Port. Sirm. alt. quern] sup. lin. Port. 278 ex] IV, om. Port. Sirm. m 280 nobis] om. N 282 ap. esse] Codd. Sirm., ~ m 283/284 - conu. ad intell. arb. Port.

284 habuisset N

498

pl 634

DE VERIT. PRAEDEST. II, 12-14

285 dicuntur nullatemis posset. Sed ut ostenderet unde intellectus humano detur arbitrio, cum dixisset : Intellege quae dico, subsequenter adiecit: Dabit enim tibi Dominus in omnibus intellectum. Dauid quoque sanctissimus, ut mandata Dei- discat, a Deo sibi postulat intellectum, dicens : Manus tuae fecerunt 290 me et plasmauerunt me ; da mihi intellectum, ut discam mandata tua. Prouerbia quoque testantur quia Dominus dat sapientiam, et a facie eius scientia et intellectus procedit. Et apostolus Iacobus praecipit ut si quis indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus affluenter, et non improperat. Vt autem ipsam 295 quoque postulandi uoluntatem diuinitus ostenderet dari, ad¬ iecit : Postulet autem in fide, nihil haesitans. Sine fide autem Deum inuocari non posse, Paulus ostendens ait : Quomodo ergo inuocabunt in quern non crediderunt ? Quia igitur nullus inuocat priusquam credat, nee aliquis in Deum credit, nisi fidem 300 acceperit ; certum est quoniam ille nos excitat ut sapientiam postulemus, qui nos illuminat ut credamus. 13. (IX.) Homo igitur uoluntate uult bonum, uoluntate tacit bonum, sed sine dono atque adiutorio Dei numquam potest bonum uelle uel facere. Equidem conuenitur ut sciat, admone305 tur ut faciat, quia liberum habet semper arbitrium uoluntatis. Sed neque scientiam sanctam potest habere, nisi dono gratiae desuper acceperit a Patre luminum, a quo est omne datum optimum et omne donum perfectum ; et sciens aut non tacit quod faciendum esse iam nouit, aut dum ea quae tacit 310 sibi nititur assignare, proprii tumoris pondere praegrauatur. Ideo uero sanctam scientiam superius dixi, quia est scien¬ tia non sancta, ilia scilicet quae inflat hominem, quae aedificantem non habet caritatem. Ilia scientia quidam cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificauerunt, aut gratias ege315 runt. Hac scientia si quis se putat scire aliquid, nondum cognouit quemadmodum oporteat eum scire. 14. Igitur ad bene uiuendum numquam sufficit cuiquam scientia praecepti, nisi dilectio fuerit custos mandati, et ut diligat, non nisi sua uoluntate diligit. Et ideo Dei et proximi 286/288 II Tim. z, 7. 289/291 Ps. 118, 73. 291/292 Prou. 2, 6. 293/294 lac. 1, 5. 296 lac. 1, 6. 297/298 Rom. 10, 14. 307/308 cfr lac. i, 17. 312/313 cfr I Cor. 8, 1. 313/314 cfr Rom. 1, 21. 315/316 I Cor. 8, 2.

285 potuisset (tui exp.) Port. 293 sapientiam] N, -tia Port. Sirm. m 294 improperat] ei add. N [fort, et dabitur ei addendum ?) 295 postal, uolunt.] N, ~ Port. Sirm. m 295/296 subiecit] N, adiecit Port. Sirm. m 296 fide* (m eras) N 297 inuocari Port. Paulus] apostolus add., sed exp. Port. 298 inuocabunt] litt. minutior. in spat, relicto Port. 302 uolunt. uult bonum] N, ~ bon. uult uolunt. Port. Sirm. m 302/303 uolunt. f. bon.] N, ~ bon. f. uolunt. Port. Sirm. m 308 alt. et] si add. Sirm. 309 pr. faciat Codd. (quod faciat add., sed exp. Port.) 309/310 quae fac. sibi ass. nit.] N, ~ sibi nit. ass. quae fac. Port. Sirm. m

312 quae aed.] qui aed. (i cancell.) N

318 custosq:

DE VERIT. PRAEDEST. II, 14-15

499

dilectio unicuique nostrum ita legali sermone mandatur : Dili¬ ges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota mente tua, et : Diliges proximum tuum tamquam teipsum. In quibus duobus praeceptis Saluator noster totam legem dicit prophetasque pendere. Vt autem diligamus Deum 325 ex toto corde nostro, ipsam ddectionem non habemus ex corde nostro, sed habemus ex Deo. Caritas enim Dei diffusa est in cor dibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Et ut diligamus inuicem, Deus nobis tribuit caritatem. Ait enim beatus Iohannes : Carissimi, diligamus inuicem ; quoniam cari330 tas ex Deo est, et omnis qui diligit fratrem ex Deo natus est, et nouit Deum. Qui autem non diligit, ignorat Deum, quia Deus caritas est. 15. Quoniam igitur Deum caritatem esse diuinis claret eloquiis, profecto manifestum est quod nemo Deum, qui caritas 335 est, habere possit, si se homini Deus ipse non dederit. In eo igitur liberum arbitrium nostrum ad diligendum Deum et proximum idoneum efficitur, in quo ei caritas diuinitus datur. Sine caritate enim, nec Deus diligi aliquando potest, nec proximus. Vt autem Deus diligi possit, ipse se tribuit ; quia Deus 340 caritas est, et Deum non nisi caritate diligimus. Nisi ergo Deum accipiamus, Deum diligere non ualemus. Posita sunt quoque ante hominem ignis et aqua, uita et mors, ut quo uult manum suam libero porrigat uoluntatis arbitrio. Si enim desit uoluntas libera, manus quoquam non porrigitur. Sed eamdem manum 345 ad uitam numquam porrigit homo, nisi earn Deus gratuita bonitate tenuerit. Propter quod ei dicitur a propheta : Tenuisti manum dexterae meae, et in uoluntate tua deduxisti me. Alio quoque loco ipsam manum dexterae nostrae diuina dicit Dauid protectione seruari. Ait enim : Dominus custodit te, 350 Dominus protectio tua super manum dexterae tuae. Ipsum denuo exorat, ut opera manuum nostrarum super nos, concessa illuminatione, dirigat. Ideo ait : Sit splendor Domini Dei nostri super nos, et opera manuum nostrarum dirige super nos.

320

m 465

PL 635

320/322 Matth. 22, 37. I lob. 4, 7.8. Ps. 120, 5.

322 Matth. 22, 39.

326/327 Rom. 5, 5.

329/332

341/342 cfr Eccli. 15, 17.18.

346/347 Ps. 72, 24.

349/350

352/353 Ps. 89, 17.

322 diliges] N, om. 'Port. Sirm. m tamquam] N, sicut Port. Sirm. m 325 pr. nostro] in marg. Port. 325 non usq. ad 326 sed] om. Port. Sirm. 330 ~ est natus (sub sign, transposit.) Port. 334 qui car. est] N, om. Port. Sirm. m 335 ~ ipse deus (sub sign, transposit.) Port. igitur] N, ergo Port. Sirm. m 338 aliquando] N, om. Port. Sirm. m 339 se] sup. lin. N deus] sup. lin. N 341 homine N 345 ~ homo porrigit Port. gratuita* (m eras.) N 346 ei] om. Sirm. dicitur] Codd., et add. Sirm. m 348 Dauid] N, om. Port. Sirm. m 348/349 seruari] N, saluari Port. Sirm. m 349/350 sup. man. dext. tuae] om. Sirm. 350 ipsum] N, ipse Port. Sirm. m exorat] N, orat Port. Sirm. m 351 super nos cone, ill.] Codd., ~ cone. sup. nos ill. Sirm. m dirigat] dominus praem. Port. Sirm. m

500

DE YER1T. PRAEDEST. II, 16-17

16. (X.) Hisatquehuiusmoditestimoniis, quibustam nouum

m 466

pl 636

355 quam uetus refertum est testamentum, tale esse hominis demonstratur arbitrium, ut siue ad inchoanda quae bona sunt nihil possit, nisi eum gratia diuina praeuenerit, siue ad perficienda nullatenus sibi sufficere ualeat, nisi gratia qua praeuenitur, eadem iugiter adiuuetur. Nec tamen quia indiget 360 iuuamine, ideo dicendum est non esse ; nec quia est, ideo credi debet ad initium uel profectum boni sibi posse sufficere. Proinde si ad eloquia diuina humilis et mitis accesserit animus (quod tunc potest, si ei humilitatis ac mansuetudinis donum diuinitus conferatur), ablato uelamine quo interior atque 365 excelsior intellectus obtegitur, cordi contrito et humiliato sapientia et scientia conceditur. Scriptum est enim quia Dominus dat sapientiam, et a facie eius scientia et intellectus procedit. 17. Quoniam igitur non est aliquod praeceptum, quod non 370 ideo Deus dederit homini, ut prosit uoluntarie atque humiliter operanti; uoluntas autem bona non nisi fide inchoatur et caritate perficitur. Fides autem et caritas diuinae sunt munera bonitatis, quae nisi uoluntarie homo sibi donata susciperet, nec inessent homini, nec prodessent (ad hoc enim Deus uolun375 tatem hominis praeparat, ut sit cui donum fidei et caritatis infundat), propterea fatendum est uerum esse quod sanctis docemur eloquiis, sola Dei misericordia saluari hominem, quia scriptum est : Salua me in tua misericordia ; et hominem ratione utentem tunc ad salutem perpetuam peruenire, si sua 380 cucurrerit atque laborauerit uoluntate. Non enim frustra dicit apostolus : Sic currite ut comprehendatis, et : Vnusquisque propriam mercedem accipiet secundum suum laborem, et : Labora ut bonus miles Christi Iesu, et alio loco : Itaque, fratres, stabiles estote et immobiles, abundantesque in opere Domini 385 semper, scientes quod labor uester non est inanis in Domino. Ad quern tamen laborem in Sapientiae libro sibi poscit quidam auxilium, dicens ex totis praecordiis suis, : Deus parentum et Domine misericordiae tuae, qui fecisti omnia uerbo tuo, et

305 cfr Ps. 50, 19. 381/382 I Cor. 3, 8. Sap. 9, 1-4.

366/368 Prou. 2, 6. 383 II Tim. 2, 3.

378 Ps. 30, 17. 381 I Cor. 9, 24. 383/385 I Cor. 15, 58. 387/393

t

354 *aq: (t add. 0. ml) N 357 eum] N, ipsum Port. Sirm. m 361 debeat (a exp.) Port. 362 et] N, ac Port. Sirm. m 363 ac] N, et Port. Sirm. m 364 ablato] 1 sup. lin., rasura inter alt. a et t N interior] intelligentior Sirm. 365 celsior N 366 et scientia] om. Sirm. concedetur Port. 372 autem] N, uero Port. Sinn, m 373 boni-] Codd., uolun- Sirm. m donata] ta sup. lin. Port. suspicerent N 381 unusquisque] quis sup. lin. N 383 Iesu] add. in marg. N 384 habundantes (-que om.) N 386 in sapientiae libro] in eumdem sapientiae N quid, poscit] N, ~ Port. Sirm. m 387 parentum] N, meorum add. Port., nostrorum add. Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. II, 17-18

501

sapientia tua constituisii hominem, ut dominetur creaturae quae a te facia est, et disponat orbem terrarum in aequitate et iustitia, et directione animi indicium iudicet : da mihi sedium tuarum assistricem sapientiam. Et paulo post : Mitte illam de sanctis cadis tuis, et mitte illam de sede magnitudinis tuae, ut mecum sit, et mecum laboret, ut sciam quid acceptum sit coram te. Scit enim 395 ilia omnia, et intellegit, et deducet me in operibus meis sobrie, et custodiet me in sua potentia, et erunt accepta opera mea. 18. (XI.) Verumtamen ne quisquam time ipsum saltern orandi affectum, quo sibi sapientiam posceret, non diuinitus arbitraretur infusum, paulo superius ait, se scisse quoniam 400 aliter non potest esse continens nisi Deus det ; et hoc ipsum tamen sapientiam esse dicit scire, cuius esset hoc donum. Vnde igitur est instructus ut sciret, inde excitatus est ut oraret. Nec tamen nisi uoluntarie sciuit, nec nisi uoluntarie orauit ; quia et ad sciendum et ad deprecandum, Christi gratia 405 ignarum et torpidum hominis praeueniens instruxit atque excitauit arbitrium. Misericordiae igitur diuinae est ut hominis liberum et illuminetur arbitrium, quo fit ut homo et ea quae placita sunt Deo cognoscat, et adiuuanti gratiae officium sui laboris uoluntaria deuotione subiungat. Ad illuminandum 410 hominis arbitrium dicitur : Deus mens, misericordia eius praeueniet me ; ad adiuuandum refertur : Misericordia tua subsequetur me omnibus diebus uitae meae. Non autem praeueniendo illuminaretur, si non esset ; nec subsequendo adiuuaretur, si illuminatum ad aliquid sibi bonae cogitationis aut operis 415 esse posset idoneum. Hanc impossibilitatem sermo diuinus ostendit, ubi ait : Quis hominum potent scire consilium Dei ? aut quis poterit cogitare quid uelit Dominus ? Cogitationes enim mortalium timidae, et incertae prouidentiae nostrae. Timidae igitur sunt cogitationes mortalium, non laudabili timore, 420 sed uituperabili, non bono, sed malo. A quo nos timore liberauit ille, qui per mortem destruxit eum qui habebat mortis imperium, id est, diabolum, ut liberaret eos qui timore mortis per totam uitam obnoxii erant seruituti. 390

392/396 Sap. 9, 10-12. Ps. 22, 6.

399 efr Sap. 8, 21.

416/418 Sap. 9, 13.14.

410/411 Ps. 58, 11.

411/412

421/423 Hebf. 2, 14.15.

390 terrarum] N, terrae Port. Sirm. m 393 sanctis caelis] N, ~ Port. Sirm. m mitte illam] N, om. Port. Sirm. m 397 ipsum] N m, operi Port. Sirm. saltim Port. 398 sapientia N 401 sapientia N scire] sup. lin. Port. esset hoc donum] N, ~ h. d. e. Port. Sirm. m 402 excit. est] N, ~ Port. Sirm. m 403 tamen] N m, iterum Port. Sirm. 405/406 atq. exit.] N m, om. Port. Sirm. 407 pr. et] Codd., om. Sirm. m 409 uoluntarie N 412 subsequitur N 413 adiuuaret Sirm. 415 potuisset N hanc imposs.] litt. minut. in spatio relicto Port. ubi ait] om. N 417 deus Port. 418 enim] sup. lin. N incertae] in add. in marg. Port. 419 igitur] N, enim Port. Sirm. m 421 habebat mortis] N, ~ Port. Sirm. m

502 m 467 PL

637

DE VERIT. PRAEDEST. II, 19-20

19. (XII.) Hanc seruitutem de qua nos eripuit, atque liber425 tatem quam nobis gratis contulit, Redemptor noster euidenter ostendit, dicens : Si uos manseritis in uerbo meo, uere discipuli mei eritis, et cognoscetis ueritatem, et ueritas liberabit uos. Respondentibusque Iudaeis quod semen Abrahae essent, nec cuiquam aliquando seruierint, responsione sua, simul et serui430 tutis eorum mortiferam conditionem, et libertatis quam ipse suis fuerat collaturus, ostendit protinus ueritatem, dicens : Amen, amen dico uobis, qui facit peccatum, seruus est peccati. Seruus non manet in domo in aeternum ; filius autem manet in aeternum. Si ergo Filius uos liberauerit, uere liberi eritis. Cogi435 tationes ergo mortalium timidae illae utique designantur, per quas peccato seruiunt, qui per totam uitam obnoxii sunt seruituti. De qua seruitute nos Dei gratia liberatos Paulus edocet dicens : Cum enim send essetis peccati, liberi fuistis iustitiae. Quern ergo fructum habuistis tunc, in quibus nunc erubescitis ? 44° Nani finis illorum mors est. Nunc uero liberati a peccato, serui autem facti Deo habetis fructum uestrum in sanctificationem, finem uero uitam aeternam. 20. Ecce quid nobis gratia Dei contulit. Timidos liberauit, de quibus scriptura dicit : Cogitationes mortalium timidae ; 445 illi procul dubio timori subiectae, cui subditos quosdam sermo diuinus sic arguit, dicens : Illic timuerunt timore, ubi non erat timor. Hie est timor quern saeculi cupiditas ad reatum inicit, ad supplicium nutrit. Iste timor illos captiuos possidet, quo¬ rum cogitationes rebus implicitas incertis atque instabilibus 45° tenet. Propter quod et ille qui dixit : Cogitationes mortalium timidae, statim subiecit : Et incertae prouidentiae nostrae. Incerta est enim prouidentia quae incertis rebus impenditur, et incertae res quarum certa possessio non tenetur. Cotidie autem possumus inuiti amittere quidquid in aeternum non possumus 435 possidere. Tunc ergo sunt incertae prouidentiae mortalium, quando earum rerum animus amore tenetur innexus, quarum aut possessio possessori inuito potest adimi, aut possessioni no¬ lens possessor auferri. Vnde autem hae incertae prouidentiae insint homini, subsequenter ostensum est, dicente scriptura : 460 Corpus enim quod corrumpitur aggrauat animam, et deprimit 426/427 Ioh. 8, 31.32. 428/429 efr Ioh. 438/442 Rom. 6, 20-22. 444 Sap. 9, 14. Sap. 9, 14. 460/463 Sap. 9, 15.16.

8,

33. 432/434 Ioh. 8, 34-36 446/447 Ps. 13, 5. 450/451

426 uos] N, om. Port. Sirm. m 427 liberauit corr. a. m. N 429 aliquando] N, umquam Port. Sirm. m seruierint] N, seruissent Port. Sirm. m 430 mortifera N 438 essetis peccati] litt. minutior. in spatio relicto Port. 439 tunc] in illis add. sed exp. Port. 441 ~ deo facti Sirm. 452 est] sup. lin. Port. 453 autem] N, om. Port. Sirm. m 454 quidquid] N, quod Port. Sirm. m 456 animus amore] Codd., ~ Sirm. m 458 hae] N, om. Port. Sirm. m 460 enim] om. N

DE VERIT. PRAEDEST. II, 20-22

465

470

PL

638 475

m 468 480

485

49°

495

503

terrena inhabitatio sensum multa cogitantem, et difficile aestimamus quae in terra sunt, et quae in prospectu sunt inuenimus cum labore. 21. (XIII.) Postquam ergonostrae mortalitatis sanctascriptura nobis demonstrauit aerumnam, subsequenter diuinae nobis gratiam bonitatis insinuat, ut agnoscamus unde nobis et scientiae donum et correptionis atque sanitatis beneficium conferatur. Sequitur enim ille qui ea quae in terra sunt diffi¬ cile aestimari, et quae in prospectu sunt cum labore asserit inueniri, et dicit Deo : Quae in cadis sunt autem quis inuestigabit ? Sensum enim tuum quis sciet, nisi hi dederis sapientiam, et miseris sanctum spiritum tuum de altissimis ? Et sic correctae stmt semitae eorum qui in terris sunt, et quae tibi placent didicerunt homines et per sapientiam sanati sunt. Quid est : didicerunt et sanati sunt? Quid per sanctum Spiritum et per sapientiam Dei, quae utique Christus est, hominibus dicit esse collatum, nisi quia tunc salubriter discimus quid facere debeamus, quando nos misericordia Dei praeueniens illuminat, et sanamur, ut quod ilia praeueniente discimus eadem subsequente faciamus ? Praeuenit enim nos, dum propitius fit Dominus omnibus iniquitatibus nostris ; subsequitur nos, dum sanat Dominus omnes languores nostros ; praeuenit enim misericordia liberum hominis arbitrium, dum in nondum beneuolente sola operatur exordium bonae uoluntatis ; subsequitur autem dum bene uolenti subministrat auxilium, ut bene operando perueniat ad bonae uoluntatis effectum. 22. Misericordia igitur praeueniens cooperaturam sibi ho¬ minis uoluntatem sola praeparat ; subsequens autem cooperantem sibi uoluntatem iuuat. Itaque praeueniens in tenebris hominem constitutum gratis educit ad lucem, non solum admonendo extrinsecus, sed et intrinsecus illuminationis gra¬ tiam largiendo. Dominus enim illuminat caecos, faciens sci¬ licet ex infideli fidelem, ex superbo humilem, ex aspero mitem, ex fornicatore castum, ex maligno beneuolum, ex truculento placidum, ex amatore mundi amatorem Dei et proximi, ex raptore rerum alienarum, suarum postmodum largitorem. Sic

470/474 Sap. 9, 16-19.

480/482 cfr Ps. 102, 3.

492 cfr Ps. 145, 8.

464 sancta] N, om. Pori. Sirm. m 465/466 diu. nobis] N, ~ Pori. Sirm. m 468 enim] N m, autem Port. Sirm. 470 in caelis sunt autem] N, ~ autem in caelo sunt Port. Sirm. m 470 inuestigauit N sapientia N 472 sanctum N, om. Port. Sirm. m 475 quod N 478 dei] N, om. Port. Sirm. m 479 quod ilia praeuen-] litt. minutior. in marg. et in spatio relicto Port. 480/481 ~ in iniq. omnibus (sub signis transpositi) Port. 481 dominus] N, om. Port. Sirm. m 482 enim] N, om. Port. Sirm. m 483 in] sup. lin. N 484 autem] N, om. Port. Sirm. m 488 sola] in marg. Port. 489 iubat N 494 maliuolo benignum Port. Sirm.

496 postmodum] Codd., postmodo Sirm. m

504

500

505

510

515

520 PL 639

525

m 469

530

DE VERIT. PRAEDEST. II, 22-24

misericordia Dei praeueniente et in corde hominis mirabiliter operante, qui diuitiis temporalibus carnaliter superbus extollebatur, humilis in timore Dei, pauper spiritu libenter efficitur ; et qui asper et inoboediens diuinis antea sermonibus repugnauit, ad audiendum uerbum atque oboediendiim mitis et quietus accedit ; quique dudum iniustitiae crudelitatem indigesta crapulatus peruersitate ructauit, esuriens et sitiens satietatem iustitiae concupiscit. Ita fit ut pro peccatis etiam lugeat, in quibus antea mortifera delectatione gaudebat ; operibus deinde misericordiae indesinenter insistens, ipse quoque consequatur misericordiam, per quam perueniat ad coronam ; fide quoque per caritatem quae sancta sunt laudabiliter operante, ad uidendum Deum munditiam acquirat cordis, qui cogitationibus pridem sordebat obscenis. 23. Haec est mutatio dexterae Excelsi per quam humanum illuminatur arbitrium ; haec magna opera Domini, exquisita in omnes uoluntates eius. Sic in nobis Deus praeparat adinuentiones suas, quia ipse in nobis praeparat quod in nobis inueniat ; dum arcum potentium infirmum facit, et infirmos praecingit uirtute, id est, dum in hominibus quos gratis saluat, praesumptionem humanae uirtutis infirmat, ut se infirmos agnoscant, et adiutorium diuinae uirtutis accipiant. Ista Deus in nobis misericorditer facit, dum pro malis bona retribuit, dum misericordia praeueniente malis bona donat, ut ea in nobis misericordia subsequente custodiat. Cum enim iustificatis ac bene uolentibus praebet auxilium, suis utique donis subministrat augmentum ; et ita confirmat quod operatus est in nobis, dum bonam, quam ipse tribuit, uoluntatem torpere ac deficere non permittit in nobis. 24. (XIV.) Proinde, secundum apostoli praeceptum, cum timore et tremore nostram salutem operemur, scientes quia Deus est qui operatur in nobis et uelle et perficere, pro bona uoluntate. Neque sic putemus abutendum beneficiis gratiae, ut absque bonis operibus torpeamus. Ab eis enim gratia profecto discedit quorum caritas refrigescit. Audiamus itaque apostolum gratiae participem, gratiae nobis opera demonstrantem. Ait enim : Quid ergo dicemus ? Permanebimus

508/509 cfr Gal. 5, 6. cfr I Reg. 2, 4. 534 Rom. 6, 1.

511 cfr Ps. 76, 11.

523/524 cfr Ps. 67, 29.

512/513 cfr Ps. 1 io, 2. 526/520 cfr Phil. 2, 12.13.

500 qui asper et] coni. Sirm. m, quia sperat quae N, quia sperat qui Port.

515/516 533/

501

atque oboediendum] N m, om. Port. Sirm. 502 quique] N, et qui Port. Sirm. m 504 etiam] sup. lin. N 508 fidem IV 509 cord, adquirat (sub sign, trans¬ poset.) Port. 515/516 praecingitur N 517 infrinit in infrenet corr. a. m. N 521 misericorditer corr. N 524 bona N 527 operamur Sirm. 533 enim] N, enim quodam loco Port. Sirm. (enim om.) m dicimus N

DE VERIT. PRAEDEST. II, 24-25 5 35

54°

545

550

555

560

565

PL 640

505

in peccato, ut gratia abundet ? Statimque respondet : Absit ; qui enim mortui sumus peccato, quoniodo adhuc uiuemus in illo ? Hoc igitur in nobis operatur gratia, ut peccato mortui, iustitiae uiuamus. Ideo rursus idem apostolus dicit, ut aestimemus nos mortuos quidem esse peccato, uiuentes autem Deo in Christo Iesu Domino nostro. Gratia itaque diuina in humano arbitrio, et mortem salubriter operatur et uitam ; mortem scilicet criminum, uitamque uirtutum. Ideo Deus dicit : Ego occidam, et uiuere faciam. Sicut ergo cum uiueremus peccato prauam uoluntatem nostram praua opera sequebantur, ita nunc accepto beneficio gratiae, et per hoc mutata in melius uoluntate, non uiuamus peccato, sed Deo. Ad hoc enim nobis, cum mortis praeiudicio frigidi essemus, datus est uitalis feruor sancti Spiritus, quern gratis accepimus, ut per gratiam Dei et bonum uelle et bonum facere ualeamus. Ideo nos apostolus esse praecipit spiritu feruentes Domino seruientes. Non ergo nobis est a sancto labore cessandum, quibus diuinae gratiae non solum merces promittitur sed et auxilium suffragatur. Et quia unusquisque propriam mercedem accipiet secund.um suum laborem, dignum est ut bene facientes non dehciamus tam ab opere quam ab oratione ; nec aliquid horum quae bene fecimus, aut uoluntatis, aut possibilitatis nostrae uiribus assignemus ; ne inter eos merito superbiae deputemur, qui ignorantes Dei iustitiam, et suam uolentes constituere, iustitiae Dei non sunt subiecti ; quae profecto sapientia carnis est, quae inimica est Deo, legi autem Dei non subicitur, nec enim potest. 25. (XV.) Subsequatur igitur humilis uoluntas hominispraecedentem, et comitetur subsequentem misericordiam Redemptoris ; quae dum nos praecedit, ea quae retro sunt obliuiscimur, et dum nos subsequitur, in ea quae ante sunt extendinner; ac sic ipsa gratia nos et anteriorum appetitum tribuens dirigit, et posteriorum recordationem subtrahens, ab arrepto cursu retardare non sinit. Facit praecedens, ut sequamur ad brauium supernae uocationis Dei ; facit subsequens, ut gloriemur in tribulationibus, scientes quod tribulatio patientiam ope-

535/536 Rom. 6, 2. 538/539 cfr Rom. 6, n. 542 Deut. 32, 39. 549/550 Rom. 12, 11. 552/553 I Cor. 3, 8. 553/554 cfr Gal. 6, 9. 557/558 Rom. 10, 3. 558/560 cfr Rom. 8, 7. 563/565 cfr Phil. 3, 13. 567/568 Phil. 3, 14.

569/574 Rom. 5, 3-5.

534 respondit inquiens N

537 dicit] N, ait Pori. Sirm. m 541 uitaque N 550 ergo] Codd. Sirm., om. m 552 propriamercedem N 554/555 eorum N 555 facimus N 558 quae] N, quod 559 autem] enim N 564 et dum nos] N, dum Port. Sirm. m

544 ita] ut add. N 553 bonum N Port. Sirm. m

569 patientia N

s

C. C. XCI

506

m 470

DE VERIT. PRAEDEST. II, 25-27

570 ratur, patimtia autem probationem, probatio uero spent, spes autem non confundit, quia caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Ipsa facit ut nec cupiditatibus saeculi capiamur illecti, nec aduersitatibus succumbamus inuiti. Ita misericordiae subsequentis opere in 575 quantum mortui mundo efficimur, in tantum spiritu mentis nostrae magis magisque renouamur. 26. Caelestibus itaque mandatis oboediens, quantum adiuuatur homo diuinitus, uoluntariis nisibus elaboret. Quod uero in labore non deficit, quod rectis gressibus currit, quod 580 bene certat, quod ficlem seruat, non suae uirtuti deputet, sed dono gratiae in se ac secum operantis assignet. Labori sancto studium bonae uoluntatis impendat ; quae uoluntas tunc bona est, si studium suum diuinae largitatis munus esse non ambigat. Apostolus quippe Timotheum ad uirtutem huius 585 laboris hortatur dicens : Labor a ut bonus miles Christi Iesu. Se quoque amplius ceteris omnibus laborasse testatur dicens : Abundantius illis omnibus laboraui. Sed ut ostenderet se et fidei donum et laborandi uirtutem diuinae gratiae munere ac iuuamine consecutum, item dicit : Qui prius fui blasphe590 mus, ac persecutor, et contumeliosus ; sed misericordiam consecutus sum. Opus autem eiusdem misericordiae sic ostendit, dicens : Consilium autem do, tamquam misericordiam consecutus a Domino ut fidelis essem. Ideo cum dixisset dignum se non esse uocari apostolum, quia persecutus esset Ecclesiam 595 Dei, opus in se misericordiae praeuenientis ostendens, ait : Gratia autem Dei sum quod sum. Et ut ostenderet laborandi quoque donum gratiae sibi largitate collatum, sequitur ac di¬ cit : Et gratia eius in me uacua non fuit. Quid est autem uacua, nisi otiosa ? Ideo adiungit : Sed abundantius illis omnibus 600 laboraui. Non autem ego, sed gratia Dei mectim. 27. (XVI.) Vt esset igitur Paulus ex infideli fidelis, sola gratia operata est, quae auersum conuertit, et infideli fidem, cum infidelitatis suae merito fidem accipere non mereretur, attribuit. Atque ita uoluntarie quidem Paulus credidit, uolun605 tarie abundantius illis omnibus laborauit ; sed et credere et laborare non posset, nisi desuper donum gratiae in se ac secum

585 II Tim. 2, 3. 587 I Cor. 15, 10. 589/591 I Tim. 1, 13. Cor. 7, 25. 596 I Cor. 15, 10. 598/600 I Cor. 15, 10.

592/593 I

573 saeculi] N, om. Port. Sirm. m 575 mortui mundo] IV, ~ Port. Sirm. m 581 dona N 583 munus] om. N 586 laborasse test, dicens] lift, minutior. in spatio relicto et in marg. Port. 592 misericordia N 594 est N 595

misericordiae] N m, om. Port. Sirm. 596 sum] N, id add. Port. Sirm. m 597 quoque] N m, quidem Port. Sirm. ac] N, et Port. Sirm. m 598 autem] N m, om. Port. Sirm. 600 autem] om. N 604 Paulus] add. a. m. Port.

DE VERIT. PRAEDEST. II, 27-28

PL 641

m 471

507

operantis acciperet. Vt ergo gratia Paulum nolentem incredulumque praeuenit ut bonam uoluntatem haberet, ita cooperante ipso Paulo bonam contulit collatamque a se iuuit per 610 omnia uoluntatem. Labor igitur Pauli propterea fructuosus fuit, quia laborem suum non suis uiribus, sed gratiae Dei, cuius confortabatur iuuamine, tribuebat ; sciens quia laboris illius nec conatum haberet, nec consequeretur effectum, si defuisset ei misericordiae praeuenientis ac subsequentis auxi615 burn. Laboranti ergo uoluntas non deerat, quam gratia non cessabat adiuuare, quae dederat ; et ut Paulus non deficeret in labore, uirtutem uolenti gratia subrogabat. Tabs itaque uoluntas digne merebatur et pro se et pro suo labore mercedem, quia et in se et in suo labore non uirtutem suam, sed 620 diuinae cognoscebat gratiae largitatem. Ideo denique omnia quae in bono poterat uel cogitare uel facere (quod scilicet temperanter utebatur prosperis, quod etiam fortiter reluctabatur aduersis), non sibi, sed Deo, a quo confortabatur, humiliter atque ueraciter assignabat. Dicit enim quodam loco : Scio et 625 humiliari, scio et abundare (ubique et in omnibus institutus sum) et satiari, et esurire, et abundare, et penuriam pati. Omnia possum in eo qui me confortat. Omnia igitur Paulus libero arbitrio poterat, sed in eo qui eum induerat uirtute ex alto. De hoc dicit : In quo labor0 certando secundum operationem eius, 630 quam operatur in me in uirtute. Beatus itaque Paulus nec se misericordia praeuentum tacuit, ut fidebs esset; neque sic in se Christi gratiam habuit operantem, ut ipse a sancto labore cessaret. Hoc enim in eo gratia operabatur, ut neque deficiendo fieret torpidus, nec superbiendo ipsi gratiae exsti635 tisset ingratus. 28.Proinde sicut in psalmosalubriteradmonemur,seruiamus Domino in timore, et exsultemus ei cum tremore, scientes quia Deus est qui operatur in nobis et uelle et perficere, pro bona

624/627 Phil.

4,

12.13.

629/636 Col. 1, 29.

636/637 off Ps.

2,

11.

638/

639 Phil. 2, 13.

607 usq. ad. 610 ut ergo gratia quae paulum nolentem incredulumque praeuenit bonam uoluntatem pauli haberet, cooperante ipsa paulo bonam contulit conlatamque a se adiuuit per omnia uoluntatem N 610 igitur] N, ergo Pori. Sirm. m. 614 ei] et Sirm. praeuenientis] prae- sup. lin. a. m. N 616 adiuuare] add. a. m. Port. 618 pr. pro] per Sirm. 621 pr. uel] N, om. Port. Sirm. m 622 luctabatur N 626 et satiari et esurire] Codd. (satiate N), ~ Sirm. m 627 igitur] N, ergo Port. Sirm. m 628 ind. uirt. ex alto] N, ~ ex a. uirt. ind. Port. Sirm. m 629 dicit] N, in quodam loco add. Port. Sirm. m laboro certando] Codd. Sirm., ~ m 632 sic] N, suo merito Port. Sirm. m 633 ut] N, non add. Port. Sirm. m 633 in eo gr.] N, ~ Port. Sirm. m 634/635 exstitisset] N, esset Port. Sirm. m

636 in] add. a. m. Port.

508

DE VERIT. PRAEDEST. II, 28-29

uoluntate. Maximum quippe est diuinae gratiae adiutorium atque beneficium, ut illuminata mens hominis semper cogitet et praeuentam se gratuita gratia et indesinenter adiuuandam uirtute diuina. Atque ita fiet ut Deo bonorum omnium largitori atque custodi seipsum homo competenterhumilians,et g'ratias incessanter agat et orare non desinat. Gratias agat, quia praeuen645 tus est ut conuerteretur auersus, ut illuminaretur caecus, ut fidem acciperet incredulus ; oret autem, ut sanetur languidus, et adiutorio gratiae confortetur infirmus. Ex tota igitur uoluntate petat, ut accipiat; quaerat, ut inueniat; pulset, ut aperiatur ei; quod nullatenus faciet, si uoluntatem accipiendi, inueniendi, 650 et intrandi non habet. Nec tamen in eo quod petens accipit, quaerens inuenit, pulsans ingreditur, suis uiribus assignet petendi, quaerendi et pulsandi officium ; quia licet uoluntarie homo petat, pulset et quaerat ; numquam petens accipere, quaerens inuenire, pulsans intrare poterit, nisi sanctam uolun655 tatem prius acceperit. Nam quidam, sicut Iacobus apostolus dicit, petunt et non accipiunt; eo quod male petant, ut in concupiscentiis suis insumant ; et de quibusdam quaerentibus se dicit Sapientia : Quaerent me mali et non inuenient. Ideo igitur, neque illi petentes accipiunt, neque isti quaerentes in660 ueniunt, quia uoluntatem terrenis deditam delectationibus gerunt, nec est in illis sapientia desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica. Vt autem bonum illud summum atque incommutabile homo petat et quaerat, praeparatur a Domino uoluntas ac datur ; qua donata, initium petendi, quaerendi 665 atque pulsandi, ex corde hominis Deo hoc ipsum operante consurgit. Scriptum est enim : Omni custodia serua cor tuum ; ex hoc enim exitus uitae. 29. (XVII.) Seruamus autem cor nostrum, si nos ille seruauerit cui dicitur : Conserua me Domine, quoniam in te speraui. 670 Hinc est quod ipse Vnigenitus Deus, carnis humilitate suscepta compatiens infirmitatibus nostris, Patrem pro nobis exorare 640

055/657 cfrlac. 4, 3. 058 Prou. 1, 28. 669 Ps. 15, 1.

661/662 lac. 3, 13.

666/667 Prou.

4, 23.

639 quippe est] N, ~ Port. Sirm. m 642 bon. omn. larg.] N, ~ larg. b. o. Port. Sirm. m 645/646 fidem acciperet] scrips/, f. accepisset N, ~ acciperet f. Port. Sirm. m 648 petatur N 649 facit N accipiendi] N, et add. Port. Sirm.m 650 habeat N 652/653 uolunt. homo] N, ~ Port. Sirm. m 654/ 655 uol. prius] N Port. (sub sign, transposit.), ~ Sirm. m 655 lac. ap.] N, sanctus Iacobus Port. Sirm. m 657 quibusdam] a. m. Port. 658 mali] N m, om. Port. Sirm. 659 isti] illi N 664 qua donata] N m, quia Port. Sirm. 665 atque] N, om. Port. Sirm. m ex corde hom. deo hoc ipsum operante] N, ~ hoc ipsum ex corde hominis deo operante m, non ex corde hominis sed a deo Port. Sirm. 667 his N 671 exorare] N m, orare Port. Sirm.

DE VERIT. PRAEDEST. II, 29

m 472

509

dignatus est, dicens : Pater, serua eos in nomine tuo, quos dedisti mihi ; et iterum dicit: Non peto ut tollas eos de mundo, sed ut serues eos a malo. Numquam igitur homo congrua custodia 675 seruat cor suum, nisi fuerit ipsum cor Deo custodiente seruatum. Nisi enim Dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilant qui custodiunt earn. Propter hoc apostolus Paulus diuinam cordibus nostris optat adesse custodiam, dicens : Pax Dei, quae exsuperat omnem sensum, custodiat corda uestra 680 et intellegentias uestras in Christo Iesu. Et cum nobis Deus per Ieremiam dicat : Custodite animas uestras, hoc se beatus Dauid adimplere non posse cognoscens, diuinam poscit animae suae custodiam dicens : Custodi animam meam, et libera me. Qui rursus ait : Tu, Domine, seruabis nos, et custodies nos a 685 generatione ista et in aeternum. Etiam unicuique fidelium di¬ uinam optans impendi custcdiam, dicit: Deminus custodit te ab omni malo, custodiat animam tuam Dominus. Et ut iugiter gratiae diuinae necessari; m nobis sciremus esse custodiam, sequitur et dicit : Dominus custodiat introitum tuum et exitum 690 tuum, ex hoc nunc et usque in saeculum. Ad hanc indesinenter nos custodientem Dei gratiam refertur quod in eodem psalmo dicitur : Ecce non dormitabit, neque obdormiet qui custodit Israel. Sicut igitur omnia bona, inter quae etiam ipsam uoluntatem habemus, non nisi Deo largiente accipimus, sic omnia quae 695 accipimus, non nisi Deo custodiente seruamus. Quaecumque sint enim bonae uitae munera in homine, tunc ab illo custodiuntur, si bona in eo perseueret uoluntas. Sed uoluntas ipsa, cuius bonitate cetera bona bene habentur, riteque seruantur, tunc in homine bona iustaque perseuerat, si earn custodiens 700 gratia diuina non deserat. Sicut enim nihil potest in se habere bonae cogitationis, nisi subueniente gratia fiat bona, sic ad custodienda quae accipit, nullatenus potest sua uirtute sufiicere, nisi ille qui earn gratis bonam facit, suae gratiae opitulatione seruauerit. Ille uero certus est bonae uoluntatis profec705 tus, si ea quae accipit a Deo ita sollicite uigilanterque custo¬ diat, ut custodiae diuinae adiutorium frequentia orationis et 672/673 Ioh. 17, 11. 673/674 Ioh. 17, 15. 676/677 Ps. 126, 1. 678/680 Phil. 4, 7. 681 Ier. 17, 21. 683/684 Ps. 24, 20. 684/685 Ps. 11, 8. 686/687 Ps. 120, 7. 689/690 Ps. 120, 8. 692/693 Ps. 120, 4.

673 dicit] N, om. Port. Sirm. m peto] N, rogo Port. Sirm. m 674 a] Codd. (m. coaequali sup. lin. : ex N), ex Sirm. m 675 ipsum cor] N m, om. Port. Sirm. 676 enim] a. m. Port. 678 cord. n. opt. adesse custodiam] N, ~ cust. cord. n. opt. adesse m, pacem cord. n. opt. adesse Port. Sirm. 679 dei] N m, domini Port. Sirm. 680 Iesu] N, domino nostro add. Port. Sirm. m 682 implere N 684 qui] om. N 685 et] N, om. Port. Sirm. m etiam] N, et Port. Sirm. m 687 ut] sup. lin. a. m. N Port. 692 obdormiet] N m, dorrrjet Port. Sirm. custodiet N 693 ipsam] Codd., om. Sirm. m 696 sunt N 701 ueniente N 703 suae gratiae] N, ~ Port. Sirm. m 705 sollicite uigilanterque] N, uigilanter solliciterque Port. Sirm. m

510 PL 643

m 473

DE VERIT. PRAEDEST. II, 29-31

studio bonae operationis exposcat. Ita fiet ut dum oranti auxilium tribuitur, laborans retributione boni operis non priuetur. 710 30* Verumtamen et orandi et operandi quod bonum est illis Deus tribuet perseuerantiam, quos praedestinauit ad uitam. Omne quippe datum optimum et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum, qui operum suorum aeternam habens praescientiam, non solum quae daret, 715 sed etiam quae retribueret incommutabili dispositionis suae consilio praeparauit. Ideo non aliter implet disposita quam disposuit implenda. Quia sicut dispositionis diuinae ordinatio semper habuit, sic ordo rerum in diuinis operibus currit ; in quibus sunt uniuersae uiae eius misericordia et ueritas ; 720 quarum una malis bona tribuit, altera bonis malisque digna retribuit ; una iuste coronat iusteque condemnat, altera gratuita bonitate iustificat. Quia quisquis gratia praeueniente accipit iustitiam, non nisi eadem subsequente peruenit ad coronam. Ista si fratres nostri secundum sanam doctrinam, Deo 725 adiuuante, percipiant, numquam conabuntur disputationibus suis sic humani arbitrii infirmam uirtutem defendere, ut gratiae Dei conuincantur aduersantia sentire ; cum potius omnes qui uitae fieri desiderant aeternae participes, oporteat sanc¬ torum Patrum diuinitus inspiratis informari atque adhaerere 73° sententiis, qui gratiae diuinae sic illuminati sunt dono, ut indubitanter assererent in hominis uoluntate nihil bonae cogitationis oboriri, nisi quod beneficio gratiae praeuenientis infunditur ; nihil in melius augeri, nisi quod subsequentis gra¬ tiae iuuamine roboratur ; nihil boni ab homine consumari, 735 quod non eadem gratia operante atque opitulante perficitur. 31. (XVIII.) Haec itaque catholicorum Patrum apostolicis institutionibus tradita permanet in ecclesiis sine aliqua dubitatione doctrina, quam Graeci Latinique pontifices, sancti Spiritus infusione firmati, uno atque indissociabili semper 74° tenuere consensu. In qua beatus Augustinus indutus uirtute

712/713 lac. i, 17.

71!) cfr Ps. 24, 10.

707 studium N 711 quos] deus add., sed exp. Port. 715 sed etiam quae retribueret] Sirm. (tribueret) m, om. Codd. (signum r in marg. Port.) 716 ~ aliter non (sub sign, transposit.) Port. 717 adimplenda N qua N 722 bonitate] nitate add. a. m. in marg. Port. quisquis] quis 1 m., si quis coni. m. coaequali N gratia] om. N 724 sanam doctr.] N, ~ Port, m, doctrinam suam Sirm. 726 infirm, uirt.] N, ~ Port. Sirm. m 727 conuincatur aduersa N sentire] N m, sapere Port. Sirm. 728 fieri desid.] N, ~ Port, (desiderant a. m. sup. lin.) Sirm. m oportet N 729 atque] N, et Port. Sirm. m 733/734 gratiae] N m, om. Port. Sirm. 734 boni ab homine] N m, bene Port. Sirm. 735 quod non eadem gratia] N, nisi quod eadem Port. Sirm. m 739 indissonabili Port. Sirm.

DE VERIT. PRAEDEST. II, 31-32

PL 644

511

ex alto, abundantius illis omnibus laborauit ; non ipse autem, sed gratia Dei cum illo. Ipsius enim ministerio Dominus uberiorem huius rei fidelibus suis instructionem praebuit. Quippe ipso adhuc in corpore constituto Pelagiana haeresis 745 aduersus gratiam Dei mortiferis ausibus rebellauit. Nec defuit inuicta miserantis Dei benignitas, quae militem suum spiritalis gratiae armis tanto fortius praecingeret, quanto acrius aduersus eamdem gratiam uasa irae diabolus instigaret. Proinde memoratus Dei pontifex inclytus Augustinus turrim forti750 tudinis ipsam Dei gratiam tenens, et exinde cuncta hostillium machinamenta turmarum caelestis iuuaminis uirtute confringens, non solum ipse perfectam de hoste uictoriam referens triumphauit, quin etiam posteris certandi ac uincendi ordinem, si quando uicta prauitas recidiuo ausu infandum caput 755 erigere niteretur, ostendit. Sensum quippe Christi habens, tarn gratiae Dei quam humani arbitrii et officia discreuit et merita, semper diuinis humana subiciens et ueraciter docens, diuinitus homini et gratuito iustificationis donum et bonae uoluntatis exordium et plenum tribui glorificationis effectum. 760 Hunc legat omnis qui salutem aeternam adipisci desiderat, humiliter orans misericordem Deum, ut eumdem Spiritum intellegentiae legens accipiat, quern ille accepit ut scriberet; et eamdem illuminationis gratiam adipiscatur ut discat, quam ille adeptus est ut doceret. 765 32. Miramur autem non absque magna tristitia istos fratres nostros, qui gratiam Dei, quantum intellegi datur, ignorantes euacuare contendunt, hanc sibi similitudinis ineptiam reperisse, qua dicunt ita esse gratiae Dei donum, tarn quam si quis det mutuas pecunias, accepto idoneo pignore, quod 770 nisi custodierit, debitum accipere non possit. Sed hanc similitudinem quisquis ad Deum refert, procul dubio aut fallere conatur, aut fallitur. Deus enim noster, parabola proposita, simile dixit esse regnum caelorum homini patrifamilias qui proficiscens famulis suis pecunias congrua multiplicandas

741/742 cfr I Cor. 15, 10.

773/775 cfr Luc. 19, 13.

741 ipse autem] N, ~ Port. Sirm. m 743 tribuit N 744 ipso adh. i. corp.] N, ~ adh. i. corp. ipso Port. (sub sign, transposit.), adh. ipso i. corp. Sirm. m 745 aduersum N 74(5 inuicta] in uita Sirm. mis. dei benign.] N, ~ benign, mis. dei Port. Sirm. m 748 aduersus] in marg. Port. gratiam] N, om. Port. Sirm. m 749 inclytus Aug.] N m, om. Port. Sirm. turrem N 750 dei] N, om. Port. Sirm. m 751 turmarum] N m, telorum Port. {a. m. in spatio relicto) Sirm. caelestis] cae a. m. in spatio relicto Port. 752 perfectam] N m, om. Port. Sirm. 753 ac] N, et Port. Sirm. m uincendi] cendi a. m. in marg. Port. 754 recidibo N 761 misericordiae dominum Sirm. 765 maiore N 767 similitudinis ineptiam] N m, similitudinem ineptam Port. Sirm. 768 repperisse N Port. 769 idoneo] ideo Port.

512

DE VERIT. PRAEDEST. II, 32-33

negotiatione commisit. Vbi tamen sic se ostendit dedisse pecunias, ut nullum se pignus diceret accepisse. Quinimo beatus Paulus Christum in se loquentem gerens, a quo nobis sciebat pecuniam datam, ab ipso pignoris quoque gratiam testatur indultam. Ait enim : Qui sumus in hoc tabernaculo, ingemisci780 mus grauati, eo quod nolumus exspoliari, sed superuestiri ut absorbeatur quod mortale est a uita. Qui autem efpcit nos in hoc ipsum Deus, qui dedit nobis pignus Spiritus. Ephesiis quoque scribens, idem pignus his uerbis insinuat : Signati estis Spiritu promissionis sancto, qui est pignus hereditatis nostrae. Vt ergo 785 in custodienda multiplicandaque Domini nostri pecunia non essemus pigri, sed prouidi, spiritali sumus pignore praemuniti. Hoc pignus sine dubio seruus ille non habuit, qui acceptam Domini pecuniam multiplicare neglexit. Deus ergo gratuito munere cui uoluerit pecuniam suam pignusque lar790 gitur. Ceterum nos nec ei aliquid dedimus, pro quo pignus acciperemus. (■Quis enim prior dedit illi, et retribuetur ei ?); neque pignus illi pro pecunia dedimus ; sed et pignus et pecu¬ niam ipso nobis tribuente habemus ; quo pignore nos custodiente, non perdimus quod habemus; a quo etiam iugiter adiu795 uamur, ut pecunias quas accepimus commoda negotiatione multiplicare possimus. 33. (XIX.) Ilium uero beati apostoli locum, ubi de Deo dicit : Ergo cuius uult miseretur, et quern uult obdurat, melius accipimus, si hoc non ad interrogation^ sensum, sed ad con800 clusionem sententiae referamus. Agebat enim beatus apostolus de gratuita misericordia, qua Deus quos uult sine meritis saluat, et de iusto iudicio, quo ceteros irreprehensibili aequitate condemnat. Vbi primum de paruulis loquens Esau et Iacob, ipse sibi proposuit quaestionem, ex quibus sine ali805 quo propriorum dumtaxat operum merito, quia, dum nondum nati fuissent, nihil egerant boni uel mali, cum ambos reatus originalis peccati teneret obstrictos, uni per indebitam misericordiam gratis est impensa dilectio, alteri per debitum iudicium iuste retributa damnatio. In hac igitur quaestione 810 ipse sibi quod aduersitas inferre posset obiciens : Quid ergo, 775

m

474

PL

645

779/782 II Cor. 5, 791 Rom. xi, 35.

4.5.

783/784 Eph. 798 Rom. 9, 18.

1, 13.14.

787/788 cfr Luc. 810/812 Rom. 9, 14.

19, 20.21.

775 tamen] tandem Port. 775/776 pecuniam N Christum] N m, om. Port. 786/787 praemoniti N 792 pecunia] cu add. a. m. Port. 798 obdurat] N, indurat Port. Sirm. m 800 aiebat N enim] in marg. a. m. Port. beatus] N, Paulus add. Port. Sirm. m 803 commendat N 804 ~ prop, sibi (sub sign, transposit.) Port. 806 egerant N 809 ~ dampnatio retributa N 810 aduersitas] Codd. Sirm., aduersarii m posset] Port. Sirm., possit N, possent m Sirm.

DE VERIT. PRAEDEST. II, 33-34

m 475

513

inquit, dicemus ? Numquid iniquitas apud Deum ? Statimque respondet : Absit. Responsionemque suam legalis testimonii prolatione confirmans ait : Moysi enim dicit : Miserebor cut misereor, et misericordiam praestabo cuius miserebor. Ad expli815 candam quoque promissionis suae sententiam sic conclusit : Igitur non uolentis, neque currentis, sed miserentis est Dei. Soluta igitur quam de paruulis proposuerat quaestione, hominum quoque iam ratione utentium uoluntates sola Dei posse miseratione conuerti, subiuncto Pharaonis ostendit exemplo. 820 Ait namque : Dicit enim scriptura Pharaoni : Quia in hoc ipsum excitaui te, ut oslendam in te uirtutem meam et ut annuntietur nomen meum in uniuersa terra. Geminam igitur sententiam, quam de paruulorum atque maiorum gratuita saluatione protulerat, una conclusione firmauit, dicens : Ergo cuius unit 825 miseretur, et quern uult obdurat. Vt autem hoc diceret, legalibus se fultum non nesciebat eloquiis, quibus Deum et Moysi dixisse : Miserebor cui misereor, et de Pharaone dixisse quod eius cor obduraturus esset, nouerat contineri. 34. (XX.) Denique ut agnoscatur haec sententia non ex 830 obiectione proposita, sed ad conclusionem superioris propositionis illata, post eamdem conclusionem ipse sibi beatus apostolus hunc sermonem contradicentis obiecit : Dicis itaque mihi : Quid adhuc quaeritur ? Voluntati enim eius quis resistit ! Solent enim homines in tenebris propriae caecitatis errantes, 835 cum audiunt gratia Dei praeueniri atque mutari hominum uoluntates, uidentque se pro tenebrosi cordis peruersitate culpari, excusationi suae de iusta Dei uoluntate iniustum captare suffragium, ut exinde maius recipiant punitionis augmentum. Accusant enim Deum, a quo gratiam 840 non accipiunt ; et seipsos excusant, qui Deum iustum uitio suae iniquitatis offendunt. Ipsi sibi suis manibus inferunt plagas et medico non dubitant irrogare calumuiam, tamquam causa occisionis propriae non in illo sit qui seipsum interficit, sed in eo qui minus ei salubri curatione subuenerit. Medicina 845 quippe non mortis, sed curationis est causa ; cui utique non

813/814 Rom. 9, 15. Rom. 9, 18.

810 Rom. 9, 16.

827 Ex. 33, 19.

820/822 Rom. 9, 17.

824/825

832/833 Rom. 9, 19.

813 prolatione] Codd., probatione Sirm. m ait] N, om. Port. Sirtn. m 817 igitur] N, uero Port. Sirm. m 818 posse] Codd., om. Sirm. m 821 alt. ut] N, om. Port. Sirm. m 822 geminam ig.] N, geminamque Port. Sirm. m 825 dixisset N 827 cuius N 832 obiecit] e sup. lin. Port. 833 enim] Codd., om. Sirm. m 835 audierint N mutari] N, immutari Port. (a. m. ex imitari) Sirm. m 836 uiderintque N 838 magis N 841 sibi] N m, om. Port. Sirm. 842 et] N, ac Port. Sirm. m 843 occasionis corr. a. m. Port. 844 ante curatione aliquot litt. eras., cu sup. lin. N

DE VERIT. PRAEDEST. II, 34-36

514

PL 646

recte mors ascribitur, si pessimo nulneri quod sibi homo intulit minime praebeatur. Iustitiae quippe est, si uulneratus ille relinquatur, ut mortem quam sibi spontaneis operibus asciuit, inueniat ; misericordiae autem, si ab eo medicus 850 mortis perniciem beneficio gratuitae curationis excludat. 35. Tanto ergo iniquius medici benignitas infamatur, quanto minus spontanea pernicies hominis seipsum uulnerantis attend!tur quam ut in se querulus peccator intuens disceret, non diuinam uoluntatem ad excusationem suae iniquitatis 855 opponere, sed humiliter misericordiam postulare. Respondens apostolus ait : 0 homo, tu quis es qui respondeas Deo ? Vbi non, sicut aliqui putant, beatus Paulus in responsione defecit, sed cordis obdurati superbiam utili satis increpatione compescuit. Dicens enim : 0 homo, tu quis es ? admonuit ut 860 seipsum peccator superbus attendens, nec aliquid in suis ope¬ ribus quod Deo placeret inueniens, a quo sibi uidebat bene uiuendi manere praeceptum, ab ipso in humilitate contriti cor¬ dis exoraret auxilium ; sciretque sibi tantummodo succensendum, quidquid cogitatione uel operatione peccaret. Volunta865 tem ergo ac facultatem in fide et caritate iuste sancteque uiuendi numquam homini nasci ex homine, sed diuinitus tribui gratuita largitate. Quae uoluntates hominum malas praeueniendo mutat in bonas, ut impiis et iniquis peccata dimittat ; easdemque bonas uoluntates adiuuando subsequitur, ut 870 iustitiae coronam bene uiuentibus reddat, quam non in hoc saeculo, sed in futuro suis fidelibus largiturus est Deus, dum uasis misericordiae gloriam largietur et uasa contumeliae aeterno semper arsura deputabit incendio. 36. In quibus uasis misericordiae atque contumeliae mul875 turn sensus istorum fratrum a ueritate discordat, quibus uidetur ipsos esse uasa misericordiae, qui ecclesiasticae siue saecularis militiae habent in hoc saeculo dignitatem, clericos uero et monachos, uel quoslibet laicos, uasa esse contumeliae. Minus enim attendunt Dei bonitatem, qua uasa misericor880 diae, quae praeparauit in gloriam, a uasis irae atque contu¬ meliae gratuita dilectione discernit, in illuminatione cordis, hoc est in fide, spe et caritate consistere, in quibus qui perseuerauerit usque in fnem, hie saluus erit.

856 Rom. 9, 20.

882/883 Matth. 10, 22.

850 curationis] orationis Sirm.

851 iniquus N

853 quam ut] N, quam si

Port. Sirm. m 855 opponere ... postulare] N, opponeret ... postularet Port. Sirm. m 855/856 respondens] N m, om. Port. Sirm. 863 suscensendum N 864/865 uoluntatem ergo] N, uoluntatemque Port. Sirm. m 865 fide] spe add., sed exp. Port. 871 suis fidel.] N, ~ Port. Sirm. m deus] N, dominus Port. Sirm. m 872 gloriam] N m, gratiam Port. Sirm. m 873 deputauit N 879 qua] N, quae Port. Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. II, 37

515

37. (XXI.) Ob hoc beatus Paulus non cuiquam saeculari siue ecclesiastica praedito dignitate, sed omni operanti bonum, gloriam et honorem et pacem donari posse testatur ; et de uasis quae in magna domo snnt loquens, non ait quia potior quemquam dignitas uas honoris efficiet sed honorem uerum mundatis asserit largiendum. Sic enim dicit : In magna autem 890 domo non solum sunt uas a aurea et argentea, sed et lignea et fictillia ; et quaedam quidem sunt in honorem, quaedam uero in contumeliam. Si quis autem mundauerit se ab istis, erit uas in honorem sanctificatum, et utile Domino ad omne opus bonum paratum. Iterum ait de Deo : Qui reddet unicuique secundum 895 opera sua ; his quidem qui secundum patientiam boni operis, gloriam, et honorem, et incorruptionem quaerentibus, uitam aeternam ; his autem qui ex contentione, et qui non acquiescunt ueritati, credunt autem iniquitati, ira et indignatio. Tribulatio et angustia in omnem animam hominis operantis malum, Iudaei 900 primum et Graeci ; gloria autem, et honor, et pax omni operanti bonum, Iudaeo primum et Graeco. Beatus quoque Petrus ostendit per misericordiam Dei, secundum quam uasa misericordiae appellantur quicumque saluantur, non dignitatem temporis in hac uita, sed donum regenerationis in fide, spe et cari905 tate conferri. Ait enim : Benedidus Deus et Pater Domini nostri lesu Christi, qui per magnam misericordiam suam regenerauit nos in spem uiuam, per resurredionem lesu Christi a mortuis, in hereditaiem incorruptibilem, et incontaminabilem, et immarcescibilem, conseruatam in caelis, in uobis qui in uirtute 910 Dei custodimini per fidem in sahttem paratam reuelari in tem¬ pore nouissimo. In quo exsvdtabitis modicum nunc, si fieri potest, per tristitiam in uariis tentationibus, ut probatio uestrae fidei multo pretiosior sit auro quod per ignem probatur ; inueniatur in laudem et gloriam et honorem et in reuelatione lesu 915 Christi ; quern non uidentes, diligitis ; in quern nunc quoque non uidentes, creditis ; credentes autem exsultate laetitia inenar-

885

m 476

PL 647

885/880 cfr Rom. 2, 10.

889/894 II Tim. 2, 20.21.

894/901 Rom. 2, 6-10

905/918 I Petr. 1, 3-9.

886 don. posse test.] N, ~ test. don. posse Pori, (dari corr. a. m.) Sirm. m

887 magna domo] N, ~ Pori. Sirm. m 892 mundau.] N, emundau. Pori. Sirm. m 892/893 in honore] Port., in honorem et N, in honorem Sirm. m 894 iterum usq. ad 901 graeco] N m, om. Port. Sirm. de] om. Migne 890 quaerunt Migne 903 dignitate N 906 suam] N m, om. Port. Sirm. 908 incontaminabilem] Codd., -minatam Sirm. m ; cfr tamen infra, l. 920 912/913 ~ fidei uestrae (sub sign, transposit.) Port. ; cfr infra, l. 936 913/914 inueniatur] N, et praem. Port. Sirm. m ; cfr infra, l. 937 914 ult. et] N, om. Port. Sirm. m 915 lesu] N, domini nostri praem. Port. Sirm. m ; cfr infra, l. 939 non uidentes] N, cum non uideritis Port. Sirm. m 916 exsultate] N, exsultatis Port. Sirm. m

516

DE VERIT. PRAEDEST. II, 37-39

rabili et honorificata, recipientes finem fdei uestrae salutem animarum. 38. Videtis pastorem sanctum ouibus, quas ab ipso 920 Principe Dominoque pastorum alendas accepit, salubria spiritalis doctrinae pabula prouidentem. Nempe ostendit quid hie Deus per magnam misericordiam suam in suis fidelibus operetur, scilicet regenerationem non in spem saecularis aut ecclesiasticae cuiuspiam transitoriae dignitatis, sed in spem uitae 925 aeternae ; nec in hereditatem imperialis pontificalisue militiae, sed in hereditatem incorruptibilem, et incontaminatam, et immarcescibilem; neque affectandam in terris, sed conseruatam in caelis ; nec in eos qui saecularis aut ecclesiasticae dignitatis adipiscuntur temporaliter culmen, sed in eos qui in uirtute 93° Dei custodiuntur per fidem in salutem ; non utique iam perfecte concessam in hoc saeculo, sed paratam reuelari in tem¬ pore nouissimo. In quo, inquit, exultabitis, statimque uitae praesentis insinuans qualitatem, intulit : Modicum nunc, si fieri potest, per tristitiam in uariis tentationibus. Cuius uero 935 utilitatis causa haec fidelibus accidant, subsequenter insinuar s : Vt probatio, inquit, uestrae fidei multo preiiosior sit auro quod perit et per ignem probatur ; inueniatur in laudem et glom 477 riarn et honorem. Quando uero sit huius honoris et gloriae speranda collatio, mox aperit, in reuelatione, inquiens, Iesu Christi. 940 Quod etirm uas electionis insinuans dicit : Mortui enim estis, et uita uestra abscondita est cum Christo in Deo. Cum enim Christus apparuerit uita uestra, tunc et uos apparebitis cum ipso in gloria. 39. (XXII.) Quantum ergo pertinet ad huius temporisuitam, 945 constat quia in Ecclesia nemo pontifice potior, et in saeculo nemo Christiano imperatore celsior inuenitur. Sed non ideo PL quilibet episcopus uas misericordiae putetur in gloriam prae648 paratum quia pontificali militia fungitur ; sed si pro grege

932/934 I Petr, i, 6.

930/939 I Petr, i, 7.

940/943 Col. 3, 3.4.

919 uidetis nempe N, sed efr 921 Nempe ostendit 921 quia Sirm. 921/922 hie deus] N, ~ Port. Sirm. m 930 custodimini N hoc] om. N 932 satisque Port. 933 praesenti N 935/936 insinuas N 936 ~ fidei uestrae N 937 perit et] N, om. Port. Sirm. m inueniatur] N, et praem. Port. Sirm. m 937/938 ~ et honorem et gloriam N (efr l. 938 : honoris et gloriae) 941 enim] autem Port.

DE VERIT. PRAEDEST. II, 39-40

517

sibi credito sollicitus semper inuigilet, praedicet uerbum, instet opportune, importune, arguat, obsecret, increpet, in omni patientia et doctrina ; nec sibi dominatum superbus usurpare contendat, sed apostolicis informatus eloquiis et exemplis seruum se cunctis exhibeat ; neque sedis illius altitudine collatum sibi gaudeat temporale fastigium, sed humili corde fidelibus 955 praebeat bonae conuersationis exemplum. Clementissimus quoque imperator non ideo est uas misericordiae praeparatum in gloriam quia apicem terreni principatus accepit, sed si in imperiali culmine recta fide uiuat, et uera cordis humilitate praeditus, culmen regiae dignitatis sanctae religioni subiciat ; 960 si magis in timore seruire Deo quam in tumore dominari populo delectetur ; si in eo lenitas iracundiam mitiget, ornet benignitas potestatem ; si se magis diligendum quam metuendum cunctis exhibeat ; si subiectis salubriter consulat; si iustitiam sic teneat, ut misericordiam non relinquat; si 965 prae omnibus se sanctae matris Ecclesiae catholicae meminerit filium, ut eius paci atque tranquillitati per uniuersum mundum prodesse suum faciat principatum. Magis enim Christianum regitur ac propagatur imperium, dum ecclesiastico statui per omnem terram consulitur, quam cum in parte 970 quacumque terrarum pro temporal) securitate pugnatur. 40. Non ergo per quamlibet saeculi aut Ecclesiae dignita¬ tem, sed per fidem quae per caritatem operatur, unusquisque uas in honorem dono Dei miserantis efficitur. Non enim Saluator noster beatos uoluit nuncupari habentes saecularem 975 aut ecclesiasticam dignitatem, sed pauperes spiritu, mites, lugentes, esurientes, sitientesque iustitiam, misericordes, mundicordes, pacificos, et qui persecutionem patiuntur propter iusti¬ tiam. Nec Abraham patrem nostrum temporales honores uel diuitiae ad Dei amicitiam perduxerunt; sed quia credi980 dit Deo, reputatum est illi ad iustitiam, et amicus Dei appellatus est. Nec pauperem Lazarum aerumna paupertatis et famis afflictum, ab aeterna requie inopia atque ignobilitas tempo-

950

949/951 cfr II Tim. 4, 2. cfr Matth. 5, 3-10.

955 cfr Tit. 2, 7.

972 cfr Gal.5, 6.

975/978

979/981 lac. 2, 23.

952/953 et exemplis seruum] Concil. Paris, a. 829 {Mon. Germ, hist., legum sectio III, Cone. II, p. 627, 37/38), et exemplum N, exemplum Port. Sirm. m 953 neque sedis illius altitudine] Concil. Paris a. 829 {op. cit., p. 627, 38), sed si illius altitudine N, nec si (si sup. lin. Port.) ullius altitudinis (inis sup. lin. Port.) Port. Sirm. m 957 gloria N 960 seruire] N, seruiat Port. Sirm. m ecclesiasticae Migne 967 suum fac.] Codd., ~ Sirm. m 969 statui] a. m. in marg. Port. omnem] N, uniuersam Port. Sirm. m 972 caritatem] N, dilectionem Port. Sirm. m

976/977 mundicordes] N, mundos corde Port. Sirm. m

pat. propt. iust.] N, ~ Port. Sirm. m

979 quia] sup. lin. Port.

977/978

518

DE VERIT. PRAEDEST. II, 40-41

ralis exclusit, sed uirtutem, quam diuinitus Abraham diues accepit, ut in diuitiis pauper spiritu sancte uiueret, eamdem 985 accepit Lazarus pauper, ut afferens fructum cum tolerantia, translatus ab angelis in sinum Abrahae diuitis perueniret. Hoc autem ideo factum est, quia secundum saeculum alia copia Abrahae diuitis, alia Lazari pauperis uidebatur inopia ; ceterum secundum Deum, et paupertatem sanctam cum Lazaro 990 communem Abraham diues habuit, et diuitias sanctas cum Abraham Lazarus pauper indiuisa communione possedit. m 478 Deus enim elegit pauperes in mnndo, diuites in fide, et heredes regni quod promisit diligentibus se. Ipsa fide diuites hunt omnes qui scientes quia praeterit fgura huius mundi, mortui 995 peccato, uiuentes autem Deo, non in dignitate temporali, sed in cruce Domini nostri Iesu Christi cum apostolo gloriantur. PL Saecularem quippe sibi ecclesiasticam dignitatem possunt et 649 uasa misericordiae et uasa contumeliae temporaliter adipisci, quia ista bonis sunt malisque communia ; in cruce autem Do1000 mini nostri Iesu Christi ueraciter gloriari, proprium est uasorum misericordiae, quae Deus praeparauit in gloriam, quae et uocauit non solum ex Iudaeis, sed etiam ex gentibus. Ista uasa ueraciter esse Christi beatus apostolus intimat, dicens : Qui autem sunt Christi, carnem suam crucifixerunt cum uitiis et 1005 concupiscentiis. 41. Quisquis hoc diuina illuminatus miseratione considerat, nullatenus audebit quoslibet laicos, quantacumque saeculari praeditos dignitate, mundi contemptoribus id est clericis atque monachis sancte uiuentibus praeponere, ut illos uasa contume1010 liae appellet, a quibus diuinae gratiae dono mundum ipsum contemptum uidet atque calcatum, et illos pro temporali potestate putet esse uasa misericordiae, quos manifestum est in culmine saeculi constitutes, id est mundi huius religiosos principes, mundi contemptoribus non solum episcopis, sed etiam 1015 monachis, Christianae religionis obtentu, seipsos ueraciter atque laudabiliter subdidisse.

985/986 efr Luc. 16, 22. 992/993 lac. 2, 5. 994 I Cor. 7, 31. efr Rom. 6, 11. 996 efr Gal. 6, 14. 1000/1002 efr Rom. 9, 23.24. 1005 Gal. 5, 24.

994/995 1003/

984/985 eandem accepit] 1 m. in nwrg. (Et in textu) N 985 pauper] N m, om. Port. Sirm. 986 sinu N diuitis] N m, om. Port. Sirm. 989 sea (sed a. m. add. m sup. tin.) N 990 sanctas] Codd., sanctus Sirm. m 992 elegit paup.] N, ~ Port. Sirm.. m mundo] N, hoc praem. Port. Sirm. m 994 praeteriit corr. Port. 997 sibi] Codd., siue Sirm. m 1000 nostri] Codd., om. Sirm. m 1001 deus praep.] N, ~ Port. Sirm. m 1002 uocauit] nos add. N 1003 esse Chr.] N, ~ Port. Sirm. m apostolus] Codd., Paulus Sirm. m 1008 id est] N, om. Port. Sirm. m clericis] ci a. m. sup. lin. N atque] N, ac Port. Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. II, 42-43

519

_ 42. Ergone quisquam Christianus potest ita uas misericordiae dicere imperatorem Constantinum, ut uasa contumeliae Antonium appellet et Paulum ? Nonne si ipse beatae me1020 moriae Constantinus Augustus humanis rebus hactenus interesset, tam noxiam sui nominis laudem inter maximas contumelias deputaret ? Aut beatum imperatorem Theodosium sic potest quisquam uas misericordiae dicere praeparatum in gloriam, ut Iohannem Thebaeum monachum a uasis misericor1025 diae segreget, et uas in contumeliam factum peruersus affirmet ; cum ipse gloriosissimus Theodosius imperator, cui Deus fidei merito, quam ipse donauerat, etiam indomitas subdidit gentes, tantam dicatur memorato uiro Dei honorificentiam detulisse, ut nullatenus illarum praesumeret subire conflictus,pri1030 usquam fuisset illius prophetica responsione firmatus ? Ergone tantum uirum religiosissimus imperator uas contumeliae fuisse credebat, in quo sic Deum humiliterque consuleret, et per quern sibi Deum uera respondentem ipso rerum effectu testante protinus agnouisset ? 1035 43. Quis ergo neget beatos episcopos Innocentium Romanum, Athanasium Alexandrinum, Eustachium Antiochenum, Gregorium Nazianzenum, Caesariensem Basilium, Hilarium Pictauiensem, Ambrosium Mediolanensem, Constantinopolitanum Iohannem, Aurelium Carthaginensem, Augustinum 1040 Hipponensem, ceterosque pontifices, qui Ecclesias Dei uigilantisime gubernantes, aut nascentibus aut iam natis hereticis habitante in se sancto Spiritu restiterunt, nec ueteres lupos PL ecclesiastico gregi permittentes irrepere, nec nouos perniciose 650 intra dominicum ouile latitare ; quis, inquam, istos neget uasa 1045 misericordiae, quae Deus praeparauit in gloriam ? Sed quis m 479 usque adeo sit diuinae fidei et caritatis inimicus, ut Paulum, Antonium, Iohannem, Hilarionem, Macarium, aliosque similis uitae ac sanctitatis monachos, in quibus et rectae fidei ueritas et sanctae conuersationis refulsit integritas, uasa contumeliae

1024 sqq. Iohannes Thebaeus] cfr Rufinus Continuatio Eusebii hist, eccl., xx, 19.32 — G.C.S. 9, Eusebius Werke, II, p. 1024.1036.

1020 Const. Aug.] N, ~ Port. Sirm. m 1022 deputasset N ~ Theod. imper. (sub sign, transposit.) Port. 1023 uasa N ~ praep. dicere (sub sign, transposit l) Port. 1026 Theodosius] N m, om. Port. Sirm. 1027 subdiderat N 1030 illius prophetica] N, ~ Port. Sirm. m 1035 ergo] N, uero Port. Sirtn. m 1037 nazanzenu N Caes. Bas.] N, ~ Port. Sirm. m ; cfr, l. 1038/1039 : Constantinopolitanum Iohannem 1037/1038 Hil. Piet. Ambr. Med.] N, ~ Port. Sirm. m 1039 Aurelium] 1 a. m. sup. lin. N cartaginiensem N, chartaginensem Port. 1040 ipponiensem N, hyponensem Port. 1044 dom. ouile] N, Port. Sirm. m latitare] alt. t sup. lin. Port. 1040 sit] N, om. Port. Sirm. m 1047 hilarium N, hylarionem Port. macharium Codd. similes N 1048 ac] sup. lin. Port.

520

DE VERIT. PRAEDEST. II, 43-45

non metuat appellare ? Absit ab omnibus Christianis ut talia de bonis semis Dei credant. 44. (XXIII.) Quotquot enim spiritu Dei aguntur, haec indigna non solum de monachis qui seipsos castrauerunt propter regnum caelorum, sed nec de laicis coniugatis recte cr'edentibus 1055 recteque uiuentibus suspicantur. Diuersus est quidem fructus seminis, quod hominis filio seminante, terra bona fecundo sinu suscipit nutriendum ; nec tamen solus centenus, sed et sexagenus et tricenus, ut in horreum congregetur, Deo nunc interius incrementum largiente nutritur. Dicit enim Deus per 1060 prophetam, daturum se spadonibus, id est uirginibus, in ciuitate sua et in muro suo honorem et locum meliorem quam filiorum et filiarum. Sed et ipse in suo apostolo loquens, honorem congruum continentiae uiduali et coniugali pudicitiae, bonitatis suae largitate concessit, dicente Paulo : Viduas honor a, 1065 quae uere uiduae sunt, et rursus : Honorabile connubium in omnibus et torus immaculatus. Itane apostolus, qui in magna domo alia dicit esse uasa in honorem, alia in contumeliam, honorari uiduas coniugatosque praeciperet, si eos inter uasa contumeliae deputaret ? Vasa quidem esse in honorem omnes 1070 qui spretis facultatibus in fide et caritate deseruiunt, nullus audet negare fidelium. Sed quis uasa contumeliae dicere audebit illos, quibus ad dexteram constitute ob hoc Dominus daturus est regnum, quia eum in suis minimis esurientem sitientemque pauerunt, uestierunt nudum, suscepemnt hospitio 1075 peregrinum, uisitauerunt infirmum et in carcere constitutum ? Quis istos omnes audeat dicere uasa facta in contumeliam, quos ipse figulus ituros in uitam testatur aeternam ? 45. An forte isti monachos et laicos deuote Domino in suis gradibus ac professionibus seruientes, in hoc tantum saeculo 1080 uasa esse contumeliae dicunt, quia eos affici contumeliis tribulationibusque perspiciunt ? Sed talia sentientes ilia statim sequetur absurditas, ut ipsos primitus beatos apostolos, gregis scilicet dominici gloriosissimos arietes, uigilantissimosque pastores, uasa contumeliae appellare cogantur. Quos enim 1085 certius in Christi domo fratres isti uasa contumeliae secun1050

1053/1054 Matth. 19, 12. 1065/1066 Hebr. 13, 4.

1060/1062 cfr Is. 56, 5. 1064/1065 I Tim. 5, 3. 1072/1074 cfr Matth. 25, 34-36.

1051 ~ serais bonis {sub sign, transposit.) Port. 1052 enim] N, om. Port. Sirm. m 1052/1053 indigne Sirm. 1054 nec] N m, et Port. Sirm. 1055/1056 fructus seminis] N, ~ Port. Sirm. m 1057 solus centenus] N, ~ Port. Sirm. m 1061/1062 filiorum et filiarum] N, filiis et filiabus Port. Sirm. m 1062 alt. et] om. N 1066 itane] hanc Migne 1072/1073 dom. daturus est regnum] IV, dicturus est dom. Port. Sirm., daturus est regnum dom. m 1074 susciperunt N 1082 sequitur N 1085 isti fratres] N, isti om. Port. ~ Sirm. m

DE VERIT. PRAEDEST. II, 45-46

521

dum suam sententiam nuncupabunt, nisi quos pro nomine Christi scriptura testante contumelias agnouerint pertulisse ? PL Audiant igitur beatum Paulum Thessalonicensibus haec lo651 quentem : Nam ipsi scitis, fratres, introitum nostrum ad uos, 1090 quia non inanis fuit, sed ante passi et contumeliis affecti, sicut scitis, in Philippis, fiduciam habuimus in Deo nostro loqui ad uos euangelium Dei, in multa sollicitudine. Corinthiis quoque scribens, ait : Libenter gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me uirtus Christi. Propter quod complaceo mihi in 1095 infirmitatibus, in contumeliis, in necessitatibus, in persecutionim 480 bus, in angustiis pro Christo. Et ut contumelias in hoc saeculo perpeti omnibus sanctis nouerint esse commune, audiant quid etiam de ceteris apostolis liber die testatur quern de actibus eorum Lucas euangelista conscripsit. Ibi quippe 1100 memoratur quod Iudaei apostolos in custodiam publicam missos, et angelo ianuas carceris aperiente dimissos, rursus adducentes caede macerauerunt, caesisque denuntiauerunt, ne loquerentur in nomine Iesu et dimiserunt eos. Vbi sanctus Lucas cum gaudio eos contumeliam passos his uerbis insi1105 nuat : Illi quidem ibant gaudentes a conspectu concilii quoniam digni habiti sunt pro nomine Christi contumeliam pati. PL 46. (XXIV.) Sed forsitan dicent ideo beatos apostolos uasa 652 contumeliae non fuisse, quia illae contumeliae quas pro Christi nomine pertulerunt semina fuerunt futuri honoris et gloriae, mo quia per illas contumelias nec ueritate fidei nec sanctae conuersationis uirtute priuati sunt. Agnoscant ergo illos esse uasa contumeliae, non qui in saeculo contumelias perferunt, sed qui intra Ecclesiam corporaliter positi, quam magnam domum appellat apostolus, aut rectae fidei contraria pertinaciter usque in 1115 finem sentiunt, aut sanctae conuersationis abiciunt instituta. Simulque cognoscant, secundum beati Pauli sententiam, quia si quis se mundauerit ab istis, in quocumque gradu, in quocumque honore, in quacumque fuerit professione positus, erit uas in honore sanctipicatum, et utile Domino, ad omne opus bonum n2oparatum, recepturus futurae retributionis beatitudinem sempiternam ab illo iudice qui in hoc saeculo quibus uult gratuitam iustificationem donat, et iustificatis per fidem adiutorium gratiae subministrat, quos in beatitudinem regni caelestis donata glorificatione angelicae aequalitatis inducat.

1089/1092 I Thess. 2, 1.2. 41.

1093/1096 II Cor. 12, 9.10.

1113 cfr II Tim. 2, 20.

1105/1106 Act. 5,

1116/1119 cfr II Tim. 2, 21.

1087 agnouerint] N, cogn- Pori. Sirm. m Sirm. 1098 ille] N, ipse Port. Sirm. m m 1106 Christi] N Sirm., Iesu Port, m

1094 complaceo] N m, placeo Port. 1105 ibant gaud.] N, ~ Port. Sirm. 1110 per] 0m. N 1116 sed corr.

1 m. Port. 1123 beatitudine N Explicit liber secundus Codd. 6

C. C. xci

LIBER TERTIVS m 481

m 482

1. (I.) Iam nunc de illis quos Deus praedestinauit in adoptionem filiorum ordo suscepti operis exigit disputari, quos se¬ cundum uerae fidei regulam sanctarum scripturari nj auctoritate firmatam, non solum ad praemium glorificationis, sed 5 etiam ad gratiam iustificationis, nec solum ad aeternam beatitudinem quae non mutatur, uerum etiam ad fidem quae per caritatem operatur, neque ad aeterna tantum praemia, sed etiam ad bona merita gratuita bonitate Dei ante mundi constitutionem in Christo praedestinatos, et huius praedesti10 nationis beneficio secundum propositum uocatos et iustificatos, nullus debet ambigere Christianus. Quisquis enim ueritatem praedestinationis diuinae negare contendit, mutabilem Deum sine dubio praedicat, cui temporalium actuum humanorum temporalem cognitionem peruersus assignat. Nam si 15 Deus incommutabilis est, quod dubitandum non est, omnia futura ex aeternitate incommutabiliter nouit, et omnia opera sua incommutabili ordinatione disposuit. Nec potuit esse dispositionis illius aliquando mutatio, ubi dispositorum ordinum sine initio manet aeterna cognitio. Proinde apud Deum sicut 20 numquam defuit futurarum praescientia rerum, sic numquam defuit sempiterna et incommutabilis operum uel donorum praedestinatio futurorum. Apud ipsum quippe, in quo et aeterna incommutabilitas et incommutabilis aeternitas manet, sicut inchoandarum rerum scientia numquam potuit inchoari, sic 25 mutabilium operum numquam potuit aeterna dispositio commutari. Deus itaque sicut numquam futurarum rerum fuit inscius, ita nec misericordiae aut iudicii sui fuit ignarus, sed sicut semper omnia futura et bona et mala praesciuit, sic omnia opera gratiae atque iustitiae suae incommutabili 30 praedestinatione disposuit. 2. (II.) Magna quippe est altitudo sapientiae et scientiae, quibus diuitiis plenus, omnia futura et scienter cognouit ut sapiens, et sapienter praeordinauit ut sciens. Cui utique non inconuenienter dicitur : Ecce tu, Domine, cognouisti omnia

Lib. Ill, 6/7 cfr Gal. 5, 6.

31 cfr Rom. n, 33.

34/35 Ps. 138, 5.

Incipit liber tertius Codd. 1 quos] s sup. lin. N 2 exigit] N m, cogit Port. Sirm. Chiffl. disputare Chiffl. 10 proposito corr. a. m. N et iustificatos] sup. lin. m. coaequal. N 18 esse di] in marg. Port. illius] N, eius Port. Edd. 18/19 ordinum] N, om. Port. Edd. 20 praesentia Port. 22 et] N, om. Port. Edd. 26 fuit] om. N 27 sui] sup. lin. Port. 31 est altitudo sap. et sc.] N, altitudo sap. et sc. dei Port. (partim in spatio relicto, partim in marg.) Edd. 32/33 ut sapiens] N m, om. Port. Sirm. Chiffl. 33 ut sciens] N m, om. Port. Sirm. Chiffl. 35 quem] sup. lin. Port.

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 2-3

523

nouissima et antiqua et quern ueraciter futura opera sua iam fecisse beatus praedicat Isaias, dicens : Qui fecit quae futura sunt. Futura quippe opera sua eo iam fecit, quo incommutabiliter facienda aisposuit. Vnde recte quidquid facturus est Deus, iam ab ipso factum dicitur, in cuius operibus faciendis 40 aeterna dispositio et incommutabilis inuenitur. Virtus enim et sapientia Dei ex aeternitate incommutabiliter omnia futura nouit, irreprehensibiliter uniuersa opera sua futura disposuit, sic omnia quae disposuit insuperabiliter facit. Non mutat Deus praedestinata, quia sapientia eius non fallitur aut repre45 henditur in dispositione ; et perficit Deus praedestinata, quia uirtus eius non impeditur aut superatur in opere. Hinc est quod Deus noster, cuius uniuersae uiae misericordia et ueritas, et cui ueraciter misericordiam et iudicium cantat Ecclesia, quia non solum omnia opera sua, quae utique bona sunt, 50 exquisita in omnes uoluntates eius, sed etiam quaedam angelorum et hominum opera mala, quamuis in tempore facienda, ipse tamen incommutabilis et aeternus, incommutabili atque perenni cognitione praesciuit, non solum ea disposuit quae ipse gratis quibus uellet donaret ut bonus, uerum etiam ilia 55 quae et bonis et malis redditurus esset ut iustus. 3. Praedestinauit ergo gratis iustificandos impios et glorificandos iustos, quos praeueniret et subsequeretur misericordia eius. Hi sunt secundum propositum uocati; hi sunt quos Deus praesciuit et praedestinauit conformes fieri im.aginis Filii eius. 60 Fieri autem a quo, nisi ab illo qui eos Abrahae promisit ? Cui Abraham confortatus fide gloriam dedit, plenissime scions quia quaecumque promisit, potens est et facere. Ipse itaque quos praedestinauit, fecit et facit conformes imaginis Filii sui, qui est fidelis in uerbis suis, et sanctus in omnibus operibus 65 suis. De his apostolus dicit : Quos praedestinauit, hos et uocauit ; et quos uocauit, hos et iustificauit ; quos autem iustificauit, illos et glorificauit. Omnes isti praedestinati sic uocantur ut iustificentur ; sic iustificantur ut glorificentur a Deo. Ac per hoc praedestinauit quos uoluit, et ad opera bona, et ad 70 praemia sempiterna ; praedestinauit ad uitam bonam, prae¬ destinauit ad uitam aeternam ; praedestinauit ad fidem, prae35

PL 653

36/37 Is. 45, 11. 47/48 cfr Ps. 24, 10. 58/59 Rom. 8, 29. 61/02 Rom. 4, 21.

48 cfrPs. ioo, i. 50 cfr Ps. no, 2. 64/65 Ps. 144, 13. 65/67 Rom.

8, 30.

39 deus] N, om. Port. Edd.

43 insuperabiliter] N m, irreprehensabiliter Port.

Edd. 46 ~ in op. aut sup. (aut in ras.) sub sign, transposit. Port. 50/51 ang. et hom.] N, ~ Port. Edd. 55 reddidisset N 58 hii... hii N 59 praesciit N 64 uerbis] N, omnibus praem. Port. Edd. 66 hos] h eras. N 68 a deo] N, om. Port. Edd.

69 quos uoluit] quia uoluit add. N

524

75

m 483

80

85

90 PL 654

95

100

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 3-5

destinauit ad speciem ; praedestinauit adoptandos in saeculo, praedestinauit glorificandos in regno ; praedestinauit per gratiam faciendos Primogeniti fratres, praedestinauit per gratiam perficiendos eiusdem Vnigeniti coheredes. 4. (III.) Haec omnia sicut in se continet praedestinationis aeternitas, sic implet praedestinantis Dei misericordia et iusta maiestas. Neque enim futurorum ignarus umquam esse potuit filiorum, qui unico Filio, quern sibi coaeternum sine initio genuit, praedestinationis ipsius ex aeternitate nobis gratiam praeparauit, gratis gratiam praeparans, gratis gratiam donans; quos iustificaret eligens in ipso ante mundi constitutionem, non ex humanis meritis, sed ex gratuito proposito suae uoluntatis ; uoluntatem suam bonam faciens causam iustificationis nostrae, non iustitiam nostram inueniens causam uoluntatis suae. Testatur enim apostolus quia Deus elegit nos in Christo ante mundi constitutionem. Et ut ostenderet nos non ex operibus eligi meruisse, sed ex electionis dono bona merita percepisse, continuo subiunxit, dicens : Vt essemus sancti et immaculati in conspectu eius. Haec electio fuit in aeterna Dei praeparatione, quae per eius gratiam perficeretur in tempore. Haec electionis aeterna praeparatio, ipsa est diuina praedestinatio ; in qua digne totum gratuito beneficio diuinae bonitatis ascribitur, quia sola ibi erga nos miserantis Dei caritas inuenitur. Ideo subsecutus apostolus, hoc nobis satianter inculcans, ait : Qui in caritate praedestinauit nos in adoptionem fi¬ liorum per Iesum Christum in ipsum. Et ut totum ex solo proposito bonae uoluntatis Dei descendere doceret, adiecit : Secundum propositum uoluntatis suae. Et ut hoc propositum bonae uoluntatis Dei gratuitum esse monstraret, secutus adiunxit: In laudem gloriae gratiae suae, in qua gratificauit nos

in dilecto Filio suo. 5, Praedestinatio itaque filiorum Dei ad hoc utiliter non so¬ lum cognoscitur uerum etiam praedicatur ut in omnibus bonis 105 humanae uoluntatis et operis, dum diuina praedestinatio in aeterna gratiae praeparatione cognoscitur, eiusdem praedesti-

86 cfr Eph. i, 4.

89/90 Eph. i, 4.

96/99 Eph. 1, 5.

101/102 Eph. 1, 6.

74 faciendos] s add. sup. tin. Port. 75 per gratiam] bis in N perficiendos] s add. sup. tin. Port. 77 misericordia] dia add. posteaN 78 fut. ign.] N,~ Port. Edd. 79 co*?ternum (h eras.) N, ac add. Port. Edd. ; cfr supra, lin. 19 : sine initio aeterna 80 ipsius ex aeternitate nobis gratiam] N, fratres Port. Edd. 81 gratis] N, nobis praem. Port. Edd. 83 prop, suae] N, ~ Port. Edd. 91 proficeretur N 93 totum gratui] in marg. Port. 94 asscribitur N, adscribitur Chiffl. 95 satianter] N, euidenter Port. Edd. 96/97 in adoptionem] adoptione N 98 docuisset N uoluntatis] lun in marg. Port. 100 mon¬ straret] n sup. lin. Port. 101 adiunxit] N, adiecit Port. Edd. 103 itaque] N, utique Port. Edd. 105 praedestinatio] natio in marg. Port.

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 5-6

525

nationis effectus in ipsa gratiae donatione nihilominus agnoscatur, ac per hoc in ista filiorum Dei adoptione, quam Deus et praedestinando praeparauit ex aeternitate, et uocando ac no iustificando largitur in tempore, gratia Dei glorificetur, et ipsa laudetur. Elegit enim nos Deus in Christo ante mundi constitu-

tionem, ut essemus sancti et immaculati in conspectu eius.

m 484

PL 655

(IV). Non ergo quos eligeret, aut sanctos et immaculatos inuenit, aut inueniendos esse praesciuit ; sed ut sanctos et 115 immaculatos faceret, elegit ante mundi constitutionem. Non enim nos ideo elegit, quia sancti et immaculati futuri eramus, sed ut sancti et immaculati essemus. Et ideo nos in caritate praedestinauit, quia ut nos praedestinaret, et gratuitae nobis effectum caritatis impendit. Praedestinauit autem nos in 120 adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum, non se¬ cundum meritum aut uoluntatis aut operationis nostrae, sed secundum propositum uoluntatis suae. Et quoniam gratis a Deo hanc adoptionem filiorum accepimus, a quo gratis electi surnus, ut sancti et immaculati essemus, ideo in his omnibus 125 laudem gloriae gratiae Dei nobis beatus Paulus insinuat; ut omnisqui eiusdem gratiae illuminatur munere,et uerum gratiae donum ex aeternitate praedestinationis intellegat, et aeternam Dei praedestinationem ex dono gratiae spiritalis agnoscat. 6» Cuius praedestinationis ita manet aeterna firmitas et ijofirma aeternitas non solum in dispositione operum, uerum etiam in numero personarum, ut nec de illius numeri plenitudine quispiam salutis aeternae gratiam perdat, nec extra illius numeri quantitatem ad donum salutis aeternae perueniat. Deo enim qui scit omnia antequam fiant, sic non est in135 certus praedestinatorum numerus, sicut dispositorum operum dubius apud eum non inuenitur effectus. Apud se habet certissimum numerum praedestinatorum ille qui eos in adoptio¬ nem filiorum per Christum praedestinauit ; quia in mensura et numero et pondere cuncta disposuit. Ipsos enim Deus promisit 140 Abrahae dicens : Respice in caelum et numera stellas si potes

dinumerare eas ; et dixit : Sic erit semen tuum. Et credidit Abraham Deo, et reputatum est ei ad iustitiam. De his dicitur Danieli prophetae : Et in tempore illo saluus erit populus tuus

111/112

Eph. i, 4.

11, 21.

119/120 Eph. i, 5.

140/142 Gen. 15, 5.

123 cfr Eph. 1, 6.

138 cfr Sap.

143/144 Dan. 12, 1.

107/108 agnoscitur corr. Port. 113 et] N, aut Port. Edd. 115 fecisset N elegit a. m. c.] N, ~ a. m. c. elegit Port. Edd. 116 enim] N, ergo Port. Edd. 118 et] N, om. Port. Edd. 119 affectum N 125 nobis] N, om. Port. Edd. 126 pr. gratiae] donum add., sed cancell. N 127 ex] sup. lin. Port. 129 maneat N 137/138 adoptione N 138 Christum] Iesum praem., sed exp. Port.

imensura corr. Port.

139 deus] N, om. Port. Edd.

526

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 6-8

omnis qui inuenietur scriptus in libro. Ipsis utique Saluator i45 noster ait : Gaudete, quia nomina uestra scripta sunt in caelis. De his in libro sancti Danielis dicitur : Qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates. Isti spiritaliter intelleguntur in psalmo ubi dicitur de Deo : Qui numerat multitudinem stellarum, et omnibus eius nomina uocat. Proinde 150 qui numerat multitudinem stellarum non potest suorum ignorare numerum filiorum. 7 (V.) Illi ergo numero nec aliquis additur, nec aliquis demitur ; quia idem numerus secundum propositum Dei praedestinantis impletur. Nam quia secundum propositum uoluntatis 155 suae Deus sanctos suos praedestinauit, de quo scriptum est, quia omnia quaecumque uoluit, fecit; ita nemo potest eius mutare praedestinationem, sicut nullus potest eius uincere uoluntatem. Quod si numerus ille certus non est apud Deum, aut diuina scientia fallitur, aut diuina uoluntas mutabilis in160 uenitur,autdiuinauirtusqualibetaduersitatesuperatur.Quodsi horum aliquid soli possunt impii dicere, aut forte nec impius aliquis audet horum aliquid dicere, nemo diuinam praedestina¬ tionem neget; quandoquidem illius Dei praedestinatio uera prorsus asseritur, cuius et scientia irreprehensibilis, et uoluntas 165 incommutabilis, et uirtus insuperabilis inuenitur. Ad hanc praedestinationem pertinet, et gratuita iustificatio Redemptoris et iusta redditio Iudicis. Ad hanc praedestinationem perti¬ net misericordia quam consecutus est Paulus ut fidelis esset, et corona iustitiae, quam reddet ei Dominus in ilia die iustus iudex ; 170 non solum autem Paulo, sed et omnibus qui diligunt aduentum eius. Omnes enim quosDeus praedestinauit in adoptionem, gratis hie iustificantur ex impiis, quia Christus pro impiis mortuus est; et omnes peccauerunt, et egent gloria Dei, iustificati gratis per gratiam ipsius. Quibus sicut per misericordiam 175 praeparauit gratuitum iustificationis donum, ita per iustitiam praeparauit aeternae iustificationis praemium. Opus itaque gratiae in omnibus praedestinatis gratuita misericordia inchoatur, et iusta retributione perficitur. 8. Praedestinauit ergo Deus sanctos suos, et ad gratiam

.

145 Luc. 10, 20. 14(5/147 Dan. 12, 3. 149/150 Ps. 146, 4. 15(5 Ps. 113, 3. 1(57 efr I Cor. 7, 25. 170 efr II Tim. 4, 8. 172/179 Rom. 3, 6. 173/ 174 Rom. 3, 23.

147 quasi] N, fulgebunt praem. Pori. Edd. 152/153 deminuitur N 153 idem usq. ad 154 quia] N m, om. Port, {per homoeotel.) Sirm. Chiffl. 15(5 omnia] in marg. Port. 159 diuina uoluntas] N, ~ Port. Edd. 159/160 mutabilis inuenitur] N, mutatur Port. Edd. 160 qualibet aduersitate] N, ~ Port. Edd. 161 horum aliquid] N, ~ Port. Edd. 162 aliquid dicere] N, ~ Port. Edd. 164 pr. et] om. Sirm. 166 alt. et] aut N 168 consec. e. Paul.] N, ~ P. consec. e. Port. Edd. 171 adoptione N 174 gratis] N m, om. Port. Edd.

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 8-9 m 485

PL 656

527

uitae bonae, et ad gratiam uitae aeternae. Gratia ergo Dei uita aeterna in Christo Iesu Domino nostro. Ergo per gratiam Dei iustificantur impii ut, abnegantes impietatem et saecularia desideria, sobme, et iuste, et pie uiuant in hoc saeculo ; et ut, iustificati gratia ipsius, heredes sint secundum spem 185 uitae aeternae. Praeparatam ergo gratiam donat Deus, ut homines iustificentur et bene uiuant et uitam aeternam pro recte factis accipiant. Ideo autem et ipsa uita aeterna gratia Dei ab apostolo dicitur, quia gratis hominibus uita bona datur, cui iuste uita aeterna reddatur. Praeparauit autem 190 Deus etiam malis ignem aeternum ; illis utique quos iuste praeparauit ad luenda supplicia, nec tamen praedestinauit ad facienda peccata. Praedestinauit enim Deus quod diuina aequitas redderet, non quod humana iniquitas admitteret. Praeparauit igitur homini reo non culpam quam odit, sed 195 iudicium quod diligit. Scriptum est enim quia diligit misericordiam et iudicium Dominus. Et ideo non solum originale, uerum etiam omne actuate peccatum in malis puniturus est Deus, quia malis operibus nec praebet initium, nec adhibet aliquando consensum. Mala itaque opera non placent Deo, 200 quia non sunt ab eo. Nam si ab ipso essent, mala non essent. Proinde bona opera quae Deus misericorditer donat, iuste coronat ; opera uero quae non ipse tribuit, iuste punit ; in istis ergo coronatur diuina largitio, in illis autem transgressio hu¬ mana damnatur. Homo itaque illud habet salubriter quod 205 acceperit a Deo ; illud perniciose quod habuerit ex seipso. 9. (VI.) Pessimum est autem dicere quia si est praedestinatio, non debemus orare nec uigilare, sed facere omnes uoluntates carnis, eo quod iam praedestinati fuerimus. Cum utique ilia gratia quae nobis diuina praedestinatione fuit praeparata, ad 210 hoc nobis diuinitus detur ut uigilemus et oremus, et sicut in die honeste ambulemus, non in comessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et aemulatione, sed induamur Dominum Iesum Christum, et carnis curam non faciamus in desideriis. Quomodo enim fieri potest ut 215 gratiam quisque accipiat, et opera gratiae, ipsa gratia in se 180

180/1S1 Rom. 6, 23. 32, 5.

182/183 Tit. 2, 12.

184/185 Tit. 3, 7.

195/196 Ps.

210/214 Rom. 13, 13.14.

180 gratia usq. ad. 185 aeternae] N m, om. Port. (per homoeote.1. ?) Sirm. Chiffl. 185 ergo] N m, om. Port. Sirm. Chiffl. 193 quod] hie desinit textus in Sirm. (“Cetera desunt” not.); quae sequuntur desunt in impressis praeter quam apud Chiffletium not. in marg. manus saec. XVII-XVIII (P.F. Foggini ?) N humana iniquitas] N, ~ Port. Chiffl. m ammississet N 194 praeparauit igitur] N, praedestinauit ergo Port. Chiffl. m 195 quod diligit] N m, om. Port. Chiffl. m 202 non ipse] N, ~ Port. Chiffl. m 203 ergo] N, om. Port. Chiffl. m 203/204 transgr. hum. damn.] N, ~ d. hum. tr. Port. Chiffl. m 205 illud] habet add., sed cum lineola subd. Port. 210 nobis diuinitus] N, ~ Port. Chiffl. m 214 ne fecerimus N

528

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 9-11

operante, non faciat ? Gratia quippe per sanctum Spiritum datur, jructus autem Spiritus est caritas, gaudium, pax, longanimitas, bonitas, benignitas, fides, modestia, continentia. Quis igitur, accepta sancti Spiritus gratia, non oret, non uigilet, non 220 concupiscentiis carnalibus ipsius gratiae suffragio atque iuuamine repugnet, cum utique et Saluator noster uigilare atque orare nos praecipiat, et beatus Paulus testetur quia qui sunt Christi carnem suam crucipxerunt cum uitiis et concupiscentiis ? 10 Tale est autem si quis dicat : Si praedestinatus est 225 homo, nec orare debet, nec uigilare, quale si dicat ab eo cui uita fuerit diuinitus promissa uitae subsidia non quaerenda. Nam legimus Ezechiae regis ad uitam quindecim annos do no diuinae miserationis adiectos. Num ergo debuit Ezechias dicere, pro eo quod apud eum certa esset diuina promissio, 230 propterea se debere nec cibum, nec potum accipere, nec ea quae ad uitae subsidium pertinent cogitare, cum utique ideo detur ipsius uitae usus, ut in corde uiuentis uiuendi perseueret affectus ; et in eo quod quisque uitam suam amat, uitae subsidia non repellat ? Ab ipsa ergo uita habemus ut de 235 statu ipsius uitae sollicite cogitemus. Proinde et gratia Dei quam Deus praedestinauit, id est ex aeternitate suis fidelibus praeparauit, hoc in nobis agit ex eo quod earn accepimus, ut in nobis earn custodiri diuino munere postulemus, et hoc in operibus habeamus, quod ipsa largiente percepimus. In illis 240 autem permanent ista gratiae dona, quibus sunt diuinae praedestinationis munere praeparata. Non ergo dicendum est : Si praedestinati sumus, nec uigilemus, nec oremus. Immo cum uigilamus et oramus, gratiae Dei beneficia cognoscamus. Nec denegemus aeternam bonorum istorum originem, quorum 245 in nobis diuinam cernimus largitatem ; quorum sic non potest esse praedestinatio dubia, sicut eorum cognoscitur praeparatio sempiterna. Propter quod dicit apostolus : Ipsius enim sumus factura, creati in Christo Iesu in operibus bonis, quae praeparauit Deus ut in illis ambulemus. 250 11. (VII.) Absit autem ut dum praedestinatio asseritur, euangeliaet apostolica mandata soluantur. Cum utique Iesus ab initio sciret qui essent credituri, et quis esset traditurus *

PL 657

m 486

217/218 Gal. 5, 22.23. 228 cfr IV Reg. 20, 6.

221 cfr Matth. 26, 41. 247/249 Bph. 2, 10.

222/223 Gal. 5, 24. 251/252 cfr Ioh. 6, 65.

227^

216 sanctum sp.] N, ~ Pori. Chiffl. m 220 gr. suffr.] N, ~ Pori. Chiffl. rn et] N, om. Port. Chiffl. m atque] N, et Port. Chiffl. m 222 testatur IV 224 pr. est sup. tin. Port. 227 regi N 230 accipere] N, sumere Port. Chiffl. m 233 effectus N 235 et gratia dei] N, gratia Port. Chiffl. m 236 qua IV 237 accipimus N 240 ista] N, ipsius Port. Chiffl. m 246/247 praeparatio] ra sup. lin. Port. 252 credentes N quis] N, qui Port. Chiffl. m 252/253 ess. trad, eum] N, ~ eum ess. trad. Port. Chiffl. m

221

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 11-12

PL 658

m 487

529

eum, nec falsa potuerit esse scientia Creatoris ; et ideo sicut praesciuit traditorem suum, nec alius eum tradidit quam ille 255 quem ipse praesciuit. Sic utique illos quos praeparatione sua sciebat ad fidem praedestinatos, ipsos nouerat ab initio credituros. Quomodo autem assertione praedestinationis apostolica mandata soluimus, cum non solum eos qui membra Christi sunt, sed ipsum quoque Christum praedestinatum, apostolo 260 praedicante, nouerimus ? De ipso enim beatus Paulus dicit : Qui factus est ex semine Dauid secundum carnem ; qui praedestinatus est Filius Dei in uirtute, secundum Spiritum sanctificationis. Alio quoque loco dicit : Sapientiam autem loquimur inter perjectos, sapientiam uero non huius saeculi, neque principum 265 huius saeculi, qui destruuntur ; sed loquimur Dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est, quam praedestinauit Deus ante saecula in gloriam nostram. Quocirca, quid est assertionem praedestinationis arguere, nisi apostolicam doctrinam mortifera impietate culpare ? Certissime quippe diuinam prae270 destinationem Paulus et didicerat et docebat ; et quam noue¬ rat in capite, non denegabat in corpore. Sciebat enim aeternum atque incommutabilem Deum, secundum aeternam atque incommutabilem uoluntatem suam, omnia praescisse quae a se facienda disposuit, et omnia praedestinasse quae se in 275 sanctis suis misericorditer ac iuste facturum esse praesciuit. 12. (VIII.) Quisquis ergo praedestinationem negat, de apostolicis earn prius epistulis deleat; ac deinde cum ostenderit iuste a se reprehensum apostolum Paulum, tunc se hominibus indubitanter praebeat audiendum. Beatus enim apostolus 280 Paulus noluit sileri quod uoluit scribi; sed sicut in epistulis suis arguit, si quem in hominibus cognouit errorem, sic omnibus hominibus praedicari uoluit quam suis inseruit litteris ueritatem. Ille itaque apostolica mandata sine dubio soluit, qui apostolica dicta aut negare aut oppugnare contendit. Prae285 destinationem namque sicut tarn hdenter quam ueraciter bea¬ tus apostolus praedicauit, ita nobis praedicandam hdenter ueraciterque mandauit. Nec timuit ne uideretur genesim, uel fatum, aut constellationem introducere; quod si isti fratres inaniter metuunt, illic trepidantes timore ubi non est timor ; 290 et cum ab impiis reprehendi formidant, impie de Deo sentire

260/262 Rom. i, 3.4.

263/267 I Cor. 2, 6.7.

289 cfr Ps. 13, 5.

253 potuit N 254 quam] N, nisi Port. Cbiffl. m 257 praedest.] praedicationis N 259/260 apostolis praedicantibus N 260 Paulus] add. in marg. Port. 261 est] N, ei add. Port. Chiffl. m 267/268 assert, praedest.] N, ~ Port. Cbiffl. m 269 diuina N 270 et didicerat] corr. ex edidicera Port. 277 ac] sic add., sed exp. Port. 278 apostolum] exp. Port. 279 enim] N, om. Port. Chiffl. m 280 silere N 282 hominibus] om. N suis] sup. tin. Port. 290 ab] N, om. Port. Chiffl. m

530

295

300

305

310

315

320

325

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 12-13

non dubitant. Quis enim deterius potest de Deo aeterno, de Deo uero, de Deo bono ac beato sentire, quam qui eum negat ex aeternitate scire quod esset facturus in tempore ; aut fortuitum ascribit diuinis operibus cursum, negans aeternum manere futurae suae operationis in ilia incommutabilis Dei aeterna uoluntate consilium ? Haec enim assertio, quae uere diuino est inimica consilio, sicut bonas hominum uoluntates et opera in aeterna Dei praedestinatione haberi omnimodis negat, ita Dei scientiam ex humanis uoluntatibus atque actibus pendere confirmat. Si enim Deus omnia futura opera sua ex aeterno praesciuit, procul dubio eadem opera sua bonae uoluntatis suae proposito praeparauit, et quod esset operaturus, incommutabilis consilii firmitate disposuit; nec aliter potest ordo diuinorum operum currere, quam quod inuenitur in eius incommutabilis cognitionis praeparatione constare. 13. (IX.) Quidquid enim in tempore mutabiliter geritur, hoc in altitudine diuitiarum sapientiae et scientiae Dei aeternum atque incommutabile naturaliter inuenitur, qui scientiae suae plenitudine uniuersa futura cognouit, et altitudine sapientiae suae cuncta opera sua, priusquam fierent, mirabili ordine praeparauit. Alioquin praecedet diuinam sapientiam humana cogitatio atque operatio, si non earn ex aeternitate comprehendit diuina cognitio. Necesse est autem ut si Deus incommutabilis est et aeternus, sit eius incommutabilis et aeterna cogni¬ tio. Incommutabili autem et aeternae scientiae nihil accidit temporale. Quoniam si aliquid ei in tempore accidisse cognoscitur, necesse est ut initio mutabilitatique subdatur ; nec potest esse sine initio natura, cuius scientia initio inuenitur esse subiecta. Coepit enim esse qui non fuit, cui scientia coepit esse quae defuit ; nec omnia potest simul scientiae plenitudine continere, qui potuit aliquid aliquando nescire. Semper ergo mutabilis fuit qui plenitudine cognitionis indiguit ; nec eius sapientia attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suauiter, nec attingit ubique propter munditiam suam, si uel earn aliquid futuri operis latuit, uel non habuit in aeterna dispositione ac praedestinatione quod facit ; nec retinet inte¬ grum suae incommutabilitatis statum, si temporalibus operi-

308 cfr Rom. n, 33.

324/325 Sap. 8, 1.

325 Sap. 7, 24.

293 scire] Cbiffl. m, nescire N (ne add. m. coaeqmli in marg.) Port. esset] t sup. lin. tn. coaeqmli N 294 adscribit N 304 quod] N, om. Port. Chiffl. m 305 incommutabili cognitione ac] N, -bilis -tionis Port. Chiffl. m 307 enim] N, om. Port. Chiffl. m 311 fierent] n sup. lin. m. coaeqmli N 313 cogitatio] tio add. in marg. Port. 319 sine] add. in marg. Port. conscientia N 322 ~ aliquando aliquid (sub sign, transposit.) Port.

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 13-15

PL

659

m

488

531

bus suis non aeternum, sed temporale potest adhibere consi330 lium. 14. Quapropter scientes Deum incommutabilem, et aeternum, et perfectum, creaturae totius omnipotentissimum conditorem, et omnium quae facturus erat cognitorem ac dispositorem aeternum, confiteamur eum omnia opera sua ex aeternita335 te praescisse, ex aeternitate praeordinasse, ex aeternitate dona sua et iudicia praeparasse. Ille enim cui propheta dicit: Omnia in sapientia fecisti, in eadem sapientia in qua omnia condidit, cuncta quae se facturum cognouerat ex aeternitate disposuit, quia nihil eorum quae facturus fuerat ignorauit. Omnes ergo 340 ante mundi constitutionem praedestinando Deus elegit, quos hie in quacumque positos aetate, quolibet tempore, secundum propositum uocat atque iustificat ? ipsis etiam donat perseuerantiam, et eosdem omnes perducit ad uitam aeternam. Hos enim omnes uult saluos peri et ad agnitionem ueritatis ue345 nire. Voluntas autem Omnipotentis necesse est in omnibus impleatur. Fit ergo quidquid ille uoluerit fieri, cuius uoluntati nemo resistit ; nec enim Dei potestas minor est quam uoluntas, et ideo nihil inuenitur uelle quod non possit efheere. Quaedam quidem Deus facere non uult, cum facere possit ; nihil est 350 tamen quod fieri uelit aliquando, nec faciat. Omnia enim quaecumque uoluit Dominus fecit, in caelo et in terra, in mari et in omnibus abyssis. Proinde et in hominibus quoniam omnia quaecumque uoluit facit, quoscumque uult saluos fieri, saluos facit ; et quoniam ipsa ueritas ueraciter dicit : Nemo uenit ad 355 me, nisi Pater, qui misit me, attraxerit eum, illos omnes facit ad agnitionem ueritatis uenire, quos ipse misericorditer dignatur attrahere. 15. (X.) Ideo autem omnes dicuntur, quia ex omni hominum genere colliguntur, id est ex omnibus gentibus, ex omnibus 360 conditiombus, ex omnibus dominis, ex omnibus seruis, ex om¬ nibus regibus, ex omnibus militibus, ex omnibus prouinciis, ex omnibus linguis, ex omnibus aetatibus, ex omnibus gradibus. Ita salui hunt omnes quos uult Deus saluos fieri, quia nemo sal336/337 Ps. 103, 24. 345 I Tim. 2, 4.

339/340 efr Eph. i, 4. 350/352 Ps. 134, 6.

341/342 efr Eph. 1, 11.

344/

354/355 Ioh. 6, 44.

332 totius] N, om. Port. Chiffl. m 333 ac] N, atque Port. Chiffl. m 334 eum] deum N omnia op. sua] N, ~ op. sua omnia Port. Chiffl. m 335 praescisse ex aeternitate] Codd., om. Chiffl. m 339 nihil] in marg. Port. 340 hinc N 343 perducit] c sup. lin. Port. 344 saluos] 1 sup. lin. Port. 347 dei pot.] Codd. (dei sup. lin. Port), ~ Chiffl. m 349 ~ deus quidem (sub sign, transposit.) Port. non uult, cum facere possit] N, posset et non facit Port. Chiffl. m 350 nec] ne N 352 hominibus] omnibus cum lin. suhd. in textu, minibus (sic) in marg. Port. omnia] N, om. Port. Chiffl. m 353 facit] N, fecit Port. Chiffl. m saluos fieri] N, ~ Port. Chiffl. m alt. saluos] N, om. Port. Chiffl. m 359 id est] N, om. Port. Chiffl. m 360 conditionibus] N, nation. Port. Chiffl. m ; rfr ep. 15, lin. 279

363 deus] in marg. Port.

532

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 15-16

uatur, nisi quern ille uoluerit gratuita iustificatione saluare. 365 Nam cum Saluator noster dixerit: Nemo nouit Filium nisi Pa¬ ter, neque Patrem quis nouit nisi Filius, et cui uoluerit Filius reuelare (quod utique dicens ostendit se quibusdam reuelari uelle, quibusdam nolle), dicatur quomodo saluos fieri uelit quibus Patrem suum et seipsum reuelare noluerit ? Ostenditur quip370 pe in euangelio quibusdam in parabolis sic locutus, ut uerba sua uellet audiri, nec uellet intellegi. Quod ipse Dominus indubitanter aperuit. Interrogantibus namque discipulis, haec eum Mattheus dixisse commemorat : Vobis datum est nosse mysterium regni caelorum, illis autem non est datum. Marcus 375 quoque non dissimilem responsionem Saluatoris insinuat, cuius haec esse uerba testatur : Vobis datum est scire mysterium regni Dei ; illis autem qui foris sunt in parabolis omnia fiunt ; ut uidentes uideant et non uideant, et audientes audiant et non intellegant ; ne quando conuertantur et dimittantur eis peccata. 380 Lucas quoque eadem Dominum respondisse confirmans, ait : Vobis datum est nosse mysterium regni Dei, ceteris autem in parabolis, ut uidentes non uideant, et audientes non intellegant. PL 16. Nempe apparet ita Dominum turbis locutum, ut tamen 660 eis regni caelorum nollet aperire mysterium. Quod utique fa385 ciens, ideo sua uerba nolebat intellegi, quiase in illo mysterio nolebat agnosci. Illam quippe agnitionem mysterii Christi esse, Paulus testatur apostolus dicens : Instructi in caritate, et in omnes diuitias plenitudinis intellectus, in agnitione myste¬ rii Christi lesu, in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scien390 tiae absconditi. Nam et alio loco dicit : Vt Deus aperiat nobis ostium sermonis, ad loquendum mysterium Christi. Fidelibus quoque instantiam orationis suae insinuans ait : Non cesso gratias agens pro uobis, memoriam uestri jaciens in orationibus meis ; ut Deus Domini nostri lesu Christi, Pater gloriae, det m 489 395 uobis spiritum sapientiae et reuelationis in agnitionem eius. Si ergo generaliter omnes homines uult Deus saluos fieri, et ad agnitionem ueritatis uenire, quid est quod ipsa ueritas quibus¬ dam mysterium suae agnitionis occultat ? Et utique quibus suam denegat agnitionem, denegat et salutem. In hoc enim

365/367 Matth. u, 27. 373/374 Matth. 13, 11. 376/379 Marc. 4, 11.12. 381/382 Luc. 8, 10. 387/390 Col. 2, 2.3. 390/391 Col. 4, 3. 392/395 Eph. 1, 16.17.

364 iustificatione] iusti in marg. Port. 367 reuelare N 374 caelorum] N, dei Port. Chiffl. m 375 resp. salu.] N, ~ Port. Chiffl. m 376 hec sup. lin. m. coaequali N 376 scire] om. N regni] om. N 380 quoque] N, etiam Port. Chiffl. m 381 regni] om. N, cfr supra, lib. I, 1081 384 regni caelorum] sup. lin. Port. 386 ilia N 390 alio] Codd., in praem. Chiffl. m ~ dicit loco {sub sign, transposit.) Port. dicit] Codd., dicitur Chiffl. m aperiat] i sup. lin. Port. 398 quibus** (da eras.) Port.

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 16-18

533

400 homines salui hunt, in quo ad agnitionem ueritatis ueniunt. De Christo quippe dictum est quia ipse saluum faciet populum suum a peccatis eorum; de quo etiam beatus Petrus ait quia non est aliud nomen sub caelo datum hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri. Quomodo ergo erat uoluntas Dei in illis saluan405 dis, quibus abscondebatur ipsa cognitio ueritatis ? 17. (XI.) An forte dicitur, cordis illorum duritia faciente, Saluatorem nostrum suae agnitionis aperire noluisse mysterium ? Vbi possemus latius respondere. Sed ut aliquo utamur pro seruanda breuitate compendio, quicumque dicunt propter 410 duritiam cordis eorum noluisse ipsam ueritatem suae agnitio¬ nis mysterium reuelare, interim in hoc agnoscant, non de uniuersis prorsus hominibus dici, quia omnes homines uult Deus saluos fieri et ad agnitionem ueritatis uenire, cum illos quos Christus duri cordis uidebat, nollet utique saluare, qui415 bus propter duritiam cordis eorum nolebat suae agnitionis aperire mysterium. Aut ergo negent Deum uelle omnes homi¬ nes saluos fieri et ad agnitionem ueritatis uenire, qui Saluato¬ rem nostrum quibusdam cognitionem mysterii regni caelorum dare noluisse cognoscunt ; et mendacem pronuntient aposto420 lum Paulum ; aut si apostoli dictum uniuersaliter ad cunctos omnino refertur homines, cogentur sanctos euangelistas pronuntiare mendaces. Quomodo enim quibusdam dare noluit nosse mysterium regni caelorum, qui omnes homines uult saluos fieri, et ad agnitionem ueritatis uenire ? Quandoquidem 425 si omnes omnino uult, neminem utique non uult ; et si omnes uult ad agnitionem suam uenire, omnibus debet mysterium suae agnitionis ostendere. Sed quibusdam ipsum mysterium nosse non dedit. 18. Quale fuit ergo et uelle saluare et nolle mysterium salu430 tis ostendere ? Quale fuit, quaeso, si ueritas uoluit ut ad agni¬ tionem eius omnes homines uenirent, et eis noluit ostendere qua uenirent ? Quale hoc est, ut eis deneget uitam, quos inuitat ad patriam ? Ipsa enim ait: Ego sum uia, ueritas et uita ; nemo uenit ad Patrem nisi per me. Quomodo ergo illos uult 435 uenire ad agnitionem suam quibus denegat agnitionem suam ?

400 cfr I Tim. 2, 4. cfr Matth. 19, 8.

401/402 Matth. 1, 21.

403/404 Act. 4, 12.

409/410

433/434 Ioh. 14, 6.

400 ueniunt] N, perueniunt Port. Chiffl. m 406 illorum] N, eorum Port. Chiffl. m 408 aliquo] ex aliquando Port. 412/413 uult d. salu.] N, ~ salu. uult d. Port, (deus in marg.) Chiffl. m 414 cordis] N, cordes Port. Chiffl. m 416 omnes] om. N 417 qui] cum illos praem., sed cum tin. subd. Port. 421 re¬ fertur] in marg. Port. 422 quibusdam] bus sup. lin. m.coaequali N 423/424 uult saluos] N, ~ Port. Chiffl. m 425 nemine N om. N 432 deneget] N, neget Port. Chiffl. m lin. m. coaequali N

431 omnes] om. N et] 435 quibus d. a. suam] sup.

534

m 490

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 18-20

Quid est enim nolle mysterium suae agnitionis ostendere, nisi nolle saluare ? Non ergo omnes homines uult saluos fieri, qui uel quibusdam pro duritia sui cordis noluit suae agnitio¬ nis aperire mysterium, sine quo nullus peruenit ad salutem. 440 Sed apostolus mentiri non potuit, qui dixit quia omnes homi¬ nes uult saluos fieri et ad agnitionem ueritatis \uenire. Sed nec euangelistae mentiti sunt, qui dixerunt ipsum Dominum discipulis dedisse, aliis non dedisse nosse mysterium regni caelorum. Et utique illis quia dare uoluit, dedit ; illis autem 445 quia dare noluit, non dedit et quia istis propterea dedit ut salui fierent agnoscitur illis ideo non dedisse ne fierent. Istos ergo uoluit saluos fieri quibus nosse salutis mysterium dedit ; illos autem saluos fieri noluit quibus salutaris mysterii notitiam denegauit. Nam si utrosque saluos fieri uoluisset, utrisque 450 agnitionem salutaris mysterii contulisset. 19. (XII.) Quoniam ergo utraque scriptura uera est, utraque sancta, utraque diuinitus inspirata, et ob hoc utraque uenerabiliter seruanda, et indubitanter audienda et indubitanter accipienda est, remoueantur ab illis omnibus omnes isti quibus 455 Christus non dedit nosse mysterium regni caelorum ; et digne intellegantur illi omnes homines quos uult Deus saluos fieri et ad agnitionem ueritatis uenire, quia reuera in illis uoluntas Dei saluantis agnoscitur, quibus agnoscendae ueritatis gratia non negatur. Sic Deus, quia omnia quaecumque uoluit fecit, suam 460 implet in omnibus uoluntatem ; quia omnibus quos uult sal¬ uos fieri et ad agnitionem ueritatis uenire, donat salutaris mysterii rectam cum caritate notitiam. Hos omnes beatus Petrus sic intellegendos ostendit, ut illos omnes diceret, quos Deus uocare dignatur. Ipsius enim uerba sunt, ad Iudaeos ita 465 loquentis : Vobis enim est repromissio et filiis uestris et omni¬ bus qui longe sunt, quoscumque aduocauerit Dominus Deus noster. 20. Nam et beatus Paulus quodam loco dicit omnes, dum tamen nolit uniuersaliter omnes intellegi. Scribens enim Phi470 lippensibus, ait : Omnes enim sua quaerunt non quae Iesu Christi. Vbi utique si ab omnibus istis nullus excipitur, necesse

440/4411 Tim. 2, 4. 471 Phil. 2, 21.

442/444 cfr Matth. 13, u.

465/467 Act. 2, 39.

470/

436 autem] N, enim Pori. Chiffl. m 438 sui cordis] N, ~ Port. Chiffl. m 440 apostolus] in marg. Port. 445 non uoluit N 447 uol. salu. f.] N, ~ salu. f. uol. Port. Chiffl. m sal. myst.] N, ~ Port. Chiffl. m 448 salu. f.] N, om. Port. Chiffl. m 453 seruanda] N, est proem. Port. Chiffl. m indubitanter acc. est] N, accipienda Port. Chiffl. m 454 illis omnibus] N, ~ Port, (istis ante illis cum lin. subd.) Chiffl. m 456 intelleguntur N 457 dei] N, om. Port. Chiffl. m Chiffl. m

459 negetur N

461 agnitione N

468 dum] N, cum Port.

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 20-21

PL 662

m 491

535

est ut etiam omnes apostoli et ceteri illius temporis fideles cum omnibus istis computentur, quod nullus quantumlibet impius suspicabitur. Restat ergo ut quosdam omnes debea475 mus accipere, id est non omnino omnes homines, sed omnes qui sua quaerebant, non quae Iesu Christi. Nam in eadem epistula superius quosdam bonos ostendens, ait : Quidam autem et 'propter bonam uoluntatem Christum annuntiant, quidam ex caritate, scientes quod in defensione euangelii posi480 tus sum. Qui ergo propter bonam uoluntatem ex caritate Christum annuntiabant, quia caritas non quaerit quae sua sunt, non sua quaerebant, sed quae Iesu Christi ; non ergo erant inter illos omnes qui sua quaerebant, non quae Iesu Christi. Hos bonos in fine epistulae suae sanctos appellat ; et 485 sicut illos malos omnes dicit, ita et istos bonos omnes nihilominus dicit ; sic enim ait : Salutant uos sancti omnes. Ecce in una eademque beati Pauli epistula ponuntur et omnes sancti et omnes qui sua quaerunt, non quae Iesu Christi ; cum utique et omnes qui sancti erant sua non quaererent, et omnes qui 49° sua quaerebant sancti non essent. Accipiantur ergo et omnes isti et omnes illi, non confuse, sed distincte ; et sic utrique omnes dicantur, ut omnes isti ab illis omnibus, et illi omnes ab omnibus istis recto ueritatis orcline discernantur. 21 ♦ Idem sensus est et in omnibus tribubus quas Deus semini 495 Abrahae promisit, et in eo benedicendas ostendit dicens : Et benedicentur in te omnes tribus terrae. Quod etiam beatus Pe¬ trus conhrmans, ait Iudaeis : Vos estis filii prophetarum, et testamenti quod disposuit Deus ad patres nostros, dicens ad Abraham : In semine tuo benedicentur omnes gentes terrae. 500 Ostendens autem Christum esse semen Abrahae, in quo est omnium tribuum benedictio repromissa, continuo haec uerba subiecit : Vobis Deus primum suscitans Filium suum, misit eum benedicentem uobis. Christus est itaque semen Abrahae, in quo benedicentur omnes tribus terrae. Et utique uera est 505 Dei promissio, quia fidelis est Dominus in uerbis suis, et sanctus in omnibus operibus suis ; in cuius promissione Abraham non haesitauit dijfidentia, sed conjortatus est fide, dans gloriam Deo

477/480 Phil, i, 15.16. 481/482 I Cor. 13, 5. 486 Phil. 4, 22. 495/496 Gen. 22, 18. 497/499 Act. 3, 25. 502/503 Act. 3, 26. 505/506 Ps. 144, 13.

506/509 Rom. 4, 20.21.

473 omn. istis] N, ~ Port. Chiffl. m 474 suspicatur N 479 caritate] N, contentione Port. Chiffl. m 480 -tatem ex cari-] in marg. Port. 483 non] Codd., et praem. Chiffl. m 486 sic enim ait] N, ait enim Port. Chiffl. m 487 Pauli] N, apostoli Port. Chiffl. tn 489 quaererent] alt. e sup. lin. Port. 490 quaerebant] quaere- in marg. Port. 492 ut] et N 493 omn. istis] N, ~ Port. Chiffl. m 502 ds primu suscitans (-s primu sus- in spatio relicto) Port. 505 uerbis] N, omnibus praem. Port. Chiffl. m 507 deo] N, et add. Port. Chiffl. m

536

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 21-22

plenissime sciens quia quaecumque promisit, potest et facere. (XIII.) Cum ergo in Christo benedici omnes tribus terrae nul510 lus ambigat Christianus, beatus tamen Iohannes in Apocalypsi loquens de Christo, id est de ipso semine Abrahae, in quo benedicentur omnes tribus terrae, ueraciter utiqhe dicit : Ecce u&niet cum nubibus, et uidebit eum omnis oculus, et qui eum compunxerunt ; et uidebunt et plangent se super eum omnes 515 tribus terrae. Ecce omnes tribus terrae benedicentur in Christo, quo tamen ueniente, plangent se omnes tribus terrae. 22. Quomodo itaque nobis utrumque constabit, si uel in bono, uel in malo sic omnium tribuum plenitudo uniuersalis accipitur, ut nihil parti alteri relinquatur ? Sed idem beatus 520 Iohannes, qui de ipsius pectore ueritatis ubertatem ueridicae praedicationis ebiberat, sic ostendit omnes istas tribus quae se in aduentu Christi plancturae sunt, ut omnes istas tribus quas in semine Abrahae benedicendas Deus uerax promisit ex illis omnibus tribubus colligi demonstraret. In eodem quippe 525 libro eos qui Agni redempti sunt sanguine inducit cantantes canticum nouum et dicentes : Dignus es accipere librum, et aperire signacula eius, quia occisus es, et redemisti nos Deo in sanguine tuo, ex omni tribu, et lingua, et populo, et gente : et fecisti nos Deo nostro regnum et sacerdotes, et regnabunt super 53oterram. Alio quoque memorati libri loco, dum ex duodecim tribubus filiorum Israel duodena de singulis tribubus memorasset milia signatorum, ut etiam ex omnibus tribubus terrae innumerabilem turbam hdelium demonstraret, ita lo¬ quitur : Post haec, uidi turbam multam, quam dinumerare 535 nemo poterat, ex omnibus gentibus, et tribubus, et populis, et linguis, stantes ante thronum et ante Agnum, amictos stolas albas, et palmae erant in manibus eorum. Haec sunt omnes tribus de omnibus tribubus congregatae. Istae sunt omnes tribus quae benedicuntur credentes in Christum, de omnibus 540 illis tribubus quae se ideo plangent quia non crediderant in Christum. Sic intelleguntur omnes fideles et omnes infideles;

513/515 Apoc. 1, 7.

526/530 Apoc. 3, 9.10.

534/537 Apoc. 7, 9.

509 benedici] di sup. tin. Port. 514 et uidebunt] N, om. Port. Chiffl. tn 517 constauit N 522 istas] om. N 523 abrah^ bendicendas (h? bendice in spatio relicto) Port. ~ deus promisit uerax (sub sign, transposit.) Port. 526 et dicentes] in marg. Port. es] N, domine add. Port. Chiffl. m 527 deo] N, om. Port. Chiffl. m 531/532 memorasset] t sup. tin. N 534 multam] N, magnam Port. Chiffl. m 535 -ibus gentibus] in marg. Port. 535/536 et pop. et ling.] Codd. (sub sign, transposit. Port.), ~ Chiffl. m 536/537 stolas albas] N, stolis albis Port. Chiffl. m 537 erant] in marg. Port. Hee N 546 illis trib.] N, ~ Port. Chiffl. m crediderant] N, -derunt Port. Chiffl. m

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 22-24

537

omnes boni et omnes mali; omnes quos Deus misericordissima bonitate saluat, et omnes quos iustissima seueritate condemnat ; quibusdam iuste non donans ueritatis agnitionem, 545 quibusdam misericorditer agnoscendam reuelans ueritatem ; et in omnibus implens suam omnipotentissimam uoluntatem. 23* (XIV.) Plurima, secundum istius intellegentiae saluberrimam regulam, in diuinis eloquiis, testimonia poterit inuenire quisquis uoluerit scripturas diuinas recto cordis oculo recen550 sere. Cum uero de humana uoluntate tractatur, quod pertinet ad salutis uel exordium, uel effectum uerum est quidem, quia de illis qui ratione utuntur, qui uolunt saluantur, et qui nolunt non saluantur ; sed illi qui salui fiunt, tunc saluari uolunt, quando diuina gratia praeueniuntur ut uelint ; immo m 492 555 tunc saluari uolunt, quando ipsum uelle dono diuinae largitatis accipiunt. Sancta enim scriptura mentiri nullatenus potest, quae ait : Praeparatur uoluntas a Domino. Vnde apos¬ tolus quoque, Christo in se loquente, ueraciter dicit : Cum timore et tremore uestram salutem operamini ; Deus est enim 560 qui operatur in uobis et uelle et perficere, pro bona uoluntate. Nec solum initium bonae uoluntatis et operis Deo assignat apostolus, uerum etiam ab ipso utrumque testatur impleri, dicens : Vt dignetur uos uocatione sua Deus noster, ut impleat omnem uoluntatem bonitatis et opus fidei in uirtute. Et ut osten565 deret hoc per gratiam fieri, secutus adiunxit : Vt clarificetur nomen Domini nostri Iesu Christi in uobis, et uos in illo, se¬ cundum gratiam Dei nostri et Domini Iesu Christi. In illis ergo qui uoluntarie saluantur gratia diuina operatur ut uelint ; in illis autem qui nolunt, humana duritia perseuerat ut nolint. 570 Quam tamen duritiam homo non habebit, cum earn Deus auferre uoluerit. Sine difficultate quippe Deus potest quod promisit implere, qui ait de quibusdam : Auferam ab eis cor lapideum, et dabo eis cor carneum. Aufert ergo cor lapideum, duritiam cordis auferens, et dat cor carneum, gratiam 575 sanctae credulitatis infundens. Sic emollitur cor quod fuerat durum, quo sanctae fidei tribuatur exordium. 24. (XV.) Liberum uero humanae mentis arbitrium in primo homine rectum creatum est, non tamen sine adiutorio graPL 664 tiae ; talis utique gratiae, qua posset, si uellet, in eadem recti-

557 Prou. 8, II Thess. i,

35. 12.

558/560 Phil. 2, 572/573 Ezech.

12.13.

563/564II Thess. i, u.

565/567

36, 26.

548 poterint N 557/558 ap. quoque] N, ~ Port. Chiffl. m 558 ~ uerac. loq. (sub sign, transposit.) Port. 559 uestram sal.] N, ~ Port. Chiffl. m 570 duricia (ci sup. lin.) Port. 571/572 quod promisit implere] N, implere quodcumque uoluerit Port. Chiffl. m 574 et] Codd., om. Chiffl. m 575 emoll.] e sup. lin. Port. 576 quod N

7

C. C. XCI

538

DE VERIT. PRAEDEST. Ill, 24-25

tudine permanere, et a qua posset, si uellet, auersa uoluntate discedere. Nunc autem in unoquoque homine gratia praeueniens operatur, ut libertas arbitrii corrigatur. Arbitrium autem hominis in quantum corrigitur, in tantum liberatur ; in tantum autem captiuum ducitur, in quantum adhuc noxiae 585 seruitutis necessitatibus implicatur. Quae necessitates non solum filios saeculi mortaliter premunt, uerum etiam filios Dei frequenter affligunt. Ipsa est ilia lex peccati, quae ilium militem strenuum, id est apostolum Paulum, condelectantem legi Dei secundum interiorem hominem, ilia in membris habitans, 590 et legi mentis repugnans, quamuis sibi non posset in effectu subicere, non tamen quiescebat in suggestionibus concupiscentiae captiuare. Vnde idem apostolus dicit : Condelector enim legi Dei secundum interiorem hominem ; uideo autem aliam legem in membris meis, repugn ant em legi mentis meae, et 595 captiuantem me in lege peccati quae est in membris meis. Nec siluit solo se posse auxilio gratiae liberari; ideo sequitur dicens : Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius ? Gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum. Habuit ergo in mente gratiae fortitudinem, sed in carne infirmi600 tatem sentiebat arbitrii, quam non habuit Adam priusquam deprauaretur uoluntaria praeuaricatione mandati. Inde est quod apostolus, non sub lege,sed iam sub gratia constitutus, licet mente seruiret legi Dei, cogebatur tamen carne seruire legi peccati, quia illud illi in uoluntate diuinitus datum erat, 605 illud in eo ex necessitate remanserat. Illis quippe necessitati¬ bus urgebatur inuitus, a quibus eripi sanctus omnis et optat et postulat, dicens Deo : De necessitatibus meis eripe me. Harum necessitatum in se apostolus molestiam sentiens dicebat : Non enim quod uolo bonum, hoc jacio ; sed quod odi malum, hoc 610 ago. Si autem quod nolo malum, hoc ago, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. 25. (XVI.) Hae necessitates non desinunt in corpore mortis huius mortaliter uiuentibus sanctis; quibus miserabiliter quidem concutiuntur, ut agnoscant se illam gratiam sanctae 613 libertatis et pacis primae in primo homine peccati merito 580

m 493

592/595 Rom. 7, Rom. 7, 19.20.

22.23.

597/598 Rom.

7, 24.25.

007 Ps.

24, 17.

609/611

588 ap. Paul.] N, ~ Pori. Chiffl. m 592 dicit] N, ait Port. Chiffl. m 594 repugnantem] re- add. in marg. Port. 595 lege] N, legem Port. Chiffl. m 597 ~ homo ego (sub sign, transposit.) Port. liberauit N 604 in uoluntate] in marg. Port. 605 ex] N, om. Port. Chiffl. m 606 sanctus omnis] N, ~ Port. Chiffl. m 609/610 facio ... ago] N, ago ... facio Port. Chiffl. m 610 nolo] N, odi Port. Chiffl. m 612 Hore, quod est ex semine Dauid, unus factus est, nequaquam ulterius diuisione aliqua, sed in unitate subsistens. Tu uero uideris mihi secundum hoc nolle compositionem fateri, ut non substantia sit in eo Films Dei, sed sapientia secundum participationem. Hoc enim dixisti, quia 95 sapientia dispendium patiatur, et ideo composita esse non possit, nec cogitas quod diuina sapientia sicut antequam se exinanisset, indiminuta permansit ; ita et in hac exinanitione quam gessit misericorditer, indiminuta atque indemutabilis exstitit. Et hoc etiam dicis, quod sapientia habitaret in eo. Habitamus et nos 100 in domibus ut alter in altero, sed neque pars domorum nos sumus, nec nostra pars domus est. Similiter etiam beatus Atha¬ nasius in libello cuius est titulus “Quod unus sit Christus” haereticorum uanitatem refutans, postquam de Filii Dei diuinitate inquisitiones eorum superfluas approbasset, ita prose105 quitur : Sic, inquit, etiam de incarnatione inquirunt : Quomodo, inquiunt, incarnatur Deus ? quomodo incorporatur ? quomodo componitur ad paruum corpusculum incapabilis ? quomodo unitur increatus creato, et circumscripto incircumscriptus ? aut quomodo in parte magnus ille et immensus et inno diuiduus ? Si autem magnitudo ilia in paruo loco contracta est, aut paruum illud factum est magnum, aut pars, et non omnis diuinitas carni unita est, quod est impium credere. Et prolapsi sunt ex hoc quod dicunt : Quomodo et quali modo ? Et qua sententia et perfdia etiam isti et inhabitationem pro incarnatione 115 opinati sunt, et pro unitate et compositione inoperationem humanam, et pro una substantia Domini nostri Iesu Christi duas subsistentias et duas personas, et pro sancta et ineffabili Trinitate quaternitatem indecenter dogmatizantes et impie ? 90

105/118 Ps. Athanasius Quod unus sit Christus — textus graecus apud H. LietzApollinaris von Laodicea und seine Schule, Tubingae, 1904, 295, 21-296, 9.

mann,

92 in] Port, de Kiedmatten, om. N Ant. m subsistens] si sup. lin. Port. 94 quia] qui N, quod Ant. 95 non] om. Ant. {“forte : dispendium non patiatur et ideo composita esse non possit” coni, m in app.) 99 habitamus] N Ant., sicut praem. Port, m 100 altero] altera Lou. Bas. domorum] Ant. de Kied¬ matten, domus codd. m 101 nostra] N Ant. de Kiedmatten, nostri Port, m 104 approbasset] “forte : reprobasset” coni, m {in app.) 105 etiam] sup. lin. Port. inquiunt incarnatur] unt incar add. in marg. Port. incarnatus Ant. 107 paruulum Port. corpusculum] pusculum add. in marg. Port. 108/109 et circumscripto incircumscriptus] N Ant., ~ (et om.) incircumscriptus circum¬ scripto Port, m 109 parte] codd. (partes Port, iuxta m, sed errore), partem Ant., partes m 111/112 ~ diuinitas omnis Port. 112 pr. est] om. Port. 114 et perfidia] imperfidiam N Ant. inhabitationem] in sup. lin. N 115 opinati] operati N Ant. unitatem N compositionem N in operationem Ant. 117 substantias Port. ineffabili] pr. f sup. lin. Port. 118 impi§ N

100

EP. XVI. PETRI DIACONI, 7-9

m 280

555

7. Rursus beatus Gregorius in sermone de Filio : Vno 120 autem, inquit, capitulo moneo, ut altiora quidem ascribas diuinitati, et illi naturae quae passionibus et corpore probatur esse superior; humiliora uero composito tribuas, qui propter te semetipsum exinaniuit et incarnatus est. Hinc ergo rectissime credimus, quod plenus et perfectus Deus Verbum, etiam post 125 assumptam carnem nullum augmentum detrimentumque pertulerit, immo unitione sua ineffabilem gloriam contulerit assumptae naturae. . (IV.) Hac de causa Trinitas etiam post incarnationis Non est facta mysterium Trinitas mansit, quia idem Deus Verbum, etiam . quatemitas ’ ^ , .in deitate per 130 cum propria carne unus est ex Irimtate ; non quod caro eius incarnationis sit de substantia Trinitatis, sed quia caro DeiVerbi est, qui mysterium. est unus ex Trinitate. Ipse enim omnino, et non alius ascendit in caelum, qui descendit de caelo, Filius hominis qui est in caelo. Quapropter et Deum Verbum passum carne et cruci135 fixum carne et sepultum carne secundum beatum Cyrillum profitemur dicentem : Si quis non confitetur Deum Verbum passum carne, crucifixum carne, et mortem carne gustasse, factumque primogenitum ex mortuis, secundum quod est uita et uiuipcator tamquam Deus, anathema sit. 140 9. Similiter etiam hominem Christum dicimus Verbum, secundum illud beati Iohannis : Quod fuit ab initio, quod audiuimus, quod uidimus oculis nostris, quod perspeximus, et manus nostrae tractauerunt de Verbo uitae. Neque enim Verbum secundum deitatis suae naturam tractari potuit manibus hu145 manis, nisi fieret homo. Est etiam procul dubio puer ille quem beata Virgo genuit, quem panis inuoluit, quem in praesaepio collocauit, quem octauo die circumcidit, quem Simeon uir iustus propriis amplexatus est gremiis, quem subiectum parentibus euangelistae referunt, quem profecisse aetate et sapientia pro150 testantur, natura Deus, per quem facta sunt omnia uisibilia

8

PL 446

110/123 Gregorius Nazianz. Oratio 29, 18 — textus graecus in P.G. 36, 97® ; fragmentum hoc, fortasse ex ep. xvi excerptum, in Concil. Hispal. II affertur (cfr C. Goldaraz, El Codice Eucense de la Coleccion Canonica Hispana, Romae, 1954, II, p. 902, 9-13). 132/134 Ioh. 3, 13. 130/139 Cyrillus Alex. Anatbematismus XII (in append, epist. xvii ad Nestorium) — textus graecus in P.G. 77, 121 D ; idem excerptum in uersione latina apud Ioannem Maxentium (ed. E. Schwartz, Acta Concil. iv, 2, p. 8, 31-33). 141/143 I Ioh. 1, 1. 150/152 Col. 1, 16.17.

119 Vno] Vide Port. 120 autem] om. Port. capitulo moneo] Concil. Hispalense II, capitulo meo N Ant. m, om. Port. 125 augmentum] ex argumentum Port. 126 ineffabilem] alt. f sup. lin. Port. 126/127 ~ assumptae naturae contulerit Port. 130/132 non quod usq. trinitate] add. in marg. inf. Port. 130 quo N 134 uerbum] in marg. Port. carne] in praem. Port. 135 pr. carne] in praem. Port. et] om. N Ant. alt. carne] in praem. Port. beatum] e sup. lin. Port. 140 ~ dicimus Christum {sub sign, transpos.) Port. 147 uir] sup. lin. Port.

556

m

281

PL 447

EP. XVI. PETRI DIACONI, 9-12

et inuisibilia, unigenitus et primogenitus, in quo omnia con¬ stant, secundum apostolum Paulum. Et hoc ipsum Claris uocibus etiam Isaias propheta protestatur dicens : Puer natus est nobis, et filius datus est nobis, cuius potestas in humero eius, et 155 uocabitur magni consilii Angelus, Admirabilis, Consiliarius, Deus fortis, Dominator, Pater futuri saeculi, Princeps pads. 10. Et idcirco acquiescendum illis nullatenus credimus, qui puero illi Deum fortem unitum asserunt, nec Deum fortem ipsum esse puerum credunt, praesertim cum non alterius 160 cuiuslibet, sed eius omnino thronum, qui de Spiritu sancto et Maria Virgine natus est, atque in Iordane a Iohanne ut aquas sanctificaret baptizatus est, in saeculum saeculi psalmista testetur, dicens : Thr onus tuus, Deus, in saeculum saeculi, uirga aequitatis, uirga regni tui ; dilexisti iustitiam et odisti 165 iniquitatem ; propterea unxit te Deus tuus oleo exsultationis prae participibus tuis. Quomodo autem ungi poterat Deus, cuius thronus est in saeculum saeculi, nisi fieret homo ? 11. (V.) Secundum hanc ergo prophetae sententiam, Deus factus est Christus, non autem Christus factus est Deus, sicut 170 dicunt haeretici, qui per prouectum non per naturam Chri¬ stum Deum audent asserere. Deus enim unctus est, quia ipse factus est homo ; non enim alter est Deus, alter homo, sed idem Deus, idem homo. Qui enim naturalis est filius Virginis, idem naturalis est Filius Dei. Propterea et duas natiui175 tates Dei Verbi credimus et confitemur, id est, unam ante saecula a Patre, secundum diuinitatem ; alteram in nouissimis diebus, a Virgine sancta, secundum carnem ; exsecrantes eos qui negant secundum carnem Verbi Dei natiuitatem, qui etiam refugiunt unius eiusdemque Filii Dei fateri mirabilia et pas180 siones, quod omnis Dei Ecclesia confitetur. 12. Accipimus autem et quattuor concilia secundum hunc expositionis nostrae sensum, id est trecentorum decern et octo et centum quinquaginta, qui damnauerunt impios pneumatomachos ; nec non etiam Ephesinum primum, cui praefuerunt

183/156 Is. 9, 6.

151 et inuisibilia] sup.lin. Port. 152 Paulum] om.NA.nt. 153 propheta pro¬ testatur] prophetat Port. 156 ~ princeps pacis, pater futuri saeculi N Ant. 159 esse] om. Port. puerum] sup. lin. Port. 162 psalmista usq. 163 in saec. saeculi] om. Ant. 163 testatur N 163 thronus] h sup. lin. Port. 165 te] sup. lin. Port. 167 saeculi] om. N 171 deum] om. Port. 172 ~ est alter N Ant. 175 ~ credimus dei uerbi Ant. 176 a] in Ant. in] sup. lin. Port. 178 secundum] add. in marg. Port. ~ dei uerbi N Ant. 179 filii dei] add. in marg. Port. 180 dei] sancta Port. 182 id est] codd., Nicenum Ant. m 182 octo] codd., episcoporum add. Ant. m 183 et centum quinquaginta] codd., Constantinopolitanum centum et quinquaginta Ant. m 183/184 pntumatomagisN, pneumatomagos Port. 184 ephesenumlV prefuerunt (pr. u sup. lin.) N

Deus factus est homo, non homo fac¬ tus est Deus.

EP. XVI. PETRI DIACONI, 12-16

557

185 beatissimi Caelestinus Romanus et Cyrillus Alexandrinus antistites ; et sanctum ac uenerabile quod apud Chalcedonem celebratum est. 13. Epistulas quoque beati Leonis amplectimur anathematizantes uniuersos contraria dogmatibus Ecclesiae sentientes, 190 simul et omnia scripta Theodori Mopsuestini, et Nestorii discipuli eius, omnesque qui illis similia sapiunt cum eodem Nestorio, nec non etiam cuncta scripta duodecim capitulis aduersantia beati Cyrilli, quae contra eumdem Nestorium edidit; his adicientes Eutychen et Dioscorum cum sociis eorum, 195 omnesque quos iuste ac regulariter sedes apostolica condemnauit. 14. (VI .) Post haec consequens est etiam qualiter de Christi gratia sentiamus, qua nos emit de potestate Satanae, secun¬ dum quod nobis est traditum, uestrae beatitudini declarare ; 200 quia etiam in hac parte auctoritas uestra nobis ualde est necessaria. 15. Credimus itaque bonum et sine ulla carnis impugnatione, a Deo creatore omnium, factum Adam, magnaque praeditum libertate, ita ut et bonum facere in propria facultate haberet, 205 et malum, si uellet, posset admittere. Eratque mors et immortalitas in eius posita quodammodo arbitrii libertate. Capax enim erat utriusque rei, ut si seruaret praeceptum, sine experientia mortis fieret immortalis ; si uero contemneret, mors continuo sequeretur. Itaque serpentis astutia deprauatus, 210 sponte diuinae legis praeuaricator effectus est, et ideo secun¬ dum quod ei praedictum fuerat, iusto iudicio Dei mortis poena damnatur, totusque, id est secundum corpus et secundum animam, in deterius commutatus, amissa libertate propria, sub peccati seruitio mancipatur. 215 16. Ex hoc nullus est hominum qui non huius peccati uinculo nascatur astrictus, praeter eum qui ad hoc uinculum peccati soluendum, nouo generationis modo natus est media¬ tor Dei et hominum homo Christus Iesus. Quid enim aliud potuit aut potest nasci ex seruo, nisi seruus ? Neque enim

185 beatissimi] beatus Port. 186 antistes N 189 anathematizamus N 190 mapsuestini N

calcedonam codd. Nestorii] s sup. lin. N

188/ 192

Nestorio] sup. lin. Port. 192/193 capitulis aduersantia] N Ant., ~ m 192/ 193 beati cyr. capit. q. c. eund. nest. edid. aduersantia Port. 194 eutycem N et] m, ac Port., om. N Ant. 198 eruit] et eripuit (sed et exp.) Port. 199 beatitudini] ni sup. lin. Port. 204 facere] cere in marg. Port. 205 possit N amittere N 205/206 et immortalitas] etiam Port. 209 sequeretur] N Ant., subsequeretur Port, m 211 uidicio dei] N Ant., ~ Port, m 214 seruitio] uicium Port. 215 ex hoc usq. 216 ad hoc] om. Port. (signum omissionis in marg.) hoc] iam add. N 217 adstrictum N 216 uinculum] ob proem. Port.

217 peccati] huius prae?n. Port.

218 homo] om. Ant.

Qualis homo creatus ; et qualis cum sua prosteritate per peccatum effectus. Per peccatum totus homo factus est deterior. Sine gratia non nisi humana cogitantur. Quid sid credere.

558

al 282

PL 448

EP. XVI. PETRI DIACONI, 16-19

220 cum esset liber Adam, filios procreauit, sed postquam seruus peccati factus est. Ideo sicut omnis homo ab illo est, ita et omnis homo seruus peccati per ipsum est. Hinc et aposto¬ lus : Ex uno, inquit, in omnes in condemnationem. Et rur¬ sus : Per unum hominem peccatum intrauit in hunc mundum, 225 et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt. Falluntur ergo omnimodo qui dicunt mortem solam, non et peccatum transisse in genus humanum, cum apostolus et peccatum et mortem mundo per eum testetur illatam. 230 17. Ab hac igitur damnatione et morte nullus omnino liberatur, nisi gratia Redemptoris ; qui cum esset Dominus utpote Deus, ut nos a seruitute perpetua et potestate diaboli liberaret, atque ad ueram libertatem reduceret, factus est seruus, accipiens formam serai. Hinc est quod dicit ad Iudaeos : Tunc 235 uere liberi eritis, si uos Filius liberauerit. Putabant enim se uere liberos, qui humanis occupationibus intentione uanissima seruiebant. Vt ergo falsa libertas fieret uera libertas, id est, ut humana libertas fieret Christiana libertas, eadem libertas liberatore indiguit, quo posset, per eius gratiam ab occupatio240 nibus humanis auersa, ea cogitare et desiderare quae pertinent ad uitam aeternam. 18. Sine hac igitur gratia potest quidem cogitare et deside¬ rare humana, non autem potest cogitare, aut uelle, seu deside¬ rare diuina, quorum primum est et praecipuum fundamen245 turn, et crepido quodammodo, siue omnium bonorum origo, credere in Dominum gloriae crucifixum, quod utique non est ex naturalis arbitrii libertate, quia non hoc caro et sanguis, sed Pater caelestis reuelat cui uoluerit, ad ueram eum attrahens libertatem, non uiolenta necessitate, sed infundendo sua250 uitatem per Spiritum sanctum, ut mox credentes dicamus, quia Dominus est Iesus, quod nemo per naturalem arbitrii li¬ bertatem potest dicere, nisi in Spiritu sancto. 19. Frustra ergo garriunt qui dicunt : Meum est uelle ere- Deus alios fadere, Dei autem gratia est adiuuare ; cum etiam ipsum ere-Clt^ftearteesua

223/226 Rom. 5, 16 uel 18. 224/226 Rom. 5, 12. 233/234 efr Phil. 2, 7. 234/235 Ioh. 8, 36. 246 efr I Cor. 2, 8. 247/248 efr Matth. 6, 17. 251/ 252 I Cor. 12, 3.

223 omnes] codd., homines add. Ant. m alt. in] om. N 224 hunc] om. Port. 227 et] N Ant., etiam Port, m 229 illatam] m, inlatu N, illata Port., illatum Ant. 232/233 ~ liberaret et potestate diaboli {sub sign, transp.) Port. 233 educeret N 234/235 ~ si uos f. lib. tunc u. 1. eritis Port. 235 enim] om. Port. 237/238 uera libertas usq. fieret] om. Ant. 240 aduersa (d sup. lin. a. m.) N 242 et] ac Port. 254 dei] domini Port. gratia] N Ant., grij Port., gratiae m est] om. Port.

EP. XVI. PETRI DIACONI, 19-23

559

255 dere, quod est consensum praebere ueritati, nobis a Deo dari testetur apostolus dicens : Vobis enim datum est a Christo, non solum ut in eum credatis, uerum etiam ut pro illo patiamini. 20. (VII.) Sed dicunt : Si nolentes Deus facit ut uelint cre¬ dere, nullus autern est qui naturaliter (ut dicitis) potest credere 260 in Filio Dei aut aliquid boni uelle quod pertinet ad uitam aeternam, cur ergo non facit omnes uelle, cum non sit personarum acceptio apud Deum, praesertim cum de ipso scriptum sit : Qui uult omnes homines saluos fieri et ad agnitionem ueritatis uenire ? Aut enim uult, et non potest, aut mentitur scriptura 265 diuina. Quod si horum quodlibet sentire est impium, restat ut non ilie excitet uoluntatem humanam, sed earn exspectet ab homine, ut aequum sit in uolentibus praemium, in nolentibus autem iusta damnatio. 21. Haec si ita sunt ut haeretici iactitant, comprehensa 270 sunt ab ipsis inscrutabilia et incomprehensibilia Dei iudicia. PL 449 Si enim, ut ipsi uolunt, nolentes damnat, saluat autem uolenm 283 tes, nihil est omnino quod quaeratur ulterius. Et, quantum ad ipsos, fallit scriptura diuina, quae incomprehensibilia Dei testatur iudicia. Nos autem incomprehensibilia credentes et 275 demonstrantes iudicia Dei, ex una massa perditionis alios saluari dicimus bonitate et gratia Dei, alios iusto et occulto iudicio derelinqui. 22. Alioquin dicant, si possunt, hi qui hoc diuinae iustitiae et bonitati contrarium aestimant: Cur is qui omnes homines 280 uult saluos fieri et ad agnitionem ueritatis uenire, tarn multas uirtutes fecit in Corozaim et Bethsaida et nullam harum in Tyro et Sidone facere uoluit, ubi si factae fuissent (sicut ipse testatur) forsitan in cinere et cilicio paenitentiam egissent ? Aut cur in Asia et Bithynia apostolum uetuit uerbum salutis an285 nuntiare ? 23. Quod si ista nequeunt comprehendi, redeant ad se, et inuenientes se homines, desinant quaerere cur alios saluet gratuito dono, alios derelinquat iusto et occulto iudicio, qui potestatem habet ex eadem massa aliud uas facere in honorem, 290 aliud in contumeliam ; et clament una nobiscum, immo iuxta apostolum : 0 altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae Dei! Quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et inuestigabiles uiae

258/258 Phil, i, 29. 282/263 I Tim. 2, 4. Matth. ii, 21. 284/285 cfr Act. 15, 6.7.

273/274 Rom. 11, 33. 282/283 291/296 Rom. 11, 33-36.

255 ~ ueritati praebere Port. 258 ~ facit deus Port. 259 ~ est autem Port. potest] N Ant., possit Port, m 200 in filio dei] N Ant., otn. Port, m 264/265 ~ diuina scriptura Port. 265 ~ quodlibet horum Port. 271 no¬ lentes] uolentes Port. 271/272 uolentes] nolentes Port. 274 et] ac Port. 278 hii N

281 corozain et betsaida N

284 bitynia N

alios deserit iusto iudicio, sed occulto.

560

PL 450

m 284

EP. XVI. PETRI DIACONI, 23-26

eius ! Quis enim cognouit sensum Domini ? aut quis consiliarius eius fuit ? aut quis prior dedit ei, et retribuetur illi? Quoniam ex 295 ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia. Ipsi gloria in saecula saeculorum. Amen. Manifeste ergo non nobis, sed apostolo omnino resistit qui dicit : Nisi ego prius uoluero, gratia ad me non uenit. Quod omnino nihil aliud est dicere, nisi prius dare Deo, ut retribuatur illi. 300 24. (VIII.) Sed nos sequentes eumdem apostolum, omnem bonarum cogitationum originem, earumque consensionem et uoluntatem ex Deo et per Deum et in Deo dicimus, qui prauas hominum uoluntates et terrenis actibus implicatas, per infusionem et inoperationem intrinsecus sancti Spiritus 305 absoluit et corrigit, sicut scriptum est : Praeparatur uoluntas a Domino. 25. Hinc etiam beatus Basilius Caesariensis episcopus, in oratione sacri altaris, quam pene uniuersus frequentat Oriens, inter cetera : Dona (inquit), Domine, uirtutem ac tutamentum ; 310 malos quaesumus bonos jacito, bonos in bonitate conserua, omnia enim potes, et non est qui contradicat tibi ; cum enim uolueris saluas, et nullus resistit uoluntati tuae. Ecce quam breuiter quamque districte doctor egregius olim huic controuersiae finem posuit, docens per hanc precem, non a seip315 sis, sed a Deo malos homines bonos fieri; nec sua uirtute, sed diuinae gratiae adiutorio in ipsa bonitate perseuerare. 26. Similiter beatus Innocentius apostolicae sedis antistes, in epistula ad Concilium Mileuitanum : Omnia, inquit, studia et omnia opera ac merita sanctorum ad Dei gloriam laudemque 320 referenda sunt ; quia nemo ei aliunde placet, nisi ex eo quod ipse donauerit. Quod diligentius manifestiusque in epistula sua ad papam Zozimum, replicantes, ipsius papae sententiam explicant Africana concilia dicentes : Illud autem quod in litter is quas ad uniuersas prouincias curasti esse mittendas, 325 posuisti, dicens : Nos tamen instinctu Dei (omnia enim bona ad audorem suum referenda sunt, unde nascuntur) ad fratrum e1 coepiscoporum nostrorum conscientiam uniuersa retulimus; sic 305/306 Prou. 8, 35. 309/312 Basilius Caesar, fragmentum orationis sacri altaris deperditae. 318/321 Prosper Aquit. Praeteritorum Sedis Apostolicae episcoporum auctoritates (in appendice Caelestini epistulae ad episcopos Galliarum) — P.L. 50, 533 A. 323/342 Prosper Aquit. ibid. — P.L. 50, 533 A-C.

294 ei ... illi] N Ant., illi ... ei Port, m 295 ~ in ipso et per ipsum codd. (ipso ex ipsum N), sed efr infra, l. 302 sunt] om. N 296/297 ~ omnino apostolo (sub sign, transpos.) Port. 298 ueniet (alt. e exp.) Port. 300 eumdem] om. Port. 301 earumque consensionem] N, consensionemque earum Port, m, earumque confessionem Ant. 304 inoperationem] in sup. lin. N, operationem Ant. 309 signum £

in marg. N

314 dicens N

320 aliunde ei] N Ant., ~ Port, m

322 Zozimum] romanum Ant. replicantes] N Ant., replicando Port, m 323 dicentes] N Ant., dicendo Port, m 327 uniuersa retulimus conscientiam retuli¬ mus (sub sign, transposit. ; alt. retulimus exp.) Port. conscientiaN rettulimuslV

Omnis mot us bonae uolunta tis ex Deo.

EP. XVI. PETRI DIACONI, 26-27

330

335

340

345

350

355

360

561

accipimus dictum, ut illos qui contra Dei adiutorium extollunt arbitrii libertatem, districto gladio ueritatis uelut cursim transiens amputares. Quid enim tam libero fecisti arbitrio, quam quod uniuersa in humilitatis nostrae conscientiam retulisti? Et tamen instinctu Dei factum fideliter sapienterque uidisti, ueraciter fidenterque dixisti;ideo utique quia praeparatur uoluntas a Domino, et ut boni aliquid agant paternis inspirationibus, suorum ipse tangit cor da filiorum : Quotquot enim Spiritu Dei aguntur, hi filii sunt Dei, ut nec nostrum deesse sentiamus arbitrium, et in bonis quibusque uoluntatis humanae singulis motibus magis illius praeuenire non dubitemus gratiam ; quod ita Deus in cordibus hominum atque in ipso libero operetur arbitrio, ut sanda cogitatio, pium consilium, omnisque motus bonae uolun¬ tatis ex Deo sit, quia per ilium aliquid boni possumus, sine quo nihil possumus. 27, His congrue beatissimus Caelestinus in epistula ad Gallos data : Cum enim, inquit, sandarum plebium praesules mandata sibi legatione funguntur apud diuinam clementiam, humani generis agunt causam, et tota secum Ecclesia congemiscente postulant et precantur ut infidelibus donetur fides, ut idololatrae ab infdelitatis suae liberentur erroribus, ut Iudaeis, ablato cordis uelamine, lux ueritatis appareat, ut haeretici catholicae fidei perceptione resipiscant, ut schismatici spiritum rediuiuae caritatis accipiant, ut lapsis paenitentiae remedia conferantur, ut deni que catechumenis ad regenerationis sacramenta perdudis, caelestis misericordiae aula reseretur. Haec autem non perfundorie neque inaniter a Domino peti rerum ipsarum monstrat effedus, quandoquidem ex omni errorum genere plurimos dignatur attrahere, quos eruens de potestate tenebrarum, transfert in regnum filii caritatis suae, et ex uasis irae facit uasa misericordiae. Quod adeo totum diuini opens esse sentitur, tit haec efficienti Deo gratiarum semper actio laudisque confessio pro illuminatione talium uel corredione referatur. Rursus post pauca : His ergo (inquit) ecclesiasticis regulis et ex diuina sumptis audoritate documentis, ita adiuuante Domino confirmati su_ 333 Prou. 8,35. 335/336 Rom. 8,14. 344/360 Prosper Aquit. Praeteritorum Sedis Apostol. episc. auctoritates — P.L. 50, 535 B — 536 A. 361/370 Prosper Aquit. ibid. — P.L. 50, 536 B.

331 rettulisti N 334 et] qui Port. ipse] om. Port. 335 hii N 336 sentiamur N 341 possimus N 345 fungantur] N Ant., funguntur Port, m 346 et] om. N 346/347 congemiscente] ingemiscente Port. 347 postulent N 347 donetur] detur Port. 348 idolatrae N Ant., ydolatrae Port. 349 cordis] om. Port. lux] ex lex N 353 ~ aula misericordiae Port. 354 rerum ipsarum] sed efficaciter ipsarum precum Bas. 356 dignatur] datur Port. 357 caritatis] mut. in claritatis Port. 358 adeo] a do IV, a deo Ant. 350 semper] om. Port. 360 correptionem Port. 361 et] om. N Ant. 362 domino] deo N, deo add. Ant.

562

EP. XVI. PETRI DIACONI, 27-28

mus, ut omnium bonorum affectuum atque operum, et omnium studiorum omniumque uirtutum, quibus ab initio pdei ad Deum 365 tenditur, Deum profiteamur auctorem / et non dubitemus ab ipsius gratia omnia hominis merita praeueniri, per quern fit ut aliquid boni et uelle incipiamus et facere. Quo utique auxilio et m 285 munere Dei non aufertur liberum arbitrium, sed liberatur, ut de tenebroso lucidum, de prauo rectum, de languido sanum, de im370 prudenti sit prouidum. Terminat autem idem magister hanc ipsam epistulam, atque concludit ita, dicens : Quia ad confitendam gratiam Dei, cuius open ac dignationi nihil penitus subtrahendum est, satis sufpcere credimus, quidquid secundum praedictas regulas apostolicae sedis nos scripta docuerunt, ut 375 prorsus non opinemur catholicum, quod apparuerit praefxis sententiis esse contrarium. Haec, sanctissimi, non quasi ignorantibus suggerere necessarium aestimauimus, sed ad confutandum eorum amentiam qui ea ut noua dogmata et penitus ecclesiis inaudita refugiunt, huic paruitatis nostrae libello in380 serere utile iudicauimus. 28. Quorum omnium sanctorum Patrum imbuti doctrinis, anathematizamus Pelagium et Caelestium, simul etiam Iulianum Eclanensem et qui illis similia sapiunt ; praecipue libros Fausti Galliarum episcopi, qui de monasterio Lirinensi pro385 uectus est, quos contra praedestinationis sententiam scriptos esse non dubium est. In quibus non solum contra horum om¬ nium sanctorum Patrum, uerum etiam contra ipsius apostoli traditionem ueniens, humano labori subiungit gratiae adiutorium, atque totam omnino Christi euacuans gratiam anti390 quos sanctos non ea gratia qua et nos, secundum quod docet beatissimus Petrus apostolus, sed naturae possibilitate saluatos impie profitetur. Petrus misericordia Dei diaconus subscripsit. Iohannes misericordia Dei monachus subscripsit. 395 Leontius misericordia Dei monachus subscripsit. Iohannes lector misericordia Dei subscripsit.

371/376 Prosper Aquit. ibid. — P.L. 50, 537 A-B. gratia. 389/391 cfr Act. 15, n.

385 Faustus Reiensis de

362/363 confirmati sumus] conformati sutnus Port., confirmatissimus Ant. 363 ut] et Ant. effectuum N Ant. et] om. Port. 366 omnia] codd., omnis Ant. m 367 quo] uero add. (sed exp) Port. 376 ~ esse sententiis Ant. 378 pene al. 380 considerauimus] N Ant., iudicauimus Port, m 382 simulque] N Port. Ant., simul m 383 Eclanensem] N, celanensem Port., Edanensem Ant. m sapiunt] sentiunt Port. 384 lerinensi N 384/385 proiectus Port. 388 traditionem] contradictionem Ant. 391 beatus Port. 396 subscripsi N (an Iohannes lector calamum tenebat ?) Explicit epistola (o ex u) petri diaconi iohannis monachi leontii monachi iohannis lectoris N ; Explicit epistola petri diaconi iohannis monachi leonis (is exp., tii add. sup. lin.) monachi iohannis lectoris et aliorum Port.

EPISTVLA XVII.

m 286

Dilectissimis et in Christi fide atqve gratia plvrimvm AMPLECTENDIS SANCTIS FRATRIBVS, PETRO DIACONO, lOHANNI, FeONTIO, ET ALII lOHANNI, CETERISQVE FRATRIBVS QVOS VNA VOBISCVM IN 5 mastis,

CAVSA FIDEI

Datianvs,

ROMAM

Fortvnatvs,

DIRECTOS Boethos,

LITTERIS INTIVictor,

Sco-

LASTICVS, HORONTIVS, VINDICIANVS, VICTOR, IANVARIVS, VlCTOrianvs,

Fontivs,

Qvodvvltdevs,

Fvlgentivs,

Felix

et

Ianvarivs in Domino salvtem. PL

452

m 287

1, (I.) Beatus frater noster Iohannes diaconus a uestra socie- . Recta tides 10 tate directus, litteras nobis quas misistis exhibuit, quibus re- m i^st Sa censitis, uestram simul alacres et fidem cognouimus et salutem; hominum. immo in agnitione fidei uestra nobis salus innotuit. Quae enim uera in hac uita salus est hominum, nisi recta in Deum fides, quae per caritatem operatur, per quam nos gratia diuina 15 saluatos apostolica testatur auctoritas, dicens : Gratia salui facti estis per fidem, et hoc non ex uobis : Dei donum est, non ex operibus, ut ne quis extollatur. Et quia caritas rectae fidei debet iugiter adhaerere, quae studio atque efhcacia bonorum operum cooperit multitudinem peccatorum, ideo doctor 20 gentium in fide et ueritate, ne quid sibi humani tumoris auderet arrogantia uindicare, post commendationem fidei, per quam gratis salui facti sumus, operum quoque bonorum gratiam muneribus diuinae benignitatis assignans, subsequenter adiunxit : Ipsius enim sumus factura, creati in Christo Iesu in 25 operibus bonis, quae praeparauit Deus, ut in illis ambulemus. In eis uos Deo dirigente ambulare, ipso rerum gaudemus effectu. Sollicitudine quippe non pigri, et Spiritu feruentes, quo deuotione laudabiliore Domino seruitis, eo caritas de cor-

13/14 Gal. 5, 6. 10.

15/17 Eph. 2, 8.9.

27 Rom. 12, xi.

17/19 cfr I Petr. 4, 8.

24/25 Eph. 2,

28/29 cfr I Tim. 1, 5.

Incipit rescriptum episcoporum XVI N ; Incipit rescriptum episcoporum Port. ; D. Fulgentii Rusp. ep. de incarnatione et gratia Domini nostri Iesu Christi, ad Petrum Diaconum et alios qui ex Oriente in causa fidei Romam missi sunt. Liber unus Ant. ; S. Fulgentii et aliorum quindecim Episcoporum Africanorum. Ad Petrum Diaconum et alios qui ex Oriente in causa fidei Romam missi sunt; de incarnatione et gratia domini nostri Iesu Christi liber seu epistola XVII m 3 alio N Ant. {fort, melius) 4 rome N 5 Boethos] N, boetus Port., Boechos Ant., Boethus ?n 5/6 Scol] codd., Schol. Ant. m 6 Hor.] codd.. Or. Ant. m uindecianus Port. 7 Fontius] codd., Fotinus Ant., Photinus m, cfr ep. 15, 7 9 ~ diaconus Ioannes Port. 10 exhibuit] habuit Ant. 14 ~ diuina gratia Port. 16 dei donum] N, sed dei donum Port., dei enim donum Ant. m 17 ut] om. Port. 20 tumoris] ex timoris Port. 28 quo usq. seruitis] Ant. m, quod laudabiliore domino deuotione seruitis N, om. Port.

564

EP. XVII. EPISCOPORVM, 1-3

de puro, et conscientia bona, et fide non ficta uos instigat pro fidei communione plenius agnoscenda nostri exilii secreta perquirere. Quia igitur sermo Dei non est alligatus, qui uiuus est et efftcax, idcirco nos quoque ea quae de incarnatione ac dispensatione Domini nostri Iesu Christi, et de gratia (quae gratis indignis ita tribuitur, ut ipsa in nobis et exordium et 35 profectum bonae uoluntatis operetur), canonicorum sancta auctoritate uoluminum, paternorum quoque dictorum doctrina atque institutione percipimus et tenemus, uestrae caritati rescripto indice clemonstrabimus, confidentes in Domino (a quo et tides infunditur, ut corde credamus ad iustitiam, et 40 sermo datur ut ore confiteamur ad salutem), quia nostrum pariter et sensum gubernabit et stilum, ut uestrae interrogationi talis reddatur nostra responsio, in qua et de incarnatione Domini ea dicamus quae nostrae redemptionis continet ueritas ; et de gratia Dei ea loquamur quae nobis ipsa gratis infu45 derit superna maiestas. 2. (II.) Dicitis itaque uos, iuxta sanctorum Patrum traditio- Duae naturae in Christo, et nem, Dominum nostrum Iesum Christum in duabus naturis una persona. unitis et inconjusis, id est diuinitatis et humamtatis, in una Verbum carnem con¬ persona siue subsistentia confiteri. Vnde consequenter beatam cept am non ac50 quoque Mariam proprie et secundum ueritatem uos credere cepit. asseritis Genitricem Dei ; eo quod scilicet peperit uere et proprie Deum Verbum incarnatum et hominem factum, atque essentialiter siue naturaliter carni unitum. Haec ex epistulae uestrae tenore posuisse sufficiat. Ex his enim pendent cetera quae de 55 incarnatione Domini sermonis uestri professio comprehendit. 3. Si quis igitur in Domino nostro Iesu Christo, aut duas naturas, aut unam noluerit siue dubitauerit credere ac praedicare personam, uel si quis noluerit confiteri eumdem Deum atque hominem, id est Verbum incarnatum, de Maria uir60 gine pro nostra salute ueraciter natum, tantum a catholica fide deprehenditur ac demonstratur extraneus, quantum Sa¬ cramento redemptionis humanae resistit ingratus. Hoc enim est illud magnum pietatis commendatum fidelibus cunctis ore apostolico sacramentum, quod manifestatum est in carne, 30

PL 453

31 cfr II Tim. 2, 9. cfr Ep. 16, 34/37

31/33 cfr Hebr. 4, 12. 49/53 cfr Ep. 16, 54/60.

39/40 cfr Rom. io, 10. 63/66 I Tim. 3, 16.

46/49

29 uos] codd., nos Ant. m 30 nostri exilii] codd., uestri exilii Ant., uestri consilii 32 efficax] ef sup. lin. Port. 34 ut] om. N 34/35 ~ et profectum et exordium Port. 37 percepimus Port. 38 demonstrauimus N Ant. 40 quia] codd., quod Ant. m 41 gubernauit N Ant. 44/45 infundit Ant. 49 beata N 50 quoque] om. Port. 51 pepererit Port., sed cfr ep. 16, 58 52 et] in N, om. Port. 54 posuisse] ex posisse Port. 56/57 naturas] natur add. in marg. Port. 59 idest N, id e Port. 61/62 sacramentum N 63 cunctis] om. Port. 64 sacramentum] turn add. sup. lin. Port.

Bas. m

EP. XVII. EPISCOPORVM, 3

565

iustificatum est in spiritu, apparuit angelis, praedicatum est gentibus, creditum est in hoc mundo, assumptum est in gloria, quia scilicet Verbum, quod in principio erat, et apud Deum erat, et Deus erat, id est Dei Vnigenitus Filius Deique uirtus et sapientia, per quem et in quo facta sunt omnia et sine quo 70 factum est nihil; idem Deus unigenitus, cum in forma Dei esset (id est, cum aequalis per omnia genitori unitatem cum eo naturalis essentiae possideret, et in ea natura quam sempiternus habet ex Patre — hoc quod naturaliter Pater est —, idem Deus uerus, summus, incommutabilisque esset; neque alter a 75 Patre Deus, sed manente personali discretione, unus natu¬ raliter cum Patre Deus esset, nec minor scilicet, nec posterior Patre, nec diuersae potestatis, nec alterius essentiae) idem tamen non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens, idem in simi80 litudine hominum factus, idem habitu inuentus ut homo in quo nulla potuit esse rapinae arbitratio, quia de substantia Patris, ineffabili ac sempiterna natiuitate, genita naturalis aequalitatis in eo permanet plenitudo). Semetipsum igitur exinaniuit formam serui accipiens. In eo quippe Deus homo esse natura85 liter uoluit, et Dominus omnium rerum seruilem naturam sine amissione propriae dominationis assumpsit, in quo serui for¬ mam misericorditer exinanitus accepit. Quam bene autem sanctus apostolus, noui testamenti, sicut ipse testatur, factus a Deo minister idoneus, ne quisquam nostrum exinanitum Dei 90 Filium audiens, amissam uel diminutam aequalitatem paternae formae in Deo Vnigenito noxia cogitatione conciperet, et obliquos sequens serpentinae deceptionis anfractus, rectae fidei tramitem non teneret, illam exinanitionem submotis reserauit ambagibus ; quando subsequenter adiecit : formam 95 serui accipiens. Ilia igitur exinanitio Vnigeniti Dei acceptio fuit formae seruilis, non amissio uel diminutio deitatis ; diuina quippe natura nec minui potest aliquatenus nec augeri, quia incommutabilis manens hoc habet semper esse quod est. Nam si Deus ille uerus et summus, qui propter nos egenus factus 100 est cum esset diues, ut illius paupertate nos diuites essemus, 65

m 288

PL 454

70/71. 77/78 Phil. 2, 6.

79/80 Phil. 2, 7.

88 cfr II Cor. 3, 6.

99/100 II

Cor. 8, 9.

68 deus] uerbum add. Ant. idest N (e sup. /in.), idem Port. 70 ide N, idem Port, (in marg.), id est Ant. 71 idest N, id e Port. 73 idem] Port., idest N, id est Ant. m 77/78 idem tamen non] codd., non enim Ant. m 78 est] om. N sed] Port., om. N, tamen Ant. m 79 idem] codd., id est Ant. m 80 idem codd. (em in ras. uel in spatio uacuo relicto Port.) habitu] h sup. /in. Port. 84 ~ esse naturaliter (sub sign, transpos.) Port. 91 conceperet corr. N 92 amfractus Port. 93 illam exinanitionem] N, ilia exinanitione Ant., ~ Port, m 93/94 reserauit] N, reseruauit Port, (sed pr. u exp) Ant. m (forte reserauit cens. m) 96 diminutio deitatis] inutio deita add. in marg. Port. 100 illius] eius Port.

566

m 289

EP. XVII. EPISCOPORVM, 3-5

plenitudinem suam, quod dictu nefas est, exinanitus amitteret, aut aliquid mutabilitatis in ilia formae seruilis acceptione sentiret, non dixisset beatus Iohannes euangelista de Verbo incarnato : Et uidimus gloriam eius, gloriam quasi Vhigeniti a 105 Patre, plenum gratiae et ueritatis. Verbum itaque caro factum in ueritate humana caro esse coepit, sed in ueritate diuina Verbum esse non destitit, et susceptionis ac redemptionis humanae mysterium ideo efftcaciter peregit Redemptoris Dei admiranda benignitas, quia nec mutabilitatis nec diminutionis no umquam receptrix esse potuit diuina maiestas. 4. Verbum igitur Dei, idemque Verbum Deus, humanam carnem de carne matris accipiens, sic utique formam serui accepit, ut permanens in forma Dei, aeternus atque incommutabilis Deus per unitatem personae, in quam formam serui ac115 cepit, fieri dignaretur ipse quod fecit. In similitudinem quippe hominum factus, habitu est inuentus ut homo, et incommutabilem habens de natura Patris per omnia deitatem, creari dignatus est non creatus, et fieri uoluit ex muliere non factus a Patre sed genitus ; atque ita, Verbum caro factum est, ut 120 esset units mediator Dei et hominum homo Christus Iesus, qui est super omnia Deus benedidus in saecula, unus et uerus Dei atque hominis Filius, unus idemque de Patre sine initio Deus semper genitus, de matre uero Deus secundum carnem temporaliter conceptus et natus. Quam carnem non conceptam 125 accepit Vnigenitus Deus, sed in ea est Deus ipse altissima humilitate conceptus. Idem quippe Deus creatus est in uirgine et de uirgine secundum carnem, qui sibi de qua et in qua crearetur, creauerat genitricem. 5. (III.) Si autem Deus Verbum sic in uirgine caro fieret, ut Verbum non 130 ex ea non fieret, procul dubio non de carne matris idem Deus solum m m/£inaberet substantiam carms, essetque eius per uirgmem est,sed etiam transitus, atque ita nec mediatoris sacramentum nobis pro- ex uirgine. ficeret ad salutem, sicut non humanae diuinaeque plenam in se Christus Dei Filius inconfusibiliter uniret substantiae uerita135 tern. Hoc ergo medicinaliter usa est bonitas diuina remedio, ut ille Vnigenitus Deus, qui est in sinu Patris, non solum in

104/105 Ioh. 1, 14.

101

dictu] om. Ant.

lin. N

119 Ioh. i, 14.

103 diceret Port.

120 I Tim.

, 5.

1

120/121 Rom. 9, 5.

103 de uerbo usq. 106 uidimus] sup.

incamatum N 109 nec] sup. lin. Port. 113 accepit] suscepit Port. permanens] ne sup. lin. Port. 114 in quam formam serui] N Ant., in qua serui formam Port, m 116 habitus N 117 patris] sup. lin. Port. 123 uero deus] N Ant. 124 conceptam] con sup. lin. Port. 126 in] ex Port. 127 de qua] add. in marg. Port. 133 sicut non] scripsi, sic non N, si non Port., nec Ant. m

EP. XVII. EPISCOPORVM, 5-6

140

145

150

155

160

165

170

567

muliere, sed etiam ex muliere fieret homo. Quod indubitanter diuinis credere atque confiteri iubemur oraculis. In ea quippe Deum hominem factum propheta non tacuit, dicens : Mater Sion dicet : homo et homo factus est in ea, et ipse fundauit earn Altissimus. Isaias quoque sancto Spiritu plenus, futurae incarnationis Filii Dei sic praenuntiat sacramentum : Ecce uirgo in utero concipiet, et pariet filium, et uocabitur nomen eius Em¬ manuel, quod interpretatur : Nobiscum Deus. Quia ergo ille quern in utero uirgo concepit et peperit Nobiscum Deus uocatur, Deus utique in utero uirginis conceptus natusque cognoscitur. In euangelio quoque dicitur de Maria : Inuenta est in utero habens de Spiritu sancto. Etiam Ioseph, quem uirum Maria non ad concubitum corruptelamque carnis, sed ad testimonium custodiamque sacrae uirginitatis et castissimae fecunditatis habuit, angelico sic admonetur oraculo : Ioseph fili Dauid, ne timeas accipere Mariam coniugem tuam. Quod enim in ea natum est, de Spiritu sancto est. Ex ipsa quoque factus caelestibus demonstratur eloquiis ; dicit enim apostolus : Postquam autem uenit plenitudo temporis, misit Deus Fi¬ lium suum, factum ex muliere, factum sub lege. Romanis etiam scribens, ut uerum firmumque ponere se demonstraret fidei fundamentum, epistulae suae tale collocauit exordium : Paulus seruus Iesu Christi, uocatus apostolus, segregatus in euangelium Dei, quod ante promiserat per prophetas suos, in scripturis sanctis de Filio suo, qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem. Timotheo quoque dilecto filio in fide, principaliter huius fidei sollicita commendat affectione memoriam, dicens : Memor esto Christum Iesum resurrexisse a mortuis ex semine Dauid secundum euangelium meum. Ad ipsam quoque beatam uirginem, futuram scilicet creatoris sui immo rerum omnium genitricem, Gabriel angelus hoc usus inuenitur alloquio : Spiritus sanctus supenieniet in te, et uirtus Altissimi obumbrabit tibi ; ideo quod nascetur ex te sanctum uocabitur Filius Dei. 6* Ad hoc pertinet salutis nostrae mysterium, quod pater

139/141 Ps. 86, 5. 142/144 Matth. i, 23 ; Is. 7, 14. 147/148 Matth. 1, 18. 151/153 Matth. 1, 20. 155/156 Gal. 4, 4. 159/162 Rom. i, 1-3. 164/165 II Tim. 2, 8.

168/170 Luc. i, 35.

138 confiteri] om. Ant. 140 homo et homo] mo et homo add. in marg. Port. ea] earn N 141 sancto spiritu] codd., ~ Ant. m 143/144 emmanuhel codd. 148 etiam Ioseph] N Ant., ~ Port, m 152 ne timeas] noli timere Port. 153 ex] N, in Port. {sup. lin.) Ant. m 157/158 fidei fundamentum] codd., ~ Ant. m 159 ~ Christi Iesu Port. 160 euangelio Port. 161 ei] om. N 166 creatoris] om. N 166/167 rerum omnium] codd. Ant., ~ m 167 archangelus Port. 167/168 alloquio] eloquio al. 169 obumbrauit N ideo] N Ant., ideoque Port, m

568

m 290

PL 456

EP. XVII, EPISCOPORVM, 6-8

noster Abraham dispensatorem domus suae praecepit sub eius femore manum ponere, et iurare per Deum caeli. Quod non nisi prophetico spiritu fecisse credendus est, tunc scilicet quando 175 omnia in figura contigisse uas electionis insinuat. Illud igitur ideo sanctus Abraham pater gentium fecit, non quia carni suae credebat aliquod iam esse cum Deo caeli naturale con¬ sortium, sed ut ostenderet Deum caeli ex ea carne nasciturum hominem, quae de semine ipsius Abrahae propaginis duceret 180 ueritatem. Vnus est igitur Christus Dei Filius in natura diuinitatis et carnis, in quo singularitas personalis non confundit humanam diuinamque naturam, et inconfusa unitio naturarum non facit geminam inesse personam ; ueritas enim propterea nostrae reconciliationis permanet et salutis, quia et Deus Vni185 genitus uerus homo pro nobis est factus, et idem homo non alius conceptus et natus est quam Vnigenitus Deus. 7. Beata igitur Maria Deum Verbum, secundum quod caro factum est, et concepit et peperit ; cuius utero Verbum Deus non carnem in qua conciperetur intulit; nec ex ea materiam 190 conceptae siue formatae carnis non ipse Deus concipiendus, sed tantum nasciturus assumpsit; sed ex ea et in eadem uirgine humanae carnis naturam, secundum quam temporaliter Deus sempiternus conciperetur et nasceretur, accepit. Ipsa quippe acceptio carnis fuit conceptio uirginalis ; neque 195 enim in utero sanctae illius et matris et uirginis ilia spiritalis et ex Deo Patre sine initio genita uerbi Dei natura poterat absque carne temporaliter concipi, sicut nec caro sine Verbi Dei unitione potuit aliquatenus, nullius uiri coitu seminata, in intimo uuluae uirginalis innasci. Hanc ergo carnem tunc ex 200 se natura uirginis concipientis exhibuit, cum in earn Deus concipiendus aduenit. Non est igitur aliquod interuallum temporis aestimandum inter conceptae carnis initium et concipiendae maiestatis aduentum. Vna quippe fuit in utero Mariae uirginis conceptio diuinitatis et carnis, et unus est 205 Christus Dei Filius in utraque natura conceptus, ut maculam uitiatae propaginis inde inciperet abolere, unde in unoquoque nascentium uidebatur existere. 8, (IV.) Nam quia omnes homines ex coitu maris feminaeque Ad deiendum nascentes ipsius conceptionis exordium originalis peccati ha-°rigi“s. £^ca'

172/173 cfr Gen. 24, 2.

175 cfr I Cor. 10, 11.

174 prophetico] om. Ant. credendus] den sup. lin. Port. 176 ~ sanctus ideo {sub sign, transposit.) Port. pater gentium] om. Port. 177 aliquod esse iam in marg. Port. 179 quae] qui Port. de] ex Port. 180 ~ igitur est Port. 181 quo] qua Port. 183 inesse] insese Port. 190 non] om. Port. 191 ea] N Ant., eadem Port, m 201 aliquod] naturali quod N nascentes ipsius] in marg. Port.

198 nullius] ullius Port. uiri] uirili Port. 204 est~\om.Port. 207 uidebat codd. 209

EP. XVII. EPISCOPORVM, 8-9

569

bent contagione respersum (quia peccatum quod primus homo, cum esset natura bonus, diabolica malignitate seductus admisit, in posteros quoque cum poena, hoc est cum morte, transiuit — quod in ueritate sanctus Dauid enuntiat, dicens : Ecce enirn in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis peperit me mater 215 mea —), necessarium utique admodum fuit ut misericors Dominus et iustus, iniquitatis humanae uestigia deleturus, in ipso conceptu sibi humanam naturam dignaretur immaculatam immaculatus unire, ubi earn consueuerat per inflictam peccati originalis maculam suae parti dominioque diabolus uin220 dicare. Naturae igitur humanae, cuius ueritatem plenitudinemque Deus Vnigenitus assumere uoluit, conceptum quoque eius natiuitatemque suscepit. Absit enirn ut quisquam catholicus credat aut dicat quod Vnigenitus Deus, suo nos sanguine redempturus in ea carne qua idem Deus factus est homo, 225 respuerit humanae conceptionis initia, cum in eadem carne Deus ipse immortalis permanens humanae mortalitatis fuisset passurus extrema. Sicut enim carne moriens incommutabilem atque inamissibilem naturalem sui statum Deus uerus uiuusque non perdidit, sic idem Deus immensus naturaliter et 230 aeternus cum parua carne conciperetur, immensitate naturali non caruit ; et cum temporaliter carne nasceretur, aeternitatem naturalem, in qua de Patre atque in Patre sempiternus Deus est, non amisit ; quia uita ilia suum uoluit esse quern in carne suscepit obitum, et aeternitas ilia suum habuit in matre 235 conceptum. 9. Verbum igitur Deus, id est Vnigenitus Dei Filius, qui est in omnibus (sicut ipse testatur) alpha et omega, initium et finis, sic initialiter secundum humanam naturam concipi carne non abnuit, sicut eadem carne moriens Deus humanae naturae de240 bitum finale persoluit. Nullatenus namque humana natura ad auferendum peccatum mundi sufficiens atque idonea fieret, nisi in unionem Verbi Dei, non naturali confusione, sed solum personali unitate transiret; Verbum quippe cum caro fieret, unione mirabili suam naturam fecit quam ex nobis accepit. 210

m 291

PL 457

213/215 Ps. 50, 7.

237 Apoc. 1, 11.

admisit] amisit N, d sup. tin. Port. 212 pena ex p?nitentia Port. hoc est] ac Ant. 215 admodum] om. Port. 217 ~ humanam sibi Port. sibi] si N immaculata N 218 uniret N ubi earn] quam Port. 222 enim] sup. lin. Port. 224 redempturus] p sup. tin. Port. 220 fuisset] N 211/212

Ant., esset Port, m

227 ~ moriens carne Port. 228 naturali N sui statum] substantiam Port. 229 perdedit N immensus] uniuersus Ant. 230 immensitate] uniuersitate./4»/. 232 atque in patre] om.Port. 233 deus] om. Port. 237 alfa et-o- codd., alpha et Q Ant. 239 sicut] cut sup. lin. N 239/241 debitum] de in [me lin. exp. et debitum in marg. add. Port. 242 in unio¬ nem] Port. Bas. m, unione N Lou. Ant. sola] codd., solum Ant. m 244 et 245 unione] codd., unitione Ant. m mirabili] li sup. lin. Port. 9

C. C XCI

humanam sibi naturam immaculatam immaculatus uniuit.

570

EP. XVII. EPISCOPORVM, 9-11

In qua tamen unione deifica et omnino mirabili Verbi diuinitas mutata non est in carnem, ueraque Verbi humanitas naturalem prorsus tenuit nostri generis ueritatem. Virgo igitur (quod saepe commemorandum est) ipsum Deum Verbum, se¬ cundum hoc quod in ea caro factum est, et concepit et pepe250 rit; et ilium Vnigenitum Deum, uirtutem scilicet et sapientiam Dei, candorem lucis aeternae, et speculum sine macula Dei maiestatis, et imaginem bonitatis illius, splendorem gloriae, et figuram substantiae eius, quern sine ullo initio de sua natura sempitemum atque incommutabilem genuit incommutabilis 255 ac sempitema diuinitas Patris, eumdem in humana natura totum plenumque Deum et hominem initialiter concepit et peperit uterus uirginalis. 10. (V.) Cum autem Dominum Christum Deum hominemque ,Deus et homo dicimus, non personalem dualitatem, sed utriusque naturae “uas persona” 260 unionem uerissimam sine ulla facta confusione monstramus. sed duas natuIdem quippe Deus qui homo, idem homo qui Deus est ; quia rassio^e sic Deo Verbo mirabiliter unita est humana natura, ut ipse cant, uerus Deus uerus homo fieret, alteram uero personam incarnati Verbi uera humanitas non haberet. Accessit enim Deo 265 humana substantia, non persona. Deus itaque cum sua carne unus est Christus, Filius Dei et filius hominis, idem Verbum simul et caro, immo idem Verbum caro, quia idem Deus homo. 11. (VI.) Non autem sic Deus Verbum carnem accepit, ut Non est Deus caro non fieret, cum euangelista dicat : Verbum caro factum C^1^atriar270 est. Neque naturam camis ita Deus summus atque immensus chis et propheassumpsit, ut tamquam in uno de patriarchis aut prophetis. In t!s- Caro Ma' 1II0 quidem homine Deus esset, sed idem Deus homo non esset. Cati fuit. Absit ut hoc Christiana conscientia teneat, aut se quisquam fidelium profanari tanta impietate permittat. Cum enim Ver275 bum caro factum est, sic diuinitas humanitatem sibi mirabiliter unire dignata est, ut, utriusque naturae ueritate seruata, in uno eodemque Deo atque homine Christo pro uita mundi diuina fieret ilia eius humanitas. Deus enim non continens in ira misericordias suas, ad hoc homo factus est, ut quidquid in ho280 mine creauerat integrum, idem Deus in se totum redintegraret assumptum. 245

m 292

250/251 cfr I Cor. i, 24. 279 Ps. 76, 10.

251/252 cfr Sap. 7, 26.

269/270 Ioh. 1, 14.

278/

246 carne N 248 comemorandum (me sup. /in.) Pori. est] sup. tin. Port. deum] om. Port. 255 diuinitas] ni in tnarg. Port. in] scripsi cum m, om. codd. Ant. 259 dualitatem] qualitatem Port. 260 unionem] N, unitionem Port, (ti sup. /in.) Ant. m 266 idem] id est Port. 267 immo idem uerbum caro] om. Port. deus] N Ant., et add. Port, m 268 fieret] ex fiet Port. 270 ~ summus deus Port. immensus] uniuersus Ant. 272 hominem N ~ homo deus Port. 276 dignata] ta sup. lin. Port. ut] om. Port. 277/278 diuina] uictima al. 279 hoc] sup. lin. Port.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 12-13 PL

458

571

.

12 Hoc itaque habuit Dei hominisque mirabilis quidem sed ueras ille secundum carnem conceptus et partus, quo Deum caeli uirgo ineffabiliter concepit et peperit, et uirgo 285 genitrix inuiolata permansit — ilia scilicet gratia 'plena et beata in mulieribus ueraciter ab angelo nuncupata — quod gratiae praeuenientis ope atque opere, Spiritu sancto superueniente in se et uirtute Altissimi obumbrante sibi, Deum Dei Filium conceptura, uiri coitum nec pertulit omnino, nec uo290 luit, sed uirginitatem retinens et mentis et corporis, ab eo quern conceptura et paritura fuerat, donum incorruptae fecunditatis et fecundae integritatis accepit. Ita Deum Verbum secundum quod caro factum est, uirgo sancta concepit, angelorum hominumque factorem, eumdemque nihilominus uirgo 295 peperit hominum Redemptorem. Neque enim sancta uirgo Maria Deum sine carnis assumptione, aut carnem sine Dei unitione concepit, quia ille conceptus uirginis Deo fuit camique communis. 13 Haec est gratia qua factum est ut Deus, qui uenit pec300 cata tollere, quia peccatum in eo non est, homo conciperetur atque nasceretur in similitudine carnis peccati, de carne peccati. Caro quippe Mariae, quae in iniquitatibus fuerat humana solemnitate concepta, caro fuit utique peccati, quae Filium Dei genuit in similitudinem carnis peccati. Testatur enim 303 apostolus quia mi sit Deus Filium suum in similitudinem carnis peccati, ilium scilicet qui, cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudine hominum factus. Propterea uero in similitudine carnis peccati missus est 310 Dei Filius, idem qui est in similitudine hominum factus, ut et similis hominibus fieret in ueritate carnis quam ipse creauerat, et dissimilitudinem nostram Deus in carne sine peccato creatus auferret, quam nostrae carni non ex opere suo, sed ex nostro peccato inesse cernebat. In similitudine igitur carnis 315 peccati Dei Filius missus apparuit, quia in eius uera humana carne non iniquitas hominis, sed mortalitas fuit. Similitudo uero carnis peccati cum in Dei Filio, uel potius Dei Filius in

.

285/286 Luc. i, 28.

305/306 Rom. 8, 3.

306/309 Phil. 2, 6.7.

285 beata] N Ant., benedicta Port, m 280 quod] quae N 287 spiritu sancto] codd. Ant., spiritus sancti m 291 fuetat] N Ant., erat Port, m 292 integritatibus N ~ uerbum deum Port. 293 secundum] om. Port. 296 carnem] came N dei] om. N 297 carnique] que sup. lin. Port. 302 fuerat hu¬ mana] N Ant., ~ Port, m 305 similitudine N 307 sed] et Ant. 308 similitudinem Port. 309 similitudinem Port. 310 idem qui] N Ant., idemque Port, m similitudine] N Ant., similitudinem Port, m 311 et] om. Port. quam] in tnarg. Port. 312 et] ac Port. 314 ~ peccato nostro Port.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 13-15

572

similitudine camis peccati cum dicitur, credendum est Vnigenitum Deum de uirginis carne mortali non traxisse peccati 320 sordem, sed accepisse naturae integram ueritatem, ut ueritatis ortus de terra existeret, quem prophetali sermone beatus Dauid insinuat dicens : Veritas de terra orta est. Vere igitur Deum Verbum Maria concepit, quod incarnatum peperit, quam Deus accepit. 325 14 (VII.) Sed ipsum Deum hominem factum et concipere et Beat a Virgo PL 459 parere, non humams mentis sed concepti nascentisque ex ea nem concipere, m 293 summi Dei dignatione promeruit. Nisi enim Verbum Deus non humanis humanam sibi uniens singulariter naturam ex uirgine homo m^’^eei uerus nasceretur et plenus, numquam nobis carnaliter natis promeruit. 330 spiritaliter ex Deo nascendi conferretur exortus; sed ut carnalibus donaretur diuina natiuitas, prius concepta et nata est in ueritate camis Vnigeniti Filii diuina maiestas. Longe enim fuit a peccatoribus salus ; et iniquitates nostrae magna nos a Deo separatione disiunxerant. Et quia in ipsa natiui335 tate camis nostrae, mortis uinculo tenebamur obstricti, a quo solius beneficio spiritalis natiuitatis possemus absolui, Deus natus est ex homine, ut ex Deo homines nascerentur. Ideo namque Christus Filius Dei, id est Deus uerus et uita aeterna, natus et mortuus est in ueritate carnis, ut nos spiritaliter in 340 uno Trinitatis nomine renasceremur in Sacramento baptismatis. Hoc docet apostolus, dicens : Quicumque baptizati sumus in Christo Iesu, in morte ipsius baptizati sumus. 15 Christi ergo Filii Dei prima natiuitas ex Deo, secunda ex homine ; nostra uero prima natiuitas ex homine, secunda 343 ex Deo. Et quia Deus nasciturus ex utero ueritatem carnis accepit, ideo nobis renatis in baptismo spiritum adoptionis indulsit. Ille quod ex prima natiuitate natura non fuit, se¬ cunda natiuitate per gratiam factus est ut nos quod primae natiuitatis natura non fuimus, gratia secundae natiui350 tatis essemus. Sed Deus, ut ex homine nasceretur, gratiam no¬ bis attulit, nos autem gratiam gratis accepimus, ut diuinae consortes naturae, Dei ex carne nascentis munere, fieremus. Quia ergo Filius Dei factus est Filius hominis, propterea.

.

.

322 Ps. 24, 12. Rom. 6, 3.

332/333 cfr Ps. 118, 155.

333/334 cfr Is. 59, 2.

341/342,

318 est] sup. Isn. Port. 323 incarnatum] N Ant., in carne Port., in carne peccati m 327 dei] in marg. Port. uerbum] bum in marg. Port. 328 humana N 330 ex deo] om. Ant. 330/331 carnalibus] carnaliter Ant. 331 donaretur] daretur Port. 333 fuit] N Ant., erat Port, m 337 ut ex deo homines nascerentur] N Ant., ~ ut horn, ex deo nascer. Port, m 338 deus uerus] N Ant., ~ Port, m 345 utero] t sup. tin. Port. 347 ille] om. Port. 348 nos] Port. 351 accepimus] codd. (in accipimus mut. N), accipimus Ant. m (accepimus scribendum

aestim. m)

EP. XVII. EPISCOPORVM, 15-16

573

quotquot receperunt eum (sicut beatus Iohannes euangelista te355 statur) dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius, qui non ex sanguinihus, neque ex uoluntate carnis, neque ex uoluntate uiri, sed ex Deo nati sunt. Si uero Vnigenitus Filius, qui est in sinu Patris, post aeternam natiuitatem, quam ex aeterno Patre Filius coaeternus habet, secundam natiui360 tatem iustificandi hominis gratia non susciperet, homo in iniquitatibus conceptus primae natiuitatis nexibus non careret. Sed quia, secundum beati Iohannis eloquium, in hoc apparuit Filius Dei, ut soluat opera diaboli, ille qui in prima natiuitate, qua de Patris natura uerus Deus est et uita aeterna, nul365 lum habet natiuitatis initium, idem Deus ex uirgine temporaliter sumpsit secundae natiuitatis exordium. 16 (VIII.) Ille itaque uiuus Sermo Dei, uitae suae statu incommutabiliter permanente, post primam natiuitatem, cum Patre de quo natus est, una naturaliter uita est (quia sicut 370 habet Pater uitam in semetipso, sic dedit et Filio uitam habere in semetipso. Idem ipse Dei Filius in natura carnis per gratiam pro mortuis natus est ad mortem, ut nos post mortem primae natiuitatis quam habemus ex carne, in gratia Spiritus renasceremur ad uitam. Sed Deus uerus et uiuus, immo Deus ueritas et 375 uita aeterna, nisi idem uerus homo fieret, mortem gustare non posset; et idem homo qui mortem gustauit, si uerus Deus et uita aeterna non esset, mortem uincere non ualeret. Excepto illo enim qui sic homo est, ut idem sit Deus, quis est homo qui morte destruxerit mortem ? aut quis eruet animam suam de 380 manu inferi ? Proinde Vnigenitus Deus uiuus et uerus, secun¬ dum carnem quam ex nobis accepit, sicut conceptus et natus est, ita etiam mortuus resurrexit, quia ueniens quaerere et saluum facere quod perierat, traditus est propter delicta nostra, et resurrexit propter iustipcationem nostram. Mors autem Filii 385 Dei, quam sola carne suscepit, utramque in nobis mortem, animae scilicet carnisque, destruxit ; et resurrectio carnis eius gratiam nobis et spiritalis et corporalis resurrectionis attribuit ; ut, prius iustificati per fidem mortis et resurrectionis Filii Dei, resuscitaremur ab infidelitatis morte ; qua cum natu-

.

PL 460

m 294

354/357 Ioh. 1, 12.13.

Luc. 19, 10.

362/363 I Ioh. 3, 8.

383/384 Rom. 4, 25.

369/371 Ioh. 5, 26.

382/383

389/390 cfr Epb. 2, 3.

om. Port. 360 iustificandi] codd., sanctificandi Ant. m 364 ~ deus uerus (sub sign, transp.) Port. est] om. Port. 365 haberet Ant. 367 utique Port. ~ statu suae (sub sign, transp.) Port. 369 pr. est] N, om. Port. Ant. m 372 ~ natus pro mortuis Port. 374 ~ uerus deus Port. 375 aeterna] om. Port. 376/377 ~ uita et uerus deus aeterna N, uita aeterna et uerus deus Port. 378 illo enim] codd., enim om. Ant., ~ m 379 morte] om. Ant. eruet] N Ant., eruit Port, m 380 inferni N 381 accepit] suscepit Port. 384 nostram] sup. lin. (suam exp.) Port. 385 utramque] r sup. lin. Port. 359 filius]

386 et] ac Port.

388 et] N, ac Port, m, om. Ant.

Mors Christi secundum car¬ nem utramque mortem in no¬ bis destruxit. Nomine carnis totus homo intellegitur.

574

EP. XVII. EPISCOPORVM, 16-17

raliter essemus filii irae, sicut et ceteri, tenebamur obstricti, et post primam resurrectionem, scilicet animarum, quae nobis in Me collata est, etiam ista carne in qua nunc uiuimus resurgamus, numquam denuo morituri. Nec ob aliud Deus uerus et uita aeterna mortem nostram dignatus est accipere destru395 endam, nisi ut nobis in eius resurrectione credentibus uitam suam donaret sine fine mansuram. Dominus quoque gloriae ideo contumeliam sustinuit crucis, ut gloriam suam donaret fidelibus suis, sicut ipse testatus est dicens : Et ego claritatem quam dedisti mihi, dedi illis. Verbum igitur caro factum unus et 400 plenus est Christus. Carnis autem nomine totus hie accipiendus est homo, id est anima rationalis et caro. Christus enim Dei Filius, sicut ueram sine peccato accepit carnem nostram, sic ueram sine peccato accepit animam suam. Et carnem quidem nostram cum conditione humanae mortalitatis induit, 405 animam uero nostram cum infirmitatibus sine macula huma¬ nae iniquitatis accepit, ut diuinitas Christi per suam uirtutem in anima sua infirmitates nostras portans, sine peccato iustitiam custodiret, et per earn etiam ab ipsa carne sua mortali¬ tatis supplicium dono resurrectionis auferret. Ideo Christus 410 surgens a mortuis iam non moritur et mors illi ultra non dominabitur. 17 (IX.) Quia uero familiare est diuinis eloquiis uocabulo Secundum scripturae concarnis simul in homine carnem atque animam nuncupare, suetudinem sicut scriptum est : Eff undam de spiritu meo super omnem nomine carnis aut animae sae415 carnem, et : Videbit omnis caro salutare Dei, et : Sicut dedisti pe totus homo ei potestatem omnis carnis, et : Nisi breuiati fuissent dies illi, intellegitur. non salua fieret omnis caro, ex hac utique consuetudine sic in scripturis sanctis totus homo carnis appellatione dicitur, sicut ibidem rursus homo totus solius animae nuncupatione 420 monstratur. Abraham namque patriarcha de terra sua, et de cognatione sua, et de domo patris sui, praecepto atque auxilio Dei uocantis egrediens (neque enim ille quod Deus iubebat, ul390

.

PL

461

398/399 Ioh. 17, 22. 409/411 Rom. 6, 9. 414/415 Ioel 2, 28. 415 Luc. 3, 6. 415/410 Ioh. 17, 2. 416/417 Matth. 24, 22. 420/425 efr Gen. 12,

i-5390 obstruct! Port. 391 ~ animarum scilicet Port. 393 denuo] om. Port. ~ uerus deus Port. 394/395 destruendam] ex destructam Port. 396 quoque] om. Port. 397 donaret] daret Port. 398 testatus est] testatur Port. 399 illis] eis Port. 400 hie] om. Port. 401 id est] idem Ant. 402 ueram] N Ant., et add. Port, m carnem nostram] animam Port. 403 sic] ita Port. ueram] N Ant., et add. Port, m animam suam] et carnem Port. 404 nostram quidem (sub sign, transpose Port. 405 uero] quoque N Ant. 406 iniquitatis] in/infirmitatis N, infirmitatis Ant. 408/409 mortalitatis suppli¬ cium] litatis sup partim in spatio relicto, partim in marg. add. Port. 409 donum N 410 a] N Ant., ex Port, m et] om. Port. ei] N, illi Port. Ant. m 413 animam] sup. lin. Port. 417 utique] itaque Port. m deus] sup. lin. Port.

422 ille] N Ant., om. Port,

EP. XVII. EPISCOPORVM, 17-18 m 295

575

latenus implere posset, nisi eum ille qui praeceperat adiuuaret) cum secum homines quos habuit duceret exiturus, animas quas 425 acquisierat in Charan secum tulisse narratur. Iacob quoque in Aegyptum descendente, septuaginta quinque animas in eius comitatu fuisse sancta scriptura commemorat. Beatus etiam Petrus apostolus octo animas dicit diluuii tempore per aquam fuisse saluatas. In Actibus quoque apostolorum, cum 43° fuissent Iudaei repentina mirandaque eiusdem beati Petri praedicatione compuncti, et immutatione dexterae Excelsi ad fidem fuissent ex infidelitate conuersi, scriptum est quia applicatae sunt in ilia die animae circiter tria milia. His itaque testimoniis agnoscimus et carnis solius et animae nomine plerum435 que naturae humanae plenitudinem nuncupari. Verbum ergo caro factum unus et plenus est Christus ; unus ex utraque atque in utraque, id est humana diuinaque natura, in quo sic utriusque naturae prorsus unitio gloriosa persistit, ut siue diuinitati Christi humanitatem quis demat, siue humanitati 440 diuinitatem detrahat, Christum sacrilega infidelitate et blasphema praedicatione dissoluat. Iohannes autem apostolus, plenus ueritate, testatur quia omnis spiritus qui soluit Iesum, ex Deo non est, et hie est antichristus. 18. (X.) Illud uero quis facile Christianus aut ignoret aut 445 dubitet, quod Verbum Deus priusquam caro fieret non fuit Christus, sed tantum Deus ? Tunc autem idem Deus Verbum, quod semper in forma Dei erat, Christus esse coepit, cum Deus semetipsum exinaniens formam semi absque diminutione plenitudinis naturalis accepit. Deus ergo factus est Christus, 450 ut Christus esset Deus homoque perfectus, quia Verbum dignatum est caro fieri, ut caro posset Verbi, hoc est Dei, nomine nuncupari. Neque enim caro Christi, priusquam a Verbo susciperetur eadem caro, Christus fuit; neque ipsa caro, id est ipse homo, in se formam Dei uiuentis accepit; sed Deus, 455 qui in forma Dei erat, formam serui accepit, et Deus aequalis

425/427 cfr Gen. 46, 27. 428/429 cfr I Petr. 3, 20. 431 cfr Ps. 76, n. 432/433 Act. 2, 41. 442/443 I Ioh. 4, 3. 447/449.455/457 cfr Phil. 3, 6.7.

423 possit N praeciperat N adiuuisset N Ant. 424 habuit] amauit 425 Charan] ex carran N, charran Port., carra in textu, haran in marg. 427 sancta scriptura] N Ant., ~ Port, m 428 apostolus] om. Ant. 429 ~ apostolorum quoque (sub sign, transpose Port. 431 immutatione] N (ex immitatione) Ant., mutatione Port, m, cfr Psalt. Roman. 432 fuissent] N Ant., om. Port, m 330 factum] est add. (sed exp.) Port. ex] in marg. Port. utraque] parte add. (sed exp.) Port. 437 id est] codd., in add. Ant. m 438 sic]sicutlV 439 humanitatem] natiuitatem Port. 440 diuinitatem] tem sup. lin. Port. 441 enim Port. 442 omnis] in marg. Port. 443 alt. est] om.

Bas. Ant.

Ant.

440 alt. deus] om. in textu, add. in marg. Port. 448/449 ~ plenitudinis diminutione (sub sign, transpos.) Port. 452 enim] om. Port. a] om. N Ant.

Verbum, prius¬ quam caro fie¬ ret, non erat Christus.

576

PL 462

m 296

EP. XVII. EPISCOPORVM, i8-i8bis

Patri, in similitudine hominum factus, habitu est inuentus ut homo, et qui diues fuit, propter nos pauper factus est, ut illius paupertate nos ditaremur. Verbum itaque caro factum unus est Christus; sed Verbum illud sine carne Deus aeternus fuit; 460 caro autem Christi sine Verbo non solum Christus aliquando non fuit, sed personaliter concepta nec fuit. Verbum ergo quod caro factum est, antequam caro fieret, mansit aeternum, caro autem Verbi in ipso DeoVerbo personate sumpsit initium. Sed quia Verbum caro factum unus Christus est Dei et homi465 nis Filius, nec alter est Verbum, alter est caro, sed idem unus Verbum caro, propterea idem unus est, qui initium non habet aeternus Deus generatus ex Patre et initium habet temporaliter secundum carnem, idem Deus homo creatus ex uirgine, unus Vnigenitus Dei Filius ex aeternitate diuinitatis et 47° ex initio carnis. Ex aeternitate scilicet diuinitatis, creator uisibilium inuisibiliumque rerum ; ex initio autem carnis, saluum faciens populum suum a peccatis eorum. Ex aeternitate diui¬ nitatis idem coaeternus Patri, de quo natus est semper uiuus ; ex initio autem carnis idem posterior matre, de qua temporali475 ter natus est in tempore moriturus. Testatur enim apostolus quia Christus secundum tempus pro impiis mortuus est. 18 bis. Igitur non Trinitas, id est, non simul Pater et Filius et Spiritus sanctus, nec solus Pater aut solus Spiritus sanctus, id est, non ille qui Filium genuit, nec ille qui de Patre procedit, 480 sed solus Filius, id est ille quern in unitate naturae Pater coaeternum sibi Filium et coaequalem genuit, id est una ex Trinitate persona Christus Dei Filius unicus, ut nos saluos faceret, carne conceptus et natus est de uentre uirginis matris, qui uerus et summus Deus est ex utero Dei Patris. Non Trini485 tas, sed Vnigenitus a Patre, Christus Dei Filius, carne paruulus fuit, et carne creuit. Quem perfectus atque immensus Pater, per unitatem diuinitatis, aequalem suae perfectioni atque immensitati cognoscit. Non Trinitas, sed uia, ueritas et uita, Christus Dei Filius per curricula temporum, ab infantia usque 49° ad perfectam iuuentutem, humanas aetates carne misericorditer transcucurrit, qui permanens in unitate paternae naturae 456/457 Phil, z, 7. 14,

457/458 cfr II Cor. 8, 9.

476 Rom. 5, 6.

488 Ioh.

6.

similitudine] N Ant., similitudinem Port m 457 fuit] N Ant., erat Port, m nos] nostra N 464 pers. concepta nec fuit] codd., ~ nec pers. concepta Ant. m 463 in ipsum deum uerbum N Ant. 465 pr. est] om. Port. ~ caro uerbum Port. 467 et] codd., qui add. Ant. m 470 pr. ex] sup. lin. Port. ~ diuinitatis scilicet (sub sign, transp.) Port. 476 mortuus] alt. u sup. lin. Port. 480 filius] in marg. Port. ille] om. Port. 483 ~ matris uirginis Port. 486 immensus] uniuersus Ant. 487 per unitatem] paternitatem Port. 488 immensitati] uniuersitati Ant. 491 transcucurrit] Port., transcurrit N 456 458 fuit 466

Ant. m

EP. XVII. EPISCOPORVM, i8bis-i9

PL 463

m 297

577

sempiternus, saecula mirabiliter fecit, et incommutabilis temporum mutabilitates instituit. Non Trinitas, sed splendor paternae gloriae Christus, pro nobis est carne passus, qui de 495 Patre Deo solus natus est impassibilis Deus. Ipsum itaque, quod dubitandum non est, Christum Filium Dei pro nobis mortem carne gustasse, salua immortalitate diuinitatis eius, ueraciter credimus, quern uerum Dei Patris Filium uerumque Deum et uitam aeternam praedicatione ueridica sancti apo500 stoli Iohannis audimus. Non Trinitas, sed Verbum caro factum, Christus Dei Filius, eadem carne qua crucifigi et mori dignatus est, resurrexit; qui de sepulcro eamdem carnem suam, uita permanens, suscitauit. Non Trinitas, sed Christus qui est super omnia Deus, uidentibus eum discipulis, carne in caelum, carne 505 de caelo uenturus, ascendit ; qui nec deseruit caelum cum in terra carnem accepit, et carne conscendens in caelum suos in terra diuinitate non deseruit. Hoc enim promisit, dicens : Ecce ego uobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Deus ergo ille qui in forma Dei, secundum beati 510 Ieremiae uaticinium : Magnus est et non habet finem, excelsus et immensus, de quo etiam paulo post idem propheta dicit : Hie est Deus noster et non aestimabitur alius ad eum ; adinuenit omnem uiam disciplinae, et dedit earn Iacob puero suo, et Israel dilecto suo ; ipse, secundum formam serui, in qua mino515 ratus est paulo minus ab angelis, post haec, sicut idem prophe¬ ta dicit, in terris uisus est, et cum hominibus conuersatus est. Ipsum hominem mortalem atque mutabilem infideles uiderunt, quem Deum naturaliter immortalem atque incommutabilem illi mundo corde uisuri sunt, qui nunc in eum ueraciter 520 credunt. Fides enim uera nunc corda hominum mundat, quae capacia uidendo Deo gloria futurae resurrectionis exhibeat. 19 (XI.) Quae est autem uera fides, nisi unum eumdemque Vera fides Christum uerum Deum uerumque hominem sine aliqua haesi- unum eum¬ demque Chri¬ tatione credere ; unum eumdemque de Patre Deo secundum stum, verum 525 diuinitatem, et de uirgine Maria secundum carnem genitum Deum et uerum

.

hominem cre-

498/500 efr I Ioh. 5, 20. 512/514 Baruch 3, 36.37.

508/509 Matth. 28, 20. 510/511 Baruch 3, 25. 514 efr Phil. 2, 7. 514/515 efr Hebr. 2, 9. 515/

510 Baruch 3, 38.

494 ~ est p. nobis pass, carne Ant. 495 ~ est natus (sub sign, transposit.) Port. itaque] codd., utique Ant. m 497 immortalitate] im sup. lin. Port. 499 ueridica] om. Port. 499/500 sancti apostoli] beati Port. 502 eadem N uita N 503 non trinitas sed Christus] om. Ant. 504 ~ carne in cael. uid. eum discip. Port. 506 pr. in] bis in Port, {sedsetnel exp.) 507 deserit N Ant. 508 sum] sup. lin. Port., om. Ant. 511 immensus] uniuersus Ant. 512 adinuenit] qui praem. Port. 516 alt. est] om. N Ant. 518 incommutabilem] imutabilem Port. 519 mundi N 520 quae] corda add. Ant. 521 uidendo] reddendo Bas. deo] sup. lin. Port. gloriam N Ant. 525 genitum] deum

praem. N Ant.

578

PL

464

EP. XVII. EPISCOPORVM, 19

praedicare ? Apostolica quippe testatur auctoritas quia unus idemque est Christus ex patribus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula, unus idemque crucifixus ex infirmitate, sed uiuens ex uirtute Dei, unus idemque et 5 30 faciens in hominibus uirtutes, et sustinens pro hominibus passiones, quia cum miracula secundum diuinitatem faceret Christus Dei Filius, in eodem Deo fuit passibilis humanitas sua ; et cum pateretur secundum carnem idem Christus Dei Filius, in eodem homine fuit impassibilis diuinitas sua. Quia 535 igitur in Christo Dei Vnigenito Filio personam non diuidunt propria naturarum, neque unitas personae potest utriusque naturae propria confundere uel auferre, quia ille qui se esse ueritatem naturaliter dicit, utrumque in se uno, manente naturali ueritate, seruauit; propterea neque in passionibus ab 34° ilia humanitate Christi diuinitatem suam impassibilem seiungimus, neque ab ilia diuinitate humanitatem suam ullatenus separandam in uirtutibus aestimamus. Neque ergo diuidimus, neque confundimus in uirtutibus et passionibus Christum, quern Filium Dei uiui, reuelante Patre, beatus Petrus con545 fessus est, cum se tamen prius filium hominis ueraciter Christus ipse dixisset. Ideo uerum Christum in passionibus atque uirtutibus nec confundit fides uera, nec diuidit, quia persona¬ lis unitas in eo diuisionem non recipit, et utriusque naturae ueritas inconfusa persistit. Traditus est enim Deus Christus 550 propter delicta nostra, quia uerus homo est ; et resurrexit idem homo Christus propter iustificationem nostram, quia Deus uerus est. Nisi enim idem uerus Deus homo uerus esset, tradi morique non posset; et idem uerus homo, si uerus Deus non esset, resuscitare semetipsum solutis inferni doloribus nequi555 uisset. Sed quia non est alter Deus, alter homo, sed idem unus est Christus Deus et homo, profecto idem Deus Christus est qui mortem sua carne suscepit, et idem homo Christus est qui mortem sua diuinitate destruxit. Idem quippe Christus Dei Filius, qui diuinitate mori non potuit, carne mortuus est, 560 quam mortalem Deus immortalis accepit. Et idem Christus Dei Filius carne mortuus resurrexit, quia immortalitatem suae diuinitatis carne mortuus non amisit.

527/528 Rom. 9, 5. Rom. 4, 25.

528/529II Cor. 13, 4.

528 unus] est add. {.sed exp.) Port.

Port. Port.

544 cfr Matth. 16,16.

529 et] est al.

549/551

531 quia usq. 536 sua] om.

532 filium corr. N 535 non] nondum N 539 propterea] a sup. lin. 545 prius] om. Ant. 549 inconfussa {alt. s exp.) Port. 549/550 ~ propter deus Christus {sub sign, transpos.) Port. 552 uerus deus] om. Ant. deus] om. N ult. uerus] om. Port. 556 et] sup. lin. Port.

dit. Romana Ecclesia mundi cacumen.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 20-21

m 298

PL 465

579

20. Hinc est quod etiam post resurrectionem suam sicut in cicatricibus ueris, et in uera comestione piscis et mellis solidi565 tatem in se uerae carnis edocuit, ita clausis foribus ingrediens, ueram in se uirtutem sempiternae diuinitatis ostendit, ut agnosceretur et naturalis fuisse Christi morientis infirmitas, et eidem resurgenti naturalis inesse maiestas. Inde Thomas, dum iniecta manu iubetur in latere mortui ac resurgentis 570 Christi ueritatem uulneris experiri, ueram in illis cicatricibus patientis ac resurgentis uirtutem diuinitatis agnoscens, in quo iubetur ut clauorum loca digitis tangat, ipsum Dominum et Deum suum fideli confessione pronuntiat, dicens : Dominus mens et Deus meus ! Agnouit enim non alterum per naturalem 575 diuinitatis suae uirtutem resurrexisse in carne sua, nisi eum qui de natura Dei Patris Deus uerus est et uita aeterna. 21. Huius fidei nobis intimans ueritatem ipse humani ge¬ neris conditor ac redemptor, opifex nostrae particepsque na¬ turae, postquam ueram in se camem cicatricibus ueris, ueram580 que diuinitatem uirtute resurrectionis ostendit, ut unum eumdemque se Deum et hominem credendum praedicandumque monstraret, simul in se diuinam humanamque naturam unius Filii nomine nuncupauit dicens apostolis : Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus 585 sancti. Doctor igitur et largitor aeternae salutis hanc ideo formam sancti baptismatis dedit, ne quis in eodem Dei Filio naturas diuidens, mortifero ilia quearetur errore, si aut humanam Filii Dei naturam ab opere redemptionis humanae alienam in Sacramento baptismatis crederet, aut duas in Christo confi59° tendo personas, non iam uerax Trinitatis cultor, sed nefarius esset quaternitatis assertor, ac per hoc cum Patre et Spiritu sancto non Filium, sed filios coleret, quisquis in Christo unius personae repudiandam fidem aliquatenus aestimaret; cum idem sit unus Filius in Trinitate cum Patre et Spiritu sancto 595 Christus Iesus, qui mundum creauit et pro nobis sanguinem fudit. Propterea omnis qui in nomine Patris et Filii et Spiri¬ tus sancti Sacramento sanctae regenerationis abluitur, non nisi in Christi morte ac nomine baptizatur, ut euidenter appareat illi nos consepultos esse per baptismum in morte, in 600 cuius uno cum Patris et Spiritus sancti constat nomine baptizatos. Quod duo rum magnorum luminarium, Petri scilicet

573 Ioh. 20, 28.

568 idem N ac Ant. ac Port, 584 eas nefarius

583/585 Matth. 28, 19.

599 cfr Rom. 6, 4.

571 agnoscens] ostendens praem. (sed exp.) Port. 572 et] codd. m suum] in marg. Port. 575 in] om. N Ant. 578 et] N Ant., m particeps et] N Ant., particepsque Port, m 583 apostolus Ant. Port. 588 aliena N 589 aut] si praem. N 590/591 ~ esset Port. 594 et] codd., cum add. Ant. m 600 spiritu sancto corr. Port.

580

EP. XVII. EPISCOPORVM, 21-22

Paulique, uerbis, tamquam splendentibus radiis illustrata, eorumque decorata corporibus, Romana, quae mundi cacumen est, tenet et docet Ecclesia, totusque cum ea Christianus 605 orbis, et ad iustitiam nihd haesitans credit et ad salutem non dubitat confiteri. Nam beati Petri Iudaeis Filium Dei praedicantis haec uerba sunt : Paenitentiam agite, et baptizetur unusquisque uestrum in nomine Iesu Christi in remissionem peccatorum. Beatus quoque Paulus, ut in morte nos Christi bapti610 zatos firmissime crederemus, in ea quam Romanis scribit epistula, hoc salutis nostrae mysterium, tamquam in eminentissima cunctis ad uidendum specula collocauit, dicens : Quicumque in Christo baptizati sumus, in morte ipsius baptizati sumus ; consepulti enim sumus cum illo per baptismum in mor615 tern. 22 Quisquis igitur duas asserere nititur in Christo personas, et tamen, secundum regulam ore atque imperio Domini constitutam,in uno se Patris et Filii etSpiritus sancti baptizatum nomine conhtetur, aut euidentissima blasphemia se in morte 620 Christi baptizatum neget, ut inimicus apostolicae praedicationis appareat, aut cultorem se non Trinitatis, sed quaternitatis agnoscat. Si uero utriusque metuit impietatis abruptum, rectam catholicae fidei teneat toto corde sententiam, nec se dubitet in Christi baptizatum morte, in cuius est baptizatus 625 et nomine. Vnum quoque Patris et Filii et Spiritus sancti naturale nomen agnoscens, seque in illius morte ac nomine baptizatum esse cognoscens, de cuius latere sacramentum fontis et calicis manauit pendentis in cruce, ilium pro nobis crucifixum agnoscat, quem Dei uirtutem Deique sapientiam 630 Paulus et credit et praedicat, dicens : Nos autem praedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis autem uocatis Iudaeis atque Graecis Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam. Hoc est magnum pietatis sacramentum, quo scilicet Vnigenitus uerus Deus, 635 homo uerus dignatus est fieri, et aeternus temporaliter nasci, et impassibilis pati, et incomprehensibilis crucifigi, et immortalis mori, et immensus non solum praesepis cum nasceretur, uerum etiam sepulcri cum moreretur, paruitate concludi. Quae omnia secundum ueritatem carnis uera sunt in Dei Fi640 lio, quia manente in eo inconfusibiliter atque inseparabiliter

.

m 299

607/609 Act. 2, 38.

612/615 Rom. 6, 3.4.

630/633 I Cor. 1, 23.24.

606 ~ dei filium Port. 609 in] sup. lin. Port. nos Christi] N Ant., ~ Port, m 609/610 baptizatos] in marg. Port. 610 earn N 612 ad] om. N Ant. 614/615 morte N Ant. 616 ~ in Chr. duas ass. nit. Port. 623 recta N 627 esse cognoscens] N, considerans esse Port. (sub sign, transp.), esse considerans Ant. m 628 manauit] it sup. lin. Port. uerus d.] N, uerus om. Port., ~ Ant. m

EP. XVII. EPISCOPORVM, 22-24 PL 46 6

m 500

58i

diuina humanaque natura, una est Filii Dei Iesu Christi in utriusque naturae ueritate persona. 23. (XII.) Sic humano generi gratuitam gratiam diuina bo- Per Christum non solum denitas contulit, per quam in hominibus non solum propaginis letur iniquitas, 645 obligatione contracta et uitio propriae uoluntatis adiecta de- sed etiam cogi¬ tationis san¬ leretur omnis iniquitas, quin etiam cogitationis sanctae amissa ctae recipitur pridem in homine primo per hominem secundum reciperetur facultas quam facultas, ac sic homine Deo in carne pro hominibus mortuo ac Deus primo ho¬ mini in sua creresurgente captiuaretur, quae in nostro corpore regnante pec- atione contulerat. 650 cato consueuerat dominari captiuitas, et ubi abundauit peccatum delinquentis hominis, superabundaret gratia Redemptoris, atque ita hominis arbitrium, quod sub ditione peccati male liberum fuit, uerae salubrisque libertatis reciperet denuo statum, praeuenientis gratiae munere liberatum. 655 De qua gratia Dei, non qua homines nascimur, sed cuius opere per fidem uinculis peccati originalis atque actualis absoluimur, quantum possumus epistulari breuitate, ut etiam in hac quaestione interrogationi uel potius professioni uestrae responsio nostra non desit, ipsius gratiae fulti iuuamine disse660 remus. 24. Quisquis igitur Christianae religionis non uult inaniter, immo damnabiliter portare uocabulum, credat firmissime Deum nostrum, id est sanctam Trinitatem, quae unus, summus et uerus est Deus, primo homini, quern ad suam imaginem gra665 tuita bonitate bonum fecit, cui facultatem quoque suae cognitionis ac dilectionis inseruit, non solum bonae uoluntatis donum, quin etiam ad habendam custodiendamque iustitiam integrum sanumque creasse libertatis arbitrium, ut facultas atque motus inditae libertatis si iuuantem se gratiam Dei non 670 desereret, praemium uitae aeternae tribueret Dei bonitas ho¬ mini ; si autem iustitiam diuinam contemnens a gratia excidisset, supplicium retribueret iustitia peccatori. Proinde a bono iustoaue creatore illi homini, quern in corpore animali conditum ditauit intellegentiae ac iustitiae dono, iusta est 675 utrimque statuta conditio, ut scilicet si oboedientiam, quae prima uirtus est, custodiret, ex animali, in qua creatus erat, corporis qualitate ad spiritalem immortalemque statum sine corporis morte (quia sine animae iniquitate) transiret; acce-

649/650 cfr Eph. 4, 8.

650/651 cfr Rom. 5, 20.

641 diuina humanaque] codd. {alt. na sup. lin. Port.), ~ humana diuinaque Ant. m 648 in] om. codd. Ant. 653/654 recipere N 654 statutum N 656 fidem] codd., mediatoris add. Ant. m 659 fulti] subtili Port. 667 custodien¬ damque] que sup. lin. Port. 669 dei] om. Port. 670 retribueret Port. 671 iustitiam usq. 674 peccatori] add. in marg. inf. {1 ml) N 671 iustitia diuina N 672 supplicia Ant. tribueret Port. 673 creatore] to sup. lin. Port. 675 utroque N, utraque Port.

582

PL 467

EP. XVII. EPISCOPORVM, 24-26

pissetque diuino munere, si praecepta seruasset, non solum 680 perfectam atque inamissibilem corporis immortalitatem, uerum etiam in anima talem gratiam sancte iusteque uiuendi, ut peccare deinceps omnino non posset, si non peccaret donee peccare potuisset. 25. Creatus ergo primus homo de terra terrenus, accepit 685 quidem gratiam qua non posset peccare, si peccare nollet ; nondum tamen tantam acceperat gratiam, qua nec peccare uellet omnino nec posset, ut scilicet a bono iustoque Domino post esset illud munere largiendum, si uoluntarie fuisset hoc a seruo prius in opere custoditum. Quod si bono iustoque neglexis690 set oboedire mandato, post mortem animae quam delinquendo ipse sibi noxius intulisset, etiam per corporis mortem uitae praesentis multaretur incommodo ; nec tenere sineretur iugiter in carne peccati damnabilem uitam qui noluisset in corde seruare iustitiam ; essetque poenaliter etiam corporeae mortis 695 deinceps necessitate constrictus, qui, contumaciter salubria iussa transgrediens, spiritali morti sponte fuisset obnoxius. Nisi enim praecessisset in peccato mors animae, numquam corporis mors in supplicio sequeretur. Hoc apostolica docet auctoritas quae ait : Corpus quidem mortuum propter peccatum. 700 Ideo post peccatum uoluntaria praeuaricatione commissum sententiam Dei punientis hoc audire meruit sermone peccator : Terra es et in terram ibis. Homo igitur in terram carne non iret, si terra peccando non fieret. 26. (XIII.) Peccans itaque ille qui sine peccandi necessitate Homo per pec705 creatus est, in eo quod animae sanitatem delinquendo perdi- ^atum facuitadit, etiam ilia cogitandi quae ad Deum pertinent amisit pro- gitationis et tinus facultatem. Oblitus est enim manducare panem suum, et bon.ae uoiuntaexspoliatus uestimento fidei, carnaliumque concupiscentiarum inithinTbonae uulneribus sauciatus, sic iacuit oppressus ditione peccati, ut uoluntatis 710 nullatenus aliquod bonae uoluntatis initium habere potuisset, non “ss*a Deo nisi hoc Deo gratis donante sumpsisset. Seruus quippe factus peccati, liber factus est iustitiae ; et ideo a iustitia factus est alienus, quia sponte dominio est iniquitatis addictus. Venumdatus ergo sub peccato, cunctam in se prolem de carnis concu-

684 I Cor. 15, 47. 699 Rom. 8, io. 711/712 efr Rom. 6, 18.

702 Gen. 3, 19.

707 Ps. 101, 5.

680 corporis] om.Port. 681 ut] aut euanid. aut eras.N 685 posset usq. ad 688 qua nec] om. Port. (per homoeotel.) 685 non posset peccare, si peccare nollet] N Ant., posset non peccare, si uellet Port, m 686 nec] om. N 686 uellet] nollet Port. 692 mutaretur N Ant. 692/693 iugiter] om. Port. 693 no¬ luisset] t sup. lin. Port. 694 corpore N Ant. 698 hoc] haec Port. 699 mortuum] N Ant., est add. Port, m 702 terra AT ~ carne in terram Port. 705 ~ delinquendo sanitatem animae Port. 706 ~ quae ad deum cogitandi (sub sign, transpos.) Port. 712 pr. est] om. Ant. 713 quia] qui Ant.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 26-27

583

bitu nascituram nexibus mortiferae seruitutis obstrinxit. Quod beatus Paulus euidenter his uerbis insinuat : Per unum hominem peccatum in hunc mundum intranit, et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt. Hoc in illo qui primus fictus est patre orbis ter720 rarum uniuersi pertulimus, in quo omnes peccauerunt antequam nati essent, qui per seipsos peccare non potuerunt. Hinc factum est ut iam filios irae propagaret massa damnata, quae in illius hominis posteros et iniquitatem simul transfudit et mortem, ut omnis qui per legem peccati (quam certum est 725 mortalibus usque ad mortem inesse corporibus) de peccatoris semine nasciturus in ipso conceptionis exordio excepisset pec¬ cati parentalis maculam, exinde sub iugo graui quod est super filios Adam a die exitus de uentre matris eorum, usque in diem sepulturae in matrem omnium, ducturus esset aerumnosam in730 feliciter uitam, breuitati scilicet, peccato, mortique subiectam. Scriptum est enim : Homo natus de muliere breuis uitae et plenus irae, quae ad secundam quoque mortem natum mortaliter traheret, si quern alienum a gratia Dei redemptoris uitae huius miserabilis obitus inueniret. 735 27. Vt ergo peccati originalis uinculo, quo per hominem primum tenebamur obstricti, miserantis Dei gratia solueremur, unus exstitit mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus. Nam quia Deus immortalis et iustus est, nos autem iniquos et mortales primi hominis transgressio fecerat, ut con740 grua nostris adhiberetur medela uulneribus, natus est de homine homo Vnigenitus Deus, qui de Patre natus est immor¬ talis et iustus. Hie in humana natura, in qua mediator Dei et hominum factus est, iustitiam habuit ex Patre, mortem ex matre ; ut per ipsum liberaremur ab omni peccato, qui peccatum 745 nec nascendo nec uiuendo contraxit, et ab ipso acciperemus iustitiam, per quam mortis aeternae uinculo solueremur, ut per euin et in hac uita iusti, et post hanc uitam immortales esse possemus. Ipse igitur in similitudine carnis peccati mirabiliter, quia singulariter, natus, solus est masculus adaperiens 750 uuluam qui in ueritate sanctus Domino uocaretur. Vuluam quippe matris eius non concupiscentia mariti concumbentis, sed omnipotentia Filii nascentis aperuit. Ideo solus est in 715

m 301

PL 468

716/719 Rom. 5, 12. I Tim. 2, 5.

727/729 Eccli. 40, 1.

731/732 lob 14, 1.

737/738

752/753 efr Ioh. 14, 30.

717 ~ in hunc mundum peccatum N Pori. 719 finctus N, factus Port, m 721 non] om. N potuerunt] ex potuerimus N 721 omnis] in omnes mut. N qui] om. N 728 diem] die N 729 matre N esset] om. codd. 731 est] sup. /in. Port. et] codd. Ant., om. m 743 pr. ex] codd. Ant., a m 745 nec uiuendo] in marg. (7 m.) N 747 pr. et] sup. Lin. Port. 748 possemus] in possimus mut. N

749 adaperiens] ad sup. lin. Port.

584

m 302 PL 469

EP. XVII. EPISCOPORVM, 27-28

quo princeps mundi ueniens nihil inuenit, solus homo sine adiutorio inter mortuos liber, solus qui non nouerat peccatum, 755 et ob hoc sufficit ut pro nobis peccatum fieret, id est sacrihcium pro peccatis, ut nos essemus iustitia Dei in ipso. Solus panis qui de caelo descendit, et dat uitam mundo. Panis autem quern dat, caro eius est pro mundi uita ; caro utique iusti atque immortalis Dei, cuius acceptione iustitia atque uita confertur illi 760 carni quae nascitur cum poena mortis et pollutione peccati. 28, (XIV.) Si qui ergo mortem solam et non etiam peccatum Ex peccato primi hominis ex homine primo transisse in genus humanum nituntur asse- poenam trahirere, mirum si non intellegunt quibus sententiae suae laqueis mus et culpam. Quicumque obligentur. Primo, quia Deum dicunt iniustum, in eo quod regnum Dei 765 mori faciat paruulos, quos nulla uolunt isti originalis peccati non ingreditur, aetemis contagione pollutos, quosque manifeste constat infantili aetate poenis cruciatur. aliquid actualis peccati propria non posse uoluntate contrahere, cum mortem stipendium peccati apostolus esse dehniat et rursus aculeum mortis dicat esse peccatum, quo utique 77° pungente mors illata est homini. Sic enim peccatum aculeus mortis dicitur, non quia peccatum per mortem, sed quia per peccatum mors in mundum intrauit ; sicut uirulentum pocu¬ lum, mortis poculum dicimus, non quod a morte poculum detur, sed quod mors illo poculo comparetur. Qua igitur iusti775 tia paruulus subicitur peccati stipendio, si nulla est in eo peccati pollutio ? Vel quomodo uidemus morte punctum, si non sensit aculeum ? Et cum non sit iniquitas apud Deum, qui fecit hominem ad imaginem suam, quae iustitia est ut imago Dei, quae nihil potuit per seipsam delinquere, si non 780 redimatur sanguine Filii Dei, in regnum Dei non permittatur intrare? Quo utique quisquis non ingredietur, interminabilibus ignis aeterni cruciabitur poenis. Qua igitur iustitia Deus iustus inf antibus sine peccato nascentibus ingerit poenam, in quibus poenae non inuenit causam ? Haecne est creatoris Dei 785 benignitas, ut imaginem suam creet, eamque sine ulla iniquitate condemnet, cum non sit iniquus Deus, qui infert iram? Si

753/754 Ps. 87, 5.6. 754/757 II Cor. 5, 21. 750/757 Ioh. 6, 33. 757/758 cfrloh. 6, 52. 708 cfr Rom. 6, 23. 709/772 cfr I Cor. 15, 56. 771/772 cfr Rom. 5, 12. 780 Rom. 3, 5.

753 mundi] codd., hums add. Ant. m 753/754 sine adiutorio] in marg. et in spat, rel. Port. 755 suffecit Port. ~ peccatum pro nobis Port. 759 atque uita] om. Ant. 700 nascatur Ant. 701 et] om. N 705 mori] om. Port. facit N Ant. 708 ~ apostolus esse peccati Ant. 709 rursum Ant. 770 inligata N, illigata Ant. est] sup. lin. Port. 770/771 ~ aculeus mortis peccatum Port. 771 per ... per] sup. lin. N 772 mundo N 774 illo poculo] codd., poculo illi Ant., poculo illo m 781 quo] quod Port. utique] modo add., sed exp. Port. ingreditur N Ant. 782 cruciabitur poenis] IV Ant., ~ Port, m 783 iustus] om. Port. 784 haecne est] Ant. m, haec inesse N, haec est Port. dei] sup. lin. N 780 inferat Port.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 28

585

ergo nolunt in ipsius Dei contumeliam mortifera impietate uersari, fateantur hominem primum in omnes homines cum morte transmisisse peccatum. 790 29. (XV .) Aliam rursus impietatem debent in hac sua uidere Absurda quae ac uitare sententia. Dicentes enim paruulos ex Adam non q^Teg'imV btrahere originale peccatum, negant eos profecto habere car- fantes habere nem peccati quos tamen humanam carnem habere non ne- Peccatum gant. Ex eo uero quod eos sic humanam carnem habere non 795 negant, ut earn esse carnem peccati negent, consequens est ut humanam carnem negent carnem esse peccati. Fatentur apostolum compellentem, quia Deus misit Filium swum in similitudinem carnis peccati. Ad hoc igitur istos caecitas impiae professionis impellit, ut quia carnem humanam negant car800 nem esse peccati, Christum autem in similitudinem carnis peccati uenisse non negant, ipsam Christi carnem non huma¬ nam esse, sed alterius naturae sacrilega infidelitate confingant. Isti enim carnem in qua paruuli nascuntur humanam dicunt esse carnem, quam tamen esse carnem peccati negare conten805 dunt; Christum autem in similitudinem carnis peccati uenisse pari nobiscum professione consentiunt. Aut igitur carnem Christi humanam esse non dicant, aut omnium hominum car¬ nem, in cuius similitudinem Deus Filium suum misit, carnem peccati esse consentiant. Quod cum fecerint, nullus remane810 bit labor quo eis peccatum carni paruulorum inesse monstretur. Si enim caro peccati non mendaciter dicitur, habet in se caro ipsa peccatum. Si uero peccatum non habet, falsum portat carnis peccati uocabulum. Sed earn de qua loquimur carnem peccati uerax discipulus ueritatis Paulus appellat. 815 Restat igitur ut sicut uere caro est cum caro dicitur, ita uere in se peccatum habeat cum caro peccati ore apostolico nuncupatur. 30. Sed forsitan dicent in illius carnis peccati similitudine missum Filium Dei, qualem habent homines qui propria uo-

797/798 Rom. 8, 3.

788 hominem primum] N Ant., hominis primi Port, m 788/789 cum morte transmisisse] Ant., transisse cum morte Port., cum morte transisse N m 792/ 793 ~ carnem habere Port. humanam] ex humane N 795 ut earn carnem esse peccati non negent N, ut earn carnem non negent esse peccati Port. 797 apostolum compellentem] Ant., apostolum conpellente N, apostolo compellente Port, m deus misit] N Ant., ~ misit deus Port, m 798 hoc] itaque add., sed exp. Port. 799 qui Ant. 801 ~ carnem Christi Port. 804 ~ carnem esse peccati (esse peccati partim in marg., partirn in spatio relicto) Port. 805 si¬ militudinem] Port., -ne N Ant. m 800 pariter N Ant. 806/807 ~ humanam Chr. carnem Port. 808 carne N 808/809 ~ carnem esse peccati Port. 809 fecerint] Port, m, consenserint N Ant. 811/812 ~ ipsa caro in se Port. 815 dicitur usq. ad 816 cum caro] om. Migne 816 ~ peccatum in se Port. 818 forsitant {alt. t exp.) Port. IO

819/820 ~ iam uoluntate peccare Port.

ccxa

586 PL 470

m 303

EP. XVII. EPISCOPORVM, 30-31

luntate peccare iam possunt, unde caro eorum caro peccati non immerito nuncupatur; non in quali carne paruuli sine aliqua peccandi uoluntate nascuntur. Vbi non attendunt quia si caro paruulorum a carne maiorum diuersa qualitate frusset, non nisi in similitudine carnis paruulorum (quos nullum originali825 ter dicunt habere peccatum) Deus aduenisset. Magis enim similis esset caro Christi carni paruulorum, cum qua ueritatem haberet substantiae qualitatisque communem, quam carni hominum maiorum, cum quibus illi communis esset sola car¬ nis natura, non macula. Sed hoc illi forsitan uolunt, ut caro 830 Christi cum carne hominum maiorum solam habuerit naturae similitudinem, cum carne uero paruulorum munditiam quoque potuerit habere communem. Fateantur ergo paruulos in similitudine carnis peccati, quos asserunt nasci quidem in car¬ ne humana, sed originalis peccati negant contagione pollutes. 835 Quibus ostendendum est quanta eos etiam hie sequatur absurditas. Negantes enim in paruulis nascentibus originale pecca¬ tum, humanam eos carnem habere non negant, Filium autem Dei carnem humanam de uirgine sine peccato accepisse concedunt ; consequens igitur est ut inter carnem nascentis ex 840 uirgine Vnigeniti Dei et cuiuslibet alterius paruuli nihil distare fateantur. Vnde conficitur ut omnes paruulos, quos nasci asserunt sine peccato, dicant non egere Saluatoris auxilio ; atque ita laqueum Pelagiani erroris incurrunt, dum fidei catholicae infideliter contradicunt. Si enim sine peccato in845 fantes nasci asserunt, quid restat, nisi ut dicant nihil eis inesse quod debeat spiritali regeneratione mundari ? Et si remouent peccati originalis maculam a nascentibus paruulis, quid aliud nituntur nisi diuinae ueritati succensere mendacium, quando eos in remissionem peccatorum uident baptismatis accipere 850 sacramentum ? quod ideo uniformiter infantibus maioribusque confertur, ut omnibus originalis inesse peccati macula cognoscatur ? 31 Quisquis igitur salutem ueram sempiternamque desiderat adipisci, sensum haereticae prauitatis abiciens, quos cum 855 poena peccati natos uidet, cum peccato quoque natos non dubitet ; audiatque beatum lob dicentem quia non est mun820

.

856/857 lob 14, 4.

820 unde] iam add. Port. 821 in] codd. Ant., om. m 822/823 ~ paruulorum caro (caro in marg.) Port. 823 gqualitate* (s eras.) N 825 aduenisset] uenisset Port. 827 habere N commune N 828 commune corr. N 834 contagio non polluta] Port, m, contagione polluta N, negant contagione pollutes Ant. 835 ostendendum] den sup. lin. Port. etiam hie] in marg. Port. 841 conficitur] conicitur Port. 845 ~ asserunt nasci (sub sign, transpose Port. eis inesse] codd., esse in eis Ant. m 847 originalis peccati] codd., ~ Ant. m 849 ~ accipere baptismatis Port. 850 uniformiter] ex informiter Port. 852 peccati] in marg. Port. 855 quoque] quidem Port. esse] om. Ant.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 31-32

587

dus a sorde nec infans cuius unius diei uita est super terrain. Beati quoque Dauid luctus pii cordis humilitate considered dicentis : Ecce enirn in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis 860 peperit me mater mea. Sancto quoque Abrahae uideat circumcisionis sacramentum non sine tremenda paruuli comminatione mandatum. Ibi quippe Deus fidelis et iustus, qui non infert iram ubi culpam non inuenit, patri nostro Abrahae sic loquitur : Masculus qui non fuerit circumcisus came prae865 putii sui octauo die, exterminabitur anima ilia de populo suo ; quia testamentum meum transgressus est. Quisquis itaque negat in paruulis secundum carnem nascentibus originale peccatum, dicat in quo potuit infans octo dierum testamentum Dei transgredi, si non in illo transgressus est in quo omnes pecca870 uerunt ? Cum et antequam nascerentur asserat apostolus in¬ fantes nihil egisse boni uel mali ; et uideamus iam natos, non solum intra octauum diem natiuitatis suae (quo tunc tempore circumcidi iubebantur infantes), sed etiam post ipsum diem toto infantiae suae tempore in tantum non posse testamen875 turn Dei transgredi, ut eis nec eiusdem testamenti cognitio ualeat intimari. 32 An illo quisquam beati Pauli sermone in paruulis euacuare nititur originale peccatum, quo dicit regnasse mortem ah Adam usque ad Moysen, etiam in eos qui non peccaiierunt 880 in similitudinem praeuaricationis Adae ? Cui si fuerit illud e contrario replicatum, quod idem apostolus ait : Per unius delictum in omnes homines in condemnationem ; quod paulo post exponens ait : Per inoboedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi ; et cum de Iudaeis atque Graecis lo885 queretur, generaliter intulit : Omnes enim peccauerunt et egent gloria Dei iustificati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem quae est in Christo lesu, nonne illico in magnas trudetur angustias, si non utrumque sensum secundum professionem catholicae credulitatis acceperit ; ut scilicet infantes propriis

.

859/S60 Ps. 50, 7. 864/866 Gen. 17, Rom. 5, 14. 880/881 Rom. 5, 18. 3, 23.24.

.

14

870/871 cfr Rom. 9, ix. 879/880 883/885 Rom. 5, 19. 885/887 Rom.

857 diei] sup. lin. (dei exp.) Port. est] eius N 858 luctus] fluctus N Ant. 859 enim] codd., om. Ant. m alt. in] sup. lin. Port. 860 peperit] pr. pe sup. lin. N 861 ~ paruuli tremenda Port. 864 carnem N Ant. 866 transgressa Port. 870 nasceretur Port. asserat] eum add. Port. 870/871 in¬ fantes] om. Port. 872 intra] ultra Port. octauo N tempore] temporis codd. 873 ipsum diem] ipso die N, transacto Port. 875 testamento (to sup. lin) N 877 ~ sermone beati Pauli Port. 878 originale] gi sup. lin. Port. 880 similitudine N 881 e] om. Port. 883 ~ ait exponens {sub sign, transpos) Port. 887 lesu] domino nostro add. Ant. ~ trudetur in magnas Port. 888 professionem] promissionem Port.

588

EP. XVII. EPISCOPORVM, 32-33

890 quidem operibus nihil deliquisse dicat, in illo autem primo homine omnes homines generaliter peccasse cognoscat ? 33. (XVI.) Ab hocpeccato quodoriginalitercarnalisnatiuitas trahit, neminem facultas naturalis, neminem littera sanctae legis eripit, sed sola fides Iesu Christi Filii Dei, qui uenit quaerere 895 et saluum facere quod perierat. Pro impiis moriuus est offerens semetipsum pro nobis (sicut apostolus dicit) oblationem et hostiam Deo in odorem suauitatis. In hoc mediatore Dei et hominum, et humanae naturae status reparatus est, et implendae legis est consummatus effectus ; quia nec sibi ad uirtutem suffi900 cere ullatenus potuit naturalis infirmitas, quae utique ex quo omnes dies nostri defecerunt, et in ira Dei defecimus, lumine simul et uirtute priuata, in tantum caeca sine lege peccat, ut peccare se nesciat. Propter quod dicitur : Concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret : Non concupisces. Legalis quoque 905 auditus non solum neminem de potestate tenebrarum eripuit, quin etiam peccatoribus cumulum praeuaricationis adiecit. Sine gratia quippe fidei grauius lex agnita quam ignota conPL demnat. Vbi quantum ignorantia peccati minuitur, tantum 472 reatus peccatoris augetur. Ideo apostolus ait : Lex enim iram 910 operatur ; ubi enim non est lex, nec praeuaricatio. Idem quoque dicit quia lex propter transgressionem posita est, et quia conclusit scriptura omnia sub peccato, ut iustificatio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. Quomodo igitur de possibilitate solius liberi arbitrii (si non praeueniatur adiutorio gratiae Dei, 915 per quam bona uoluntas et reparatur et seruatur in homine, natura tanto magis superba, quanto magis dominio peccati mortique subiecta) quantulumcumque sibi bonae uoluntatis et operis exordium repromittit, quae nec Sana potuit Dei seruare mandatum, nec uulnerata quantulumcumque cura920 tionis sumpsit de lege remedium, sed insuper auxit peccatum cognitione mandati ? Lex enim subintrauit ut abundaret pec¬ catum, de quo liberari nemo potest, nisi per agnum Dei, qui m 305 tollit peccata mundi. De corpore enim mortis huius non libe¬ rum hominis arbitrium, neque legis sanctum, iustum, bonum925 que mandatum, sed sola nos liberat gratia Dei per Iesum

894/895 Luc. 19, 10. 895 Rom. 5, 6. 895/897 Eph. 5, 903/905 Rom. 7, 7. 909/910 Rom. 4, 15. 911 Gal. 3, 3, 22. 921/922 Rom. 5, 20. 923 cfr Rom. 7, 24.

2. 19.

901 Ps. 89, 9. 912/913 Gal.

890 in (illo om.) primo autem Port. 891 homines] om. Port. 894 eripit sed sola fides] codd., ~ sed sola f. erip. Ant. m uenit] N Ant., ueniens Port, (-iens in marg.) m 898 est] om. Port. 900 ~ potuit ullatenus (sub sign, transpos.) Port. 901 nostri] enim N, om. Ant. 902 caeca] natura praem. N Ant. 910 enim] om. Port. 915 pr. et] codd., om. Ant. m 917 quantulumcumque] aut praem. Port. 920/921 peccatum cognitione mandati] N Ant., ~ mand. cogn. pecc. Port, m

A peccato originis non liberat nisi fides Re¬ demptions.

Natura caeca sine lege peccat.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 33-35

PL

473

589

Christum Dominum nostrum. Lex enim spiritus uitae in Christo Iesu liberauit nos a lege peccati et mortis. 34, (XVII.) Liberauit autem non in quolibet homine fidem inueniendo, sed dando. Deus enim qui impium iustificat, ipse 930 infideli fidem, quae per caritatem operatur, gratia suae bonae uoluntatis inspirat. Vnde quod ad bene cogitandi attinet facultatem, testatur apostolus dicens, quia non sumus idonei cogitare aliquid ex nobis quasi ex nobis, sed sufjicientia nostra ex Deo est. Reuera enim, secundum eiusdem apostoli dictum, 935 Deus quibus uoluerit dat paenitentiam ad cognoscendam ueritatem, ut resipiscant a diaboli laqueis, a quo captiui tenentur ad ipsius uoluntatem. Vnde ille apostolorum primus et digne beatus ueritatis eloquio nuncupatus, de credulitate gentium loquens, Deum dixit fide mundasse corda eorum ; et rursus ait 940 eamdem gratiam diuinitus datam gentibus quam et ipsis, ut crederent ; ubi gratuitum gratiae donum apostoli et maiores natu in doctrina sancti Spiritus agnouerunt ; omnesque unanimes uno ore in beati Petri sententiam transierunt dicentes : Ergo et gentibus Deus paenitentiam ad uitam dedit. Nempe cum 945 ipse Saluator noster propriae uocis imperio humanam conuenerit uoluntatem, dicens : Paenitemini et credite euangelio, claret tamen quia ut homo in Deum credere incipiat, a Deo accipit paenitentiam ad uitam, ita ut omnino credere non possit, nisi paenitentiam dono Dei miserantis acceperit. Quae 950 est autem paenitentia hominis, nisi mutatio uoluntatis. Deus ergo, qui homini paenitentiam dat, ipse mutat uoluntatem hominis. 35. Proinde si quis dicit: meum est uelle credere, Dei autem gratiae est adiuuare, mutet dictorum ordinem, immo non mutet 935 ordinem sed seruet, nec quod posterius est in priore loco, nec quod est prius in loco posteriore constituat. Male enim gratiam Dei suae uoluntati postponit, cum ista bona esse non possit, si

926/927 Rom. 8, cfr Act. 15, 9.

2.

932/935 II Cor. 940 cfr Act. 15, 8.

3, 5.

935/937 II Tim. 2, 23.26. 944 Act. 11, 18. 946 Marc.

1,

939 15.

928 fide N 931 attinet] animet Port. 932 dicens] om. N Ant. 933 cogitare aliquid] ad bene aliquid cogitare Port. 934 est] om. Ant. 935 uoluerit] er sup. lin. Port. 936 capti N 939 et] om. Ant. 941 ~ gratiae donum gratuitum (sub sign, transpos.) Port. 942 sancti] in marg. Port. 943 sententia N 945/946 conuenerit] codd. m., conuenit Lou. Ant., conuertit Bas. 946 euangl N 947 ~ credere in deum (in deum in marg.) Port. 948 accipit] ex accepit N ita] in marg. Port. 950 est] om. Port. 951/952 mutat uolunt. horn.] N Ant., ~ uolunt. horn, mutat Port, m ordinem] codd., om. Ant. m 956 posteriori N

954 est] om. Port. gratia N

955 alt.

Christus hominem liberat, non inueniendo fidem, sed dando.

590

960

965

970

m

306

975

980

985

99°

EP. XVIL EPISCOPORVM, 35-36

ilia defuerit. Non ergo dicat: meum est uelle credere, Dei autem gratiae est adiuuare ; sed dicat : gratiae Dei est adiuuare, ut sit meum uelle credere. Tunc enim uere recteque agit hoc eius uelle, cum eum gratia praeueniens coeperit adiuuare. Fides enim quae per caritatem operatur, humilem tacit eum cui datur, quia caritas non infiatur. Adiutorio igitur atque munere gratiae sibi fidem dari unusquisque non dubitet ; ne dum initium sibi fidei nititur assignare, paenitentiam quoque, quam Deus ad uitam dat, sibi homo non sanitate ualidus, sed infirmitate praeiudicatus assignet, tantique medicaminis beneficio careat, cuius gratiam contumax atque ingratus oppugnat; cum cordis humilitas diuinis sit eloquiis admonenda, ubi principaliter ipsa bona uoluntas, qua incipimus uelle credere, a Domino praeparari demonstratur ac dirigi, Salomone dicente : Praeparatur uoluntas a Domino. Et Dauid canit in psalmis : A Domino gressus hominis dirigentur, et uiam eius cupiet nimis. 36. (XVIII.) Si uero, secundum illorum opinionem, nostrum Si ueUe credere est uelle credere priusquam nos Dei gratia mcipiat adiuuare, fides non es’t iniuste gratia dicitur, quia non gratis datur homini, sed bonae gratia,sed metretribuitur uoluntati. Hanc enim (sicut illi uolunt) gratia in ces ^uo' nobis inuenit quam ipsa non dedit ; immo si sic est, nos priores Deo uoluntatem damus, atque ita gratiam non miseratione tribuentis, sed aequitate Dei retribuentis accipimus. Verumtamen, quis prior dedit illi, et retribuetur ei ? Nemo utique, quia non potest homo accipere quid quam, nisi ei datum fuerit de caelo. Quid enim habet quod non accepit ? Si autem accepit, quid gloriatur, quasi non acceperit ? Non autem misericordia Dei aliquando praeuenit hominem, si numquam bonam tacit, sed exspectat ut inueniat uoluntatem. Et ubi est quod Dauid dicit : Deus meus, misericordia eius praeueniet me ? In quo autem Dei nos misericordia praeueniat, uel praeueniens quales inueniat, non in quolibet alio, sed in se nobis gentium magister ostendit, dicens : Qui prius fui blasphemus, et persecu901/962 Gal.

5, 6.

963 I Cor.

981 Rom. ii, 35. 982/983 Ioh. 11. 999/992 I Tim. 1, 13.

13, 4. 3, 27.

972 Prou.

8,

35,

983/984 I Cor.

4, 7.

973 Ps.

36, 23.

987 Ps.

58,

958 ergo] enim N Ant. est] esse Ant. credere dei autem] om. Port. 959 pr. est] om. Port. sed dicat usq. adiuuare] in marg. inf. N, in marg. superiore Port. gratia N dei] om. Port. 960 agit hoc eius] Port, m, agit eius hoc N, ait eius hoc L.ou. Ant., ait eius esse Bas. 961 eum] ipsum Port. 963 igitur] ergo Port. atque] ac Port. 968 oppugnat] opp minutior. litt. in spatio relicto Port. 969 sit] sup. lin. Port. 971 praeparari] propagari codd. demonstrantur] alt. n exp. Port. sa**lomone N ('? litt. eras.) 973 nimis] N Ant., om. Port, m 974 ~ opinionem illorum Ant. 975 dei] om. Port. 976 ~ gratis non Port. 979 gratia N 980 dei] om. Port. 982 ~ datum fuerit ei N (ei sup. lin.) 983 de caelo] desuper Port. 985 fecit Ant. 987 dicit] ait Port. 988 praeueniat] uel praem. Port. praeueniens] om. Port. 989 se] codd. Ant., seipso m

EP. XVII. EPISCOPORVM, 36-37

591

tor, et contumeliosus, sed misericordiam consecutus sum quia ignorans feci in incredulitate. Quomodo ergo aliquam credendi uoluntatem ex seipso Paulus habere poterat, qui blasphePL mum se, et persecutorem, et contumeliosum, caecus atque 474 995 incredulus ignorabat ? Quod humili corde considerans, alio loco dicit : Non sum dignus uocari apostolus, quia persecutus sum Ecclesiam Dei. Statimque fidem suam non propriae uoluntati, sed gratiae Dei miserantis assignans, dicit : Gratia autem Dei sum quod sum. Quid autem iam erat, nisi fidelis ? 1000 quod ut esset, misericordiam est utique consecutus, sicut ipse testatur, dicens : Consilium do, tamquam misericordiam conse¬ cutus a Domino ut sim fidelis. Nam et cum se prius blasphemum, et persecutorem, et contumeliosum fuisse fateretur, fidem suam et caritatem gratiae assignare non destitit statim 1005 subiciens : Superabundauit autem gratia Dei in fide et dilectione, quae est in Christo Iesu. 37. Si ergo fidem Paulo gratia Dei non dedit, nec caritatem ei dedisse credenda est. Ergo, quod absit, mentitus est Paulus, qui ait, quia caritas Dei diffusa est in cor dibus nostris per Spi1010 ritum sanctum, qui datus est nobis. Sed quia Paulus Christo in se loquente mentiri non potuit, ipso Spiritu nobis tribui fidem firmissime fateamur, per quern caritatem Dei in nostris diffundi cordibus negare nequimus. Cum ergo Paulus esset blasphemus et persecutor et contumeliosus, non ideo est adiutus 1015 Dei gratia, quia credere uoluit, sed ut credere uellet donum gratiae praeuenientis accepit ; quae in eius uoluntate non aliquod credulitatis initium, sed blasphemiam, saeuitiam, contumelias et ignorantiam in incredulitate reperit. Cuius usque adeo caeca fuit uoluntas, ut non solum non posset credere, sed 1020 nec ipsum suae credulitatis posset initium praeuidere. Non enim ignorans fecisset, si suam in se ignorantiam praeuidisset. Digne igitur in Paulo assignatur praeuenientis misericordiae m 307 dono non solum credulitatis initium, sed etiam ipsius incredulitatis agnitio ; quam ei propterea Dei misericordia contu1025 lit, ut incredulitatem suam illuminatus atque adiutus et agnosceret et uitaret. Dominus enim est illuminatio nostra et salus

996/997 I Cor. 15, 9. 1006 I Tim. 1, 14.

992

998/999 I Cor. 15, 1009/1010 Rom. 5,

10. 5.

1001/1002 I Cor. 7, 25. 1026/1027 cfr Ps. 26, 1.

1005/

ignorans] norans in marg. Pori. feci] i sup. tin. Pori. 998 uoluntatis N dicit] ait Port. 999 pr. autem] om. Port. sum] N, id add. Port. Ant. m erat] fuit N Ant. 1000 ~ consecutus utique (sub sign, transposit.) Port. 1002 et] om. Port. se] ipse N, ipse praem. Port. 1003 alt. et] ac Port. fateretar] referat Port. 1004 assignare] designate Ant. desistit N 1006 Iesu] domino nostro add. Ant. 1011, tribuit N(fin. t sup. lin.) 1018 repperit codd. 1019 uoluntas] eius praem. N 1020 nec] sup. lin. Port. ipsum] in praem. N ~ uitium posset Port. 1021 sua N 1024 agnitio] initio N

592

PL 475

EP. XVII. EPISCOPORVM, 37-38

nostra ; qui nos illuminat, ut peccata nostra cognoscamus et sanat ut a peccatis nostris separati cum iustitia uiuamus. Ob hoc ipse, qui ut fidelis esset, fatetur se misericor1030 diam consecutum, salubriter nos instruit, dicens : Igitur non uolentis, neque currentis, sed miserentis est Dei. Quia reuera et ut uelimus misericordiae praeuenientis illuminamur dono, et ut curramus misericordiae subsequentis fulcimur auxilio. Vt ergo sibi quisque tribuat bonam uoluntatem, qua uelle incipit 1035 credere, non uiuentis animae uigor, sed mortuae carnis est tumor. 38. (XIX.) Ex quo enim primus homo naturam suam uolun- Liberum hominis tarie uitiauit atque oppressit, ita creuit infirmitas, ut nisi arbitrium diuinae gratiae medicamento praeuentum in unoquoque ho- post peccatum, 1040 mine sanetur atque adiuuetur liberum indesinenter arbitrium, sine adiutorio gratiae nonnisi sit quidem liberum, non tamen bonum ; sit liberum, non ta- ad seruiendum men rectum ; sit liberum, non tamen sanum ; sit liberum, non peccato reperi¬ tur idoneum. tamen iustum ; et quanto magis a bonitate, rectitudine, sani¬ Libert as tate, iustitiaque liberum, tanto magis malitiae peruersitatis, a bona uolun1045 infirmitatis atque iniquitatis mortifera seruitute captiuum. tate sumit initium. Qui enim facit peccatum seruus est peccati ; et a quo quis deuictus est, huic et seruus addictus est. Regnante igitur peccato habet quidem liberum arbitrium, sed liberum sine Deo, non liberum sub Deo, id est, liberum iustitia, non liberum sub gratia, et 1050 ob hoc pessime atque seruiliter liberum, quia non gratuito miserentis Dei munere liberatum. Hoc apostolus euidenter insinuat, dicens : Cum enim send essetis peccati, liberi fuistis iustitiae. Seruire igitur iustitiae non potest qui iustitiae liber est; quia quamdiu est peccati seruus, nonnisi ad seruiendum 1055 peccato reperitur idoneus. Ab ista seruitute peccati nemo liber efficitur, nisi qui liberatoris Christi gratia liberatur, ut scilicet liberatus a peccato, seruus fiat Deo. Hoc autem quemadmodum fiat, ipse liberator noster ostendit : Si uos, inquiens, Filius liberauerit, uere liberi eritis. Ideo uas electionis benefi1060 cium nobis gratiae liberatricis insinuans, non solum liberos, sed etiam liberatos nos esse testatur his uerbis : Nunc autem liberati a peccato, send autem facti Deo, habetis fructum uestrum in santificationem, finem uero uitam aeternam.

1030/1031 Rom. 1052/1053 Rom.

9,

16.

6,

20.

1045/1046 Ioh. 1058/1059 Ioh.

8,

34.

8,

36.

1046/1047 II Petr. 2, 19. 1061/1063 Rom. 6, 22.

1030 consequutum] pr. u sup. tin. Port 1034 ~ uoluntatem bonam Port 1037 suam] sup. lin. Port. 1038 uisitauit N ita creuit] om. N Ant. ut] om. Ant. 1040 desinenter N 1041/1042 sit ... sit ... sit ... sit] est ... est ... est... est Ant. 1042 alt. sit] om. N 1048 quidem] om. N Ant. 1051/1052 insinuat dicens] insinuans ait Port. 1055 repperitur N 1059 uas electionis] Paulus add. a. m. sup. lin. N 1062 autem] om. N 1063 sanctificatione N

EP. XVII. EPISCOPORVM, 39-40

593

39. Haec uera libertas, quae non ex humano arbitrio nascitur, sed gratuita Dei miseratione confertur, a bona uoluntate sumit exordium, et per fructum sanctificationis in uita aeterna plenum sui sortitur effectum. Sed sicut in natiuitate carnali omnem nascentis hominis uoluntatem praecedit operis diuini formatio, sic in spiritali natiuitate, qua ueterem hominem, qui 1070 corrumpitur secundum desideria erroris, deponere incipimus, ut nouum qui in iustitia et sanctitate ueritatis creatus est induamus, nemo potest habere bonam uoluntatem motu proprio nisi mens ipsa, id est interior homo noster, renouetur ac reform 308 metur ex Deo. Ideo nos beatus Paulus praecipit non confor1075 mari huic saecula, sed reformari in nouitate sensus nostri. Cuius reformationis initium ne nostrae facultati assignare aliquatenus deberemus, Dominus per prophetam seipsum formatorem lucis ostendit, dicens : Ego Dominus formans lucem et creans tenebras. Quod et beatus apostolus sua praedica1080 tione confirmat, dicens : Deus, qui dixit de tenebris lucem splendescere, illuxit in cordibus nostris. Et eidem luci quam iam formauerat Deus, alio loco dicit : Eratis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Quibusdam uero ex ilia PL lucis formatione laudabili ad uituperabilem tenebrarum in476 1085 formitatem relapsis, affectum piae mentis ostendens, ita lo¬ quitur : Filioli mei, quos iterum parturio, donee formetur Christus in uobis. Quomodo autem Christus in suis formari potest, nisi quomodo in eis habitare incipit, id est per fidem ? Quod beatus Paulus ita confirmat : In interiore, inquiens, ho1090 mine habitare Christum per fidem in cordibus uestris. Dum ergo reformamur, renouamur, et in eo quo renouamur, uiuificamur. 40. (XX .) Vita autem nostra a fide sumit initium, quia iustus ex fide uiuit. Quam fidem non ex uoluntate nostra nasci, sed per Spiritum sanctum unicuique dari, beatus Paulus osten1093 dit, dicens : Alii quidem datur per Spiritum sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alteri 1065

1069/1070 Eph. 4, 22. 1071 Eph. Is. 45, 7. 1080/1081 II Cor. 4, 6. 4, 19. 1089/1090 Eph. 3, 16.17.

4, 24.

1075 efr Eph. 4, 23. 1078/1079 1082/1083 Eph. 5,8. 1086/1087 Gal. 1093 Gal. 3, 11. 1095/1097 I Cor. 12,

8.9.

1064 uera] codd., uero Ant. m 1068] bis {sed semel exp.) in Fort. 1072 bonam] om. Port. 1075 reformamini N 1075 nostri] nulla differentia inter n uel u in N, uestri Ant. 1076 ~ ne reformationis initium Port. ne] fere euanidum uel erasum N 1077/1078 formatorem] rem in marg. Port. 1079 apostolus] Paulus Port. 1080 lucem] lumen Port. 1081 et] om. N Ant. 1082 reformauerat Port. dicit] codd. Ant., dixit m 1084 uituperabilem tenebrarum] -bilem tenebrarum in marg. Port. 1084/1085 deformitatem Port. 1086 donee] c sup. lin. Port. 1090 uestris] nostris Ant. 1091 alt. renouamur] re¬ formamur Port. 1095 ~ per spiritum datur Port. 1096 alii autem sermo scientiae] om. Port.

alteri] alii Port.

Vita sancta a fide sumit initium. Per gratiam non aufertur libe¬ rum arbitrium

594

EP. XVII. EPISCOPORVM, 40-41

fides in eodem Spiritu. Non ergo Spiritum sanctum, quia credidimus, sed ut crederemus, accepimus. Forma enim praecessit in carne Christi, quam in nostra fide spiraliter agnoscamus. 1100 Nam Christus Filius Dei sceundum carnem de Spiritu sancto conceptus et natus est. Carnem autem illam nec concipere Virgo posset aliquando, nec parere, nisi eiusdem carnis Spiritus sanctus operaretur exortum. Sic ergo in hominis corde nec concipi fides poterit, nec augeri, nisi earn Spiritus sanctus ef1105 fundat et nutriat. Ex eodem namque Spiritu renati sumus, ex quo natus est Christus. Eodem igitur Spiritu Christus formatur secundum fidem in corde uniuscuiusque credentis, quo Spiritu secundum carnem formatus est in utero Virginis. Ideo propheta ex persona fidelium clamat ad Dominum : Propter mo timorem tuum, Domine, in liter0 concepimus et parturiuimus, Spiritum salutis tuae fecimus super terram. Sicut autem non solum priusquam Virgo Maria Christum conciperet, sed etiam priusquam se concepturam agnosceret, gratia plena uoce angeli nuncupata est, cum nulla eius praecessisset 1115 concipiendi Filii Deiuelcognitio, ueluoluntas, ut agnosceretur ex gratia Dei esse tarn ipsa oboediens uoluntas Virginis, quam conceptio Domini Saluatoris, sic homo priusquam credere uelle incipiat, gratia donatur atque infunditur cordi, ut incipiat in homine per fidem Christus formari. Cum autem 1120 Christus in unoquoque formatur, ipse se format ; quia ipse fidem in corde uniuscuiusque credentis initiat. Propterea in PL 477 epistula quae ad Hebraeos scripta est admonemur ut aspiciam 309 mus in auctorem fidei et consummatorem Iesum. Qui procul dubio sic est auctor fidei nostrae, cum ipse fidem non habenti1125 bus donat, sicut est eiusdem fidei consummator, cum earn in habentibus augendo multiplicat ,et sancta operatione consummat. Dicit enim beatus apostolus Iacobus quia fides Abrahae patris nostri ex operibus consummata est. 41. Auctor est ergo fidei nostrae, consummatorque Iesus, 1130 quia ipse operatur in nobis et uelle et perficere, pro bona uolun-

1109/1111 Is. Hebr. 12, 2.

26, 18.

1114 cfr Luc. 1, 28. 1119 cfr Gal. 1128 lac. 2, 21. 1130 Phil. 2, 13.

4, 19.

1122/1123

1097/1098 credidimus] codd. {alt. di sup. lin. Port.) Bas. m, credimus Pou. Ant. 1100 carnem] concepit add. {sed exp.) Port. 1104/1105 effundat] codd. Pou. Ant., infundat Bas. m 1103 pr. Christus] dominus praem., sed exp. Port. 1109 deum N 1110 paturiuimus Port. 1111 spiritum usq. ad terram] om. in textu, add. in ?narg. inf. Port. fecimus] codd. Pou. Ant., iustitiam non praem. Bas.m 1114 uoce angeli] codd., ~ Ant. m 1114 praecederet N Ant. 1117 domini] bis {sed semel exp.) in Port. priusquam] quam add. in marg. 1 m. N, prius ut Port. 1118 incipiat] -iat sup. ras. a. m. N, inciperet Ant. donatur atque] codd., donantis Ant. m 1120 se] om. Port. 1127 ~ Iacobus apostolus Port. 1128 patri N 1129 est] om. Port.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 41

595

tate. Quod si in eo tantum est auctor fidei nostrae, quia nostram uoluntatem exspectat, ut ex nobis esse fides incipiat, consequens est ut etiam consummator fidei nostrae ideo dicatur, quia exspectat ut nostro tantum conatu ad consumma113 5 tionem fides quae a nobis exorta est perueniat. Ac sic totum Deo adimitur, si et initium et consummatio fidei nostrae humani arbitrii uiribus applicetur Quod quia ualde impium est, si scripturarum sanctarum eloquiis salutaribus non resistimus, omnia quae pertinent ad bonae uoluntatis initium 114° uel profectum, Deum in nobis et incipere et perficere sine aliqua haesitatione credamus. Ipse est enim qui operatur in nobis et uelle et perficere, pro bona uoluntate. Clamemus igitur in humilitate cordis et ueritate fidei cum propheta : Scio, Domine, quia non est in homine uia eius, neque uiri est ut corrigat uiam 1145 suam. Non est itaque in homine uia eius quam habet ex Deo, neque uiri est ut corrigat uiam suam quam habet ex seipso. Viam ergo suam non habet in se, nec uiam suam corrigit, nisi cum rectitudine cordis donum gratiae spiritalis acceperit. Ideo Salomon dicit : Dirigit autem corda Dominus. Beatus 1150 quoque apostolus Iacobus testatur quia omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum. Eorum scilicet luminum quibus per Ezechielem noui cordis gratiam repromittit, dicens : Dabo uobis cor nouum, et spiritum nouum dabo uobis, et auferetur cor lapideum 1155 de came uestra, et dabo uobis cor carneum, et spiritum meum dabo in uobis, et faciam ut in iustificationibus meis arnbuletis, et indicia mea obseruetis, et faciatis. Beatus quoque Paulus humanae comprimens praesumptionis audaciam di¬ cit : Quis enim te discernit ? quid autem habes quod non acce1160 pisti ? si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis ? Cum quo nos oportet humiliter salubriterque cognoscere pariter et fateri, gratia Dei nos esse quod et sumus, si tamen aliquid sumus. Qua gratia humanum non aufertur, sed sanatur ; non adimitur, sed corrigitur ; non remouetur, sed illuminatur; 1165 non euacuatur, sed adiuuatur atque seruatur arbitrium ; ut

11-41/1142 Phil. 1152 lac. 1, 17.

2,

1143/1145 Ier. 10, 53. 1153/1157 Ezech. 36, 26.27.

13.

1140 Prou.

1159/1100

21, 2.

I Cor.

1150/ 4, 7.

1132 ~ fides esse Port. 1135 sic] si N 1136 adimetur Port. 1138 ~ salutaribus eloquiis N 1138/1130 ~ non resist, salutaribus (sub sign, transpose Port. 1140/1141 aliqua] om. Port. 1148 seipso] ipso Port. 1147 pr. suam] quam codd. ante nec plurima uerba erasa sunt in N 1148 spiritalis] om. Port. 1148/1149 acceperit. Ideo] in marg. Port. 1153 promittit Port. 1154 dabo uobis] Port., dabo in uobis N, ponam in uobis Ant. m, cfr supra, Mon. I, l. 232 auferetur] tur sup. lin. Port. 1158/1180 dicit] ait Port. 1160 si autem accepisti] sup. lin. N 1162 alt. et] N L,ou. Ant., om. Port, m 1165 adiubatur

N

596

EP. XVII. EPISCOPORVM, 41-42

in quo infirmitatem homo habuit, in eo habere incipiat sanitatem ; quo errabat, eodem in uiam redeat; in quo caecus 478 fuit, in eo accipiat lumen ; et ubi fuit iniquus ; seruiens immunditiae et iniquitati ad iniquitatem, ibi gratia praeuentus 1170 atque adiutus seruiat iustitiae in sanctificationem. 42. (XXI.) Miramur autem quosdam dicere : Si nolentes ^gUyU(tIu^e Deus facit ut uelint credere, nullus autem est qui naturaliter pos- Rentes facie n 310 sit credere in Filio Dei, aut aliquid boni uelle quod pertinet personarum ad uitam aeternam, cur ergo non facit omnes uelle, cum non estCCNemo a° se 1175 sit personarum acceptor Deus? Ex quibus uerbis, quae ue-habet uelle crestris litteris indita sunt, apparet eos minus considerare quod dicunt. Personarum quippe acceptio apud Deum tunc esset, si (quemadmodum isti uolunt) in quolibet hominum aliquod inueniret bonae uoluntatis initium. Cum autem in nullo bonam 1180 uoluntatem inuenit, sed earn gratis cui uoluerit ipse concedit, agnoscitur nulla apud eum esse personarum acceptio, quando gratuita est donantis in unoquoque largitio. Quod autem di¬ cunt : Cur non facit omnes uelle ? Itane uero in nemine hoc facit, quia non in omnibus facit ? An non habet potestatem 1x85 figulus luti, ex eadem massa facere aliud uas in honorem, aliud quidem in contumeliam ? Aut culpari potest iustitia in uasis irae, quae iuste pro meritis aptauit in interitum ; uel misericordia in uasis misericordiae, quae sine ullis meritis solo gratiae dono praeparauit in gloriam. Quibus ipsam quoque praeparari 1190 uoluntatem a Domino scriptura teste docuimus. Quae si non a Deo datur, sed in homine inuenitur, falsum est quod earn scriptura praeparari dicit a Domino. Omnis autem scriptura diuinitus inspirata, cuncta quae dicit uera dicit, qua ex ueritate sunt uniuersa quae dicit : Eloquia enim Domini, eloquia 1195 casta. Deus ergo, qui uoluntatem praeparat, ipse donat. Quam si Deus per suam gratiam homini non dederit, numquam potest homo in Deum uelle credere, quia ipsam uoluntatem gratia non inuenit, sed operatur in homine. pl

1171/1175 cfr Rom. 9, 2i.

ep.

16, 258/262 1189/1190 cfr Prou.

1183 cfr ep. 16, 261/262 35. 1194/1195 Ps. 11,

8,

1184/1186 7.

1166 ~ homo infirmitatem Port. 1167 uia N Ant. 1170 seruiat] t sup. lin. Port. 1171 uolentes Lou. Ant. Bas., cfr ep. 16, l. 259 1172 ~ est autem Port. 1172/1173 posset Ant. 1173 filio] N Ant., filium Port, m, cfr ep. 16, l. 260 1177 quippe] om. Ant. ~ acceptio quippe {sub sign, transpos.) Port. esse N 1179 inueniret] t sup. lin. N 1180 earn] etiam N cui] cum Ant. 1181 apud eum] Port., om. N Ant. m 1182 autem] uero Port. dicunt] aiunt 1183 uero] om. Port. 1185 pr. aliud] N Port. Ant., quidem add. m quidem] N Ant., om. Port., uero m iustitia] omnipotentis dei add. N **iuste N (in eras.) in] sup. lin. Port. 1189 praeparauit] idt. a sup. lin. 1190 uoluntatem a domino] N Ant., ~ Port, m 1191 earn] ea Ant. deus] om. Port. 1197 deum] eum Port.

Port. 1186 1187

Port. 1196

EP. XVII. EPISCOPORVM, 43-44

597

43. (XXII.) Cum autem dicimus neminem posse in Deum credere, nisi per gratiam Dei cor illuminetur ut credat, non credendi possibilitatem humanae naturae omnino inesse non posse dicimus, sed ut habeat ipsum posse, unde debeat sperare ac poscere demonstramus. Nam utique naturaliter homini, cum coeperit in Dei Filium credere, si posse credere in condi1205 tione primi hominis datum non esset, numquam peccatum de infidelitate contraheret; neque ulli naturae credendi facultas insita est, quam rationalem non fecit Deus. Numquid enim de bobus cura est Deo ? In quibus nec punitur impietas, nec pietas coronatur. De hominibus autem omnibus curam esse 1210 Deo caelestibus eloquiis edocemur. 44. Naturae igitur humanae competit tides (cuius tantam curam Creator habere dignatur, ut etiam capillos capitis nostri numeratos esse ueritas dicat) ut scilicet, dum se tantum a Deo diligi humana natura cognoscit, diligentem se 1215 Deum diligat, eique per fidem puri cordis inhaereat, cui ad beatitudinem tides est uia, cui est infidelitas magna miseria ; et ideo digne punitur, cum in Dei Filium non credit, quia uitium eius est eius infidelitas, sicut uirtus est tides, non qualis in daemonibus inuenitur, sed qualem Deus sanctis suis donat, 1220 quos ex impietate iustificat. Ipsa est fides quae per caritatem operatur. Nam et daemones credunt et contremiscunt, sed non diligunt eum a quo per superbiam recesserunt. In quam superbiam quia primus homo diabolica est suasione deiectus, in quo perdidit humilitatem, perdidit fidem ; perdens 1225 autem fidem, perdidit diuinam protectionem. Scriptum est enim : Qui non credit Deo, a Deo non protegitur. Exinde coepit superbire terra et cinis, quia in uita sua proiecit intima sua. Ad ipsa intima ut homines redeant, diuinus non desinit sermo clamare, dicens : Redite, praeuaricatores, ad cor. Verum, quia 1230 illi caro sunt, spiritus uadens, et non rediens, nec umquam redire uelle potest ouis errans, nisi fuerit boni pastoris inquisitione praeuenta et humeris reportata; propterea pastor

1200

PL 479

m 31

1207/1208 I Cor. 9, 9. 1212/1213 cfr Matth. 10, 30. 1220/1221 Gal. 5, 6. 1221 lac. 2, 19. 1226 Eccli. 10, 15. 1227 Eccli. 10, 9.10. 1229 Is. 46, 8. 1229/1230 Ps. 77, 39.

1202

debet Ant. 1201 cum usq. ad credere] om. Port. ceperit (er sup. tin.) N si] cui praem. N, nisi Port, (si sup. /in.) 1207 facit Port. 1211 igitur] om. Port. 1213 esse] om. N Ant. 1214 humana natura] om. Port. 1215 deum] om. Port. 1216 est infidelitas] N Ant. ~ Port, m 1217 ~ filium dei Port. 1218 ~ infidelitas eius Port. 1221 pr. et] om. Port. 1223 suasione] eodd., persua- Ant. m 1224 quod N 1226 a deo] ideo codd. 1227 intima sua] interiora sua coni. a. m. in marg. N 1229 dicens] om. Port. uerum] uero N, om. Port. 1231 uelle] om. Port. 1232 reportata] re sup. lin. Port. 1232/1233 ~ bonus pastor Port.

Credendi fa¬ cultas huma¬ nae potest in¬ esse naturae, quia Deus potestatem sanare. Adam peccando perdidit fidem.

598

1235

1240

1245

1250

1255

PL 480

1260

1265

EP. XVII. EPISCOPORVM, 44-45

bonus uenit quaerere et saluam facere ouem perditam, quae p°a®^aLLter0 pastorem suum quaerere non potest, priusquam ab eo quae- credere, licet ei ratur, sed a quaerente praeuenitur, ut quaerat. Pastor autem diuinitus doneeam frustra quaereret, si quaerere ipsa pastorem quaesita tur ut (’r m3i6 Christi nullatenus iustificat sectatores suos, sed eos tenet n™p{jberat uinculo impietatis obstrictos. Haec utique fuit in corde Pauli, 1440

1440/1441 II Thess. 1, 11. 1443/1444 Rom. 2, 10. 1446 Rom. 8, 30. 1446/1447 Rom. 3, 22. 1449 I Petr. 2, 7. 1451 Eph. 1, 10. 1451/1453 Eph. 2, 14. 1454/1457 Rom. 5, 1.2. 1457/1459 Rom. 5, 5. 1459/1460 Rom. 8, 16. 1463/1465 Ioh. 1, 12. 1470/1471 Rom. 3, 20.

1440 eos] codd., eis Ant. m omnem] in praem. Port. 1443 autem] om. Port. 1444/1445 ~ potest esse infidelibus Port. 1450 redemptus] p sup. lin. Port. sanguine] codd., Iesu add. Ant. m 1450/1451 ~ Christi sanguine Port. 1456 ~ in qua stam. in gr. ista N 1462 accipiunt] a domino add. Ant. 1462 et ad usq. 1463 pertineant] add. in marg. inf. N 1467 obseruatores] factores Port. 1472 gentilium] N Ant., gentium Port, m fidelium Ant. 1473/1474 ~ uinculo tenet N 1474 impietatis] cupiditatis Port. obstrictos] sup. lin. N

EP. XVII. EPISCOPORVM, 52-54

605

quando fuit incredulus, secundum aemulationem persequens■ Ecclesiam Dei, et secundum iustitiam, quae in lege est, conuersatus sine querela. Quam tamen quia ex Deo non habuit, ideo dicit : Quae mihi fuerunt lucra, haec arbitratus sum propter Christum detrimenta. V erumtamen existimo omnia detrimen148° turn esse propter eminentem scientiam Iesu Christi Domini mei, propter quern omnia detrimentum feci et arbitror ut stercora, ut Christum lucrifaciam et inueniar in illo non habens meam iustitiam, quae ex lege est, sed illam quae est ex fide Christi, quae ex Deo est iustitia ex fide ad cognoscendum ilium. 1485 53. Quis non his uerbis apostolicis uideat iustitiam quae ex lege est esse ex homine, iustitiam uero quae ex fide Christi est non esse nisi ex Deo ? Ilia est igitur iustitia per quam impius erigitur ut cadat in poenam, ista autem est per quam iustificatus humiliatur ut exaltetur ad gloriam. Ideo cum in ilia 149° quae ex lege est sine querela conuersaretur apostolus, impium se fuisse non negat, dicens : Vt quid enim Christus cum adhuc infirmi essemus secundum tempus pro impiis mortuus est ? Inimicum quoque Dei se fuisse ueraciter confitetur dicens : Si enim cum inimici essemus, reconciliati sumus Deo per mor1495 tern Filii eius, multo magis reconciliati, salui erimus in uita ipsius. Quid ergo prodesset Paulo sine cognitione Christi illam quae in lege factorum est seruare iustitiam, cum ipse Saluator noster Iudaeis dicat : Nisi cognouentis quia ego sum, moriemini in peccatis uestris ? Ergo quia iustitiam quae 1500 est ex fide Christi ad cognoscendum ilium esse testatur aposto¬ lus, manifestum est legem fidei esse quam se Deus in corde suorum scripturum esse promisit. Quod eiusdem loci tenor euidenter ostendit. Ibi enim dicit Deus : Et non docebit unusquisque proximum suum et unusquisque fratrem suum, dicens : 1505 Cognosce Deum ; quia omnes scient me a minore usque ad maiorem eorum. 54 Haec est lex, quam Deus scribit in cordibus eorum

1475

.

1475/1484 Phil. 3, 6-10. 1491/1492 Rom. 5, 1498/1499 Ioh. 8, 24. 1503/1506 Ier. 31, 34.

6.

1493/1496 Rom.

5,

10.

1475 persequens] n sup. tin. Port. 1477 quia] om. Port. 1480 mei] scripsicum m, om. codd. Ant. 1484 ex deo est] N, ~ est ex deo Port., ex deo Ant. m 1485 his] ex praem. Port. iustitia N 1487 ~ igitur est (sub sign, transp) Port. 1490 ~ conuersaretur sine querela (sub sign, transpos.) Port. 1490/1491 impium se fuisse] codd., ~ fuisse se impium Ant. m 1493 dei] om. Port. ueraciter] rursus praem. Port. 1496 ipsius] codd., ab ira per ipsum add. Ant. m ergo] sup. lin. Port. 1497 ilia N seruare] seruanti codd. 1500 agnoscendum Port. 1500/1501 ~ testatur apostolus esse (sub sign, transpos) Port. 1501 ~ esse legem fidei Port. deus] in marg. Port. 1502 loci] codd., om. Ant. rn 1505 deum] codd., dominum Ant. m, cjr supra, l. 1401 1507 scribsit (alt. s exp) Port.

606

EP. XVII. EPISCOPORVM, 54-55

omnium, non per conditionem naturae, sed per largitatem gratiae; non per liberum arbitrium hominis, sed per ministe1510 rium euangelicae praedicationis ; non in lapide per litteram ueteris testamenti, sed in corde per Spiritum Dei uiui. Quod beatus Paulus euidenter insinuat dicens : Epistula estis Christi ministrata per nos, et scripta non atramento sed Spiritu Dei uiui, non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus. 1515 Hoc ergo Deus scribit in cordibus hominum per Spiritum suum, quod exinde diaboli deleuit inuidia, per quam mors intrauit in orbem terrarum. Scribit itaque legem fidei, per PL quam iustificat gentes Deus, ut dando gratiam renouet natu486 ram. Caritatem quippe, quae plenitudo est legis, ad hoc per 1520 Spiritum suum diffundit, ut faciat impleri quod praecipit; et iliuminationis gratiam per spiritum fidei propterea largitur, ut quod Deo placitum est, tides per caritatem operetur. Quae quamdiu in homine non est, quidquid sine lege fidei per legem naturalem scriptum remansit in homine, operantem m 317 1525 nullatenus saluat, quia neminem Deus sine fide iustificat, nec potest operanti salutem acquirere, quia sine fide impossibile est placere Deo. Nemo ergo naturali legi conetur assignare legem quam Deus non condendo naturam, sed donando gra¬ tiam in corde gentium scribit. Haec est enim lex, non qua 153° homo societatis humanae uinculum etiam sine fide custodit, sed per quam credendo Deum cognoscit et diligit ; non per quam sibi etiam bona opera uel ipsam fidem quisque superbus uindicat, sed qua Deo in se misericorditer operanti tarn fidem suam quam bona opera subiectus assignat. Haec enim cor 1535 hominis ita componit et dirigit, ut cum homo praecepta Dei audit, id donari sibi quod praecipitur poscat, et cum in fide operatur, gratia Dei se iugiter adiuuari non ambigat. 55. (XXVIII.) Quod autem interrogant isti de Deo dicentes : Cur ergo non fecit omnes homines uelle credere, cum non sit per1540 sonarum acceptio apud Deum ? scire debent hoc in illis altioribus positum a quibus sancta scriptura humanae curiositatis

1512/1514 II Cor. 3, 3. 1519 cfr Rom. 13, 10. 1522 cfr Gal. 5, 6. 1527 Hebr. 11, 6. 1539/1540 cfr ep. 16, 200/261.

1528/

1508 sed] sup. lin. Port. largitatem] r sup. lin. Port. 1509/1510 mysterium N, misterium Port. 1513 per nos] Port. (ita etiam scripsit Augustinus in libro de spir. etlitt. XVII. 30), a nobis N Ant. m 1515 scribit] t sup. lin. Port. 1516 exinde] inde Port. 1517 introiuit N 1521 ~ legis est Port. 1520 dif¬ fundit] n sup. lin. Port. 1521 illuminationis gratiam] illuminationem Port. 1522 caritatem] dilectionem Port. 1524 operante N 1527 ~ deo placere Port. deo] sup. lin. N 1528 non] in marg. Port. natura N 1529 est] om. Port. 1531 recognoscit] re exp. Port. 1532 quisquam N Ant. 1533 operante N Ant. 1535 et] ac Port. 1539 pr. non] sup. lin. Port. fecit] in facit mut. Port. alt. non] in marg. Port.

Quod Deus non faciat omnes credere uelle, pertinet ad secreta eius judicia

EP. XVII. EPISCOPORVM, 55-56

607

coercet audaciam dicens : Altiora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris, sed quae praecepit tibi Dominus, ilia cogita semper. Haec altiora ille qui usque in tertium caelum 545 raptus est, eo magis territus quo magis illuminatus expauit. Vnde magis clamare non cessat: 0 altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae Dei ! Quam incomprehensibilia sunt indicia eius et inuestigabiles uiae eius ! Quis enim cognouit sensum Domini ? aut quis consiliarius eius juit ? aut quis prior dedit 55° ilH, et retribuetur ei ? quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia, ipsi gloria in saecula saeculorum. Sat est ergo nobis et in his qui saluantur gratuitam Dei misericordiam, et in his qui condemnantur ueram Dei iustitiam sine dubitatione cre¬ dere, et corde contrito atque humiliato misericordiam Domino 555 iudiciumque cantare, qui et in uasis irae atque aptatis in interitum ostendit iustitiae suae nullam iniquitatem placere, et demonstrat in uasis misericordiae quia potest eius bonitas omnia quibus uoluerit peccata dimittere. 56. (XXIX.) Illud uero apostolicum ubi dicitur de Deo : Qui Falluntur qui existimant di560 uult omnes homines saluos fieri et ad agnitionem ueritatis ueuinam uolun¬ nire, non sicut oportet intellegunt, qui hanc Dei uoluntatem, tatem aequasicut in uasis misericordiae, sic et in uasis irae accipiendam liter se habere erga saluandos existimant, minus considerantes ueracissimam scripturae et damnandos. sententiam, quae diuinae commendans omnipotentiam uo565 luntatis : Omnia (inquit) quaecumque uoluit fecit in caelo et in terra, in mari et in omnibus abyssis; ipsi Deo rursus dici¬ tur : Subest enim tibi cum uoles, posse. Quomodo igitur omnia quae uult facit, si uolens hominem saluum fieri, cuius salus non nisi a bona incipit uoluntate, ipsum uelle non in homine 57° Deus inchoat, sed ut ab homine nascatur exspectat ? O quam pessimum nefas asseritur, dum gratiae Dei contumaciter repugnatur ! et homines opere Dei se in bonum mutari negant, qui homines non essent, nisi bonitate Dei operantis existerent. Itane uero rerum ordo credi putariue permittit, ut 575 Deus, qui creator est hominis, ualeat hominem facere, non

1542/1544 Eccli. 3, 22. 1554/1555 cfr Ps. 100, 1. 1567 Sap. 12, 18.

1546/1551 Rom. 11, 33-36. 1559/1561 I Tim. 2, 4.

1554 cfr Ps. 1565/1566 Ps.

50, 19. 134, 6.

1542 coercet] cohercet codd., exercet Lou. Ant., arcet Bas. et] om. N Ant. 1543 dominus] codd., deus Ant. m 1546 magis] om. Port. 1547 dei] et praem., sed exp. Port. 1551 saeculorum] Port., om. N Ant. m 1553 con¬ demnantur] damnantur (alt. n sup. lin.) Port. 1554 atque] et Port. 1555 aptatis] ap in marg. Port. 1557 demonstrat] om. Port. potest] potest** (as eras.) N, potestatis Port. 1558 peccata] ualet add. Port. 1559 illu N 1560 ad] sup. lin. Port. 1561 ~ uoluntatem dei Port. 1566 mare N om¬ nibus] om. N ipsi] N Ant., ipsique Port, m 1566/1567 dicitur] codd. Ant., dicit m 1572 ~ mutari in bonos Port. 1574 ~ ordo rerum Port. permittitur Ant.

608 m

318

EP. XVII. EPISCOPORVM, 56-57

mutare ; et qui nullius eget adiutorio ut hominem faciat, operari tamen quod uult in hominis uoluntate non possit priusquam in homine ipsum uelle repererit; et ut sit homo, habeat ex Deo, ut autem melior sit, habeat ex seipso-; ac sic 1580 uoluntatem bonitatis qua in Deum creditur, non diuina bonitas, sed humana prauitas operetur ? Prauus est enim omnis homo, priusquam in Deum credat; et quia scriptum est : Erunt praua in directa, ex prauo fit homo rectus, ex infideli fidelis efficitur. Igitur si Deus prauae uoluntati bonam non 1585 tribuit, sed ut ex se ipsa bona fiat exspectat, potest ergo praua uoluntas ex se bonitatem gignere, ita ut cum ex Deo habeat ut sit, non nisi ex se habere possit ut bona sit ; ac sic omnipotens et bonus de uoluntatibus hominum malis bonum possit operari cum uelit, ut autem ipsae uoluntates bonae sint, uelit 1590 quidem, facere autem nullatenus possit. 57 Quis enim nesciat malae uoluntatis fuisse Paulum cum persequeretur Ecclesiam Dei et expugnaret illam ? Cuius tamen malitia bene usus est Deus, quando persequente Paulo beatus Stephanus est martyrio coronatus. Ergone potuit Deus 1595 Stephanum coronare per Pauli persecutoris infidelitatem et persecutorem Paulum Deus conuertere nequiuit ad fidem ? Ergone Paulus prior uoluntatem suam Deo dedit et sic Deus fidem Paulo uolenti retribuit ? Et ubi est quod ipse dicit : Quis prior dedit illi et retribuetur ei ? Quod utique non 1600 dixisset, si a se uoluntatem Deo datam et a Deo sibi fidem cognosceret retributam. Hanc itaque amentiam et a fidelibus suis arceat et ab infidelibus auferat Deus. Ille enim tam profana cogitatione polluitur, cui gratia, uel obdurato non datur, uel aufertur ingrato. Deus enim conuertens uiuificat 1605 quos uult saluos fieri; Deus uoluntates hominum mutat, ut esse bonae incipiant. Ideo scriptum est: Et dixi : nunc coepi; haec mutatio dexterae Excelsi. Prophetae sensus aperto sermone se praebuit agnoscendum, qui utique non postea quam coepit, sed hoc ipsum quod coepit, mutationem esse dexterae. 1610 Excelsi non tacuit. Proinde hi qui uoluntatem Dei qua omnes homines uult saluos fieri, aequalem circa redimendos et dam-

.

PL 488

1583 Ps.

40, 4.

1599 Rom. n,

35.

1606/1607 Ps.

76, 11.

1578 reppereret N, reppererit Port. 1584 bonam] codd. Lou. Ant. (subaudiendum ..uoluntatem”), bonitatem Bps, m 1585 ipsa bona] om. Port. 1587 omnipotens] i sup. tin. Port. 1588/1589 ~ operari possit Port. 1589 cum uelit] om. Port. 1593 Paulo] N Ant., Saulo Port, m 1595 Pauli] N Ant., Sauli Port, m 1596 Paulum] N Ant., Saulum Port, m 1598 Paulo] om. Port. 1602 auferat deus] N Ant., ~ Port, m 1604 aufertur ingrato] N Ant., ~ Port, m 1607 haec] Port., est add. N Ant. m 1609 hoc] ad praem., sed exp. Port. 1609/1610 esse dext. excel.] N, ~ dext. esse excelsi (sub sign, transpost) Port., dext. excel. Ant., ~ dext. excel, esse m 1611 aequalem usq. ad 1613 fieri] om. Port.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 57-59

m

609

nandos existimant, cum interrogati fuerint cur uelit Deus omnes homines saluos fieri, nec tamen omnes salui fiant, quid respondebunt ? 1615 58* (XXX.) An illud quod eos dicere uestra testatur epistula, Bonani^uoiun-^ id est, quia Deus exspectat hominis uoluntatem, ut aequutn non^xspecut sit in uolentibus praemium, in nolentibus autem iusta damnaDeus, tio ? Sed ut prolixitatem uitantes omittamus alia quae pos- saius^atuita sunt pro ueritate fidei huic prauae sententiae replicari, interim aduitis sicut 1620 testimonio confundantur atque conuincantur non loquentium P?ruuli? Crunominum, sed tacentium paruulorum, m quibus ad euacuantium. dam sapientiam uerbi multum resplendet uirtus crucis Christi, quae gratis in omnibus hominibus propria utentibus uoluntate eamdem salutem a se ostendit fieri, quam in infantibus nullam 319 1625 uoluntatem habentibus dignatur operari. In eis namque nec bona uoluntas est ut aequum sit in uolentibus praemium ; nec mala, ut sit in nolentibus iusta damnatio. Si ergo ad saluandos homines, sicut isti uolunt, non excitat neque mutat, sed ex¬ spectat hominum uoluntates, quomodo infantibus qui bapti1630 zantur, et in eadem infantia moriuntur, donat aeternam salu¬ tem, quorum bonam nec exspectat nec inuenit uoluntatem ? Item alios quomodo sine baptismate mortuos aetemis cruciatibus damnat, cum in eis nullam culpam malae uoluntatis inueniat ? 1633 59. Nonne istos inimicos gratiae Dei, nec defensores humani, sed deceptores arbitrii, ad hoc sua peruersitas cogit, ut Deum putent iniquum in obitu omnium paruulorum, ubi nulla interueniente uel bonitate, uel malitia uoluntatis, alios uident potiri regno, alios interminabili deputatos incendio? Proinde 1640 si ita est ut ipsi sentiunt, nullus debet paruulus mori priusquam ad aetatem ueniat in qua possit uel bonam uolunta¬ tem habere, uel malam ; ut Deus nec baptizatos paruulos sine bona uoluntate saluet, neque non baptizatos sine mala uolun¬ tate condemnet. Si enim Dei bonitas salutem non incipit ho1643 minis operari, nisi bonam eius inuenerit uoluntatem, iniquum

1610/1618 cfr ep.

16,

266/268.

1613 alt. omnes] horns (h exp.) Port. fiant] fiunt Port., sicut in uasis misericordiae sic et in uasis irae accipiendam asserunt add. Port. 1615 illud] illos N eos dicere uestra] codd., ~ uest. e. die. Ant. m 1617 uolentatibus (ta exp.) Port. 1620 confund. atque conuinc.] N Ant., ~ Port, m 1622 crucis] curcis Port. 1625 nec] neque Port. 1627 ad] ut praem. N Ant. 1631 bona N 1632/1633 cruciatibus] r sup. lin. Port. 1635 inimicos] alt. i sup. lin. Port. 1637 ~ paruulorum omnium Port. 1639 ~ interminabili (pr. n sup. lin.) deputatos {sub sign, transpos.) Port. 1640 paruulus] r sup. lin. Port. 1641 ueniat] codd., perueniat Ant. m uel] om. Port. 1643/1644 uoluntate] om. Port. 1645 eius] sup. lin. Port.

610

1650

PL 489

1655

1660

1665

1670

1675

m 320

EP. XVII. EPISCOPORVM, 59-61

erit eum damnari uel redimi, qui bene nec uelle, nec nolle potuerit. Sed non est iniquitas apud Deum, cuius uniuersae uiae misericordia et ueritas. 60. Igitur quia Deum iustum bonumque catholica .ueraciter credit et confitetur Ecclesia, certissime credendum est et fiducialiter confitendum unarn eamdemque Dei gratiam in maioribus saluandis operari bonae uoluntatis initium, quae in paruulis sine uoluntate operatur saluationis effectum. Ipsa gratia infantes neque uolentes, neque nolentes redimit, quae maiores illuminando uolentes ex nolentibus facit. Et hoc in paruulis salutis opus sine propriae uoluntatis assensu gratia Dei operante perficitur, quod bonae uoluntatis exordio diuinitus dato in maioribus inchoatur, ut opere solius gratiae uoluntas quae mala fuit bona fiat, et deinceps gratiae secum operanti seruitium oboedientiae cooperatricis exhibeat. Sic autem Deus crudelis non est in infantibus damnandis, quibus baptismatis beneficium non tribuit, sicut iniustus non est in maioribus, quibus bonam non donat uoluntatem. Et sicut illos uoluntas sua mala, sic istos iure puniri facit origo damnata. Deus autem in hominibus nec maculam uitiatae originis, nec malitiam condidit propriae uoluntatis. In omnibus igi¬ tur quos saluat, uoluntatem bonam non inuenit, sed sicut aetatum exigit diuersitas, aut in maioribus bonam uoluntatem gratis facit quam inuenit malam, aut sine uoluntate hominis uel bona uel mala, perficit in paruulis gratiam sacramenti, ille cuius nemo potest bonae resistere uoluntati. 61. (XXXI.) Quocirca illos omnes quos Deus uult saluos fieri, sic intellegere debemus, ut nec aliquem putemus saluari posse nisi uolente Deo, nec existimemus uoluntatem omnipotentis Dei, aut in aliquo non impleri, aut aliquatenus impediri. Omnes enim quos Deus uult saluos fieri sine dubitatione saluantur, nec possunt saluari, nisi quos Deus uult sal¬ uos fieri, nec est quisquam quern Deus saluari uelit et non

1647 II Paral.

19, 7.

1648/1649 Ps.

24, 10.

1646 damnari] N Ant., uel praem. Port, m 1648 uiae] sup. lin. Port. 1649 bonumque (qu sup. /in.) Port. catholica] fides add. Port. 1650 ecclesia] om. Port. alt. et] ac Port. 1651 dei] om. Port. 1653 saluationis] 1 sup. lin. Port. 1653/1654 gratia] om. Port. 1658 inchoatur] a sup. lin. Port. 1658/ 1659 uoluntatis N 1659 et] ac Port. 1660 exhibeat] hi sup. lin. Port. 1662 baptistimatis corr. Port. 1663 quibus] om. N, cum Ant. ~ uoluntatem non donat Port. condonat N 1666 omnibus] codd., hominibus Ant. m 1666/1667 igitur] ergo Port. 1669 ~ facit gratis (sub sign, transpos.) Port. 1673 saluari] N Ant., saluum fieri Port, m 1674 uolente deo] N Ant., uolun¬ tate dei Port, m existimemus] N Ant. m, estimemus Port. 1675 dei] om. Port. 1676 saluos fieri] saluari Port. 1678 et] N Ant., qui Port, m

Quos omnes homines Deus uult saluos fieri. Per omnes ho¬ mines non sem¬ per totum ge¬ nus humanum intellegitur.

EP. XVII. EPISCOPORVM, 61-63

611

saluetur, quia Deus noster omnia quaecumque uoluit fecit. Ipsi omnes itaque salui fiunt, quos omnes uult saluos fieri, quia haec salus non illis ex humana uoluntate nascitur, sed ex Dei bona uoluntate praestatur. Verumtamen in his omnibus hominibus quos Deus uult saluos facere non totum omnino genus significatur hominum, sed omnium uniuersitas saluandorum. 1685 Ideo autem omnes dicti sunt, quia ex omnibus hominibus omnes istos diuina bonitas saluat, id est, ex omni gente, conditione, aetate, ex omni lingua, ex omni prouincia. In his omnibus ille sermo nostri Redemptoris impletur, quo ait : Cum exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. Quod 1690 non ideo dixit, quia omnes omnino trahit, sed quia nemo saluus fit, nisi quern ipse traxerit. Nam et alibi dicit : Nemo potest uenire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit eum. Item alibi : Omne quod dedit mihi Pater ad me ueniet. Hi ergo sunt omnes quos uult Deus saluos fieri et ad agnitionem ue1695 ritatis uenire. 62. Est autem familiare diuinis eloquiis ut omnes nonnumquam dicant, nec tamen omne humanum genus in ipsis omnibus semper intellegi debere commoneant. Sicut est illud quod dicit Dominus per prophetam : In nouissimis 1700 diebus effundam de Spiritu meo super omnem carnem. Quod in centum uiginti hominibus in quos Spiritus sanctus linguis igneis uenit factum beatus Petrus ostendit. Si ergo hie omnem carnem omnes omnino putauerimus homines intellegi, incipiet (quod absit) mendax aestimari sermo diuinus. Est autem Deus 1705 uerax, et : Eloquia Domini eloquia casta. Super omnem igitur carnem sicut se Deus effusurum de suo spiritu repromisit, sic fecit, sic facit, sic usque in saeculi finem facturus est. Prorsus super omnem carnem, id est super omnes homines effundit de Spiritu suo, scilicet super illos omnes quos uult saluos fieri. 1710 63. Et ut qui sint omnes isti plenius nouerimus, eiusdem beati Petri sermonibus auscultemus, qui illam praedicationem 1680

PL 490

1679 Ps. 134, 6. 1689 Ioh. 12, 32. 1691/1692 Ioh. 6, 44. 1693 Ioh. 6, 37. 1699/1700 Ioel 2, 28 ; efr Act. 2, 17. 1700/1702 efr Act. 1, 15 ; 2, 3. 1704/1705 Rom. 3, 4. 1705 Ps. n, 7.

1679 ~ omnia noster (sub sign, transpose) Port. 1680 itaque] codd., utique Ant. m 1684 saluatorum N 1687 alt. omni] omnium Ant. 1690 omnes] omnis Ant. 1691 ipse] ille Port. 1693 hii N 1696 diuinis] alt. i sup. lin. Port. 1699 prophetam] N Ant., Ioel add. Port. Ant. 1700 diebus] i sup. lin. Port. 1701 ~ sanctus spiritus N 1701 linguis] in praem. Port. 1704 ~ diuinus sermo Ant. 1706 suo spiritu] codd., ~ Ant. m 1707 saeculi finem] codd., ~ Ant. m 1708 effundit] n sup. lin. Port. 1709 omnes] homines Ant. 1710 ~ isti omnes Port. 1711 sermones Port. 1712 ~ spiritu sancto Port.

612

EP. XVII. EPISCOPORVM, 63-64

suam sancto spiritu repletus hac exhortatione conclusit : Paenitentiam (inquiens) agite, et baptizetur unusquisque uestrum in nomine Iesu Christi in remissionem peccatorum uestrorum et 1715 accipietis donum Spiritus sancti. Vobis enim est repromissio et filiis uestris, et omnibus qui longe sunt, quoscumque aduocauerit Dominus Deus noster. Omnes itaque dixit, sed quoscumque Dominus aduocauerit. Quos etiam beatus Paulus secundum propositum uocatos insinuat, qui alio quoque loco ait, con1720 clusisse Deum omnia in incredulitate, ut omnium misereatur. Et tamen Deus non ita omnium omnino miseretur quos in incredulitate conclusit, ut omnibus infidelibus gratiam fidei misericorditer donet, cum tamen eamdem gratiam fidei non infidelibus Deus misericors donet, sed illis procul dubio de m 321 1725 quibus ad Moysen dicit : Miserebor cui misereor, et misericordiam praestabo cuius miserebor. Gratiam igitur uoluntariae donationis ostendit, sicut Dominus suis dignatus est loqui discipulis : Vobis datum est nosse mysterium regni caelorum, illis autem non est datum ; item dicit : Qui potest capere capiat. 173° Sed ut ipsam capacitatem diuina doceret largitate concedi, alio loco ait : Non omnes capiunt hoc uerbum, sed quibus datum est. 64. Hi sunt ergo omnes quorum Deus miseretur, quia misericordia ipsius praeueniuntur, ut credant et gratis salui fiant 1735 per fidem. Eorum namque credulitas non ex humana uoluntate sumit initium, sed ipsi uoluntati fides gratuita Dei miserantis largitate donatur. Hanc omnium discretionem, quam fidelis debet intellectus omnino seruare, beatus Paulus uno epistulae suae loco sic posuit, ut omnes homines sine aliqua 1740 exceptione dicens, statim quosdam omnes homines exceptis aliis intimaret. Ait enim : Sicut per unius delictum in omnes PL homines in condemnationem, sic et per unius iustitiam in omnes homines in iustificationem uitae. Numquidnam quia in omnes 491 homines in condemnationem, et in omnes homines in iustificatio1743 nem apostolus dicit, ideo prorsus omnes homines, quos per peccatum Adae originaliter constat esse damnatos, simul

1712/1717 Act. 2, 38.39. 1728/1729 Matth. 13, 11. 1741/1743 Rom. 5, 18.

1720 Rom. n, 1729 Matth. 19,

32. 13.

1725/1720 Exod. 1731/1732 Matth.

33, 19,

19. 11.

1713 inquiens] N, om. Port., inquit Ant. m 1715 ~ sancti spiritus N 1717 ~ noster deus Port. utique Port. 1718 uocauerit N 1723 cum tamen usq. ad 1725 donet] om. Port. 1725 dicit] dixit Port. 1726 cuius] cui Port. 1727 ostendens N Ant. sicut] ut sup. lin. N 1730 diuina* (m eras.) N 1731 hoc] om. N Ant. 1731/1732 ~ est datum Port. 1733 hii N igitur N 1734 et gratis salui] partim in marg., partim in rasura Port. 1739 posuit] pos in marg. Port. 1740 omnes] in marg. Port. 1741 intimare N 1742 iustitiam] oboedientiam Port. 1743 alt. in] sup. lin. N 1745 per] om. N

EP. XVII. EPISCOPORVM, 64-65

m

613

omnes eosdem credere debemus iustificatos esse per Christum ; cum innumerabiles infidelium mortes obsistant, qui sine gra¬ tia iustificationis de hac uita transeunt, et absque Sacramento 175° baptismatis ad secundae mortis aeterna supplicia rapiuntur ? Restat ergo ut non omnes omnimo quos in condemnationem ponit apostolus transire ad iustificationis gratiam sentiamus, sed quosdam ex illis omnibus omnes istos ; itaque omnes per Adam in condemnationem esse filios irae, et ex eis quosdam 1755 per Christum omnes esse filios gratiae. Illos ergo esse omnes, quos per primum hominem propago peccatrix carnali generatione condemnat. Omnes enim terreni sunt, qui terreni hominis imaginem gerunt, et omnes caelestes qui ad aeternam uitam imaginem hominis caelestis accipiunt. Iterum dicit pro1760 pheta : Omnes gentes quascumque fecisti uenient, et adorabunt coram te, Domine, et glorificabant nomen tuum in aeternum. Dominus autem suis fidelibus dicit : Eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum. Numquid ergo contrariis sibi repugnat scriptura diuina sententiis ? Absit. Sed et illos omnes 1765 et istos omnes ueraciter dicit, id est et omnes fideles qui nomen Domini in omnibus gentibus glorificant, et omnes incredulos qui per easdem omnes gentes in odio nominis Christi fideliumque eius mortifera impietate perdurant. 65. Tale quiddam est etiam in epistula quam Colossensibus 1770 beatus apostolus scribit, ubi dicit : Quia in Christo condita sunt uniuersa in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia, siue Throni, siue Dominationes, siue Principatus, siue Potestates. 322 Omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant. Et paulo post ait : Quia in ipso com1775 placuit omnem plenitudinem inhabitare, et per eum reconciliari omnia in ipsum, pacificans per sanguinem crucis eius, siue quae in terris sunt, siue quae in caelis sunt. Numquidnam omnia quae in caelis et in terris sunt per eum pacificari credemus ? Absit. Qui enim sic sentire uoluerit, bicipitem laqueum geminae im-

1760/1781 Ps. 85, 9.

1762/1763 Matth. io, 22.

1770/1774 Coloss. 1, 16.17.

1774/1777 Coloss. 1, 19.20.

1748/1749 iustificationis gratia Pori. 1750 secundae mortis] N, om. Port., sedem mortis Ant. m aeterna] codd., aeternaque Ant. m 1751 ~ omnes omnino (sub sign, transpos.) Port. 1753 omnibus] in marg. Port. omnibus. Omnes istos Ant. 1755 omnes] om. Port. 1759 uitam] bis, sed semel exp. in Port. ~ propheta dicit Port. 1761 domine] om. Ant. in aeternum] N Ant., om. Port, m 1762 autem] N Ant., quoque Port, m 1763 ~ sibi con¬ trariis Port. 1765 nomen] no in marg. Port. 1767 fideliumque] et fidelium Port. 1769 etiam] om. Port. 1775 reconciliare N 1776 ipso] codd. (in ipsum mut. N), ipsum Ant. m 1777 alt. sunt] om. Port. numquidnam usq.

ad 1778 per eum] Port, m, om. N, numquid diabolum et angeli eius Ant. 1778 caelis] cae in marg. Port. credamus N 1779 bicipitem] ancipitem Port.

614

EP. XVII. EPISCOPORVM, 65-66

pietatis incurret, ut ant diabolum et angelos eius per Christum creatos esse neget, aut eos reconciliandos per sanguinem crucis eius affirmet. Verumtamen quisquis harum sententiarum prauitate qualibet inuoluitur, caueat ne cum ipsodiaboloatque angelis eius aeternae combustionis punitione damnetur. Vnius 1785 enim eiusdemque impietatis est reus, si quis diabolum aut non a Christo creatum, aut reconciliationi Christi credat quandoque reddendum. Cum utique si eum Christus Dominus non creasset, eius damnabilis a Christo discessio non fuisset ; et si eum Christus quandoque saluaturus esset, non ore Christi 1790 pronuntiaretur eius aeterna combustio. Omnia ergo per Christum et in Christo creata sunt, quia nihil est quod non per Filium et in Filio creauerit Pater. Et omnia per ipsum atque in ipso reconciliantur, quia nullus est hominum qui sine cruce Christi reconciliationis beneficium consequatur. 1795 66. Ex hac igitur regula quae caelestibus inserta monstratur oraculis, sic intellegamus omnes homines quos uult Deus saluos fieri, ut nouerimus omnes qui saluantur, non nisi ex eius gratuita uoluntate saluari. Vt enim quisque saluetur, nulla praecedunt humanae uoluntatis bona merita, sed sola Dei uo1800 luntas humanae saluationis est causa. Ira enim in indignatione eius et uita in uoluntate eius. Ira igitur eius nostrae iniquitatis est meritum, uita uero nostra uoluntatis eius est donum. Sicut enim Pater suscitat mortuos et uiuificat, sic et Filius quos uult uiuificat, eosdem autem uiuificari uult quos uult saluos fieri. 1805 Sic ergo quos uult saluat, quemadmodum quos uult uiuificat. Nihil namque uoluit et non fecit qui, scriptura teste, omnia quaecumque uoluit fecit. Proinde non indigne dicimus aliquid Deum nolle quod possit; nefas est autem si quis omnipotentem dicat aliquid facere non posse quod uelit : Voluntati enim 1810 eius quis resistet ? Nemo utique, quia non est aliqua natura quae ab eius creatione sit aliena. Et sicut nihil naturaliter subsistit quod ille non fecerit, ita nihil prouenit in salutem hominum, quod ille non in aeterna bonae uoluntatis suae dispositione faciendum praedestinauerit, a quo et fides gratis 1815 infunditur, per quam bene ambulemus ; et perseuerantia dona1780

1800/1801 Ps. 1810 Rom. 9,

39, 6.

1802/1804 Ioh. 5,21.

1800/1807 Ps.

113,11.

1800/

19.

1780 Christum] spiritum N Ant. 1781 esset N 1782 eis N 1783 inuoluetur Port. diabolo] i sup. lin. Port. 1785 reus] us in marg. Port. 1788 non fuisset] om. N, non esset Ant. 1789 Christus] om. Port. 1790 ~ aeterna combustio pronunciatus esset Port. (signo r in marg. apposito) 1793 crucis N 1795 igitur] ergo Ant. 1790 deus] om. Port. 1798 uoluntate] codd., bonitate Ant. m 1808 nefas usq. ad 1809 uelit] in marg. inf. Port. 1809 facere] uelle praem. Port. ~ quod non possit (uelit om.) Port. 1810 resistet] codd. Ant., resistit m 1812 salute Port. 1813 aeternae N

EP. XVII. EPISCOPORVM, 66-67

rn

323

PL 493

615

tur, per quam ad speciem peruenire possimus. Haec autem dona sua semper Deus in aeterna atque incommutabili habuit uoluntate disposita, in qua praeordinauit atque praeparauit et quae daret et quibus daret. Ipse enim praedestinando prae1820 parauit gratiae donum, qui gratiam donando implet praedestinationis effectum. 67. (epilogvs.) Habetis, dilectissimi fratres, tarn de incarnatione Domini nostri Iesu Christi quam de gratia paucis expressam fidei nostrae confessionisque sententiam, qua certissi1825 me continetur, Vnigenitum Deum de Deo Patre naturaliter sine initio natum, ex uirgine naturaliter secundum carnem progenitum. Vnus enim idemque est Deus Verbum, quern prima natiuitate coaetemum sibi genuit aeternitas Patris, et quern temporaliter conceptum secunda natiuitate filium ho1830 minis protulit uterus uirginalis. Cuius gratia nobis et initium bonae uoluntatis donatur ad fidem et ipsi uoluntati adiutorium tribuitur, ut quod bene uult bene operetur, Deus enim, qui hominem condidit ipse praedestinatione sua et donum illuminationis ad credendum et donum perseuerantiae ad 1835 proficiendum atque permanendum et donum glorificationis ad regnandum quibus dare uoluit, praeparauit, quique non aliter perficit in opere quam in sua sempiterna atque incom¬ mutabili habet uoluntate dispositum. Cuius praedestinationis ueritatem, qua nos ante mundi constitutionem praedestinatos 1840 in Christo testatur apostolus, si quis detrectat cordis credulitate recipere, uel oris confessione proferre, si ante ultimum diem uitae praesentis impietatis suae contumaciam, qua Deo uiuo et uero rebellis obsisitit, non abiecerit, manifestum est eum non pertinere ad eorum numerum quos Deus in Christo ante 1845 mundi constitutionem gratis elegit et praedestinauit ad regnum. Pro quibus tamen nec oratio fidelium debet desistere, nec caritas aliquando torpere, ut Deus eis gratiam suae illumi¬ nationis donet, per quam in ipsis semen diuini sermonis fructificet, qui frustra exterioribus auribus sonat, nisi Deus spiri1850 tali munere auditum hominis interioris aperiat.

1839/1840 Eph. i,

4.

1817 ~ habuit in aet. atque incomm. Pori. habet N Ant. 1820 ~ donando gratiam Port. 1822 dilectissimi] ssimi in marg. Port. fratres] om. Port. 1825 dei] sup. lin. Port. 1827 est] om. Ant. 1829 quem] sup. lin. Port. 1831 donatur] dona in marg. Port. 1835 donum] num in marg. Port. 1836 quique] quibus Port. 1838 uoluntate dispositum] N Ant., ~ Port, m 1840 crudelitate M 1841 ore confessionis Port. 1846 ~ debet fidelium N 1848 ipsis] eis N Ant. Explic Port.

.

EPISTVLA XVIII SEV SANCTI FVLGENTII EPISCOPI EPISTVLA AD REGINVM

12

c. c xa

MONITVM O

Vatican. Lat.

1290,

s. XIII-XIV fol.

176^-178^

Sirm.

editio Iacobi Sirmondi, S.I., Parisiis, Vaticanum = 0 noster). 1649,

1612,

p.

p.

260-269

Chiffl.

ed. P.F. Chiffletii, S.I., Diuione,

m

ed. Paschasii Quesnel et Lucae Mangeant, Parisiis, (iuxta editiones Sirm. et Chijji.).

(iuxta cod.

147-152. 1684,

p.

523-327

PL 493

m 324

PL 494

1,

(I.) Accipiens literas tuas, fili carissime Regine, et sollici-

tudinem cordis tui agnoscens, Dominum collaudaui, qui potest utramque, et bonum conferre seruandum, et seruare collatum. Vtrumque enim pertinet ad medelam animarum nostrarum, 3 quo gaudeamus in beneficiis quae nobis infirmis medici nostri non desinit ineffabilis operari benignitas, ut spiritali profectu et augeatur in nobis sanitas, et minuatur infirmitas. Modus uero infirmitatis nostrae duplici qualitate consistit; si uel per ignorantiam minus aliquid in fide nouerimus, uel aliquid 10 habeamus in operibus nostris, quod non conueniat regulae ueritatis. Quoniam igitur corpus quod corrumpitur, aggrauat animam, ideo nos utraque perturbat infirmitas. Sed ille qui nos fecit, gaudere praecepit quia uicit mundum ; speramus quia nos in fide, quae per caritatem operatur, perficiet. 15 2♦ Dicis ergo quod nuper in Orientis partibus noua est orta inquisitio, aliis asserentibus incorruptibile fuisse corpus Christi ab ipso conceptionis exordio, aliis autem contrarium fatentibus, corruptibile ante passionem, incorruptibile uero post resurrectionem. Tu tamen in utraque parte ualde hae20 sitans, nec respondere sciens, instas ut quid tenere debeas commoneam. Haec sunt quae interrogas. Superius autem tuae gratulationis indicio insinuas te meis litteris recreatum. Quoniam igitur interrogatio tua recti ordinis tramitem tenuit, quae primitus quod ad fidem deinde quod ad opera pertinet 23 apprehendit, quam per caritatem operatur, commendat apostolus, illo scilicet nostrae salutis obtentu, quod fides sine operibus mortua est in semetipsa. 3. (II.) Volo itaque, carissime, ut scias non uno modo dicere corruptionem, sed duobus modis, sicut dicimus infirmitatem

11/12 Sap. 9, 13.

13 cfr Ioh. 16, 33.

14 Gal. 5,6.

25 Gal. 5,6.

27

lac. 2, 20 uel 26.

Incipit epistola b. Fulgentii ad Reginum O, Epistola B. Fulg. ad Reg. Vtrum caro Christi corruptibilis an incorruptibilis fuerit Sirm, Ep. Fulg. Rusp. episc. ad Reg. comitem, pars prior. Tantum explicans, utrum caro Christi corruptibilis an incorruptibilis fuerit Chiffl., Ep. XVIII. Fulgentius Regino comiti, respondens ad priorem propositam ab ipso quaestionem : Vtrum caro Christi corruptibilis fuerit. Posteriori, quia morte praeuentus satisfacere non potuit, satisfecit Ferrandus epistola ad eundem de septem regulis innocentiae m 1 accipientes O 3 et bonum] scrips! cum Chiffl. m, ~ O Sirm. 12 pertur¬ bat] O, conturbat Sirm. Chiffl. m 13 fecit] O, et add. Sirm. Chiffl. m 13 praecepit] sup. tin. O 20 sciens] scripsi cum Sirm. Chiffl. m, scias O debeas] O, debeamus Sirm. Chiffl. m 22 indicium O 23 ordinis] O, cordis Sirm. Chiffl'. m 24 quae] O (supple interrogatio), quo Sirm. Chiffl. m 25 quam ] hie quaedam deesse uidentur in cod. O, quia fidem quae coni. Sirm. Chiffl. m

620

EP. XVIII. AD REGINVM, 3-4

et similiter mortem. Dominus enim mortem inquit esse perpetrationem criminis et mortem in qua retributio nihilominus intellegitur ultionis. Dicitur etiam infirmitas hominis, eius scilicet qui exhibet peccato seruitium et eius qui portat peccati supplicium. Vtrumque ad infirmitatem pertinet pecca35 toris et delectatio in peccatis et afflictio pro peccatis. Sic etiam corruptionem dupliciter dicimus, cuius una pars in sola hominis culpa, altera inuenitur in poena. Ad culpam quidem pertinet ilia corruptionis pars quam apostolus ostendit, ubi dicit : Homines corrupti mente, reprobi circa fidem. Ad hanc 40 partem corruptionis pertinet quod alio loco dicit : Corrumpunt mores bonos colloquia praua. Ista corruptionis pars primo animam capit, et per animam carnem in peccatum trahit. Haec pars corruptionis mentem superbientis angeli primo inuasit, ac deinde primum hominem, postmodum totum genus 45 humanum. 4. Primam ergo partem corruptionis, quae consistit in concupiscentia uel perpetratione peccati, secuta est ilia pars quae constat in retributione supplicii, quae duobus tenet animam et corpus hominis peccatoris. In ipsa quoque retributione 50 quaedam sunt in quibus poena peccati simul sit et ipsum peccatum ; alia uero sunt, in quibus solum sit peccati sup¬ plicium. In illis igitur operibus in quibus reperitur poena simul et culpa, opere quo reatus in peccatore punitur, reatus peccatoris augetur ; sed punitur Deo derelinquente, augetur 55 homine delinquente. Haec est ilia pars corruptionis per quam sic peccata puniuntur in homine ut non desinant, sed ut crescant; sicut est libido cordis et corporis, quae cum ex poena peccati ueniat, peccatum multiplicat, et animum punitioni subditum noxia delectatione captiuat. Tertiam quoque punitionem huic secundae retributam apostolus dicit : Propter 60 quod tradidit illos Deus in reprobum sensum, ut faciant quae non conueniunt. Non ergo ut patiantur tantum, sed etiam ut faciant unde peccata multiplicentur, diuina in reprobum sensum damnatione traduntur. Verumtamen haec traditio, non in operatione Dei, sed in desertione consistit. Quosdam enim 65 tradit Deus, nec dimittit; quosdam uero in eo quod tradit dimittit. Bonos sic tradit patema benignitate, ut non deserat 30

m

325

39 II Tim. 3, 8.

40/41 I Cor.

15, 33.

60/61 Rom. x,

28.

37 altera] non add. O 46 partem corruptionis] O, ~ Sirm. Chiffl. m 47 perpetrationis 0 50/51 ipsum peccatum] scripsi cum Sirm. Chiffl. m, ipsa peccata O 52 igitur] 0, ergo Sirm. Chiffl. m operibus] O, om. Sirm. Chiffl. m 53/ 54 reatus peccatoris augetur; sed punitur] 0, om. Sirm. Chiffl. m (per homoeotel.) 58 ueniat] O, eueniat Sirm. Chiffl. m 58/59 animum ... subditum] O, animam subditam Sirm. Chiffl. m 60 deus] sup. lin. 0 61 etiam] O, om. Sirm. Chiffl. m

EP. XVIII. AD REGINVM, 4-6

PL 495

621

patemo iuuamine. Ac per hoc tradit eos ad patienda mala quibus ipsi perficiantur, non ad facienda quibus deteriores existant. Malos autem ad hoc tradit Dominus et dimittit, ut 70 ipso deserente, dum non Dei uoluntatem, sed suam sequuntur, sua turpitudine delectentur ; ut poenam suam portent inuiti, sed sequantur illecti. 5. (III.) Haec est iniquorum corruptio, quae sic est poena peccati, ut sit et ipsa peccatum. Alia corruptionis pars est 75 quae nec animam nec corpus fidelis hominis polluit, sed affligit; quia non ad inquinandum hominem, sed ad humiliandum militat peccatorem. Hac itaque discretione retenta, dum corruptionem uoluntariam a corruptione poenali discernimus, ipsiusque poenalis corruptionis unam partem cum peccato, 80 alteram sine peccato inesse hominibus inuenitur (tabs autem corruptio cordis nihil aliud est, nisi priuatio sanitatis, quia nulla ex hac corruptione contrahitur iniquitas, licet insit infirmitas) facillime inuenimus quam partem corruptionis suscepit Christus in suo corpore. Nam quamuis carnem pro nobis susce85 perit, tamen accepit immunem ab omni peccato originali et actuali. Ipsam tamen carnem, non solum infirmam, sed etiam ueraciter cognoscitur accepisse mortalem. Procul dubio in quantum corpori eius inerat suscepta mortalitas, in tantum ei potuit inesse corruptionis infirmitas. Illius scilicet corruptio90 nis quae abest ab omni peccato. 6 Ad talem corruptionem pertinet fames et sitis. Facile siquidem esuriendo et sitiendo corpus mortale corrumpitur, quando per haec etiam ad ipsius mortis exitum peruenitur. Per quam mortem uenitur ad corruptionem, dum, deserente 95 anima, in tantum corpus corrumpitur, ut in putredinem ac puluerem redigatur. Hanc corruptionem caro Christi non uidit, quae die tertio resurrexit. Famem tamen, sitim, fatigationem corporis ac dolorem ueraciter sensit. Quae omnia pertinent ad illam partem poenalis corruptionis quam sic ex peccati poena 100 supplicio trahimus, ut ex ea nullum peccati supplicium contrahamus. Esurisse Christum, sitisse fatigationemque sensisse euangelium docet. Quern manifestum est esurisse, quando ad ficulneam uenit, nec in ea fructum inuenit. Fatigatus etiam ex itinere sedit super puteum. In cruce etiam dixit : Sitio. 105 Dolorem etiam sustinuit, sicut dicit Isaias : Vulneratus est

.

102/103 Marc, n, 13.

Is.

103/104 cfr Ioh. 4, 6.

104 loh. 19, 28.

105/107

53, 5.

68 perficiantur] coni. Sirm., perficiant O

71 ut] O, nec Sirm. Chiffl. m 76 non] O, nec Sirm. Chiffl. m 78 a] scripsi cum Sirm. Chiffl. m, in O 84 suo] O, om. Sirm. Chiffl. m 90 abest] scripsi cum Sirm. Chiffl. m, est O 97 tertio] O, tertia Sirm. Chiffl. m, cfr infra, l. 116

622

m

526

EP. XVIII. AD REGINVM, 6-8

propter iniquitates nostras ; infrmatus est propter scelera nostra. Hanc infirmitatem in eo non putatiuam, sed ueram docet apostolus : Nam etsi crucifixus est, inquit, ex infirmitale, sed uiuit ex uirtute Dei. Infirmitatem non aliud dicit, no quam corruptibilitatem. 7 (IV.) Restat itaque ut et Christum fuisse in aliqua corruptione ad quam non rediit, et non fuisse in ea quam non uidit, per sacram scripturam discamus. Ad corruptionem pertinet corporis animalis, et mors quae praecedit putredinem, 115 et putredo quae sequitur mortem. Proinde Christi corpus, quod est uere mortuum et die tertio sine aliqua putredine suscitatum, unam partem corruptionis uidisse, aliam non uidisse dicendum est. Fuit quippe in corruptione mortis, sed non in corruptione putredinis ; quando caro Christi sic est 120 mortua, ut nulla fuisset membrorum putredo, uel dissolutio subsecuta. Christus ergo non reuertetur in corruptionem, quia surgens a mortuis, iam non moritur, et mors illi ultra non domindbitur. Christus ergo non uidit corruptionem, quia nullam sensit caro eius putredinem. Hoc autem non eiusdem carnis 125 incorruptibilitas, sed resurrectionis celeritas fecit. His omnibus in quibus nostrae seminationis ac resurrectionis certissimam qualitatem uerbis apostolicis sanctus Augustinus ostendit, dicens : Constat itaque, neque ullo modo dubitandum est, corpus Christi, quod licet corruptionem putredinis in sepulcro non sen130 serit, quia scriptum est : Non dabis sanctum tuum uidere cor¬ ruptionem, clauis tamen et lancea corrumpi potuit, nunc omnino in incorruptione persistere ; et quod in contumelia passionis mortisque seminatum est, nunc esse in gloria uitae aeternae ; et quod ex infirmitate potuit crucifigi, nunc in uirtute regnare ; et 135 quod erat corpus animate, quoniam ex Adam sumptum est, nunc spiritale esse, quoniam spiritui nunc inseparabiliter copulatum est. 8. His uerbis Augustinus ostendit quale corpus Christi post resurrectionem sit, et quale ante passionem fuerit. Euidenter 140 confirmat corpus Christi omnino nunc in incorruptione per¬ sistere, nunc etiam in gloria uitae aeternae, nunc in uirtute regnare, nunc spiritale esse. Sed corpus non est omnino incorruptibile, quod dolorem potest per uulnera sentire. Quocirca apparet Christum ante passionem, immo usque passionem

.

PL 496

108/109 II Cor. 13, CCV, 9 — C.S.E.L.

4. 57, 4,

122/123 Rom. p. 330, 10-19.

6, 9.

128/137 Augustinus epist. 130/131 Ps. 15, 10.

107 eo] O, domino Sirm. Chiffl. m 108 inquid sup. lift. a. m. O 110 incorruptibilitatem O 132 in incorrupt.] in corruptione O 144 usque] O Sirm., ad add. Cbiffl. m

EP. XVIII. AD REGINVM, 8-10

623

et mortem, mortale atque animate corpus habuisse, et pro nobis in eodem corpore ueram famem, ueram sitim fatigationemque sensisse, uera clauorum ac lanceae percepisse uulnera ; et ex hoc uerum dolorem non necessitate, sed uoluntate sensisse, ueraeque mortis acceptione pro nobis animam nosuam propria potestate posuisse. Consequens est ut idem Christus qui ex infirmitate mortuus, ex uirtute autem Dei cognoscitur suscitatus, nostris inueniatur exemplum praebuisse corporibus. Humiliauit enim se Christus usque ad susceptionem totius infirmitatis nostrae, ut, sicut ait aposto155 lus, reformetur corpus humilitatis nostrae configuralum corpori claritatis suae. 9. Hinc ergo manifestissime apparet quid de animalis ac mortalis corporis qualitate debeat omnis Christianus firma credulitate sentire. Impossibile est ut corruptibilitas esse nege160 tur, ubi animalis corporis mortalitas inuenitur. Christus ergo in sola carne portauit nostram corruptibilitatem, in qua ueraciter nostram portauit et mortem. In anima uero sic perfectam incorruptibilitatem seruauit, sicut peccatum nec propagine traxit, nec contagione contraxit. Vnde etiam infirmitates ani165 marum nostrarum quas in sua rationali anima portauit Chri¬ stus sine ulla corruptione portauit. Nullus quippe potuit defectus inesse uirtutis, ubi infirmitatis susceptione indefessa permansit perfectio caritatis, quae Vnigenitum Deum fecit usque ad mortem pro nobis accedere et confusione contempta 170 crucis opprobrium sustinere. 10. Propter quod tristitiam, maerorem, uel si quas nostra¬ rum animarum infirmitates habuit Christus, ueras quidem, sed uoluntarias habuit. Veras scilicet, ut manifestum in se animae rationalis monstraret affectum ; uoluntarias, ut nostris 175 infirmitatibus adfuturum ostenderet suae uirtutis auxilium ; ut agnosceremus nos ipso adiuuante in infirmitatibus, quas necessitate patimur, fulciendos. Qui propterea uoluntate no¬ stras infirmitates acciperet, ut et in hac uita infirmitatum ne¬ cessitate turbatis auxilium contulisset, et post hanc uitam 180 omnem a nobis infirmitatis necessitatem misericorditer abstulisset. Ac sic omnis fidelis agnoscens Christum participem humanae infirmitatis, certissime speraret participem se fore diuinae uirtutis, nec se ambigeret illius uirtute firmandum, quern pro se cognouisset non necessitate, sed uoluntate turbatum ;

145

m

327

PL 497

PL 498

155/156 Phil.

3, 21.

149 acceptione] O, acceptatione Sirm. Chiffl. m 151 qui] conieci, om. O Sirm. Chiffl. m 152 cognoscitur] O, om. Sirm. Chiffl. m 159 est] O, om. Sirm. Chiffl. m 161 corruptibilitatem] O, corruptionem Sirm. Chiffl. m 164 etiam] O, et Sirm. Chiffl. m 167 infirmitas O

624

EP. XVIII. AD REGINVM, io

185 in ipso habiturum aeternam laetitiam, cui suam uoluntate uideret inesse tristitiam, qui sicut mansit in tribulatione tranquillus, in morte securus, sic in infirmitate fortissimus et in humilitate altissimus.

EPISTYLA XIX SEV SANCTI FVLGENTII EPISCOPI SERMO EXCERPTVS DE EPISTVLA AD FAVSTINVM

MONITVM J

Karlsruhe, Badische Landesbibl., Aug. XVIII, s. IX (a.

806),

fol.

34vS

Reims, Bibl. de la Ville

T

Paris, Bibl. Mazarine

C

Berlin, Phillipps

1682

295,

627,

s. XI, fol.

s. XIII, fol.

(Rose

37),

3v-5r.

34-35.

s. XI-XII, fol. 1573,

55^-56^.

Ant.

editio Christophori Plantini, Antuerpiae,

m

ed. Paschasii Quesnel et Lucae Mangeant, Parisiis, (textus sumptus ex ed. Ant.).

p.

486-489. 1684,

p.

532-533

m 532 )

PL

>

706 )

PL

707

m 533

1, Vere firmum fidei est fundamentum, principal ter credere Patrem et Filium et Spiritum sanctum unum esse naturaliter Deum ; ita ut de natura Patris uere natum unigenitum Filium, et simul de Patre et Filio uere atque natura5 liter procedentem credamus Spiritum sanctum ; ipsamque sanctam Trinitatem esse unum solum, uerum, aeternum, at¬ que incommutabilem Deum. Credere etiam congruit ad salutem, unam ex Trinitate personam, id est Vnigenitum Deum, pro nostra salute solum hominem factum; eumdemque 10 unum esse Deum uerum, et hominem uerum, secundum diuinitatem unam naturam habentem cum Patre et Spiritu sancto ; secundum humanitatem uero animam Christi rationalem eiusdem naturae esse cuius sunt animae omnium hominum, et carnem Christi illius esse naturae cuius est uniuer15 sorum qui de primo homine originem ducunt. Ergo nec ani¬ mam Christi nec carnem unius cum diuinitate eiusdemque esse naturae, quia secundum diuinitatem ipse omnia creauit, secundum humanitatem uero ipse creatus est; sed sicut diuinitati eius cum Patre et Spiritu sancto est diuina natura 20 communis, sic animae eius et corpori naturalis est communio cum animabus et corporibus nostris. Qui diuinitate sua carnem atque animam credentium in se, et a peccati dominio, et ab aeternae mortis supplicio gratis eripuit auferendo peccatum. 2. Hac enim credulitate munitus, non obliuisceris diuinam 25 misericordiam die noctuque supplicare, obsecrans beatam spem omnium credentium in se, qui est Christus, ut huius fidei ueritatem firmiter teneas inuiolatamque custodias; quia Spiritus sanctus fidelibus se deprecantibus copiosum subministrat adiutorium, sicut propheta dicit : Prope est 30 Dominus omnibus inuocantibus eum in ueritate. Voluntatem timentium se faciei, et preces eorum exaudiet, et saluos faciet eos. Custodit Dominus omnes diligentes se, et omnes peccatores

25/26 cfr Tit. 2,

13.

29/33 Ps.

144, 18-20.

'Titulus : Item sancti Fulgentii (-cii T) sermo excerpt de epistola ad Faustinum J T ; Sermo sancti Fulgentii excerptus de epistola ad Faustinum S ; sine inscriptions C. 1 uere] C Ant. m, om. J S T fidei] C Ant. m, dei / S T (~ est dei) 5 sanctum] C Ant. m, om. J S T 13 natura T 16 eiusdemque] C Ant. m, eius JS T 17 diuinitatem i. o. c. secundum] J S T, om. C (per bomoeotel.) Ant. m 18 uero] J S T, uere C Ant. m 20 anima T 22 a] om. C 24 hec T 26 qui] C Ant. m, qua in quae mut. a. m. J, quso. IV, 1. En habes in breui alium esse Patrem, alium Filium, alium Spiritum sanctum ; alium et alium in persona, non 145 aliud et aliud in natura. Et idcirco, Ego, inquit, et Pater unum sumus. Vnum, ad naturam referre nos docet; sumus, ad per¬ sonas. Similiter et illud : Tres sunt, inquit, qui testimonium dicunt in caelo, Pater, Verbum, et Spiritus, et hi tres unum sunt. Audiat Sabellius sumus, audiat tres, et credat esse tres per150 sonas, et non sacrilego corde blasphemet, dicendo ipsum sibi esse Patrem, ipsum sibi Filium, ipsum sibi Spiritum sanctum ; tamquam modo quodam seipsum gignat, aut modo quodam a seipso ipse procedat ; cum hoc etiam in naturis creatis minime inuenire possit, ut aliquid seipsum gignere ualeat. 2. Audiat 115

PL 500

m 331

127/129 Gen. 1, 26. 129/180 Gen. n, 7. 131/132 efr Gen. 18, 1-3. 133/ 134 Gen. 19, 24. 134/135 Ps. 109, 1. 135/136 Ps. 32, 6. 138/139 Matth. 28, 19. 139/140 Matth. 17, 5. 140/142 Ioh. 1, 32. 145/146 Ioh. 10, 30. 147/148 I Ioh. 5, 7.

132 uisio] alt. i sup. lin. Q

DE TRINITATE AD FELICEM IV, 1-4

637

scilicet et Arms unum, et non differentis Filium dicat esse naturae, cum natura diuersa unum dici nequeat. Filius itaque clamat : Ego et Pater unum sumus, et : Qui me uidet, uidet et Patrem. Et apostolus de eo : Qui cum in forma Dei, inquit, esset, non rapinam arbitrates est esse se aequalem Deo, et 160 Propterea, inquit in euangelio, quaerebant ludaei Iesum interficere, quia non solum soluebat sabbatum, sed et patrem suum dicebat Deum, aequalem se faciens Deo. Et Arius blasphemo spiritu contraclicit : Non sunt unum, non sunt aequales, quia ipse Filius de se dicit : Pater maior me est ; et missum sese 165 saepe numero a Patre testatur. O infelix error pestiferaque doctrina, ignorans dispensationem hominis ob salutem gene¬ ris humani temporaliter factam ! 3. Rogo, secundum quid maior est Pater Filio ? secundum substantiam, an secundum p»otentiam, an secundum bonitatem, an secundum incorpora¬ te litatem, an secundum aeternitatem ? Si innascibilis Dei Patris Vnigenitus Deus imago est, perfectae atque absolutae in eo substantiae ueritas inest, per quam efficitur esse eum imaginem ueritatis. Potens est Pater, sed si infirmus est Filius, imago iam non est potentis. Bonus est Pater, sed si in diuersi 175 generis diuinitate Filius est, boni imaginem mali natura non reddet. Incorporeus Pater est, sed si Films secundum spiritum circumscriptus est corpore, iam incorporei non est forma corporeus. 4. Aeternus est Pater, sed si Filius non est coaeternus, temporaliter Patri nomen paternitatis accessit ; et iam non 180 omnia per Verbum facta sunt, quia reperitur tempus ante Verbum anterius, quando Pater fuerit sine Filio. Sed imaginem Dei Patris Verbum, et omnia per ipsum facta scriptura euidenter declarat. An forte ad hoc impiae professionis suae sensum propagat, ut Spiritum sanctum bonurn quidem, sed Filium 185 meliorem.et Patrem optimum essecredat; aut Spiritum sanc¬ tum potentem, sed Filium potentiorem, et Patrem potentissimum sensu sacrilego astruat ; aut sanctum Spiritum iustum, sed Filium iustiorem, et Patrem iustissimum blasphemando edoceat ? Ergo non tenetur sub unius Dei professione, sed 190 ethnicorum more plurimorum deorum cultui mancipatur, dum Deum Patrem maiorem, Filiumque minorem, et Spiritum sanctum plusquam minorem praesumptione temeraria suspicatur. Deum maiorem et Deum minorem habeat error eorum qui Israel esse nolunt, nec obturatis auribus audiunt : Audi, 155

PL 501

m

332

157 Ioh. 10, 30. 157/158 Ioh. 14, 9. 158/159 Phil. 5, 28. 103/165 dictum Arii ? 164 Ioh. 14, 28. Trinitate XI, 5 — P.L. 10, 402*3-403 A.

,

2

6. 160/102 Ioh. 170/178 Hilarius de

158 inquit, esset] Q Sirm, ~ m 175 naturam Q 177 incircumscriptus Q 178 sed si] om. Q 180 repperitur {sic semper)Q 182 ~ et uerbum jp factum Q 189 unius] i sup. tin. Q

638

DE TRINIT ATE AD FELICEM IV, 4-V, 4

195 Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est, et illud : Dominant Deum tuum adorabis, et illi soli seruies. V, 1. Sedne forte caecatocordeFiliumautSpiritum sanctum Deum esse non credant, et more Iudaeorum blasphemantium Deum esse abnegent, sacrarum litterarum testimoniis conuin200 cantur. Quorum Patres, inquit apostolus, et ex quibus Christus secundum carnem, qui est benedictus Deus in saecula. Et rursum Iohannes apostolus : Vt simus, inquit, in uero Filio eius Iesu Christo. Ipse est uerus Deus et uita aeterna. Et de Spiritu sancto Iohannes euangelista : Spiritus, inquit, Deus est. Et 205 apostolus dum Spiritum sanctum inhabitatorem Ecclesiae diceret : Nescitis, inquit, quia membra uestra templum est Spi¬ ritus sancti ? Glorificate et portate Dominum in corpore uestro. Et in Actibus apostolorum : Anania, inquit Petrus, cur tentauit cor tuum Satanas mentiri te Spiritui sancto ? 2. Et paulo 210 post subiungit : Non es hominibus mentitus, sed Deo. En habet Filium Deum, Spiritum sanctum Deum. De Patre quod Deus sit, non opus est approbare, quern ille sine ambiguitate Deum credit. De Filio autem uel de Spiritu sancto omnis paene hoc sancta scriptura resonat ; sed pro breuitate sermonis pauca 215 inde decerpsimus. Minorem autem, aut missum Filium secun¬ dum id credimus quod et apostolus aitMisit Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub lege. Factum autem ex muliere, id est de Virgine Maria natum, quia ille qui erat natus ex Patre sine initio, de matre nascendo accepit certum 220 temporis initium. 3. Qui etiam cum in forma Dei esset, inquit apostolus, non rapinam arbitratus est esse aequalis Deo, sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudine hominum factus, et habitu inuentus ut homo, humiliauit se usque ad mortem, mortem autem crucis. Qui cum in forma Dei, ait, 225 esset, id est cum substantia Deus esset, non rapuit deitatem, quam natural iter habebat cum Patre ; sed semetipsum exina¬ niuit, id est, non in id quod Deus est et aequalis Patri, generi humano apparuit ; sed homine assumpto, non Deo consumpto, in unitate personae et in hoc mundo apparuit et passiones 230 sustinuit, et affectiones humanas, quas decuit et uoluit, sine uitio transcurrit. 4. Secundum hanc formam humanam non est aequalis Patri, dicente ipso : Pater maior me est. Secundum illam uero qua aequalis est Patri, ait : Ego et Pater unum sumus. Secundum formam humanam, uenit in mundum pecca-

195 Deut. 6, 4. 195/190 Dcut. 6, 13. 200/201 Rom. loh. 3, 20. 204 Ioh. 4, 24. 206/207 I Cor. 6, 19.20. 210 Act. 5, 4. 216/217 Gal. 4, 4. 220/224 Phil. 2, 6-8. 233/234 Ioh. 10, 30. 234/235 I Tim. 1, 13.

208/209 temptauit {sic semper) Q

209 cor] om. Q

9, 3.

202/203 I 208/209 Act. 5, 3. 232 Ioh. 14, 28.

232 ipso] om. Q

DE TRINITATE AD FELICEM V, 4-VI, 2

PL

503

639

235 tores saluos facere, secundum diuinam, in mundo erat, et mundus per ipsum jactus est. Et idcirco duas substantias siue naturas, siue formas (quodlibet de his dixeris, idem est), cre¬ dere nos oportet in uno Filio Dei; unam profecto Dei, alteram hominis, ut credatur Deus uerus et homo uerus unus Filius 240 Dei; ne, sicut Nestorius, hominem ex uirgine Maria natum quartam personam introducentes, a Trinitate excidamus ; neque, ut Eutyches, hominem uerum non credentes, Filium Dei sine hominis assumptione, id est unius substantiae esse credamus ; aut certe ex duabus substantiis unam fieri potuisse sub245 stantiam arbitremur. 5. Quia Filius Dei, ut diximus, in unitate personae suae totum hominem assumpsit, id est animam rationalem et carnem, secundum quod dictum est per prophetam : Ecce uirgo in utero accipiet, et pariet filium, et uocabitur nomen eius Emmanuel, quod est interpretatum : Nobis250 cum Deus. Homo igitur et Deus est, qui de Maria natus est; homo et Deus est, qui creuit aetate ; homo et Deus est, qui cruci affixus est, qui etiam resurrexit, caelosque ascendit, sedetque ad dexteram Patris. Et quamuis propter unitatem perso¬ nae Deus homo sit et homo Deus sit, tamen secundum homi255 nem Deus dicitur crucihxus, Deus dicitur passus, Deus dicitur mortuus. Nam secundum id quod Deus est, impassibilis immortalisque rite creditur. VI, 1. Ergo manet in Christo utraque natura ueritatem seruans, ita ut nec humana in diuinam translata desinat esse 260 homo, nec diuina in humanam transferatur, et desinat esse Deus. Sic igitur ut una genita, creata altera ; una intemporalis, altera temporalis ; una sine initio, altera cum initio. Et quamuis ilia genita et intemporalis ad Patrem et Spiritum sanctum pertineat ; temporalis tamen et creata nullo modo, 265 quia reuera quidquid naturae est Patri, gignendo dedit Filio ; quidquid naturae ex tempore aut extrinsecus accessit Filio, non redundat ad Patrem neque ad Spiritum sanctum. 2. Et cum sit una substantia tota Trinitas, non ad totam Trinitatem homo Christus pertinet, nisi tantum ad Filium. Nec enim fas 270 est credere Patrem aut Spiritum sanctum hominem assumpsisse, aut secundum hominem passos fuisse. Spiritus autem sanctus, quamquam minor nusquam in scripturis reperiatur, tamen missus euidentissime reperitur scriptus. Pro qua re sibimet haeretici collurn ligant, et coarctato ac potius suffo275 cato intellegentiae suae spiritu, creatorem suum sanctum Spi235/230 Ioh. i, io.

248/250 Matth. x,

23

(Is. 7,

14).

242 euthices Q non credentes] add. a. m. in marg. inf. folii 100v, his tamen uerbis incipit textus fol. 101r 248/249 uocabids] Q Sirm., uocabitur m 251 creauit (a exp.) Q 259 diuina Q 260 humana Q et] sup. lin. O 262 altera temporalis] om. Q temporalis] temporis Sirm. 273 scriptum Q

640

280

285

290

295

300

305

310

DE TRINITATE AD FELICEM VI, 2-VII, i

ritum non agnoscunt, dum eum creaturam esse definiunt. Si creatura esset, creator utique esse non posset, quia creatura creaturam non format de nihilo. 3. Et cum in Genesi hominem Deus ad imaginem suam dicat esse formatum, et lob sese a sancto Spiritu narret esse plasmatum (Spiritus, inquit, diuinus qui finxit me) liquide claret cooperatorem esse Patri ac Filio Spiritum sanctum, et in hominis formatione et in angelorum similiter substitutione, secundum illud psalmographi : Verbo Domini caeli firmati sunt, et Spiritu oris eius omnis uirtus eorum. Si Deus est, si creator est, si baptismum consecrat, quare missus dicitur ? Missus quippe in eo quod super Christum in columbae specie uenerit in flumine, quod supra apostolos uenerit in igne. Ipsa quippe apparitio missio est. 4. Nam ubi mittitur, qui ubique est ? Spiritus, inquit, Domini repleuit orbem terrarum. Et rursum : Domine, quo ibo ab Spiritu tuo? et a facie tua quo fugiam? Si ascender0 in caelum, tu ibi es ; et si descendero in infernum, ades. Si sumpsero pennas meas in directum, et habitauero in nouissimo maris, etenim illuc manus tua deducet me, et continebit me dexter a tua. Nihil scilicet praetermissum est mundi, ubi non praesentiam totius Trinitatis esse monstraret. Quomodo Filium credimus missum secundum hominem, ita missum Spiritum sanctum prop¬ ter columbam uel ignem. Sed Filius assumptum hominem propter hominem ita suae personae coniunxit, ut esse semper habeat, nec umquam desinat, aut aliquando finem accipiat ; Spiritus uero sanctus, ita columbam uel ignem, ut factae illae uisiones ex tempore esse postea desinerent. VII, 1. En habes propter quid dicatur missus Spiritus sanctus. Sed iam satis sint ad corroborandam fidem tuam haec pauca quae diximus, quia Pater et Filius et Spiritus sanctus unus Deus sit. Non est certe creata natura, non terra, neque aqua, neque aer, neque ignis. Ex his enim elementis animalium compacta sunt corpora. Non est certe spiritus irrationalis, sicut est in pecoribus ; neque spiritus rationalis, sicut est in hominibus aut angelis ; sed est Deus Trinitas immutabilis, creans omnia per bonitatem suam, creatus a nemine. Quis itaque potest, ut dignum est, et ut se habet ilia infabricata forma, a quo formata sunt uniuersa, uel mente percipere, quanto magis

278/279 cfr Gen. i, 27. 280/281 lob 33, 4. 284/285 Ps. 32, 6. 287 cfr Matth. 3, 16. 288 cfr Act. 2, 3-4. 289/290 Sap. 1, 7. 290/294 Ps. 138, 7-10.

282 homines corr. Q 283 subconstitutione (con exp.) Q 289 ubicumque (cum exp.) Q 290 ab] Q, a Sirm. m 294 illuc] illic Q Sirm., cfr Mon. II, 317/ Tras. II, 830 297 hominem] sup. ras. m. 2 Q 298 filium Q 306 aquae Q 307 inracionabilis (bi exp.) Q 311 quis itaque] qui sit atque (t add. m. 2) Q 313 quo] in qua mut. Q, qua Sirm.

DE TRINITATE AD FELICEM VII, i-VIII, 2

641

eloquio proferre, nisi quod ita creditur ac dicitur Trinitas Deus ? Haec autem Trinitas increata, creaturae suae indidit Trinitatis qualiacumque uestigia. Sic enim scriptum est, quod omnia in numero, in mensura et pondere disposuerit. 2. Omne scilicet corpus, siue paruum, siue magnum sit, et numerum habet pro quantitate partium et mensuram habet et pondus ; 320 nec esse posset numerus sine pondere, aut mensura sine pon¬ dere et numero. Vbicumque enim fuerit unum horum, sine duobus esse non potest. Sed ecce in corporeis rebus facile approbantur pondus, numerus et mensura ; quomodo in incorporeis rebus reperiri queat uideamus. Igitur in anima 325 hominis memoria inest, consilium et uoluntas. Hoc enim cogitas quod uis, quod etiam memoria tua continet. Vo¬ luntas enim tua amor tuus est. Hoc enim recordaris, quod amando in cogitatione tua adducis. Tria sunt, memoria, consibum, et uoluntas, (quam diximus esse amorem) ; et insepara330 bilia sunt, et unum sunt, et alterum sine altero esse nequit. Quidam etiam Patrum eleganter haec tria inesse dixit animae, cum Deum oraret : Meminerim te, intellegam te, diligam te, et in his Dei imaginem esse docuit. Imago quippe Dei humana anima, non genita, sed creata ; non aequalis, sed similis. 335 VIII, 1, Haecproptereabreuiterinsinuauicaritatituaeetiam in rebus creatis aliqua signa esse illius summae Trinitatis, ut euidenti ratione pateat quantus sit error haereticorum, ut cum in rebus creatis et trinitas et unitas sit, ipsam Trinitatem quae Deus est, in imitate naturae esse non credant. Huius scilicet 340 aeternae atque incommutabilis Trinitatis potentia creata sunt omnia. Sed excellentiorem ac primam in creaturis ortam reperimus rationalem angelorum naturam, de Dei sui dono beatam, et per liberum arbitrium beatificatam non iugiter adhaerentem. Ex quibus quaedam pars angelorum, nolens sui 345 creatoris facere uoluntatem, ab eius contemplatione deiecta seruatur in iudicio punienda, Petro apostolo dicente : Deus angelis peccantifois non pepercit ; sed catenis injerni detractos in tartarum tradidit in indicium reseruari cruciandos. 2. Merito quippe poena ignis aeterni in perpetuum punientur ; quia si 350 uoluissent in sua perseuerare beatitudine, suffragabatur eis utique uoluntas libera. Per quam uoluntatem ad seipsos, non

315

m 335

317 Sap. 11, 21. 50.

332/333 Augustinus de Trinitate XV, oratio, 21/22 -— C.C.

346/318 II Petr. 2, 4.

319 alt. habeat Q 320 posset] posit Q, possit Sirm. 323 adprobatur Q Sirm. 329 quam] quod Q 332 memenerim corr. Q 337 euidenti] ex euidenter Q pateat] om. Q 338 trinitas] ex trinitatis Q 340 aeternae] om. Q trinitatis] ti sup. lin. Q

347 detractos] o sup. exp. i Q

349 aeterni] i sup. exp. q Q

642

PL 505

m

336

DE TRINITATE AD FELICEM VIII, 2-IX, 3

ad Deum conuersi, effecti per superbiam tenebrosi et in huius aeris ima detrusi seruantur in iudicium puniendi. Nullum in eis uoluntatis bonae remansit uestigium. Illi autem qui seruaue355 runt id quod facti sunt per idem liberum arbitrium, Deo scili¬ cet creatori suo incessanter adhaerentes, per id quod steterunt gratia Dei beatiores effecti sunt. Sic etiam ut uoluntas eorum, nec uelle habeat peccare, nec posse ; quoniam quamuis mutabiles facti fuerint per naturam, immutabiles sunt facti per 360 gratiam ; stabiles etiam et certi de sua beatitudine nullatenus amittenda, fruuntur Deo, cuius contemplatione beati sunt. IX, 1. Plane ex duplici eos esse substantia asserunt magni et docti uiri, id est ex spiritu incorporeo, quo a Dei contempla¬ tione numquam recedunt, et ex corpore, per quod ex tempore 365 hominibus apparent, approbantes hoc ex illo loco psalmi ubi dicit : Qui facit angelos suos spiritus, et ministros suos ignem urentem. Corpus ergo aethereum, id est igneum, eos dicunt habere ; angelos uero malos, id est daemones, corpus aereum. Ergo post lapsum malorum et stabilitatem bonorum, 370 placuit omnipotenti Deo aliam condere creaturam rationalem, libero arbitrio exornatam, per quam numerus ille angelorum de caelo labentium qui perierat suppleretur. Hominum dico primorum, secundum animam ex nihilo, secun¬ dum corpus ex limo substitutorum ; secundum animam ratio375 nalem et immortalem, secundum corpus uero, si non peccasset, immortalem, si autem peccasset, mortalem ; talem scilicet quod mori posset, dicente apostolo : Corpus quidem mortuum est propter peccatum, quoniam poena peccati mors inflicta est corpori. 2. Excepta enim spiritus morte in id quod deseri380 tur a Deo, hanc etiam accepit in carne ; quia sicut uita est animae beate uiuere, id est frui Deo , ita mori est corpore ab anima deseri. Harum mortium disparem poenam expertus non esset, si non peccasset. Factus itaque homo rectus et ad imaginem Dei sui secundum rationem et intellectum fictus 385 atque formatus, legem accepit, quam non transgrediendo beatus esset, quoniam habebat liberum arbitrium, ut posset bonus esse si uellet, non quidem sine gratia Dei qua ipsa regebatur uoluntas, ut uellet; et tamen in potestate eius erat ipsam gratiam deserere cum uoluisset. 3. Quia uoluit et pec390 cauit, ob hoc etiam merito damnaretur in aeternum, atque omnis stirps eius in perpetuum cum angelis praeuaricatoribus puniretur, nisi gratia superueniret per Iesum Christum Domi-

366/367 Ps.

103, 4.

377/378 Rom. 8, io.

355 idem] eundem Q 363 quo] qui Q 378 corpore corr. Q 380 a] om. O 384 finctus Q 387 ipse corr. Q

excepto jg

DE TRINITATE AD FELICEM IX, 3-XI, 1

395

400

405 PL 506

410

415

420 m

337

425

643

num nostrum. Ipsius enim mors humanum genus a potestate diaboli liberauit, quod quadam iustitia Dei ei traditum fuerat possidendum, et dominabatur in eis, ut in filiis diffidentiae, sicut apostolus ait. Ergo mors Christi quam sine peccato suscepit, uitam tribuit peccatori. Suscepit hominem Vnigenitus Dei, et Verbum caro factum est, qui inter Deum et homi¬ nes mediatoris fungeretur officio ; ut quia per liberum arbitrium reuerti ad Deum minime poteramus, per Deum homi¬ nem factum reuerti possimus. Per hunc mediatorem a diabolo gratis occisum ipse diabolus auctor mortis amisit quos idem mediator iudicio iudicauit occulto. X, 1, Non igitur glorietur homo de meritis suis, sed qui gloriatur, in Domino glorietur. Quid enim habet, quod non accepit ? quod si accepit, quid gloriatur quasi non acceperit ? Sic enim ipse Dominus ait : Si uos Filius liberauerit, tunc uere liberi eritis. Liberatio nostra in eius arbitrio, in eius sita est uoluntate. Quoniam ira in furore eius, et uita in uoluntate eius, ait psalmographus. 2. Vnde quod damnatur reus, suis deputet meritis ; quod liberatur, gratiae Redemptoris. Nec hoc dicimus, quod liberum arbitrium perdiderit humanum genus. Habet enim, antequam liberetur gratia Saluatoris, ad malum, non ad bonum procliue. Quapropter ipsum liberum arbitrium gratia Dei liberatur, ut bonum uelit et possit. Ita enim quidam ex Patribus ait, quod gratia Dei praeueniat nolentem ut ue¬ lit, subsequatur uolentem, ne frustra uelit. Ac sic homo ante¬ quam sit fidelis, habet liberum arbitrium ad malum, habet fidelis liberum arbitrium et ad bonum, gratia Dei scilicet liberatum. Non utique immerito, ut pro malo opere poenam et pro bono uitam consequatur aeternam. XI, 1. Gratiam igitur quam primus homo habebat ante peccatum, et gratiam qua nunc redimuntur homines a massa damnata peccati, quidam discernens sic ait : Prima est enim tit habeat homo iustitiam si uelit ; secunda ergo plus potest, qua etiam fit ut uelit, et tantum uelit tantoque ardore diligat, ut carnis uo-

395 cfr Eph. 5, 6. 398 cfr Ioh. i, 14. 398/399 cfr I Tim. 2, 5. 404/405 II Cor. 10, 17. 405/406 cfr I Cor. 4, 7. 407/408 Ioh. 8, 36. 409 Ps. 29, 6. 416/417 cfr Augustinus Enchiridion XXIII—P.L. 40, 248. 424/434 Augustinus de correptione et gratia XII (31) — P.L. 44, 935.

394 quedam corr. Q ei] et Q 399 officium corr. Q 402 quos idem] quo si quidem Q 407 dominus] a. m. sup. lin. Q 409 eius] a. m. sup. lin. Q 410 unde] nonne Q 414 procliuem Q 415 uelit et possit] m. 1 in ras. Q 416/417 uellet Q 417 sic] c sup. lin. Q 418/419 ad malum usq. arbitrium] om. Q{per homoeotel.) 422 gratiam] m sup. lin. Q 423 et] om. Q gratiam] m sup. lin. Q 424 discernens] pr. s sup. lin. Q 425 si uelit] siue Q ergo] etiam Q qua] qu§ Q 426 uelit] uellet Q tantoque] tantumque Q 426/427 uoluptatem] uoluntatem Aug. sec. Maur.

644

PL 507

DE TRINITATE AD FELICEM XI, 1-3

luptatem contraria concupiscentem uoluntate spiritus uincat. Nec ilia quidem panta erat qua demonstrata est etiam potentia liberi arbitrii ; quoniam sic adiuuabatur, ut sine hoc adiutorio in 430 bono non permaneret, sed hoc adiutorium si uellet ' desereret. Haec autem tanto maior est, ut parum sit homini per illam re¬ pay are perditam libertatem; parum sit denique non posse sine ilia uel apprehendere bonum, uel permanere in bono si uelit, nisi etiam efpciatur ut uelit. 2, Quid igitur in hac gratia prius 435 est nisi tides, quae nos ductura est ad speciem, ut scilicet id quod credimus uideamus ? Hanc etiam fidem non accipiet homo, non baptizatus fuerit in nomine Trinitatis, ut fidelis effectus, sciat quid uel unde petat, quaerat et pulset, ut inuenire ualeat, Domino in euangelio admonente : Petite, 440 et accipietis ; quaerite, et inuenietis ; pulsate, et aperietur uobis. Non introducuntur nisi fideles, nisi baptizati fuerint in nomine Trinitatis. Nec omnes tamen qui baptizantur fideles salui erunt; quoniam reuera multae haereses hoc Trinitatis baptismo gloriantur, et eodem modo ut Ecclesia catholica baptizari ui445 dentur ; sed magno errore tenentur, dum fidei unitatem scindunt, et toto orbi communicare nolunt, ac per hoc merito damnabuntur. Nihil ergo eis prodest tingui in nomine Tri¬ nitatis, qui ipsum nomen deitatis indiuiduum diuidere temeraria praesumptione nituntur. 3. Sane cum compuncti corde 45° ad Ecclesiam catholicam humili pietate reuertuntur, non in eis iteratur baptismus quem iam acceperunt, sed per impositionem manus Ecclesiae catholicae conciliantur. Quoniam sic custoditur ilia sententia Domini: Ite, baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, ut quamuis foras 455 Ecclesiam, aut certe in Ecclesia a malo et peruerso sacerdote secundum hanc regulam baptizentur, in eis nullatenus iteretur. Fides quippe, quae per dilectionem operatur, a sancta Ec¬ clesia catholica habetur. Quam haeretici nullatenus habere probantur, quia reuera tides sola non sufficit, nisi Deum cre460 dens diligas Deum, praeceptisque eius oboedias. Oboedire praeceptis eius est non facere malum et facere bonum, pugnare contra diabolum, qui cursum nostrum ad Deum tendentem impedire momentis singulis nititur. Vnde iuxta aposto-

439/440 Matth.

, 7.

7

453/454 Matth.

,

28

.

19

457 Gal. 5,

.

6

428 parua erat] paruerat Q qua] quae Q etiam] om. Q 430 uelit Q 432 perditam] pristinam Q 438 pulset] ex pulsat Q 441 introducuntur] ita dicuntur Q baptizatus fuerit Q 444 baptizati Q 446 nolunt] ex uolunt Q 449 cum] om. Q 451 baptismum Q 452 sic] si Q 455 pr. ecclesia Q 456 baptizantur Q 458 haberetur (tur exp.) Q 459 deum] bene Q 460 deum] bene Q oboedias] oboediens j9

DE TRINITATE AD FELICEM XI, 3-XII, 3

m

338

PL 508

645

lum, tamquam leo rugiens circuit quaerens quem deuoret; cui 465 resistendum est in fide for titer. XII, 1. Et licet quamdiu in hoc mundo mortaliter uiuimus, sine peccato esse non possumus ; tamen ne ullis criminibus implicemur, ut ab eius seruitium redeamus, et uasa eius effecti, rursum incipiat habitare in nobis ; quae sint criminalia pec470 cata et scriptura diuina et mundanae leges publice puniunt ; sed et conscientia tua quae ab alio non uult pati, non nescit; sed si forte post baptismum aliquibus criminibus inuoluti sumus, non pigeat paenitentiam agere et contrito corde et corpore a Deo indulgentiam postulare. Nam qui sibi peccata 475 impune uidentur committere, dum fortasse aliquas eleemosynas in pauperes faciunt, multum falluntur. Nesciunt enim quod opus misericordiae primurn sit seipsum Deo offerre et sic in alio misericordiam facere. Sic enim scriptura ait : Mise¬ rere animae tuae placens Deo ; et iterum : Qui sibi nequam est, 480 cui bonus ? 2. Ergo faciendae sunt eleemosynae, sed ante sunt uitia relinquenda. Multum igitur differunt ab his qui uestem suam candidam seruauerunt, qui tales ut renati sunt, auxiliante Domino, usque ad finem exitus perseuerant ; quibus cotidiana oratio sufficit ad soluenda minima delicta, quae 485 in hoc corpore mortali subripiunt; de quo se apostolus liberari exoptat dicens : Injelix ego homo ! quis me liberabit de corpore mortis huius ? Gratia Dei per Iesum Christum Dominum no¬ strum. Nam et Dominus in euangelio tres fertilitates terrae ostendit, id est tres gradus bonorum in Ecclesia demonstrauit, 490 tricesimum, sexagesimum, et centesimum. 3. Vnde et area Noe, quae significant Ecclesiam, bicamerata tricamerataque fuit ; significans, ut diximus, tres gradus, aut ordines, quos tractores Ecclesiae ad coniugatos, continentes et uirgines retulerunt. Tricesimum scilicet ad coniugatos, sexagesimum 495 ad continentes, centesimum ad uirgines. Ita etiam Ecclesia catholica in his gradibus constituta est, ut quamuis tres sint gradus, multae tamen differentiae meritorum. Neque enim aut omnes uirgines aequaliter accipiunt praemium regni caelorum, aut omnes continentes, aut omnes coniugati sed unusquisque 500 propriam mercedem accipiet, ait apostolus, secundum suum laborem. Et quantum amplius alius alio oboediens Deo fuit, tantum amplius mercedis accipiet. Et quae erit ista merces,

484 I Petr. 5, 8. Rom. 7, 24.25.

478/479 Eccli. 30, 488/490 efr Matth.

. ,

24 13

.

23

479/480 Eccli. 14, 5. 499/501 I Cor. 3, 8.

480/488

468 uiuemus corr. Q 467 ullis] illis Q 470 legis corr. Q 474 qui] quia Q 475 commitere corr. Q 477 seipsum] homo add. Q 485 subripiunt] O Sirm., subrepunt m 487/488 nostrum] sup. lin. a. m.. Q 493 uirgines] in sup. lin. Q 495 centesimus corr. Q

646

m

339

DE TRINITATE AD FELICEM XII, 3

uel praemium, nisi ipse Deus praemium uirtutis erit ? Dixit quidam : Is qui uirtutem dedit, qui dedit certantibus uictoriam, 505 ipse procul dubio erit corona. Quod intellegimus, tantum amplius alio in ilia uita Deum uidebit, quantum amplius in hac uita eum dilexit, praeceptisque eius oboediens fuit. XIII, 1. Sed et in ipsa carne resurgentium mortuorum multae erunt differentiae claritatis, dicente apostolo : Alia claritas 510 solis, alia claritas lunae, alia claritas stellarum. Stella enim ab stella differt in claritate, ita erit et resurrectio mortuorum. Igitur quaecumque corpora aut ignis consumpsit, aut bestia deuorauit, aut aqua absorbuit, illo momento temporis atque in ictu oculi resurgent, in sexu unusquisque quo mortuus est; 515 masculus itaque in masculino, et femina in feminino. Quod uero resurgant mortui, Dominus in euangelio ait: Non legistis quod dicit Dominus ad Moysen de rubo : Ego Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Iacob ? Et subnectens adiungit : Non est Deus mortuorum, sed uiuorum. Omnia enim uiuunt ei. Et 520 iterum : Tunc omnes, inquit, qui in monumentis sunt, audient uocem Filii Dei, et resurgent qui bona fecerunt in resurrectionem uitae, qui uero mala egerunt in resurrectionem iudicii. 2. Nam et alibi misericordiae opera numerans, bonos et malos redarguens, hos dicit ire in supplicium aeternum. Bonos etiam 325 suscipiet gaudium sempiternum ; ubi cum Deo suo sine fine regnabunt, et de sua stabilitate securi, nihil eos indecens delectabit. Vbiqumque enim eorum spiritus erit, protinus in caelo nouo et terra noua. Malos autem suscipiet ignis aeternus, quos in perpetuum cruciabit. Vbi uermis eorum non morietur, et 530 ignis non exstinguetur. Ideoque, carissime, satagendum est et iugiter Dei misericordia imploranda, ut sobrie, pie, iuste uiuamus in hoc saeculo, quatenus possimus caelorum peruenire in regnum.

504/505 Quis ? 509/511 1 Cor. 15, 41.42. 516/518 Luc. 20, 37. 518/519 Luc. 2o, 38. 520/522 Ioh. 3, 28.29. 524 Matth. 25, 46. 529/530 Marc. 9, 45. 531/532 cfr

504 is] his j2 508 sed et] ex set514pr. in]Sirm., ont. m resurge**nt (bu eras) Q 519 uiuunt] ult. u sup. eras, e Q 529 non] alt. n sup. tin. Q 532 quatinus Q 533 regno Q Explicit Q

SANCTI FVLGENTII EPISCOPI AD EVTHYMIVM DE REMISSIONE PECCATORVM LIBRI II

MONITVM V

Vatican. Reg.

590,

s. IX-X, fol.

70-90.

G

Paris, Bibl. Nat. lat.

12 235,

M

Paris, Bibl. Nat. lat.

2359,

s. XI (ex abbatia Corbeiensi), fol. 1-42.

Ant.

editio Christophori Plantini, Antuerpiae, quemdam codicem Gemblacensem).

m

ed. Paschasii Quesnel et Lucae Mangeant, Parisiis, 1684, p. 360-405 (iuxta cod. Corbeiensem [= G noster] aliumque quemdam et editionem Ant.).

al.

uariantes lectiones in margine editionis m.

Fogg.

ed. P.F. Foggini, Romae, [= V noster] et ed. m).

s. XII, fol.

1760,1.1,

p.

48^72. 1573,

87-230

p.

490-561

(iuxta

(iuxta cod. Vaticanum

LIBER I m 36°

PL

529

m

361

I, 1. Explicare nequeo uerbis, Euthymi carissime, quantum studio tuo congaudeam ; quod non solum in domo tua positus caelestibus animum scripturis indulges, sed etiam sanctam uigili corde frequentas ecclesiam, ut cum diuinis eloquiis cor5 poris exterior pulsatur auditus, interior animae tuae pascatur affectus. Gratiae quippe diuinae opus agnoscitur, quod in domo Dei illorum colloquio spiritaliter frueris quos in amore diuinae legis feruere cognoscis ; nec cum quibusdam delectaris inutilem miscere sermonem, qui ad uitale caelestis uerbi io conuiuium sine sua utilitate conueniunt, et secundum ueracem coarguentis apostoli Pauli sermonem, a ueritate quidem auditum auertunt, ad fabulas autem conuertuntur. 2. Quos non immerito dixerim similes illis quorum stomachus, mortifero superatus fastidio, inedia magis inuenitur delectari J5 quam cibo ; et ob hoc frustra sibi medicinales diuitias appositas cernunt ; quas dum recusant percipere, nec uirtutis aliquid inde, nec sanitatis acquirunt ; atque in domo medici spernentes oblatum sibi medelae spiritalis antidotum, ad hoc cum infirmitatibus suis intrant, ut deterius infirmi recedant. 20 Quibus tamen potens est Dominus uerbi sui delectationem cognitionemque largiri, ut bonorum inflammentur exemplis. Quibus admoniti neglegentiam suae cunctationis abiciant, et effectum salutis in ipsius medici salubribus praeceptis quaerant ; ut cum his qui, perscrutantes testimonia Domini, 25 exquirunt eum, ipsi quoque pro salute sua non desistant quaerere quod possit a quaerentibus inueniri. II, 1, Epistula itaque quam mihi misisti, licet de corde tuo non aliquid nobis intimarit incognitum, cordi tamen nostro magnum incrementum laetitiae in Domino subrogauit. Cogni-

Lib. I, 11/12 II Tim.

4, 4.

24/25 cfr Ps.

118, 2.

Titulus : Incipit beati Fulgentii episcopi liber I ad Eutimium de remissione peccatorum VGM; D. Fulg. episc. Rusp. ad Euthymium de remissione peccatorum liber primus Ant. ; S. Fulg. episc. Rusp. de remissione peccatorum ad Euthymium liber primus m 1 eutimi VGM 9 inutile G uitale] uita** V 10 conueni*nt V 13 immerito] V (m. 2) M, inmerito V (1 ml) G 13/14 sthomacus V G, stomacus M 14 inaedia VGM 14 superatus] alt. s in ras. m. 2 V 16 appositas] V (m. 2) G M, adpositas V (1 ml) 18 sibi med. spir.] VGM Fogg., ~ med. spir. sibi Ant. m medellae (pr. 1 exp.) V 19 intrant] alt. n sup. lin. m. 2 G 20 sui] V M m, tui G Ant. (sui coni, in marg.) 22 admoniti] V (m.2) G M, ammoniti V (m. 1) cunctionis V G, curationis M 23 ipsius] u sup. lin. m. 2 V 26 quod] d exp. V, quo M a] sup. lin. V inuenire corr. m. 2 in Vet G 27 epistola**taque V, epistolam itaque GM licet****de V tuo] ex suo m. 2 G 28 incognotum corr. m. 2 G 14

C. C. XCI A

650

DE REMISSIONE I, ii-iii

turn quippe nobis est, diuina in te gratia misericorditer operante, te saepe ac multum de remissione peccatoram cogitare. Verumtamen ideo nostram dixi creuisse laetitiam, quia sic adipisci remissionem peccatorum desideras, ut. eiusdem remissionis effectum frequenter ac uigilanter inquiras. 2, Dicis 35 igitur inter uos natam esse quaestionem, quam licet ipse recolas, malui tamen uerba quae in tua continentur epistula, ipso quo a te sunt tenore posita huic opusculo inserere, ut non solum tu propriae dictationis contineptiam recognoscas, sed etiam quisquis alius legerit, dum cognitionis percunctatione im40 buitur, ad intellegentiam responsionis commodius instruatur. Quaeris itaque utrum rerum conditor Dominus in hoc saeculo tantummodo quibus uoluerit peccata dimittit, et sic hinc quisquam solutus exeat ; an per omnipotentiam suam quibus in saeculo praesenti non dimisit, exeuntibus de cor pore ante diem 45 iudicii peccata dimittat, uel in eodem die futuri saeculi. Haec nempe uerba quae posui recordaris profecto tuis ut iam, dixi, litteris contineri. Ill, 1. In huius absolutione quaestionis flagitare uos uideo paruitatis nostrae sententiam. Proinde spero in abundantia 30 bonitatis Dei, qua sic est ille semper diues, ut exinde nostra quoque possit ditari pauperies, et ex qua ceteris quantum uult sic donat, ut in ea plenus ipse permaneat ; quia talia nostro cordi spiritaliter dignabitur infundere, quae et nobis dicere prosit et uobis audire. Sermo enim quern uobis in 55 Dei gratia ministramus, tunc etiam nobis prodest, si quod uobis pro salute uerbo stiloque foris dicimus, nos intus mites et humiles audiamus. Non enim frustra Dauid sanctissimus dicit : Audiam quid loquatur in me Dominus Deus. Qui auditus proprie ad humiles pertinet. 2. Propter quod alio loco 60 idem propheta dicit : Auditui meo dabis gaudium et laetitiam, et exsultabunt ossa humiliata. Alioque loco maiestas ipsa sic loqui¬ tur : Super quern requiescet Spiritus mens, nisi super humilem et quietum, et trementem uerba mea ? Nec uero iste Spiritus Dei sic super humilem et quietum requiescit, ut non ipse quietum 30

41/45 ex epist. Euthumii deperdita. Is. 66, 2.

5S Ps.

84, 9.

60/61 Ps.

50, 10.

62/63

30 diuina ... gratia] V G M, diuinam ... gratiam Ant. m Fogg. operante te] scripsi, operari te V G M Ant. m Fogg. 32 nostram] ex num m. 2 G 34 affectum corr. m. 2 G 38 propriae dictationis continentiam] V G (1 ml) M Fogg., ex propria dictatione G (m. 2) Ant. m 39 cognitione corr. m. 2 V percontatione V G 39/40 imbuitur] V (m. 2) G M, inbuitur V (1 ml) 41 hoc] sup. lin. m. 2 V 42 et sic] etsi Ant. 43 exiet V G M quibus] sup. lin. m. 2 V 44 praesenti] sup. lin. m. 2 V 47 litteris] V M Fogg., om. G Ant. m 49 habundantia V G M 52 plenus] V M, plenius G Ant. m Fogg. 58 loqui¬ tur corr. m. 2 V 61 alioque] V MG(m. 2) Fogg., alio G (7 m.) Ant. m

DE REMISSIONE I, iii-iv

651

humilemque faciat, sed tamquam humilem quietumque requieturus inueniat. In eo quippe super humilem et quietum dignatur requiescere, quia super quern requiescit, quietum et humilem facit. Hoc ergo Spiritus sanctus operatur, ut uitium superbiae atque inquietudinis ab homine in quo requiescit, 70 expellat ; ac sic praeueniente sancti Spiritus operatione, hominis uoluntatem misericorditer immutante, omne praeteritae humanae iniquitatis uinculum gratis data soluat remissio peccatorum. IV, 1. Non itaque de re parua disserimus, nec uile aliquid 75 quaerimus, cum de remissione peccatorum, quantum nos diuina largitas adiuuat, disputamus. Per hanc enim de potestate tenebrarum eripiuntur quos Deus transferet in regnum Filii dilectionis suae. Per ipsam liberantur ab aeterna poena, ut potiantur aeterna laetitia. Per illam deponitur onus, seu quod 80 natiuitas uitiosa traxit, siue quod iniquitas uitiose uiuentis adiecit. Per earn Christus eos qui laborant et onerati sunt uenientes ad se reficit, quibus lene iugum leuemque sarcinam suae caritatis imponit. Per ipsam gratis iustificatur impius,ut reputetur tides eius ad iustitiam. Per illam caret mala uita, 85 qua fuerat implicatus ; et accipit gratis bonam, qua fuit indignus. Per ipsam fit ut in bona uia deinceps, dono misericordiae praeuenientis illuminatus ambulet, et in ea deductus misericordiae subsequentis munere perseueret ; ut indebita gratia bene uiuendi donum inchoet in homine, peccatorum 90 remissione donata, quod perficiat perseuerandi uirtute concessa. 2. Per remissionem peccatorum gratis homines discernuntur ab illis qui cruciabuntur in aeternum cum diabolo et adiunguntur his qui sine fine regnabunt cum Christo. Postremo tabs est remissio peccatorum, ut pro ipsa fieret 95 homo Vnigenitus Dei, pro ipsa etiam sanguis eius fuisset effusus. Vnum horum uox angelicae uisitationis aperuit ; alterum uero ipse Dominus indicauit. Nam cum desponsata esset Maria mater eius Ioseph, et sicut euangelista testatur, priusquam conuenirent, inuenta esset in utero habens de Spiritu 100 sancto, conceptionis illius causa nescienti Ioseph istis est 65

m

362

76/78 cfr Col. i,

13.

81/83 cfr Matth.

11, 28.

97/100 Matth. 1,

18.

70 operatione] ex oportet m. 2 V 72 uinculo corr. m. 2 V 74 di*serimus (s eras.) G 75 nos] V M Fogg., om. G Ant. m 78 ipsam] hanc Ant. 79 ilium V G M 80 traxit] adtraxit in marg. Ant. uitiose] G M Fogg., uitios*e (a eras.) V, uitiosae Ant. m uiuentis] V G M Fogg., iuuentutis Ant. m 82 leue Ant. 83 imponit] V {m. 2) G M, inponit V (1 m) iustificabitur Ant. 85 implicatus] M, inplicatus V G 86 uia] V G M, uita Ant. m. Fogg. 87 praeuentis 1 m. G, praeuentius m. 2 G 94 ipsa] sup. lin. m. 2 V 95 homo] sup. lin. m. 2 V 96 uisitationis] V M Fogg., uisionis G Ant. m

652

PL

531

m

363

DE REMISSIONE I, iv-vi

uerbis ab angelo nuntiata : Ioseph, fili Dauid, noli timere accipere Mariam, coniugem tuam ; quod enim in ea natum est, de Spiritu sancto est. Pariet autem filium et uocabis nomen eius Iesum. Ipse enim saluum faciet populum suum a peGcatis eo105 rum. 3* Quid uero aliud est a peccatis saluare, nisi peccata dimittere ? Nam et ipse Saluator noster, qui uenit saluum facere quod perierat, ob hoc se uenisse testatur, ut uocaret peccatores in paenitentiam. V. Vocationis autem huius ad paenitentiam principale est no beneficium, gratuita remissio peccatorum. Pro qua idem Redemptor noster, peracto paschalis cenae conuiuio, sanguinem suum enuntiat effundendum. Bibite, inquit, ex hoc omnes. Hie est enim sanguis mens noui testamenti, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum. Hanc igitur, sicut 115 arbitror, aut omnes, aut paene omnis qui quolibet modo appellatur Christiano nomine, inuenire desiderat ; sed interest ubi quisque, uel quando, uel qualiter quaerat. Neque enim ad remissionem peccatorum poterit peruenire, si quis aut ueram non teneat fidem, aut neglegat bonae operationis offi120 cium, aut rectae credulitatis bonae operationi concessum diuinitus tempus mortifera praeoccupatus uanitate contemnat. Haec namque tria, id est, fides, opus et tempus, ita sunt simul hominibus in hac uita necessaria, ut si cui unum ex his tribus in praesenti saeculo defuerit, aeternae uitae particeps esse non 125 possit ; ac per hoc nec remissionem peccatorum consequetur, per quam ad aeternae uitae praemium peruenitur. Quod necesse est, Domino adiuuante, diuinorum testimoniorum attestatione monstremus. VI, 1, Prae omnibus itaque, nobis est firma credulitate retiijonendum, misericordem et iustum esse Dominum Deum nostrum. Hinc enim facile potest inquirentibus apparere, qualibus peccata Deus dimittat, ubi dimittat, quando dimittat. Quibus cognitis, nec prauam quisquam retineat de Deo sententiam, nec conuersionem suam neglegat, nec de 135 catholica Ecclesia discedat ; aut si quis discessit, celeriter reuertatur ; nec de tempore sibi uelit insulsa cogitatione blandiri, si ad Deum in hac uita quisquam conuerti nolens, et usque ad mortem iniquitatibus seruiens, post hanc uitam se credat adepturum remissionem peccatorum, quando iam

101/105 Matth. 27.28.

1, 20.21.

106/107 efr Matth.

18,

11.

112/114 Matth.

26

106 saluum] ex saluam m. 2 V 109 ad paenitentiam] ex ac paenitentiae m. 2 V effudendum M 120 operationis V G M 125 possit] ex posse m. 2 V 128 attestatione] V (m. 2) G M, adtestatione V (1 m. ) 134 de] V M Fogg., om. 1 tn. G, a G {sup. tin. m. 2) Ant. m

112

DE REMISSIONE I, vi

pl

532

m

364

653

140 praeiudicatus tempore tribulationis diuinae non peccatum possit uitari conuersus, sed supplied maneat aeternitate damnandus. Multis enim multiplicibusque fraudibus uiam caelestis itineris diabolus claudere nititur et celare, cuius hoc est incessabile studium, ut ad cruciatus sui societatem mise145 rorum turbam, quantumcumque potuerit, uel trahat illectam, uel cogat inuitam. 2* Nonnullos quippe facit, abiecta consideratione diuinae iustitiae, solam Dei misericordiam cogitare ; ut conuersionem suam neglegant, existimantes se, etiamsi usque in finem criminosam duxerint uitam, remissio150 nis beneficio potituros esse. Alios aut cogit aut illicit. Ecclesiae catholicae gremio derelicto, ad haereses uel schismata deprauati cordis caecitate transire. Quorum animos deceptione falsae promissionis illaqueat, ut uel putent se recto fulciri dogmate, uel sperent sibi pro sola cordis credulitate 155 futurum remissionis beneficium, etiamsi ficto animo, pro temporis uel commoditate uel metu, mortifero haereticorum consortio usque ad mortem teneantur innexi; minus considerantes illam Saluatoris nostri sententiam dicentis : Qui me confessus fuerit coram hominibus confitebor et ego eum coram 160 Patre meo, qui in caelis est / et qui me negauerit coram homini¬ bus, negabo et ego eum coram Patre meo, qui in caelis est. Et alio loco : Qui me erubuerit et sermones meos, hunc Filius hominis erubescet, cum uenerit in maiestate sua et Patris et sancto¬ rum angelorum. 3. Plerisque uero humani generis inimicus ad 165 hoc peccatorum suorum recordationem molitur ingerere, ut uel obduratis desperationem remissionis iniciat, et eos remedio conuersionis excludat. Haec autem omnia non ob aliud fraudulenta semper agit obtectus fallacia, nisi ut opportunitatem temporis adimat, qua conuersis potest donari remissio ; 170 ac sic, quantum ad eius attinet malignitatem, si fieri pos¬ sit, nemo perueniat ad salutem. Deum namque misericordem iustumque esse cognoscit, nec ignorat quod peccatorum remissionem sola de Deo possit elicere cordis uera conuersio. Scit etiam quod non alibi quam in solo gremio Catholicae 175 Matris dimitti possint peccata conuersis ; nec eum latet in praesenti tantum saeculo remissionem omnium peccatorum conuersis posse concedi; ubi humanum genus, per constitutum diuinitus ordinem decessione morientium, successioneque

158/161 Matth. io,

32.33.

162/164 Luc. 9,

26.

140 tribulationis] retributionis coni, m 141 uitari] V G M Ant., uitare m Fogg. 149/150 remissionibus (bu exp.) G 150 beneficium corr. m. 2 V pr. aut] V G M, autem Ant. m Fogg. 152 animus corr. m. 2 V 165 ut] om. G 166/167 remedio] ex audire medio m. 2 V 169 quia (i exp.) G 174 quod] sup. lin. m. 2 G 176 tantam corr. nt. 2 V 177 concede G

654

PL 553

m

365

DE REMISSIONE I, vi-viii

nascentium, carnalis natiuitatis nexu non iniuste constringi180 tur, atque spiritali natiuitate gratis enodatur ; ubi etiam omnem reatum aut soluit conuersio, aut insolubilem facit, seu uanae spei neglecto nutrita, siue desperatione roborata et usque in finem retenta cordis obdurati nequitia. VII, 1, Sed iam suscepti operis compellit instantia ut omnia 185 quae superius intimaui, debita disputatione atque scripturarum sanctarum attestatione perdoceam. Enim uero utriusque ueridica series testamenti cuncta quae ad prouentum perti¬ nent humanae salutis non tacet ; ut nihil sit quod in posterum contemptor damnandus excuset. Principaliter igitur omnis 190 scriptura diuinitus inspirata unum uerum ac solum Deum, illam scilicet Trinitatem, id est, Patrem et Filium et Spiritum sanctum, tam misericordem praedicat esse quam iustum. Ipsi enim ex persona dicitur Ecclesiae : Misericordiam et indicium cantabo tibi Domine. De illo etiam canitur : Misericors Domi195 nus et iustus, et Deus noster miseretur. Alio quoque loco : Quoniam iustus Dominus iustitias dilexit, aequitatem uidit uultus eius. Denuo dicitur : Vniuersae uiae Domini misericordia et ueritas. 2, Et rursus : Quoniam misericordiam et ueritatem diligit Dominus. In primo quoque decalogi praecepto iustum 200 se idem Deus misericordemque sic intimat : Ego sum Do¬ minus Deus tuus, Deus zelans, qui reddo peccata patrum in filios, in tertiam et quartam progeniem, his qui oderunt me ; et faciens misericordiam in millia millium his qui amant et custodiunt praecepta mea. Propterea Moyses dicit : Dominus 205 Deus indulgens et misericors, patiens et multae misericordiae et uerax, iustitiam custodiens et misericordiam in millia, auferens iniquitates et iniustitias et peccata. Et non purificabit reum, adducens peccata patrum in filios filiorum in tertiam et quartam progeniem. Per Isaiam quoque suam Dominus misericordiam 210 iustitiamque commemorat, dicens : Ego Deus, et non alius praeter me ; iustus, et saluans, non est alius praeter me. Conuertimini ad me, et salui eritis. VIII, 1. His igitur atque innumeris huiusmodi testimoniis, quibus Dominus Deus noster misericors praedicatur et iustus, 193/194 Ps. ioo, 1. 194/195 Ps. 114, 5. 195/197 Ps. Ps. 24, 10. 198/199 Ps. 83, 12. 290/204 Ex. 20, 5.6. 6.7 ; Num. 14, 18. 210/212 Is. 45, 21.22.

10,

8. 197/198 204/209 Ex. 34,

180 atque] sup. tin. m. 2 V 182 neglecto] V G M, neglectio Ant. m 187 ueredica V G (I m.) 192 praedicat esse] ex praedicasse m. 2 V ipse G 193 dicitur eccl.] V G (pers. die. iterum pan. sed pers. exp., die. eras.) M 195 miseretur] V M, miserebitur G Ant. m Fogg. 196 dominus] V G M, et add. Ant. m Fogg. 200 deus] V G M, dominus Ant. m Fogg. 202 his] V (h mut. in i m. 2) M, in is {ex his ?) G, in his Ant. m Fogg. 203 his] V (h mut. in i m. 2) M Ant. m Fogg., iis G 207 purificabit] V (b mut. in u m. 2) M Ant. m Fogg., purificauit G 209 esaiam V G

DE REMISSIONE I, viii-ix

655

2x5 ostenditur quantum diligenda sit eius misericordia, quantumque iustitia metuenda monstratur. Misericors enim et miserator Dominus, pattens et multum misericors et uerax, sicut nouit a conuerso submouere supplicium sic in eo qui conuerti noluerit, nullatenus sinit inultum remanere peccatum. Idcirco si 220 quos in praesenti saeculo pia Dei bonitas a dominatione peccati non liberat, ipsos in futuro seueritas iusta condemnat. Hinc est quod diuinis indesinenter eloquiis mali salubriter admonentur, ne remaneant in seruitute peccati, sed misericordiam iusti Dei, dum sunt in hac uita, requirant. 2, Bonis quo225 que praecipitur, ut seruientes Domino in timore et exultantes ei cum tremore, apprehendant disciplinam ; nequando irascatur Dominus et pereant de uia iusta. Ipse itaque Deus qui est misericors et iustus, sicut admonet, ut propter iustitiam et misericordiam timeatur et diligatur a malis, ut conuer230 si careant poena quam iustitia minatur, et accipiant indulgentiam quam misericordia pollicetur, sic admonet ut propter iustitiam et misericordiam diligatur et timeatur a bonis, quo possint qui eius praeuenti misericordia boni sunt et dilectione misericordiae in bonis operibus permanere et timore iustitiae 235 a peccatis semetipsos sollicite custodire : et consideratione propriae infirmitatis instructi numquam de suis uiribus con¬ fidant, sed diuinae uirtutis auxilium iugiter et humiliter poscant. IX, i. Debet ergo et a bonis et a malis tam misericordia diligi 240 quam iustitia formidari; ne uel boni diligentes misericordiam Dei, iustitiam non timeant et laqueos diaboli seducentis in¬ currant ; uel mali solam iustitiae seueritatem considerantes, non quaerant, cum inuenire possunt per conuersationem, mise¬ ricordiae beneficiurn, ac sic obdurati non solum remissionem 245 peccatorum denegent, quin etiam peccata multiplicare non cessent. Hoc enim bicipiti laqueo frequenter diabolus captiuat incautos ; ut aut spe uana futurae remissionis obtusi, nolint iustitiae timore conuerti ; aut remissionem omnimodis desperantes, conuersationem neglegant, et habenas iniquitatibus 250 relaxantes, dum desperant indulgentiam, currant praecipites in gehennam. Ac sic file callidus humani generis inimicus.

216/217 Ps. 85, 15.

225/227 cfr Ps. z, 11.12.

216 monstratur] add. in marg. m. 2 V 218 eo] ex eum m. 2 V 222 diuinus corr. m. 2 G 225/226 exultantes ei] G Ant. m Fogg., exultante s** V, exultantes M 229 diligetur corr. m. 2 G 230 quam] quae G 233 sint G 234 timore] in praem. {sed exp.) V 239 alt. et] in ras. V 243 conuersationem] V G M, conuersionem Ant. m Fogg. 246 cessant PGM 247 uana] ex una m. 2 V obtunsi V M 249 conuersationem] G, conuersionem V M Ant. m Fogg. 251 *ac (h eras.) V humani* (s eras.) V

656

366

DE REMISSIONE I, ix-x

alios desperationis temeritate praecipitat, alios autem fallacis spei deceptione supplantat. Propter quod beatus Paulus, in quo locutus est Christus, bene uiuentibus scribens, sic eorum 255 commendat oboedientiam, ut cum metu et tremore- salubris operationis iubeat talibus inesse cautelam. 2. Dicit enim Philippensibus : Itaque, carissimi mei, sicut semper oboedistis, non ut in praesentia mei tantum, sed multo magis nunc in ab¬ sentia mea, cum metu et tremore uestram salutem operamini. 260 Deus est enim qui operatur in uobis et uelle et perficere, pro bona uoluntate. His uerbis beatus Paulus iustum utique Deum insinuat, cum metum tremoremque seruandum fidelibus praecepit in operibus bonis. Misericordem quoque praedicat, quern in eis operari dicit et uelle et perficere, pro bona uoluntate. 265 Neque enim a bene operantibus iuste timeretur, si iustus non esset; nec omne bonum uoluntatis et operis ipse in eis operaretur, si misericors non fuisset. 3. Hunc iustitiae diuinae timorem terribili denuo praedicatione iustis uehementer inculcat, dicens : Qui se existimat stare, uideat ne cadat. Et 270 rursus : Fratres, si praeoccupatus fuerit homo in aliquo de¬ licto, uos qui spiritales estis, instruite huiusmodi in spiritu lenitatis, considerans teipsum, ne et tu tenteris. Ipsis quoque apostolis cum magisterio caelesti denuntiatur infirmitas propria, sic congrui timoris demonstratur in humilitate cordis reti275 nenda cautela, dicente Domino : Vigilate et orate, ne uematis in tentationem. Spiritus quidem promptus, caro autem infrma. X, 1, Verumtamen quia cuncta quae diuinis continentur eloquiis, ad custodiam uel reparationem dicuntur humanae salutis ; prouidit sermo diuinus, ne dum iustis diuinae metus in280 dicitur aequitatis, e contrario, mortifera peccatoribus desperatio nasceretur, si spes indulgentiae minime monstraretur. Ipsa enim errantes ad uiam ueritatis reuocat, dum propitiatione diuina conuerso relaxandum promittit, quidquid mali, priusquam conuerteretur admisit. Ideo apostolus in 285 epistula quam ad Romanos scripsit, sicut fideles et bonos

253/254cfrII Cor. 13, 3. 257/261 Phil. 2, 12.13. 272 Gal. 6, 1, 275/276 Matth. 26, 41.

269 I Cor. io, 12.

270/

252 desperationes corr. m. 2 G 257 karissimi M 258 mei] V G M, mea -Ant. m Fogg. 261 iustum] sup. lin. V 264 pro] ex per m. 2 G 265 a bene] ex bone m. 2 V 268 iustus jg 269 inculcat] V G M, apostolus Paulus praem. Ant. m Fogg. existat 1 m. G, existimat m. 2 in marg. G 272 consideran**s (te eras.) V 274 sic] 1 m. V, cum V(m. 2) G M Ant. m (sed expungendum cens.) Fogg. 274/275 retinenda cautela] V G M, ~ Ant. m Fogg 276 proptus G infirma] V G M Fogg., est add. Ant. m 280 e] sup. lin. m. 2 V 281 minime] ex minimis m. 2 V 283 conuersos {alt. s exp.) G promittet corr. m. 2 G 284 apostolus] V G M, Paulus add. Ant. m Fogg.

DE REMISSIONE I, x

290

PL

295

535

300

305

m 367

310

315

657

insinuatione seueritatis diuinae terrificat, sic infideles et malos ad conuersionem spe certissima supemae bonitatis inuitat, ut scilicet tam boni discerent non altum sapere, sed timere, quam mali possint remedium salutis aeternae sine quolibet impedimento dubitationis acquirere. 2. Dicit igitur beatissimus Paulus : Vide ergo bonitatem et seueritatem Dei ; in eos quidem qui ceciderunt, seueritatem ; in te autem bonitatem, si permanseris in bonitate ; alio quin et tu excideris ; et illi, si non permanserint in incredulitate, inserentur. Potens est enim Deus iterum inserere illos. Itaque cum dicat apostolus ilium excidendum qui in bonitate non permanserit, et ilium qui in incredulitate non permanserit inserendum, quis homo iustus non tremefactus Dei iustitiam metuat, uel quis iniquus non ad Dei misericordiam confirmatus accurrat ? Quis non compellatur bono cuilibet sollicite metuere aut quis de saluatione cuiuslibet impii, si toto corde conuersus fuerit, audeat desperare cum caelestis medicina praeceptis salubribus aequaliter sanis consulat et infirmis ; illis iustitiae timorem indicens, tamquam salutis acceptae custodem, istis misericordiae beneficium pollicens, ut, spei remedio subleuati, recipiant quam perdiderant sospitatem. 3, Timor enim iustitiae praecipitur sanato, cui dicitur : Ecce sanus factus es, iam noli peccare, ne detenus tibi aliquid contingat. Spes quoque misericordiae demonstratur infirmo, cum dicitur : Non est opus sanis medicus, sed male habentibus. Non ueni uocare iustos, sed peccatores in paenitentiam. Sermo quoque propheticus misericordiam Dei iustitiamque commendare non desinit, sic Deo per Ezechielem prophetam dicente : Iniquus si se conuertat ab omnibus iniquitatibus suis quas fecit, et custodierit omnia mandata mea, et faciat iustitiam et misericordiam, uita uiuet, et non morietur. Omnia delicta eius quaecumque fecit non erunt in memoria. In sua iustitia quam fecit uiuet. Numquid uoluntate uolo mortem peccatoris, dicit Dominus, quam ut auertatur de uia sua mala et uiuere eum ? Ostenso itaque ad impios conuertendos diuinae longa-

291/296 Rom. 11, 22.23.

307/308 Ioh. 5, 14.

309/311 Luc. 5, 31.32.

313/

319 Ezech. 18, 21-23.

286 insinuatione] conieci, insinuationem V (m exp.) G, insinuatione M, ad insinuationem Ant. m. Fogg. 290 impedimento] ex inpedimento m. 2 V adquirere ex adcurrere m. 2 V 295 potens est] potest M 296 ilium] sup. tin. m. 2 V 298 pr. dei] V G M Fogg., om. Ant. m 299 accurrat] ex adcurrat m. 2 V qui G Ant. compellatur] ex conpellatur m. 2 V 300/301 sol¬ licite usq. cuiuslibet] P M Fogg., om. G(per bomoeotel.) Ant. m 303 iust. tim.] V G M, ~ Ant. m 309 infirmo] V M, infirmi G, infirmis Ant. m opus] sup. lin. m.2V 312/313 propheta V G 314pr. et] sup. tin. m. 2 V faciat] m. V, fecerit V (m. 2) G M Ant. m, cfr supra, epist. 7, l. 149 : faciat 319

1

ostens*o (i eras.) V

658

DE REMISSIONE I, x-xi

520 nimitatis ac benignitatis beneficio, ad iustos quoque deterrendos ita propheticus sermo dirigitur : Cum se autem auerterit iustus a sua iustitia et fecerit iniquitatem, secundum omnes iniquitates quas fecit ille iniquus, omnes iustitiae eius quas fecit, non erunt in memoria. In delicto suo quo deliquit et in peccatis 325 suis quibus peccauit, in ipsis morietur. XI, 1, Innumerabilia sunt diuinarum testimonia scripturarum quibus Deus misericors praedicatur et iustus, nec est aliud quod omnis textus agat caelestis eloquii, nisi ut malos admoneat timore iustitiae Dei celeriter malis operibus finem ponere, 330 et bonos in bonis operibus sollicite atque humiliter permanere. Vt scilicet et omnis iniquus aequitatem Dei metuens, ad misericordiam currat iustae bonitatis, et omnis iustus, de Dei misericordia gaudens, iudicium benignissimae non neglegat aequitatis. Quia ubi est misericordia iustitiaque perfecta, nec fauorem 335 potest iustus peccatis impendere, nec indulgentiam conuersis misericors abnegare. 2. Ex hoc igitur quod, qui peccata dimittat, iustus et misericors praedicatur, facillime cognoscimus non nisi conuersis remissionem tribui peccatorum, nec nisi permanentibus in peccato supplicium sempiternae damnationis in340 ferri. Propter quod psalmista sic canit: Nisi conuertamini, gladium suum uibrauit, arcum suum tetendit, et parauit ilium, et in eo parauit uasa mortis. Per Isaiam quoque non dissimilis aduersus contumaces et diuinae clementiae contempt ores lata reperitur ore diuino sententia, in qua cognoscitur, nec inaniter 345 quemquam diuinis imperiis oboedire, nec impune in iniquitatibus permanere. Sic ergo dicit : Lauamini, mundi estote, auferte nequitias uestras ab animis uestris e conspectu oculorum meorum ; desinite a malitiis uestris, discite bonum facere, inquirite iudicium, eripite iniuriam accipientem, indicate pu350 pillo, et iustificate uiduam, et uenite disputemus, dicit Domimis. Et si fuerint delicta uestra ut phoenicium, lit niuem dealbabo. Si autem ut coccum, ut lanam candidam efficiam. Et si uolueritis et obaudieritis me, quae bona sunt terrae, edetis. Si autem nolueritis, neque obaudieritis me, gladius uos comedet. 355 Os enim Domini locutum est hoc. 3. Quis rogo est tarn durus aut omnino stolidus, qui in hoc sermone monitionis supernae,

321/325 Ezech. 18, 24.

340/342 Ps. 7, 13.14.

346/355 Is. i, 16-20.

320 beneficio] ex iniquo m. 2 V 321 itaque (que exp.) V 328/329 admoneat] ex ammoneat m. 2 V 335 iustis corr. m. 2 G impendere] ex inpendere m. V 337 quod, qui pecc. dimittat] conieci, qui pecc. dimittat V (qui mut. in quod, dimittat mut. in dimittit, et pecc. dim. exp. m. 2), quod dimittit M, quod G Ant. m Fogg. 337 cognoscimus] V G M Fogg., cognoscitur Ant. m 338 tribuit {alt. t exp.) V 339 dampnationis V M, damptionis G 342 esaiam VG M 344/345 repperitur V G M 345 impune] ex inpune m. 2 V 351 fenicium V G M

2

DE REMISSIONE I, xi-xii m 368

PL

537

659

si ad conuersionem non inuitatur delectatione promissi, non saltern compellatur terrore supplicii ? Contemptorem quippe diuini sermonis non excipiet salus, sed comesturus est gladius. 360 Hinc est quod alio loco in eiusdem prophetae uolumine demonstratur, quia nisi per conuersionem nemo perueniet ad salutem. Sic enim dicitur : Si conuersus fueris et ingemueris, saluus eris. In hoc testimonio conditionali Deus et praecepto utitur et promisso. Dicens quippe : Si conuersus fueris et in365 gemueris, saluus eris, ostendit ex conuersionis conditione promissionem salutis omnino pendere. 4, Haec est igitur inter Deum hominemque conditio, id est, inter praecipientem Dominum seruumque poscentem, inter iudicem qui sine iustitia misericordiam praerogat et peccatorem qui misericordiam 370 iuste iudicantis exspectat. Dicit igitur iste Dominus, misericors et iustus, seuerus et pius : Si hoc feceris, hoc habebis ; si quod dico custodieris, dabo quod poscis ; ego tibi praecipio conuersionem, tu poscis a me salutem ; si parueris prae¬ cepto, potieris beneficio ; si iussa fieri uideam, postulata con375 cedam : Si conuersus fueris et ingemueris, saluus eris. XII, 1. Cum dicitur ergo peccatori beneficium salutis accipere cupienti, quia si conuersus fuerit et ingemuerit, saluus erit ; consequenter intellegitur quia etiamsi ingemuerit, tamen conuersus non fuerit, saluus non erit. Non enim frustra utrum380 que diuinus sermo complexus est, nisi ut haec duo, id est conuersionem et gemitum, necessaria cognosceremus ad consequencLum salutis effectum. Nonnulli enim scelerum suorum consideratione perterriti, pro iniquitatibus quidem suis in oratione gemunt, nec tamen ab iniqua operatione discedunt. 385 Fatentur se male fecisse, nec ullum finem uolunt malis factis suis imponere. Accusant humiliter in conspectu Dei peccata quibus tenentur oppressi, et eadem peccata quae humilitate sermonis accusant, corde peruerso contumaciter cumulant. Indulgentiam quam lacrimosis gemitibus poscunt, ipsi sibi 390 prauis operibus adimunt. Medelam postulant a medico, et in perniciem suam subrogant adiutorium morbo. Ac sic inaniter uerbis quaerunt placare iustum iudicem, quern factis iniquis magis irritant ad furorem. 2. Tales enim numquam diluunt gemendo peccatum, quia non desinunt peccare post gemi395 turn. Pro criminibus namque gemunt ; et post gemitum ad cri-

362/363 sqq. Is. 30, 15.

358 saltern] ex saltim m. 2 V compellatur] ex conpellatur m. 2 V 359 comesurus V G M 376 peccatori] V G M Ant. Fogg., peccanti m 386 imponere] ex inponere m. 2 V 390 medel*am (1 eras.) V 392 placere corr. m. 2 G

393 irritant] ex inritant m. 2 V

66o

DE REMISSIONE I, xii-xiii

mina redeunt. De talibus in libro Ecclesiastico scriptura diuina sic loquitur : Qui baptizatur a mortuo, et iterum tangit ilium, quid proficit lauatio eius ? Sic homo qui ieiunat pro peccatis suis et iterum eadem faciens, quid proficit humiliando se ? Ora400 tionem eius quis exaudiet ? Rectissime igitur dicit Deus homini: Si conuersus fueris et ingemueris, saluus eris. Apud Deum quippe seuerum et bonum tunc oratio gementis auditur, tunc poscentis fletus attenditur, tunc flenti conceditur salus, si fuerit ad Deum contriti cordis humilitate conuersus. Necesse 405 est enim ut Deus peccatori misertus ignoscat, si tamen peccator iniquitatem suam conuersus agnoscat. 3* Denique diuinam m 369 misericordiam propterea Dauid sanctus efficaciter inuenit, quia conuersus per humilitatem contriti cordis, quod male fecerat agnoscendo damnauit, nec distulit punire paenitendo 410 mali operis cupiditatem in qua fuerat lapsus ; quia si non puniret unde reus tenebatur, procul dubio ipse puniretur. Suum ergo facinus agnouit conuersus in paenitentiam, metuit ne damnatus agnouisset poenam. Ipse in se paenitens uindicabat agnoscendo, quod ignosci sibi uolebat a Domino. Deni415 que cum dixisset : Miserere mei, Deus, secundum magnam misericordiam tuam, et secundum multitudinem miserationum tuarum dele iniquitatem meam. Magis magisque laua me ab iniustitia mea, et a delicto meo munda me ; statim secutus adiunxit : Quoniam iniquitatem meam ego agnosco, et delictum 420 meum coram me est semper. Agnoscebat iniquitatem suam, non ut peccando magis augeret, sed ut paenitendo dilueret; atque ita dominationem peccati, quam delectatio culpabilis inuexit, conuersio uera submouit. Et quia ingemuit Dauid ex toto corde conuersus, continuo saluus est factus, atque ita in 425 eo completum est quod per prophetam praecipitur : Si con¬ uersus fueris et ingemueris, saluus eris. XIII, 1. Porro conuersio et ab impietate et ab iniquitate praecipitur. Vtraque enim aduersum se iram Dei prouocant ; quia utrumque Deus exsecratur et damnat, dicente Paulo : Re430 uelatur enim ira Dei de caelo super omnem impietatem et iniustitiam hominum. Et Salomon ait, quod etiam beatus Petrus suis dictis inseruit : Si iustus uix saluabitur, peccator et impius ubi parebunt ? Vnde non immerito uas electionis, quod PL 538 diuinae plenum fuerat caritatis, sicut pro his qui in fide pecca397/400 Eccli. 34, 30.31. 401 Is. 30, 15. 415/418 Ps. 50, 3.4. 419/420 Ps. 50, 5. 425/420 Is. 30, 15. 429/431 Rom. 1, 18. 432/433 Prou. ii, 31 ; I Petr. 4, 18.

398 lauatio] ex latiatio m. 2 G 403 attenditur] ex adtenditur m. 2 V 404 ad deum] ex ado V 409 agnoscendo] fin. o in ras. (urn eras.) V dampnauit K G M et sic fere semper 428 prouocant] n sup. lin. m. 2 V 434 fuerat] V G M, erat Ant. m Fogg.

DE REMISSIONE I, xiii

661

435 bant tristitia magna concutiebatur et dolore cordis, sic illos qui intra Ecclesiam constituti et impudice luxurioseque uiuentes paenitentiam non agebant, lugere se testatus est. De Iudaeis enim quos increduli cordis impietas possidebat ita dicit : V eritatem dico in Christo, non mentior, testimonium mihi 44° perhibente conscientia mea, in Spiritu sancto ; quoniam tristitia

mihi est magna et continuus dolor cordi meo. Optabam enim ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis, qui sunt cognati mei secundum carnem, qui sunt Israelitae, 2. De illis uero qui intra Ecclesiam positi malis operibus insistebant, sic 445 ad Corinthios loquitur medicinali sermone : Ne iterum cum

uenero humiliet me Deus apud uos, et lugeam multos ex his qui ante peccauerunt, et non egerunt paenitentiam, super immunditia et fornicatione et impudicitia quam gesserunt. Nec istos utique tristis doleret, nec illos humiliatus doleret apostolus, si impiis aut iniquis exacerbantibus diuinam iustitiam sine conuersione cordis remissionem peccatorum crederet conferendam ; cum ipsa remissio peccatorum non nisi in conuersione cordis sortiatur effectum; in illis dumtaxat qui propriae iam uoluntatis utentes arbitrio, diuini muneris opitulatione con455 uersi mutata in melius uita, non desistunt ad poscendam re¬ missionem peccatorum currere, ad quorum perpetrationem siue nescientes ignorantia impulit, seu, quod est deterius: scientes contumacia uoluntatis illexit. Propter quod propheta sic orat Deum : Delicta iuuentutis et ignorantiae meae ne memi460 neris. 3* Et Saluator noster ait : Seruus nesciens uoluntatem do450

m 370

mini sui et faciens digna, uapulabit paucis, et seruus sciens uoluntatem domini sui et faciens digna plagis, uapulabit multis. Vnde et apostolus in ignorantia se peccasse confitetur his uerbis : Gratias ago ei qui me confortauit Christo Iesu Do465 mino nostro ; quia fidelem me existimauit, ponens in ministerio, qui prius fui blasphemus, et persecutor, et contumeliosus ; sed misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate. Ne quis ergo sibi de ignorantia blandiatur, attendendus 470

est apostoli sermo, qui se ignorantia quidem fecisse pronuntiat, sed tamen se peccasse non negat; immo primum se dicit

439/443 Rom. 9, 1-4. 445/44S II Cor. 12, 21. 459/460 Ps. 24, 7. 400/463 Luc. 12, 47.48. 464/468 \ Tim. 1, 12.13. 470/471 cfr I Tim. 1, 15.

435 et] Ant. m Fogg., om. V G M 439 in] sup. tin. m. 2 V 445 medicinalis (s exp.) G 449 humiliatos corr. m. 2 V 450 aut] V G M Ant. Fogg., et m exaceruantibus corr. m. 2 V 459 sic] V M Fogg., om. G Ant. m ignorantias meas al. apud m 461 digna] V G M {supple digna plagis), indigna Ant. m Fogg. 461 et 462 uapulauit corr. m. 2 V 462 digna] V, indigna G M Ant. m Fogg, (indigna, plagis [plagis om. Ant.] uapulabit Ant. m Fogg.) 464 Christo] in praem. Ant.

DE REMISSIONE I, xiii-xv

662

omnium peccatorum ; primum scilicet, non temporis cursu, sed iniquitatis excessu : 4 Misericordiam itaque in hoc consecutus est, ut peccata quae in ignorantia fecerat, illuminatus agnosceret et conuersus protinus abdicaret. Hoc autem fit 475 ut, sicut nos docet apostolus Iacobus, omne datum optimum et omne donum perfect urn, desursum descendere a Patre luminum cognoscamus. Qui cum in peccatore hoc inueniat pro quo debeat iuste damnari, conuersionem gratis ipse tribuit peccatori, per quam iustae damnationis possint merita 480 submoueri. XIV. In omni ergo peccatore qui arbitrio iam propriae uoluntatis, utitur, per conuersionem cordis beneficium diuini muneris inchoatur. Ceterum paruulos nouimus non propria uoluntate, sed fidelium pro eis confitentium recta credulitate sal485 uari. Conuenit enim iudicio ueritatis paruulos ministerio alienae confessionis absolui, quos uinculo constat alienae iniquita¬ tis obstringi, ut, aliis spiritaliter confitentibus, accipiant iustificationis beneficium, qui, aliis carnaliter generantibus, portant originale peccatum ; et sicut ad primam natiuitatem ob49° fuit nondum natis nec aliquid agentibus parentum carnalis concubitus, sic eis nescientibus prosit ad secundam natiuita¬ tem fidelium pro eis confitentium spiritalis affectus. Quan¬ tum ergo ad illos attinet qui propriorum iam possunt actuum reddere rationem, nullus efficietur beatus, nisi qui malis acti495 bus renuntians, ad Deum fuerit tota cordis humilitate con¬ uersus. Beati enim quorum remissae sunt iniquitates et quo¬ rum tecta sunt peccata. Quisquis igitur propriae uoluntatis et operationis iniquitatem portat, non potest aliquam accipere beatitudinem, nisi fuerit ad ipsum conuersus beatitudinis lar500 gitorem. XV, 1. Peccatis enim excaecatur cor, remissione uero illuminatur. Quia sicut nihil est aliud excaecari quam lumine priuari, ita curatus oculus in quantum potiri ualet uisione luminis, in tantum caret uitio caecitatis. Qui tamen oculus uidere lumen 505 nullatenus ualebit, nisi se illi lumen infuderit. Oculus igitur per luminis infusionem potest percipere luminis uisionem. Sic et remissio peccatorum cum hominibus datur, procul dubio caecitas cordis expellitur, ut lumen iustitiae oculo interiore cernatur. Ceterum quomodo fieri potest ut obscuritas tenebra510 rum remoueatur, si luminis infusio non donetur ? Deus ergo

,

PL

539

m

371

475/477 cfr lac. i,

.

17

496 Ps.

471 peccatorem M 473 in] 477 cognoscimus m Fogg. 479 merita] V G corr. m. 2 G 502 aliud] sup. {sed exp.)

, 1.

31

add. m. 2 sup. lin. G 476 desursum] e add. V corr. m. 2 V 478 gratis ipse] V G M, ~ Ant. M, tormenta Ant. m Fogg. lin. m. 2 V

499 beatitudines

DE REMISSIONE I, xv-xvi

663

quibus propria peccata dimittit, lumen uerae conuersionis infundit. Quocirca sicut caecus quilibet, quamdiu caecus est, non potest lumen uidere ; sic iniquus quilibet aut impius remissionem non accipit peccatorum, nisi praeuentus gratuitae 515 iustificationis munere toto corde conuertatur ad Deum ; ipsius enim remissionis effectus in cordis conuersione consistit. 2, Ceterum cui conuersionis gratia non conceditur, peccatorum remissio non donatur. Quid est enim aliud peccatorum remissionem consequi, nisi a peccati dominatione liberari ? Omnis 520 enim (sicut Veritas dicit) qui facit peccatum, seruus est peccati. Quomodo autem potiri creditur splendifico liberationis mu¬ nere, qui peccati non caret teterrima seruitute ? Propter quod eorum qui dicunt : Faciamus mala, ut ueniant bona, iustam esse damnationem, Magistro gentium docente, cognouimus, 525 quo praedicante similiter audimus : Quia neque fornicarii, neque idolis seruientes, neque adulteri, neque molles, neque masculorum concubitores, neque fures, neque auari, neque ebriosi, neque maledici, neque rapaces, regnum Dei possidebunt. Galatas quoque sic idem doctor eximius monet : Manifesta 530 autem sunt (inquiens) opera carnis. Quae sunt jornicatio, immunditia, luxuria, idolorum seruitus, ueneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, haereses, inuidiae, homicidia, ebrietates, comessationes et his similia, quae praedico uobis, sicut praedixi, quoniam qui talia agunt, regnum 535 Dei non consequuntur. 3. Quia igitur iustus est Deus, quamdiu isti talia agunt, regnum Dei non consequuntur ; quoniam uero idem Deus misericors est, propterea mali, si talia agere desinant in quibus Deum contumaciter exacerbant et humiliati atque correcti ad Deum conuertantur, regnum Dei sine dubio 540 consequentur. Sicut enim opus iustitiae non uincitur, sic nec opus misericordiae submouetur. Et ideo sic Deus possessionem regni sui disposuit, ut earn, quia iustus est, impio et iniquo non donet ; quia uero misericors est, omni ueraciter conuerso non deneget. 545 XVI, 1. Conuersio autem tunc uera probatur in homine, si impietas et iniquitas pellatur ex corde. Verumtamen inter impietatem et iniquitatem haec solet pronuntiari differentia, quod impietas, aut prauam in Deum fidem gerit, aut nullam ;

519/520 Ioh. 8, Gal. 5, 19-21.

.

34

523 Rom.

,

3

.

8

525/528 I Cor.

,

6

.

.

9 10

529/535

511 confessionis Ant. 512 qui circa 1 m. G, qui id circo m. 2 G 518 quid est] ex quis m. 2 V 524 magistro] ex magistrum m. 2 V 525 audimus] V G M, audiuimus Ant. m. Fogg. 526 adulteri] ex alteri m. 2 G 531 contentiones] V G M Fogg., om. Ant. m 535 isti] qui add. V(sed exp.) G 545 Hinc inpietatem et iniquitatem differre/ impietas in deum et/ res. iniquitas mal/ auctu pet/ not. in marg. a. m. V

664

DE REMISSIONE I, xvi

iniquitas autem malis moribus polluit uitam. Blasphemat impietas Deum, laedit iniquitas proximum. Impietas autem ex humilitate carnis metitur Altissimum, nitens sacramentum pietatis inuictae ad diuinae naturae contumeliam praedicare, aut in humana carne Deum Dei Filium conceptum natumque denegat et Deo uero non carnis ueritatem, sed ostentationem 555 solam falsae uisionis assignat; aut ita camem Christi fatetur de carne uirginis, ut earn neget in carnis susceptione conceptam ; aut eumdem Patrem quern Filium Spiritumque sanc¬ tum dicit confusione impia ; aut Patris et Filii et Spiritus sancti diuersas naturas inducit separatione peruersa, aut non 560 credit carnem Filii Dei de carne Mariae uirginis sumptam, sed de caelo non dubitat asseuerare depositam ; aut aliquid humanae naturae uult Christo subtrahere, ut accepta humana carne animam rationalem, id est animam plenam hominis Vnigenitum Deum deneget accepisse. 2* Impietatis est crimen, 565 si quis dicat, non omnem spiritalem corporalemque a Deo bonam conditam naturam ; sed ex aduerso propriam mali uelit assignare substantiam ; cum omne malum, non ex ortu neque statu naturalis proprietatis existat, sed ex defectu uoluntariae cogitationis eueniat ; non quia bona natura ma57° lam naturam recipit, cum mala natura nulla sit, sed quia dilectionis ordine derelicto, creatura rationalis, quae ad dilectionem Creatoris facta est, dum contempto Creatore, aut rebus inhaeret creatis, aut cogitationibus falsis, deterior facta, temporalia sempiternis, ima summis, mutabilia im575 mutabilibus anteponit. Similiter illi qui iustos et iniquos, non ex operum diuersitate, sed ex sacramentorum dicunt communione censendos, nihil uolentes unicuique prodesse, si inter iniustos iuste uiuat in Ecclesia catholica, tamquam unumquemque non pro qualitate facti, sed pro societate sacramenti 580 aeterna retributio, siue supplicii sit exceptura, seu regni. 3. Haec ergo quae sunt a nobis superius intimata, et alia multa quae aduersum catholicam atque apostolicam fidem ab haereticis atque schismaticis proferuntur, impietatis uitio deputantur. Ipsa enim separatio impios ostendit, quae tales ecclesiastico 585 corpori, non socios, sed aduersarios facit. Neque enim a conuentu ecclesiasticae unitatis corpore separarentur, ac loco, nisi prius ab ecclesiastica fide discederent corde corrupto ; nec a legitimo uerbi Dei coniugio aperta impietate seiungerentur, nisi perfidas ac peruersas cogitationes adulterina dia550

551 metitur] V M al., mentitur G Ant. m Fogg. (forte metitur cens. Fogg.) 551/552 signum N in marg. add. a. m. V 556 ut earn] ute*am(a/'s ras.) V 557 aut] ex ad m. 2 G 565 quis] ergo add. (sed exp.) V 579 pr. pro sup. lin. m. 2 G 582 atque] V G M, et Ant. m Fogg. 587 discederent] V M al., descenderent G Ant. m (forte discederent cens. Fogg.) 588 nec] V G M, neque Ant. m Fogg. apertate corr. m. 2 V

DE REMISSIONE I, xvi-xvii

665

590 bolicae constuprationis seminatione conciperent ; quas nequiter interno fouentes assensu, ad hoc postmodum nefaria locutione parerent, ut uiperea similitudine propriis disrupti fetibus interirent. Viperis quippe hoc est parere, quod perire. 4 Quarum filii, sicut fertur, disruptis quibus sunt concepti uisceribus, ' 373 595 sic egrediuntur in lucem, ut parentibus inferant mortem. Cum igitur impia quaelibet prauitas, uel assensu concipitur, uel etiam professione generatur, aeterna morte animam interimit. Quae corruptioni consentiens,ob hoc supernae conceptu infidelitatis inflatur, ut suo postmodum partu rupta moriatur. Tales 600 apostolica his uerbis designat auctoritas : Sicut autem lamnes et Mambres restiterunt Moysi, ita et hi resistunt ueritati, homi¬ nes corrupti mente, reprobi circa fidem. Si quis igitur contraria disputans et a bonitate semetipsum segregans, ecclesiasticae fidei peruersus obsistit, iste procul dubio impius dicitur. Si 605 quis autem in corpore unitatis catholicae perseuerans sacramentorum societate coniunctus, flagitiis et criminibus deditus, is solet iniquus uocari, non impius. Vnde nobis nunc non est disputandum. Hoc tamen dicimus, quia non omnis iniquus est impius, licet omnis impius sit iniquus. 610 XVII, 1. Conuersio ergo ilia in conspectu Dei grata est et accepta, in qua simul et fidei rectitudo seruatur, et uitae bonae regula custoditur, id est, ut principaliter recta teneatur de Deo sententia, deinde proximo exhibeatur caritas diuinitus imperata. Tunc enim se homo recte diligit, cum dilectionem Dei sibi 615 deuotus et humilis anteponit. Tunc etiam diligit proximum, si proximo, quantum potest, consulat, ut ad Deum recta fide et bona conuersatione perueniat. Proximi autem caritas duplici est ratione seruanda, ut scilicet nec alio inferat quidquam quod sibi nollet inferri; nec indigenti opem boni operis in 620 quantum potest deneget, quia nec sibi uellet negari, si simi¬ liter indigeret. Vnde Saluatoris nostri sic nos agnoscimus inPL formari sermone dicentis : Quae uultis ut faciant uobis homi542 nes, eadem et uos jacite eis. Haec est enim lex et prophetae. 2 Non dixit Christus : Quae uobis fecerint homines, eadem et 625 uos facite eis ; ne malum crederemus pro malo reddendum ei qui nobis mali aliquid fecit, aut cuiquam negandum putare-

.

,

000/602 II Tim. 3, 8.

622/623 Matth.

7, 12.

593 de uiperis not. in marg. a. m. V 598 supemae] V G M, internae Ant. m Fogg. 599 partu rupta] V G M, ~ Ant. m Fogg. 601 moisi M 606 flagitiis] it sup. lin. ?n. 2 G 607 is solet iniquus] ex adsolet inimicus m. 2 V 610 est] om. G 612 custodiatur (a exp.) V 616 consolat corr. m. 2 V ut] ex et m.2V 618 alio] V G M, alii Ant. m Fogg. 619 inferri] ex fierri m. 2 V 626 aliquid fecit] ex aliquit facere m. 2 V C. C. XCI A

666

m

374

DE REMISSIONE I, xvii-xviii

mus beneficium, a quo nobis nihil beneficii sciremus impensum ; cum debeat christianus omni homini beneuolentiae adiutorium, uel praerogare uel reddere ; ut et bono bonum red630 dat et malum bonitate praeueniat. Dicitur enim nobis a Do¬ mino : Diligite inimicos uestros, benefacite his qui uos oderunt, et orate pro persequentibus et c alumni antibus uobis, ut sitis filii Patris uestri qui in caelis est, qui solem suum facit oriri super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos. Boni autem 635 fideles, non solum ab illis persecutionem patiuntur qui foris positi latratibus perfidis ac peruersis Ecclesiae catholicae dogmatibus obnituntur; sed etiam ab illis qui uidentur quidem intra Ecclesiam esse, sed male uiuentes inueniuntur ecclesiasticae traditioni non ore, sed opere repugnare. Quos cum boni 640 conspiciunt, grauiter gemunt, et sancto affectu permotus cruciatur animus bonus, quando alienae peruersitatis non fugit sensum, quamuis tenere non possit assensum. XVIII, 1. Intra catholicam quippe Ecclesiam in praesenti saeculo iustis iniqui tenentur admixti, sacramentorum scilicet 645 communione, non morum, id est societate credulitatis, non similitudine conuersationis. Non ergo corde, sed corpore ; quia professione, non opere. Nunc igitur quamdiu, secundum beati Pauli praedicationem, in magna domo non solum sunt uasa aurea et argentea, sed et lignea et fictilia, et quaedam quidem sunt 650 in honorem quaedam uero in contumeliam ; intra Ecclesiam quidem sunt iniquus et iustus, extra Ecclesiam uero nullus est iustus. 2 Et intra dominicam aream, donee uentilatoris metuendus exspectatur aduentus et discretio uentilationis nouissime differtur, palea frumento locali communione miscetur. 655 Quisquis autem extra dominicam aream locus est, quamuis ibi uocabulum nominetur agricolae, sola ibi potest quae uento raptatur palea residere. Verum quia tanta est agricolae nostri omnipotentia, ut nullus ualeat eius uincere uoluntatem ; quis¬ quis in praesenti uita conuersus recurrerit ad areae dominicae

.

631/634 Matth.

5, 44.45.

648/650 II Tim.

2, 20.

628 cum] cui G beniuolentiae V G M 631 his] V (1 m.) M, iis m. 2 V, is G 632 uobis] V G M, uos Ant. m Fogg. 634 et iniustos] sup. tin. m. 2 V 641 animus bonus] V G M, ~ Ant. m Fogg. peruersitatis] ti sup. tin. m. 2 V §±§Vd.\sup.Hn.m.2V praesentis{alt. s exp.) G saeculicorr.m.2V 644 iustis iniqui] VM, iustis et iniqui (et sup. tin.) G, iusti et iniqui Ant. mFogg. 645 communione* V 646 similitudine] tu in ras. m. 2 V sed] non G Ant. 647 professionem (m exp.) G 649 et argentea] V G M Ant. Fogg., om. m quaedam] ex quidam m. 2 V 650 honore] V G M Ant., honorem m Fogg. quaedam] quidam V (1 m.) G contumelia] Ant., contumeliam V{fin. m exp.), G Mm Fogg. 655 auream (u exp.) G 657 tanta] sup. tin. m.2G 656/ 657 uentor aptatur corr. m. 2 G 658 omnipotenti aut V

DE REMISSIONE I, xviii-xx

667

locum legitimum, si perseueranter teneat in fide recta bonae uitae propositum, non erit palea, sed frumentum, nec ignibus tradetur arsurus, sed in horreo congregabitur placitis Deo fractibus opimatus. XIX, 1* In sola ergo Ecclesia catholica datur et accipitur re665 missio peccatorum, quam ipse sponsus unam dicit esse columbam suam, unam electam suam, quam super petram fundauit, cui claues regni caelorum dedit, cui etiam potestatem ligandi soluendique concessit, sicut beato Petro ueritas ipsa ueraciter repromittit, dicens : Tu es Petrus, et super hanc petram aedi670 ficabo Ecclesiam meam, et portae inferorum non praeualebunt aduersus earn ; tibi dabo claues regni caelorum, et quodcumque alligaueris super terram erit ligatum et in caelo ; et quodcumque solueris super terram erit solutum et in caelo. 2 Ab hac Ecclesia quae claues regni caelorum accepit, 675 quisquis foris est, non caeli uiam graditur, sed inferni; nec tendit ad aeternae uitae domum: sed currit ad mortis aeternae supplicium ; non solum si remaneat sine baptismo paganus, sed etiam si in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti baptizatus perseueret haereticus. Neque enim per baptismi meri680 turn adipiscitur ueram uitam, si quis in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, siue intra Ecclesiam, siue extra Eccle¬ siam baptizatus, non tamen intra Ecclesiam catholicam terminarit hanc uitam ; nec uiuet per ecclesiastici baptismatis sacramentum, quinon tenuerit ecclesiasticae fidei caritatisque 685 consortium. Ille enim saluatur Sacramento baptismatis, quern intra Ecclesiam catholicam usque ad obitum praesentis uitae tenuerit unitas caritatis. XX, 1. Ceterum si quis aut de Ecclesia baptizatus egreditur, aut extra Ecclesiam in Patris et Filii et Spiritus sancti 690 nomine baptizatus, si ante finem praesentis uitae non fuerit catholicae restitutus Ecclesiae, non carebit morte, sed requie ; quia et tempore diluuii si quis in arcam Noe non est ingressus, non est saluatus diluuio, sed necatus, nec salutem inuenit in aqua, sed mortem. Aqua quippe ilia, in qua praefigurabatur 695 baptismatis sacramentum, quoscumque in area reperit, a terra suspensos ad caelestia sublimauit ; residuos autem op660

PL

543

.

m

375

669/673 Matth.

16, 18.19.

692 efr Gen.

7, 21.

661 frumento corr. m. 2 G 662 trade*tur (n exp.) V arsurus] ex arsorum m. 2 V 668 ueritas] ex ueratus m. 2 V 670/671 aduersum G 671 earn] V G M, et add. Ant. m Fogg. 679 per] sup. lin. V 680 adipiscetur corr. m. 2 V 685 saluator corr. m. 2 V 691 morte* sed requie* (m exp.) V 692 quia] a sup. lin. V 693 mentem sanctam not. in marg. inf. a. m. V 695 reppererit V(pr. p sup. lin. (m. 1 ?),pr. er exp.), repe**rit (re eras.) G

668

PL 544

m 376

DE REMISSIONE I, xx-xxi

pressos occidit, quos foris inuenit. Et pereunte Hiericho, si quos domus Raab meretricis inclusit, incolumes Iesus seruare praecepit; reliquos uero quos ilia non continebat domus, unius 700 mortis consumpsit interitus. 2. In ilia igitur area et in ilia domo una eademque praefigurabatur Ecclesia ; sed in his qui extra arcam diluuio perierunt et in eis qui extra illam domum gladio mortui sunt, geminae signification^ potest considerari mysterium. Existimo enim quantum mihi nunc interim uide705 tur, non incongrue credi in diluuii significatione praecessisse baptisma Christianae confessionis ; ut agnoscamus haereticos, si extra Ecclesiam permanserint, baptismo poenam mereri, non uitam, et eos qui Christum negantes de Ecclesia catholica discedunt, aeterno supplicio perituros. Arcae quippe sacra710 mentum beatus Petrus his uerbis exponit : In diebus quando exspectabat Dei patientia in diebus Noe, cum fabricaretur area, in qua pauci, id est octo animae saluae factae sunt per aquam ; quod et uos nunc similis formae baptisma saluos facit, non carnis depositio sordium, sed conscientiae bonae interrogatio in Deum. 715 Vbi est autem conscientia bona, nisi ubi est et tides non ficta ? Docet enim apostolus Paulus : Quia finis praecepti est caritas de corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta. 3» Quod ergo aqua diluuii non saluauit extra arcam positos, sed occidit, sine dubio praefigurabat omnem haereticum, licet habentem 720 baptismatis sacramentum, non aliis, sed ipsis aquis ad interna mergendum, quibus area subleuatur ad caelum. Neque enim ob aliud eis interitus per aquam nascitur, nisi quia eos arcae non continet sinus, in quo solo potest uiuere quisquis non uult aquis uitalibus interire. 725 XXI, 1, Huius arcae mysterium Cyprianus beatissimus martyr scribens de Ecclesiae imitate his uerbis exponit : Adulterari non potest sponsa Christi, incorrupta est et pudica. Vnam domum nouit, unius cubiculi sanctitatem casto pudore custodit. Haec nos Deo seruat, haec filios regno quos genera-

697/700 efr los. 6, 25. 710/714 I Petr. 3, 20.21. 716/717 I Tim. 1, 5. 736 Cyprian, de cath. eccl. unit. c. 6 — C.S.E.L. Ill, pars I, p. 214, 1. 17-25.

728/

697 hiericho V G, hierico M 698 hiesus V G M 699 reliqua G 705 diluuio corr. m. 2 V praecessisset(t exp) G 706 agnoscamos corr. G 707 ecclesiam (m add. m. 2) G 707/708 ~ non uitam mereri M 708 qui] ex tui m. 2 V 710 quando] ex qui m. 2 V 713 facit] ex faciet ( ?) m. 2 V 717 quod] VM, quid G Ant. m Fogg. 721 area] rc in ras. (qu eras ?), aqua G 723 sinus] u in ras. m. 2 V 726 scribens usq. ad exponit] V G (his uerbis om. G) M F°gg- (scribens om. Fogg.), scribens in libro de simplicitate praelatorum, uel potius secundum uetusta exemplaria de unitate catholicae ecclesiae exponit Ant. m 728 pudica] ut dicam V (ut et m in ras. m. 2) G M (pudica in marg. m. 2)

DE REMISSIONE I, xxi

669

73° uit assignat. Quisque ab Ecclesia segregatus adulterae iangi-

PL 545

tur a promissis Ecclesiae separatur, nec perueniet ad Christi pyaemia qui relinquit Ecclesiam Christi. Alienus est, profanus est, hostis est. Habere non potest Deum patrem qui Ecclesiam non habet matrem. Si potuit euadere quisquis extra 735 arcam Noe fuit, sic et qui extra Ecclesiam for is fuerit, euadet. 2. Certum est igitur tam praedicatione beati apostoli Petri quam expositione sancti martyris Cypriani, in area Noe figuram Ecclesiae et in aquis diluuii figuram baptismatis exstitisse. In ilia quoque domo Raab meretricis, quae, 740 pereunte Hiericho, sola est iubente Iesu cum omnibus quos intra se habuit incolumis reseruata, in Sacramento Christianae confessionis quantum mihi uidetur, catholica ex gentibus significabatur Ecclesia. Quae scilicet reiecta pristinae fornicationis illume, duos exploratores Iesu latenter 745 excepit ; hoc est, siue utriusque testamenti castam cognitionem, siue Dei et proximi caritatem ; quia et in illis duobus testamentis Dei et proximi caritas intimatur, et in his duobus praeceptis tota lex cum prophetis cognoscere panditur. 3. Haec ergo quae prius idolis prostituta fuit meretrix impia, suscipiens 750 exploratores Iesu, facta est fidelis et casta ; quos custodiens a persequentibus inimicis, non in inferioribus depositos obruit, sed in solario domus suae leuatos latenter abscondit. Solarium uero propterea dicitur, eo quod solis lumine perfundatur. Quis est autem sol humani cordis, nisi ille de quo 755 dictum est per prophetam : Timentibus autem nomen meum orietur sol iustitiae et sanitas in pennis eius ? De ipso sole oriente Zacharias in euangelio sic prophetat quia uisitauit nos oriens ex alto, illuminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent. 4. Nam et Abacuc propheta Christi ascensionem et or760 dinis ecclesiastici firmitatem sub nomine solis lunaeque sic praedicat : Eleuatus est sol et luna stetit in ordine suo. Cor ergo uniuscuiusque fidelis non incongrue spiritale solarium dicitur,

747/748 efr Matth. 761 Habac. 3, x 1.

,

22

.

40

755/756 Malach.

,

4

.

2

757/759 Luc.

,

1

.

.

78 79

730 quisque] V G Cypr., quisquis M Ant. m Fogg. 732 relinquit] V G M m Fogg., reliquit Ant. Cypr. (praeter codd. W M2 R relinquid) ecclesiam] m in ras. m. 2 V 734 ecclesiam] m sup. lin. V si] V G (7 m.) M Cypr., sicut non G (m. 2) Ant. m Fogg. 736 euadet] V (t in ras., 2 litt. eras.) G (1 m.) M, euadit Cypr., non praem. G (m. 2) Ant. m Fogg. 737 apostoli] tui add., sed exp. G 738 arcam G 740 hierico V G M ihu V G M 744 inluuiae (a exp.) V hiesu V G M 745 ** testamenti (et eras. ?) V 748 cognoscere pandi¬ tur] V G (penditur m. 2) M, pendere cognoscitur Ant. m Fogg. ergo] V M Fogg., om. G Ant. m 750 hiesu V G M 758 illuminare iis m. 2 sup. lin. (prae luce credis exp.) V 759 abbacuch V M, abbaccuch G

670

765

770

775

m

377 780

785

790

795

DE REMISSIONE I, xxi

quod solis illius superni radiis salubriter illustratur. Raab itaque meretrix quos exploratores Iesu in solario suae domus abscondit, utique in superioribus, hoc est spiritali scientia illuminati cordis intima dilectione continuit, ut propheticum illud eloquium operis ueritate cantaret : In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi. 5. Vera itaque fides, quae diuinis eloquiis intimatur, tunc persequentibus non traditur, tunc in corde fidelium inuiolata et incolumis custoditur, si non terrenis et caducis atque carnalibus, sed caelestibus et spiritalibus promissis animus perseueret affixus, nec contempletur quae uidentur, sed quae non uidentur. Quae enim uidentur, temporalia sunt (sicut ait apostolus), quae autem non uidentur, aeterna sunt. Ceterum quisquis propterea Christianam fidem tenet, ut res terrenas et transitorias acquirat, iste explora¬ tores Iesu, non in superioribus domus suae, sed in inferioribus collocat ; ubi cum fuerint positi, facilius et inueniri possunt ab inimicis et perimi. Omnis enim persecutor et inimicus Ecclesiae illos spiritaliter interimit, et ipsis ingerit aeternae mortis interitum, quorum cor inuenerit terrenis et caducis rebus innexum. 6. Hi enim dum terrenas diuitias, aut perdere metuunt, aut acquirere concupiscunt, praecepta Christi, hoc est exploratores Iesu non abscondunt in solario cordis, sed tradunt persequentibus inimicis, aut metu scilicet territi, aut igne prauae cupiditatis accensi. Nec funiculum coccineum, in cuius signo domus ilia saluata est, habent per fenestram domus suae suspensum, qui fidei suae non confitentur, sed denegant sacramenta. Funiculus enim coccineus sanguinis Christi mysterium praeferebat; quem ille per fenestram domus suae suspensum habet, qui fide contra paganos seu contra quoslibet haereticos Deo protegente firmatus, ac fidem suam sollicite custodiens, Christi se redemptum sanguine confitetur. 7. Propter quod ipse Saluator ait : Qui me confessus juerit coram hominibus, confitebor et ego eum coram Patre meo, qui est in cadis ; qui autem negauerit me coram hominibus, negabo et ego eum coram Patre meo, qui est in caelis. Quamuis igitur

767/768 Ps.

118, 11.

773/775 II Cor.

4, 18.

794/797 Matth.

10, 32.33.

764 hiesu V G M 765 spirit, scientia] in spiritali ** scientia(in eras.) V 765/ 766 illuminat i* (n eras.) V 772 animis corr. m. 2 G 776 transitorias] ex transituras m. 2 V 777 hiesu V G M 778 cum] sup. lin. m. 2 V *et inueniri (t sup. lin. m. 2) V 784 hiesu V M, ihu G 786 prauae] ex priua*** m. 2 V 788 suspensum] alt. u sup. eras, a m. 2 V non] sup. lin. m. 2 G 790 sanguinis] ni sup. lin. m. 2 G 791 suspensum] alt. u sup. eras, a m. 2 V 794 confltenur (a exp.) V, confitentur {alt. n exp.) G 795 confitebor] r m. 2 sup. lin. G

DE REMISSIONE I, xxi-xxii

PL 546

671

inimicus persecutor exploratores Iesu in inferioribus conetur occidere, id est robur Christianae fidei terrenis moliatur pro800 missionibus siue terroribus eneruare ; si quis tamen Trinitatis fidem, qua Patrem et Filium et Spiritum sanctum unum Deum substantialiter credit, in superioribus habuerit collocatam, omnes persequentis atros errores omnesque seductoris insidias non timebit. 805 XXII, 1, Proinde non solum quos iterati baptismi reatus tenet innexos debent celeriter ad Ecclesiam recurrere et Deum lacrimis ac eleemosynis pro tanto scelere deprecari; uerum etiam si qui forsitan sine iteratione baptismatis delectatione munerum seu timore poenarum negantes catholicae fidei sa8io cramentum, ad haereticorum sunt mortiferum dilapsi con¬ sortium, resuinant fidem quam negauerunt, et ad Ecclesiam celeriter reuertantur, ut Iesu ueniente, intra illam domum possint inueniri extra quam nullus potest ab interitu liberari, quia sicut in Hiericho quisquis extra illam domum fuit nul815 lum potuit adipisci uitae subsidium, sic extra Ecclesiam catholicam nullus accipiet indulgentiam peccatorum; et sicut intra Ecclesiam catholicam corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem, sic extra eamdem Ecclesiam mala credulitas non reparatur ad iustitiam, sed ad poenam, et praua 820 confessio non acquirit salutem confitenti, sed ingerit mortem. Extra hanc Ecclesiam nec Christianum nomen aliquem iuuat, nec baptismus saluat, nec mundum Deo sacriflcium offertur, nec peccatorum remissio accipitur, nec aetemae uitae felicitas inuenitur. 2 Vna est enim Christi Ecclesia, una columba, una 825 dilecta, una sponsa ; in qua Trinitas unus Deus, unius naturae atque substantiae creditur ; in qua nec Filio, nec Spiritui sancto contumelia minorationis ingeritur ; in qua unus atque idem cultus, et honor unus uni Trinitati, quae Deus uerus est, exhibetur. Haec est una uera Ecclesia, quae sic credit et 830 praedicat unam Trinitatis essentiam, ut in tribus unam quamlibet non audeat alteri praeferre personam. Sic enim nihil se diuersum colere in substantia diuinitatis ostendit, ut Patrem et Filium et Spiritum sanctum, hoc est ipsam Trinitatem

.

m

378

817/818 Rom. io, io.

798 persecutor] ex persequitur m. 2 V hiesu V G M 798/799 conetur occidere] -etur o- in ras. m. 2 V 800 eneruare] u in ras. m. 2 V 801 pr. et] sup. eras, aut m. 2 V 803 persequentis] quentis in ras. m. 2 V atros] G M Ant. m Fogg., om. V errores] terrores al. apud m seductores corr. m. 2 G 803 reatus tenet] V (u in ras. m. 2) M, ~ G Ant. m Fogg. 807 elimosinis V, elemosinis G M 809 pe*narum V 812 hiesu* (m eras. ?) V, hiesu G M 816 accipiet] e sup. lin. m. 2 V 819 reparatur] V G M, reputatur Ant. m Fogg. 821 nec] in ras. m. 2 V

672

DE REMISSIONE I, xxii-xiv

unum uerum et solum confitens Deum, nec in unitatis nomine Sabellianae confusionis incurrat errorem et in Trinitatis uocabulo meminerit Arianae diuersitatis mortiferam uitare perniciem. Apostolicae quippe praedicationis retinens tiormam, quemadmodum Trinitatem cognoscit in personis Patris et Filii et Spiritus sancti; sic unius Dei rectam praedicat fidem, 840 quia in Patre et Filio et Spiritu sancto naturalem praedicat unitatem. XXIII, 1, Ab hac Ecclesia si qui foris sunt in diuersis erroribus constituti, tunc accipient indulgentiam peccatorum, si ad eamdem Ecclesiam, dum sunt in hoc saeculo constituti, recta 845 credulitate fuerint et contriti cordis humilitate conuersi. Ergo currant, dum tempus est, ad legitimam matrem, quae sicut ex utero suo natos filios continet diligenter et nutrit, sic ex ancilla natos, non solum redeuntes non respuit, quin etiam misericordiae uisceribus errantes inquirit, et pro affectu in850 cessanter inuitat, quos in societatem paternae hereditatis inducat. Neque enim in eis attendit ancillaris uteri conditio¬ ner)!, sed paterni recognoscit seminis ueritatem. 2 Quae est enim ueritas paterni seminis, nisi baptisma perceptum in nomine Trinitatis ? Hoc ilia in quocumque repererit, tam855 quam legitima mater sui iuris esse cognoscit. Nouit enim, sicut Rachel, non solum proprio utero filios parere, uerum etiam ex ancilla progenitos suo nomine tamquam genitrix legitima uindicare. Hoc opus est, ut illi non neglegant fraternam societatem repetere, si uolunt paternae hereditatis mu860 nere non carere. Igitur haeresim relinquentes ad Catholicam celeriter reuertantur ; nec de hereditatis possessione dubitent, nec de peccatorum remissione desperent. Qui enim non credit intra catholicam Ecclesiam cuncta relaxari posse peccata, ipse sibi remissionem peccatorum denegat, si de hoc saeculo 865 in eadem cordis impaenitentis duritia perseuerans, alienatus ab ecclesiastica societate discedat. XXIV, 1, Tabs igitur aduersus Spiritum sanctum dicit uerbum, quod neque in hoc neque in futuro sit saeculo remittendum. Caritas enim Dei, quae cooperit multitudinem peccatorum, 835

.

PL 547

855/858 cfr Gen. Rom. 5, 5.

30.

867/868 cfrMatth.

12, 32.

869 I Petr. 4, 8.

869/871

840 sancto] in ras. m. 2 V 848 natus corr. m. 2 V respuit] ex respuunt m. 2 V 849 et] in ras. (hac eras.) m. 2 V 849/850 incessanter] pr. s in ras. m. 2 V, incensanter corr. m. 2 G 853 baptismum G 854 reppererit V G M 855 sui] ex sua m. 2 G 857 progenitos] s sup. lin. m. 2 V genetrix V G M 858 ille G 860 catholicam] V G M, ecclesiam Ant. m Fogg. 862 disperent corr. G 862/863 ad uerba qui enim eqs. Nota scripsit in marg. a. m. V 863 cathol. eccl.] V M, ~ G Ant. m. Fogg. 867 ad uerba talis igitur eqs. blasfemia scripsit in marg. a. m. V a. m. V

869 ad uerba caritas enim eqs., signum N scripsit in marg.

DE REMISSIONE I, xxiv-xxv

673

diffusa est, sicut apostolus dicit, in cor dibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Haec caritas, quia incorruptum tenet unitatis fraternae consortium, propterea multitudinem peccatorum cooperit, et in unitate fidei spe certissima perseuerantes perire non sinit. Si quis igitur tenens fidem, m 379 875 quae per caritatem operatur, sic agit paenitentiam pristini cuiuslibet erroris, ut eum nec erroris ulterius societas teneat, nec catena mortiferae desperationis obstringat, liber erit ab illo uerbo quod aduersus Spiritum sanctum dicitur, quod dicenti non dimittitur, neque in hoc saeculo neque in futuro. 880 2 Hoc enim uerbo Dominus et Saluator noster non aliqua peccata insinuauit in futuro saeculo dimittenda quae in hoc saeculo dimissa non fuerint ; sed bene intellegentibus ostendit non alia, sed ilia tantum in futuro saeculo dimittenda quae in hoc saeculo in una et uera Ecclesia catholica fuerint unicui885 que dimissa. Soli enim illi Dominus ligandi soluendique tribuit potestatem, dicens : Tibi dabo claues regni caelorum ; quodcumqiie ligaueris super ter ram, erit ligatum et in caelis ; et quodcumque solueris super terram, erit solutum et in caelis. Quod ergo sancta Ecclesia in hoc saeculo non soluerit ita 890 insolubile permanet, ut etiam in futuro saeculo solui nullatenus possit. Ligatus est autem omnis homo quern ista non sol¬ uerit ; nec consequetur aliquod solutionis benehcium, qui non conuersus ad paenitentiam in Ecclesia sibi dandam sperauerit indulgentiam peccatorum. Ille igitur dicit irremissibile 895 uerbum aduersus Spiritum sanctum, qui diuitias bonitatis Dei, et patientiae, et longanimitatis contemnens, secundum duritiam suam et impaenitens cor thesaurizat sibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii Dei, qui reddet unicuique se¬ cundum opera sua. 900 XXV, 1, Etenim siue caritas, et ea de corde puro, siue uni¬ tatis fraternae communio, siue hereditatis caelestis paterna possessio, in sancti Spiritus donatione consistunt. De caritate quippe Doctor gentium dicit : Caritas Dei diffusa est in cordi bus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Vnitatem PL 905 quoque Spiritus cum eadem caritate commendat, dicens : 548 Obsecro itaque uos ego uinctus in Domino, ut digne ambuletis 870

.

-

874/875 cfr Gal. 5, 900 cfr I Tim. 1, 5.

.

6

88C/888 Matth. 903/904 Rom. 5, 5.

,

16

19. 895/809 cfr Rom. 906/909 Eph. 4, 1-3.

,

2

- .

4 6

870 apostolos corr. m. 2 G 873 in] om. G Ant. fidei] V M Fogg., om. G Ant. m sp spe G 874 Nota scripsit in marg. a. m. V 876 *erroris] t eras. V 877 eaten? G 882 fuerint] n sup. tin. ?n. 2 V 885 illi] sup. lin. m. 2 V 887 quodcumque] V G M, et praem. Ant. m Fogg. 892 non] sup. eras, nunc m. 2 V 900 et ea de] G (1 m.) M Ant. m Fogg., et ****de* (ex ?? eadem) V, exeat sup. lin. m. 2 G

674

m

380

DE REMISSIONE I, xxv-xxvi

uocatione qua uocati estis, cum omni humilitate et mansuetudine, cum patientia supportantes inuicem in caritatc, sollicite seruare unitatem Spiritus in uinculo pads. Ipsam quoque 910 communionem Spiritus sancti esse confirm at, dicens : Gratia quoque Domini nostri Iesu Christi, et caritas Dei, et communicatio Spiritus sancti atm omnibus uobis. De hereditate quo¬ que nostra sic loquitur : Signati estis Spiritu promissionis sancto, qui est pignus hereditatis nostrae. 2. Spem quoque 915 ipsam, quae uitium desperationis expellit, sancto Spiritui beatus assignat apostolus dicens : Deus autem spei repleat uos omni gaudio et pace in credendo, ut abundetis in spe et uirtute Spiritus sancti. Ille itaque caelestis hereditatis adipiscitur perenne consortium, qui intra Ecclesiam catholicam fraternae 920 caritatis custodiens unitatem, priusquam praesentem finiat uitam, deponit mortiferam cordis impaenitentis duritiam, nec desperat in Ecclesia una et uere catholica remissionem omnium peccatorum conuersis dari per Spiritum sanctum. Quod etiam ipse Saluator noster ostendit. Postquam enim resurrexit, in925 sufflans in discipulos et eis donum sancti Spiritus tribuens, remittendorum eis potestatem tribuit peccatorum, dicens : Accipite Spiritum sanctum. Si cuius peccata dimiseritis, dimittentur ei; cuius retinueritis, retinebuntur. XXVI, 1 Non itaque aduersus se mortifera desperatione 93° claudant ostium indulgentiae, qui, ab Ecclesia catholica segregati, cuiuslibet haeresis siue schismatis tenentur errore obstricti. Deponant duritiam cordis, si nolunt malis interminabilibus cruciari. Scriptum namque est quia cor durum male habebit in nouissimo, et qui amat periculum in illo periet. Quid autem 935 periculosius quam diuinis oboedientiam non exhibere sermonibus, et uocantis Dei spernere uoluntatem ? Propter quod in libro sancti lob, sicuti his qui conuertuntur aeternitas promittitur gloriosa, sic impiis, pro eo quod non oboediunt, salutis munera denegantur. Si enim scriptum est : Qui conuertun940 tur ab iniquitate, si audierint et seruierint, complebunt dies suos in bonis, et annos suos in gloria. Impios uero non facit saluos, eo quod noluerunt scire Deum, et cum monerentur, in-

,

910/912 II Cor. 927/928 Ioh. 20,

13,

13.

22.23.

913/914 Eph. i, 933/934 Eccli. 3,

13.14. 27.

916/918 Rom. 15, 13. 939/943 lob 36, 10.11.12.

908 in] cum al. apud m Ant. sollicite] G, solliciti V M Ant. m Fogg., cfr Mon. II, l. 562 909 unitatis spiritum corr. m. 2 V 911 ihu V G M 912 sancti] V G M, sit add. Ant. m Fogg. 917 habundetis V GM 922 uera corr. m. 2 V 923 dare G quos G 930 hostium V G 931 scismatis V G M 934 periet] alt. & sup. lin. V, perietur M, peribit Migne 937 sicuti his] sicut iis (ex sicut is) V, sicut his M conuertuntur] un sup. a eras. m. 2 V 939 conuertentur] V(lm.), conuertuntur V(m. 2) G M Ant. m Fogg. 940 seruierint] V(1 m.), seruauerint V (m. 2) G M Ant. m Fogg.

DE REMISSIONE I, xxvi-xxvii

PL 549

m

581

675

oboedientes erant. Non ergo spernant oboedientiae tempus indultum, sed ad Ecclesiam catholicam reuertantur ; in qua sola 945 per sancti Spiritus donum caritas cooperit multitudinem peccatorum. 2. Si qui etiam in Ecclesia catholica sunt et male uiuunt, priusquam istam uitam finiant, festinent ut a mala uita discedant ; nec sibi putent ad salutem sufficere catholicum nonem, si Dei non faciant uoluntatem. Dicit enim Salua950 tor noster : Non omnis qui dicit mihi : Domine, Domine, intrabit in regnum caelorum / sed qui fecerit uoluntatem Patris mei, qui in caelis est, ipse intrabit in regnum caelorum. Nam et in libro Psalmorum scriptum est quia prope est Dominus omni¬ bus inuocantibus eum in ueritate. Voluntatem timentium se fa955 ciet, et preces eorum exaudiet, et saluos faciet eos. Propter quod et in Prouerbiis unusquisque nostrum et timere Dominum iubetur et a malo discedere. Ibi quippe dicitur : Time Domi¬ num, et declina ab omni malo, et erit pax corpori tuo, et diligentia ossibus tuis. 3, Nam et in libro Ecclesiastico, ne mala faciat 960 unusquisque fidelium sic admonetur : Noli facere mala et non apprehendent te. Discede ab iniquo et discedent mala abs te. Non semines mala in sulcis iniuriae, et non metes ilia in septuplum. In eodem libro rursus ne quisquam peccata peccatis adiciens de misericordia Dei uelit sibi uana cogitatione blandiri, huius965 cemodi uerbis doctrina salutaris occurrit : Ne adicias peccatum super peccatum et dicas : Miseratio Dei magna est ; mise¬ ricordia enim et ira ab illo, et in peccatores respiciet ira illius. Et rursus sanctus lob dicit : Nonne perditio erit iniquo, et alienatio facientibus iniquitatem? In Prouerbiis scriptum est : 970 Iniquitates suae capient impium ; funiculis autem peccatorum suorum unusquisque constringetur. Hie moritur cum indisciplinatis, de multitudine autem uitae suae proiectus est, et perit propter insipientiam. XXVII, 1. Et ne quis putet aliqua peccata hominum latere 975 Deum posse, sancti lob sermonibus instruamur dicentis :

945 efr I Petr. 4, 8. 950/952 Matth. 7, 21. 953/955 Ps. 144, 18.19. 957/ 959 Prou. 3, 7.8. 960/962 Eccli. 7, 1-3. 965/967 Eccli. 5, 5-7. 968/969 lob 31, 3. 970/973 Prou. 5, 22.23. 975/978 lob 14, 16.17.

festinent] alt. e sup. eras. d.m.2V 952 nam] eras. V, om. M 957 a malo] 2 V 958/959 post diligentia iterum pon. corpore tuo (sed exp.) V 960 admonetur] t sup. eras. mm. 2 V 961 non] V M, ne G Ant. m Fogg. 968 dicit] V G M Ant. Fogg., dixit m 970 suae] in ras. m. 2 V capient] e sup. eras, a m. 2 V impium] sup. lin. m. 2 V 971 constringetur] V G (1 m.) M, constringitur G (m. 2) Ant. m Fogg. 972/973 propter insipientiam] V M, pro insipientiam (m exp.) G, pro insipientia Ant. m Fogg. 975 instruamur] m sup. eras, t m. 2 V 947

ex animale m.

676

DE REMISSIONE I, xxvii-xxviii

Cogitationes meas dinumerasti, et nihil te latuit peccatorum meorum. Signasti in sacculo iniquitates meas, adnotasti si quid inuitus erraui. Ne uero aliquis impunitum se futurum putet, si conuerti noluerit, eiusdem sancti uiri uerbis intentus auscul980 tet dicentis. Immo uero nullus confidat cum sit nequam, se im¬ punitum futurum, quotquot in iracundia prouocant Deum, tamquam inquisitio in eos non sit futura. Propter hoc in Ecclesiastico salubris de prompta monitio, ut nec conuersio nobis desit qua uitentur peccata, nec deprecatio, qua possint di985 mitti praeterita. Sic enim dicitur : Fili, peccasti ! Ne adicias iterum ; sed et de pristinis deprecare, ut tibi dimittantur. Quasi a facie colubri fuge peccata. Si accesseris ad ilia, suscipient te, et quasi dentes leonis in uorando interfdent te. 2. Sed nec illud siletur, quod et impii et peccatores qui paenitentiam 990 impietatis siue iniquitatis agere noluerint, aeternis sint in fine deputandi suppliciis, misericordiam uero his qui paeni¬ tentiam gesserint Dominus meus largiatur. Quippe in libro Ecclesiastico sic positum est : Quoniam et Altissimus misertus est paenitentibus, et impiis et peccatoribus reddet uindictam. 995 Rursus in eodem uolumine sic dicitur : Memento quoniam ira non tardabit. Humilia ualde spiritum tuum, quoniam uindicta carnis impii ignis et uermis. Isaias quoque dicit quia ignis eorum non exstinguetur, et uermis eorum non morietur. Rursum in Ecclesiastico positum est: Stuppa collecta synagoga peccan1000 tium, et consummatio eorum flamma ignis. Via peccantium plena offensis, et in fine illorum inferi, et tenebrae, et poenae. XXVIII, 1. Haec est mors, quae secundum carnem uiuentes excipiet, sicut beati Pauli praedicatio sancta testatur ita scribentis : Ergo, fratres, debitores sumus non carni, ut secundum 1005 carnem uiuamus. Si enim secundum carnem uixeritis, moriemini ; si autem spiritu facta carnis mortifcaueritis, uiuetis. Facta autem carnis sequitur, si quis aut obsequitur desideriis saecularium, aut in impietate mauult remanere captiuus ; cum nos

985/988 Eccli. 997/998 Is. 66,

21, 24.

1-3.

993/994 Eccli. 12, 7. 999/1001 Eccli. 21, 10.11.

995/997 Eccli. 1004/1006 Rom.

7,

18.19

8, 12.13.

977 in sacculo] V G M et unus ms. apud m, quasi praem. Ant. m (et ms. alter) Fogg 980 uero] o sup. eras, i m. 2 V dicentis] hie aliquid deesse uidetur 981 quot¬ quot] V (m. 2) M Fogg., quodquod V (1 ml) G quidquid Ant. m prouocant] V G M Ant. Fogg., prouocet m 982 eos] V G M Fogg., eo Ant. m 987 a* (d eras) facie* (m eras) V, ad (d exp.) facie G ad ilia* (m eras.) V 987 suscipiente corr. m. 2 G interficient te] ex interficientes m. 2 V, ex interficiente m. 2 G 989 pr. et] V M Fogg., om. G Ant. m 990 aeternis] s sup. lin. m. 2 V 992 meus] V G M, noster Ant. m Fogg. 994 uindicta V 997 esaias V G M 1003 scribentis] V G M et ms. unus apud m, dicentis Ant. m Fogg. 1008 mauult] V G (impietatem*uult) M, uult Ant. m Fogg.

DE REMISSIONE I, xxviii-xxix

m

677

non aliud doctrina spiritalis erudiat, nisi ut abnegata impietate, 1010 desideria quoquesaeculariadeponamus. Quod gentium Doctor his uerbis insinuat : Apparuit autem gratia Domini omnibus hominibus, erudiens nos, ut abnegantes impietatem et saecularia desideria, sobrie et iuste et pie uiuamus in hoc saeculo, exspectantes beatam spem, et aduentum gloriae magni Dei, et Salua382 1015 toris nostri Iesu Christi. 2. Illorum est igitur spes beata, illorum exspectatio certa, illorum felicitas futura, qui abnegantes impietatem et saecularia desideria, sobrie et iuste et pie uixerint in hoc saeculo. Sobrietas itaque et iustitia et pietas debent a Christianis intentissime custodiri. Sobrietatem autem 1020 custodit quisquis mores suos uitamque componit. Et ille iuste uiuit, qui proximo nec mali aliquid ingerit, et in quantum potest, adiutorium bonae operationis impendit. Ille etiam pie uiuit, qui peruersum aliquid nec credit de Deo, nec dicit. Quisquis ergo uult ad regnum peruenire caelorum, uiuat so1025 brius in semetipso, iustitiam seruet in proximo, pius perseueret in Deo. XXIX. Haec autem tunc in futura uita proderunt, si in uita saeculi praesentis habeantur. Hoc enim beatus et sciebat et docebat apostolus, qui praecipiebat ut sobrie et iuste et pie uiua1030 mus in hoc saeculo, docens scilicet illos adepturos in iudicio misericordiam, qui ante iudicium in hoc saeculo iustam gesserint uitam. Propter quod nos in libro Ecclesiastico diuina praemonet scriptura, dicens : Ante iudicium para iustitiam tibi, et in conspectu Dei inuenies propitiationern. Debet itaque 1035 hie sibi iustitiam praeparare, quisquis in conspectu Dei propitiationem desiderat inuenire. Quod enim in praesenti saeculo sibi homo non thesaurizauerit, futurae retributionis tempore non habebit. Quod ut diuinarum testimoniis scripturarum quantum sat est possit ostendi, primum terminemus librum, 1040 ut consequenter parti residuae quaestionis congruum dare possimus exordium.

1011/1015 Tit.

2, 11-13.

1029/1030 Tit.

2, 12.

1033/1034 Eccli.

18, 19.20.

1009 aliud] d in ras. m. 2 V 1013 sobriae (a exp.) V 1015 ihu V G M 1017 sobriae (a exp.) V et pie] et sup. tin. V 1017/1018 uixerint] alt. i sup. eras, u m. 2 V 1021 in**«>erit IT 1022 bene corr. m. 2 G impendit] m sup. eras, n m. 2 V 1023 aliquid] d in ras. m. 2 V 1029 sobriae (a exp.) V piae (a exp.) V 1037 futurae] e sup. lin. V 1039 ostendit {alt. t exp.) G Explicit liber primus V G M

LIBER II m

383

PL 551

I, l.Non ignoro libri superioris initio sic nos quaestionem de remissione peccatorum tractandam in Dei nomine atq.ue adiutorio suscepisse, ut trina fieret disputationis inchoata partitio. Etenim cum Domino nostro, hoc est Deo uero, nec mise5 ricordiam deesse, nec iustitiam diceremus (quod etiam scripturarum diuinarum manifestissima curauimus attestatione monstrare), hinc diximus facilius ueritatem posse quaerentibus apparere, qualibus Deus peccata dimittat, ubi dimittat, quando dimittat. Huius tripartitae diuisionis cum iam geminam 10 persoluerim partem, tertiae me non nescio debitorem. Quali¬ bus etenim Deus peccata dimittat et ubi dimittat, quantum nobis Deus suae pietatis condonauit auxilium, arbitror superiore libro competenter ostensum. 2 Constitit namque pecca¬ torum remissionem non tribui nisi conuersis intra Ecclesiam 15 catholicam constitutis. Ibi enim potest conuersio esse uera, ubi tides uera comitatu sanctae conuersationis ornatur et bene uiuendi studium nulla prauae credulitatis maculatione polluitur. Vita enim bona non ueraciter dicitur, quae peruersae credulitatis uitio deprauatur ; neque sufficit ad salutem fides 20 recte credentis, si conuersatio moribus atque operibus turpatur obscenis. Propter quod sicut mortuam sine operibus fidem beatus Iacobus praedicat, sic omne quod non est ex fide peccatum esse Paulus sua praedicatione confirmat. II, 1, Nunc autem in quantum nobis a luce uera, quae illu25 minat omnem hominem uenientem in mundum, donatur illuminationis auxilium aggredimur ostendere quando paenitentibus detur remissio peccatorum. Sterilis enim paenitentia remissionis fructu priuabitur, si diuinitus indulti temporis opportunitas omittatur. Propter quod beatus Petrus dicit : Non 30 tardat Dominus promissum suum, sicut quidarn tarditatem existimant, sed patienter fert propter uos, nolens aliquem perire sed omnes ad paenitentiam conuerti. Obsecro, Euthymi carissi-

.

m

382

Lib. II, 21/22 cfr lac. 29/32 II Petr. 3, 9.

2,

17.

22/23 cfr Rom.

14, 23.

24/25 Ioh.

1, 9.

Incipit liber II de remissione peccatorum V M 2 dei] di ex dm V 2/3 adiutorium corr. m. 2 V 3 ut trina] ex uteri m. 2 V inchoata] V G M, inchoatae Ant. m Fogg. 4 deo] V M, domino G Ant. m Fogg. 9 tripertitae V G M 10 tertiae] ex tertiam m. 2 V, tertiem (m exp.) G 11 deus] sup. tin. V 13 competenter] m. 2 AG, conpetenter V (1 m.), competentem G (1 m.) constitit] V G M Fogg., constat Ant. m 20/21 turpatur] V G M Ant., turbatur m Fogg. 25 mundum] V M, hunc praem. G Ant. m Fogg. 20 aggredimur] m. 2 V, adgr- 1 m. V 27 penitentiae G 30 tarditatem] V G M et ms. unus apud m Fogg., tardantem Ant. m (cum ms. altero) 32 eutymi V G M Ant.

DE REMISSIONE II, ii

679

me, ne te pigeat intenta consideratione pensare quantum sit ponderis in hac apostolici uirtute sermonis. Neque enim debet 35 tamquam leue contemni quod beatus Petrus ob hoc dicit Deum patienter ferre, quia non uult aliquem perire, sed omnes in paenitentiam conuerti. 2 Hie enim prodest paenitentia peccatori, ubi Deus ideo peccantem punire non festinat ut remissionem peccatonmi ad paenitentiam conuerso con40 cedat. Quia si etiam post hanc uitam iniquorum paenitentia possit esse aliquatenus fructuosa, non diceret beatus Petrus, propterea Deum patienter ferre, quia non uult aliquem perire, eorum scilicet quos praesciit et praedestinauit conformes fieri imaginis Filii enis. Istorum nemo perit. Voluntati enim eius 45 quis resistit ? Isti ante finem praesentis uitae misericordia Dei gratis praeueniuntur ipsi corde contrito et humiliato salubriter compunguntur et omnes ad paenitentiam diuino munere conuertuntur, ad quam sunt diuinitus praedestinati per gratuitam gratiam, ut conuersi non pereant, sed habeant uitam 50 aeternam. Hi procul dubio sunt omnes quos secundum beati Pauli praeconium Deus uult saluos fieri et in agnitionem ueritatis uenire. Quia enim ille hoc uult qui omnia quaecumque uoluit fecit, quod uult semper insuperabiliter facit. Hoc utique in eis impletur quod omnipotentis Dei uoluntas incom55 mutabilis et insuperabilis habet, cuius sicut mutari uoluntas non potest in dispositione, ita nec prohibetur nec impeditur potestas in opere ; quia nec aequitatem illius ualet quisquam iuste reprehendere, nec misericordiam ipsius potest aliquis obuiare. 3. Vnde Saluator noster incredulae ciuitatis male60 uolentiam talibus uerbis obiurgat : Hierusalem, Hierusalem, quae occidis prophetas, et lapidas eos missos ad te, quotiens uolui congregare filios tuos sicut gallina congregat pullos suos sub alas suas et noluisti ! Hoc autem dixit Christus, ut illius malam uoluntatem ostenderet qua insuperabili uoluntati diuinae 65 frustra resistere nitebatur, cum bona uoluntas Dei nec ab eis possit uinci quos deserit, nec aliquid non possit operari quod

.

43/44 Rom.

23>

8, 29.

44/45 Rom.

9, 19.

51/52 I Tim. 2,

4.

60/63 Matth.

37-

35 contem*ni T7, contempni G M 38 ideo] V M Fogg., om. G Ant. m pu¬ nire] V M Fogg., om. G, damnare Ant. m 40 quia] a sup. lin. m. 2 V 41 posset M 41 quod deus non uult perire electos suos not. in marg. a. m. V 44 uoluntatem corr. m. 2 G enim] V M Fogg., autem G Ant. m 45 miseri¬ cordia dei] V G M, ~ Ant. m Fogg. 46 praeueniuntur] m. 2 V, praeueniantur 1 m.V contrita corr. m. 2 V 47 compunguntur] m. 2 V G, conpunguntur 1 m. V, componuntur 1 m. G 53 facit] ex facere m.2G 55 insuperabilis] m Fogg., inseparabilis V G M Ant., efr infra, l. 64 59/60 maliuolentiam V G M 61 occidas corr. m. 2 G eos] V G M et ms. apud m, om. Ant. m Fogg. ad] d sup. lin. m. 2 V 62 polios corr. m. 2 G 66 quod] m. 2 V, qui 1 m. V

68o

m

385

PL

553

DE REMISSIONE II, ii-iii

uelit. Ilia igitur Hierusalem, quantum ad eius attinet uoluntatem, suos filios ad Saluatorem congregari noluit, sed tamen ille omnes quos uoluit congregauit. Ac per hoc ilia resistere 70 uoluit Omnipotenti, nec ualuit; quia Deus qui, sicut .scripturn est, omnia quaecumque uoluit fecit, quoscumque uoluit ad se gratuita iustificatione conuertit, praeueniens scilicet superabundantis gratiae munere quos posset utique si uellet iuste damnare. Ergo cum Petrus apostolus dicit quia Deus patien75 ter fert, nolens aliquem perire, sed omnes in paenitentiam conuerti, non sic accipiamus omnes dictos, tamquam nullus sit qui congrue paenitentiam non sit acturus ; sed illos hie omnes accipere debemus, quibus sic Deus paenitentiam donat, ut etiam perseuerantiam donet ; hoc est, qui sic diuina 80 praeueniente misericordia conuertuntur, ut eadem misericordia subsequente ad crimina quibus renuntiant nullatenus reuertantur. Hi sunt quibus, sicut Paulus ait, dat Deus paeniten¬ tiam ad cognoscendam ueritatem, ut resipiscant a diaboli laqueis, a quo captiui tenentur ad ipsius uoluntatem. Hanc paeniten85 tiam quisquis curauerit in hoc saeculo gerere ipse apud Deum paenitentiae suae fructum poterit inuenire. III, 1. Ceterum legimus in libro Sapientiae quosdam in die iudiciihabituros quidem paenitentiam, non tamen indulgentiam diuinitus accepturos. Scriptum denique sic habetur : Tunc sta90 bunt iusti in magna constantia aduersum eos qui se angustiauerunt, et qui abstulerunt labores eorum. Videntes turbabuntur timore horribili, et mirabuntur in subitatione insperatae salutis, dicentes inter se, paenitentiam habentes, et per angustiam spirihis gementes : Hi sunt quos habtdmus aliquando in derisu et in simi95 litudine improperii ; nos insensati uitam illorum aestimabamus insaniam, et finem illorum sine honore. Quomodo computati sunt inter filios Dei, et inter sanctos sors illorum est ? Nemo autem, cum legit dictum quia mali mirabuntur in subitatione inspera¬ tae salutis, existimet illis qui in criminibus praesentem finiunt 100 uitam, quandoque insperatam salutem diuino munere conferendam. Iustorum namque insperatam dixit salutem, quae licet

71 Ps. 134, Sap. 5> 1-5.

6.

74/76 efr II Petr.

3, 9.

82/84 II Tim. z,

25.26.

89/97

69 congregabit corr. m. 2 V 72/73 superhabundantis V G M 75 feret V G M,fortasse recte ? 76 dictas corr. m. 2 V 78 paenitentiam] V M, hie add. G (ex sic m. 2) Ant. m Fogg. 85 aput corr. m. 2 V 90 aduersum] V M, aduersus G Ant. m Fogg. 92 et 98/99 inspiratae corr. G 94 derisu] V G M, derisum Ant. m Fogg. 94/95 similitudine] V G M, similitudinem Ant. m Fogg. 95 improperii] m. 2 V, inproperii 1 m. V 96 compotati corr. m. 2 G 100 quandoque] que add. m. 2 sup. tin. G 100.101 inspiratam corr. m. 2 G 101 insperatam dixit salutem] V M G (dixit om. G) Fogg., insperata salus Ant. m

DE REMISSIONE II, iii

m

386

PL 554

681

desperatur ab iniquis danda, tamen permanet sperantibus iustis. 2. Vnde beatus Dauid unam psalmi loco spem iustorum cecinit et salutem, dicens : Sains autem iustorum a Domino, et 105 'protector eorum est in tempore tribulationis, et adiuuabit eos Dominus, et liberabit eos et eripiet eos a peccatoribus, et saluos faciet eos, quoniam sperauerunt in eum. Hinc est quod iniqui aeternis deputandi tormentis dicturi sunt de iustis : Hi sunt quos habuimus aliquando in derisu et in similitudine improperii ; no nos insensati uitam illorum aestimabamus insaniam, et finem illorum sine honore. Haec est insperata salus, quoniam uitam iustorum insaniam aestimabant ; et cum ipsi essent insani, sanos se esse credebant, nec sperabant retributionem diuinae iustitiae, et propterea uitam suam corrigere neglegebant. Et115 enim delectabantur hie luxuriose uiuere diebus paucis, nec se credebant post modicum aeternis cruciandos esse suppliciis. 3. Propterea cum iustos uiderint in ilia gloria filiorum Dei de qua dicit beatus Paulus : In qua stamus et gloriamur in spe gloriae filiorum Dei, tunc iniqui mirabuntur in gloria iusto120 rum, hoc est filiorum Dei; quia ipsi iusti sunt filii Dei. Propter¬ ea iniqui paenitentiam steriliter quia intemporaliter habentes, et per angustiam spiritus gementes : Quomodo computati sunt inter filios Dei et inter sanctos sors illorum est ? Insperata ergo salus, id est quae sperata non est ab iniquis, profecto iustis 125 dabitur, non iniquis. Non enim dabitur illis qui earn desperando male uiuunt, sed illis qui earn bene sperando, et a desideriis carnalibus abstinendo, beati Petri salubria mandata custodiunt, dicentis : Carissimi, obsecro tamquam aduenas atque peregrinos abstinere uos a carnalibus desideriis, quae 130 militant aduersus animam ; conuersationem uestram inter gentes habentes bonam. Per ipsam bonam conuersationem iusti exhibent corpora sua hostiam uiuentem, sanctam, Deo placentern, quia per bonam conuersationem ipsi sunt etiam templum Dei. Quod esse fideles testatur apostolus dicens : Nesci135 tis quia templum Dei estis et spiritus Dei habitat in uobis ? Hoc templum ne malis operibus polluatur, non solum diligenter praemonet, sed etiam uehementer nostros animos terret,

104/107 Ps. Sap. 3,5. Cor. 3, 16.

36, 39.40.

108/111 Sap. 5, 3.4. 118/119 Rom. 5, 2. 128/131 I Petr. 2, 11.12. 132/133 efr Rom. 12, 1.

122/123 134/135 I

103 uaum corr. m. 2 V 108 deputantur corr. m. 2 V 109 derisu ... similitu¬ dine] VG{1 m.) M, derisum... similitudinem G (m. 2) Ant. m Fogg. improperii] m. 2 V, inproperii 1 m.V 111 inspirata corr. m. 2 G 114 neglegebant] ge sup. lin. m. 2 V 115 delectabuntur corr. m. 2 V luxoriose corr. m. 2 V 116 post modicum] V G M et ms. urns apud m, postmodum Ant. m Fogg. 123 insperat? corr. m. 2 G l6

C C. XCI A

DE REMISSIONE II, iii-iv

682

dicens : Si quis autem templum Dei uiolauerit, disperdet ilium Deus. Templum enim Domini sanctum est, quod, estis uos. 140 Nemo uos seducat. 4* Quis, rogo, male uiuens, cum audit ab apostolo, quia si quis templum Dei uiolauerit, disperdet ilium Deus, si conuersus in hoc tempore non fuerit, aliquam sibi spem remissionis futurae promittere audeat ? Quis non tremefactus concidat ? Quis non ante finem uitae praesentis 145 ad paenitentiam compunctus et humiliatus accurrat ? Clamat apostolus, quia si quis templum Dei uiolauerit, disperdet ilium Deus, et uanus homo seducit sese cogitatione nequissima, dicens : Etiamsi templum Dei uiolauero, et usque in finem ma¬ le uixero, saluus ero. Numquid non de talibus dicit apostolus, 150 quia dicunt : Faciamus mala, ut ueniant bona (quorum damnatio iusta est)? Nonne hi sunt quos sancta scriptura infelices appellat, spemque illorum uacuam omnino pronuntiat, dicens : Sapientiam et disciplinam qui abicit infelix est, et uacua est spes illorum, et labores sine fructu? 155 IV, 1. Salus ilia igitur non dabitur iniquis, sed iustis ; ante finem scilicet huius uitae correctis atque conuersis. Salus ilia bonis dabitur, qui ad amicitiam Dei cucurrerint per conuersionem, non malis, qui permanentes amici mundi, apostolica increpatione inimici Dei merentur congrue nuncupari. Tales 160 enim beatus Iacobus sic obiurgat : Adulteri, nescitis quia amicitia huius mundi inimica est Deo ? Si quis ergo uoluerit amicus esse huius mundi, inimicus Dei constituetur. Quisquis igitur declinans a malo et faciens bonum, pro suis iniquitatibus in praesenti uita paenitentiam gesserit, et conuersus ad Deum 165 toto corde malis operibus renuntiauerit, spes ipsius uana non erit. 2 Ceterum frustra seipsum seducit, quisquis perlatam et spatiosam uiam se peruenturum arbitratur ad uitam ; cum Dominus per arctam uiam nos iubeat ambulare, atque angustae portae nobis demonstret introitum, per quern uenitur 170 ad regnum. Dicit enim : Intrate per angustam portam. Quam lata porta et spatiosa uia quae ducit ad perditionem, et multi sunt qui intrant per earn ! Quam angusta porta et arcta uia

.

387

138/140 sqq. I Cor. 3, 17.18. 150/151 Rom. 3, 8. 153/154 Sap. 3, 11. 100/162 lac. 4, 4. 103 cfr I Petr. 3, 11. 165/160 cfr Sap. 3, 11. 170/173 Matth. 7, 13.14.

138 disperdit corr. m. 2 V 130 domini] V G M, dei Ant. m Fogg. 140 uos] V M, se G Ant. m Fogg. quis] V M, enim add. G (sed exp.) Ant. m Fogg. 141 disperdit corr. m. 2 V 145 compunctus] m. 2 V, conpunctus 1 m. V ac¬ currat] m. 2 V, adcurrat 1 m. V 146 disperdet] m. 2 V, disperdit 1 m. V 147 sese] alt. s sup. I'm. V 149 de] V M Fogg., om. G Ant. m 160 sic obiur¬ gat] V M Fogg., subiurgat G Ant. m 163 a] e m. 2 G 165 uacua] V M Fogg., uana G Ant. m 168 sqq. artam V G M 168/169 angustie (i exp.) G 172 earn] V G M, ipsam Ant. m Fogg.

DE REMISSIONE II, iv-v

PL 555

683

quae ducit ad uitam, et pauci sunt qui inueniunt earn ! Via nostra praesens uita est, in qua si quis positus uerbo Dei non 175 consenserit, non accipiet remissionem peccatorum ; sed in fletu et stridore dentium lugebit sine fine supplicium ; nec immerito numquam merebitur carere tormento, qui quamdiu hie uixit, noluit renuntiare peccato. V, 1. Propter hoc unumquemque nostrum Saluator praemo180 net, dicens : Esto consentiens aduersario tuo cito dum es in uia cum eo, ne forte tradat te aduersarius iudici, et index tradat te ministro, et in carcerem mittaris. Amen dico tibi, non exies inde donee reddas nouissimum quadrantem. Aduersarium sibi quippe tacit homo Dei uerbum, quamdiu ilia tacit quae diui185 nus sermo prohibet. Cui dicitur in psalmo : Tu uero odisti disciplinam, et proiecisti sermones meos post te. Huic sermoni diuino si quis in uia, hoc est si quis in hac uita cito consentiens non fuerit, missus in carcere ignis aeterni ultra requiem non habebit. Bonus enim aduersarius iste, qui salubri aduersitate 190 iugiter instat, ut a nobis aduersitatem mortiferae iniquitatis expellat. Hinc est quod nos in alio loco scriptura diuina, ut celeriter conuertamur, hortatur, ne tarditas mortifera perditionem difterenti pariat, non salutem. Ait igitur : Ne tardaueris conuerti ad Deum et ne differ as de die in diem ; ne subito 195 ueniat ira eius, et in tempore uindictae disperdet te. 2. Ostendit utique sermo diuinus quia cum uindictae tempus aduenerit, non iam conuersio malum punitioni subtrahet, sed ira uindex debita condemnatione disperdet. Illud etenim tempus non erit remissionis, sed retributionis, nec indulgentiae, sed uindictae. 200 Quae idcirco diuina longanimitate differtur, ut sanctorum numerus impleatur. Hanc enim uindictam beatus Iohannes in Apocalypsi sanctos memorat postulasse, quorum haec uerba sunt : Quousque, Domine, sanctus et uerus, non iudicas et uindicas sanguinem nostrum de his qui in terra habitant ? 3» Et 205 ut doceret pro his qui eorum sunt consortio copulandi, tem¬ pus uindictae superna ordinatione differri, sequitur dicens : Et datae sunt singulis stolae albae, et dictum est eis ut requiescerent breui adhuc tempore, donee impleatur numerus conseruorum

180/183 Matth. 5, 204 Apoc. 6, 10.

25.26.

185/186 Ps. 49, 207/209 Apoc. 6, 11.

17.

193/195 Eccli. 5, 8.9.

203/

176 lugebit] bi sup. lin. m. 2 V 177 tormentum corr. m. 2 V 181 pr. tradet G 188 carcere] V G M, carcerem Ant. m Fogg. 189 aduersitatem (m exp.) V 190 instat] a in ras. m. 2 V aduersitatem] r sup. lin. V 197 punitioni] V M Fogg., punitione G Ant. m subtraheret (re exp.) G 200 ut] in ras. m. dine] V G(1 m.) M, derisum ... similitudinem G (m. 2) Ant. tn. Fogg. improperii] 2 V 202 apocalypsi* (n exp.) V, apocalipsi G memorat] V M Fogg., memoratur G Ant. m 204 uindicas] V M, non praem. G Ant. m Fogg. qui] i in ras. V

684

m

388

PL 556

DE REMISSIONS II, v-vi

et fratrum eorum. Nouerat etiam beatus Paulus praesentis sae210 culi futurique distantiam. Sciebat in praesenti posse tantum beneficium salutis acquiri; in futuro autem non nisi mercedem iustitiae singulis, pro bonorum seu malorum operura qualitate restitui. Vnde cum propheticum posuisset testimonium quod dicit Deus : Tempore accepto exaudiui te, et in die salutis adiuui 215 te, continuo ipse subsecutus adiungit : Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. De futuro autem dicit : Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi, ut recipiat unusquisque propria corporis, prout gessit, siue bonum, siue malum. 220 VI, 1, Non ergo in futuro tribuitur uita aeterna, nisi cui fuerit in hoc saeculo peccatorum donata remissio, neque hie accipiet remissionem peccatorum, nisi qui suis peccatis renuntiat, et ad Deum summum ac uerum cordis uera conuersione festinet. Illud etenim tempus non erit remissionis, sed retribu225 tionis.Non ibi misericordia iustificabit impium,sed iustitia discernet iustum et impium. Scriptum namque continetur in psalmo: Dominusinterrogatiustumetimpium. Etut ostenderet in iniquitatibus perditionem esse animae, non salutem, sequitur dicens : Qui autem diligit iniquitatem, odit animam suam. Ne 230 uero aliquam sibi misericordiam repromittant qui usque in finem praesentis uitae in iniquitate perdurant, subsequenter de Deo sic loquitur : Pluit super peccatores laqueos, ignis, sulphur et spiritus procellarum, pars calicis eorum ; quoniam iustus Dominus iustitias dilexit, aequitatem uidit uultus eius. 235 2.Quisquis igitur haec audiens in praesenti tempore misericor¬ diam Dei noluerit per conuersionem quaerere, in futuro earn numquam poterit inuenire. Hoc enim iustus iudex per beatum nobis apostolum Iacobum denuntiari praecepit, eodem dicente : Indicium sine misericordia illi qui non jecerit misericor240 diam. Ordo autem misericordiae continet, ut misericordiam quam homo impendere iubetur alteri, prius exhibeat sibi, dicente scriptura : Miserere animae tuae placens Deo. Proinde si quis placere Deo non uult, animae suae misericordiam denegat ; et qui animae suae misericordiam in praesenti sae-

214/216 II Cor. 6, 2. 216/219 II Cor. 5, 10. 227/229 Ps. io, Ps. 10, 7.8. 239/240 lac. 2, 13. 242 Eccli. 30, 24.

6.

232/234

215 tempus] sup. lin. m. 2 V 217 nos] n sup. eras, u m. 2 V 218 prout] ut in ras. m. 2 V 220 cui] V M, om. G Ant. m. Fogg. 221 accipeit] ex accipi & m. 2 V 223 summum] sum»um(/;r. u m. 2) V festinat] m. 2 V, festinet 1 m. V, festine*t G 225 iustificabit] b ex u m. 2 V 230 repromittant] n sup. lin. m. 2 V 231 uitae] om. G 234 dominus ** (et eras.) V 238 eodem] o in ras. m. 2 V 241 impendere] m. 2 V, inpendere 1 m. V 242 miserere] alt. re sup. lin. m. 2 G

DE REMISSIONE II, vi-vii 245

250

255

260

m

389

265

270

PL 557

275

685

culo noluerit, nullatenus apud Deum misericordiam poterit inuenire. 3. Indicium enim sine misericordia illi qui non fecit misericordiam. Ac per hoc, quod subsequenter dicitur : Superexaltat autem misericordia iudicio, in illo fiet qui nunc miseretur animae suae placens Deo. Ipse namque Dominus dicit : Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur. Nam cum beatus apostolus moneat, ut omnia honeste et secun¬ dum ordinem plant, propter quod et in Cantico Canticorum dicitur : Ordinate in me caritatem, quomodo dicendus est aut caritatis aut misericordiae ordinem tenere, qui, non dico quemlibet hominem alium, sed ipsum corpus suum reficit cibo, ne deficiat ; munit. indumento, ne algeat ; dum est sanum, cauet ne infirmetur ; dum est infirmum, satagit ut sanetur carni suae alimentorum incessanter, uestimentorum, medicaminum ministrat sollicita intentione subsidium ; et animae suae male uiuendo conquirit interitum ; carnem suam necessariis cibis nutrit, et animam suam operibus malis interficit ;■ cami suae noxios cibos negat, et animae suae opera mala, tamquam uenena mortifera subministrat, carni suae uitam prolongare desiderat, quae finitur diebus paucis, et animae suae procurat mortem, cuius in supplicio non erit finis ? 4 Ac per hoc qui animam suam odisse conuincitur, etiam carni suae crudelis aduersarius inuenitur ; quia sicut boni actus faciunt carnem cum anima caelesti beatitudine perfrui, sic opera mala faciunt aeterno igni animam cum came torqueri. Ipse sibi ergo est perniciosissimus inimicus, quisquis male uiuens, uitam non mutat antequam finiat. VII, 1, Ex huius enim uitae fine illius uitae pendet initium, in qua quidquid retribuitur non finitur. Cum autem digne ab apostolo Iohanne dicatur : Qui odit fratrem suum, homicida est, et scitis quia omnis homicida non habet uitam aeternam in se manentem, cumque sanctus Dauid dicat : Qui autem diligit iniquitatem, odit animam suam, si homicida est qui fratrem suum odit, quid est qui diligens iniquitatem odit animam suam ? et si ille qui odit fratrem non habet uitam aeternam in

.

246/248 lac. 2, 13. 250 Matth. 5, 7. 251/252 I Cor. 2, 4. 274/270 I lob. 3, 15. 276/277 Ps. 10, 6.

14, 40.

253 Cant.

245 quaerere] M, om. V G, donare add. Ant. m. Fogg. 247 ac] hac G M 248 misericordia iudicio] M (cfr Fischer, Vetus Gatina, 26, p. 28-29), misericordiam iudicium 1 m. V, misericordiam iudicio V {m. 2) G, misericordia iudicium Ant. m {“ms. units : iudicio”) Fogg. 250 consequentur] alt. e sup. eras, u V 252 fiant] a V G At 832 remanebant 1 m. V 834 rogo tam] rogatam 1 m. V 835 repperiatur V G 837 intremescat V G (1 m.) 840 uue V illi* (s eras.) V 843 cucurrerit] V G M, curauit Ant. m Fogg. 846/847 ~ uindictae diuinae Migne 847 com¬ mendat] pr. m sup. eras, n m. 2 V 851 concessam corr. m. 2 V adtendat corr. m. 2 V 853 egerint G Ant. 855 cognoscantur corr. m. 2 V aetatis

corr. m. 2 V

V (corr. m. 2) M

702

DE REMISSIONE II, xviii

bus Deus ad opus bonum uocauit quos ad se gratuita iustificatione conuertit. Accipitur enim mane huius diei ab initio mundi usque ad diluuium ; tertiae horae quippe uocatio fuit a diluuio usque ad Abraham ; sextae horae uocatio, ab Abra860 ham usque ad Dauid ; a Dauid uero usque ad transmigrationem populi in Babyloniam, hora nona completa est; deinde hora undecima fuit in primo aduentu Christi, quo uenit humilis in carne mortali, in qua pro peccato mundi dignatus est immortalis occidi. 2. Haec est operariorum postrema uocatio, 865 quae nunc agitur usque ad praesentis saeculi finem, id est ab aduentu humilitatis eius usque ad aduentum celsitudinis ; ab aduentu quo bonus uenit iudicandus a malis, ut misericorditer de malis faceret bonos, usque ad aduentum quo iuste iudicaturus est et malos et bonos ; ab aduentu piae remissionis, usque 870 ad aduentum iustae retributionis ; ab aduentu quo ex usuris et iniquitatibus liberauit animas pauperum, usque ad aduen¬ tum quo ueniet cum usuris exigere pecuniam suam, a quibus earn inuenerit consumptam, aut nullo boni operis studio duplicatam. Haec est hora quam nouissimam beatus Ioannes appel875 lat dicens : Puerttli, nouissima hora est. 3. Post huius horae consummationem non ad uineam Dominus operarios uocat, sed ueniet ut unicuique mercedem sui operis reddat, sicut ipse ait : Ecce uenio cito, et merces mea mecuni est. Ille sibi ergo speret diuinae retributionis denarium tribuendum, qui antequam 880 dies praesentis saeculi finiatur, in dominica uinea laudabiliter operatur. Neque enim aliud est ilia operatio, nisi cordis uera conuersio ; ille uero sicut oportet ad Deum conuertitur in quo est, sicut apostolus dicit, fid.es quae per caritatem operatur. 4. Ilia quoque horarum diuersitas licet digne accipiatur, sicut 885 superius posuimus, aetatum mundi distinctio, non tamen incongrue possumus in hac horarum diuersitate etiam uniuscuiusque hominis aetates accipere ; ut mane sit hominis quousque finiatur infantia, deinde pueritiae finis consummet tertiam, adolescentiae terminus peragat sextam, iu-

870/871 cfr Ps. 71, 14. 872/873 cfr Matth. 25, 27. Apoc. 22, 12. 883 Gal. 5, 6.

875 I Ioh. 2, 18.

878

856 uocauit (ui exp.) V, uocat M 859 a] ad (d exp.) V 861 completa] m sup. eras, n m. 2 V, complexa M 883 immortalis] pr. m sup. eras, n m. 2 V 872 ueniens corr. m. 2 V 873 eum corr. m. 2 V consumptam] ex consummatam m. 2 V boni] ex bono m. 2 G duplicatum corr. m. 2 V 875 dicens] V G M Ant. Fogg., om. m puerili corr. m. 2 V 876 ueniam corr. m. 2 V 877 ut] sup. lin. m. 2 V 879 tribuendam corr. m. 2 V 881/883 neque usq. operatur] om. Ant. 882 conuersio] uer sup. lin., -fes- exp. M 884 licet] V M Fogg., om. G Ant. m 888 infantia pueritia adolescentia iuuentus grauitatis senectus not. in marg. a. m. V 889 aduliscentiae V G terminos corr. m. 2 V sextum corr. m. 2 V

DE REMISSIONE II, xviii-xix

703

uentutis consummatio perficiat nonam, grauitatis cursus peragat undecimam, et deinceps senectus tendens ad terminum, totius diei consignet occasum. In quacumque igitur uitae praesentis aetate omnis iniquus aut impius toto corde fuerit conuersus ad Deum, statim praeteritorum omnium remissio895 nem accipiet peccatorum. XIX, 1. Quisquis autem potest inuenire in euangelio aut do1 cere, post finem diei quemlibet operarium uocatum ad uineam, digne speret et certissime praedicet cuilibet iniquo qui in praesenti saeculo conuersus non fuerit, facultatem boni operis aut 900 gratiam remissionis futuri saeculi tempore concedendam. Item quisquis ostenderit cuilibet ad operationem uineae dominicae ante finem diei non uocato denarium iussu Domini da¬ tum, digne congrueque speret cuilibet ante finem praesentis uitae non conuerso regnum caelorum largitate Domini confe905 rendum. Si uero illos quos diurni operis in uinea pius labor exercuit, ipsos tantum post finem diei denarii merces excepit; nos quoque si ad denarium aeternae uitae peruenire uolumus, in uinea dominica praesenti tempore laboremus ; nec contemnamus imperium uocantis, si nolumus a largitate remune910 rantis excludi. 2. Qui enim ante finem diei non operatur in uinea, finito die non poterit denarium accipere ; quia tunc non erit tempus, cum unusquisque ad operationem uineae misericorditer uocetur, sed quo merces praeterita operatione reddatur. Non ergo ibi erit pia uocatio, sed iusta redditio. Ille dena915 rius nec otioso dabitur, nec ei qui extra uineam foris operatur. Otiosus est autem catholicus qui non uult bene operari, quia fides sine operibus otiosa et mortua est in semetipsa. Extra uineam uero ille operatur, qui constitutus in qualibet haeresi, bonorum quidem operum gerit studium, sed ipse sibi male 920 credendo denegat saluationis effectum. Dicit enim beatus apostolus Paulus, quia omne quod non est ex fide, peccatum est ; et : Sine fde impossibile est placere Deo. 3. Vterque igitur sibi adimit denarium, uterque se ab operariorum consortio efbcit alienum ; iste quidem quia intra uineam dominicam constitu925 tus noluit esse studio operationis attentus ; ille uero quia foris operatus est quod ante finem diei intra uineam dominicam 890

PL

57° m 402

916/917 lac. 2, 17 uel 20 (cfr B. Fischer, Vetus Latina, 26, p. 30/32). 14, 23.

921 Rom.

922 Hebr. 11, 6.

891 tendens] d sup. tin. m. 2 V 893 aut impius] om. M toto] et praem. M 898 qui* (d eras.) V 907 quosque G 909/910 remunerantis] re sup. tin. m. 2 \S 913 praeteritae operationi scribendum coni, m 918 uinearum (arum exp.) G 921 apostolus Paulus] PGM, ~ Ant. m Fogg. 925 attentis] pr. t sup. eras, d

m. 2 V

quia] si add. sed exp. V

704

930

935

940 PL

571 m

403

945

950

955

960

DE REMISSIONE II, xix-xx

debuit operari. Ac per hoc ille, quia non est operatus unde saluari possit; ille autem, quia non ibi operatus est, ubi donum salutis acciperet ; et idcirco finito die nec ille ad uineam intrare permittitur, et illi facultas bonae operationis aufertur ; quia catholicus quidem malus in conuiuio Domini uestem nuptialem non habuit (quod Paulus fidelibus intimat formidandum, dicens : Si tamen uestiti, non nudi inueniamur), haereticus uero ad ipsum conuiuium tempore acceptabili uenire contempsit. 4. Et ideo ille proicietur, et illi facultas ingrediendi non dabitur. Nunc itaque tempus ut palea mutetur in triticum ; nunc tempus ut omnis iniquus festinet ex zizaniis triticum fieri, si non uult inexstinguibilis ignis aeternitate comburi. Si quis enim praesentis temporis gratiam respuens, quo Dominus non ad iudicandos, sed ad saluandos peccatores uenire dignatus est, in suis crediderit iniquitatibus permanendum, nullam inueniet misericordiam in futuro iudicio ; quia nec tempore uentilationis paleam frumento misceri uentilator ille permittet, ut nec tempore reddendae rationis talenti potestatem pigro, inutili famulo seueritas diuina concedet ; sed sicut paleas tunc inexstinguibilis ignis exuret, sic nequam pigrumque seruum tenebris exterioribus deputatum fletus et stridor dentium aeternus excipiet. Quid est enim aliud quod ille seruus ligari manibus iubetur et pedibus, nisi ut in manibus mali operis reatus, in pedibus autem malae uoluntatis puniendus ostendatur affectus ? XX, 1. Huius opportunitatem temporis sanctus Isaias diuinitus informatus agnouit, qui nos ad conuersionem his uerbis hortari non desinit: Quaerite Dominum dum inueniri potest, inuocate eum dum prope est. Derelinquat impius uiam suam, et uir iniquus cogitationem suam ; et conuertatur ad Dominum, et miserebitur eius ; et ad Deum nostrum, quia multus est ad ignoscendum. Nunc ergo Dominus quaerendus est, cum potest a quaerentibus inueniri. Nunc inuocandus, cum est proximus inuocanti. Nunc impietatis uia, nunc est iniquitatis cogitatio relinquenda. 2. Nunc est necessaria conuersio peccatoris, qua potest beneficio diuinae remissionis reatu totius carere peccati. Ceterum bona Dei non uidebit in terra uiuentium, si quis

933 II Cor. 5, 3.

954/958 Is.

55, 6.7.

903 cfr Ps.

26, 13.

933/934 haereticos corr. m. 2 V 935 proicietur] e sup. tin. m. 2 V et] sup. tin. m. 2 V 941 credideri*t (n eras.) V 943 tempore] alt. e sup. eras, is m. 2 V 944 ut] V G M Fogg., om. Ant. m 945 concedit corr. m. 2 V 952 esaias corr. m. 2 V 956 iniquus] pr. u sup. lin. m. 2 V alt. et] *et (t sup. lin. m. 2) V 957 quia] V G M, quoniam Ant. m Fogg.

DE REMISSIONE II, xx-xxi

705

in hac terra morientium remissionem non acceperit peccatorum. Hoc enim ipse praeordinauit hominum Saluator et iudex, ut quibus peccata dimittit, in hac terra dimittat. Propter quod Iudaeis incredulis dicit : Vt autern sciatis quia potestatem habet Filius hominis in terra dimittendi 'peccata. Quod non ideo dixit, quia transeuntibus hominibus de hac terra, huius 97° temporis peccata, si quibus uellet, relaxare non possit ; sed ut homines agnoscerent tempus remissionis et retributionis diuina incommutabiliter constitutione discretum, nec audire humana inaniter speraret uanitas quod diuina promitteret ueritas. 3* Hinc est quod etiam beato Petro, hoc est Eccle975 siae suae, in terra ligandi soluendique tribuit potestatem ut agnosceremus in tempore huius uitae gratuitam tribui in peccatorum remissione misericordiam, in futuro autem iustam cunctis mercedem pro factorum qualitate reddendam ; nec ambigeremus nunc omnia posse peccata dimitti et quaecum980 que nunc non fuerint dimissa, tunc exigi. Quod etiam beatus Dauid sancti Spiritus reuelatione cognoscens, cui, sicut ipse testatur, incerta et occulta sapientiae suae manifestauerat Dominus, priusquam de hoc saeculo eat remissionem postulat peccatorum, dicens : Remitte mihi ut refrigerer, priusquam 985 earn et amplius non ero. Beatus utique propheta non tarn sollicite postularet ante uitae praesentis terminum remissionem sibi tribui peccatorum, si sciret post hanc uitam uel cuiquam profuturam paenitentiam, uel remissionem peccatorum tunc m 404 ) paenitentiam agentibus diuino munere concedendam. PL >990 XXI, 1* Equidem post hanc uitam, licet paenitentia futura 572 ) sit iniquorum non illis tamen peccatorum remissio dabitur, sed ipsa quoque paenitentia punitionis generabit augmenta. Valebit enim ad cumulum cruciationis aeternae ; ubi duritia peruersi cordis, quae ante finem praesentis uitae non fuerit sa995 lubri confessione oblita, cum flammis ultricibus sine fine grauiter uretur, sua grauius paenitudine punietur. Quid enim deterius quam sic de praeterito iugi paenitentia conteri, ut numquam possit paenitens a tormento commissi criminis liberari ? Neque enim hoc in homine praesentem uitam in suis 1000 malis operibus hniente considerabitur, ut quia hnita uidebuntur eius opera mala, finiantur eius quandoque tormenta : 965

967/868 Matth. 9, 6.

982/983 cfr Ps. 50, 8.

984/985 Ps. 38, 14.

970 temoris] ex tempus m. 2 V uellet] t add. m. 2 V 973 proiritteret] non praemittendum coni, m 979 posse] ex possit m. 2 V ~ peccata posse (sub sign, transpos.) M 879/880 quaecumque nunc non] scripsi, quaecumque nunc V M, nunc quaecumque nunc G, nunc quaecumque non Ant. m Fogg. beatos corr. m. 2 V 983 eat] exeat al. apud m 991 iniqu*orum V 995 oblita] V G M, abolita Ant. m Fogg. 1002 attendetur] pr. t sup. eras, d m. 2 V

706

m

405

PL

573

DE REMISSIONE II, xxi-xxii

sed attendetur in eo iniquae uoluntatis peruersitas, quam us¬ que in finem praesentis uitae diligit et tenet iniquus, licet ipsam uitam, quam pessime gerit, amittat inuitus. 2. Qui dum 1005 malam uoluntatem ante finem praesentis uitae mutare non curat, ostendit procul dubio sic se iniquitates suas diligere, ut si posset hie sine fine uiuere, sine fine uellet in iniquitatibus permanere. Non ergo propterea cuilibet iniquo parcetur, quia iam desideria malae uoluntatis implere non poterit ; sed ideo 1010 sine fine torquebitur, quia quamdiu hicpeccare potuit, peccare non destitit. Et ob hoc nullus dabitur iniquo terminus punitionis, quia priusquam terminaret huius uitae cursum, non posuit terminum criminibus suis. Quamuis enim uitam suam malam quantum uellet prolongare non posset quisquis hie 1015 noluit conuerti dum uiueret, eamdem tamen si uellet, mutare posset in melius, priusquam malam uitam finiret inuitus, in malis gehennae sine fine mansurus. 3. Vt hac ergo in combustione aetema crucientur qui praesentem uitam in malis moribus et operibus finiunt, ad iustitiam pertinet iusti Iudicis 1020 reddentis unicuique secundum opera sua. Cuius utique non est iniusta redditio, qua fit ut iniqui numquam careant supplicio, quorum uoluntas in hac uita noluit carere peccato. Tales enim magis delectantur peccare quam uiuere ; nec ob hoc peccant, ut semper uiuant, sed ideo hie semper uiuere cupiunt, 1025 ut numquam desinant peccare dum uiuunt. 4. Nemo autem securus praesentem uitam terminat, nisi priusquam uitam hniat, ab iniquitate discedat ; ne tunc inaniter sua uelit deflere scelera, quando nullatenus poterit uitare tormenta. Non ergo inaniter in praesenti saeculo paenitentia uniuersis indi1030 citur, neque frustra in hac uita conuersio praedicatur. Hie enim paenitentia remissionis inuenit fructum, si peccator, dum hie uiuit, peccandi deponat affectum. Praesentis namque saeculi tempus misericors Dominus et iustus solum remissionis beneficio deputauit ; futurum uero iustae retributioni seruat, 1035 quo unusquisque pro qualitate credulitatis et operis condigna, sed non hnienda recipiat. XXII, 1. Proinde nunc omnis iniquus intra Ecclesiam positus malam conuersationem respuat, et bonae uitae cursum festinet arripere, ut ad aeternam uitam ualeat peruenire. Nunc 1040 omnis impius prauam fidei sententiam deponat, et ad Ecclesiam redire non differat. Nunc sibi omnis homo dextrae partis comparet meritum, si non uult sinistrae partis perferre 1006 cu*rat (r eras.) G 1013 terminum criminibus suis] V G M, crim. s. term. Ant. m Fogg. 1013 eandem] n sup. lin. m. 2 V 1016 priusquam] prius add. in marg. m. 2 V 1017 ut] sup. lin. V 1021 supplicia corr. m. 2 V 1023 ob] sup. lin. m. 2 V 1028 deflere] ex deferre m. 2 V 1033 tempus] indulgentiae add. sed exp. V iustus] tribuit add. sed exp. V beneficio] ex beneficium m. 2 V 1041 redire] V G M, uenire Ant. m Fogg. 1042 meritum] ex merito m. 2 V proferre G

DE REMISSIONE II, xxii

PL 574

70 7

tormentum. Nunc ambulet iustitiae uiam, ut ad patriam ueniat, in qua requiem habeat sempitemam. Nunc omnis qui 1045 Deum malis operibus exacerbat, transeat ad uitam bonam, per quam propitius Deus acquiritur, ut accipiat uitam aeternam, quam Deus bonis sine fine largitur. 2. Nemo desperet misericordiam Dei, considerans atrocitatem cuiuslibet criminis ; nec tamen aliquis sub spe misericordiae Dei permaneat 1050 in peccatis, sed confidentia sperantis ita sine dubitatione petat paenitentiae portum, ut humilitas paenitentis fugiat desperationis lethale naufragium. Et sic Dei misericordiam diligat, ut eius consideret cum timore iustitiam. Totum sibi speret relaxari posse conuerso, nec dimittendum tamen ali1055 quid existimet obdurato. Hoc tempore mutet iniquus uitam et non inueniet poenam. Fugiat culpam et accipiet ueniam. In hoc enim tempore beneficium remissionis acquiritur, quando mutationem uoluntatis, meriti quoque mutatio comitatur. Nunc omnis qui laborat et oneratus est, ad Deum uocantem 1060 reficiendus ueniat ; nunc super se lene iugum Saluatoris leuemque sarcinam tollat ; nunc ab eo discat quia mitis est et humilis corde, si animae suae requiem desiderat inuenire ; nunc auersus ad conuersionem currat ; nunc iniquus ab iniquitate discedat, nunc errans ad uiam ueritatis redeat. 3. 1065 Modo quaerat Domini misericordiam, qui non uult pati sine fine miseriam. Modo quaerat aeternam uitam, qui non uult in aetemum mori. Nunc praeueniat in confessione faciem Dei, qui non uult sempiterna punitione damnari. Nunc enim fructuose paenitentia geritur, nunc remissio peccatorum paeni1070 tenti conceditur ; nunc conuerso regni caelorum possessio non negatur, in qua sine fine uiuitur et sine fine gaudetur ; ubi nec mors laetantibus adimit uitam, nec maeror uiuentibus potest auferre laetitiam. In quali enim fide et opere unumquemque hominum uitae huius inuenerit finis, tabs ei retributio dabitur, 1075 cuius non erit finis. Quia sicut omnis qui ante finem uitae praesentis conuersus non fuerit et in malis suis finierit ultra requiem non habebit, sic omnis qui in hoc tempore diuinis praeceptis oboediens, a malis suis conuersus fuerit, si in fide recta et bona uita intra Ecclesiam catholicam perseuerauerit 1080 usque in finem, hie saluus erit. 1059/1062 efr Matth. n, 28-30.

1079/1080 efr Matth. 24, 13.

1044 exarcerbat M 1048 aliquid G 1052 totum] ex toto m. 2 V 1057 ~ adquiritur remissionis (sub sign, transposit.) G 1060 lene] ex bene m. 2 V, leue Ant. 1061 nunc] in non mut. m.2G 1062 desiderat] sup. lin. m. 2 V 1063 a*uersus] d eras. V iniquus] ex inicus m. 2 V 1064 uiam] uitam G 1067 nunc] ex nec m. 2 G 1070 regni] ex regno m. 2 G 1078 ~ non f. conuersus (sub sign, transposit.) G 1080 erit] Amen add. Ant. m Fogg. Explicit liber secundus Fulgentii de remissione peccatorum V G (amen add) ; Explicit liber secundus sancti Fulgentii episcopi de remissione peccatorum M

SANCTI FYLGENTII EPISCOPI DE FIDE AD PETRVM SEV DE REGVLA FIDEI

MONITVM Corb.

Leningrad Q.v.I. n°

7,

s. VI-VII

(ex abbatia Corbeiensi),

fol.

62* (i)-ii2r (52).

N

Roma, Bibl. Naz. 1006 (Cheltenham 12260), s. VIII-IX (fortasse ex abbatia Nonantulae), fol. 125r-i53r.

A

Paris, Bibl. Nat. lat.

F

Vatican. Lat.

Y

Lisboa, Bibl. Nac. Cod. Alcobacensis CCVII (415), s. XIII, fol.

641,

1796,

s. VIII, fol.

s. XI, fol.

202^-232.

83-98.

31V-44V.

B

Bamberg, Staatl. Bibl. Msc. patr.

Codd.

consensus codicum Corb. NAFYB.

Col.

editio Coloniensis, 1473, sub titulo “S. Augustinus. Liber de fide ad Petrum diaconum”.

Ant.

ed. Christophori Plantini, Antuerpiae,

m

ed. Paschasii Quesnel et Lucae Mangeant, Parisiis,

al.

uariantes lectiones in margine editionis m.

Maur.

ed. Maurinorum, in appendice tomi VI operum S. Augustini, Parisiis, 1685.

20

(B.III.30), s. IX, fol.

1573,

Codices et editiones quibus usus est m : Corbeiensis peruetustus (= Corb. noster) Vaticani quattuor Anglicani duo ex cathalogo Bibliothecae Oxoniensis editio Antuerpiensis (= Ant. noster) Codices et editiones quibus usi sunt Maur. : Corbeiensis uetustissimus (= Corb. noster) Vaticani quattuor Anglicani duo Sorbonicus Victorinus Beccensis editio Louaniensis (= Ant. noster)

p.

13^-5 5

437-489. 1684,

p.

500-531.

m 5°o

m 501

1. (Prol.) Epistulam, fili Petre, tuae caritatis accepi, in qua te significasti uelle Hierosolymam pergere, et poposcisti te litteris nostris instrui quam debeas in illis partibus uerae fidei regulam tenere, ut nullus tibi possit sensus haereticae subre5 pere falsitatis. Gaudeo quidem quod pro fide uera sine ullo perfidiae uitio custodienda sollicitudinem geris, sine qua nulla potest prodesse, immo nec esse conuersio. Apostolica quippe dicit auctoritas, quia sine fide impossibile est placere Deo. Fides est namque bonorum omnium fundamentum. Fides est hu10 manae salutis initium. Sine hac nemo ad filiorum Dei potest numerum pertinere, quia sine ipsa nec in hoc saeculo quisquam iustificationis consequitur gratiam, nec in futuro uitam possidebit aeternam ; et si quis hie non ambulauerit per fidem, non perueniet ad speciem. Sine hde omnis labor hominis ua15 cuus est. Tale quippe est, ut sine uera fide quisque uelit Deo per contemptum saeculi placere, quale si quisquam tendens ad patriam, in qua se scit beate esse uicturum, relinquat itineris rectitudinem et improuidus sectetur errorem, quo non ad beatam ciuitatem perueniat, sed in praecipitium cadat; 20 ubi non gaudium peruenienti detur, sed cadenti interitus inferatur.

8 Hebr. 11,6.

Titulus : Epistola fulgenti episcopi de fide catholica litieris minutioribus saec. octaui Corb. ; Liber beati augustini ad petrum diaconum hierosolimam proficiscenti qualiter debeat uere fidei regulam tenerv N (in fine tamen Fulgentio attribuitur) ; Incipit (epistola add. sup. /in.) eiusdem ad petrum de regula uere fidei A ; Incipit liber fulgentii episcopi ad petrum de regula uere fidei F ; Incipit liber beati fulgentii episcopi de regula uere fidei ad petrum directus Y ; Incipit liber sancti agustini ad petrum diaconem de fide sanct§ trinitatis amen B ; Incipit liber sancti augustini ad petrum diaconem de fide Col. 1 epistula N 2 Hier. pergere] ire iherosolimam Y 3/4 uerae fidei regu¬ lam] fidem Vat. unus apud m 4 ut] et N tibi] ibi Y, te Vat. unus apud m posset A F (corr.) B 4/5 subrepere] Corb. Ant. m Maur., subripere N A F Y B Vat. duo apud m, surripere Col. 5 falsitatis] prauitatis Vat. unus apud m, prauitatis praem. Col. 6 perfidi Col. 8/9 fides est namque] N A F B Col. Maur. m, ~ fides namque est Y Ant., fides namque diuinitus inspirata ipsa e q; Corb. a. m. (uerba fides namque diuinitus in spatio uacuo post textum s. scripturae, cetera in loco uerborum fortasse euanidorum fides [est] namque). Notandum etiam est priorem librarium abbreuiationes e et q; numquam adhibere. Quaedatn glossa ad banc interpolationem ab a. m. adposita,funditus erasa uel euanida est. 9 bonorum] abhinc usq. ad l. 13 “per fidem” (in fine paginae), textus fere totus posterius atramento rescriptus est in Corb. fundamentum] est add. Corb. 9/10 fides usq. initium] et totius humanae salutis iudicium atque initium Vat. duo apud m 10 hac] hanc A, fide add. Ant. 10/11 potest numerum] Codd. Col. Maur., ~ Ant. m 11 pertinere] peruenire A F Y Ant. ipsam A 12 ~ gratiam consequitur B Col. futurum A F 14 hominis] humanus A F 14/15 mortuus Y 15 ut usq. uelit] sine uera fide quemquam uelle Vat. duo, si sine uera fide quisque uelit Vat. alter apud m uelit] mut. in uellit a. m. A 16 per contemp. saeculi] om. Y contemptu A quispiam al. apud m 18 improbidus Corb. quis B 20 perueniendi B datur B Col. cadentis Maur.

712

DE FIDE AD PETRVM, 2

2, Verumtamen ut de Me sufficiens sermo promatur nec temporis suffragatur spatium, quia celeriter nostrum cupis habere responsum, et tam magnum est opus disputationis 25 huius, ut a magnis uix possit impleri. Neque enim poposcisti sic te debere de fide instrui, ut unam quamlibet haeresim designares, contra quam specialiter nostrae disputationis uigilaret intentio, sed cum indefinite definitionem fidei petis, eamque cupis etiam sub breuitate concludi, uides procul dubio 30 quam sit nobis impossibile ut rem tantam in breui plene comprehendamus, cui sufhcientes esse non possumus, etiamsi tantum spatium temporis et tale nobis esset ingenium, ut multa uolumina de hoc quod a nobis expetis facere ualeremus. Sed quia Deus prope est omnibus inuocantibus eum in ueritate, qui 35 uerbum consummans et breuians fecit super terram, spero quia, sicut tibi dedit huius fidei sanctam sollicitudinem, sic etiam mihi, ut tuo tam bono tamque laudabili seruiam desiderio, sufficientem tribuet facultatem ; ut etsi non potuero cuncta dicere, ex quibus omnis error haereticus possit agnosci, et 40 agnitus uel conuinci ualeat uel uitari, tamen in nomine atque adiutorio sanctae Trinitatis, quae unus solus uerus et bonus est Deus, ea dicam in quibus saltern magna ex parte rationem catholicae fidei constet sine aliqua erroris caligine contineri. Quibus retentis, poteris etiam ilia deprehendere atque fugere, 45 quae etsi in hoc opere non uidentur speciali disputatione con¬ uinci, tamen ex his quae hie generaliter atque absolute ponentur, appareat ilia quae infideles homines auribus uolunt susurrare fidelium, non regula diuinae ueritatis tradita, sed nequitia humani erroris inuenta.

34 Ps.

144, 18.

35 Rom. 9,

28.

24 est] om. F op. disp. huius] codd. (dispensationis N) Col. Maur. ~ huius disp. opus Ant. m 25 a] Corb. A F B Y(eras.) Col. Ant. Maur., om. N Vat. unus apud m et ipse m impleri] sermonibus add. idem Vat. et m 26 ~ te sic N debere] om. Vat. unus apud m 26/27 heresem Corb. N 27 disignaris A, designarem idem Vat. ut supra 28 cum] exp. F indefinite] corr. ex indesinenter Corb. 30 brebi Corb. A pene Y 31 possemus N, possimus A 32 tale] om. A ingenium] non praem. Maur. 33 ualeremus] AF BY Col. Ant. m Maur., ualeamus Corb. N al. apud m et codices Maurinorum 35 facit N 37 tam] om. A tam bono] om. N tamque] tamquam A desidero B 38 tribuit A, tribuat B Y Col. facult.] intellectum Y potero al. apud m 39 hereticos B 40 pr. uel] om. Col. conuinci] pr. n sup. lin. (m cancell.) a. m. Corb. 41 qui A F quae unus solus] iterauit in folio sequenti Corb. 42 ea] om. N magna ex parte] magna expectare F ratione N 43 ~ fid. cath. B 44 retentis] redemptis A F (corr.) illam reprehendere Y fugireATB 45/46 conuinci] pr. n sup. lin. (m cancell.) a. m. Corb. 46 his] Codd., hiis Col., iis Ant. m Maur. absolutae Corb. 47 appareat] Corb. (1 m.) N A B Y m, appareant Corb. (a. ml) F Col. Ant. Maur., apparent al. apud m homines] et increduli add. ms. unus apud m uolunt] solent Ant. et al. apud m 48 susurrare] Codd. Col. Ant., insusurrare m Maur.

DE FIDE AD PETRVM, 3-4

713

3. (I.) Quocumque igitur loco fueris constitutus, quia, secun¬ dum regulam nostriSaluatoris imperio promulgatam,nosti te in uno Patris et Filii et Spiritus sancti nomine baptizatum, principaliter atque indubitanter toto corde retine, Patrem Deum, et Filium Deum, et Spiritum sanctum Deum, id est sanctam 55 atque ineffabilem Trinitatem unum esse naturaliter Deum, de quo in Deuteronomio dicitur : Audi, Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est. Et : Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli seruies. Verumtamen quia istum unum Deum, qui solus est uerus naturaliter Deus, non Patrem solum, neque 60 solum Filium, neque solum Spiritum sanctum, sed simul Pa¬ trem et Filium et Spiritum sanctum esse diximus, cauendum est ne sicut Patrem et Filium et Spiritum sanctum unum Deum esse, quantum ad naturalem attinet unitatem, ueraciter dicimus, sic eum qui Pater est, eumdem uel Filium, uel 65 Spiritum sanctum ; aut eum qui Filius est, siue Patrem, siue Spiritum sanctum ; aut eum qui Spiritus sanctus proprie in confessione huius Trinitatis dicitur uel Patrem uel Filium personaliter dicere siue credere, quod omnino nefas est, audeamus. 70 Fides enim quam sancti patriarchae atque prophetae ante incarnationem Filii Dei diuinitus acceperunt, quam etiam sancti apostoli ab ipso Domino in carne posito audierunt, et Spiritus sancti magisterio instructi, non solum sermone praedicauerunt, uerum etiam ad instructionem saluberri75 mam posterorum scriptis suis inditam reliquerunt, unum Deum praedicat Trinitatem, id est Patrem et Filium et Spi¬ ritum sanctum. Sed Trinitas uera non esset, si una eademque persona diceretur Pater et Filius et Spiritus sanctus. Si enim sicut est Patris et Filii et Spiritus sancti una substantia, sic 80 esset una persona, nihil omnino esset in quo ueraciter Trinitas

50

m 502

4.

56/57 Deut.

6, 4.

57/58 Deut.

6, 13.

51 regula] quae add. A F Y saluatoris] redemptoris N promulgata est A F Y nosti te] solum nos scripto, spatium reliquit B, fili karissime petre add. a. m. sup. lin. et in marg. not. eadem m. Incipiunt lectiones de sancta trinitate A 52 uno] nomine mss. duo apud m, nomine add. Col. fili A nomine] om. BCol. 53 toto] om. Corb. 54 sanctam] m sup. lin. A 55 ~ deum naturaliter F 57 deus] N A F B Y Col. Ant. m Maur., dominus Corb. al. apud m mss. Maurinorum 58 contra sabellium not. a. m. in marg. Corb. 58 deum] om. N 59 uerus] om. A F 59/60 neq. sol. filium] om.B solum filium] Corb.N YCol. Maur., ~ A F Ant. m 60 sed simul usq. ad 61 sanctum] om. Y 61 dici¬ mus A 62 alt. et] om. B 63 unitatem] ueritatem Corb., sed cfr infra, ll. 88 et 94 66 sanctus] est add. B proprie] rasura in N 67 dicitur] proprie praem. N 70 enim] est B 71 incarnationem] natio sup. lin. F fili vd (s,e ubique) acciperunt B 73 non solum usq. ad'll instructionem] om. A F (n solu in ras.,-seq. fn marg. usq. ad saluberri) 74 ad] ob N 76 praedicant (n exp.) F C. C. XCI A

714

85 PL

674

90

95

100

m 503 105

DE FIDE AD PETRVM, 4-5

diceretur. Rursus Trinitas quidem uera esset, sed unus Deus Trinitas ipsa non esset, si quemadmodum Pater et Filius et Spiritus sanctus personarum sunt ab inuicem proprietate distincti, sic fuissent naturaram quoque diuersitate discreti. Sed quia in illo uno Deo uero Trinitate, non solum quod unus Deus est, sed etiam quod Trinitas est, naturaliter uerum est, propterea ipse uerus Deus in personis Trinitas est, in natura unus est. Per hanc unitatem naturalem totus Pater in Filio et Spiritu sancto est, et totus Filius in Patre et Spiritu sancto est, totus quoque Spiritus sanctus in Patre et Filio est. Nullus horum extra quemlibet ipsorum est ; quia nemo alterum aut praecedit aeternitate, aut excedit magnitudine, aut superat potestate. Quia nec Filio nec Spiritu sancto, quantum ad naturae diuinae unitatem pertinet, aut anterior, aut maior est Pater ; nec Filii aetemitas atque immensitas, uelut anterior aut maior, Spiritus sancti aeternitatem immensitatemque aut praecedere aut excedere naturaliter potest. Sicut ergo nec Filius posterior aut minor est Patre, ita nec Spiritus sanctus posterior aut minor est Filio. Aeternum quippe et sine initio est, quod Filius de Patris natura natus exstitit ; et aeternum ac sine initio est, quod Spiritus sanctus de natura Patris Filiique procedit. Ob hoc ergo tres unum recte credimus et dicimus Deum, quia una prorsus aeternitas, una immensitas, una naturaliter trium est diuinitas personarum. 5. Teneamus igitur Patrem et Filium et Spiritum sanctum unum esse naturaliter Deum ; neque tamen ipsum Patrem esse qui Filius est, nec Filium ipsum esse qui Pater est, nec Spiritum sanctum ipsum esse qui Pater aut Filius est. Vna

81 contra arium not. a. m. in marg. Corb. 81/82 rursus trinitas uera non esset si unus deus trinitas ipsa non esset sed (si Y) quemadmodum Yet mss. duo apud m 82 et filius] om. N 83 ab] ad N 84 sic] si B fuissent] t sup. lin. Corb. distincti] discreti A discreti] disiuncti A F 85 uno] om. A F deo uero] Corb. N A F (uero mut. in uera) Y Maur., ~ B Col. Ant. m trinitate] mut. a. m. in trinitas N 86 ~ est deus B 87 ~ deus uerus A F persona N 88 in natura unus] Corb. A F, in natura unitas N Y, in una natura unus B Col., et in una natura unus Ant. m Maur. ~ naturalem unitatem F 89 est] om. Col. alt. et] om. Maur. et totus usq. ad sancto est] om. B 90 totus quoque] N A F B Col. Ant., totusque Corb. Y m Maur. filio] in praem. Corb. Maur. 91 quolibet A, quamlibet B alt. est] om. N nemo] o sup. lin. A 92 alterum] Codd. Col., ulium Ant. m Maur. pr^cidit B 93 quia] haud enim maior est pater Vat. unus apud m 95 est pater] Codd. (patre B) Col., ~ Ant. m. Maur. nec] et Y filii] ex filio F 96 aut] uel B maior] est add. N 96/97 eternitate inmensitateque Y, ~ imm. eternitatemque B Col. 98 minor] maior F patri Corb. (a. ml) B 99 minor] maior F 100 ~ est et sine initio quod A F Y 100 quod usq. ad 101 initio est] om. N (per bomoeotel.) 101 existit Angl. ms. apud m Ant. et] om. F ac] atque Y spiritus] deus praem. N 104 pr. una] ut praem. A naturalium Y 104/105 ~ pers. diuin. B Col. 106 et sp. s.] sup. lin. N 107/108 ~ esse patrem Y 108 pr. nec] Codd. Col., neque Ant. m Maur. fil. esse ip. B

DE FIDE AD PETRVM, 5-6

715

est enim Patris et Filii et Spiritus sancti essentia, quam Graeci ovoLav uocant, in qua non est aliud Pater et aliud Filius et aliud Spiritus sanctus, quamuis personaliter sit alius Pater, alius Filius, alius Spiritus sanctus. Quod nobis maxime in ipso sanctarum scripturarum demonstratur initio, ubi Deus 115 dicit : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Cum enim singulari numero dicit imaginem, ostendit unam naturam esse, ad cuius imaginem homo fieret. Cum uero dicit pluraliter nostram, ostendit eumdem Deum, ad cuius imaginem homo fiebat, non unam esse personam. Si 120 enim in una ilia essentia Patris et Filii et Spiritus sancti una esset persona, non diceretur ad imaginem nostram, sed : ad imaginem meam ; nec dixisset faciamus, sed : faciam. Si uero in illis tribus personis tres essent intellegendae uel credendae substantiae, non diceretur ad imaginem nostram, sed : ad 125 imagines nostras ; una enim imago trium naturarum inaequalium esse non posset. Sed dum ad unam imaginem unius Dei homo factus dicitur, una sanctae Trinitatis essentialiter diuinitas intimatur. Deirde et paulo post pro eo quod superius dixeiat : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem 130 nostram, sic hominem factum scriptura narrauit, ut diceret : Et fecit Deus hominem, ad imaginem Dei fecit eum. 6. Hanc trinitatem personarum atque unitatem naturae propheta Isaias reuelatam sibi non tacuit, cum se dicit Seraphin uidisse clamantia : Sanctus, sanctus, sanctus Domi135 nus Deus sabaoth. Vbi prorsus in eo quod dicitur tertio Sanc¬ tus, personarum trinitatem ; in eo uero quod semel dicitur Dominus Deus sabaoth, diuinae naturae cognoscimus unita¬ tem. In ilia igitur sancta Trinitate (quod ideo a nobis repetitur, ut uestro cordi tenacius infigatur), unus est Pater, qui

no

PL

675

115/116 Gen. i, 26.

129/130 Gen. 1, 26.

131 Gen. 1, 27.

134/135 Is.

6> 3-

110 est enim] Codd. Col. Maur., ~ Ant. m fili Curb. A graegi Corb. 111 usiam Corb., OCHAM N, usion A, usian F Y, Omousion B Col. 112 sint N 114 demonstrantur A, demonstrat Y dominus Y 116 ~ die. sing. num. Col. 118 uero] enim F eumdem] om. A F 120 in una ilia] Corb. N B Col., una ilia A Y, una F, ~ Ant. m Maur. essentia] Corb. NAF Y, natura B Col. Ant. m Maur. 121 imaginem] et similitudinem add. N 122 diceret F 126 unius] om.A F 128 deinde] denique Ant. al. apud m quod] Codd. Col. Ant., deus add. m Maur. 133 propheta] om. B reuelatum corr.F sibi non tacuit] Corb. N A F Y Maur., sibi notauit B Col. mss. tres apud m, esse sibi non tacuit Ant. m 134 ~ uid. serap. Y 135/136 dicitur usq. semel] om. N(per bomoeotel.) 136 trinitatem] demonstrat add. Y semel dicitur] Corb. A F Y, ~ B Ant. m Maur., semel om. Col. dicit N 138 quod] Codd. Maur., quae Col. Ant. m 138/139 repetitur] toties add. Ant. 139 uestro] in proem. Y, uestri B, nostro Ant.

corde B (corr.)

pater] deus proem. B Col. Ant.

716

m

504

PL 676

DE FIDE AD PETRVM, 6-7

140 solus essentialiter de seipso unum Filium genuit ; et unus Filius, qui de uno Patre solus est essentialiter natus ; et unus Spiritus sanctus, qui solus essentialiter de Patre Filioque procedit. Hoc autem totum una persona non posset, id est et gignere se et nasci de se et procedere de se. Quia igitur aliud 145 est genuisse quam natum esse, aliudque est procedere quam genuisse uel natum esse, manifestum est quoniam alius est Pater, alius Filius, alius Spiritus sanctus. Trinitas itaque ad personas Patris et Filii et Spiritus sancti refertur, unitas ad naturam. 15° 7. (II.) Sicut ergo secundum illam diuinitatem qua unum sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus, neque Patrem natum credimus, neque Spiritum sanctum, sed solum Filium, sic etiam secundum carnem solum Filium natum catholica tides et credit et praedicat. Neque enim in ilia trinitate proprium 15 5 esset solius Patris quod non est natus ipse, sed unum Filium genuit (neque proprium solius Filii, quod non genuit ipse, sed de Patris essentia natus est ; neque proprium Spiritus sancti, quod nec natus est ipse, nec genuit, sed solus de Patre Filioque incommutabili aeternitate procedit) si secundum diuinam qui160 dem naturam Deus Pater de nullo nasceretur Deo, secundum carnem tamen ipse nasceretur ex uirgine. Si enim Pater de uirgine nasceretur, una persona esset Pater et Filius. Ipsa au¬ tem una persona, pro eo quod non de Deo, sed tantum de uir¬ gine nasceretur, non Dei Filius, sed tantum hominis filius uera165 citer diceretur. Ipse autem Dei Filius dicit quia sic dilexit Deus mundum, ut Filium suum unigenitum daret, et iterum : Non enim misit Deus Filium suum in mundum ut iudicet mundum, sed ut saluetur mundus per ipsum. Nec beatus dixisset Iohannes : Qui diligit genitorem, diligit eum qui natus est ex eo, nec

165/166 Ioh.

3, 16.

166/168 Ioh.

3, 17.

168/169 I Ioh.

5, 1.

140 de] in A 140 de ipso usq. ad 141 solus est] om. B (per homoeotel.) unus] est add. Y 141 est] om. Corb. natus] genitus Ant. 142 ~ de patre fil. essent. Col. essent.] natus add. (sed eras.) A 143 una] a N posse A F (corr.) et] ut B, om. Maur. 145 processisse al. apud m 146 quomodo Col. alt. est] om. B Col. 148 reuertitur B Col. 150 qua] quam Corb. (m exp.) Y, quia B 153 ~ nat. fil. sol. (fil. sol. sub sign, transposit.) Corb. 154pr. et] om. Y enim] om. B 155 esset] esse N quia B Col. unicum ms. Unus apud m 156 quia B Col. 156 sed] Codd. Col. Maur., solus add. Ant. m 157 quia B Col. 158 est] om. Corb. 158/159 incommutabili aeternitate] Corb. NA F Y, om. B Col. Ant. m Maur. 161 ex] Corb. N A F Y Ant. al. apud m, de B Col. m Maur. si usq. ad nasceretur] om. B Col. Ant. ~ nasc. de uirg. F de] ex Y 162 persona] quoque add. B Col. 163 quia B Col. 164 tan¬ tum] om. B 165 ipse usq. ad mundum] Codd. Col. Ant., nec ipse d. f. diceret : sic deus dilexit mundum Vat. unus apud m et ipse m, ipse autem d. f. dicit : sic deus dilexit mundum Maur. 106 daret] pro mundo add. Y 168 ipsum] eum A F ~ Ioh. dix. B 169 diligit] Codd. Col., et add. Ant. m Maur.

Humanitas Christi.

DE FIDE AD PETRVM, 7-9

in

505

717

170 ipse Films dixisset : Pater mens usque modo operatur et ego operor. Ipse enim qui Filius dicitur, si idem esset et Pater, non ueraciter Dei Filius diceretur, quia non de Deo, sed de sola uirgine nasceretur. Ad extremum nec ipse Pater de caelo testaretur et suum corporali uoce Filium demonstraret, dicens : 175 Hie est Filius meus dilectus, in quo mihi compiacui. Apostolus quoque Paulus non dixisset de Deo Patre : Qui proprio Filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit ilium. 8* Sed quoniam ista omnia et diuinitus ad nostram doctrinam dicta sunt, et quae diuina dicta sunt, utique uera sunt, i8ouerum est quod tides catholica praedicat et secundum diuinitatem de Patre natum esse solum Filium aeternum cum Patre, immortalem, impassibilem, atque incommutabilem Deum et secundum carnem non Patrem, sed unigenitum eius Filium, salua aeternitate sua temporaliter natum, salua im185 passibilitate sua passum, salua immortalitate sua mortuum, salua incommutabilitate, qua Deus uerus et uita aeterna est, ueraciter suscitatum. Qui totum habet commune cum Patre quod aeternus naturaliter sine initio habuit, et nihil habet commune cum Patre eorum quae in suam personam 190 temporaliter atque humiliter ille aeternus et excelsus accepit. 9. Rursus si non ille qui proprius atque unigenitus Dei Patris Filius est, sed Spiritus sanctus nasceretur ex uirgine, non ipsum Filium qui factus est ex muliere, factus sub lege, natum 195 de Spiritu sancto ex uirgine Maria in symbolo acceptum, et corde ad iustitiam crederet, et ore ad salutem sancta confiteretur Ecclesia. Sed et si ipse Spiritus sanctus, qui Patris et Filii Spiritus est, formam serui acciperet, non ipse Spiritus 170 Ioh 5, 17. 175 Matth. 3, 4. 194/195 Symbolum fidei.

17.

176/177 Rom.

8, 32.

194 efr Gal.

4,

172 qui B 173 extremum] Codd. Col. Ant. Maur., uero add. m 174 et] sed Y 175 compiacui] Corb. AB Col. mss. Maurinorum, complacuitlVF, bene complacuit Y, bene compiacui Ant. m, ipsum audite.add. Vat. unus apud m ; efr infra, /. 1027 176 Paulus] om. B qui] om. A F filio] Corb. N A F Y mss. duo apud m potiores mss. apud Maur. Col. Maur., suo add. B Ant. m 178 ~ et diuitus (sic) ista omnia B et] om. N Ant. ad] et praem. (sed exp.) B 179 quae] Corb. N A F Y, quia B Col. qmttuor mss. apud m Ant. m Maur. quia diuina sunt Vat. unus 180 quia B 181 patrem corr. Corb. ~ esse natum Corb. 182 impossibilem B 183 non de patre sed de matre Vat. unus apud m 184 filium] patris praem. idem Vat. 186 incomm.] sua add. Ant. m quia BAnt.al. apud m et] om. B 187 est] et add. Y 188 quod usq. ad 189 patre] om. A F (per homoeotel.) 189 commune] om. Y eorum quae] totumque Corb., eorumque corr. F 189 in sua persona Corb. N 190 et] Codd. (om. N) Col., atque Ant. m. Maur. 190/191 accepit] de uirgine. Vna enim persona esset pater et filius ; ipsa autem una persona pro eo quia non de deo, sed tantum de uirgine nasceretur non dei filius. add. quidam mss. apud m 193 non] nisi Col. 194 filium] om. B Col. natus N, natu B 195 ex] et B 195 uirgine Maria] Codd. Col., ~ Ant. m Maur. 196 credere B 196/197 confitetur Corb., re sup. /in. F 197 si] se B, om. A F 198 alt. spiritus] Codd. Col., sanctus add. Ant. m Maur.

yi8 200

205

210

215

220

225

DE FIDE AD PETRVM, 9-11

super seipsum hominem factum in columbae specie caelitus aduerniret. 10, Pater igitur Deus de nullo genitus Deo, semel de sua natura sine initio genuit Filium Deum sibi aequalem et eadem qua ipse naturaliter aeternus est diuinitate coaeternum. Sed idem Deus Filius cum sit Deus aeternus et uerus et cum Patre secundum diuinitatem naturaliter unus Deus, secun¬ dum quod dicit : Ego et Pater unum sumus, idem pro nobis homo factus est uerus et plenus. In eo uerus, quia ueram habet Deus ille humanam naturam ; in eo uero plenus, quia et carnem humanam suscepit et animam rationalem. Idem tamen Vnigenitus Deus secundo natus est, semel ex Patre, semel ex matre ; natus est enim de Patre Deus Verbum, natus est de matre Verbum caro factum. 11, Vnus igitur est atque idem Deus Dei Filius natus ante saecula et natus in saeculo ; et utraque natiuitas unius est Filii Dei; diuina, secundum quam creator in forma Dei coaeternus Patri Deus est ; humana, secundum quam semetipsum exinaniens et formam serai accipiens, non solum in conceptu materni uteri semetipsum, dum homo fieret, eadem serailis formae susceptione formauit, uerum etiam de eodem matris utero, idem Deus homo factus exiuit, et in crace idem Deus homo factus pependit, et in sepulcro idem Deus homo factus iacuit, et ab inferis idem Deus homo factus die tertio resurrexit ; sed in sepulcro secundum solam carnem idem Deus iacuit, et in infernum secundum solam animam descendit. Qua de inferis ad carnem die tertio reuertente, idem Deus secundum carnem qua in sepulcro iacuit, de se¬ pulcro surrexit ; et quadragesimo post resurrectionem die, 200

Ioh. 10, 30.

215/217 cfr Phil. 2, 6.7.

201 contra fodnianos uel manichaeos not. in marg. Corb. 202 coaequalem Vat. unus apud m 204 pr. deus] N AFYB Ant., dei Corb.m Maur. alt. deus] dei filius Vat. unus apud m 206 quod] Codd. Col. Ant., hoc praem. m Maur. 207 horn. fact, est] Codd. (est om. B) Col., ~ est hom. fact. Ant. m Maur. in eo] ideo Y 208 deus ille] om. ms. unus apud m in eo] ideo N Y contra apollinaristas not. in marg. Corb. 209 idem] m sup. lin. F 210 secundo] om. Ant. 211 uerbo corr. F alt. est] om. Y 212 matre] ex patre a. m. Corb. 213 idem] est add. Y 214 natiuitate F {coni. a. m.) Y (te in ras.) unus A F B 215 filius A F diuinam Corb. alt. dei] om. N 216 patre corr. B hu¬ manam Corb. A secundum] om. F quam] qu*a F (i eras.), quod Y 218 materni] aeterni A, et- F semetipsum] sed praem. A F, sed et ipsum Y 219 seruili Corb. 220 eodem] eiusdem Vat. unus apud m 221 factus] om. B pependit] obiit Vat. unus apud m, suspensus est Y sepulcro] tribus diebus add. Vat. unus apud m 222 ~ factus homo N 222 et ab usq. ad 224 iacuit] om. N {per homoeotel.) 223 die tertio] Corb. AFYB (tertia) Col., ~ Ant. m Maur. 224 inferno F YB 225 quia de B, qui ab Vat. unus apud m tertio] Corb. N A F B Col. Vat. unus apus m, tercia Y {~ tercia die ad carnem), tertia Ant. m Maur. 225/226 reuertente] anima praem. idem Vat. 226 qu*a F (i eras.), quia B, quae Ant. al. apud m 227 surrexit] Corb. N A F Y, resur- B Col. Ant. m Maur quadragensimo Corb. B, die add. A { ~ die post resur.) F die] om. A, rasura F

DE FIDE AD PETRVM, 11-14

719

idem Deus homo factus in caelum ascendens, in dexteram Dei sedit, inde in fine saeculi ad iudicandos uiuos mortuosque uen230 turns. 12 Verbum ergo caro factum unus est Filius Dei Dominus Iesus Christus, mediator Dei et hominum. Idcirco autem mediator, quia idem Deus atque homo uerus, habens cum Patre unam diuinitatis naturam, et humanitatis unam cum 235 matre substantiam ; habens ex nobis usque ad mortem iniquitatis nostrae poenam ; habens incommutabilem de Deo Patre iustitiam ; propter nostram iniquitatem temporaliter mortuus, propter iustitiam suam et ipse semper uiuus et immortalitatem mortalibus largiturus. Qui perfectam quidem huma240 nitatem suam in ipsa diuinitatis suae perfectione seruauit ; ueritatem uero mortalitatis suae, per susceptionem mortis, ueritate atque incommutabilitate suae immortalitatis absorbuit. 13 Hoc est quod testatur beatus Petrus, quia Christus 245 deglutiuit mortem, ut uitae aeternae heredes efficeremur. Beatus quoque Paulus docet quod Christus mortem deglutierit, illuminauerit autem uitam et incorruptionem. Christus igitur mor¬ tem gustauit, quia uerus homo est ; idemque mortem deglutiuit, quia uerus Deus est. Idem quippe, sicut apostolus dicit, 250 crucifixus est ex infirmitate sed uiuit ex uirtute Dei, unus atque idem, qui secundum prophetiam beati Dauid, et homo factus est in Sion, et ipse fundauit earn A Itissimus. 14 Itaque nec diuinitas Christi aliena est a natura Patris, secundum id quod in principio erat Verbum, et Verbum erat apud 255 Deum et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum.

.

m

306

.

PL 678

.

243/245 I Petr. 3, 252 Ps. 86, 5.

22.

240/247 cfr II Tim. 1,

10.

250 II Cor.

13, 4.

251/

228 dexteram] Codd., dextra Ant., dextera Col. m Maur. 229 sedet Col. quattuor mss. apud m in finem] Corb. A F B Col., ad finem Y, in fine Ant. m Maur. mortuosque] et mortuos* N (q: eras.), et mortuosque B, et mortuos Y uenturus] est praem. Y 231 ~ dei filius Y dominus] noster add. ms. unus apud m 234 patrem corr. Corb. 237 iustitiam] substantiam Corb. nostr. iniq.] Corb. N A F B Col., ~ Y (nra tpralt mor- in ras.) Ant. m Maur. 237/238 mortuum Corb. 238 iustitiam] exp., omnipotentiam coni. a. m. in marg. Corb. ■— uiuus sem (.sic) B 238/239 immortalitate A 239 perfectum B 240 ipsam B 241 nostrae Ant. per suscep. mortis] in susceptione mortis, mortem uero "in Vat. mo aut altero ms.” ita m 242 ueritatem A incommut.] incolomitate A F (in -is mut.) mortalitatis A F 245 ~ heredes aeternae F (sub sign, transpos.) efficeremur] re sup. lin. a. m. Corb., efficeremus Y 240 quod] qua B 247 igitur] Codd. Col., ergo Ant. m Maur. 248 homo] deus N 248 idemque usq. ad 249 deus est] om. N (per bomoeotel.) 249 est] sup. lin. a. m. Corb., om. A F apostolus dicit] Codd. Col., ~ m Maur. 250 crucifixus] Codd. Col., mortuus Ant. m Maur. in¬ firmitate] nostra add. Col. Vat. unus apud m sed usq. ad dei] om. Col. 251 qui] exp. F prophetiam beati] propheta Corb. et] om. N

720

m

507

PL

679

DE FIDE AD PETRVM, 14-15

Omnia per ipsnm facta sunt et sine ipso factum est nihil; nec humanitas eius aliena est a natura matris, secundum id quod Verbum caro factum est et habitauit in nobis. Ilia enim natura quae semper genita manet ex Patre, naturam nostram 260 sine peccato suscepit, ut nasceretur ex uirgine. Neque enim natura aeterna atque diuina temporaliter concipi et temporaliter nasci ex natura humana ullatenus posset, nisi secundum susceptionem ueritatis humanae ueram temporaliter conceptionem atque natiuitatem ineffabilis in se diuinitas acce265 pisset. Sic est Deus aeternus ac uerus, ueraciter secundum tempus et conceptus et natus ex uirgine. Dum enim uenit plenitudo temporis, misit Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub lege ut eos qui sub lege erant redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus, illo scilicet Deo facto naturaliter filio ho270 minis, qui unus est naturaliter Filius unigenitus Dei Patris. Hoc utique Iohannes euangelista confirmans, postquam dixit : Et Verbum caro factum est et habitauit in nobis, subsequenter ait : Et uidimus gloriam eius, gloriam quasi Vnigeniti a Patre, ple¬ num gratiae et ueritatis. Sic ille omnium spirituum omniumque 275 corporum, id est omnium naturarum Creator et Dominus, creauit uirginem creandus ex uirgine ; et cuius ipse factor est, matrem sibi fecit, quando de eius carne concipiendus atque pariendus ueram materiam carnis Deus immensus ac sempiternus accepit, ut et secundum ueritatem formae seruilis, Deus 280 homo misericorditer fieret et secundum formam Dei, naturali ueritate idem Deus homo permanens non careret. 15, Sic ergo Christum Dei Filium, id est unam ex Trinitate personam, Deum uerum crede, ut diuinitatem eius de natura Patris natam esse non dubites ; et sic eum uerum hominem 285 crede, ut eius carnem non caelestis, non aeriae, non alterius cuiusquam putes esse naturae, sed eius cuius est omnium hominum caro, id est quam ipse Deus homini primo de terra 254/256 Ioh. i, 1-3.

258 Ioh. i,

14.

266/269 Gal. 4,

4.5.

271/274 Ioh. 1,14.

257 matris] patris A F (corr.) 258 et habitauit in nobis] om. B (in fine paginae) habitabit Corb. contra nestorium not. a. m. in marg. Corb. 261 concipi et temporaliter] om. Y (per homoeotel.) concepi B 262 potest A 263 ueritatem B 264 natiuitatem] m a. m. sup. lin. Corb., diuinitatem N 265 sic usq. ad 266 uirgine] sicut ergo deus aeternus ac ueraciter sine tempore est in deitatis essentia immortaliter uiuus ; sic secundum tempus ex matre uirgine et conceptus est, et natus homo ueraciter deus Vat. unus apud m 265 est] otn.B ac] atque N 266 ~ uenit enim Y 267 factum] natum Ant. al. apud m 269 filiorum] dei add. Ant. filio] om. B 270 filius unigenitus] N A F Y B Col., filiorum genitus Corb., unigenitus om. m Maur. itaque N 273/274 gratia et ueritate Y 274 et] om. A 277 quando] quomodo al. apud m 278 materiam] naturam al. apud m 279 acceperet (pr. e in i mutl) ]Sl 281 ueritate] uirtute al. apud m 282 contra euticianos not. a. m. in marg. Corb. 283 ut] et Y al. apud m 285 alt. non] neque N aeris Y 286 cuiusque AF 287 homini] in homine ms. unus apud m

DE FIDE AD PETRVM, 15-16

721

plasmauit et ceteris hominibus plasmat, quos per propagationem ex hominibus creat. Sed licet caro Christi et omnium 29° hominum unius eiusdemque naturae sit, haec tamen quam Deus Verbum ex Maria uirgine sibi unire dignatus est, sine peccato concepta, sine peccato nata est, utpote secundum quam Deus aeternus et iustus misericorditer et conceptus et natus est, et Dominus gloriae crucifixus est. 295 16 Quibus autem uerbis explicabitur carnis illius excellenria singularis, cuius diuina est ex ipsa sui conceptione persona, cuius origo natiuitatis insolita, qua sic Verbum caro factum est, ut una persona esset cum carne sua Vnigenitus ac sempiternus Deus, ipsa suae carnis conceptione conceptus. Istam 300 uero ceterorum hominum carnem per humanum certum est nasci concubitum, uiro seminante, femina uero concipiente atque pariente. Et quia dum sibi inuicem uir mulierque miscentur ut filios generent, sine libidine non est parentum concubitus, ob hoc filiorum ex eorum carne nascentium non 305 potest sine peccato esse conceptus, ubi peccatum in paruulos non transmittit propagatio, sed libido ; nec fecunditas natu¬ rae humanae facit homines cum peccato nasci, sed foeditas libidinis, quam homines habent ex illius primi iustissima condemnatione peccati. Ideo beatus Dauid, quamuis de legitimo 310 nasceretur iustoque coniugio, in quo scilicet nec infidelitatis culpa, nec fornicationis macula poterat inueniri; propter ori¬ ginate tamen peccatum, quo naturaliter obstricti filii sunt irae, non solum impiorum filii, sed omnes etiam qui de iustorum sanctificata carne nascuntur, exclamat et dicit : Ecce enim in 315 iniquitatibus conceptus sum et in delictis pepent me mater mea. Sanctus etiam lob dicit mundum a sorde non esse hominem, nec si unius diei sit uita eius super terram.

.

314/315 Ps.

50, 7.

317 cfr lob

14, 4.

288c.eteros hominesrorr. F 288/289 propaginem Corb. 289 omnibus A 289 ex in et corr. A F 290 haec] et F 291 sibimet F 292 suscepta edd. apudrn utpute Corb. (ex utpote) NAB 296 ad uerba est ex ipsa sui] etiam ex ipsa sui coni. a. m. (litt.mcialibus) in marg. Corb. concep.] conditione Vat. unus apudm 297 insol.] inclita Y qua sic] quasi A F, quia sic B Y 298 ut] ex un a. m. Corb. carne] c a. m. sup. lin. Corb. 299 ad uerba ipsa suae carnis conceptione conceptus] ipsa suae carnis quam in prima natiuitate non // buit conceptione conce coni. a. m. (litt. uncial.) in marg. (sed exp.) Corb. ipsa] sa sup. lin. A con¬ ceptione] ne a. m. sup. lin. Corb. 300 cet. hom.] horum omnium Y humanam A B 301 feminante corr. a. m. Corb. dum] duo Y 303 miscuntur A F (corr.) liuidinem corr. a. m. Corb., liuidine A 304 contra pelagianos not. a. m. in marg. Corb. 305 conceptum A F (corr.) 306 liuido sic ubique Corb. A 307 peccato] humano Y 308 iustissimam condemnationem A 310 quos licet F feditatis A F 311/312 originali ... peccato A F (corr.) 312 qua B filii sunt] Corb. N AF B Col. Maur., ~ Y Ant. m 314 nascuntus corr. a. rn. Corb. 315 peperit] concepit Vat. unus apud m Ant. 316 hominum B 317 si] sup. lin. B

Libido concubitus.

722

DE FIDE AD PETRVM, 17-18

,

320

325

PL

330

680

m

508

335

340

17 Dei ergo Filius unigenitus qui est in sinu Patris, ut carnem hominis animamque mundaret, susceptione carnis atque animae rationalis incarnatus est ; et qui est Deus uerus, homo uerus factus est, non ut alter Deus esset alter homo ;'sed idem Deus, idem homo. Qui ut illud peccatum quod in concubitu mortalis carnis generatio humana contraxit auferret, conceptus est nouo more, Deus incarnatus in matre uirgine, sine coitu uiri, sine libidine concipientis uirginis ; ut per Deum hominem, quern absque libidine conceptum inuiolatus ediaii uirginis uterus, ablueretur peccatum quod nascentes trahunt omnes homines, quibus in corpore mortis huius talis est nascendi conditio, ut matres eorum fecunditatis opus implere non possint, nisi prius uirginitatem carnis amiserint. Solus igitur abstulit peccatum conceptionis atque natiuitatis humanae Deus Vnigenitus, qui dum conciperetur, ueritatem carnis accepit ex uirgine et cum nasceretur integritatem uirginitatis seruauit in matre. Ista causa est qua Deus factus est filius uirginis Mariae, et Maria uirgo mater facta est Vnigeniti Dei : ut quern Pater genuit ex aeternitate, ipsum uirgo conceptum proferret in tempore ; ilia utique uirgo, quam Deus, qui de ea fuerat nasciturus, ita singulari gratia praeuenit atque repleuit, ut ipsum haberet uentris sui fructum, quem ex initio habet uniuersitas Dominum ; et ipsum sibi uideret nascendi solemnitate subditum, quem in unitate paternae substantiae non solum humana, sed etiam angelica creatura cognoscit et adorat Altissimum. 18 Sic ergo peccatum et poena peccati, quae per scelus corruptae mulieris intrauit in mundum, per inuiolatae uirginis par turn aufertur a mundo. Et quia in conditione generis humani per mulierem quae de solo uiro facta est, contigit ut mortis uinculoteneremur obstricti.hoc in redemptione humani generis diuina bonitas egit, ut per uirum qui de sola muliere natus est, uita hominibus redderetur. Illic humanam naturam nequissi-

.

345

330

318 ergo] enim Y 319/320 carnis animaquerationali Y 320et Jom.Y ~uerus deus Y 320/321 et qui est uerus deus uerus homo factus est om. in textu, add. in marg. inf. N 323 generatione A F humane corr.a.m.Corb. 324incarnaturIV 323 coitum A concupiscentis Y dominum B inuiolatis B 327 traunt A 328 ~ horn. omn. A 329 matris B fecunditas corr. a. m. B 331 utque corr. a. m. Corb. 332 dum] et praem. N ueritate Corb. B 334 in matre] add. in marg. Corb. ista] iusta A F alt. est] om. B Col. 335 ~ Mar. uirg. F mat. fac. est] Codd. Col. Maur., ~ fac. e. mat. Ant. m dei] om. Corb. 338/339 impleuit Y 339 ~ fruc. uent. s. B 340 et] om. A F 341 subditum] subsidium B in] om. N 342 cognoscet A 344 si N quae] pena add. a. m. sup. lin. F 345 mundo Y per] contigit ut praem. unus ms. apud m inuiolatum B mss. tres apud m 346 auferetur B, auferretur idem mss. apud m conditione] cogitatione A F (correctionem a. m. sup. lin. legere non ualeo) 348 redemptionem A F ~ generis humani A F Y 349 muliere] uirgine praem. ms. unus apud m ~ est natus F 350/351 nequissimam N

DE FIDE AD PETRVM, 18-19

723

ma deceptione sibi diabolus in peccati similitudinem sociauit; hie Deus humanam naturam in unitatem personae suscepit. Ibi femina decepta est, ut fieret filia diaboli; hie uirgo gratia repleta est, ut fieret mater summi atque incommutabilis Vni355 geniti Dei. Ibi angelus deiectus per superbiam, seductae mulieris animum obtinuit ; hie Deus humilians se per misericordiam, incorruptae uirginis uterum ex ea nasciturus impleuit. Dei enim Filius Iesus Christus qui in forma Dei erat (quod nisi ex natura Patris natus esset, esse non posset), ipse, secun360 dum apostolicam doctrinam, semetipsum exinaniuit formam serui accipiens. Formam ergo serui, id est naturam serai in suam accepit Deus ille personam, atque ita hominum factor in similitudine hominum factus, habitu est inuentus ut homo, ipse humiliauit semetipsum, factus oboediens usque ad mortem, 365 mortem autem crucis. 19 Intente igitur hanc apostoli sententiam cogita, et in ea cognosces quomodo Dominum Iesum Christum eumdem Deum atque hominem credas. Nec tamen in eo ueritatem utriusque naturae in una persona aut confundas aut diuidas. 370 Cum ergo primum audis de Domino Iesu Christo quia in forma Dei erat, oportet te agnoscere firmissimeque tenere, in illo formae nomine naturalem plenitudinem debere intellegi. In forma igitur Dei Dominus Iesus Christus erat, quia in natura Dei Patris semper erat, de quo natus erat. Vnius ergo naturae 375 cum Patre est, aequaliterque cum eo sempiternus atque immensus, aequaliter immortalis et incommutabilis, aequaliter inuisibilis et inenarrabilis, aequaliter bonus et iustus, aequa¬ liter miserator et misericors, patiens et multum misericors et uerax, aequaliter fortis et suauis, aequaliter sapiens atque 380 omnipotens.

*

PL 681

360/365 Phil.

2, 7.8.

378/379 efr Ps.

85, 15.

351 deconceptione N similitudine Ant. 352 unitate N A F Y B Ant. ~ est decepta Y inmutabilis Y 354/355 ~ dei unigeniti A F, unigeniti filii dei Y 355/356 seductae usq. obtinuit] deiectae mulieris mentem corrupit ms. unus apud m 356 humilians] alt. i sup. lin. Corb. 357 uirginis] mulieris praem. B et tres mss. apud m utero N 358 deus A in] om. Vat. unus apud m ~ quod erat B et Vat. tres apud m quod] quia Ant. 359 ex] om. B per naturam Y possit A F 362 horn, factor] homo factus Y 363 similitudine] Corb. N Maur., -em A F Y B Col. Ant. m foe¬ tus] est add. Y ~ inuentus est Y 364 oboediens] Corb. N A F Y Maur., patri add. B Col. Ant. m 365 autem] om. N 366 intende Y cogita can¬ cel/. Y et] Codd. Col. Ant. m, ut Maur. ea] eo N 367 cognoscis A F 369 ~ aut diuidas aut confundas N pr. aut] om. A F 370 de] a Y 371 oportet A 373 ~ dei igitur A F 375 ~ est cum patre N 376incommutabiiis] li sup. lin. N 378 ~ misericors et miserator Y patiens usq. ad miseri¬ cors] om. A F 379 atque] et Y 353

724 m 509

DE FIDE AD PETRVM, 20

.

20 Proinde haec omnia quae diximus de Dei Filio, firmissima fide retinens, (quia haec utique omnia in unitate naturae habens cum Patre, sine dubio aequalis est Patri ; propter quod et apostolus continuo adiungens ait : Non rapinam' arbitratus 385 est esse se aequalem Deo ; non enim rapinae fuit ilia Filii cum Patre diuinitatis aequalitas, sed naturae) ; etiam ilia quae sequenter subiungit apostolus dicens, quia semetipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudine hominum factus, et habitu inuentus ut homo, et quia humiliauit 390 se, factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis, omnia haec de illo Deo Vnigenito Dei Filio, de illo Verbo Deo de quo dicit euangelista : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum; de ilia Dei uirtute Deique sapientia, de qua Deo dicitur : Omnia in sa395 pientia fecisti ; de illo principio cum quo unum est Pater ipse principium et in quo sibi coaeterno fecit caelum et terram, id est omnem spiritalem corporalemque naturam ; de Deo Vnigenito, qui est in sinu Patris, ut dixi, omnia haec personaliter accipe, salua tamen aeternitate, immensitate, immorta4°o litate, incommutabilitate, inuisibilitate diuinitatis eius. Quae ita naturaliter et aequaliter communia cum Deo Patre habet Deus Filius, ut licet homo pro nobis fuerit ueraciter factus, permanserit tamen aequalis Patri, de quo natus est uerus et ueritas Deus. Semetipsum igitur exinaniuit, sed de pleni405 tudine eius nos omnes accepimus, quam plenitudinem si exinanitus amitteret, quod de ea nobis daret utique non haberet. Eodem autem non habente, nos procul dubio nihil possemus accipere. De plenitudine autem eius nos omnes accepi¬ mus. Ex eo igitur quod nobis de plenitudine sua dedit, osten-

384/385 Phil. 2, 6. 387/391 Phil. 2, 7.8. 103, 24. 404 Phil. 2, 7. 404/405 Ioh.

392/393 Ioh. 1, 1.

394/395 Ps.

1, 16.

381 dei filio] Codd. Col., ~ Ant. m Maur. 382 retinens] Corb. N A F B Col. Maur., retine Y Ant. m qui B Col. Ant. al. apud m in] om. F 383 ae¬ qualis] s sup. lin. F 385 ~ se esse A equalem N (pr. e sup. lin.) rapina Ant. 386 natura Ant. 387 sequenter] Corb. N A F Y, conseq- B Col. Ant. m Maur. adiungit F 387 quia usq. ad 388 serui] om. N 388 ~ accip. serui (sub signis transposit.) F similitudinem B Col. 390 se] Codd. Col., semetipsum Ant. m. Maur. ; sed cfr supra, l. 364 oboediens] pratri (sic) add. B, patri add. Col. Ant. autem] om. A 391 omnia] autem add. Y deo unigenito] N A F Y B Col., ~ Corb. m Maur. 394 ~ dicitur deo Corb., de eo dicitur Ant. 395 in principio A F(pr. in eras.) est] om. Y 400 incomm.] et praem. F inuis. usq. ad 401 naturaliter] om. F 402 deus] Corb. A Y B Col. Maur., dei N F Ant. m ut] et Y homo p. n. fuerit] Codd. (fierit corr. Corb.), ~ p. n. f. h. Ant. m ~ fact. uer. F 403 patri] Corb. A F Ymss. duo apud m, uero praem. N Col. et ms. alter apud m, uero deo praem. B Ant. m Maur. qua N 404 exinaniuit] -bit corr. a. m. Corb., formam serui accipiens add. Vat. unus apud m 407 pro¬ cul dubio] utique al. apud m 408 nos] om. A 409 igitur] autem B quo B

DE FIDE AD PETRVM, 20-21

725

410 dit, etiam cum se exinaniuit, plenitudinem non amisisse quam habuit, quia si plenitudinem suam amitteret, dare de ilia nullatenus posset. Formam ergo serai accepit; neque enim aliud fuit ilia Dei summi exinanitio, nisi formae serailis, id est naturae humanae acceptio. 415 21 Vtraque est igitur in Christo forma, quia utraque et uera et plena est in Christo substantia. Ideo sanctus euangelista plenum eum gratiae et ueritatis praedicat, quia et in diuina natura, in qua Deus ueritas est, plenus est; et in humana, in qua homo uerus gratia factus est, plenus est. In PL 420 ilia plenitudine Deus est, in forma Dei aequalis Deo ; in 682 ista plenitudine seraus, in forma serai, quia in similitudine hominum factus, habitu est inuentus ut homo. Exinaniens ergo semetipsum, formam serai accepit, ut fieret seruus ; sed for¬ mae Dei plenitudinem non amisit, in qua semper est aeter425 mis atque incommutabilis Dominus, factus secundum for¬ mam serai homo uerus, eiusdem naturae cuius est ancilla mater ; et manens in forma Dei Deus uerus, eiusdem naturae m 510 cuius est etiam Dominus Pater. In forma Dei cum Patre et Spiritu sancto unus et solus formator omnium Deus ; secun430 dum formam serai solus ipse sua et Patris et Spiritus sancti operatione formatus ; quod creator est, commune habens naturaliter cum Patre et Spiritu sancto, quod autem creatus est, solus habens personaliter in seipso. Cuius et natiuitatem futuram secundum carnem, et mortem, et resurrectionem atque 435 in caelos ascensionem lex et prophetae praenuntiare numquam destiterant, prout ipse praecipiebat, oboedientes et uerbis et factis.

.

417 cfr Ioh.

1, 14.

421/422 Phil.

2, 7.

411 qua F suam] non (sed cancell.) N de] sup. lin. N, om. A F Y illam F Y 412 enim] sup. lin. F 413 dei summi] Codd. Col. Maur., ~ Ant. m 413 nisi usq. ad 414 acceptio] om. A F 414 naturae humanae] Corb. N Y B Col. Maur., ~ Ant. m acceptio] susceptio Y, conceptio Col. 413 ~ igitur est F 416 ~ plena et uera F substantia] pr. 410 plenitudine A

a sup. lin. (i cancell.) a. m. Corb. 417 plenus A eum] enim B gratia A F Y et] om. B ueritatis] ex ueritates A, lege te add. sup. lin. F 418/419 humana] Corb. N A F Y Maur., natura add. B Col. Ant. m 419 pr. est] om. B 419 in ilia usq. ad 422 ut homo] in utraque igitur plenitudine plenus est; in for¬ ma dei aequalis deo ; in forma serui aequalis seruo Vat. unus apud m 420 ple¬ nitudinem A 421 ista] uita B Col. similitudine] Corb. N Y B Col. Maur., similitudinem A F Ant. m factus] et add. Y 424 admisit (sed d exp.) F quo A F 425 factus] est add. Y 426 uerus] seruus A F eiusdem] eius A F 427 deus] om. Y 429 et] Corb. N A F Y Maur., est B Col. Ant. m deus] dominus N 430 formam] di add. {sed eras.) B ipse solus ipse N 431 firmatus A F quia B Col. 432 quia B Col. creatus est] Codd. Col. Maur., formam serui secundum quam creatus est add. Ant. m 434 semetip¬ sum A F (in semetipso corr. a. ml) 435 caelo B Y pronuntiare A F Y B (-dare) numquam] non N 436 distiterunt B, destituerunt F (corr.) prout] pro B oboedientes] om. Ant.

726

DE FIDE AD PETRVM, 22-24

.

22 Nam et in sacrifices carnalium uictimarum, quae sibi ipsa sancta Trinitas, quae unus est Deus noui et ueteris testamenti, a patribus nostris praecipiebat offerri, illius sacrificii significabatur gratissimum munus, quo pro nobis seipsum solus Deus Filius secundum carnem esset misericorditer oblaturus. Ipse enim, secundum apostolicam doctrinam, obtulit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo in odorem sua445 uitatis. Ipse uerus Deus et uerus pontifex, qui pro nobis non in sanguine taurorum et hircorum, sed in sanguine suo semel introiuit in sancta. Quod tunc pontifex ille significabat, qui cum sanguine in sancta sanctorum per annos singulos introibat. Iste igitur est qui in se uno totum exhibuit quod esse 45° necessarium ad redemptionis nostrae sciebat effectum, idem scilicet sacerdos et sacrificium, idem Deus et templum ; sacerdos, per quern sumus reconciliati; sacrificium, quo reconciliati; templum, in quo reconciliati; Deus cui reconciliati. Solus tamen sacerdos, sacrificium et templum, quia haec 455 omnia Deus secundum formam serai ; non autem solus Deus, quia hoc cum Patre et Spiritu sancto secundum formam Dei. 23 Reconciliati sumus igitur per solum Filium secundum carnem, sed non soli Filio secundum diuinitatem. Trinitas 460 enim nos sibi reconciliauit per hoc quod solum Verbum car¬ nem ipsa Trinitas fecit. In quo sic ueritas incommutabilis permanet humanae diuinaeque naturae, ut sicut uera semper est eius diuinitas, quam de Patre incommutabilem habet, ita uera semper atque incommutabilis eius humanitas sit, quam 465 sibi unitam summa diuinitas gerit. 24 Haec pauca de fide sanctaeTrinitatis, quae solus et uerus 683 est naturaliter Deus, quantum breuitas temporis et sermonis 440

.

.

443/445 Eph. 5, 2.

445/447 cfi Hebr. 9, 12.

438 et] om. A F 438/439 sibi ipsa] Codd. (ipsa in ipsi mut. B) Col. Maur., ~ Ant. m 440 praecipiebat] pi sup. lin. F 441 quod Y 442 dei N filius] illius Y esse Y 444/445 suabitatis Corb. 445 alt. uerus] om. B 447 ~ ille pontifex Y significauit Corb. 448 cum] om. Y sanguinem Corb. (m cancellat.) 448/449 ~ intrabat singulos Corb. (sub sign, transposit.), singulos intrabat Maur. 449 unum B esset A (t add. sup. lin.) 450 affectum Corb. 451/452 sacerdos usq. ad 454 templum] om. N (per homoeote/.) 453 templum] om. B quo] quod B 454 quia] et B Col. Ant. 455 alt. deus] dominus F 456 hoc] Corb. (in huic mut. a. ml) N A F B Col. Maur., hec Y, est add. Ant. m spiritu] cum praem. Col. 457/458 dei. Reconciliati sumus igitur] B F Y Col. Maur., dei reconciliati sumus. Igitur Corb. N A, dei. Reconciliati igitur sumus Ant. m 458 solum] igitur add. (sed exp.) B 460 nos] s in ras. a. m. Corb. ~ sibi nos B 460/461 carne N 461 incommutabilis] et incommutabilitas Vat. unus apud m 462 permanet] Corb. N A F Y Maur., manet B Col. Ant. m 463 incommutabilis Y 464 uere Corb. (corr. a. ml) B atque incommutabilis] om. Y 466 quae] qua et A F 467 est] et F

DE FIDE AD PETRVM, 24-25

m 511

727

permisit, inserui. Nunc de creatura quid absque dubitatione credere debeas, intimabo. 47° 25. (HI.) Principaliter itaque tene omnem naturam quae non est Trinitas Deus, ab ipsa sancta Trinitate quae solus uerus et aeternus Deus est, creatam ex niliilo. Ac sic uniuersa in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia, siue Thronos, siue Dominationes, siue Principatus, siue Potestates, opus atque 475 creaturam esse sanctae Trinitatis, quae est unus Deus re¬ rum omnium creator et Dominus, aeternus, omnipotens et bonus, habens naturaliter ut semper sit et ut mutari aliquando non possit. Hie Deus qui sine initio semper est, quia summe est, dedit rebus a se creatis ut sint ; non tamen sine initio, 480 quia nulla creatura eiusdem naturae est cuius est Trinitas unus uerus et bonus Deus, a quo creata sunt omnia. Et quia summe bonus est, dedit omnibus naturis quas fecit ut bonae sint ; non tamen tantum bonae quantum Creator omnium bonorum, qui non solum summe bonus, sed etiam summum atque 485 incommutabile bonum est, quia aeternum bonum est; nullum habens defectum, quia non est ex nihilo factum ; nullum habens profectum, quia non habet initium. Ideo quippe natu¬ rae a Deo factae proficere possunt, quia esse coeperunt ; ideo deficere, quia ex nihilo factae sunt. Ad defectum eas conditio 490 ducit originis, ad profectum uero prouehit operatio Creatoris. In eo igitur primum Trinitatis, quae Deus uerus est, aeternitas sine initio naturalis agnoscitur, quia quaedam ita fecit, ut cum esse quidem coeperint, tamen non esse aliquando non possint. In eo uero eius omnipotentia intellegitur, quia omnem 495 creaturam uisibilem atque inuisibilem, id est corporalem at¬ que spiritalem de nihilo fecit, in quibus ipsa rerum diuersitas multo magis commendat bonitatem atque omnipotentiam Creatoris. Nisi enim omnipotens esset, non una eademque

472/474 efr Col. I, 16.

468 permisit] concessit Y (sermonis concessit in ras.) qui B 469 debeatis F 470 naturam] creaturam al. apud m 471 contra marcionitas et alias pestes huiusmodi similes not. in marg. a. m. Corb. 472 deus] om. A F sic] c sup. lin. Y 475 creatura N, creata F est] sup. lin. Y 476 omnipotens] Codd. Col. Maur., iustus add. Ant. m et] om. A F 478 posset B hie] Corb. N A F Y Maur., etpraem. B Col. Ant. m 478/479 quia summe est] om. Y 478 summus A 482 est] uel quia summum bonum est add. F naturis] rebus al. apud m 483 ~ tamen non A F Y bene B 483/484 ~ bonorum omnium N 485 aeternus B 486 quia usq. factum] om. Col. est] Codd. Ant., om. m Maur. factum] sup. lin. F alt. nullum] om. A, non F 487 non habet] nullum habens Ant. 489 nihilo] nilo IV facta B 490 adducit A F 491 trinitas F (s in ras., tis eras. ?) Y uerus] om. N est] et A 493 quidam N B ~ coeperint quidem A F ~ non tamen N 494 possint] ex possunt F omnipotentia] omne B 497 magis] om. A F at¬ que] et N

498 enim post non cancell. Y

Vnde naturae creatae proficiant et deficiant.

728

DE FIDE AD PETRVM, 25-27

facilitate summa atque ima fecisset ; et nisi summe bonus 500 esset, non se gubernandis rebus quoque infimis praestitisset. 26 Igitur tam in magnis quam in paruis quibusque rebus conditis, magna est bonitas atque omnipotentia Conditoris. Omnia enim sapienter fecit summa ueraque sapientia, cui naturaliter hoc est esse, quod sapientem esse ; hoc facere, 505 quod sapienter facere. Simplicitas itaque multiplicis sapientiae Dei, magnitudinem celsitudinis suae, non solum in magnitudine sublimium creaturarum, uerum etiam in infimarum paruitate commendat; dum bona omnia quae creauit, non soPL lummultoinferiusdissimiliusquesuocreatoresunt, utpotenon 684 510 prolata de ipso, sed facta prorsus ex nihilo ; uerum etiam inter se non aequaliter sunt, sed unaquaeque res ita permanet sicut a Deo ut esset accepit, alia quidem sic, alia autem sic. Neque enim sic datum est corporibus ut sint, sicut spiritus acceperunt ; cum ipsa quoque corpora non aequaliter sint et 515 in ipsis caelestibus atque terrestribus inueniatur nonnulla diuersitas ; cum tam caelestia quam terrestria, non solum impari distent quantitate molis, uerum etiam dissimili splendeant claritate. Alia namque est, sicut apostolus dicit, claritas caelestium corporum, alia terrestrium. In ipsis quoque cae52olestibus alia claritas solis, alia claritas lunae, et alia claritas stellarum; Stella enim ab stella differt in claritate. Corporalium igitur naturarum diuersitas ostendit unamquamque earum non hoc esse quod ex se semper habere potuerit, sed quod ex dispositione atque opere omnipotentissimi atque incommu525 tabilis et sapientissimi Creatoris accepit. m 512 27 Quod si unius eiusdemque naturae esset quaelibet creatura corporalis, cuius est sancta Trinitas quae unus est Deus ; nec localiter in loco esset, nec temporis mutationem aliquando sentiret, nec de loco ad locum transiret, nec circum-

.

.

518/519 cfr I Cor. 15, 40.

520/521 I Cor. 15, 41.

199 facil.] facul. Corb. al. apud m 499/500 et n. s. b. esset] om. N 500 quoque] quibusque Y 500 infirmis Corb. {sed t cancellat.) N A F Y, infemis B 502 condiri B 503 sapientia] dei add. N 504 est] t a. m. sup. lin. Corb. 507 in] om. Y infirmarum Corb. (sed pr. r exp.) N A F Y 508 paruitatem Y 510 sed] seu B 511 sint Y sed] si Col. sicut] ex nihilo add. A F Y 512 ut esset accepit] Corb. N A F Y Maur., non esset accepit B, cum esset accepit mss. dm apud m, cum non esset accepit Col. Ant., ~ accepit ut esset m alii... alii N 514 acceperunt] om. A F ipso ... corpore B 515 in] om. A F 516 quam] atque N 517 distent] i sup. lin. Corb. molis] modis F 517/518 dissimiles impleant A F 517/518 splendent B 518 caritatem A, karitate corr. F ait Y 520 alia claritas solis] om. B et] om. N 521 ab] Codd., a Col. Ant. Maur. m 522 unaquaq; N (qua sup. lin.) 523 ex se] esse A, ee exp. F, om. Y potuerunt A F alt. quod] qui B, quia al. apud m 524 omnipotendssime corr. F 526 quod] quia B Vat. duo apud m 527 corporalis usq. ad trinitas] om. Y 528 in] om. Y temporale mutatione A, temporale mutatione F 529 sentiret] retineret N, sentirent Y nec de loco] om. Y transiret ad locum] Codd. (transiret om. Y) Col., ~ Ant. m Maur.

Corpora caelestia et terrestria differunt.

DE FIDE AD PETRVM, 27-28 5 30

535

540

545

55°

PL 685

555

729

scriberetur quantitate molis suae. Quae omnia ostendunt huiuscemodi naturarum ilium esse opificem, cui nullus latus aut angustus est locus, quia non minus in angustis quam in latis totus est ; nec mutatur tempore, qui solus potest uolumina temporum, non temporali uolubilitate, sed aeterna stabilitate mirabiliter ordinare ; neque enim in tempore cogitat quemadmodum temporum series rerum decessione ac successione transcurrat ; nec aliqua molis quantitate terminatur, quia nulla concluditur ; neque per mundi partes partibus suis est ipse diffusus, ut maiores mundi partes suis maioribus impleat et minores minoribus implendo, nusquam tamen totus infundat. Ipse est enim Deus qui ait : Caelum et terram ego impleo. Omnia igitur quae fecit id est spiritus et corpora, summa et ima, caelestia atque terrestria, uiuentia et quibus facultatem uiuendi non dedit, ineffabiliter ubique totus Dominus Deus et implet et continet; nec in his quae diuiduntur ipse diuiditur, nec in his quae mutantur ulla mutatione uariatur. Nisi enim naturaliter incommutabilis ipse esset, numquam in rebus mutabilibus ordo quidam consilii ac dispositionis eius incommutabilis permaneret. 28. Deus igitur rerum corporearum atque incorporearum creator immensus, eo primum se nullum esse corpus ostendit, quia quibusdam corporibus uitam non dedit, cum corpora omnia ipse creauerit. Ipse autem naturaliter uita est, quia si uita non esset, non uiuentia corpora non fecisset. Neque enim facit rem non uiuentem, nisi res uiuens. Non igitur unius naturae cum Deo sunt corpora, quae uiuere omnino non possunt. Ac sic neque ilia corpora unius naturae cum Deo sunt,

541/542 Ier. 23, 24.

530 circumscriberentur Y 531 ilium] om. Y opificere Y(signum contractionis add. m. recent.) nullum corr. a. m. Corb. 532 est locus] Codd. Col., est om. Ant., ~ m Maur. angusti*s Y(i eras.) 533 qui] N A F B Ant., quia Corb. Y m Maur. solus] est add. A (sed cancell.) 533/534 uolamina B 534 uolu¬ bilitate] uoluntate Corb. 535 ordinal! B 536 temporum] om. Y discessione F ac successione] om. F 538 qui a Y nulla] Corb. N A F Y Maur. (mole subaudiendum), nullo B Col., nullo loco Vat. unus apud m, a nullo Vat. alter apud m, nullo fine Ant. m 539 suis] partibus praem. B 540 impleat usq. ad minoribus] om. N (per homoeotel.) minoribus] maioribus A F (corr.) 541 infundat] Codd. Col., se praem. Ant. m Maur. est enim] N A F B Y Col., est om. Corb., ~ Ant. m Maur. terra Corb. 542 id est] id F 544 ~ non dedit uiuendi A F 545 neque enim Y 545/546 his ... his] Codd., hiis ... hiis Col., iis ... iis Ant. m Maur. 546 ipse diuiditur] om. F ulla] ille N, nulla F 547 nisi] > m. 1, nisi sup. I in. m. recent. F 548 quidem B consilii] n sup. I'm. Corb. dispositionibus (bu exp.) Corb. 550 atque incorporearum] om. Corb. 551 eo] et N 553 omnia] om. N creauit Y 554 pr. non] om. B alt. non] eras.A,om.F ult. non] Codd. Col. Maur., ipse praem. Ant. m 555 fecit N Y res uiuens] omnipotens add. sup. lin. Y 556 uiuere omnino] N A F YB Ant., 19

~

Corb. m Maur. C. C. XCIA

Deus ubique.

Deus omnium uita.

730

DE FIDE AI) PETRVM, 28-30

quibus singulis singulos brutos atque irrationabiles spiritus quibus eadem corpora uiuificarentur ac sensificarentur, inseruit. Sed nec ipsi bruti spiritus unius naturae cum Deo sunt, 560 quos licet uiuifrcandis sensificandisque cognoscatur'inseruisse corporibus, ipsis tamen spiritibus nullum intellegendi largitus est lumen, quo suum possent aut agnoscere aut diligere creatorem. 565 29. Ipsos quoque spiritus quos rationales atque intellectuales esse non dubium est, quis audeat blasphemo spiritu et caeco corde eiusdem naturae, cuius est Deus, uel putare, uel dicere, cum Deus utique naturaliter incommutabiiis omnino sit et immensus ? Qui cum in se diuersitatem ullam 57° habere non possit, in eisdem tamen spiritibus, quos rationales et intellectuales fecit, diuersitatem suae operationis ostendit. In quibusdam enim, id est qui terrenis ac mortalibus sunt inserti corporibus, etsi nullus est localis motus, quia per locorum corporalium partes, cum ipsi in corporibus sint, non 575 particulatim sunt, sed sicut in totis corporibus toti, sic in eorumdem corporum partibus toti sunt ; tamen cogitationum uarietas diuersitatem in eis cuiusdam temporalis motionis ac mutationis ostendit ; dum modo aliquid nesciunt, modo sciunt ; modo uolunt, modo nolunt ; modo sapiunt, modo 5 8odesipiunt ; modo iniqui ex iustis, modo iusti sunt ex iniquis ; modo pietatis illustrantur lumine, modo deprauantur tenebrosae impietatis errore. 30. Illos quoque quos terrenorum corporum nulla grauat lutulenta materies, id est angelicos spiritus, quis non uideat 585 non unius naturae esse cum Deo, sed factos ex nihilo ? Quo¬ rum naturalis mutabilitas in eo cognoscitur, quia eiusdem creaturae pars est in deterius permutata. Deinde quia hii qui

558singulis] om.N inrationabiles mut.a.m.in inrationabilis Corb., inrationales N 559 ac sensificarentur] om. B 560 sed] om. F unius] om. B 561 quos licet] quo scilicet A Y, quos scilicet F cognoscitur F {a. ml) Y, om. B 563 possint A F Y agnoscere] Codd. Col., cognoscere Ant. m Maur. 565 ra¬ tionales] carnales Col. 566 qui A F audet N 568 ~ utique deus Y 569 omnino] non add. (sed exp.) Corb. sit omnino sit B in se] ipse Y 571 et] N A F, om. Corb., atque B Y Col. Ant. m Maur. ~ operationis suae Y 571/572 ostenderit Corb. N A F 573 insertae B 574 corporibus sint] corporibunt 1 m., corporibus a. m. Corb. sunt] B A F, s Y alt. in] sup. lin. B 576 corporum] om. B partes N toti] pr. t sup. lin. (n cancellat.) a. m. Corb. ~ s toti Y tamen] S; praem. Y 577 temporalis (s sup. lin. a. ml) rationis Corb. monitionisA 578 aliquid] aliudlV alt. modo] aliud/V.ow. B 579 modo uolunt usq. ad sapiunt] om. N modo nolunt] om. F, modo non uolunt Y 580 desipunt A iniqui] sunt add. A F 581 illustr. lum.] intuitu illustrantur Y 581 deprabantur A 581/582 tenebrosae] Corb. N A F Y, tenebroso Ant. m Maur. 583 illos] o sup. lin. (iu cancell.) a. m. Corb. quos] quo B nulla grauat] grauat. Nulla B 584 id est] id F 585 sed] et Y 587 creaturae] Codd. Col., naturae Ant. m Maur. quia] om. N Col. hii] Corb. N B Y Col., hi A F, ii Ant. Maur. m qui] om. B

DE FIDE AD PETRVM, 30-32

731

deprauati non sunt (licet illius dono a quo cum non essent facti sunt, indefessa, et in quantum creaturae angelicae gratis 59° datum est, perfecta dilectione, contemplatione atque exsultatione multitudinem dulcedinis Domini incessabiliter sumant, nec ab eo naturali conditione deficiant), etsi inhaerentibus Deo nihil inest de uarietate temporis, quia collato sibi aeternae incorruptionis atque incommutabilitatis munere, nihil 595 in se sentiunt mutationis ; inest tamen singulis terminus naturalis, quo a se inuicem discernuntur, quia nullus eorum est in alio ; et cum uni eorum opus quodlibet iniungitur, alius quoque alteri operi implendo diuinae potestatis deputatur arbitrio. Haec omnia ostendunt etiam sanctos angelos creatu600 ram esse sanctae Trinitatis, cuius per singulas res, quas utique sicut uoluit fecit, apparet mirabilis et sapientia in dispositione et uirtus in opere. 31. Quosdam igitur spiritus sic Deus creauit, ut sem¬ per essent ; quosdam uero, ut esse spiritus quandoque desine605 rent. Illos itaque desituros quosdam ex aqua, quosdam, quia sic uoluit omnipotens, produxit ex terra. Superiores uero spiritus nullum cum corporeis elementis habere fecit naturale consortium, quos et aeternos creauit, et eis facultatem atque intellegentiam cogitandae, cognoscendae, diligendaeque diui610 nitatis inseruit. Quos tamen ita creauit, ut etiam prae seipsis ilium diligerent, cuius se tales creatos opere cognouissent, cum eorum ut tales fierent, nulla merita praecessissent. Vt autem haec dilectio haberet iustam et congruam laudem, uoluntatis quoque eis tribuit libertatem ; ut esset eis possibile, 615 siue ad eum qui supra eos est intentionem sanctae dilectionis erigere, siue ad se, uel ad ea quae infra eos sunt, prauae cupiditatis semetipsos pondere declinare. 32. Non est igitur natura, quae in aeternum possit, siue misere, siue beate uiuendo subsistere, nisi quae potest de Deo 588 non] a. m. sup. lin. N cum] quod A, om. B essent] n sup. lin. B 589 sunt] mut. in sint N in] om. A F Y 590 dilectione] et add. A F 590/ 591 exsuit.] in praem. Y 591 sumant] sentiant Ant. 593 inest] est A F quia] que a A, qua? a corr. F, que Y 594 munere] u sup. lin. (a cancell.) a. m. Corb. 595 sentiant B ~ tamen inest Y terminus B 595/596 termini naturalis finis Vat. unus apud m 596 quo a] quia a (pit. a a. m. sup. lin.) Corb., qua a A quia] a a. m. sup. lin. Corb. 597 cum uni] communi N uni eorum] uniorum corr. a. m. in uni horum F 598 alterius Y impendendo (den a. m. sup. lin.) Corb. 599 haec] NAF YB Col. Ant., autem add. Corb. m Maur. 599/600 creaturam] Codd. quattuor mss. apud m Ant. m Maur., opera edd. apud m 603 sic] sicut B 604 esse] essent Y 605 illos usq. ad quosdam] om. A F utique Y 606 sicut F 607 nullum]' nullam A, alt. u in ras. F, nullum cum corpore praem. Vat. unus apud m natu¬ ralis A, naturali corr. a. m. F 608pr. et] om. NAF Y 609 cogitantis A F (corr.) diligendique A 610 p seipsos F Y 611 cui N creator A 613 iustitiam Corb. 614 uoluntatem Y 615 est] om. N 616 erigere] pr. r sup. lin. (1 cancell.) a. m. Corb. beate] bene B Col. Ant.

prauae] graui al. apud m

618 posset B

619

732 m 514 620

625

630

635

640 pl

687

645

DE FIDE AD PETRVM, 32-33

ipsius Dei munere cogitare. Haec autem natura intellectuals in animabus est hominum et spiritibus angelorum. Deus quippe cognoscendi ac diligendi se, non nisi angelis atque hominibus indidit facultatem. Quibus propter arbitrii libertatem quae maxime debuit intellectuali creaturae Creatoris benignitate conferri, ita cognoscendi ac diligendi se facultatem uoluntatemque donauit, ut earn unusquisque et habere posset et perdere ; si quis tamen earn sponte perderet, suo earn deinceps arbitrio resumere non ualeret. Vt illius esset sanctae cogitationis initia gratuitae dono bonitatis denuo renouandis quibus uellet infundere, cuius fuit in ipso creationis exordio, nullis praecedentibus meritis, spiritus et corpora, locis atque affectionibus, prout ipse sapiens uoluit, congruis mirabiliter ordinare. Angeli ergo atque homines, pro eo quod rationales facti sunt, aeternitatis ac beatitudinis donum in ipsa naturae spiritalis creatione diuinitus acceperunt ; ita scilicet, ut si dilectioni creatoris sui iugiter inhaesissent, simul aeterni beatique mansissent; si uero propriae libertatis arbitrio contra summi Creatoris imperium suam niterentur facere uoluntatem, protinus a contumacibus beatitudo discederet et ad supplicium eis relinqueretur aeternitas misera, erroribus deinceps doloribusque subiecta. Et de angelis quidem hoc Deus disposuit et impleuit, ut si quis eorum bonitatem uoluntatis perderet, numquam earn diuino munere repararet. 33. Pars itaque angelorum quae a suo creatore Deo, quo solo bono beata fuit, uoluntaria prorsus auersione discessit, aequitatis supemae iudicio, initium suae damnationis in ipsa auersione uoluntatis inuenit ; ut non aliud ei esset incipere 620 intellectualis] et add. Y 621 spiritibus] spiritus N, in praem. Y 622 ac] atque B atque] Codd. Col., et Ant. m Maur. 623 quibus usq. ad 625 facultatem] om. N (per homoeotel.) 624 benignitas F, bonitate al. apud m 625 conferre A F B ac] atque B 626 posset] Corb. (1 ml) B Ant. m Maur., possit Corb. [a. ml) N A F Y 627 tamen] autem N earn sponte] N F Y B Col., ea ex ponte A, ~ Corb. (sub signis transposit.) Ant. m Maur. petdedtA, perdiderit B F 628 sumere Corb. ualeuit A, ualebit F essent B 629 initium Vat. unus, initio Vat. alter apud m reuocandis YAnt. 630 fundere Y nullius AF (corr.a. ml) 631 locis] uocis corr.a. m. in uotis F 631/632 adflictionibus A, affl- F 632 pro eo ut B uoluerit Corb. congrue et Ant. 633 quod] om. B 634 ~ sunt facta B aetern.] et praem. Y 634/635 in se a naturae spiritalis creatore edd. alii (/'. e. praeter mss. tres et Ant.) apud m 634 natura B 635 diuinitus] om. Col. accipef B 636 in*essissent (g eras.) A 637 proprio Y propriae (-ie F) uoluntatis A F 638 summi] summum Ant., sui al. apud m imperio corr. a. m. F 639 ad] om. A F 640 reliqueretur corr. a. m. Corb. aeternitatis A, om. F miseria ?nut. a. m. in miserie F 641 subiecta] N A F Y, subacta Corb., cruciata B Col., crucianda Ant. m Maur. deus] Corb. N A F Y, om. B Col. Ant. m Maur. 643 perderet] pr. r in ras. a. m. Corb. numquam usq. ad repararet] om. N diuino] sine praem. B Col. Vat. tres apud m 644 quae a] quae A, q; {corr. a. ml) a F quo] qui A, rasura 1 litt. (q ?) F 645 bono] ex bone Corb., bona et Vat. unus apud m uoluntas in A, et{sup. lin.)noluntatis** (tisup. lin. ; in eras. ?) F, uoluntatis Y superno F 646/647 ipsauersione B 647 uoluptatis corr. Y eis Y

646

DE FIDE AD PETRVM, 33-34

733

iam puniri, quam illius beatifici boni dilectione destitui; quam Deus in aeterno sic totam praecepit remanere suppli650 cio, ut etiam ignem ei aeternum pararet ; in quo illi omnes praeuaricatores angeli nec mala uoluntate possint umquam carere, nec poena ; sed permanente in eis iniustae auersionis malo, permaneat etiam iustae retributionis aeterna damnatio. Horum malorum princeps diabolus primos homines, quia ad 655 peccati participium inuidus duxit, non eis tantum, sed et uniuersae propagini eorum cum uitio peccati meritum mortis inseruit. Deus autem misericors et iustus, sicut diabolo atque angelis eius propria cadentibus uoluntate ceteros angelos in suae dilectionis aeternitate firmauit, sic etiam humani generis 660 massam non totam in sempiternum perire permisit, sed quos uoluit eius gratuita bonitas, repulsis tenebris in quibus omnis humana natiuitas peccati originalis condemnatione uersatur, reducendos praedestinauit ad lucem ; in eo praecipue demonstrans quod istos originalis peccati uinculis indebita gratia 665 liberatoris absolueret; cum alios, et quam maxime paruulos, quibus nulla possunt uel bona uel mala inesse propriae merita uoluntatis, insolubili nexu aeterna damnatio retineret. 34, Bonae quoque uoluntatis et cogitationis initium, non homini ex seipso nasci, sed diuinitus et praeparari et tribui 670 in eo Deus euidenter ostendit, quod neque diabolus, neque aliquis angelorum eius, ex quo ruinae illius merito in hanc sunt inferiorem detrusi caliginem, bonam potuit aut poterit resumere uoluntatem. Quod si possibile esset ut humana natura, postquam a Deo auersa bonitatem perdidit uolun675 tatis ex seipsa rursus earn habere potuisset, multo possibilius hoc natura haberet angelica, quae quanto minus grauatur terreni corporis pondere, tanto magis hac esset praedita facul-

648 punire N btifici* (tifici in ras.) Y dilectioni B 649 sic] c sup. lin. F 650 ~ ei ignem Y ei] om. N ppararet Y 651 nec] om. Y ~ possunt uoluntateB 652 poenaN 654diabolus]om.F qa\.a\Codd. Col.,quos Ant. mMaur. 655 participium] Corb. NAFB Col. Maur., praecipitium mss. duo apud m Ant .Lou. m, principium Yet edd. apudm dixit corr. a. m. Corb. et] om. A F 657 atque] Codd. Col., at Ant. m Maur. 660 quos] B Col. Ant. m Maur., si quos Corb. (ex si quis) N A F, sic quos Y{fort, rede) 661 eius] om. B gratuito A omnes A 664 quos A

istos] in praem. N, isto B

~ pecc. orig. Y

665 alios ...

paruulos Corb. 666 quibus nulla] ex quibulla a. m. Corb. propriae] om. Corb., propria in textu (-iae in marg.) Ant. merita] om. Y, merito Vat. unus apud m 667 insolubile N 668 bonae] bone ex bono a. m. F, nam praem. Y uoluntates et cogitationes A 669 sed] om. A F pr.et]om.Y parari B 670 in eo usq. ad ostendit] om. N uidenter B quod] quae N, quia B Col. 671 hac Y 672 inferiori d. caligine Y 673 quod] quia B Col. mss. quattuor apud m 674 perdi N aduersa (d exp.) F 674 bonitate A F (bis corredum : primum in bonitatis, deinde in bonam), bonam Y 674/675 uoluntatem A F Y 674 uoluntatis usq. ad 675 habere] om. N 675 seipsam Corb. (m cancell.), ipsa A 676 hoc] in hec mut. a. m. Corb. 677 corporis] oris sup. lin. F

hac] h?c N, om. Y

734

PL

688

DE FIDE AD PETRVM, 34-36

tate. Sed ostendit Deus unde bona uoluntas hominibus detur, quam sic amiserunt angeli cum haberent, ut amissam deinceps 680 habere non possint. 35. Quoniam igitur digna est eadem uoluntas bona per Dei gratiam aeternae beatitudinis praemio et iniquitas angelica atque humana esse non debet impunita, propterea, secundum catholicae fidei regulam, uenturum esse Filium Dei ad punien685 dos omnes peccatores angelos et ad iudicandos homines uiuos et mortuos fideliter exspectamus. Testatur enim beatus Pe¬ trus quia Deus angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis inferni detrudens, tradidit in iudicio puniendos reseruari. De hominibus quoque uiuis ac mortuis iudicandis 690 beatus Paulus haec ait : Testificor cor am Deo et Christo Iesu, qui iudicaturus est uiuos et mortuos, et aduentum ipsius et regnum eius. In cuius aduentu ab illo primi hominis corpore quod Deus de terra plasmauit, usque ad omnium hominum corpora, quae animata quandoque uiuere coeperunt, ab illo 695 resuscitabuntur, quo operante creata sunt. Singula uero corpora illis singulis suis animabus in resurrectione reddentur, quas in maternis, ut uiuere inciperent, uentribus habere coepe¬ runt ; ut scilicet animae in illo examine iusti Iudicis in eisdem singulis corporibus suis accipiant retributionem, siue regni, 700 siue supplicii, in quibus siue bonam, siue malam qualitatem uitae praesentis habuerunt. 36 Qualitas autem malae uitae ab infidelitate incipit, quae ab originalis peccati reatu initium sumit. In quo quisquis ita uiuere incipit, ut ante finiat uitam quam ab eius obligatione 705 soluatur, si unius diei uel unius horae spatio anima ilia uixit in corpore, necesse est earn cum eodem corpore interminabilia gehennae supplicia sustinere, ubi diabolus cum angelis suis in

.

687/689 II Petr.

2,

4.

690/692 II Tim. 4, 1.

678~deus ostendit^4F 679 quam] quia B a*miserunt (deras.)F amissa A,admissarorr.a.m.in amissamF 680 possent] Corb. (1 m.) N B Col., possint Corb. (a. m.) A F Y Ant. m Maur. 681 dei] fidei Y 682 gratiam] et add. Y 682 beatitudinis usq.ad 683 atque] om. A F 683 humana] una N, humanae^t F homines] om. Y 686 feliciter N enim] ergo A F 687 angelis] s a. m. sup. lin. Corb. 688 inferi] Corb. N A F YB Col., inferni Ant. m tradit N 690 haec] Codd. Col., hoc Ant. m Maur. testifico A et] t a. m. sup. lin. Corb. 691 pr. et] ac A F aduentum] Codd. Col. Ant., per praem. Vat. unus apud m et ipse m et Maur. 692 aduentum A F ab] in A F primo corr. F 693 quod] quern B Col. al. apud m 694 quando Y 695 quo] Corb. N A F (qooperante corr.) Y, a praem. B Col. Ant. m Maur. uero] enim N 698 pr. in] ex A F 700 siue bonum siue malum A F qualitate F 702 ~ uitae malae B infidelitatem A 703 ab] ob N reatum A qui*qui* (s...s eras.) F 703/704 ita uiu. inc.] Codd. (incipiunt : u in ras. F) Col., ~ uiu. ita inc. Ant., ~ inc. ita uiu. m Maur. 704 finiant A F 705 soluantur A F spatium A F (corr.) 706 est] ut add. Y ~ earn est (sub sign, transposit.) Corb. alt. corpore] om. Corb. interminalia F 707 ubi] ex ibi F

Origo uitae malae.

DE FIDE AD PETRVM, 36-37

710

m 516

715

735

aetemum arsurus est, qui et primus peccauit et peccatum primis hominibus persuasit. Vbi cum eo etiam fornicarii, idolis seruientes, adulteri, molles, masculorum concubitores, fures, auari, ebriosi, maledici, raft aces, et omnes qui oft era carnis agunt (de quibus beatus dicit apostolus, quia regnum Dei non consequently), si ante huius uitae terminum a uiis suis malis conuersi non fuerint, aeternis ignibus exurentur. Omnis enim homo qui in hoc saeculo usque ad finem in iniquitatum dilectione et cordis obduratione permanserit, sicut hie eum noxia criminum dilectio tenuit, sic eum sine fine sempiterna cruciatio retinebit. 37 Erit enim etiam iniquorum resurrectio, sed sine mutatione, quam solis fidelibus et ex fide iuste uiuentibus datu¬ ras est Deus. Hoc est enim quod ait beatus Paulus : Omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. Ostendens autem iustos diuino munere commutandos, ait : Et nos im¬ mutabimur. Habebunt ergo iniqui cum iustis resurrectionem carnis communem, immutationis tamen gratiam non habe¬ bunt, quae dabitur iustis ; quoniam a corporibus impioram non auferetur corruptio, ignobilitas et infirmitas in quibus seminantur ; quae ob hoc morte non exstinguentur, ut illud iuge tormentum corpori atque animae sit mortis aeternae supplicium. Iustae uero animae, quas hie Redemptor Deus gratis ex fide iustificauit et iustificatis bene uiuendi usque in finem perseuerantiam tribuit, in ipsis corporibus in quibus hie iustificationis gratiam diuinitus acceperunt, et in quibus iustificatae per fidem, in caritate Dei proximique uixerant, regni

.

720

725

PL 689 730

709/711 efr I Cor. 6, 9*10. 723 I Cor. 13, 52.

711/^13 Gal. 3, 19*—t.

721/722 I Cor. 15, 5^*

709 ubi] ex ibi F 711 operam (m cancell.) Corb. 712 ~ ap. dicit F 713 consequuntur N Si 1 m., si add. m. recent, sup. lin. F ~ uitae huius F B 715 qui] om. 1 m., si add. a. m. sup. lin. Corb. ad] in N alt. in] om. Corb. B 716 dilectione] Corb. N Y B Col. mss. quinque apud m, delectatione A F Ant. m Maur. 717 hie] om. F ~ eum hie Y noxa N criminum] om. N dilectio] Corb. A Y B Col. mss. quinque apud m, delectatio N F Ant. m Maur. 717 sic usq. ad 718 retinebit] bis in F (semel cancell.) 718 eterna Y retineuit A, tenuit corr. a. m. B 719/720 mutatione] Codd. (,i. sine gloria eteme uite not. m. recent, sup. lin. in Y), immut- Ant. m Maur. 720 ex] in Vat. unus apud m 721 omnis corr. Y 722 resurgimus A B 724 iniq*** F iustis ex iustos F 724/725 commune N 725 immutationem tamen Vat. unus, immutationem autem Vat. alter apud m gratia N 726 donabitur A F 727 cor¬ ruptio] Corb. N A F, et add. B Col. Ant. m Maur. 728 ob hoc] ab hoc A, ab hac F, ad hoc Y hoc] om. N morte] Codd. Ant., om. Col., etiam add. m Maur. extinguetur Corb. 730 iuste Corb. NAY Col., iuste B 731 iusti¬ ficatis] ex iustifican // is (in fine uers.) a. m. Corb. 731/732 gratiam et perseueran¬ tiam usque in finem tribuit ms. unus apud m 732 tribuit] dedit ms. apud m 732/733 iustificationibus (bu exp.) Corb., iustificati Y 734 et proximique B

Corpora impiorum.

736

DE FIDE AD PETRVM, 37-38

735 caelestis aeterna beatitudine potientur; glorificatis etiam corporibus suis, quae sine dubio, carnis natura, quam Deus creauit, ueraciter permanente, non sicut hie animalia, sed spiritalia tunc habebunt. Sanctorum enim seminatur corpus animale, surgit corpus spiritale. In his per illam immutatio740 nem, quae solis dabitur iustis, implebitur quod oportere dicit apostolus ut corruptible hoc induat incorruptionem et mortale hoc induat immortalitatem. In quibus sexus masculinus uel femineus, sicut eadem corpora creata sunt, permanebit; quorum gloria erit pro factorum bonorum diuersitate diuersa. 745 Omnia tamen corpora, siue masculorum, siue feminarum, quaecumque in regno illo erunt, gloriosa erunt ; ille autem iudex nouit quantam unicuique sit donaturus gloriam, qui in hac uita per misericordiam gratis iustificando praeuenit, quos illic per iustitiam glorificare disponit. 75° 38* Tempus uero acquirendi uitam aeternam in ista tantum uita Deus hominibus dedit, ubi uoluit esse etiam paenitentiam fructuosam. Ideo autem hie paenitentia fructuosa est, quia potest hie homo deposita malitia bene uiuere, et mutata uoluntate, merita simul operaque mutare et in 755 timore Dei ea gerere quae placent Deo. Quod qui in hac uita non fecerit, habebit quidem paenitentiam in futuro saeculo de malis suis, sed indulgentiam in conspectu Dei non inueniet ; quia etsi erit ibi stimulus paenitudinis, nulla ibi erit correctio uoluntatis. A talibus enim ita culpabitur 760 iniquitas sua, ut nullatenus ab eis possit uel diligi, uel desi-

738/739 I Cor. 15, 44.

741/742 I Cor. 15, 53.

735 caelestis] om. N ~ beatitudinem aeternam N 735 potientur] o sup. tin. (i cancell.) Corb. 737 permanentem^4 sicut] sic praem. Y 738 sanct. e. sem. corp.] sanct. enim quoque corp. Y, sem. enim corpus ms. unus apud m scor mut. in si F seminatus A, seminator corr. F 739 surgit] N A F (ex surget) Y B, surget Corb. Ant. m Maur. 740 iustis] die apis add. F im¬ plebitur] cancell. F oporteret F die apis cancell. F 743 permaneuit A 744 pro fact.] profectorum Corb. A, perfectorum F 745 omnium N 746 quicumque B ~ in illo regno F illo] sup. lin. Y autem] enim al. apud m 747 nobit corr. a. m. Corb. quantum F donaturus] Codd. Col., daturas Ant. m Maur. glae F qui] Codd. Col. Ant., quia m Maur. 749 disposuit Ant. al. apudm 750 uero] autem N acquir.] dni add. N 751 omnibus N uoluit] ex noluit Corb. 753 ~ malitia deposita F 754 mutat N uoluntate] Codd. Col. mss. quinque apud m, iniusta add. Ant. m Maur. 755 ea gerere] ea agere N Y Col. placent] Corb. N A F, placeant Y B Col. Ant. m Maur. hanc (c sup. lin) uitam A 758 inueniunt N etsi] et sic ^4 plenitudinis Y nulla] Codd. Col., tamen add. Ant. m Maur. 759 erit] Codd. Col., amplius add. Ant. m Maur. correptio corr. Corb. a] om. A F enim] ergo Y ~ culpabitur ita Y culpauitur corr. Corb. 760 iniquitas] ex in quietas Corb. 760/761 desiderari] alt. e sup. lin. (1 lift, eras.) Corb.

DE FIDE AD PETRVM, 38-39

PL 690

737

derari iustitia. Voluntas enim eorum talis erit, ut habeat in se semper malignitatis suae supplicium, numquam tamen recipere possit bonitatis affectum. Quia sicut illi qui cum Christo regnabunt nullas in se malae uoluntatis reliquias ha765 bebunt, ita illi qui erunt supplicio ignis aeterni cum diabolo et eius angelis deputati, sicut nullam ulterius habebunt re¬ quiem, sic bonam nullatenus habere poterunt uoluntatem. Et sicut coheredibus Christi dabitur perfectio gratiae ad aeternam gloriam, sic consortibus diaboli cumulabit ipsa ma77° lignitas poenam, quando exterioribus deputati tenebris, nullo illustrabuntur interiore lumine ueritatis. 39. Proinde omni homini in hac uita esse potest utilis paenitentia, quam quocumque tempore homo egerit, quamlibet iniquus, quamlibet annosus, si toto corde renuntiauerit pecca775 tis praeteritis, et pro eis in conspectu Dei non solum corporis, sed etiam cordis lacrimas fuderit, et malorum operum maculas bonis operibus diluere curauerit, omnium peccatorum indulgentiam mox habebit. Hoc enim nobis Dominus prophetico promittit eloquio, dicens : Si conuersus jueris et 780 ingemueris, saluus eris. Et alio loco dicitur : Fill, peccasti, ne adicias iterum, sed et de praeteritis deprecare, ut tibi dimittantur. Numquam peccanti esset indicta pro peccatis deprecatio, si deprecanti non esset remissio concedenda. Sed paenitentia peccatori tunc prodest, si earn in Ecclesia catholica 785 gerat ; cui Deus in persona beati Petri ligandi soluendique tri- claues buit potestatem, dicens : Quae alligaueris super ten am, erunt ligata et in caelis ; et quae solueris super terram, erunt soluta et in caelis. In quacumque igitur homo aetate ueram pecca¬ torum suorum paenitentiam egerit et uitam suam Deo illu790 minante correxerit, non priuabitur indulgentiae munere, quia Deus, sicut per prophetam dicit, non uult mortem mo-

779/780 Is. cfr Ezech.

30, 15.

780/782 Eccli.

21, 1.

786/788 Matth.

16, 19.

791/793

33, 11.

761 iustitiapzw. N uoluptasrorr. Y eorum] ipsorum Col. eritpxeratF habeant AFY 762 semper] om. N 763 possint A (ex possunt) F Y 764 uolunta¬ tis] mut.a.m. in-tesCorb. 765itaqueCo/. illi] istiCol. supplicio]Corb.NAF B Col., in praem. Y (in ras.) Ant. m Maur. 766 ~ ang. eius N disputati B 767 sic] c sup. lin. a. m. Corb. ~ uolunt. pot. N 768/769 ad aet. glor.] aeterna gloria N 769 gloriam] gratiam F diabulo B 770 poena N 771 in interire (sic) A, in interiore F, interiori BY 773 gerit Y qualibet N 774 iniquus] in quibus N, om. F 775 praeteritis] om. N domini IV YB 776/777 maculas] lacrimas N 777 peccatorum] Codd. Col. Ant., suorum add. m Maur. 780 post fili eras, quoq: B 781 dimittuntur B 782 peccanti] peccati B 783 sed] Corb. N A F Y, etiam add. B Col. Ant. m Maur. 784 prodeest ^4 786 quae] quaecumque al. apud m erunt] erit N 787 ligatum N quaecumque Y erunt] erit N solutum N 788 quamcumque A etatem A 790 priuatur Y 791/792 morientis] peccatoris siue praem. Ant.

Petr

738

m

518

PL 691

DE FIDE AD PETRVM, 39-41

rientis, quantum ut reuertatur a uia sua mala et uiuat anima eius. 4-0. Verumtamen nullus hominum debet sub spe misericor795 diae Dei in suis diutius remanere peccatis, cum etiam in ipso corpore nemo uelit sub spe futurae salutis diutius aegrotare. Tales enim qui ab iniquitatibus suis recedere neglegunt et sibi de Deo indulgentiam repromittunt, nonnumquam ita praeueniuntur repentino Dei furore, ut nec conuersionis tempus, 800 nec beneficium remissionis inueniant. Ideo unumquemque nostrum sacra scriptura benigne praemonet dicens : Ne tardaueris conuerti ad Dominum, et ne differas de die in diem ; subito enim ueniet ira eius et in tempore uindictae disperdet te. Dicit etiam beatus Dauid : Hodie si uocem eius audieritis, nolite obdu805 rare corda uestra. Cui beatus quoque Paulus concordat his uerbis : Videte, fratres, ne forte sit in aliquo uestrum cor malum incredulitatis discedendi a Deo uiuo ; sed adhortamini uosmetipsos per singulos dies, donee hodie cognominatur, ut non obduretur quis ex uobis fallacia peccati. Obdurato igitur corde 810 uiuit siue qui non conuertitur, desperans de indulgentia peccatorum, siue qui sic misericordiam Dei sperat, ut usque in finem uitae praesentis in suorum criminum peruersitate remaneat. 41. Proinde diligentes misericordiam Dei, metuentesque 815 iustitiam, nec de remissione peccatorum desperemus, nec remaneamus in peccatis ; scientes quia ilia omnium hominum debita sit exactura aequitas iustissimi iudicis, quae non dimiserit misericordia clementissimi Redemptoris. Sicut enim misericordia suscipit absoluitque conuersos, ita iustitia re820 pellet et puniet obduratos. Hi sunt qui peccantes in Spiritum sanctum, neque in hoc saeculo, neque in futuro remissionem

801/803 Eccli. 5,

8.9.

804/805 Ps.

94, 8.

806/809 Hebr.

3, 12.13.

792 quantum] tantum F, sed Y (in ras.), sed tantum Vat. duo apud m, sed magis Ant. 794 spe] o?n. B 796 uellit B aegrotare] o sup. lin. (1 litt. eras.) a. m. Corb. 798 ~ indulg. a deo Y dei al. apud m 799 nec] om. F 800 ne Y 801 ~ praem. benigne B 801/802 tardes al. apud m 802 dominum] Codd. Col., deum Ant. m Maur. et] om. A F 803 eius] dei Y disperdit A 804 etiam] enim N F 806 cor] om. N malignum Y 806/807 malum incred.] carnalium infidelitas Vat. unus apud m 807 hortamini B ut] et Y 809/810 obdurato ig. corde uiuit] Corb. N A F Y mss. duo apudm Maur., ~ obdura¬ to ig. uiuit corde B (corde om.) Col., in obduratione igitur uiuit ms. alter apud m, obduratus igitur uiuit Ant. m 810 non] om. B Col. desperans de] desperando (o sup. lin. a. m., duobus litt. eras.) Corb. indulgentiam (m add. a. m. sup. lin.) Corb. 810/811 pecc.] Codd. Col., suorum add. Ant. m Maur. misericordia N dei] om. B 813 permaneat] Ant. al. apud m 814 domini Y 817 iustissime corr. F 818 misericordiam A 819 suscipit] mut. a. m. in suscepit Corb., suscepit A iniustitia B 819/820 repellit N A F Y 820 punit Y 820 hii N A YB Col. 820/821 spiritu sancto N F

Peccatum in Spiritum sanctum.

DE FIDE AD PETRVM, 41-42

739

accipient peccatorum. Ideo autem hominis anima intellectualis spiritus est, ut quaerat, agnoscat, atque discernat et ternpus operum suorum, pro quibus receptura est in iudicio quod 825 ordinauit diuina iustitia, et eiusdem retributionis tempus, quo non etiam licebit, aut opera mutare, aut remissionem pec¬ catorum suorum de diuina misericordia utiliter postulare. Ceteri uero spiritus omnium animaliumquibus nonest intel¬ lects, quia quidam eorum de terra, quidam de aquis origi830 nem ducunt (de aquis enim sunt reptilia et uolatilia; de terra uero quaedam quae repunt, quaedam uero quae gradiuntur, exorta sunt), tamdiu spiritus sunt quamdiu in corporibus uiuunt. Anima quippe quae rationis capax diuinitus facta non est, cum carne sua et incipit et desinit uiuere. Quia quando 835 corpori uitam non tribuit et ipsa non uiuit, atque ita miro modo cum omni carni anima uiuendi sit causa, spiritus tamen irrationalis tamdiu uiuit quamdiu in carne manere potuerit, et dum a carne sua separatur, exstinguitur. Ita fit ut, cum ipse uita carnis suae sit, uiuere ipse nequeat, quando uitam 840 carni ministrare destiterit ; et si non sit caro cui uitam dare ualeat, ipse quoque earn protinus non habebit. Ideo nec aeternitas irrationabilibus spiritibus data est, nec aliquod eis iudicium praeparatur, in quo eis uel beatitudo pro bonis, uel damnatio pro malis reddatur operibus. Ideo autem in eis nul845 la operum discretio requiretur, quia nullam intellegendi facultatem diuinitus acceperunt. Propterea igitur eorum corpora resurrectura non sunt, quia nec in ipsis animabus, aut aequitas aut iniquitas fuit, pro qua eis aeterna uel beatitudo sit retribuenda uel poena. 850 42 Ilia igitur animalia praesentis saeculi cursum atque ornatum secundum Creatoris incomprehensibilem peragunt uoluntatem, quae de suis factis nullam rationem redditura

.

822 accipiant corr. F omnis Y 823 ~ est spiritus B 824 pro quibus] om. N quia B 825 et] om. A, sup. lift. F 826 quod F etiam] ei iam Y liceuit A 827 postul.] mut. a. m. in postol. Corb. 829 quia usq. ad 832 exorta sunt] inter uncos a. m. F 830 ducent A 831 reptant B 833 quae] e sup. lin. a. m. Corb. 834 est] sup. lin. (sunt cancell.) N 835 ita] cum add. A, en add. sed exp. F 836 omnis anima in carne Vat. unus apud m uiuendi sit causa] Codd. (sic ausa corr. a. m. Corb.) Col., ~ sit causa uiuendi Ant. m, ~ uiuendi causa sit Maur. 837 inrationabilis N Y 838 a] in A separates A F extenuatur B Col. mss. tres apud m cum] dum N 839 sit] sic A, om. B alt. ipse] Corb. N B Col. Ant., ita ^4 Y, ras. F, tamen m Maur. 840 carni* (s eras.) F ministrare] Codd. Col., subministrare Ant. m Maur. si] om. B 841 ea N habeuit A 842 irrationabilibus] Codd., irrationalibus Col. Ant. m Maur. aliqua B 843 iuditium (di sup. lin.) F beatitudo] d sup. lin. F 843 bonis] a. m. ex nobis Corb., nobis B 844 ideo] inde al. apud m 845 requiritur N Y nulla N, nullum B intelligi Y 846 accipef B igitur] Codd. Col., ergo Ant. m Maur. 847 in] om. N Y B Col. animabus] Corb. A F Y, animalibus N Col., animantibus B, eorum add. Ant. m Maur. 848 iniquitas] non add. sed eras. A 848/849 tribuenda B 850 ilia] om. B Col. igitur] om. mss. quattuor apud m 852 *ullam N reddituri N

740 m

519

PL 692

DE FIDE AD PETRVM, 42-43

sunt, quia rationalia non sunt. Numquid enim de bobus cura est Deo? Homines uero quia rationales facti sunt et de se et 855 de omnibus rebus quas in usum uitae praesentis acceperunt, rationem reddituri sunt Deo, et pro suorum actuum-qualitate recipient, aut poenam, aut gloriam. Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi, ut re dpi at unusquisque pro¬ pria corporis prout gessit, siue bonum, siue malum. Tunc scili860 cet cum, secundum ipsius nostri Creatoris ac Redemptoris eloquium : Omnes qui in monumentis sunt audient uocem eius ; et procedent qui bona fecerunt in resurrectionem uitae, qui uero mala egerunt in resurrectionem iudicii. Vt scilicet qui mala egerunt eant in combustionem aeternam cum diabolo sem865 per arsuri principe omnium malorum, qui uero bona fecerunt eant in uitam aeternam regnaturi sine fine cum Christo rege omnium saeculorum. Illi autem cum Christo regnabunt quos Deus gratuita bonitate sua praedestinauit ad regnum. Quia enim eos tales praedestinando praeparauit ut regno digni 870 essent, praeparauit utique secundum propositum uocandos ut oboediant ; praeparauit iustificandos, ut accepta gratia recte credant et bene uiuant ; praeparauit etiam glorificandos, ut Christi coheredes effecti, regnum caelorum sine fine possideant. 875 43. Ad quod regnum diuersis temporibus per sacramenta quae ad fidem incarnationis suae Christus instituit, illi peruenerunt quos Deus gratis nullo bonae uoluntatis uel boni operis merito praecedente saluauit. Quemadmodum et ex illo tempore quo Saluator noster dixit : Si quis non renatus 880 fuerit ex aqua et Spiritu non potest introire in regnum Dei, absque sacramento baptismatis, praeter eos qui in Ecclesia catholica sine baptismate pro Christo sanguinem fundunt, nec regnum caelorum potest quisquam accipere, nec uitam aeter-

853/854 I Cor. 880 Ioh. 3, 5.

,

9

.

9

857/859 II Cor. 5,

.

10

861/802 Ioh. 5,

.

.

28 29

879/

853 sunt quia rationalia] om. N (per bomoeotel.) rationabilia Y bubus Codd. (bo- a. m. Y), bubis Col. 854 rationabiles Y et de se] bis in Corb. (seme/exp.) acciperunt B 859 prout] ut Y monumentis] s sup. lin. F 862 resurrectione B 863 egerunt] om. N, gesserunt F 865 cum diab. semp. ars. princ. omn. mal.] Codd. Col., ~ cum diab. princ. omn. mal. semp. ars. Ant., ~ semp. ars. cum diab. princ. omn. mal. m Maur. 869 praedestinando] bis in Corb. (semel exp.) digni] digno praem. N 870 praeparauit] om. A F proposito corr. F 873/874 ~ possideant fine (sub sign, transpos.) F 875 ad] add. a. m. sup. aliud uerbum Corb. 876 fidem] finem B 877/878 bone operationis Y 878 praecedentes B saluauit] ex -bit a. m. Corb. et] om. A F Y 879 non ren.] Codd. Col., ~ Ant. m Maur. 880 spiritu] Corb. N, sancto add. A F Y B Col. Ant. m Maur. 881 absque] id est praem. Vat. unus 881/882 intra ecclesiam catholicam Y

DE FIDE AD PETRVM, 43-44 885

890

895

900

m 520 905 PL

693 910

741

nam. Quod siue in Catholica, siue in haeresi quacumque uel schismate quisquam in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti baptismi sacramentum acceperit, integrum sacramentum accipit; sed salutem, quae uirtus est sacramenti, non habebit, si extra Ecclesiam catholicam ipsum sacramentum habuerit. Ergo ideo debet ad Ecclesiam redire, non ut sacramenturn baptismatis iterum accipiat, quod nemo debet in quolibet homine baptizato repetere, sed ut in societate catholica uitam aeternam accipiat, ad quam obtinendam numquam potest esse idoneus, qui cum sacramento baptismatis ab Ecclesia catholica remanserit alienus. Qui si et eleemosynas largas faciat et pro nomine Christi etiam sanguinem fundat, pro eo quod in hac uita non tenuit Ecclesiae catholicae unitatem, non habebit aeternam salutem. Vbi enim unicuique potest prodesse baptismus, ibi potest et eleemosyna prodesse. Baptismus autem extra Ecclesiam quidem esse potest, sed nisi intra Ecclesiam prodesse non potest. 44. In Ecclesia igitur tantummodo catholica potest unicui¬ que prodesse et perceptio baptismatis et opera misericordiae et nominis Christi gloriosa confessio ; si tamen in Ecclesia catholica bene uiuatur. Sicut enim sine Ecclesiae catholicae societate nec baptismus alicui potest prodesse, nec opera mi¬ sericordiae, nisi forte ut mitius torqueatur, non tamen ut inter Dei filios deputetur ; sic intra Ecclesiam catholicam per solum baptismum uita aeterna non acquiritur, si post baptismum male uiuatur. Nam et illi qui bene uiuunt debent operibus misericordiae indesinenter insistere ; scientes se licet leuia, nonnulla tamen cotidie peccata contrahere, pro quibus etiam sancti et iusti semper in hac uita Deo dicere debeant : Dimitte

884 quod] Corb. N A F Y Col., qui B, quia Ant. m Maur. pr. in] om. B catho¬ lica] ecclesia add. Vat. units apud m, fide add. Ant. 885 scismatae (alt. a cancell.) Corb. quisq.] si praem. Y et filii] sup. lin. N 887 accipit] mut. a. m. in accepit Corb., accepit A F Y sed] et Y est] om. B 887/888 habet N, habeuit A 888 eccl. cath.] Codd. Col., ~ Ant. m Maur. 89© quia B in] om. A 891 sed ut] om. B societatem catholicam A 892 accipiant] n cancell. Corb. 892/893 potest esse N A F Y B Ant., ~ Corb. m Maur. 893/ 894 ecclesia* catholica* (m ... m eras.) A 894 qui sic F, quod etsi al. apud m 895 Christi] ihu praem. A F Y 897 habet B unicuique] Corb. N A F Y, cuique B Col. Ant. m Maur. 897/898 pot. prod.] Codd. Col., ~ Ant. m Maur. 898 ibi usq. ad prodesse] Corb. N m Maur., prodesse om. A F Y, ~ ibi potest prod, et elimosina B, ~ ibi et eleem. prod, potest Ant. 899 quidem] qui (esse usq. ad 900 potest om.) B ~ esse quidem F 899/900 intra ecclesiam] Corb. m Maur., in ecclesia N A F Y Ant. 900 non potest] nequit Ant. 903 et nominis usq. ad 905/906 misericordiae] om. F (per homoeotell) 904/905 sine ... societate] extra ... -tern A 905 societate] unitate N 906 mitius] us in ras. F, minus al. apud m ut] om. B 907 ~ filios del F Y B (filius) reputetur B 907 sic usq. ad 909 uiuatur] om. N ~ cath. eccl. F 909 qui] om. 1 m.F bene uiuunt] ex uene uibunt a. m. Corb., male non uiuunt Y 910 se licet] sed licet corr. F, scilicet B 911 peccata contr.] Corb. N A F Y,~B Col. Ant. m Maur.

912 ~ deb. die. A F, die. debent Y

Non repetendus baptismus

Ecclesia catholica

742

DE FIDE AD PETRVM, 44-45

nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Quae peccata quoniam etiam in rebus licitis et a Deo concessis 915 frequenter hominibus subrepunt, et quanto magis fortioribus cibis corpus impletur et carnalibus cor hominis actibus atque affectibus implicatur, tanto frequentius culpa in hac mortalitate contrahitur. 45. Propterea humiles serui Christi, qui cupiunt Domino 920 suo sine impedimento et absque animi noxia occupatione seruire, coniugia omnino non appetunt et a carnibus ac uino abstinent, in quantum corporis ualetudo permittit. Non quia peccatum est aut coniugem habere, aut uinum carnesue percipere. Nam et beatus apostolus dicit : Quia omnis creatura 925 Dei bona est, et nihil reiciendum quod cum gratiarium actione percipitur ; sanctificatur enim per uerbum Dei et orationem. Coniugium quoque in primis hominibus Deus et instituit et benedixit. Propter quod apostolus ait : Honorabile connubium in omnibus et torus immaculatus. Igitur serui Dei in eo quod a 930 carnibus et uino abstinent, non tamquam res immundas refugiunt, sed mundioris uitae instituta sectantur; et in eo quod coniugia non habent, non nuptiarum bonum crimen esse existimant, sed continentiam iugem bonis nuptiis meliorem esse non dubitant ; isto quam maxime tempore, quando dicitur de con935 tinentia : Qui potest capere, capiat; de nuptiis uero dicitur : Qui se non continet, nubat. In uno enim hortatione uirtus erigitur, in altero infirmitas remedio subleuatur. Vnde quia aegritudini semper est consulendum, propterea si cui primo contigerit priuari coniugio, si uoluerit secundas, uel etiam tertias 940 inire nuptias, nullum de illis peccatum habebit, si eas caste

912/913 Matth. 6, 928/929 Hebr. 13,

12. 4.

924/926 I Tim. 4, 935 Matth. 19, 12.

4.5.

927/928 cfr Gen. 936 I Cor. 7, 9.

2,

22-24.

914 quoniam] Corb. N AFY Maur., quando B Col., quandoque Vat. unus apudm, quanto Ant.m etiam] sup. lin. N, om.Ant. 917 effectibus A F frequentius] Corb., -tior N A F Y Ant. m Maur., -ter B Col. 919 deo A F 920 et]om. N B Col. animi] «ranimov8er]oetos, /cai eTTLyopr/yta^ tov nvevfxaTOs 'Irjaov Xpiorov. 12, Nonne manifestum est, non hoc esse Sia/coviW quod est Xoprfylav ? Audi et aliud de beati Petri epistula manifestius documentum, quo et administrationem, id est yopr^yLav, non esse creaturae, sed Creatoris agnoscas ; et ex administration^ 150 nomine Spiritum sanctum non aliud esse quam Deum, sine aliqua caligine dubitationis intellegas. Dicit enim beatus Pe¬ trus : Hospitaler inter uos sine murmuratione ; unusquisque qualem accepit gratiam, inter uos illam ministrantes, ut boni dispensatores multiformis gratiae Dei. Si quis loquitur, tamquam 155 sermones Dei ; si quis ministr at, tamquam ex uirtute, quam administrat Deus. Quod in Graeco sic habetur : 0iAo'£evoi els' aXXpXovs avoi yoyyvap.ov' ekclcjtos Kadojs eXaflev ^apia/xa, ei? eaurous' avro hiaKovovvres, cos' /caAoi oi/covo/coi ttolklXtjs yapiTos ©eov. El tis AaAei, cos’ Aoyia ©eov' ei ns- Sia/covei cos' Icryvos rjs 160 yop-qyel 6 ©eos. Ex his locis, quae magis Graeco quam Latino discernuntur eloquio, ministerium ad operationem humanam, administratio uero siue subministratio ad diuinam cognoscitur gratiam pertinere. Hoc est itaque Spiritui sancto subministrare, quod est sufficientiam dare. Cum enim Deus uirtutem 165 administrat, sufficientiam donat. Quam sufficientiam non ex nobis, sed ex Deo esse beatus apostolus docens : Sufpcientia, inquit, nostra ex Deo est ; qui et idoneos nos fecit ministr os noui Testamenti, non litterae, sed spiritus. 14. Ostendens autem mi¬ nisterium suum, curauit etiam subministrationem sancti Spi170 ritus demonstrare, dicens : Litter a enim occidit, Spiritus autem uiuificat. Visum uero tibi est, Deum Patrem iudicem dicere, quasi non hoc sit et Filius et Spiritus sanctus. An nescis ab apostolo dictum: Testificor coram Deo et Christo Iesu, qui iudicaturus 143/145 Phil. 1, 19. 171 II Cor. 3, 6.

152/100 I Petr. 4, 9-11. 173/174 II Tim. 4, 1.

143/144 subministratione /3

100/108 II Cor. 3, 5.6.

170/

144/145 diatesymon deeseos. ceepcoregias tupneu-

matos ihu xpi; W a, diates. ymon. deeseos. ceepcoregias. tupneuma| |tos. ihu xpi. 147.148 coregian Wag

149 agnosce Wag

156/160 Filoxeniisallelus. aneugo-

gisma ; ecastos catos elaben carisma. iseautus auto totodiaconuntes ; oscali iconon ipiciles caritos tutfreu ; itis lalios. logiutheu ; itisdiaconios. exycyosen coregio otheos ; W a, filoxeni- isallelus- anenugogisma- ecastos castos- elaben- carismaiseautus- auto toto diaconuntes- oscalii- conon- ipiciles- carites tutheu- itis lalioslogiutheu. itisdiaconios, exicyosencoregio. 161/162 cognoscatur W

otheos g

litter? s; spiu g, littera sed spiritu Sirm.1 Chiffl. m apud a g Sirm.1

160 decernuntur . g

168 litterae sed spiritus] W, litter| sed spiritu a, 171 uiuificat] desin.fragm. 32

772

m 584 175

C. FABIANVM III, 14-V, 1

est uiuos ac mortuos, et aduentum ipsius, et regnurn ipsius. De Spiritu autem sancto ipse Filius elicit, quia arguet mundum de peccato et de iustitia et de iudicio. FRAGMENTVM IV. EX LIBRO II.

DE OFFICIIS POSTVLANDI, GEMENDI

ET ORANDI IN CHRISTO ET SPIRITV SANCTO.

1. Nos confitentes Christum Filium Dei uiui (quod eum d*^e naturae confessus est apostolus Petrus, et ab ipso Saluatore confes- persona unica sionis huius gratia meruit uocari beatus),unum eumdemque Filium Dei atque hominis credimus ; et in eo paternae mater5 naeque substantiae naturalem cognoscentes certissime ueritatem, sicut utramque naturam in eo non findimus, sic etiam nullatenus separamus. Hoc quippe in Nestorianis catholica culpat et condemnat Ecclesia, qui maxime in hoc errant, in quo propter geminam Christi substantiam uolunt in eo gemi10 nare personam, ut aliam dicant ad Filium Dei, aliam uero ad Filium hominis pertinere ; cum unus idemque sit Dei et ho¬ minis Filius, de Deo Patre Verbum Deus, et de uirgine matre Verbum caro factum, id est Deus homo ueraciter natus; qui formam serui accipiens, in qua de matre fieret homo uerus, 15 nihil amisit in ilia forma Dei, in qua cum Patre unus est naturaliter Deus ; et cum semetipsum exinaniuit, suis permansit diuitiis plenus ; et cum se humiliauit, non destitit esse quod erat, semper Altissimus. 2. Vnde sic etiam factus est oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis, ut in opere oboedi20 tionis iura non amitteret propriae potestatis. Proinde et cum mortuus est, nihilominus Deus uerus et uita aeterna esse non destitit ; et cum ignominiam crucis humili corde portauit, Dominus gloriae maiestatisque permansit. FRAGMENTVM V. ITEM EX LIBRO II.

1. Secundum rectam itaque catholicae fidei regulam, non 175/176 Ioh. 16, 8. IV, 1/3 efr Matth. 16, 16.17.

14/19 efr Phil. 2, 7.8.

174 aduentum] VC, per praem. Chiffl. m IV, titulus : ITEM VC, Ex libro II. De officiis postulandi, gemendi et orandi in Christo et spiritu sancto coni. Chiffl. 2 Petrus] sup. tin. VC 6 findimus] n sup. tin. VC sic] c sup. lin. VC pr. in] de Chiffl. 16 cum] sup. lin. VC 17 destitit esse] destitisse VC

15

V, titulus : ITEM VC, Item ex libro II coni. Chiffl. 1 secundum usq. ad. VI, 3 miseria] fragm. 4 apud a ft Sirm.1 Sirm.1

itaque] om. a ft

Quomodo

C. FABIANVM V, 1-3

m 585

773

ita debet accipi quod Spiritus sanctus gemat ; cum utique gemitus, non solum naturae diuinae, quam Spiritus sanctus habet, sed nec angelicae beatitudini, quam ex dono Trinitatis 5 sancti angeli cognoscuntur habere, conueniat. Vnde illo modo recte accipitur, quo solet significari per efficientem id quod efficitur, id est, ut gemere, desiderare, et postulare nos faciat, dum scilicet gemendi atque postulandi cordibus nostris inspirat affectum. Sic autem Spiritus sanctus gemere, desiderare 10 ac postulare dicitur, sicut et Deus dicitur cognoscere, pro eo quod, cognoscentem faciat. Dictum namque est ad Abraham : Nunc cognoui quoniam times Deum, et non pepercisti filio tuo dilecto propter me. Vnde quia in Deo naturaliter omnium re¬ rum manet incommutabilis et aeterna cognitio,et nefas est 15 credere sempiternam diuinitatem temporaliter aliquid agnouisse ; hoc utique regula ueritatis exposcit, ut dum diuinitas se cognouisse dicit, agnoscatur quia cognoscentem facit. Eumdem locutionis modum beatus apostolus tenuit scribens ad Galatas, dicens : Sed tunc quidem ignorantes Deum, his qui 20 natura non sunt dii seruiehatis. Nunc autem cum cognoueritis Deum, immo cogniti sitis a Deo. 2. Vbi utique non falsum fuit quod dixit apostolus, quia cognouerunt Deum et hoc quasi uoluit sequenti remouere sententia ; sed ne ipsam cognitionem, non diuino muneri uellent assignare, sed sibi; subse25 quenter apostolus, illo quo diximus locutionis modo, quo per efficientem ostenditur id quod efficitur, dixit cognitos esse a Deo ; ostendens a Deo factum ut illi cognoscerent Deum. Deinde negare non potes apostolum dixisse : Quoniam autem estis filii, misit Deus Spiritum Filii sui in corda nostra, cla30 mantem : Abba, Pater. Quomodo ergo Spiritus iste, qui Filius non est, sed tamen Spiritus est ueritatis, clamat : Abba, Pater, nisi utique illo modo quo nos clamare facit ? 3. Quod beatus apostolus alio loco euidenter insinuat, dicens : Quotquot enim Spiritu Dei aguntur, hi filii sunt Dei. Non enim accepistis spi35 ritum seruitutis iterum in timorem, sed accepistis Spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus : Abba, Pater. Cernis nempe hoc esse Spiritui clamare : Abba, Pater, quod clamare nos facit. Spiritus ergo sanctus propterea gemere et postulare dicitur, eo quod gemere et postulare nos faciat. Nam sicut

V, 12/13 Gen. 22, 12. 8, 14.15.

19/21 Gal. 4, 8.9.

2 ~ sanctus spiritus W 7 ut] W a ft sup. lin. (a exp.) a 9 affectum] a sup. sanctus] om. Chiffl. 12 quoniam] sequenti] sup. lin. f} 35 timorem] W a

28/30 Gal. 4, 6.

33/36 Rom.

Sirm.1 Chiffl., om. m 8/9 inspirat] in lin. (e exp.) (3 ~ sanctus spiritus a quod jS 15 aliquid] in nmrg. g 23 p, timore Chiffl. m 37 spu 0

gemat aut postulet Spiritus sanctus.

774

C. FABIANVM V, 3-VI, 2

apostolus illud quod de Spiritu dixit : clamantem : Abba, Pater, clarius et manifestius exposuit, dicens: in quo clamamus: Abba, Pater, ita illud quod postulare Spiritum dixit, similiter exposuit alio loco dicens : Orantes omni tempore in Spiritu, et in ipso uigilantes, in omni instantia et obsecratione. 4. Ecce 45 quemadmodum pro nobis postulat Spiritus, dum nos in Spi¬ ritu oramus ; ecce quemadmodum pro nobis interpellat, dum nos in omni instantia et obsecratione in ipso Spiritu uigilamus. Spiritus enim sanctus, per quern caritas Dei diffunditur in cordibus nostris, tacit nos gemere et postulare pro iniquitatibus 50 nostris. Facit autem nos gemere, dum nos tacit dolere iniquitatem nostram, postulare ueniam, desiderare iustitiam. Istud desiderium gemitumque ille dono sancti Spiritus acceperat, qui dicebat: Rugiebam a gemitu cordis mei, et : Ante te est omne desiderium meum, et gemitus metis a te non est absconditus. 40

FRAGMENTVM VI. ITEM EX LIBRO II. PL 759

1. Non igitur gemit Spiritus sanctus, quia in natura eius

m 586

;

diuina et incommutabiliter beata, nulla gemendi potest esse miseria. Sed tu opponis nobis quia Christus pro nobis orat ; quod nos nullatenus negamus, scientes apostolum dixisse : Quis accusabit electos Dei ? Deus, qui iustificat. Quis est qui condemnet ? Christus Iesus, qui mortuus est, imrno qui et resurrexit, qui est ad dexteram Dei, qui etiam interpellat pro nobis. Interpellat igitur Christus pro nobis, secundum illam naturam quam accepit ex nobis ; quam naturam quia non accepit Spiritus sanctus, nullatenus pro nobis interpellat aut postu¬ lat. Sed quod secundum formam serai solus Filius interpellat, hoc secundum diuinitatis unam communemque naturam, cum Patre et Filio Spiritus sanctus donat. Nam et ipse Christus Iesus pro hominibus nullatenus oraret, si homo non fieret. Sed orat pro nobis ex officio sacerdotis. Non autem potest uera sacerdotis inueniri persona, ubi non est humanitas uera. 2. Apostolica quippe testatur auctoritas, quia omnis pontifex ex hominibus assumptus, pro hominibus constituitur, in his quae sunt ad Deum, ut offerat dona et sacrificia pro peccatis.

10

15

40 Gal. 4, 6. 53 Ps. 37, 9.

41/42 Rom. 8, 15. 53/54 Ps. 37, 10.

VI, 5/7 Rom. 8, 33.34.

43/44 Eph. 6, 18.

48/49 cfr Rom. 5, 5.

17/19 Hebr. 5, 1.

47 instantia] alt. n sup. lin. W VI, titulus : ITEM IF, Item ex libro II coni. Chiffl. 3 miseria] desin. fragm. 4 apud a g Sirm} fragm. 6 apud a (l Sirm} 5 alt. quis] qui W

5 pr. quis usq. ad 33/34 tribuat]

Christus pro nobis interpel¬ lat ut homo et ut sacerdos. Quid illud quod in Spiritum sanctum desiderant angeli prospicere.

C. FABIANVM VI, 2-5

PL

760

m 587

775

20 Ille autem Pontifex ex hominibus assumptus, ut uere pro nobis offerret sacrificium mundum, nihil aliud obtulit quam seipsum. Ilia igitur oblatio pura sancti et impolluti pontificis, ipsa pro nobis est exaudibilis oratio Saluatoris. Ideo secundum beati Iohannis apostoli attestationem : Aduocatum habemus 25 a.pud Patrem Iesum Christum iustum, et ipse est exoratio pro peccatis nostris. Qui tamen surgens a mortuis, quia non moritur, et mors ei ultra non dominabitur, carens infirmitate ac mortalitate, simul et maerore caruit et dolore. 3. Proinde et orandi uerum pro nobis gerit officium et tamen non gemit. 30 Securus enim pro nobis interpellat, quia pro illis utique poscit quibus salutem donare disponit. Nullatenus itaque Christus gemit, dum interpellat pro nobis ; quia quod habet ex humanitate carnis ut petat, habet ex maiestate diuinitatis ut tribuat. Si uero meritum sancti Spiritus ex diuina scriptura 35 cupis agnoscere, uide quid de illo Petrus apostolus dicat ; ipse enim ait : Spiritu sancto misso de caelo, in quern concupiscunt angeli prospicere. Hie certe cum audis Spiritum sanctum de caelo missum, non est quern accipias nisi Spiritum Paracletum. 4. Memento autem quid Dei Filius de angelis dicat, quia 40 semper uident faciem Patris, qui tamen in Spiritum sanctum prospicere concupiscunt. Quod si audires quia sancti angeli faciem sancti Spiritus uident, et in Patrem concupiscunt prospicere, nonne hinc assereres multo potiorem Patrem, quia Spiritus sanctus uidetur, Pater autem magis concupiscitur 45 quam uidetur ? Non autem scriptura diuina propterea dixit Patrem uideri et Spiritum sanctum concupisci ut potiorem ostenderet Spiritum sanctum (quod nefas est dici) ; sed hoc dicendo aequalitatem nobis insinuat Patris et Spiritus sancti. Vt ex hoc quod angeli dicuntur Patrem uidere, in Spiritum 50 uero sanctum concupiscunt prospicere, ad hoc nobis iste sermo proficiat, ut Spiritum sanctum quern uera tides potiorem Patre non potest credere, nullatenus audeat inferiorem profana infidelitas aestimare. 5. Vna est enim in sanctis angelis indeficiens uisio et concupiscentia Trinitatis, quam utique sem55 per et prospiciunt et prospicere concupiscunt. Idcirco autem ibi de summo bono, id est uno uero et beato Deo semper uiuitur, quia semper uidetur semperque amatur. Sicut ergo uisionem illam facit amor non deficere, sic amorem facit uisio

24/26 I Ioh. 2, 1.2. 18, 10.

26/27 efr Rom. 6, 9.

36/37 I Petr, i, 12.

22 pura] Wag, puta Chiffl. m 26 quia] u om., i sup. lirt. IF 33/34 tribuat] desin. fragm. 6 apud a g Sirm} 35 quid] quod IF 52 audiat IF

40 Matth.

27 ei] illi )3 43 asseres IF

776

C. FABIANVM VI, 5-VII

permanere. Ideo autem amor ille non deponitur, quia ilia 60 uisio non mutatur ; propterea uero ilia uisio non mutatur, quia incommutabile bonum est quod uidetur. Ilia igitur concupiscentia perspiciendi, non est sine laetitia perfruendi. Nihil est enim sancta Trinitate dulcius, nihil suauius, quia nihil est melius. Inde habent angeli aeternitatem, ut indefi65 cienter uiuant ; inde ueritatem, ut manifeste uideant ; inde caritatem, ut fideliter concupiscant. FRAGMENTVM VII. EX LIBRO III. DE VNO IMMENSO ET DOMINO DEO NOSTRO.

m 588

Possumus enim aliquid de singulis ueraciter dicere quod Quae Pr°de tota non possimus dicere Trinitate. Veraciter quippe pro- ^mTririltatis fitemur solum Patrem genuisse, solum Filium de Patre natum personarum. esse, ueraciter etiam dicimus solum Spiritum sanctum de 5 Patre Filioque procedere. Non enim Trinitas Filium genuit, nec Trinitas de Patre nata est, neque Trinitas de Patre Filio¬ que procedit. Sunt igitur singula, quae cum non competant Trinitati, singulis tamen competant in Trinitate personis. Sicut etiam uox ilia quae super Iesum baptizatum de caelo 10 sonuit, sic soli competit Patri, ut nec Filio possit competere, nec Spiritui sancto ; et uidisse Spiritum Dei descendentem sicut columbam, et uenientem super se, sic soli competit Filio, ut nec Patri competat ullatenus nec Spiritui sancto ; descendisse quoque corporali specie sicut columbam in Iesum, sic 15 soli competit Spiritui sancto, ut nec Patri possit assignari nec Filio. Sunt ergo aliqua quae congruant singulis, nec conueniant tribus ; nihil tamen est quod uni personae non compe¬ tat et possit tribus simul conuenire personis. Nam in ipsa Trinitate, licet aliud sit de Patre natum esse Filium, aliud de 20 Patre procedere Spiritum sanctum (quoniam non est eadem processio Spiritus sancti quae natiuitas Filii), commune tamen est Filio et Spiritui sancto, de Patre naturaliter esse ; quamuis solius sit Spiritus sancti, sicut de Patre, sic etiam de Filio esse. At uero Patri proprium est de nullo esse, id est auctorem 25 naturalis essentiae non habere. VII, 9/10 cfr Matth. 3,17 et loc. parall.

62 prospiciendi W

11/12 cfr Matth. 3,16 et loc. parall

65 uiuant] n sup. lin. W

VII, titulus : ITEM W, Ex libro III. De uno immenso et domino deo nostro coni. Chiffl. 2 ueraciter] incip. fragm. 1 apud y Sirm} sub titulo : Fulgentius quod solus pater genuerit filium, solus filius a patre genitus sit, solus spiritus sanctus a patre filioque procedat, in libro tertio quem scripsit contra Fabianum sic dicit : 5 procedere] desin. fragm. 1 apud y Sirm,2 15 pr. nec] c sup. lin. W

C. FABIANVM VIII, i

777

FRAGMENTVM VIII. ITEM EX LIBRO III. PL

761

1. An nescis Christum esse Dei uirtutem at Dei sapientiam ? Spiritus sancDe qua series diuini testatur eloquii, quia a Domino Deo est, terr!? et cum illo fuit semper, et est ante aeuum. Quia uero inuisibilia rum, ut sit eius per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, propterea in™ae[0e v*m 5 cum scrip tura dixisset : Arenam mar is et pluuiae guttas et est immensitas dies saeculi quis dinumerauit P altitudinem caeli et latitudinem Patris’. et Filii’ terrae et profundum abyssi quis mensus est? ut ex rebus creatis ' pmt us sane cognosceremus magnificentiam Creatoris, continuo dicitur : Sapientiam Dei praecedentem omnia quis inuestigauit ? Et 10 recte ; de ipsa enim dicitur : Attingit autem ubique propter suam munditiam, et nihil inquinamenti in illam incurrit, et iterum : Attingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter. 2. Quid est autem ubique attingere, nisi totum implere ? Implet autem sic omnia, sicut implet et Pater et Spiri15 tus sanctus. Propter quod dicit beatus Dauid: Quo ibo ab Spiritu tuo et a facie tua quo fugiam ? Si ascendero in caelum, tu ibi es ; et si descendero in infernum, ades. Alio quoque loco dicitur quoniam Spiritus Domini repleuit orbem terrarum. An putas Spiritum sanctum ita orbem terrarum implere, ut in caelo 20 non sit cum terram implet ? Sed uide quid in alio loco idem liber Sapientiae contineat ; ibi enim dicitur Deo: Quae in caelis sunt autem quis inuestigabit ? Sensum autem tuum quis sciuit, nisi dederis sapientiam et miseris Spiritum tuum de altissimis ? Agnosce itaque unam esse immensitatem Patris et Filii 25 et Spiritus sancti, quia Trinitas unus est Deus, qui omnia creauit ; et uniuersa quae fecit, aeternitate atque incommutabilitate sapientiae suae ac uirtutis excedit. Hoc utique uidens dicebat beatus apostolus : Pax Dei quae exsuperat omnem intellectum, custodiat corda uestra et intellegentias uestras in 30 Christo Iesu.

VIII, 1 I Cor. 1, 24. 2/3 Eccli. i, i. 10/11 Sap. 7, 24.25. 12/13 Sap. 8, 1. 21/24 Sap. 9, 16.17. 28/30 Phil. 4, 7.

5/7 Eccli. i, 2. 15/17 Ps. 138, 7.8.

9 Eccli. 1, 4. 18 Sap. 1, 7.

Vni, titulus : ITEM W, Item ex libro III coni. Chiffl.

1

an nescis usq. ad 18 terrarum] fragm. 8 apud a ft Sirm} nescitis ft 2 diuini] ni sup. lin. W 15 ab] W a Chiffl., a ft m 16 tu ibi] W a ft, ~ Chiffl. rn 17 et si] a ft, et W, si Chiffl. m, efr infra, fragm. XXVIII, 43 ~ dicitur loco {sub sign, transposit.) a 18 terrarum] desin. fragm. 8 apud a ft Sirm.1 22 quis ciuit W 25 trinitas usq. ad 30 Christo Iesu] fragm. 37 apud a ft Sirm.1 25 qui] ex qm ft 30 Christo Iesu] desin. fragm. 37 apud a ft Sirmft 22

c. c xa a

778

C. FABIANVM IX, i-X FRAGMENTVM IX. ITEM EX LIBRO III.

m 589

PL

762

1, Si ergo ita sentiendum est, quemadmodum dicis, ut Trs®snfe^°^sae Films sit Deus noster, Pater nero sit Deus Dei nostri, nec taDominus men Pater et Filius naturaliter sit unus Dominus Deus noster ; Deus noster. uide quomodo tuis uerbis compellaris Deo Patri diuinae ser5 uitutis obsequia denegare. Dicitur enim nobis : Audi, Israel, Dominus Deus tuus, Dominus unus est. Et alio loco : Dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies. Nam et in Decalogo certum est hoc primum contineri mandatum : Ego sum Domi¬ nus Deus tuus, qui eduxi te de terra A egypti, de domo seruitutis. 10 Dicit etiam Dauid : Quis Dtus praeter Dominum, aut quis Deus praeter Deum nostrum ? Iste autem Dominus Deus noster, soli sibi altare praecepit construi, soli sibi hostias imperat immolari, dicens : Altare de terra facietis mihi, et ofjeretis super Mud holocausta et pacifica uestra. Nam et in eodem libro dici15 tur : Sacrificans diis eradicabitur, nisi Domino soli. 2* Quapropter, aut Patrem et Filium secundum diuinam naturam unum Dominum Deum nostrum deposita infidelitate co¬ gnosce ; aut die Deo Patri exhibendum non esse quod soli Do¬ mino Deo nostro praecipiamur exhibere. Tu enim dixisti quia 20 Deus noster est Filius, non est unus naturaliter Deus. Die nobis quern adorandum et cui hostias existimes offerendas : eine quern dicis Deum nostrum, aut ei quern Deum asseris Dei nostri ? Necesse est autem ut secundum sensum tuum, aut praeceptum legis abicias, si soli sacrificandum existimas 25 Patri; aut si legi obtemperas, soli Filio dicas hostias offeren¬ das. Secundum tuam quippe sententiam, non Deo Dei nostri, sed Deo nostro lex praecipit immolandum. FRAGMENTVM X. ITEM EX LIBRO III.

Agnosce igitur secundum diuinitatem unum Deum esse Deus Pater Patrem et Filium et Spiritum sanctum ; et eidem uni Deo, de^entre maU qui se praecipit a fidelibus coli, omnia iuste seruientis obse- tris, non de quia inseparabiliter exhiberi. Agnosce etiam Deum Patrem utero gemtons5 Deum esse Filii, non ex aeternitate natiuitatis diuinae, sed ex tempore humanitatis assumptae. Habet enim Deum Patrem IX, 5/6 Deut. 6, 4. 6/7 Deut. 6, 13. 13/14 Ex. 20, 24. 15 Ex. 22, 20.

8/9 Ex. 20, 2.

10/11 Ps. 17, 32.

IX, titulus : ITEM W, Item ex libro III coni. Chiffl. 9 eduxit W

27 praecipit] pr. i ex c W

X, titulus : ITEM IV, Item ex libro III coni. Cbiffl. 3 iust? W

4 agnosce usq. ad 15 gratiam \fragm. 25 apud a ft Sir ml

C. FABIANVM X-XI, 2 m 590

779

Filins, Deum suum ; sed de uentre matris, non de utero genitoris. Quod si non credis, ab ipso Filio audi huius mysterii ueritatem, qui dicit in psalmo : De uentre matris meae Deus 10 mens es tu. Nam quia Deus Pater secundum naturam Pater est unigeniti Filii, noster autem Deus est, hoc inenarrabili bonitate, secundum consilium uoluntatis suae operatus est, ut pro nostra salute unigenito Filio suo, cui Pater est per naturam, esset Deus per gratiam ; et nobis, quibus Deus est 15 per naturam, dignaretur Pater esse per gratiam. FRAGMENTVM XI. ITEM EX LIBRO III.

PL

763

1. Beati Cypriani accipiamus et amplectamur utique sententiam, qui scribens ad Quirinum, in libro secundo, capitulo sexto, sub titulo: Quod Deus sit Christus, inter alia testimonia etiam hoc protulit : Hie Deus noster et non deputabitur 5 alius absque illo, qui inuenit omnem uiam prudentiae et dedit earn Iacob puero suo et Israel dilecto sibi. Post haec in terris uisus est et cum hominibus conuersatus est. Agnosce testimonio tanti martyris, de Christo dictum : Hie Deus noster et non aestimabitur alius absque illo, et disce ut diuina dicta recte 10 intellegas, et non aduersus Dei Filium rebellis existas. Mysterium enim diuinae incarnationis beatus propheta uolebat ostendere. Vnde necesse eum fuit ut et Deum nostrum, ad quern alius non aestimabitur, secundum diuinitatem Christum diceret, et eumdem in terris uisum secundum ueram carnis 15 substantiam prophetaret. 2. A fidelibus enim non aestimatur (id est non creditur, non accipitur, non putatur) alius absque Dei Filio Deus ; quia Deus non personae nomen est, sed naturae. Si ergo naturam attendimus, quia Pater et Filius et Spiritus sanctus unus est Deus, hoc est una natura ; sicut 20 absque Patre non aestimatur alius Deus, sic absque Filio non aestimatur alius Deus, sic etiam absque Spiritu sancto non aestimatur alius Deus. Ideo ergo absque Dei Filio non potest alius Deus a fidelibus aestimari, quia extra naturam Filii Dei, quae illi cum Patre et Spiritu sancto una est, nullatenus po25 test alius Deus inueniri. Beatus itaque Ieremias, hoc testimo¬ nio arguens Arianos, simul cum eis et Manichaeos arguit et X, 9/10 Ps. 21, 11. XI, 4/7 Cyprian. Testimon, II, 6 — C.S.E.L. Ill, i, p. 69, 6-9. 3, 36-38. 8 Baruch 3, 36.

4/7 Baruch

15 gratiam] desin. fragrn. 25 apud a /3 Sirm.1 XI, titulus : ITEM W, Item ex libro III coni. Chiffl. tionis m, conditionis Chiffl., efr infra, app. lin. 45 15 enim] W Chiffl., om. m

in marg., lin. 6 : cogni-

Christus uere Deus noster. Aestimatio in scripturis du¬ plex, incertae cognitionis et certae scientiae. Christus non est Deus Manichaeorum, Iudaeorum, Arianorum.

780

m 591

PL

764

C. FABIANVM XI, 2-5

Iudaeos ; ut et Manichaei Deum Christum, quem credunt in terris uisum et cum hominibus conuersatum, credant ipsum dedisse legem populo Iudaeoram ; et Iudaei a quo datam legem 30 populo Israel et credunt et praedicant, ipsum esse Dei Filium, eumdemque in terris uisum et cum hominibus conuer¬ satum sacramento incarnationis agnoscant. 3. Non enim frustra beatus propheta dixit : Post haec in terris uisus est, nisi utique ut ostenderet, post haec, id est, postquam dedit 35 uiam disciplinae Iacob puero suo et Israel dilecto suo, post haec utique in terris uisus est. Vt ostenderet tunc non fuisse uisum quando legem per angelos dedit, quam dicit apostolus ordinatam per angelos in manu mediatoris, sed tunc utique uisum quando semetipsum exinaniuit, formam serui acci40 piens. Idcirco enim accepit formam serui, ut uideri posset et cum hominibus conuersari Deus hie noster, praeter quem non potest alius aestimari. Aestimatio autem duobus modis poni assolet in scripturis. Dicitur enim aestimare, siue qui aliquid putat quod non est, siue qui certissime scit esse quod est. 45 Ad aestimationem incertae cognitionis pertinet quod beatus Stephanus dicit de sancto Moyse in Actibus apostolorum : Existimabat autem intellegere fratres, quoniam Deus per manum ipsius daret salutem illis. 4, Quam aestimationem ut incertam monstraret, adiecit : At illi non intellexerunt. Similiter in eo50 dem libro, cum beatum Petrum de carcere angelus eduxisset, dicitur : Et nesciebat quia uerum est quod fiebat per angelum, aestimabat autem se uisum uidere. Nomine autem aestimationis certissima scientia ponitur in libro Sapientiae, ubi dicitur de ipsa sapientia : Et similitudinem quis scientiae desiderat ? 55 scit praeterita et de futuris aestimat. Quid est autem sapientiae aestimare, nisi certissime scire ? Vnde et Paulus sensum Christi habens, quod se aestimare dicebat, certissime nouerat, unde ait : Existimo enim quod non sunt condignae passiones huius temporis ad juturam gloriam quae reuelabitur in nobis. 60 5. Neque enim in Paulo rerum istarum dicenda est incerta cognitio, sed certa scientia. Tale est igitur et quod beatus Ieremias dixit de Christo : Hie Deus noster, et non aestimabitur alius praeter ilium. Quid est enim : non aestimabitur, nisi : non scietur ? Inde est quod beatus Isaias ait : Domine, praeter

33 Baruch 3, 38. 51/52 Act. 12, 9. 64/65 Is. 26, 13.

38 Gal. 3, 19. 54/55 Sap. 8, 8.

39/40 efr Phil. 2, 7. 58/59 Rom. 8, 18.

47/49 Act. 7, 25 62/63 Baruch 3, 36.

40 possit W 42 aestimatio usq. ad 61 scientia] fragm. 3 apud a ft Sirm.1 au¬ tem] a a, om. p 45 cognitionis] m, conditionis W a p Cbiffl., sed efr contextio 48 incertam] esse add. a p Sirm1 49 abiecit p 54 similitudinem] W p, si multitudinem a Sirm.1 Cbiffl. m 58 estimo p 61 scientia] desin. fragm. 3 apud a P Sirm.1

C. FABIANVM XI, 5-XII, 2

781

65 te alium non nouimus ; nomen tuum inuocauimus. Hie est ergo Deus noster, id est Dens Christianorum, qui praeter ipsum alium non aestimabant Deum. Non est Deus Manichaeorum, qui eum legem dedisse non credunt. Non est Deus Iudaeorum, qui eum non credunt Deum uiuum, sed hominem mortuum. 70 Non est Deus Arianorum, qui eum cum Patre non credunt unum esse naturaliter Deum. Praeter Christum enim alterum Deum aestimant, qui alteram naturam Patris, alteram Filii praedicant ; et quia hoc non habet Christianus, sed haereticus sensus, propterea sic aestimantium nec Pater potest Deus 75 esse nec Filius. Illorum enim Christus Deus esse cognoscitur, a quibus Deus alius naturaliter nullatenus aestimatur. FRAGMENTVM XII. EX LIBRO IV. DE CVLTV PATRIS ET FILII

m 592

ET SPIRITVS SANCTI.

5

10

15

20

1. Sic autem sumus templum Dei et Spiritus sancti, Sumus temut templum simus et Filii. Certum est enim templum Dei p^e^Fmifet dici etiam domum Dei. Vnde propheta dicit : Ego autem in Spiritus sancti. multitudine misericordiae tuae introibo in domum tuam, ado- IUi* ['^t1),iestur rabo ad templum sanctum tuum in timore tuo. Nam et ipse Salseruitus. uator, cum de templo uendentes et ementes eiceret, ipsum templum domum nuncupans ait: Scriptum est : Domus mea domus orationis uocabitur ; uos autem fecistis earn speluncam latronum. Domum autem Christi nos esse apostolica testatur auctoritas, ubi dicitur : Christus autem tamquam filius in domo sua, quae domus nos sumus. Apparet ergo Spiritum sanctum naturaliter esse Deum ; quandoquidem sic sumus templum Spiritus sancti, sicut sumus templum Patris et Filii. Et quoniam nec duorum uel trium deorum possumus templum esse, neque nobis licet creaturam colere, uel creaturae seruire, id est Xarpelav exhibere, propterea digne unum Deum colimus, non solum Patrem, nec solum Filium, nec solum Spi¬ ritum sanctum ; sed ipsam Trinitatem, Patrem et Filium et Spiritum sanctum. 2. Alioquin discerne templa, ut discernas et merit a ; et die in quibus habeat Pater templum, in quibus Filius, in quibus Spiritus sanctus. Quod utique non discreuit

XII, 3/5 Ps. 5, 8.

7/9 Matth. 21, 13.

10/11 Hebr. 3, 6.

67 aestimabant] W Chiffl,aestimant m XII, titulus : ITEM W, Ex libro IV. De cultu patris et filii et spiritus sancti coni. Chiffl.

1 sic autem usq. ad 40 seruies] fragm. 11 apud a /S Sirm.1 patris] Chiffl. m> om. W a /S 3 etiam] om. 8 earn] illam /3 16 latrian W a /3

782

25

se PL 765

35

m 593

40

45

50

55

C. FABIANVM XII, 2-3

apostolus, qui in una eademque epistula, quos dixit esse tem¬ plum Dei, ipsos dixit esse templum Spiritus sancti; quos etiam dicens membra Christi, ostendit esse templum Christi. Ipsis enim in eadem rursus epistula dicit : Vos estis 'corpus Christi et membra. Propter quod alibi dicit : Quia membra sumus corporis eius, de came eius et de ossibus eius. Ipse autem Saluator noster, corpus suum uide quomodo templum appellet, dicens : Soluite templum hoc et in tribus diebus exci¬ tabo illud. Beatus autem euangelista, de quo templo dixisset ostendens, ait : Ipse autem dicebat de templo corporis sui. Ideo ergo sumus templum Dei, quia membra sumus corporis Chri¬ sti. Templum autem sumus Patris et Filii et Spiritus sancti. Non tribus dispar, Patri et Filio et creaturae Spiritui sancto ; sed ipsi Trinitati uni Deo, cuius sumus templum, illi exhibentes seruitutis obsequium. Quam nobis non licet, nec uni Deo, cuius templum sumus, aliquatenus denegare ; nec Deo cuius templum non sumus exhibere. Illud omnimodis obseruantes, quod dictum est : Dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies. 3. Ipsa seruitus Graece Xarpela dicitur, quae soli uero Deo iure ac legitime, non a perfidis, sed a catholicis fidelibus exhibetur. Vnde quosdam culpat apostolus, qui commutauerunt ueritatem Dei in mendacium, et coluerunt et seruierunt creaturae potius quam Creatori. Sic autem iste locus in Graeco habetur eloquio : /cat iae^doOrjoav /cat iXdrpevoav rfj KTLoet napd top /cTtcravra. Cernis nempe illos ab apostolo grauiter denotari, qui Xarpelav soli Creatori debitam cuiquam exhibuerint creaturae. Istam porro creaturae culturam quae Xarpela nuncupatur, ostendens beatus apostolus, maxime in sacrificiorum immolatione constare, cum uellet Corinthios a comessatione immolatitiae carnis arcere, sic ait : Propter quod, carissimi mihi, fugite ab idolorum cultura. Vt prudentibus loquor, uos indicate quod dico. Calix benedictionis cui benedicimus, nonne communicatio sanguinis Christi est ? et panis quern frangimus, nonne participatio corporis Domini est? Et infra, ostendens quam idolorum culturam dixisset, a qua eos iubebat ut fugerent, ait : Non potestis calicem Domini bibere et cali-

25/26 I Cor. 12, 26. 39/40 Deut. 6, 13. I Cor. 10, 20.21.

26/27 Eph. 5, 42/46 Rom. i,

. .

30

25

29/30 Ioh. 2, 19. 51/55 I Cor. 10,

-

31 Ioh. 2, 21. . 57/59

14 16

25 ipsis] W a /?, ipse Chiffl. m 40 seruies] desin.fragm. 11 apud a j3 Sirm.1 40 ipsa seruitus usq. ad XIII, 14 Iesum] fragm. 20 apud a g Sirm.1 graece] om. a ft Sirm1

latria W a ft (et sic in sqq.)

45/46 Ce esebasthesan ce elatreusan tectisi

paratonctisanta IF, Ceesebathesan. ceelatyeusan tecti paratonctisanta a, Ceesebasthesan. ceelatreusan. tecti paratonctisanta fi ram] ex cultusaru 51 immolatiae W

48 creator? sup. lin. jS

culto-

C. FABIANVM XII, 3-XIV, 1

60

783

cent daemoniorum ; non potestis mensae Domini participes esse et mensae daemoniorum. Apparet itaque illam culturam quae Aarpeta dicitur, maxime in sacrificiis inueniri. Nam illud quod paulo ante commemorauimus, dixisse beatum apostolum : Fugite ab idolorum cultura, idololatria in Graeco posita est. Qui locus sic se habet : Fevyere an6 rfjs elSooXoXaTplas. FRAGMENTVM XIII. ITEM EX LIBRO IV.

ergo sola sibi uera diuinitas uindicat ; SoiiAeuor? uero et Deo est quantum oportet reddenda et hominibus quantum condecet exhibenda. Propter Xarpelav ergo dicitur: Sacrificate Deo sacrificium iustitiae, et : Sacrificans diis era¬ 's dicabitur, nisi Domino soli. Propter 8ovXevcriv uero dicit apostolus : Domino Christo seruite, et iterum : Semite inuicem in cavitate. Rursus idem apostolus, cum de escis loqueretur quae idolis immolantur, propter Xarpelav dixit : Nobis autem unus Deus, Pater, ex quo omnia et nos in ipso, et unus Dominus 10 noster Iesus Christus, per quern omnia, et nos per ipsum. Propter SovXevaw uero dicit : Paulus seruus Christi Iesu ; et fidelibus loquens, ait : Non enim nosmetipsos praedicamus, sed Iesum Christum Dominum nostrum, nos autem seruos uestros per Iesum. Aarpeiav

Qui differant Aarpeta et SovXevcris.

FRAGMENTVM XIV. ITEM EX LIBRO IV.

PL

766

m

594

1* Ego igitur ilia quae tibi uisum est sub nomine meo falsis gestis inserere, nec sensi, nec dixi. Auertat enim Deus et longe faciat istum peruersum ac mortiferum sensum a corde fidelium. Quis enim, non dico stultus, sed prorsus insanus, audeat 5 credere uel dicere, cum Dei Filius dicitur, solam deitatem Christi euidentius significari ? cum utique idem Dei Filius non solum secundum diuinitatem, sed etiam secundum carnem, non tantum Dei Filius, sed etiam Deus propheticis praedicetur eloquiis. Claret quippe Filium Dei, non secundum 62/63 I Cor. io, XIII, 4 Ps. I Cor. 8, 6.

14.

4, 6. 11

4/3 Ex. Rom. 1, 1.

22, 20.

60 nam] W a g, et add. Chiffl. m

6 Col. 3, 24. 12/14 II Cor. 4, 5.

6/7 Gal. 5,

13.

62 idololatria] Chiffl. m, idolatria W a g

8/10

63

Feagete apotes idolatrias Wag XIII, titulus : ITEM W, Item ex libro IV coni. Chiffl. uera sup. lin. g duleusis W a g (et sic in sqq.) 3 decet g 14 Iesum] desin. fragm. 20 apud a g Sirmd XIV, titulus : ITEM W, Item ex libro IV coni. Chiffl. 2 auertat usq. ad 54 substantia\fragm. 34 apud a g Sirrn} 8/9 ~ praedicetur eloq. proph. (sub sign, transposit.) g

enim] om. a g Sirm.1

Cum Dei Filius dicitur, non sola Chri¬ sti deitas, sed etiam humanitas significatur. Idem est Christus qui Iesus Christus.

784

C. FABIANVM XIV, 1-4

10 diuinitatem, sed secundum humanitatem, unctum esse Spiritu sancto ; et tamen eum qui unctus est, Deum beatus Dauid appellat, dicens : Vnxit te Deus, Deus tuus, oleo exsultationis prae participibus tuis. 2 Aut quis dicat, quia ubi ponitur Iesus, hominis tantum persona declaretur ; ubi uero poni15 tur Iesus Christus, iam plus ibi humanitatis quam deitatis partes exsuperent ? Cum utique beatus apostolus dicat : Hoc sentite in uobis, quod et in Christo Iesu. Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudine 20 hominum factus, et habitu inuentus ut homo. Videsne Iesum Christum esse in forma Dei ? Iesum Christum se exinanisse et formam serui accepisse? Iesum Christum in similitudine hominum factum et habitu inuentum ut hominem ? Haec autem omnia quis fecit, nisi Vnigenitus Deus ? Item dicit 25 apostolus : Vnus Dominus Iesus Christus, per quern omnia, et nos per ipsum. 3. Quis est autem Iesus Christus per quern omnia, nisi de quo dicit euangelista: In principio erat Verbum et Verbtim erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat m principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine 30 ipso factum est nihil ? Quoniam igitur Iesus Christus unus est Deus et homo, propterea siue cum de seipso loquitur, siue cum de illo loquuntur apostoli, nusquam istam discretionem faciunt, quam tu inaniter in ilia tuorum falsitate gestorum facere uoluisti. Nam ipse Saluator noster, sicut totum se Dei 35 Filium, sic totum se Filium hominis nuncupat. Cum enim caeco nato quern illuminauerat dixisset : Tu credis in Filium Dei ? et ille respondisset : Quis est, Domine, ut credam in eum ? sic ei respondit ipse Dei Filius : Et uidisti eum, et qui loquitur tecum ipse est. Numquid tunc sola illi deitas locuta est, aut 40 solam ille deitatem uidit et adorauit ? Non utique. 4 Quia ipse Dominus Iesus in utraque natura unus est Dei Filius. Qui de se rursus dicit : Nemo ascendit in caelum, nisi qui de caelo descendit, Filius hominis, qui est in caelo. Quod tamen non utrumque secundum solam carnem dixit. Nam eodem tem45 pore carnem suam non in caelo habuit, sed in terra ; et tamen Filius hominis fuit, non solum in terra, sed etiam in caelo.

.

.

m 595

XIV, 12/13 Ps. 44, 8. 16/20 Phil. 2, 5-7. 25/26 I Cor. 8, 6. i, 1-3. 36/30 Ioh. 9, 35-37. 42/43 Ioh. 3, 13.

27/30 Ioh.

15 plus] ex amplius j8 19 similitudine] W, similitudinem a [alt- m exp.) (3 Sirm.1 Chiffl. 21 esse] W f), om. a Sirm} Chiffl. m in forma dei Iesum Christum] om. Chiffl. 22 similitudine] \V j3, similitudinem a (a/i. m exp.) Chiffl. m 26 ~ autem est (sub sign, transposit.) a 31 deus] om. (3 seipse a 35 sic] ex siue (8 40 ille] sup. lin. (3 41 dominus] in marg. a 42 dicit] ait /3

C. PL

767 50

FAB I AN VM XIV, 4-XV, 3

785

secundum solam scilicet carnem in sola terra; secundum diuinitatem uero et in caelo et in terra ; utrumque tamen inseparabiliterunus hominis Filius. Ipse enim Iesus Christus unusest Dei et hominis Filius. Inaniterergo uerba tibi multiplicasti superflua, uolens apostolos non solum Iesu Chrisli, uerum etiam Christi seruos ostendere. Cum utique ipse sit Christus, qui est Iesus Christus, utramque naturam habens in una persona, in quo indiuisa et inconfusa manetdiuina humanaque substantia. FRAGMENTVM XV. ITEM EX LIBRO IV.

1. Saltern nunc agnosce apostolos et prophetas Spiritum Paracletum, hoc est Spiritum sanctum, ipsum Dei Spiritum praedicasse. Illud ergo quod apostolus posuit : Qui Spiritui Dei seruimus, non alio quam Spiritui sancto, id est Paracleto, 5 docuit seruiendum. Hunc autem locum non possumus, sicut tu putas, de Deo Patre, siue de Deo Filio accipere. Quoniam licet et Pater spiritus sit, numquam tamen Pater aut Filius absolute, id est sine aliqua adiectione nominis inuenitur spi¬ ritus nuncupatus. Nam et in eo quod dictum est : Spiritus est 10 Deus, additum est illic “Deus” ; et in eo quod Filius dicitur Spiritus, inuenimus Ieremiam dixisse : Spiritus ante jaciem nostram, Christus Dominus. 2 Non autem absolute Pater et Fi¬ lius inuenitur nuncupari Spiritus, quod inuenimus in Spiritu sancto. Sicut illo loco ubi ait apostolus : Obsecro igitur uos 15 fratres per Dominum nostrum Iesum Christum et per caritatem Spiritus, “et Spiritus” autem manifeste dicit. Et iterum : In quo et uos coaedificamini in habitaculum Dei in Spiritu. Et apostolus Iudas ait : Hi sunt qui segregant seipsos, animates, Spiritum non habentes. Sic autem cum absolute diciturSpiritus, 20 non est intellegendus nisi Spiritus sanctus ; sicut etiam cum Pater tantum dicitur, non intellegimus nisi Deum Patrem; et cum Filius tantummodo dicitur, non possumus intellegere nisi solum Christum. 3. Quam regulam diuinae scripturae promul-

.

XV, 3/4 Phil. 3, 3. 15, 30.

9/10 Ioh. 4, 24.

16/17 Eph. 2, 22.

11/12 Thren. 4, 20.

14/16 Rom.

18/19 Iudas 19.

47 ~ scilicet solam (sub sign, transposit.) jS in sola terra] prius babuit in celo et in terra 48 pr. et] sup. tin. W 49 ~ filius hominis a 50 inaniter usq. ad 53 Christus] om. a f3 Sirm.1 54 substantia] desin.fragm. 34 apud a fi Sirm} XV, titulus : ITEM IF, Item ex libro IV coni. Chiffl. 1 saltern usq. ad 23 Christum] fragm. 36 apud a fi Sirm.1 3 spu corr. (3 5 seruiendo corr. W 7 pr. pater] et add. fi 10 est] om. Chiffl. 16 et spiritus

autem] IF a ft Sirm}, de spiritu sancto Chiffl. m tum] desin.fragm. 36 apud a fi Sirm}

19 pr. spiritu IF

23 Chris¬

Nec Spiritus sine adiuncto, nec Spiritus sanctus appellatur in Scripturis Pater aut Fi¬ lius. Idem est Spiritus Dei, Spiritus sanc¬ tus, qui Paracletus.

786

ra 596

C. FABIANVM XV, 3-6

gatam tenemus eloquiis ; quae Patrem nominans, non alium 25 quam Deum Patrem intellegendum ostendit ; et Filium tantummodo nuncupans, Christum agnoscendum esse monstrauit ; et Spiritum tantummodo nominans, Spiritum sanctum accipiendum edocuit ; illis dumtaxat locis quibus non aut humanus spiritus accipiendus est, aut ipso humano spiritu 30 creatura quaelibet inferior ; sicut est illud quod ait aposto¬ lus : Corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus uero uita propter iustitiam. Et illud quod dixit Dominus per prophetam : Spiritus a me exiet et omnem ftatum ego feci. Ostendit enim quid dixerit spiiitum, quando dixit : et flatum. 33 Hominis autem spiritum propterea flatum dixit, propter quod scriptum est, quia insufflauit Deus in faciem hominis spiritum uitae et factus est homo in animam uiuam. 4 Inueniuntur alia similia, in quibus non ille creator, sed quilibet siue rationalis, siue irrationalis, creatus tamen spiritus intimatur. Quotiens 40 autem cum honorificentia Spiritus nominatur (sicut est illud quod apostolus ait : Per caritatem Spiritus, et quaecumque similia), non licet in his intellegi nisi Spiritum sanctum ; ilium utique Spiritum de quo Saluator noster dixit : Omne peccatum et blasphemia remittetur hominibus ; Spiritus autem 45 blasphemia non remittetur. 5. In hoc autem loco scire debemus genitiuum casum esse, id est, huius Spiritus, non nominatiuum, sicut putantes plerique falluntur. Quod distinctum reperitur in Graeco, ubi non dicitur to nvev/xa, sed too nvev/xatos. Denique Graecus codex euangelii sic habet: 'H Se too 50 nveu/jiaros fjXaaprjfLta ovk apedrjcrerat. Vbi Dei Filius, ut OStenderet qui sit Spiritus, cuius pronuntiauit irremissibilem blasphemiam, haec uerba subiunxit : Et quicumque dixerit uerbum contra Filium hominis, remittetur ei ; qui autem dixerit contra Spiritum sanctum, non remittetur ei, neque in hoc saeculo 55 neque in futuro. Non solum itaque cum absolute Spiritus ponitur, sed et cum Spiritus sanctus ab apostolis nuncupatur, nusquam inuenitur significari Pater aut Filius, sed ille significatur Spiritus, qui proprie in Trinitate dicitur Spiritus sanc¬ tus ; quem ipse Dei Filius indubitanter ostendit, dicens: Ite, 60 docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. 6 Non itaque negamus, quod attinet ad naturam et Patrem Spiritum et Filium Spiritum, et Patrem sanctum et Filium sanctum ; una est enim natura Trinitatis,

.

PL 768

.

31/32 Rom. 8, io. 43/50 Matth. 12, 31.

35 spiritu W

33 Is. 57, 16. 36/37 Gen. 2, 7. 41 Rom. 15, 30. 52/55 Matth. 12, 32. 59/61 Matth. 28, 19.

38 in] sup. lin. R

48 topneuma IF

48/49 tupneumatos

W 49/50 etdetupneumatos blasphemia. ucaphethesete; IF IF, remittitur m

53 remittetur]

C. FABIANVM XV, 6-XVI, 2

65

787

et una est eius sanctitas naturalis. Sed tamen quod attinet ad proprietatem personae, nusquam sic inuenitur positus Spiritus sanctus ; ut eodem nomine aut Pater intellegatur aut Fi¬ lms ; nisi ille proprie Paracletus Spiritus, qui non est utique Pater aut Filius, sed unus idemque Patris et Filii Spiritus. FRAGMENTVM XVI.

m 597

PL 769

ITEM EX LIBRO IV.

Nihil tamen praeiudicat diuinitati Spiritus sancti, quem certissime beatus Paulus esse Deum ostendit, quando corpora nostra templum esse dixit Spiritus sancti, quem habetis a Deo. Vbi nullatenus po tes personam Patris ostendere ; quoniam 5 beatus apostolus a Deo dixit nos habere Spiritum sanctum. Sed neque personam Filii demonstrare ullatenus potes in nomine Spiritus sancti, quam superius discreuit apostolus, dicens : Nescitis quia corpora uestra membra Christi sunt ? In hoc ergo sanctam Trinitatem euidenter ostendit apostolus, 10 nominans Christum, id est Dei Filium, nominans et Spiritum sanctum, nominans nihilominus et Deum, id est Patrem, a quo habemus ipsum Spiritum sanctum (quod inaniter tuis mendaciis indidisti : Sed habemus eum a Deo), in quo utique ideo ueram deitatem cognoscimus, quia templum ei non de lapi15 dibus et lignis facimus, sed templum eius nos sumus. Et utique qui in templo non manufacto habitat, Deus est excelsus, beato Stephano dicente, quia Excelsus non in manufactis habitat. 2. Vnde cum hoc dixisset et illud testimonium idem martyr beatissimus subdidisset, quod dicitur : Caelum mihi 20 sedes est, terra autem scabellum pedum meorum ; quam domum aedificabitis mihi ? dicit Dominus ; post pauca subiecit : Dura ceruice et incircumcisi corde et auribus, uos semper Spiritui sancto restitistis, sicut et patres uestri et uos. Vnus est ergo Deus excelsus Pater et Filius et Spiritus sanctus, qui non in ma25 nufactis habitat ; sed per gratiam quam nobis tribuit, nos sibi templum clementer effecit. Nec solum templum, sed etiam sacrificium. Ipsa enim corpora nostra (quae templum esse non solius Patris, nec solius Filii, nec solius Spiritus sancti, sed ipsius Trinitatis, unius Dei, scilicet Patris et Filii et Spiritus

XVI, 3 cfr I Cor. 6, 19. Act. 7, 48.

19/21 Act. 7, 49.

8 I Cor. 6, 15.

13 dictum Fabiani.

17/18

21/23 Act. 7, 51.

XVI, titulus : ITEM W, Item ex libro IV Chiffl.

2

incip. fragm. 15 apud a /3 hoc modo : Spiritum (Christum $) sanctum certissime beatus paulus esse deum (e. d. om. a) ostendit 6 nullatenus p 7 nomine] pr. n sup. lin. p 12 quod usq. 13 a deo] om. a j3 Sirmd 13 ideo] om. p 19 quo a P Sirm} 23 pr. et] W a {sup. lin.) p, om. Chiffl. m 20 ~ effecit clementer {sub sign, transposit.) f3

Spiritus sanc¬ ti ut Patris et Filii templum sumus, et sacrificium, et sacerdotes.

788

C. FABIANVM XVI, 2-XVII, 1

30 sancti, superius est a nobis sufficienter ostensum), ipsa corpora nostra ut hostiam uiuam Deo exhibeamus, beatus docet apo¬ stolus dicens : Obsecro itaque uos, fratres, per misericordiam Dei, ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuentem, sanctam, Deo placentem. 3. Hostiam uero in quantum quisque offert Deo, in 35 tantum spiritaliter fungitur sacerdotis officio. Vnde beatus quoque Petrus, simul nos et templum esse et sacerdotes et hostias demonstrauit, dicens : Et uos tamquam lapides uiui, aedificamini in domum spiritalem, in sacerdotium sanctum, offerentes spiritales hostias, acceptabiles Deo per Iesum Chris40 turn. Quia ipse pro nobis factus est sacerdos, et obtulit semetipsum pro nobis, sicut ait apostolus oblationem et hostiam Deo in odorem suauitatis. Sed quod offerimus per Christum secundum solius humanitatem Filii, ipsi summae simul of¬ ferimus Trinitati. Digne ergo Xarpetav sancto Spiritui debe45 mus, cuius corpora nostra templum esse nouimus ; et ex hoc illi eadem corpora nostra, hostiam uiuentem spiritaliter exhibemus. Cuius autem sumus templum et cui corpora nostra sacrificium offerimus, necesse est ut ei sacerdotale seruitium debeamus. Hinc est quod Ecclesia catholica, quae sanctae 50 Trinitatis, id est unius Dei, unum est templum, eidem sanc¬ tae Trinitati uni Deo spiritale sacrificium offerre non desinit ; quia ipsi Trinitati, uni uero et bono Deo, seruitium sacer¬ dotale certissime se debere cognoscit. FRAGMENTVM XVII. ITEM EX LIBRO IV.

1. Non enim Deo uiuo et uero militat, neque Deo uiuo et uero seruit, quisquis templum in corporibus hominum, non Deo uiuo et uero, sed deo incerto aedificare contendit. Talis autem aedificatio non est utique a Deo. Et quomodo illis 3 quos templum sancti Spiritus esse dicebat, superius ait : Dei aedificatio estis ? Nunc itaque unum tibi tenendum est e duobus, ut aut agnoscas a Deo in nobis aedificatum sancti Spiritus templum, et ex hoc cognoscas uerum Deum esse Spiritum sanctum ; aut si non credis hanc esse Dei aedificationem,

32/34 Rom. 12, i.

37/40 I Petr, z, 5.

40/42 Eph. 5, 2.

XVII, 5/6 I Cor. 3, 9.

41 ~ apostolus ait /3

42 deo] om. /3

sacerdotales {sedalt. s eras.) W

46 eadem] sup. lin. ft

48 eis £

53 cognoscit] desin.fragm. 15 apud a

XVII, titulus : ITEM W, Item ex libro IV coni. Chiffl. unus m 1 non enim usq. ad 37 se.raitatcm]fragm. 10 apud a B Sirm.1 Chiffl. W a /I Sirm.1 Chiffl., ~ m

Sirm.1

tn marg. lin. 4 uiuus]

pr. uiuo et uero]

Non minus Spiritus sanctus est Deus uiuus et uerus, quam Pater et Filius.

C. FABIANVM XVII, i-XVIII, i

789

Paulum profitearis esse mendacem. Sed si hanc praedicationem Pauli audire nolueris, tu remanebis a ueritate penitus alienus ; mendax autem non erit Paulus, qui ueritate plenus exclamat : Veritatem dico in Christo Iesu, non mentior, testi¬ monium mihi perhibente conscientia mea in Spiritu sancto. 15 2 Quoniam igitur ueritatem Paulus docuit, et dicens corpora nostra templum esse Spiritus sancti, certissimam eius deitatem fidelibus intimauit ; quisquis ueram certamque deitatem sancti Spiritus negat, cognoscat se ad EcclesiamDei uiui nullatenus pertinere, quam Paulus columnam et firmamentum ue20 ritatis appellat. Quae sancta ecclesia illius se unius Dei tem¬ plum esse nouit, quern natura Deum, et ob hoc eius diuinitatem ueram certamque cognoscit. Abiciens scilicet falsorum deorum culturam, qui pro eo quod natura dii non sunt, cer¬ tain deitatem habere non possunt. Proinde quia ilia est certa 25 deitas, quae est naturalis ; qui natura dii non sunt, certam deitatem non habent ; et qui certam non habent, nullam habent. 3. Recta uero tides, uni Deo uero Xarpeiav exhibere non dubitat, quam nouit deo alteri non deberi; nec potest in corporibus fidelium constituere templum, aut offerre hostiam 30 cuiquam deo, qui Deus non fuerit per naturam. Scit enim hanc seruitutem illi deberi Deo, qui solum se praecipit coli, solusque debet templo, sacerdotio ac sacrihcio spiritaliter a fidelibus honorari. Digne igitur sanctum Spiritum, uerum Deum, et cum Patre ac Filio unum Deum, sancta credit et con35 fitetur Ecclesia ; quae se Patris et Filii et Spiritus sancti tem¬ plum esse cognoscens, unam Trinitatem intellegit diuinitatem, cui (Trinitati) unam suppliciter exhibet seruitutem.

10

.

m 599

FRAGMENTVM XVIII. EX LIBRO V. DE IMAGINE DEI.

1, In re quippe potiore potest exemplum boni operis inueniri. In quantum est enim naturae simul uirtutisque parilitas, in tantum deesse uidemus imitationem, sed inuenimus operis unitatem. Ibi uero exemplum proponitur, ubi aut naturae 5 aut uirtutis inaequalitas inuenitur. Inde est quod Dei Filius unam se ostendens habere cum Patre naturam, et ob hoc aequalem in operatione uirtutem, dixit : Quaecumque Pater 13/14 Rom. 9, 1.

18/20 cfr I Tim. 3, 15.

XVIII, 7/8 Ioh. 5, 19. 25 qui* (a eras.) a

27 habent usq. ad 33 digne] om. a p Sirm.1 36 trinitatis seruitutem] desin.fragm. 10 apud

37 trinitati] Chiffl. m, diuinitati W a (3 Sirm}

a P Sirm} XVIII, tit ulus : ITEM W, Ex libro V. De imagine dei coni. Chiffl. (cfr infra, lin. 134) 4 ubi] ibi W

Filius non imitatur Patrem, nec similia cum illo facit, sed eadem. Ad imaginem Dei factus dicitur homo, quia diuinae

790

PL 771

m

600

C. FABIANVM XVIII, 1-4

facit, haec eadern et Filius similiter facit. Cum ergo eadem facit, . Trinitatis nullum inuenitur potioris exemplum ; et cum similiter facit, teiiegentia’ et 10 nullum reperitur diuersae operationis indicium. Nec illud uoiuntate potest ad exemplum referri, quod ait : Non potest Filius a se una§° estfacere quidquam, nisi quod uiderit Patrem facientem. 2. Hoc enim ad unius dixit naturae ac uirtutis indicium, non ad imitationis exemplum. Adiecit enim dicens : Quaecumque Pater 15 facit, haec eadem et Filius similiter facit ; qui utique talia se facere diceret, non eadem, si imitationem in se paterni operis ostendere uoluisset. Sed nihil Pater facit in quo exemplum praebeat Filio, qui omnia quae fecit, per Filium fecit. Tunc autem quidquam Filio imitandum ostenderet, si aliquid esset 20 operis quod per Filium non fecisset. Nihil est autem, quod non per Filium Pater fecit aut facit. Vna est igitur in omnibus rebus operatio Patris et Filii. Proinde faciens Filius uidet Patrem facientem, non per imitationem, sed per naturalem uirtutis atque operis unitatem. Cum eadem facit, non est 25 imitatio, sed unitas operis ; et cum similiter facit, non est imparilitas, sed aequalitas naturalis. Imitationem uero, quod ad exemplum pertinet, non nisi in diuersis atque disparibus, siue naturis siue uoluntatibus inueniri, beatus euidenter ostendit apostolus. 3. Impares quippe indicauit uoiuntate, quam3° uis natura nosset aequales eos quibus tunc Timotheus praeerat, in eo quod ei dicit : Exemplum esto fidelibus, in uerbo, in conuersatione, in caritate, in fide, in castitate. In his utique omnibus nisi potiorem ceteris sciret ac uellet esse Timotheum, nullatenus eum fidelibus esse iuberet exemplum ; et illos exem35 plo eius aedificari cupiebat, quos uoiuntate ac uirtute impares nouerat. Titum quoque ad exemplum fidelibus exhibendum similiter exhortatur dicens : In omnibus teipsum praebe exem¬ plum bonorum operum. Tale quiddam etiam in seipso demonstrans ait: Imitatores mei estote, sicut et ego Christi. Hoc autem 40 dixit apostolus, pro eo quod Christus nobis reliquit exemplum, ut sequamur uestigia eius. 4, Ratio uero intellegendae utcumque Trinitatis ibi quaerenda est, ubi ad imaginem Dei facti sumus, et ubi quantum possumus, quamdiu per fidem, non per speciem ambulamus, cum difhcultate magni laboris, per specu45 lum in aenigmate nunc uidemus. Deus enim sicut in se bono¬ rum operum exemplum hominibus tribuit, sic testimonium suae agnitionis in hominibus collocauit ; ut cum eius imago attenditur, illius cuius imago est agnitio capiatur. Nam si di11/12 Ioh. 5, 19. 39 I Cor. 11, 1. I Cor. 13, 12.

14/15 Ioh. 5, 19. 42/43 cfr Gen. 9, 6.

14 quaecumque] enim add, W apud a g Sirm} 41 uere /3

31/32 I Tim. 4, 12.

37/38 Tit. 2, 7.

43/44 cfr II Cor. 5, 7.

44/45 cfr

41 ratio usq. ad 157 monstratur] fragm. 40 bis

C. FABIANVM XVIII, 4-7

791

uinae cognitionis nullum creatis rebus inesset indicium, non 50 dixisset beatus apostolus : Inuisibilia enim eius a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur. Hinc est quod ilia summa Trinitas, quae non habet parem, ad testimonium suae agnitionis, non cuiquam pecori, nee alicui animanti quod non potest capere rationem, nec ipsi corpori 55 humano, sed interiori homini nostro suam mirabiliter impressit imaginem ; ubi non est masculus neque femina, quia in spiritu nulla potest sexus inueniri distantia. Si uere igitur, duce ratione, mysterium uis summae Trinitatis utcumque cognoscere, humanam mentem, non oculo corporis, sed obtutu 60 interiori intuere. 5. Redi ad te, ut agnoscas eum qui fecit te. Ibi te prorsus introspice, ubi habes aliquid rationis ; et statim tibi in sua imagine, tamquam in speculo, clarescet agnitio Trinitatis. Ita fiet ut in consideratione non genitae imaginis, sed creatae, id est naturae multum inferioris multumque im65 paris, unitatem Trinit atemque ueram, quantum per specu¬ lum in aenigmate uideri potest, summi reperias Creatoris. Sunt enim quaedam tria in mente humana quae ad agnitionem Dei proficiant, si non sibi obduratio humani cordis lumen ueritatis abscondat. Haec autem sunt tria quae dixi, memo70 ria, intellegentia et uoluntas ; quae propriis ita discernuntur uocabulis ut nulla in eis sit diuersitas naturalis. 6, Alia quippe est memoria, alia intellegentia, alia uoluntas ; et tamen, cum sint haec ueraciter tria, non est mentis diuersa, sed una natura ; quoniam ista, quae trina sunt, in una mente humana 75 consistunt. Itaque dum haec tria in unius humanae mentis natura inueniantur, non tamen in eis mens ipsa diuiditur, ut in parte sui habeat memoriam, in parte intellegentiam, in parte uoluntatem, sed quidquid meminit, inuenitur tota meminisse ; et quidquid intellegit, tota intellegere ; et quidquid 80 nihilominus ipsa mens diligit, tota cognoscitur mens hominis sua uoluntate diligere. Ista, Fabiane, si potes, attende, ista cogita, ista rationabili intentione considera. De considera¬ tione imaginis conscende ad intellegentiam ueritatis ; et inuenta hie discreta Trinitate nominum. Trinitatem illic in85 tellege personarum ; et agnoscens in una mente hominis, unam memoriae et intellegentiae et uoluntatis indiuiduam esse naturam, cognosce in ilia uera diuinitate unam manere sanctae Trinitatis essentiam. 7 Tunc profecto in perceptione huius rationis dabitur tibi cognitio Trinitatis ; quam si in hac uita 90 uideris per speculum in aenigmate, tunc in ilia uita uidebis fa-

.

50/51 Rom. 1, 20. 58 uis summae] uisumm? W 60 cognoscas j3 61 introspice] s sup. tin. W ubi] ibi W 66 repgias ft 68 proficiant] n sup. tin. W 74 trina] tria a fl Sirm.1 77 alt. in parte] in marg. a 81 ista usq. ad 82 intentione considera] om.a\3Sirm} 84/85 intelligere(re exp.) ft 90 tunc] Wa\3 Sirm.1, turn Chiffl. m

792

95

100

105

no

115

PL

77?

120

C. FABIANVM XVIII, 7-9

cie ad faciem. Hoc est enim quod apostolus ait : Videmus enim nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. In hoc igitur speculo creationis humanae cognosce Creatoris imaginem, si uis ipsam Creatoris postmodum cognoscere' ueritatem. Ambula per hanc fidem, ut peruenire possis ad speciem. In qua simul etiam mysterium diuinae incarnationis attende, ut agnoscas et totius Trinitatis unam esse substantiam, et susceptionem carnis ad solam Filii pertinere personam. Ipsa quippe memoria, quae in anima hominis est ut aliquid loquatur, profert ex sese cogitationem et quodammodo nascitur ex ea spiritale uerbum. Atque ita ilia rationalis animae una indiuisibilisque natura, tota inuenitur meminisse quod intellegit et tota intellegere quod meminit et quidquid oculo memo¬ riae intuetur, to turn cogitatione complectitur. 8. Quae cogitatio ut ad aliorum notitiam proferatur, corporea uoce gestatur. Ilia quippe cogitatio, nihil est aliud quam interna locutio. Vnde intra semetipsam rationalis anima loquitur, dum cogitatione uersat quod in memoria continetur ; et ideo digne iam dicitur uerbum, etiam prius quam corpore ac uocis officio proferatur. Verbum itaque illud spiritale, id est, ex memoria formata cogitatio, habitum quodammodo accipit corporalem, dum accipit corpoream uocem. Itaque mirabiliter illud uer¬ bum, et ad alios accepta uoce procedit et a memoria de qua nascitur non recedit ; nec diuisioni subiacet ; quandoquidem uno uerbo ex ore loquentis emisso, sic instruuntur uniuersi qui audiunt, ut quod semel dictum audiunt cuncti, sine diuisione totum percipiant singuli. Itaque uerbum illud, quan¬ tum inuenitur in cunctis, tantum inuenitur in singulis. Totum itaque in memoria permanet de qua nascitur, totum corporea uoce profertur, totum multis audientibus semel dicitur, totumque in singulis audientibus, non minus quam in omni¬ bus inuenitur. 9 Ita et Filius Dei, quod est Verbum Dei, a Patre quidem, sicut ipse testatur, exiuit et uenit in hunc mundum ; sed et semper apud Patrem erat, quia in principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum; et antequam in mundum ueniret, in mundo erat, et mundus per eum factus est. In mundo enim semper erat Verbum Deus ; quia per unitatem naturae sicut omnem creaturam implet Pater, sic implet et Filius. Itaque nec a Patre discessit cum a Patre exiuit, nec tunc in mundo esse coepit, cum in mundum uenit. Sed exiens a Patre, sic apud Patrem permansit, sicut semper erat ; et in mundum ueniens,

.

125

130

91/92 I Cor. 13, 12. Ioh. 1, xo.

123/124 efr Ioh. 16, 28.

124/126 Ioh. 1, 1.

120/127

92 per] om. W 100 se /3 103 totam (m exp.) ft 105 proferatur] Cbiffl. m, perforatur IV a p Sirm} 113 ad] om. p alios] s exp. p 115 emissio (alt. i exp.) p 119 corporea] in praem. (sed exp.) ft 127 eum] W a Sirm.1, ipsum p Cbiffl'. m

C. FABIANVM XVIII, 9-XIX, 1

PL 774 m 602

793

ibi tunc adesse uoluit per gratiam, ubi numquam deesse potuit per naturam. Ecce ego in quantum potui, licet breui135 ter, reddidi rationem qua unum Deum dicamus Patrem et Filium et Spiritum sanctum ; et in ipsa Dei imagine ostendi quoddam diuinae agnitionis indicium. In qua quidem ima¬ gine, memoria, intellegentia et uoluntas non habent singulas propriasque personas. Imago quippe est ista non nata, sed 140 facta; non genita, sed creata. 10 Ad hoc utique, ut sicut in ista una imagine inuenitur quaedam discretio uocabulorum, sic in ilia una diuinitate cognoscatur discretio personarum ; et naturalis unitas ostendat unum Deum esse Patrem et Fi¬ lium et Spiritum sanctum, personarum uero proprietas de145 monstret alium esse Patrem, alium Filium, alium Spiritum sanctum. Alium autem Patrem, non eo quod Deus est, sed eo quod Pater est ; et alium Filium non eo quod Deus est, sed eo quod Filius est ; alium quoque Spiritum sanctum, non eo quod Deus est, sed eo quod et Patris et Filii Spiritus est. 150 Alium ergo Patrem quia genuit, alium Filium quia de Patre natus est, et alium Spiritum sanctum quia de Patre Filioque procedit ; non tamen alium Deum Patrem, et alium Deum Filium, et alium Deum Spiritum sanctum, sed unum Deum Patrem et Filium et Spiritum sanctum. Non enim confundit 155 unitas Trinitatem, nec Trinitas separat unitatem ; quia quod in personarum proprietate discernitur, hoc unum naturaliter essentiae unius communione monstratur.

.

FRAGMENTVM XIX. EX LIBRO VI. DE VNO AETERNO.

1. Non est irrationabilis Ecclesiae catholicae fides, quia coaeternum Patri Filium et credit et praedicat, sciens recentem esse omnem deum in quo existendi quodlibet inueni¬ tur initium. Hoc autem Deus suo populo repromisit, quia si 5 eum audierit, deus in illo recens non erit, et ob hoc deum alienum nullatenus adorabit. Sic enim dicitur per prophe-

134 ecce] incip. fragm. 2 aptid y Sirm} sub titulo .'Item idem in libro quinto contra eumdem Fabianum 137 qua] bis ponit. (semel eras.) in if7 142 cognoscatur] a exp., add. i sup. lin. p 142 ~ discretio person, cognoscatur Sirm} 143 ostendit p deum] om. y Sirm} 144/145 demonstraret W', demonstrat (a sup. lin., e exp.) jS 147 ~ est deus y Sirm} 149 pr. et] om. j3 150/151 quia... quia ... quia] W y Sirm}, qui ... qui ... qui Chiffl. m 155 quia] et praem. p 156 ~ proprietate personarum (sub sign, transposit.) P 157 monstratur] desin. fragm. 40bis apud a p Sirm.1 et fragm. 2 apud y Sirm} XIX, titulus : ITEM W, Ex libro VI. De uno aeterno coni. Chiffl. C. C. XCI A

Filius est Patri coaetemus.

794

10

15

20

25

m 603

3c

35

40

45

C. FABIANVM XIX, 1-3

tam : Israel, si me audieris, non erit in te deus recens, neque adorabis deum alienum. Ideo igitur deus recens non est Filius, quia aeterno Patri est naturaliter coaeternus; et ob hoc a nobis unus Deus cum Patre colitur, quia posterior Patre nullatenus inuenitur. Cum ergo in Filio quaeritur aetemae natiuitatis causa, sola inuenitur Patris aetema substantia ; natura enim quae initium existendi nescit, initium generandi habere non potuit. Quid autem manifestius ad cognoscendum Filium et de natura Patris natum et Patri naturaliter coaeternum, illo scripturae loco, quo de sapientia dicitur : Splendor est enim lucis aetemae ? Nam splendor nec a natura lucis inuenitur extraneus et sicut non est ipsa luce minor, sic ea non potest esse posterior. Coaeternitatem quippe splendoris certissime commendat aeternitas lucis. 2. Nam excepto quod unusquisque hominum sic generat filium, sicut est ipse generatus ; et ideo filio suo inuenitur anterior, quia fuit patre suo posterior, tamen ad ipsum primum hominem recurramus, cui soli datum est in toto humano genere, ut ipse filius non esset et de se filium protulisset, haberetque de se natum non natus et posset generare non genitus. Generatio quippe ilia naturalis unitatem naturae in patre filioque seruauit. Ideo autem initium habuit natiuitas filii nascentis, quia sine initio non fuit sub¬ stantia genitoris ; itaque natura ilia ideo initium nascendi in filio ueraciter habuit, quia sine initio existendi in genitore non fuit ; unde manifestum est, quia in filio natiuitas ilia nullo initio subiaceret, si natura patris existendi initium non haberet. Quocirca ubi sine initio naturalis inuenitur aeterni¬ tas patris, initium habere non potest natiuitas prolis. Ingenitus ergo Deus Pater et genitus Deus Filius cum dicitur, sicut naturalis ingeniti Patris generatio unitatem naturae facit in Patre Filioque cognosci, sic naturalis aeternitas Patris uetat aliquod initium diuinae generationis intellegi. 3. Abs¬ que initio est igitur et Pater et Filius et ideo unum uerumque principium est Pater et Filius ; unde ipse Deus Pater proprio Filio dicit in psalmo : Tecum principium in die uirtutis tuae, in splendoribus sanctorum, ex utero ante luciferum genui te. Quod est tecum principium, nisi quod alibi de sapientia dici¬ tur, quia a Domino Deo est, et cum illo fuit semper, et est ante aeuum ? Digne itaque se Filius profitetur esse principium, quia in tantum se nouit Patri principio coaeternum, ut cum eodem Patre naturaliter unum se nouerit esse principium ; et illud quod se a et a>, initium et finem Filius asserit, seipsum utiqe sine initio et fine confirmat ; quia sicut ante alpha non XIX, 7/8 Ps. 80, 9.10. 16/17 Sap. 7, 26. Eccli. i, 1. 48 cfr Apoc. 1, 8.

48 alfa et o W

41/42 Ps. Ps. 109, 3.

44/45

C. FABIANVM XIX, 3-XX

795

est aliqua littera, sic ante Filium nulla potuit esse natura ; ideo igitur se alpha Filius dicit, ut rerum se ostenderet esse principium, quod nullo potest praeueniri principio. Hinc est quod etiam sanctus euangelista, cum sine initio aeternitatem Verbi uellet exprimere, nihil aptius nihilque congruentius 55 Spiritu sancto repletus inuenit, quam ut diceret: In principio erat Verbum. Non enim in principio coepit esse Verbum,quia nouerat illud Verbum initio natiuitatis naturaliter non esse subiectum ; sed in principio, inquit, erat Verbum, ut hoc audiens curiositatis humanae temeritas semetipsam ab im60 pietate generationis initiatae coerceat, cum quidquid uoluerit ante illam generationem immoderata cogitatione conicere, non aliud in Verbo quam erat semper, ualeat inuenire. 5. Hoc enim uere in principio erat, quod sine existendi principio erat, quia non uere in principio esset, si esse coepisset ; illud 65 enim uere in principio esse dicitur, in quo ipsum esse sine initio naturaliter inuenitur.Dicens itaque sanctus euangelista: In principio erat Verbum, tale aliquid dixit quale si diceret: In aeternitate erat Verbum. Vera quippe aeternitas quae esse non coepit, sola uerum inuenitur esse principium. Ideo autem 70 non dixit euangelista : In principio erat Deus, sed: In principio erat Verbum, quoniam nullus ambigit de Deo Patre quod sine initio sit aeternus ; hoc autem de Filio nobis debuit intimari, quod plenissime beatus Iohannes ostendit, dicens : In principio erat Verbum, ut hinc sine principio esse Filium nouerimus, 75 quando quidquid uoluerimus cogitare principium, semper inueniemus quia in principio erat Verbum; ne aliquando coepisse esse dicamus, quod in principio erat semper audimus. Erat ergo apud Patrem Filius, sicut apud Deum Deus, sicut apud immensum immensus, sicut apud aeternum naturabter 80 coaeternus. 50

PL

775

m 604

FRAGMENTVM XX. ITEM EX LIBRO VI.

Ipsa contra te utique uocabula protestantur, quia Pater sine dubio potuit Filium generare, et quia potuit genuit. Proinde, quia Deus Pater omnipotens est, sicut potuit generare, sic potuit sine initio generare ; immo sicut genuit, sic sine initio 5 genuit. Quia natura eius, quae sine initio est, sicut non habet initium existendi, sic initium non potuit habere gignendi. Natura quippe ilia semper est ; et ideo quod de ilia naturali55/56 Ioh. I, 1.

51 dixit W XX, titulus : ITEM W, Item ex libro VI coni. Chiffl. 3 quia deus usq. ad 14 a.gnosct\fragm. 5 apud a ft Sirm}

Aeternus Pa¬ ter potuit sine initio generare.

796

C. FABIANVM XX-XXI, 3

ter natum est, aequaliter semper est. Vnitas enim naturalis generatione mutari non potuit, quando naturalis natiuitas, 10 sicut in se naturam, sic aeternitatem naturalem Dei generantis agnouit. Proinde proprietati uocabulorum cede tan¬ dem, et crede ; et in eo, quem proprium Filium Patris aposto¬ lus praedicat, aeternitatem sine initio paternae generationis agnosce. FRAGMENTVM XXI, ITEM EX LIBRO VI.

1. Recurre ad sanctarum exordium scripturarum, in quo

5

PL ng 10

15 m 605

20

25

(uelis nolis) hominem factum audies ad imaginem Trinitatis. Ibi quippe scriptum est : Et dixit Deus : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Vbi in eo quod non position est "dixerunt”, sed “Deus dixit’’, agnoscitur una diuinitatis essentia. Similiter et in eo quod non ait "ad imagines”, sed “ad imaginem’, una imago quae fit, unam naturam sui factoris ostendit. Cum uero sic dicitur singulariter “ad imagi¬ nem’’, ut non dicatur "ad imaginem meam”, neque "ad imaginem tuam”, sed “ad imaginem nostram’’, numerus pluralis singulari coniungitur, ut in unitate diuinae naturae personarum Trinitas agnoscatur. 2. Si ergo Trinitas non unus est naturaliter Deus, quare non pluraliter "ad imagines”, sed singula¬ riter “ad imaginem’’ dixit ? Et si non ad totius Trinitatis unam diuinitus homo faciendus erat imaginem, quare non dixit "meam”, sed "nostram ’ ? Cum paulo post, ad insinuationem diuinae unius essentiae, scriptura dicat : Et fecit Deus homi¬ nem ; ad imaginem Dei fecit eum. Quod etiam beatus apostolus sua praedicatione confirmans, ait : Expoliantes uos ueterem hominem cum actibus suis, et induentes nouum, eum qui renouatur in agnitionem, secundum imaginem eius qui creauit eum. Et ne tibi uideatur ad imaginem solius Dei Patris hominem creatum asserere, audi quid apostolus sine intermissione subiungat: Vbi non est gentilis et Iudaeus, circumcisio et praeputium, Barbaras et Scytha, seruus et liber, sed omnia et in omnibus Christus. 3. Ecce beatus apostolus hoc loco cum uellet ostendere eum a quo et ad cuius imaginem creatus est homo, Christum dicit esse omnia et in omnibus. Si uero solius Christi imaginem homini XX, 12 cfr Rom. 8, 32. XXI, 3/4 Gen. 1, 26.

17/18 Gen. 1, 27.

19/21 Col. 3, 9.10.

23/25 Col.

3, 11.

XXI, titulus : ITEM W, Item ex libro VI coni. Chiffl. 3 et dixit usq. ad 40 confiteri)fragm. 39 apud a g Sirm} 7 quae fit] quam fecit afiSirm.1 8 factoris] auctoris apSirm.1 21 agnitione Sirm.1 25 scytha ex scriba /3 28 eum] lacuna uel rasura g 27 esse] sup. lin. a 28 et] om. ft hominis (s exp.) ft

Homo factus est ad imagi¬ nem, non unius tantum per¬ sonae diuinae, sed totius Tri¬ nitatis. Dei ex scripturis sanctis ostenditur et in personis trinitas et in natura unitas.

C. FABIANVM XXI, 3-4

797

assignare uolueris, uide quid de illo loco respondeas, ubi 30 dicitur : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Hoc enim dictum siue personae Patris, siue Filii as¬ signare contendas, si non ad imaginem Patris et Filii dixeris hominem factum, necesse est ut aut Patrem mentitum profitearis, aut Filium. Secundum tuam quippe sententiam 35 mentitus est cum diceret : Ad imaginem nostram, cum, sicut tu sentis, aut “meam” dicere debuisset, aut “tuam”. Agnosce igitur in homine, non solius Patris, nec solius Filii, nec solius Spiritus sancti, sed unam sanctae Trinitatis imagi¬ nem ; ut tres personas ipsam Trinitatem, unum Deum ue40 raciter ualeas confiteri. 4. Moyses quoque ad docendum Trinitatis unius Dei mysterium, sic populum Israel, ipso Deo iubente, benedixisse cognoscitur : Benedicat te Dominus et custodiat te. Illuminet Dominus faciem suam super te et misereatur tui. Attolat Dominus faciem suam super te et det tibi 45 pacem. Ecce tertio Dominus dicitur, ut sanctae Trinitatis et in personis distinctio et in natura unitas agnoscatur. Ita nos credere et confiteri debere, per Isaiam quoque prophetam ipsa Trinitas, qui est unus, uerus et bonus Deus, edocuit ; Seraphim ad inuicem tertio clamantibus : Sanctus, Sanctus, Sanctus, et 50 semel subinferentibus : Dominus Deus sabaoth ; plena est omnis terra gloria eius. Ex hac igitur potestatum praedicatione caelestium, agnosce sanctum Patrem, sanctum Filium, sanctum Paracletum Spiritum, et crede unum Deum esse Patrem et Filium et Spiritum Sanctum ; audi tertio, Sanctus, Sanctus, 55 Sanctus, ut tres esse personas agnoscas ; audi semel, Dominus Deus sabaoth, ut unitatem diuinitatis intellegas. Hoc etiam beatus apostolus firmat, qui ad discretionem personarum ait : Vnus Deus, Pater, ex quo omnia et nos in ipso ; et unus Domi¬ nus, Iesus Christus, per quern omnia, et nos per ipsum. Et fideles 60 dixit coaedificari in habitaculum Dei in Spiritu. Ostendens autem unum Deum esse Trinitatem ait: 0 altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae Dei ! Et paulo post : Quoniam ex ipso et per ipsum, et in ipso sunt omnia ; ipsi gloria in saecula. Beatus uero Iohannes apostolus euidenter ait: Et tres unum 65 sunt ; quod de Patre et Filio et Spiritu sancto dictum, sicut superius cum rationem flagitares ostendimus.

30/31 Gen. i, 26. 42/45 Num. 6, 24-26. 49/51 Is. 6, 3. 58/59 I Cor. 8, 60 Eph. 2, 22. 61/62 Rom. 11, 33. 62/63 Rom. 11, 36. 64/65

6.

I Ioh. 5, 7.

34 secundum usq. ad 36 tuam] W Chiffl., om. a g Sirm.2 m 40 confiteri] desin. fragm. 39 apud a jS Sirm.1 57 beatus apost. usq. ad 63 saecula] fragm. 18 apud a jS Sirm.1 57 firmat qui] om. a ft Sirm.1 63 saecula] desin. fragm. 18 apud a g

Sirm.1

798

C. FABIANVM XXII, 1-3 FRAGMENTVM XXII. ITEM EX LIBRO VI.

m 606

1. Quid autem tibi uisum est dicere : Ergone fieri potest ut ille qui generat, cum illo quem generat, pariter oriatur ? Sic istud inaniter uoluisti dicere, quasi nos et hoc etiam Patrem dicamus natum, quia Filium Patri dicimus coaeternum. Noui5 mus Patrem de nullo genitum, nouimus Filium de Patre genitum ; ilia enim aeternitas sibi coaeternam genuit prolem, quae ex aliquo habere non inuenitur originem. Pater igitur origo est aeterna, Filius proles aeternae originis coaeterna. Non ergo potuit Pater cum Filio quem genuit simul oriri, sed potuit 10 Filius de ingenito Patre sine initio nasci. Ilia igitur similitudine ignis, quam tibi sub meo nomine proposuisti, multum solent uestra commenta destrui ; quando aliquid inuenitur in creatura quod ex se aliquid proferat, et hoc tamen quod protulerit non praecedat ; unde possit ab his qui recte conside15 rant, de aeterno Patre non minus aeterna Filii cognosci natiuitas. 2. Vt autem aliqua diuinae generationis de igne similitudo sumatur, habet hoc apostolicae praedicationis auctoritas quae ait : Etenim Deus noster ignis consumens est. Quod ait, sequens praedicationem sancti Moysi dicentis in Deuterono2c mio : Quoniam Dominus Deus uester ignis consumens est. Ad hoc pertinet et illud quod in libro Sapientiae de ipsa sapientia dicitur : Splendor est enim lucis aeternae. Quod similiter apostolica praedicatione profertur, cum dicitur ad Hebraeos de ipso Filio : Qui cum sit splendor gloriae et figura substantiae 25 eius. Cum autem ista dicuntur, non utique Deo, qui corporeus non est, quaelibet res corporeae comparantur ; sed quia inuisibilia eius a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, nostrae infirmitati consulens diuina benignitas, quaedam in diuersis rebus posuit suae cogitationis 30 indicia ; ut in his quibus capiendis sumus inualidi, usitatarum rerum documentis redderemur instructi. 3* Quamuis igitur et de sapientia dictum sit, quia uapor est uirtutis Dei, tamen et Spiritus sanctus in natura ignis, uapori non incongrue (quan¬ tum expetit rei diuinae cognitio) similatur ; propter illud quod 35 ait apostolus : Spiritu feruentes. Non autem ad hoc accipienXXII, 1/2 Dictum Fabiani. Sap. 7, 26. 24/25 Hebr. 1, 3.

18 Hebr. 12, 29. 32 Sap. 7, 25.

20 Deut. 4, 24. 35 Rom. 12, 11.

22

XXII, titulus : ITEM II7, Item ex libro VI coni. Ch'tffl. 10 ilia usq. ad XXIII, 16 credamus]43 apud a ft Sirm.1

11 quam usq. ad

proposuisti] om. a Sirm1 14 recedat mut. in procedat ft 21 et] sup. /in. ft 29 cogitationis] W, cognitionis a ft Sirm.1 Chiffl. m 31 quamuis usque ad XXIII, 4 praedicare] om. a ft Sirm.1

Non est ignis splendore aut uapore suo prior ; sic nec Pater Filio, aut Spiri¬ tu sancto est anterior.

C. FABIANVM XXII, 3-XXIV, 1

PL

778 m 607

799

dum est, ut ex hoc quisquam Spiritui sancto ascribat de Deo Patre natiuitatem ; sed ad hoc tantum ut unam naturam Patris et Filii et Spiritus sancti cognoscat, unamque naturaliter aeternitatem diuinae Trinitatis intellegat. Proinde con40 sidera, in igne quidem esse splendoris et uaporis originem, nec tamen ignem esse splendore aut uapore suo priorem ; et ex hoc, sic aeternum confitere Filium et Spiritum sanctum, sicut aeternum confiteris et Patrem ; non creaturam Creatori conferens, sed inuisibilia Dei per ea quae facta sunt, inteUecta 45 cognoscens. FRAGMENTVM XXIII. ITEM EX LIBRO VI.

Puto autem de scripturis sanctis esse, quod de sapientia Sapientia dictum memorauimus, quia splendor est lucis aeternae, ets cisnae°temaelu numquam audebis splendorem luce posteriorem aliquatenus Non est aeter praedicare. Et quia lux ilia cuius sapientia splendor est, sic naf lucis nl,sl 5 est naturahter aeterna, ut sine initio sit, necesse est ut etiam dor. splendor ille lucis ita sit aeternus, ut eidem luci cuius splendor est, sine initio sit naturaliter coaeternus. Hoc testimonium sanctae scripturae, non solum plenum est uirtute auctoritas, uerum etiam lumine rationis. Recta quippe ratio est, ut si hoc 10 testimonium sanctae scripturae accipitur, una aeternitas lucis splendorisque credatur. Neque enim frustra hoc Deus uoluit, ut in eo loco, ubi sapientia splendor lucis ostenditur, eadem lux aeterna scripturae testimonio diceretur ; nisi ut ex eo quod illam lucem naturaliter aeternam cognoscimus, 15 splendorem quoque eius naturahter ei coaeternum sine dubitatione credamus. FRAGMENTVM XXIV. ITEM EX LIBRO VI.

1, Semper natum Filium dico, et Patrem sine initio ge- Nec Pater fuit nuisse confiteor. Quomodo igitur Filius antequam nasceretur tionem^Tex esse potuit, cuius natiuitas initium habere non potuit ? Nec Filius ’ante enim poterat natus esse sua natiuitate prior, qua natiuitate natuutatem5 sic est aeternus, ut naturaliter non sit Patre posterior. Non ergo Filius natiuitatem suam praecessit, quem genitori co¬ aeternum natiuitas ipsa naturalis ostendit. Patrem quoque XXIII, 2 Sap. 7, 26. 40 igni W

44 conferes W

XXIII, titulus : ITEM W, Item ex libro VI coni. Chiffl. 7 hoc usq. ad 11 credatur] om.

a jS Sirm.1

16 credamus] desin. fragm. 43 apud a

11 credatur] a sup. lin.

Sirmd

XXIV, titulus : ITEM 1V, Item ex libro VI coni. Chiffl.

W

oo

8

m 608

PL

779

PL

780

C. FABIANVM XXIV, 1-4

generasse confirmo, quern tamen antequam generasset, esse potuisse non praedico ; non enim erat ante natiuitatem Filii, 10 quia Dei Patris sicut est aeterna diuinitas, sic est aeterna paternitas ; et ubi aeternitas paternitatis in genitore cognoscitur, etiam in Filio aeterna natiuitas inuenitur. 2. Non ergo ex quo genuit, esse coepit, quia nec essentia Patris nec generatio aliquatenus coepit. Vna est enim aeternitas essentiae simul 15 et generationis in Patre ; in qua aeternitate sic essentia ilia generatioque permanet, ut nefas sit aut diuinitate Patris posteriorem putare generationem, aut generatione priorem credere deitatem. Sine initio igitur Deus Pater genuit, qui esse non coepit ; et sine initio est Filii natiuitas, quia hoc 20 habet paternae generationis aeternitas. Audisti Filium semper esse et sine initio natum esse, nec posse dici ante eius natiuita¬ tem aliquid fuisse, cuius et diuinitas et natiuitas naturaliter agnoscitur non coepisse. 3. Nam require in scripturis sanctis, et inuenies in tantum non esse Filio aliquod diuinae natiui25 tatis initium, ut ubicumque diuina natiuitas eius ponitur, ante semper dicatur. Sicut in psalmo scriptum est : Ante luciferum genui te. Vbi etiam Pater se suumque Filium unum dicit esse principium, quoniam hoc est uerum principium, quod sine initio naturaliter inuenitur aeternum. In libro 30 quoque Prouerbiorum ipsa sapientia dicit de Patre : Priusquam terram facer et, priusquam procederent fontes aquarum, ante omnes autem colies genuit me. 4* Tu dicis natiuitatem diuinam Vnigeniti Dei non posse sciri, quia non potest enarrari; cum utique si enarrari posset, diuina non esset ; quo35 circa quia diuina est, uera est ; quia diuina est, aeterna est ; quia diuina est, inenarrabilis est. Illud igitur quod tu tibi inaniter respondisti, quia nec Filius esse potuit antequam nasceretur, et Pater sine dubio exstitit antequam gigneret, cogitationes sunt carnis et sanguinis, quae regnum Dei possidere 40 non possunt ; hoc enim de diuinitate sentis quod in hominibus cernis. Sed non ita est. Aeternus enim sine initio Deus Pater aeternam habet generationem, qua genuit Vnigenitum suum ; non sicut de carne generatur caro, sed sicut est natus Deus de Deo, unus de uno, uerus de uero, coaeternus de aeterno ; 45 alter in persona, non aliud in natura ; de Deo Patre natus Deus, et cum Deo Patre naturaliter unus, aeternus, immortalis atque incommutabilis Deus. Fateamur itaque Filium esse Initium atque Principium, quia scriptum est : Principium, quod et loquor uobis ; et iterum : Ego sum a et a>, initium et

XXIV, 26/27 Ps. 109, 3. 30/32 Prou. 8, 23.24.25. 33/34 cfr Is. 53, 8. 39/40 cfr I Cor. 15, 50. 48/49 Ioh. 8, 25. 49/50 Apoc. i, 8.

13 coepit] e

sup. Jin. W

49 quod et]

W,

~

Chiffl. m

49 alfa et o If

C. FABIANVM XXIV, 4-XXV, 1

801

finis, sed illud principium quod cum Patre unum est principium ; et ideo uerum principium, quia ante omne principium. 5. Sicut enim ideo est uerus Deus, quia de natura Patris natus est Deus, sic ideo est uerum principium, quia de illo Patre sine initio natus est qui est uerum principium. Sic ita55 que Filius principium non habet nascendi, sicut Pater non habet principium existendi. In principio igitur cum Patre Filius, quia unum principium Pater et Filius; ipsumque unum uerumque principium, cuius nullum est existendi prin¬ cipium. Antiquus dierum simul Pater et Filius ; quia ilia est 60 uera naturaliter antiquitas, quae sine initio est naturalis aeternitas. Nam sicut ilia longitudo de qua Deus dicit : Longitudine dierum replebo eum, et propheta : Vt inhabitem in domo Domini in longitudine dierum, ideo uera longitudo est, quia nullo est termino finienda ; sic antiquitas ilia est uera, 65 quae nullo initio cognoscatur inchoata ; itaque antiquitas sic initium nescit, sicut finern ista longitudo non recipit. Proinde ille qui se dixit a et w, nee coepit esse nec desinit ; quia sicut in se non habet aliquando posse non esse, sic in se naturaliter non habet non fuisse. 50

FRAGMENTVM XXV. EX ET VNITATE

LIBRO

VII.

DE

SPIRITVS SANCTI

AEQVALITATE CVM PATRE ET FILIO.

m 609

5

10

1. Aduersus ea quae de nominibus atque officiis proposuisti, quantum res flagitabat, dedimus tibi superius, Domino adiuuante, responsum ; ostendentes, non ex illis nominibus aut officiis sanctum Spiritum subiectum in aliquo, et humilem, sicut aestimas, inueniri. In illo autem loco euangelii, ubi eum putas minorem subiectumque monstrari, ibi agnoscitur Spiritus sanctus ab unit ate Patris et Filii non esse naturaliter alienus. Vide enim quid dicat Christus : Adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis modo portare ; cum autem uenerit ille Spiritus ueritatis, docebit uos in omnem ueritatem. Hie primum uirtutem Spiritus sancti Saluator noster dignatus est commendare, quando ea quae, ipso secundum carnem praesente atque docente, discipuli portare non poterant, sancti Spiritus munere confortati, essent sine dubio portaturi. Vbi

59 efr Dan. 7, 9.

61/62 Ps. 90, 16.

62/63 Ps. 22, 6.

XXV, 8/10 Ioh. 16, 12.13.

62 inhabitem] in sup. lin. W

67 alfa et o W

XXV, titulus : ITEM IF, Ex libro VII. De aequalitate et unitate spiritus sancti cum patre et filio coni. Chiffl. (efr infra, lin. 36 app.)

Spiritus sanc¬ tus nec minor est Patre uel Filio, nec eis subiectus.

802

C. FABIANVM XXV, 1-4

15 utique non maiorem uirtutem Spiritus sancti ostendit esse quam suam ; sed unam uirtutem esse Spiritus sancti demonstrauit et suam ; ut ille eis uirtutis plenitudinem contulisset, qui minor uirtute non esset. 2. Hoc autem necessarium fuit propter personarum discretionem, non propter operum ali20 quam diuersitatem. Sed ordinis erat, ut illius intima illuminatione et confirmatione, perficeretur in apostolis donum intellegentiae spiritalis et insuperabilis omnino uirtutis, sine cuius nomine non potest sacramentum constare baptismatis. Hoc ergo Christus fecit, non quia minus poterat dare quam 25 quod dedit Spiritus sanctus (cum in omni munere ita sit unum sanctae Trinitatis donum, sicut in omni opere unum est sanctae Trinitatis officium) ; sed hoc fecit Deus Filius, ad ostendendam sanctae Trinitatis unam naturam, unamque uirtutem ; ut eum a quo doceri apostolos in omnem uerita30 tem, ipso praedicante Saluatore, constaret, nemo minorem Patre et Filio aliquatenus aestimaret. 3. Non est hie igitur aliquod indicium subiectionis, ubi manifestatur unitas naturalis ; sed Christus, qui est uera sapientia, illius aduentui plenam ueritatis inuenitur reseruasse doctrinam, cuius unam 35 secum et cum Patre uolebat demonstrare substantiam. Quod subsequentibus uerbis ostendit, dicens : Non enim loquetur a semetipso, sed quaecumque audiet loquetur, et quae uentura sunt annuntiabit uobis. Ille me clarificabit, quia de meo accipiet et annuntiabit uobis. Ecce primum ostendit non esse alia 10 40 Spiritus sancti quam quae sunt Filii. Deinde ut ostenderet omnia sua esse quae Patris sunt, adiecit : Omnia quaecumque habet Pater, mea sunt ; propterea dixi quia de meo accipiet et annuntiabit uobis. Illud igitur primitus attendamus, quod ait : Non enim loquetur a semetipso, sed quaecumque audiet 45 loquetur. Quis autem comprehend.it qualis sit ilhus simplicis naturae locutio, uel quahs auditio ? 4. Vbi sicut non est aliud PL sapere uel scire quam esse, ita non est aliud audire quam 781 esse. Audit itaque Spiritus sanctus quaecumque Pater et Fi¬ lius dicit, et haec eadem similiter dicit ; sicut uidet Filius 50 quae Pater facit, et haec eadem similiter facit. In ilia enim natura, ubi est summa et uera simplicitas, in eo Filius uidet quod Pater facit, et Spiritus sanctus audit quod cum Patre Fi¬ lius dicit, quia communione naturalis essentiae et Filius de Patre natus exstitit et Spiritus sanctus de Patre Filioque

36/39 Ioh. 16, 13.14.

41/43 Ioh. 16, 15.

44/45 Ioh. 16, 13.

19/20 opera aliquandi uersitatem W 36 non enim] incip. fragm. 3 apud y Sirm.2 sub titulo : Item idem in libro septimo eiusdem operis 38 annuntiauit IV 41 patri W 42 quia] om. y Sirm.2 45 comprehendat y Sirm.2 46 sicut usq. ad 47 ita] om. y Sirm2 49 pr. dicunt Sirm 2 52 et] om. y Sirm.2

C. FABIANVM XXV, 4-XXVII, 1

803

5 5 procedit. 5. Hoc est igitur Spiritui sancto audire, quod est de natura Patris Filiique procedere ; et hoc est loqui, quod est per gratiam nostris cordibus ineffabiliter intimare. Et tamen ipsum Spiritum sanctum, qui et in apostolis et in prophetis locutus est (quia non solum apostolis Saluator noster dixit : 60 Non enim uos estis qui loquimini, sed Spiritus Patris uestri qui loquitur in uobis, uerum etiam beatus Petrus dixit, quia non uoluntate humana allata est umquam prophetia, sed Spiritu sancto acti locuti sunt sancti homines Dei) ] ipsum, ut dixi, Spi¬ ritum sanctum, Dominum Deum beatus Dauid appellat, di65 cens : Audiam quid loquitur in me Dominus Deus. Hoc est ergo audire Spiritui sancto quod est esse, cui non aliud est esse quam scire. FRAGMENTVM XXVI. ITEM EX LIBRO VII.

Deinde memento de isto sancto Spiritu dixisse apostolum Petrum, quia in eum concupiscunt angeli prospicere ; sic enim ait : Ea quae nunc nuntiata sunt uobis, per eos qui euangelizauerunt uobis, Spiritu sancto misso de caelo, in quern concu5 piscunt angeli prospicere. Quid est autem angelorum pro¬ spicere nisi intellegere ? Rationalis enim creatura, quod spiritaliter prospicit, intellegit; quia oculus eius est intellectus eius. Si ergo minus aliquid nouerat Spiritus sanctus, quod minus utique nouerat, minus intellegebat. Non ergo debuerunt con10 cupiscere angeli sancti in eum prospicere, qui secundum plenitudinem scientiae, faciem Patris uidere Veritatis ipsius testimonio perhibentur. Loquens enim de paruulis ait : Angeli eorum semper uident faciem Patris mei qui in caelis est. Quis igitur tam peruersus hoc de sanctis angelis audeat aestimare, 15 quod faciem quidem Patris (quem maiorem Spiritu sancto dicis) semper uideant et prospicere in Spiritum sanctum (quem minorem asseris) concupiscant ?

Quomodo an¬ geli et semper uident faciem Patris et in Spiritum sanc¬ tum prospi¬ cere concupi¬ scunt.

FRAGMENTVM XXVII. m 611

ITEM EX LIBRO VII.

1, Quapropter, si hoc quod audire dicitur Spiritus sanctus recte cogites, ex hoc unam naturam esse Spiritus sancti cum 60/61 Matth. io, 20.

61/63 II Petr. 1, 21.

XXVI, 3/5 I Petr. 1, 12. 55 ~ igitur est y Sirm?

65 Ps. 84, 9.

12/13 Matth. 18, 10. 57 intimare] desin.fragm. 3 apud y Sirm.2

Chiffl. m, dicit W XXVI, titulus : ITEM lV, Item ex libro VII coni. Chiffl. 7 est] W, om. Chiffl. m XXVII, titulus : ITEM W, Item ex libro VII coni. Chiffl.

61 dixit]

Quid est loqui Spiritum sanctum non a

804

PL

782

C. FABIANVM XXVII, 1-4

Patre Filioque cognosces. Audit enim Spiritus sanctus Patrem Filiumque loquentem, sicut uidet Filius Patrem facien5 tem ; audit unius communione naturae ; inde quippe habet aeternam auditionem, unde naturalem habet aeternae diuinitatis originem ; et ideo quae audit et loquitur, quia in eo quod eius diuina cognoscatur esse doctrina, simul cognoscitur eius una cum Patre Filioque substantia. Ibi enim locutio 10 Spiritus sancti percipitur, ubi non aliter quam oportet de eius diuinitate sentitur. Ceterum, hoc quod Spiritus sanctus in omnem ueritatem docet, nullatenus percipiunt, qui eius maiestati caeci cordis duritia contradicunt ; quod facientibus Iudaeis Dei Filius ita respondit : Quaeritis me interficere quia 15 sermo mens non capit in uobis. 2. Capaces quippe sermonis eius esse non poterant, cuius diuinam maiestatem minime cognoscebant. Ideo eis dicit : Ego quod uidi apud Patrem loquor, in eo enim quod apud Patrem uiderat loquebatur, quod se aequalem Patri naturaliter fatebatur. Nam et supe20 rius dixerat euangelista : Propterea ergo magis quaerebant eum interficere Iudaei quia non solum soluebat sabbatum, sed et Pa¬ trem stmm dicebat Deum, aequalem se faciens Deo, et posteaquam illi qui caecus natus fuerat oculos donauit, indignantibus Iudaeis ita respondit : Ones meae uocem meam audiunt, et 25 ego cognosco eas et sequuntur me ; et ego uitam aeternam do eis et non peribunt in aeternum .3. Vt ostenderet quae est uox eius quam oues eius audiunt (quia reuera illae oues uocem huius boni pastoris audiunt, quae unam uirtutem, et ex hoc unam essentiam Patris Filiique cognoscunt) ; statim uere 30 diuina uoce, unam uirtutem atque essentiam suam simul et Patris ostendens, dixit de ouibus suis : Et non rapit eas quisquam de manu mea. Pater mens quod dedit mihi, maius omni¬ bus est ; et nemo potest rap ere de manu Patris mei. Ego et Pater unum sumus. Haec est ergo uox quam oues eius audiunt ; 35 quae scilicet in eo quod nemo rapit de manu Filii, neque de manu Patris, unam uirtutem Filii et Patris intellegant ; et audientes ab eo, quia ipse et Pater unum sunt, unitatem ueram in Patre et Filio essentiae naturalis agnoscant. 4. Haec est uox Filii, haec est locutio Spiritus sancti, hoc a Patre au40 diuit et Filius et Spiritus sanctus ; quia de natura Patris natus est Filius, et exinde procedit Spiritus sanctus ; hoc etiam a Patre et Filio Spiritus sanctus audit, quia de Patre et Filio XXVII, 14/15 Ioh. 8, 37. 17/18 Ioh. 8, 38. Ioh. 10, 27.28. 31/34 Ioh. 10, 28-30.

20/22 Ioh. 5, 18.

24/26

7 audit et] audiet W 31 et non] iticip.fragm. 4 apud y Sirm? sub titulo : Item idem in eodem libro (set/, liber Septimus) 32/33 ~ est omnibus y Sirm? 36 intellegunt y Sirm? 38 agnoscunt y Sirm? 39 hoc usq. ad 40 sanctus] om. y Sirm?

semetipso, sed quae audit a Patre et Filio ; quid eumdem ab his mitti.

C. FABIANVM XXVII, 4-7

m 612

PL 783

805

communis diuinitatis aequalitate procedit. Non ergo Spiritus sanctus loquitur a seipso, quia non est a seipso, sed de Patre 45 et Filio habet naturalem locutionem, unde naturaJiter procedens habet originis ueritatem. Ad hoc utique pertinet quod ait : Ille me clarificabit, quia de meo accipiet, et annuntiabit uobis. Numquid enim sicut dictum est, accipiet, tamquam ilia quae docturus apostolos fuerat, necdum Spiritus sanctus 50 accepisset ? 5. Quod utique quam sit absurdum atque impium superius demonstraui. Dictum est itaque, quia de meo accipiet, tamquam si diceretur : Cum uos sicut Deus docere coeperit, omnia quae uos docebit, de meo se habere monstrabit. Quid est enim proprium docere Dei, nisi et intellegentiam 55 ignaris tribuere, et fortitudinem ac hduciam timidis inspirare ? quod utique ille Spiritus uere facit, qui est naturaliter Spiritus sapientiae et intellectus, consilii et fortitudinis. Vnde etiam in libro Actuum apostolorum de credentibus dictum est, quia repleti sunt omnes Spiritu sancto, et loquebantur uerbum 60 Dei cum frducia. 6. Quia uero Pater est naturalis origo Filii et Spiritus sancti, ideo totum Patri Filius assignans, ait : Omnia quae habet Pater mea sunt / propterea dixi quia de meo accipiet. Quam bene ueritatem doctrinae suae ueritas ipsa seruauit ! Si enim hoc non dixisset, quasi suum esse tantum 65 Spiritum ostendisset ; sed dicens, omnia quae habet Pater mea sunt ; propterea dixi quia de meo accipiet, ipsum Spiritum sanctum, unum esse ostendit et Patris et suum. Cuius intellegentiae tenorem loco quoque superiore seruauit, dicens : Paracletus autem Spiritus sanctus, quern mittet Pater in nomine 70 meo, ille uos docebit omnia quaecumque dixero uobis. Pater mittit, sed in nomine Filii mittit ; Spiritus missus a Patre docet, sed Filius dicit: Hoc etiam illo demonstratur loco ubi Dominus dicit : Cum autem uenerit Paracletus quern ego mittam in uos a Patre, Spiritum ueritatis, qui a Patre procedit. 75 Ecce hie Paracletum quern mittit Pater in nomine Filii, ipsum mittit Filius a Patre ; mittit autem a Patre Spiritum ueritatis ; mittit ergo a Patre Spiritum suum, quia ipse est Veritas. Mittit eum Pater in nomine Filii, quia unus Spiritus est Patris et Filii ; mittit eum Filius a Patre, quia sic procedit a Filio 80 sicut procedit a Patre ; idem quoque Spiritus Patris, qui Spi¬ ritus est ueritatis. 7* De Filio ergo accepit, et omnia quae habet Pater Filii sunt, quae Spiritus sanctus accepit ; quia non

47/48 Ioh. 16, 14. 69/70 Ioh. 14, 26.

57 Is. n, 2.

59/60 Act. 4, 31.

62/63 Ioh. 16, 15.

73/74 Ioh. 15, 26.

44 est] om. y Sirm2 48 numquid usq.ad 62 mea sunt] o?n. y Sirm.2 60 quia] i sup. tin. W 64 non] om. y Sirm.2 68 tenorem usq. ad seruauit] om. y Sirm.2

superiore W'

81 filii W y

8o6

85 PL

784 90

95

m 613

100

105

ixo

115

C. FABIANVM XXVII, 7-8

de solo Patre, nec de solo Filio, sed simul de utroque procedit. Hoc autem uocabulum processionis de Patre, nulli creaturae inuenitur indultum ; ut proprietas ista processionis solius esse demonstretur essentiae naturalis. Legimus enim Filium de Patre genitum et qnamuis in eo quod Vnigenitus dicitur, in solo naturalis generatio demonstretur, tamen propter gratiam adoptionis nos quoque Deus Pater uoluntarie genuit Verbo ueritatis. Vnigenitus igitur, unus et solus est de Patris essentia Filius natus ; sed et nos per adoptionem et Filii Dei dicimur et de Deo nati, beato euangelista dicente : Quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius, qui non ex sanguinibus, neque ex uoluntate carnis, neque ex uoluntate uiri, sed ex Deo nati sunt. 8. Cum ergo nos et Dei filios et de Deo genitos et de Deo natos, diuinis ostendatur eloquiis, processionis tamen de Deo uocabulum nemo potest creaturae cuiquam docere concessum. Quid ita, nisi quia unigenitum Filium posset naturalis natiuitas uerum Deum ostendere ; eumque non adoptiuum, nec diuersae naturae, sed consubstantialem Patri sine dubitatione monstrare ? Procedere autem de Deo ideo nulla creatura dicitur, ut ille qui procedit de Patre et Filio sic esse credatur Deus, sicut est Pater et Filius. Solius est enim Spiritus sancti de Patre et Filio proprietas ista processionis, cuius est cum Patre ct Filio natura communis. De Patre quippe ac Filio procedit, sed non recedit ; nec est in aliquo minor aut subditus, qui de immenso Patre ac de immenso Filio inseparabiliter et unus procedit et totus. Sic igitur ei non potest imperari quod loquitur, sicut ei non potest imperari quod mirabiliter operatur. Omnia enim operatur unus atque idem Spiritus diuidens sin¬ gulis prout uult. Non itaque tacit Spiritus sanctus aliquid alterius potestatis imperio, sed omnia suae operatur arbitrio uoluntatis. Vna est autem sanctae Trinitatis uoluntas, unaque potestas, cuius una est naturaliter aeterna diuinitas.

89/90 lac. 1, 18.

92/95 Ioh. I, 12.13.

111/112 I Cor. 12, 11.

83 patre nec de solo] om. y Sirm? 84 de patre] in ras y 93 eum] in praem. W fieri] in marg. y 95 carnis n. ex uoluntate] om. y Sirm} 90 pr. et] set y 100 diuersae] alt. e sup. lin. W 101 consubstantiale W patri sine] patris me W 105 proprietas usq. ad 106 et filio] y Sirm} Chiffl. m, om. W (per homoeotel.) 109 loquitur usq. ad 110 quod] y Sirm} Chiffl. m, om. W (per homoeotel.) 110 operatur] desin. fragm. 4 apud y Sirm} 111 omnia enim usq. ad 115 diuinitas] fragm. 22 apud a g Sirm} 111 ~ spiritus idem (sub sign, transposit.) a 113 ~ suae arbitrio operatur j8 115 aeterna] W a fl Sirm.1, om. Chiffl. m tas] desin. fragm. 22 apud a g Sirm.1

diuini¬

C. FABIANVM XXVIII, 1-3

807

FRAGMENTVM XXVIII. EX LIBRO VIII. DE MISSIONE FILII ET SPIRITVS SANCTI.

1. Nec ideo Spiritus sanctus proditor est secreti diuini, quia ^m^abet quae dicit, propria uoluntate dicit. Vna enim sancta Trinitas locutionem et unam semper habet locutionem, sicut unam habet per omnia uoluntatem. uoluntatem ; et in eo quod a Patre ac Filio quod loquitur audit spMtufsan5 Spiritus sanctus, solius est originis non cuiuslibet inaequalita- ctus sicut an¬ tis indicium. Quo utique non ostenditur cui obtemperet subdi- g®hunus est) tus, sed unde procedat excelsus. Missionem uero Spiritus sancti Datur bapnullatenus similem missionibus aestimares angelicis, si humili . tisma etiam corde ista quaereres, et non superbus in contumeliam sancti NonTemuTab 10 Spiritus prosilires. Hoc enim cupiens quaerere, debuisti quid- us qui eum ponam scriptura diuina de sancto Spiritu dixerit, uestigare ; et s^i1“t primo utrum multos assereret an unum ; deinde utrum localem petit Ecciesia dixerit an immensum ; postremo, considerans opera eius, cum Spiritum -*■ . sanctum nctit. cognoscere debuisti utrum soli diuinitati competant, an etiam 15 possint cuiquam creaturae congruere, ut ex his omnibus recta tibi de missione Spiritus sancti posset intellegentia suffragari. 2. Itaque non te credo aliquatenus dubitare, quod sicut unus m 614 Pater et unus Filius, sic et unus Spiritus sanctus diuinis ubique praedicetur eloquiis, dicente beato apostolo : Diuisiones uero 20 gratiarum sunt, idem autem Spiritus ; et diuisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus ; et diuisiones operationum sunt, idem uero Deus, qui operatur omnia in omnibus. Et paulo post : Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, diuidens singulis prout uult. Ne uero hie singula diuidentem 25 Spiritum sanctum accipere nolis, et alium tibi Spiritum susciperis, audi quid in epistula ad Hebraeos dicatur : Contestante Deo signis et portentis et uariis uirtutibus et Spiritus sancti distributionibus, secundum suam uoluntatem. Alio quoque loco idem beatus apostolus ait : Vnum corpus et unus Spiritus, 30 sicut uocati estis in una spe uocationis uestrae. 3* Vbi uni Spiritui, unum continuo Patrem, unum copulauit et Filium, adPL iungens : Vnus Dominus, Christum scilicet significans, una 785 fides, unum baptisma, unus Deus et Pater omnium, qui super omnes, et per omnia, et in omnibus nobis. Alio quoque loco ait :

23/24 I Cor. 12, 11. XXVIII, 18/22 I Cor. 12, 4-6. 29/30 Eph. 4, 4. 32/34 Eph. 4, 5.6.

26/28 Hebr. 2, 4.

XXVIII, titulus : ITEM W, Ex libro VIII. De missione filii et spiritus sancti coni. Chiffl. 1 sanctus] IV, om. Chiffl. m 5 solius] ex solus W deus~\fragm. 21 apud a jS Sirm} 19 praedicatur ^

17 sicut unus usq. ad 159 25/26 suspiceris g

8o8

m 615

C. FABIANVM XXVIII, 3-5

35 Etenim in uno Spiritu omnes nos in unum corpus baptizati sumus, siue Iudaei, siue gentiles, siue serui, siue liberi, et omnes uno Spiritu potati sumus. Nam et Saluator noster unum esse Spiritum sanctum ostendit, dicens : Ite; docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiri40 tus sancti. Immensitatem uero huius Spiritus propheta agnoscens, et eum per omnia totum esse semper intellegens, Deo Patri dicit : Quo ibo ab Spiritu tuo, et a jade tua quo fugiam ? Si ascendero in caelum, tu illic es ; et si descendero in infernum, ades. 4. Vbi utique Deum significant cum suo Spiritu ubique 43 semper esse, a quo se fugere dixit omnino non posse. Hie tu forsitan alteram Spiritum Dei, et alteram Spiritum sanctum esse contendis ; ubi diuinis necesse est continuo supereris eloquiis. Ipsum enim esse Spiritum sanctum, qui est Spiritus Deus, beatus propheta testatur, dicens : Ne proicias me a facie tua et 50 Spiritum sanctum tuum ne auferas a me. Et quoniam unus Spi¬ ritus sanctus datus est apostolis et prophetis (quod beatus testatur apostolus dicens : Habentes autem eumdem Spiritum fidei, sicut scriptum est : Credidi, propter quod locutus sum ; et nos credimus, propter quod et loquimur), eumdem Spiritum Dei 55 esse Spiritum sanctum indubitanter ostendens, ait : Qui autem haec spernit, non hominem spernit, sed Deum, qui etiam dedit Spiritum suum sanctum in nobis. 5. Die quoque Pentecoste, cum Spiritus sanctus in apostolos aduenisset, ipse utique Paracletus, quern eis Dominus promisit et misit, ipsum esse 60 Spiritum Dei, prophetico beatus Petrus ostendit eloquio, di¬ cens, hoc esse quod per Ioel prophetam dictum est : Et erit in nouissimis diebus, dicit Dominus, effundam de Spiritu meo super omnem carnem. Et paulo post : Et quidem super seruos meos et super ancillas meas in diebus illis effundam de Spiritu 65 meo, et prophetabunt. Huius itaque unius Spiritus immensita¬ tem, quam sola potest uera naturaliter habere, immo quam sola naturaliter habet uera diuinitas, non solum beatus Dauid ostendit, ueram etiam Ioel propheta indubitanter asserait, in eo quod ait ex persona Dei dicentis : Effundam de Spiritu meo 70 super omnem carnem. Hinc est quod etiam in libro Sapientiae dicitur : Quoniam Spiritus Domini repleuit orbem terrarum, et hoc quod continet omnia scientiam habet uocis. Nusquam ergo

35/37 I Cor. 12, 13. 38/40 Matth. 28, 19. 42/44 Ps. 138, 7.8. 49/50 Ps. 50, 13. 52/54 II Cor. 4, 13. 55/57 I Thess. 4, 8. 64/63 Act. 2, 16.17. 63/65 Act. 2, 18. 69/70 Ioel 2, 28. 71/72 Sap. 1, 7.

36 siue Iudae usq. ad 37 sumus] om. in textu, add. in marg. inf. j8 40 uero] ergo g 41 semper] in marg. g 42 ab] W a, a ,8 Chiffl. m 44 spiritu] sup. lin. a 45 ~ omnino dixit g 48 quid (d exp.) jS deus] dei j8 57 in] sup. lin. a pentecoste] W a, pentecosten {alt. n exp.) g, pentecostes Chiffl. m 70 etiam] sup. lin. a

C. FABIANVM XXVIII, 5-8

PL 786

809

deest, sed ubique totus immensus est, qui et orbem terrarum replere, et continere omnia perhibetur. Ideo quippe asseritur 75 continere omnia, ne dum orbem terrarum replere dicitur, deesse caelestibus aestimetur. 6. Quern tamen paulo superius sanctum Spiritum scriptura diuina nuncupat, dicens : Sanctus enim Spiritus disciplinae effugiet fictum, et auferet se a cogitationibus quae sunt sine intellectu. Nam et in hoc sancti Spiritus 80 agnoscitur naturalis immensitas, in quo per orbem terrarum, sicut in nomine Patris et Filii, ita baptizantur homines in nomine Spiritus sancti. Et ne quis forsitan arbitretur, nomen Spiritus sancti ubique quidem in baptismo nominari, non ta¬ men eius ubique semper adesse praesentiam, fidehbus aposto85 lus dicit : Nolite contristare Spiritum sanctum Dei, in quo signati estis in diem redemptionis ; et alio loco : Qui autem confirmat nos uobiscum in Christum et qui unxit nos, Deus, et qui signauit nos, et dedit pignus Spiritus in cordibus nostris. Et iterum : Qui autem efjicit nos in hoc ipsum, Deus, qui dedit nobis 90 pignus Spiritus. Alio quoque loco ait : In quo et credentes signati estis Spiritu promissionis sancto, qui est pignus hereditatis nostrae. 7 Quibus uerbis non solum naturaliter immensum, sed etiam uerum Deum ostendit Spiritum sanctum, quern pignus hereditatis nostrae asseruit. Cum utique pars hereditatis no95 strae non sit nisi Dominus Deus, de quo dicit uniuersa Ecclesia : Dominus pars hereditatis meae et calicis mei. Apparet itaque Spiritum sanctum esse naturaliter immensum ; nec solum in loco localiter non consistere, sed nec de loco ad locum posse transire. Nam omnes quidem rationales spiritus quos Deus 100 creauit, licet in locis localiter non sint, tamen de locis ad loca transeunt ; quod utique non fecissent, nisi locum in quo fuerant relinquendo, ad locum in quo non fuerant aduenissent. Quis enim nesciat, Gabrielem angelum tunc in templum uenisse, quando Zachariae apparuit, et de templo discessisse, post105 quam officium suae annuntiationis impleuit et cum in templo fuit alibi non fuisse ? 8. Quia nulla est creatura, quae totam simul creaturam sua praesentia possit implere, quod solius est Trinitatis ; cuius sic est sine termino naturalis immensitas, sicut est sine initio aeterna diuinitas. Vnde ipsi quoque omnes no sancti angeli, de quibus beatus Petrus dicit, quia in Spiritum sanctum concupiscunt prospicere, nullatenus in eum prospicere concupiscerent, si in seipsis eumdem Spiritum sanctum non haberent. Caritate quippe in eum prospicere concupiscunt,

.

77/79 Sap. 1, 5. 5, 5.

85/86 Eph. 4, 30. 86/88 II Cor. 1, 21.22. 89/90 II Cor. 90/92 Eph. 1, 13.14. 96 Ps. 15, 5. 110/111 cfr I Petr. 1, 12.

78 fatum IV Gabrielum W 24

aufert a ft

97 nec usq. ad 106 fuisse] om. a ft Sirm.1

103

109 aeterna] et praem. ft C. C. XCT A

810

C. FAB I AN VM XXVIII, 8-n

quia nemo quod non diligit concupiscit ; caritatem autem, 115 qua Spiritum sanctum diligunt nonnisi per donum sancti Spiritus acceperunt. Caritas enim Dei diffusa est in cor dibus nostris, per Spiritum sanctum qui datus est nobis. 9. Per ipsum autem Spiritum diffusa est caritas in cordibus hominum, per quern diffusa est in mentibus angelorum. Immensus est igitur 120 Spiritus sanctus, qui unus atque idem replet orbem terrarum, replet etiam caelestium spiritus angelorum. Ipse est enim, sicut scriptura dicit: Spiritus intellegentiae, sanctus, unicus, m 616 multiplex, subtilis, mobilis, disertus, sine inquinamento, mani¬ fests, sanus, amans bonum, acutus, qui nihil uetatur et qui 125 bene faciat, humanus, stabilis, certus, securus, omnem habens uirtutem, omnia prospiciens, et qui capiat per omnes spiritus intellegibiles, mundos, subtiles. Opera quoque Spiritus sancti quis non uideat summae tantum congruere deitati ? Verbo enim Domini caeli firmati sunt, et Spiritu oris eius omnis uirtus coPL 130 rum. In quo se Dominus Iesus eicere daemonia manifestat ; 787 et potestatem signorum et prodigiorum, quae per se a Christo Paulus fieri dicit, in uirtute Spiritus sancti fieri protestatur, dicens : Non enim audeo aliquid loqui eorum quae per me non efficit Christus, in oboedientiam gentium, uerbo et factis, in po135 testate signorum et prodigiorum, in uirtute Spiritus sancti. 10. Vnde et cum alteri datur per Spiritum sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alteri fides in eodem Spiritu et cetera quae apostolici continet textus eloquii, omnia, sicut supra commemorauimus, operatur unus atque 140 idem Spiritus, diuidens singulis prout uult. In eius nomine credentes baptizantur, et in ipso signantur. Ipse super Iesum baptizatum descendit et mansit. Quern super se esse et quo se unctum esse et a quo se missum esse per Isaiam Dominus Christus ostendens, ait : Spiritus Domini super me, propter 145 quod unxit me, euangelizare pauperibus misit me. Vnde cum in synagoga hunc locum prophetici uoluminis recenseret, ait Iudaeis : Quia ho die impleta est haec scriptura in auribus uestris. Postquam uero in eum baptizatum descendit, dixit Euangelista : Iesus autem plenus Spiritu sancto regressus est ab Iordane. 150 Ac deinde, postquam diabolus consummata tentatione recessit ab illo usque ad tempus, ait sanctus euangelista : Et re¬ gressus est Iesus in uirtute Spiritus in Galilaeam. 11. Considera

11(5/117 Rom. 5, 5.

122/127 Sap. 7, 22.23.

128/130 Ps. 32, 6.

Rom. 15, 18.19. 139/140 I Cor. 12, 11. 144/145 Luc. 4, 18. 4, 21. 149 Luc. 4, 1. 151/152 Luc. 4, 14.

133/135 147 Luc.

115/116 sancti spiritus] W a ft Sinn.1, ~ Chtffl. m 119 mentibus] cordibus jS 120 sanctus] om. W 122 sicut] in marg. g sanctus] Chiffi. m, spiritus W a g 124 uetat g 134 effixit W 143/144 ~ Chr. dom. jS 148 dicit ft

C. FABIANVM XXVIII, 11-13

811

itaque cuncta quae a nobis memorata sunt, et agnosces Spiritum sanctum, quia unus est sicut Pater et Filius, immensus, 155 implens omnem creaturam, et opera faciens quae sola diuinitas facit ; quia idem unus de loco ad locum mitti non potest, qui naturaliter docetur immensus ; nec ei tamquam subdito aliquid imperatur, quia uoluntarie ilia opera fecit et facit, quae non potest facere nisi Deus. Quapropter sapienter consideran160 da est missio Spiritus sancti; qui utique non mittitur sicut angelus, cuius est ofhcium debitae seruitutis implere ; sed sicut Deus, cuius est munera sanctificationis et sanctae opera¬ tion^, uoluntaria bonitate conferre. Sanctus namque Spiritus (sicut supra docuimus) replet orbem terrarum ; quod de nullo 165 umquam commemoratur angelo, sed de solo dicitur Deo, cui beatus Azarias in camino positus, dicit : Benedictus Dominus Deus patrum nostrorum, et laudabile et gloriosum nomen tuum in saecula ; et paulo post ait : Et cognoscant quoniam tu es Do¬ minus Deus solus in omni orbe terrarum. 12. Vbi utique docuit, 170 uere Dominum Deum esse, qui est in omni orbe terrarum. Qui autem orbem terrarum non implet, esse in orbe terrarum non potest, ac per hoc nec Dominus Deus est. Necesse est igitur fateamur Dominum Deum esse Spiritum sanctum, de quo dicit scriptura, quia Spiritus Domini repleuit orbem terrarum. Multa m 617 175 possem dicere de Spiritu sancto, quae terminandi huius operis intentione praetereo. Illud tamen uelim dicas, quid necesse sit ut sacramentum baptismatis non detur in nomine solius Patris, nec in nomine tantum Patris et Filii sed in nomine toPL tius Trinitatis, id est Patris et Filii et Spiritus sancti, si non 788 180 est Spiritus sanctus eiusdem naturae ac uirtutis, cuius sunt Pater et Filius. Quid sibi uult in baptismatis sacramento una commemoratio nominis, si non est illic una operatio Trinita¬ tis ? Quid necesse est ut homo in baptismo sine Spiritus sancti nomine saluari non possit, si sanctus Spiritus hominem non 185 creauit ? Aut illud quod maius est magis attende : cur supra Dei Filium uenit, si creatus est, non creator? aut quomodo eum repleuit, si non aequalis credendus est esse, sed minor ? Cum utique nec illius operatio renouando esset homini necessaria, qui hominem non fecit ; nec super Christum ueniret 190 Spiritus, quern dicitis quia Pater per Filium fecit ; nec impleret ilium, cui aequalis esse non potuit. 13. At tu, qui de missione Spiritus sancti renouas quaestionem et dicis quia Spiritus sanctus mitti docetur ac dirigi ut angelus et minister, recogita quae sunt a nobis superius dicta, et inuenies Spiritum

106/168 Dan. 3, 26.

168/169 Dan. 3, 45.

156 quia] W a g Sirm.1, qua Chiffl. m

174 Sap. 1, 7.

159 deus] desin. fragm. 21 apud a g Sirm.1

8l2

C. FABIANVM XXVIII,

13-15

195 sanctum non sicut angelum mitti. Ille quippe mittitur de loco ad locum, ac sic illuc mittitur ubi non fuit. Spiritus autem sanctus, qui totum implet et nusquam deest, illuc dignatur a Patre mitti per gratiam suam, ubi semper est per immensam diuinitatem suam, et illuc uenit collatione muneris, unde 200 numquam deest magnitudine deitatis. Non ergo, sicut tu tibi pro uoluntate tua ex meo nomine respondisti, missio Spiritus sancti, apparitio eius dicenda est, quia tunc uisibili demonstratione missus est, quando ad significandam gratiam eius sic erat missio eius intimanda fidelibus, ut ex eo quod oculis 205 uisibiliter cernerent, inuisibilis gratiae munera cognouissent. Visum uero tibi est, de prece qua tempore sacrificii postulatur aduentus Spiritus sancti, uelle localem eius ostendere missionem. 14. Sed de Spiritu sancto tunc digne cogitare poteris, si carnis prudentiam, quae inimica est Deo, non sequaris. Illud 210 enim primitus attendendum est, quod beatus Paulus fidelibus ait : Nescitis quia templum Dei estis et Spiritus Dei habitat in uobis ? Quod utique ut diceret, promissionem nostri Saluatoris attendit, dicentis : Ego rogabo Patrem, et alium Paracletum dabit uobis, ut maneat uobiscum in aeternum ; Spiritum ueri215 tatis, quern mundus non potest accipere, quia non uidet eum, nec scit eum ; uos autem cognouistis eum, quia apud uos manet et in uobis est. Ecce Dominus Iesus fidelibus suis dedit Spiritum sanctum, ut cum eis sit in aeternum et in eis maneat. Quod si uerax est promissio Saluatoris, quod nemo Christianus dubi220 tat, necesse est ut Spiritus sanctus a fidelibus non recedat ; qui non nisi ab illis aufertur, quos Deus a facie sua proiecerit. Propter quod beatus Dauid dicit : Ne proicias me a facie tua et Spiritum sanctum tuum ne auferas a me. Cum ergo in his qui recte colunt Deum, sanctus Spiritus aeterna prorsus habita225 tione requiescat, quomodo eum postulant sibi mitti ? 15. Quia utique ad sacrificandum digni non assisterent, si in se sanctum Spiritum non haberent. In quo etiam orandum sanctus apostom 618 lus admonet dicens : Orantes omni tempore in Spiritu, et in PL ipso uigilantes in omni instantia et obsecratione. Quomodo ergo 789 230 sibi mitti postulant, quem sibi datum diuinitus et in se manere iugiter non ignorant ? An forsitan priusquam sancti homines precem fundant, in eis sanctus Spiritus requiescit et cum precaturos senserit, mox recedit ? Quod si ita esset, melius fuit ut sancti homines numquam orarent et in se sanctum Spiri-

209 cfr Rom. 8, 7. 211/212 I Cor. 3, 16. Ps. 50, 13. 228/229 Eph. 6, 18.

199 et] ex W

213/217 Ioh. 14, 16.17.

222/223

209 illud enim usq. ad 229 obsecratione] fragm. 12 apud a ft Sirm.1

223 a me usq. ad 227 in quo] om. a ft Sirmd 229 obsecratione] desin. fragm. 12 apud a ft (execratione) Sirmft 233 recedit] non praem. (sed exp.) W

C. FABIANVM XXVIII, 15-17

813

255 turn iugiter haberent, quam oraturos aliquando ille desereret; unde consequenter illud non commodum inueniretur esse, sed noxium, quod ait euangelista, quia oportet semper orare. 16. Omni tempore praecipit. Quis autem sani capitis dicat, quod in seipso Spiritum non habeat qui in Spiritu orat ? An 240 forsitan tempore quo sacrificium offertur, existimas in illis quidem qui precem fundunt esse Spiritum sanctum, sed in ipso loco non esse ubi sacrificium ponitur ? Sed quis ita sapit, nisi qui desipit ? Aut quis existimet aduentum sancti Spiritus localem, nisi qui carnali cogitatione possessus et ob hoc ab 245 spiritali cogitatione seclusus, sic uult cogitare diuina, sicut cogitat humana ; et sic cogitat Spiritum Dei qui replet orbem terrarum, sicut potest cogitare humanum uel angelicum spiritum ? Cum ille Spiritus sanctus sic totam repleat creaturam, ut ipse unus semper ubique sit totus. Agnosce igitur quid 250 in offerendis sacrificiis agitur, ut exinde intellegas quare ibi aduentus sancti Spiritus postuletur. Nempe illud impletur in sacrificiis offerendis, quod ipsum Saluatorem nostrum praecepisse beatus testatur apostolus, dicens : Quoniam Dominus Iesus in qua node tradebatur accepit panem, et gratias agens 255 fregit et dixit : Hoc est corpus meum pro uobis ; hoc facite in meam commemorationem. Similiter et calicem post quam cenauit, dicens : Hie calix nouum testamentum est in meo sanguine ; hoc facite, quotiescumque bibetis, in meam commemorationem. Quotiescumque enim manducabitis panem hunc et calicem bibetis, 260 mortem Domini annuntiabitis donee ueniat. 17. Ideo igitur sacrificium offertur, ut mors Domini annuntietur, et eius fiat commemoratio, qui pro nobis posuit animam suam. Ipse autem ait: Maiorem hac diledionem nemo habet quam ut animam suam quis ponat pro amicis suis. Quoniam ergo Christus pro nobis 265 caritate mortuus est, cum tempore sacrificii commemoratio¬ nem mortis eius facimus, caritatem nobis tribui per aduentum sancti Spiritus postulamus ; hoc suppliciter exorantes, ut per ipsam caritatem qua pro nobis Christus crucifigi dignatus est, nos quoque gratia sancti Spiritus accepta, mundum crucifi270 xum habere et mundo crucifigi possimus ; imitantesque Do¬ mini nostri mortem, sicut Christus quod mortuus est peccato, mortuus est semel ; quod autem uiuit, uiuit Deo, etiam nos in

237 Luc. 18, 1. efr Gal. 6, 14.

253/260 I Cor. n, 23-26. 271/272 Rom. 6, 10.

263/264 Ioh. 15, 13.

269/270

272/273 efr Rom. 6, 4.

239 seipso] Chiffl. m, seipsum IF 244 localem] IF, locale Chiffl. m ab] IF, a Chiffl. m 248 sic] sup. /in. IF 251 illud usq. ad 366 unitatem]/*7g». 20bts apud a ft Sirm} 255 pro uobis] IF a g Sirm}, quod pro uobis tradetur Chiffl. m 263 ut] p {sup. /in.) Chiffl. m, om. IF a 856 ;

III,

854.

266 faciamus a

suam] P, om. W a Chiffl. m, efr Tras. I, 269 acceptas (s exp.) P

814

C. FABIANVM XXVIII, 17-20

nouitate uitae ambulemus ; et munere caritatis accepto, moriamur peccato, et uiuamus Deo. Caritas enim Dei diffusa est 275 in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. 18. Nam et ipsa participate corporis et sanguinis Domini, cum eius panem manducamus et calicem bibimus, hoc utique PL 790 nobis insinuat, ut moriamur mundo et uitam nostram absconm 619 ditam habeamus cum Christo in Deo, carnemque nostram 280 crucifigamus cum uitiis et concupiscentiis suis. Sic fit ut omnes fideles, qui Deum et proximum diligunt, etiamsi non bibant calicem corporeae passionis, bibant tamen calicem dominicae caritatis ; quo inebriati, membra sua quae sunt super terram mortificent, et induti Dominum Iesum Christum, camis cu285 ram non faciant in desideriis ; neque contemplentur quae uidentur, sed quae non uidentur. Sic enim calix Domini bibitur, dum sancta caritas custoditur ; sine qua, si corpus suum quisquam tradiderit ut ardeat, nihil ei prodest. 19. Dono autem caritatis hoc nobis confertur, ut hoc in ueritate simus, 290 quod in sacrifice mystice celebramus. Illud utique quod apo¬ stolus ait : Quoniam unus panis, unum corpus multi sumus, ideo addidit: Omnesque de uno pane participamus. Hoc autem ut tempore sacrificii postulemus, saluberrimum habemus nostri Saluatoris exemplum, qui hoc nos in commemoratione 295 mortis eius poscere uoluit, quod nobis ipse, uerus pontifex, morti proximus postulauit, inter alia dicens: Pater sancte, serua eos in nomine tuo quos dedisti mihi, ut sint unum sicut et nos; et paulo post : Non pro his autem tantum rogo, sed et pro eis qui credituri sunt per uerbum eorum in me / ut omnes unum sint, 300 sicut tu Pater in me, et ego in te, ut et ipsi in nobis unum sint, et mundus credat quia tu me misisti. Et ego claritatem, quam mihi dedisti, dedi eis, ut sint unum sicut et nos unum sumus. Ego in eis, et tu in me, ut sint consummati in unum. 20. Hoc ergo nobis poscimus, cum corpus et sanguinem Christi offerimus, 305 quod nobis poposcit, quando se pro nobis offerre dignatus est Christus. Nam recense euangelium et inuenies ipsum Redenrptorem nostrum ista oratione completa ingressum in hortum, et statim Iudaeorum manibus comprehensum. Attamen post cenam in qua discipulis sacramentum sui corporis et sangui310 nis dedit, istam pro suis fidelibus orationem Saluator effudit;

273/274 cfr Rom. 6, n. 274/275 Rom. 5, 5. 287/288 cfr I Cor. 13, 3. 291/292 I Cor. 10, 17. 296/297 Ioh. 17, 11. 298/303 Ioh. 17, 20-23.

280 crucifigamus] om. g 282 corporce (alt. a sup. tin.) a 289 nobiscum a 292 omnesque] W a g, omnes qui Chiffl. m participamur W 297 quos] s sup. tin. W 298 ~ tantum rogo W alt. et] om. j3 302 dedi] sup. lin. jS 305 ~ pro se |3 306 ipsum usq. ad 308 attamen] om. a Sirm.1 308 post] quia praem. [3

C. FABIANVM XXVIII, 20-22

PL 791

m 620

815

ostendens, hoc nos maxime tempore sacrificii orare debere, quod ipse sacrificandi regulam constituens, dignatus est summus pontifex postulare. Hoc autem quod petinrus, id est ut in Patre et Filio unum simus, per unitatem gratiae spiritalis 315 accipimus, quam a nobis sollicite seruari beatus apostolus praecipit, dicens : Supportantes inuicem in caritate, solliciti seruare unitatem spiritus in uinculo pads. 21. Petimus ergo ut Spiritus sanctus ueniat, non secundum substantiam immensae diuinitatis, sed secundum donum indiuiduae caritatis. 320 Nam si de loco ad locum existimas uenire Spiritum sanctum, consequens est ut etiam Patris et Filii de loco ad locum fatearis aduentum. Ait enim Dei Filius : Si quis diligit me, sermonem meum seruabit, et Pater mens diliget eum, et ad eum ueniemus, et mansionem apud eum faciemus. Veniunt itaque Pater et Fi325 lius ad dilectorem suum, qui tamen non diliguntur nisi ab eo in quo habitare dignantur. Deus enim caritas est. Deus autem caritate diligitur ; tunc ergo Deus diligitur cum habetur. Sicut enim oculus, nisi lucem acceperit, ipsam lucem penitus non uidebit ; ita Deus tunc incipit ab homine diligi, cum homo 330 coeperit a Domino uisitari. Quomodo ergo ad dilectorem suum ueniunt Pater et Filius, a quo diligi non possent, si in eo non essent ; nisi quia digne uenire dicuntur, cum gratiam quam donant, incremento profectus melioris accumulant. 22. Veniunt ergo ad dilectorem suum, non accedendo ad ho333 minem in quo iam erant, sed augendo in homine dona sua quae dederant. Sic et Spiritus dicitur uenire, dum a fidelibus poscitur, quando donum caritatis et unanimitatis, uel con¬ feree, uel augere dignatur. In quo munere praecipue, et, ut ita dicam, proprie cognoscitur Spiritus sanctus. Potest enim alia 340 quaelibet per omnipotentiam donare et ipse per gratiam non adesse ; se autem ipsurn demonstrat per gratiam praesentem, quando tribuit caritatem. Vnde si linguis hominum quisquam loquatur et angelorum, caritatem autem non habeat, fiet uelut aeramentum sonans, aut cymbalum tinniens ; et si ha345 buerit prophetiam et nouerit mysteria omnia et omnem scientiam, et si habuerit omnem fidem, ita ut montes transferat, caritatem autem non habeat, nihil est; et si distribuerit in cibos pauperum omnes facultates suas et tradiderit corpus

316/317 Eph. 4, 2.3.

322/324 Ioh. 14, 23.

326 I Ioh. 4, 8.

342/350 cfr

I Cor. 13, 1-3.

315 beatissimus /S 317 petimus usq. ad 354 non recedit] deest in fragm. 20bis in a .Sirm} 336 spiritus usq. ad 354 recedit] fragm. 23 in a ft Sirm} 339 potest] ex post /3 340 omnipotentia W 343 et angelorum] sup. tin. a 346 omnem] sup. tin. f 347/348 '*-* omnes fac. suas in cibos pauperum B

8i6

C. FABIANVM XXVIII, 22-XXIX, 2

suum ut ardeat, caritatem autem non habeat, nihil ei pro350 dest. 23. Quis autem ilia omnia neget dona esse Spiritus sancti, cum ea per Spiritum dari testetur apostolus ? Sed nihil, ho rum prodest ubi caritas non est. Ilia enim omnia dat Spiritus sanctus, etiam illis in quibus ipse non habitat ; ab illis autem quibus caritatem tribuit non recedit. Sancta ergo Ecclesia dum 355 in sacrificio corporis et sanguinis Christi, mitti sibi precatur Spiritum sanctum, donum postulat utique caritatis, quo seruare possit unitatem spiritus in uinculo pacis et quia scriptum est: Valida est sicut mors dilectio, ad mortificationem membrorum quae sunt super terrain, illam postulat caritatem, 360 per quam pro se gratis mortuum suum meminit Redemptorem. Sanctificat itaque sacrificium Ecclesiae catholicae Spiritus sanctus ; et ideo in fide et caritate populus permanet Christianus, dum unusquisque fidelium, per donum Spiritus sancti, ideo digne corpus et sanguinem Domini manducat et bibit, 365 quia et rectam tenet de Deo suo fidem et bene uiuendo non deserit ecclesiastici corporis unitatem. FRAGMENTVM XXIX. m 621

PL

792

ITEM EX LIBRO VIII.

1. Et in fontis itaque benedictione non sic mitti petimus Spiritum sanctum, tarn quam localem eius poscamus aduentum ; sed in Deo Patre scientes Spiritus sancti naturaliter esse originem, ab ipso Deo Patre spiritalis doni poscimus lar5 gitatem, nomine eius nuncupantes dona eius ; quod non sine sanctae scripturae auctoritate facimus. Sunt enim horum uocabulorum plurima in canonicis libris exempla, in quibus dona Spiritus sancti cognoscantur eius nomine nuncupata. Legimus enim quoniam cum esset sanctus Helias leuandus in 10 caelum, dixit Helisaeo ut quod uellet postularet, priusquam tolleretur ab eo. Helisaeus autem ait : Obsecro ut fiat duplex spiritus tuus in me. Vbi utique spiritale donum uidemus spiritus nomine nuncupatum. 2. Nam ilia Spiritus sancti simplex natura, in seipsa (sicut est plena semper et incommuta15 bilis manens) nec minuitur, nec augetur. Dictus est quidem 356/357 cfr Eph. 4, 3.

358 Cant. 8, 6.

364 cfr I Cor. 11, 29.

XXIX, 11/12 IV Reg. 2, 9.

353 autem] om. (3 354 recedit] desirt. fragm. 23 apud a f3 Sirm.1 354 sancta ergo] abhinc prosequitur fragm. 20bis apud a f3 Sirm.1 (cfr supra, tin. 251 ; 317) 357 ~ mors sicut dilectio {sub sign, transposit.) a 357/358 mortificatione W 363 spiritus sancti] W, ~ a /J Sirm.1 Chif/I. m 366 unitatem] desin. fragm. 20bis apud a Sirm.1 XXIX, titulus : ITEM W, Item ex libro VIII coni. Chiffl. 11 ab eo] habeo W

15 dictus usq. ad 29 inuenimus] fragm. 28 apud a {3 Sirm.1

In fo?tis bene_ postuietur Spiritus sanctus.

^ritu^dupiex; quid, spi-

p“‘us P Apocalypsi septem spiri-

nu^Dei/spiritus sanctus

ouid^it^uti Fiiium a Patre,

"^Fiilo spiritum san-

ctum- Filius

C. FAB1ANVM XXIX, 2-5

m 622

817

in libro Sapientiae: Spiritus sanctus, unicus, multiplex. Sed ut homo, mishoc quod multiplex dicitur, non in seipso, sed in suis mune- ^etliSpiritu” ribus inuenitur. Sic autem dicitur in ueteribus libris multisancto. plex Spiritus Dei, sicut in apostolis epistulis multiformis sa20 pientia Dei ; quae tamen non in seipsa, sed in suis est largititabus multiformis. Quod manifestissime beatus Petrus ostendens, ait : Vnusquisque qualem accepit gratiam, inter uos earn ministrantes, sicut boni dispensatores multiformis gratiae Dei. Vna est itaque simplexque natura Patris et Filii et Spiritus 25 sancti; secundum quam naturam, simplex est et Sapientia Dei et Spiritus Dei. 3* Habentes autem donationes secundum gratiam quae data est nobis differentes, Sapientiam Dei et Spiritum Dei, quern in sua natura simplicem nouimus, in suis multiformem donationibus inuenimus. Spiritus autem nomine 30 dona spiritalia beatus quoque Iohannes in Apocalypsi nuncupans, ait : Iohannes septem ecclesiis quae sunt in Asia ; gratia uobis et pax ab eo qui est, et qui erat, et qui uenturus est, et a septem spiritibus qui in conspectu throni eius sunt. Hie utique septem spiritus dicens, unum Spiritum septiformis gratiae 35 largitorem uoluit intellegi ; quern Isaias Spiritum sapientiae et intellectus, Spiritum consilii et fortitudinis, Spiritum scientiae et pietatis, et Spiritum timoris Dei, ipsius gratia illuminatus agnouit. Vbicumque igitur in Apocalypsi beati Iohannis septem spiritus nominantur, septem dona unius Spiritus 40 sancti agnoscantur. 4. Quod si forte hie in septem spiritibus, non ipsam septiformem spiritalium donorum gratiam credis, sed septem prorsus spiritus existimas propriis distare personis ; die nobis utrum eos Spiritu sancto, id est Paracleto de quo nunc agimus, aequales, an minores, an potiores existimes? 45 an forte unum de illis septem istum sanctum Spiritum putes ? Si enim istos quos putas septem spiritus aequales sancto Spiritui dixeris, iam non septem, sed octo spiritus sanctos unius dignitatis sine dubio nuncupabis. Quae igitur causa fuit ut ab illis septem spiritibus gratiam Ecclesiis beatus Iohannes opta50 ret et ab eis gratiam Paracleti Spiritus submouisset ? cum in libro Actuum apostolorum scriptum sit, quod cum beatus Pe¬ trus Cornelio et ceteris qui cum eo fuerant, uerbum fidei loqueretur : Cecidit Spiritus sanctus super omnes qui audiebant uerbum, et obstupuerunt ex circumcisione fideles qui uenerant 55 cum Petro, quia et in nationes gratia Spiritus sancti effusa est. 5. Numquidnam huius sancti Spiritus gratiam minorem bea16 Sap. 7, 22. 31/33 Apoc. 1, 4.

19/20 Eph. 3, 10. 35/37 Is. 11, 2.3.

22/23 I Petr. 4, 10.

26/27 Rom. 12, 6.

53/55 Act. 10, 44.45.

20/21 ~ largitatibus est a 21 manifestissimum (ni sup. lin.) W 27 sapientia jS 29 inuenimus] desin. fragm. 28 apud a /J Sirm.1 43 id est] i ac st sup. lin., post e una litt. eras. W

8i8 PL 793

m 623

C. FABIANVM XXIX, 5-8

tus Iohannes nouerat, et ideo ecclesiis quae erant in Asia, ab aliis septem spiritibus gratiam postulabat ? Cum utique si octo spiritus essent, simul debuit ab omnibus spiritibus illis 60 Ecclesiis postulare donum gratiae spiritalis, ut eora'm quos aequales asseris nulla esset separatio largitatis. Si uero illos septem spiritus minores dicis esse Paracleto, denuo requiritur cur minorum spirituum gratiam beatusIohannes fidelibus dari uoluit et potioris gratiam non quaesiuit ? Cum profecto ille 65 possit esse largitor melioris gratiae, qui superioris est et natu¬ rae. 6. Si uero istos septem spiritus potiores sancto Spiritu pronunties, quae causa est ut illis omissis, solus Spiritus sanctus cum Patre et Filio in baptismate nominetur, qui etiam spiritus adoptionis filiorum ab apostolo nuncupatur ? Cum sine dubio 70 illi quos dicis esse septem spiritus, secundum sententiam tuam et natura meliores et numero plures, debuerint cum Patre et Filio in Sacramento baptismatis nominari; qui et numeri pluralitate et dignitate naturae, possent renascentibus gratiam potiorem copiosioremque largiri. Debuit ergo, si ita 75 esset ut dicis, sanctum baptisma non in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, sed in nomine Patris et Filii et septem spi¬ rituum dari. Similis regula seruari debuit et in baptismate, si unus ex illis septem spiritibus esset Spiritus sanctus. Quod si hoc faciendum sentis, aut dicis, attende Christum cuius regu80 lae contradicis. An forsitan, ut Spiritum sanctum minorem ostendas Patre ac Filio, eum de Sacramento baptismatis eximis et alium ibi Dei Spiritum introducis ? 7. Solent enim aliqui uestrum, cum coeperint de sancti Spiritus diuinitate conuinci, pro eo quod certum est homines in nomine Patris et 85 Filii et Spiritus sancti (secundum Domini Saluatoris regulam) baptizari, ad earn se conuertere prauitatem, ut dicant non istum Spiritum Paracletum, sed alteram esse Spiritum Dei, in cuius nomine accipiunt credentes baptismatis sacramentum ; quem Paracleto Spirited sine dubio praeferant. Quod si 90 hoc ita est, dicite nobis utram istum Spiritum, solius Patris, an solius Filii, an utriusque esse credatis ? Quod si solius Patris istum Spiritum dicitis, sine dubio eum potiorem Filio praedicatis. Quaerimus ergo, utram saltern istum unius cum Deo Patre dicatis esse naturae ? Quod si unam Dei Patris et 95 istius Spiritus naturam dicitis, necesse est autem Dei Filio praeferatis. 8. Quod si hoc ita est, ergo secundum sensum uestrum, ordo nominum male positus est a Christo in bap¬ tismatis Sacramento. Si enim cum Deo Patre et Spiritu

68/69 cfr Rom. 8, 15.

73 pluralitate] W, pluritate Chijfl. m Chiffl. m, in W 86 eum W

77 spirituum] ex spirituo W

79 si]

C. FABIANVM XXIX, 8-10

819

eius non unius est naturae, non debet inter nomen Patris et 100 Spiritus sancti Filii nomen interseri ; cum nomen Patris et Spiritus sancti, naturalis doceat unitas debere coniungi. Verumtamen hie meminisse uos conuenit, super Iesum baptizatum, Spiritum Paracletum (de quo nunc agimus) descendisse. Considerate igitur, ne ilium potiorem dicere debeatis 105 qui super Christum descendit in Iordane, quam ilium alterum quem nunc existimatis dari hdelibus in sancto baptismate. Sed in omnibus uos diuinitas summa conuincit et destruit. Testatur enim Deus Pater Spiritum suum se super Filium dedisse ; quod per Isaiam dictum sanctus euangelista in per110 sona Christi commendat his uerbis : Vt adimpleyetuy quod dictum est pey Isaiam pvophetam, dicentem : Ecce puey meus quem elegi, dilectus meus in quo bene placuit animae meae, ponam Spiyitum meum supey eum. Quod etiam in eius bap¬ tismate insinuare curauit, dicens : Baptizatus, autem, con115 festim ascendit de aqua; et ecce apeyti sunt ei caeli, et uidit Spi¬ yitum Dei descendentem sicut columbam et uenientem supey se. 9 Fidesne, ipsum esse Spiritum Dei, quem uos sine reuerentia blasphematis et minorare contenditis ? An forte dicis etiam istum quidem Spiritum Dei esse, sed tamen esse alterum Spi120 ritum Dei, qui in Sacramento baptismatis cum Patre et Filio nominatur ? Sed (sicut superius dixi) ex eo quod iste super Christum descendit, non a uobis debet minor illo Spiritu, sed potior aestimari. Deinde quaero utrum ille Spiritus quem Dei esse Spiritum dicitis, unus sit communis Patris et Filii, an so125 lius Patris esse dicatur ? Si enim unus est iste Spiritus Patris et Filii, et idem Spiritus unius est naturae cum Patre, profecto unius est etiam naturae cum Filio. Vnius ergo sunt naturae, uniusque diuinitatis Pater et Filius; quia unus utriusque Spiritus unam habet cum Patre Filioque naturam. 130 Si uero istum unum Spiritum solius esse dicitis Patris, non etiam Filii, attendite illud quod apostolus ait : Si quis autem Spiyitum Chyisti non habet, hie non est eius, et aut negate uos Christi esse si Spiritus eius non est in uobis ; aut dicite, non Patrem et Filium et Spiritum sanctum, sed Patrem et Filium, 135 et duos in uobis spiritus habitare. 19. Sed cum nemo possit duobus dominis seruire, quomodo uos iuste poteritis quattuor dominorum seruos asserere ? An unum dominum Patrem cum Spiritu suo, et alterum dominum Filium cum Spiritu suo esse dicitis ? Sed etiam sic duorum dominorum uultis esse serui,

.

110/113 Matth.

12,

17.18.

135/136 efr Matth. 6, 24.

122 descendit]

s sup. tin. W

114/116 Mat. 3,

16.

131/132 Rom. 8, 9.

820

C. FAB IAN VM XXIX, 10-12

quamdiu Patrem et Filium non uultis unum Dominum confiteri. Sed nec Patris et Filii semi esse poteritis, donee unam dominationem Patris Filiique non creditis ; ac per hoc, quam¬ diu Patrem et Filium duos dominos dicitis, et tamen 'duobus seruire dominis non potestis, non seruitute carebitis, sed salu145 te. Quapropter maiestatem sancti Spiritus, Fabiane, co¬ gnosce, et eum blasphemare iam desine, qui utique ideo ad benedicendum fontem postulatur ut ueniat, ut donum adoptio¬ ns filiomm donata peccatomm remissione concedat. 11. Venit enim in largitate suorum munerum, cum ipse non desinat or150 bem replere terrarum. Pater uero eum mittit, quia a Patre procedit ; mittit autem origine maiestatis, non imperio iussionis. Sic autem Spiritus sanctus, qui ubique totus est, uenit, sicut uenire cum Deo Patre Filius consueuit. Missio ergo Spi¬ ritus sancti collatio est inuisibilis muneris, non apparitio per155 sonalis; quia nec ipsa missio localis intellegitur, ubi qui mittitur immensus naturaliter inuenitur. Cuius missionem ut in suis muneribus euidenter agnoscas, illud attende quod beatus Iohannes in Apocalypsi dixit, septem spiritus Dei missos per orbem terrarum, cum ipse in euangelio dixerit, Saluatorem 160 nostrum non septem spiritus a se atque a Patre promisisse mittendos, sed unum Paracletum, Spiritum ueritatis qui a Patre 'procedit. Numquid ergo euangelii sui beatus Iohannes potuit obliuisci, ut illic unum Spiritum diceret esse promissum, et hie septem spiritus diceret esse missos ? aut ipse Dominus 165 non omnes septem spiritus debuit apostolis dare, quos principes suae constituebat Ecclesiae ? An et ipsos apostolis septem spiritus asseris missos ? quod te dicere sancta nullatenus permittit auctoritas. 12. Nam et die Pentecoste ipsum sanctum Spiritum apostoli acceperunt quern eis promiserat 170 Dominus, et cunctis fidelibus atque oboedientibus Deo unum eumdemque Spiritum sanctum datum esse testati sunt, dicentes : Et nos sumus testes horum uerborum, et Spiritus sanc¬ tus, quem dedit Deus omnibus oboedientibus sibi. Ipse unus Spiritus omnibus est fidelibus datus, de quo apostolus ait: Et 175 omnes uno Spiritu potati sumus. Quod ergo ait beatus Iohannes, septem spiritus Dei missos per orbem terrarum, ostendere uoluit qualiter unus Spiritus Dei, non in se (qui ubique sem¬ per immensus est), sed in suorum munerum largitate mittatur. Dixit ergo septem spiritus Dei missos per orbem terrarum, 180 ut ostenderet, Ecclesiae per orbem terrarum ubique diffusae 140

m 624

PL

795

158/159 efr Apoc. 5, 6. I Cor. 12, 13.

161/162 Ioh. 15, 26.

148 remissione] nzsup. tin. W

172/173 Act. 5, 32.

150 uero] W, autem Chiffl. m

168 Pentecoste] W, Pentecostes Chiffl. m

171 eandemque W

174/175

161 qui] quia W 175 putati W

C. FABIANVM XXIX, 12-15

m

625

PL 796

821

septiformem gratiam sancti Spiritus largitate collatam. Sanctus itaque Spiritus, qui Ecclesiae caritatem et donat et seruat, et sacrificium et baptisma diuinae uirtutis operatione sanctificat. Proinde, non est baptisma nostrum (sicut tu 185 dicis) nullius momenti, nulliusque substantiae. Baptisma quippe, quod in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti datur, quando intra Ecclesiam catholicam datur et formam in se pietatis continet et uirtutem. 13. Forma itaque pietatis uisibili tinctione confertur ; uirtus autem pietatis dono uerae 190 fidei et caritatis infunditur. Haeretici uero et schismatici, de Ecclesia recedentes, perdiderunt pietatis uirtutem, quia non tenuerunt ueram fidem, nec custodierunt ecclesiasticam cari¬ tatem ; formam uero pietatis, quod est tinctionis uisibile sacramentum, non amiserunt quando de Ecclesia exierunt. Re195 mansit autem in eis ad damnationis testimonium, non ad salutis auxilium. Hoc ergo extra Ecclesiam dederunt, quod acceptum nullatenus perdiderunt, id est baptismatis uisibile sacramentum. Quod baptisma non ideo dicendum est apud haereticos non habere pietatis formam, quia uirtutem pietatis 200 ibi non habet ; sed formae pietatis reddenda est uirtus, quam sola unitas catholica possidet, in qua est et rectae fidei ueritas et caritatis indisrupta societas. Hoc unum corpus Eccle¬ siae unus Spiritus uiuificat. Propter quod ait beatus Paulus : Vnum corpus et unus Spiritus. 14. In hoc uno corpore perma205 nentibus singulis quibusque membris et forma inesse inuenitur et uita. Ab hoc autem corpore omne membrum quod fuerit siue infidelitate, siue animositate praecisum, formam retinet, uita caret. Membrum enim quod a corpore separatur, inuisibilem quidem uitam perdit, formam tamen uisibilem non 210 amittit. Dicis ex hoc subiectum et minorem ostendi Spiritum sanctum, quia non ipse postulatur ut descendat aut ueniat, si in sua est potestate, uel liberi arbitrii est. Et quomodo libertatem arbitrii Spiritui sancto denegat Fabianus, quam ipsi praecipue Paulus assignat apostolus, dicens : Dominus autem 215 Spiritus est. Vbi autem Spiritus Domini, ibi libertas ? 15. Ergone Spiritui sancto a te, Fabiane, libertas negatur arbitrii, qui nobis ad hoc datur, ut per eum libertas nostri arbitrii gratuito munere reparetur ? Quis enim umquam sine gratia Spiritus sancti potuit mortifera seruitute carere peccati? Quis,

204 Eph. 4, 4.

214/215 II Cor. 3, 17.

185 baptisma usq. ad 210 amittit] fragm. 42 apud a p Sirm} 188 ~ continet pietatis a 199 ~ form. piet. (sub sign, transposit.) a 219 amittit] desin. fragm. 42 apud a jS (admittit) Sirm} 212 pr. est] W, om. Chiffl. m libri W' 213 libertatem usq. ad 240 arbitrii] fragm. 26 apud a fi Sirm} 213 denegat Fab. q. ipsi] om. a jS Sirm}

216 a te Fabiane] om. a /? Sirm}

822

C. FABIANVM XXIX, 15-17

220 rogo, sine sancti Spiritus munere, ad interioris recidiua libertatis exordia potuit aliquatenus aspirare ? Pro nefas ! quan¬ tum se superbiendo praecipitat humana temeritas ! et dum in sui Creatoris ac Liberatoris contumeliam prosilire Contendit, diuinae bonitatis beneficia non attendit. Ait enim Dei Fi225 bus : Si uos Filius liberauerit, uere liberi eritis. In eo autem quod liberamur, Dei filii efficimur, quia liberati a peccato, serui autem facti Deo, in quo accipimus donum diuinae adop¬ tions, in eo utique accipimus gratiam bbertatis. Beatus autem apostolus ait : Non enim accepistis spiritum seruitutis iterum 230 in timore ; sed accepistis Spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus : Abba Pater. 16. Ouomodo ergo ipsi Spiritui adoptionis homo libertatem audet adimere, quam sine ipso Spiritu, nec recipere potest perditam, nec ualet obtinere collatam ? Et quod peius est, audes, Fabiane, dicere quia liberum 235 arbitrium homini qnidem non deest, et sanctus Spiritus liberi arbitrii non est. Nobis dicit apostolus : Vos enim in libertatem uocati estis, jratres ; tantum ne libertatem in occasionem carnis detis ; sed per caritatem Spiritus seruite inuicem. Ecce caritas Spiritus nos in libertatem fecit uocari; quomodo ipse 240 Spiritus liberi esse negatur arbitrii ? Sed quoniam ille Spiri¬ tus arguit mundum de peccato et de iustitia et de iudicio ; cum pro hoc peccato ueneris ad iudicium, tunc liberum sancti Spiritus experieris arbitrium. Dicis interea in eo esse minorem atque subiectum Spiritum sanctum, quia non petitur ut des245 cendat, ut ueniat, ut ipse se mittat ac dirigat. Non autem negas Filium missum a Patre, propter quod eum minorem conaris asserere. 17. Si ergo diuinorum cognoueris attestatione uoluminum, Filium a prophetis postulatum ut descenderet ac ueniret, saltern hinc eum fateberis non esse subiec250 turn ; dicesque eum esse uoluntatis liberae, ac propriae potestatis. Cui enim nisi Filio quern descensurum nouerat, beatus m 626 propheta dicebat : Domine, inclina caelos et descende ? aut cuius, nisi Dei Vnigeniti poscebat aduentum, dicens : Qui pascis Israel, intende ; qui deducis uelut ones Ioseph. Qui sedes 255 super Cherubim, appare coram Efrem et Beniamin et Manasse. Excita potentiam tuam et ueni ut liberes nos ? Agnosce igitur, in eo quod Pater postulabatur, dicente propheta : Emitte PL lucem tuam et ueritatem tuam. et : Manda, Deus, uirtuti tuae ; 797 confirma quod operatus es in nobis, a Patre Filium missum ; in 260 eo uero quod ut ueniret a prophetis ipse Filius rogabatur, Fi225 Ioh. 8, 36. 226/227 Rom. 6, 22. 229/231 Rom. 8, 15. 236/238 Gal. 5,13. 241 cfr Ioh. 16, 8. 252 Ps. 143,5. 253/256 Ps. 79, 2.3. 257/258 Ps. 42, 3. 259/260 Ps. 67, 29.

222 temeritas] ex teneritas W 227 deo] apraem. W 237 occasionis ft arbitrii] desin.fragm. 26 apud a ft Sirm.1 251 cui] Chiffl. m, cum W

240

C. FABIANVM XXIX, 17-20

823

lium propria uoluntate uenisse. Numquam enim a prophetis postularetur Filius, si in propria potestate non eius fnisset aduentus. 18. Rogabatur ergo Pater, ut ipse mitteret Filium, quia genuit Filium ; neque tamen Filius rogaretur ut descen265 deret ac ueniret, si unam eamdemque cum Patre potestatem naturaliter non haberet. Sancti ergo prophetae sciebant se Filium rogare, cum rogabant Patrem ; similiter et Patrem postulare, cum Filium postulabant ; ideo siue ad Patris siue ad Filii personam precem dirigerent, totam Trinitatem in 270 unius personae compellatione poscebant, quia unam Trinitatis substantiam nouerant. Filius est igitur a Patre missus, non Pater a Filio, quia Filius est a Patre natus, non Pater a Filio. Similiter etiam Spiritus sanctus a Patre et Filio legitur mis¬ sus, quia a Patre Filioque procedit. Sed quia non uno modo 275 in scripturis sanctis dicitur missio, propterea in Sacramento incarnationis, non solum a Patre, uerum etiam ab Spiritu sancto missus est Filius ; quia mediator Dei et hominum homo Christus Iesus totius est Trinitatis operatione plasmatus. 19. Alio autem modo mittitur a Patre et Filio Spiritus sanc280 tus, qui naturaliter a Patre Filioque procedit. Mittitur enim a Patre et Filio Spiritus sanctus, cum ab ipsa Trinitate, uno Deo, gratiae spiritalis donatur effectus. Aliter uero a Patre et Spiritu sancto missus est Filius, quando semetipsum exinaniens, form am serui accepit. Neque enim hoc est in perso285 nam suam accipere carnem, fierique Verbum hominem, quod est inuisibili potentia conferre cuiusquam muneris largitatem. Non enim uere Spiritus sanctus uere columba factus est aut uere ignis factus est, quando eum talium rerum uisione significari oportuit. Verbum autem caro factum est quando Vni290 genitus Deus carnem accepit. Quod tamen non aliena potesta¬ te, sed propria fecit ; neque sua tantum, quia illud pietatis sacramentum, totius Trinitatis est una uoluntate ac potestate perfectum. Miror autem quomodo a Spiritu sancto mitti non credas angelum, a quo missum legis ipsum Dominum ange295 lorum. Patrem uero inuocamus, propter originem et naturalem diuinitatis atque indiuiduam unitatem. 20 Quod utique dono diuinae inspirationis sancta custodit Ecclesia. Non enim poterat plurali numero Trinitatem poscere, ne ab infidelibus non Deo, sed diis putaretur religio Christiana seruire. Patrem 300 ergo sancta Ecclesia in precibus poscit, quern esse originem

.

277/278 cfr I Tim. 2, 5. cfr Act. 2, 3.

283/284 cfr Phil. 2, 7.

287 cfr Matth. 3, 16.

288

289 Ioh. 1, 14.

271 filius usq. ad 282 effectus] fragm. 5 apud y Sirm.2 sub titulo : Item idem in libro octauo eiusdem operis 271 filius est usq. ad 293 perfectum] fragm. 27 apud a ft Sirm.1 271 igitur] om. a ft Sirm.1 274 pr. quia] qui Sirm? 276 ab] W a f] y Sirm1 Sirm.2, a Chiffl. m 282 effectus] desin. fragm. 5 apud y SirmS 283/ 284 exinanierit a 286 cuiquam a 293 perfectum] desin. fragm. 27 apud a ft Sirm.1

824

C. FABIANVM XXIX, 20-XXX, 2

Filii et Spiritus sancti, recta credulitate cognouit. Ideo autem : nomine Filii et Spiritus sancti orationes precesque consummat, ut sanctam Trinitatem unius esse naturae ac maiestatis ostendat. De potestate autem Spiritus sancti quam illi in crea305 tura denegare non metuis, cum tu eius effugere potestatem m 627 iustitiamque non possis, iam tibi superius respondi. Manifestum est enim eum plenam habere rerum omnium potestaPL tem, quia omnia operatur, diuidens singulis prout uult. Noli 798 ergo negare superbus sancti Spiritus potestatem, ne condemjionatus sentias aequitatem. Spiritus enim sanctus naturaliter Dominus est, quia naturaliter Spiritus Domini est ; non solius Domini Patris, nec solius Domini Filii; sed unius Domini, sci¬ licet Patris et Filii; et quia naturaliter unus est Patris et Filii Spiritus, cum Patre et Filio naturaliter unus est Dominus. 315 Qui propterea non uenit, nisi cum a Patre Filioque mittitur, quia inde est eius uoluntaria ueniendi potestas, unde est eius naturaliter aeterna diuinitas. FRAGMENTVM XXX. ITEM EX LIBRO VIII.

1. Ecce iterum dico quod superius dixi : Non omnis missio apparitio est, et maxime missio Spiritus sancti. Cuius missionem non nisi secundo uisibiliter oportebat ostendi; non per propriam naturam, sed per subditam creaturam, quae crea5 tura et aliquid significaret et peracta signification transiret. Sic autem in ilia columba et linguis igneis significari oportuit Spiritum sanctum (quem tamen non credimus localiter missum), sicut oportebat ut Deum Patrem significaret ilia uox quae super Iesum baptizatum facta est ; in qua tamen sic 10 personam significatam Patris accipimus, ut eius diuinitati temporalem locutionem ascribere nullatenus audeamus. Spiri¬ tus autem qui de caelo mittuntur, tunc apparent quando eis a Deo praecipitur, et tunc non apparent quando eis diuinitus non iubetur ; illuc tamen mittuntur, ubi non fuerunt ante15 quam mitterentur. Quod de sancto Spiritu non potest recte uel credi uel dici, quem constat ubique semper esse totum, quia Spiritus Domini repleuit orbem terrarum. 2. Falsum est autem quod dixisti, diabolus cum ad lob missus est, quare non apparuit ? Neque enim sancta scrip tura dixit ad lob dia20 bolum missum, quamuis dixerit fuisse permissum. Inaniter igitur tibi uerba inutilia de missione atque apparitione angelo308 I Cor. 12, 11. XXX, 8 cfr Matth. 3, 17.

17 Sap. i, 7.

19/20 cfr lob 1, 12.

XXX, titulus : ITEM IE, Item ex libro VIII coni. Chiffl. m

2

apparitio] ri sup. lin. W

Non omnis missio appa¬ ritio est. In columba tantum, et in lin¬ guis igneis ap¬ paruit Spiritus sanctus, saepe alias missus sine apparitio¬ ne. Diabolus non est missus ad lob, sed permissus. Mittun¬ tur angeli ut administratorii spiritus. Non or at pro nobis Spiritus sanctus eo modo quo Filius.

C. FABIANVM XXX, 2-5

m

628

PL 799

PL 800

825

rum multiplicando uersas et uersando multiplicas ; quasi nos ideo negemus angelos missos, quia se plerumque manifestauerunt. Cum utique in eo quod mittuntur, siue oculis humanis 25 appareant, siue a conspectu hominum semetipsos abscondant ; sic tamen mittuntur quemadmodum auctoritas apostolica protestatur : Administratorii spiritus in ministerium missi, propter eos qui hereditatem capiunt salutis. Sed numquam tabs potest esse missio Spiritus sancti. 3. Ille enini nullam potest 30 habere cum angelis similitudinem missionis, quia ubicumque sunt sancti angeli, ipso sunt omnes uno Spiritu pleni, qui totus est in singulis et unus in cunctis. Angelus uero et minister nusquam sanctus Spiritus nominatur ; cum in opere una quidem sit annuntiatio Trinitatis,et in subministratione Spiritus, 35 non sit ministerium seruitutis, sed diuinae maiestatis auxiHum. Quod beatus Petrus indubitanter ostendit, dicens : Siue qui loquitur, tamquam sermones Dei;siue qui ministrat, tamquam ex uirtute quam administrat Deus. 4. Vbi ostenditur non cuiusquam creaturae, sed solius esse Dei, auxilium administrare 40 uirtutis. Illi quoque obiectioni, qua sanctum Spiritum postulare, gemere, atque interpellare dixisti, quantum me Dominus adiuuit, dedi responsum ; ostendens quemadmodum ille sermo apostoli secundum regulam debeat ueritatis intellegi. Nam reuera Christus, qui est in dextera Dei, interpellat quidem pro 45 nobis, sed secundum quod dignatus est Sacerdos esse et obtulit semetipsum pro nobis, oblationem et hostiam Deo in odorem suauitatis. Inde igitur oratio, unde oblatio ; inde obsecratio sacerdotalis, unde illi nobiscum natura communis. Proinde ipse est qui et orat pro nobis et oratur a nobis. 5. Orat namque pro 50 nobis secundum quod est Sacerdos noster et caput corporis Ecclesiae, unus mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus ; oratur autem a nobis secundum quod cum Patre naturaliter unus est Deus. Spiritus autem sanctus neque apud Patrem neque apud Filium pro nobis ullum postulationis offi55 cium gerit ; sed cum Patre et Filio, unum postulationibus nostris auditum benignitatis impendit, unam misericordiam tribuit, unum confert auxilium, unam remissionem condonat peccatorum. Simul enim a nobis, dum Patrem poscimus, tota Trinitas poscitur ; quia quidquid salubre nobis est, tota Tri60 nitas inseparabili uirute ac bonitate largitur.

27/28 Hebr. i, 14.

36/38 I Petr. 4, 11.

44 cfr Rom. 8, 34.

45/47 cfr

Eph. 5, 2.

28 capiunt] Chiffl. m, sapiunt W 34 in subministratione usq. ad 40 uirtutis] fragm. 33 apud a j3 Sirm} 35 sit] est a j3 Sirm} 40 uirtutis] desin.fragm. 33 apud a ft Sirm.1

44 reuera usq. ad 60 largitur] fragm. 7 apud a

a] sup. lin. (P exp.) ft ,,

Sirm.1

40

60 largitur] desin.fragm. 7 apud a jS Sirm1 C. C. XD A

C. FABIANVM XXXI, 1-3

826

FRAGMENTVM XXXI. EX m 629

LIBRO

IX.

DE

INVOCATIONE

TRINITATIS.

1. Dicis quod siue oratio dominica, siue omnes orationes communes et preces, non nisi ad solius Dei Patris personam rite fundantur. Nos autem dicimus, orationem quidem dominicam ad solius Patris semper fundi debere personam; quippe 5 in qua sic orare incipimus, ut ipsum Patrem primitus nominemus. Vnde, ex ista regula quam Saluator instituit, Ecclesia, quae corpus eius est, orationes suas ad personam Dei Patris fundere consueuit. Verumtamen ut agnoscamus, in unius inuocatione personae totam Trinitatem obsequio fidelis inuoca10 tionis pariter honorari, inuenimus a patriarchis et martyribus sanctis etiam Filium inuocatum ; quibus utique tu nec ignorantiam ueritatis,nec aliquod crimen irreligiosi assignare audebis erroris. In illo igitur quern Deus posuit Patrem multarum gentium, rei hums primum accipe documentum ; de quo, cum 15 adhuc Abram et necdum Abraham diuino munere uocaretur, in Genesi scriptum sic continetur : Et uisus est Dominus Deus Abrae, et dixit ei: Semini tuo dabo terram istam. Et aedificauit ibi Abram altare Domino, qui uisus est ei. Et recessit inde in montem contra orientem Bethel, secundum mare Agge, contra 2c orientem ; et aedificauit ibi altare Domino Deo, et inuocauit in nomine Domini Dei qui uisus est. 2. Elige nunc unum e duobus, ut aut Deum Patrem dicas sancto Abrahae uisum, aut Fi¬ lium asseras inuocatum. Vide enim quid scriptura commendat: Et inuocauit in nomine Domini Dei qui uisus est, ubi agnoscitur 25 quia Deus qui uisus est, ipse est inuocatus. An pro eo quod dic¬ tum non est: Inuocauit Dominum Deum qui uisus est, sed : In nomine Domini Dei qui uisus est, ex hoc alterum uisum alterum forsitan existimas inuocatum ? Die ergo quem sanctus patriarcha inuocauerit, aut in cuius nomine eum existimes inuocasse. 30 Procul dubio aut Patrem in nomine Filii, aut Filium in nomine Patris asseris inuocatum. Sed quodcumque delegeris, necesse est ueritatis uirtute uincaris. Si enim Filium in nomine Patris asseris inuocatum, propter illud quod ait : Ego ueni in nomine Patris mei, ecce interim Filium a sanctis patriarchis inuoca35 turn necesse est fatearis. Quid est autem inuocare, nisi orare ? 3» Ipsum ergo Abraham orauit, quem inuocauit. Placetne tibi. XXXI, 6/7 efr Col. i, 24. 33/34 Ioh. 5, 43.

13/14 efr Rom. 4, 17.

16/21 Gen. 12, 7.8

XXXI, titulus : ITEM W, Ex libro IX. De inuocatione trinitatis coni. Cbiffl. 5 quasi incorare W dei] Chiffl. m, om. W

16 genesis W

17 Abrae] Chiffl. m, Abrahae W

21

Non Pater tantum inuocatur, sed etiam Filius. In una persona inuocatur tota Trinitas. Quod una persona poscitur, tota Tri¬ nitas facit.

C. FABIANVM XXXI, 3-6 m 630

PL 801

827

an displicet, Filium a sancto Abraham inuocatum ? Si placet, aut die ibi non inuocatum Patrem, aut in unius inuocatione personae honorificentiam agnosce communem. Sed profecto, 40 dicens Filium inuocatum in nomine Patris, ex hac inuocatione Patrem separare non poteris. Cur ergo inuocato Filio inuoca¬ tum credis et Patrem et inuocato Patre etiam Filium non credis inuocatum ? Cum utique sicut illic inuocatio a prole recurrit ad originem, sic etiam hie ab origine recurrat ad prolem. 45 Deus igitur, qui inuocatur in nomine Domini Dei, in suo uti¬ que nomine inuocatur ; nec aliud est inuocare Dominum, quam nomen Domini inuocare. 4. Alioquin quis est cui dicit Isaias : Domine, praeter te alium non nouimus, nomen tuum inuocauimus ? Aut cui Ieremias dicit : Et tu in nobis es, Domi¬ no ne, et nomen tuum inuocatum est super nos ? Dauid quoque orans : Deus, inquit, in nomine tuo saluum me fac et in uirtute tua iudica me. Postremo, si putas quia non habet regula fidei ut Filius inuocetur, beatum Stephanum necesse est reprehendas, de quo scriptum est quod eum Iudaei lapidabant inuocan55 tern et dicentem : Domine Iesu, suscipe spiritum meum. Petri quoque apostoli sine dubio doctrinam abicies, dicentis : Gra¬ tia cum omnibus qui inuocant lesum Christum in perpetuitate. Pax uobis omnibus qui estis in Christo. 5. Cur itaque beatus Stephanus ad Filium orationem fundit, si numquam est Filius 60 exorandus ? aut quern alium inuocat Dauid nisi Filium, dicens illud quod supra posuimus : Qui pascis Israel, intende ; qui deducis uelut oues Ioseph ? Cuius et aduentum postulat, dicens : Excita potentiam tuam et ueni ut liberes nos. Agnosce igitur, in¬ uocato Patre, Filium quoque pariter inuocari et inuocato 65 Filio inuocari nihilominus Patrem et ab eadem inuocatione Spiritum sanctum nullatenus separari. Vnum enim sanctae Trinitati obsequium orationis debemus, in cuius nomine baptizati, gratiam redemptionis accepimus. Patri ergo dicimus orantes : Per Dominum nostrum lesum Christum Filium tuum, 70 poscentes ut per ipsum faciat quod oramus, per quern nos facere dignatus est ut essemus. Omnia enim Pater per Filium fecit et facit, quia unus Dominus, Iesus Christus, per quern omnia ; de quo item scriptum est, quia omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil; et quia omnia per ipsum et in 75 ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant. 6 Sed quia illud quod dicitur: Per Dominum nostrum lesum

.

48/49 Is. 26, 13.

49/50 Ier. 14, 9.

51/52 Ps. 53, 3.

54/55 Act. 7, 59.

56/58 I Petr. 5, 14. 61/62 Ps. 79, 2. 63 Ps. 79, 3. 69 Formula liturgica. 72/73 I Cor. 8, 6. 73/74 Ioh. 1, 3. 74/75 Col. 1, 16.17. 76/77

Formula liturgica.

56 abicies]

Chiffl. m, abiciens W

74 in]

sup. lin. W

C. FABIANVM XXXI, 6-8

828

Christum, adiurationem existimas, etiam in hoc aequalem Filium Patri cognosce. Apostolica quippe dicit auctoritas : Abrahae namque promittens Deus, quoniam neminem habuit 80 per quern iuraret maiorem, iurauit per semetipsum. Derus ergo qui non iurat nisi per semetipsum, non adiuratur nisi per ilium qui cum eo unius esse naturae cognoscitur. Quamuis orationis ilia conclusio magis per quern Pater operetur ostendat, non sermonem adiurationis contineat. Quocumque tamen modo 85 dicatur, sufficit, quoniam ad hoc dicitur, ut omnis oratio omnesque preces, Filii et Spiritus sancti nomine concludantur. Ergo ex quo et beatum martyrem Stephanum ostendimus, in ipso articulo passionis, orationem suam non ad Patris, sed m 631 ad Filii direxisse personam; rursusque ad personam Patris 90 orationem siue precem tota dirigit Ecclesia semper ; debes agnoscere, omnem orationem fidei nostrae quamuis ad unam ex Trinitate personam uideatur dirigi, totius in ea tamen Trinitatis honorificentiam contineri. 7. Ille enim qui ait: Qui me odit, et Patrem meum odit, et de quo beatus Iohannes dicit : Qui 95 diligit genitorem, diligit eum qui natus est ex eo, sicut communiter cum Patre uel odio haberi uel diligi, ita cum Pater exoratur, simul cum eo cognoscitur a fidelibus exorari. Et quo¬ niam unus est Patris et Filii Spiritus, necesse est ut dum inuocatur Pater aut Filius, in Patre et Filio etiam ille qui unus 100 est utriusque Spiritus inuocetur. Vnus est autem Iesus Christus, unigenitus Dei Patris Filius, cuius nomine concludimus omnem orationem quam destinamus ad Patrem ; nec tamen sine sancti Spiritus nomine, ut ostendamus totam nos humiliter poscere Trinitatem. Non enim omni Trinitati dicimus : 105 Per Dominum nostrum Iesum Christum Filium tuum, sed soli Patri, cuius est unigenitus Filius Dominus Iesus Christus. 8. Ad hoc autem, sicut supra iam diximus, nomen Iesu Christi et Spiritus sancti cum Patrem oramus adiungimus, ut quidquid poscimus, a tota nos Trinitate postulare monstremus. no Alioquin ostende nobis quomodo possit illud impleri, quod ipse Saluator noster, in ipso sermone nouissimo, quem (secundum euangelium Iohannis) ad discipulos habuit, praecepisse cognoPL scitur. Quodam enim memorati sermonis loco ait : Si manseri802 tis in me et uerba mea in uobis manserint, quodcumque uolue115 ritis petetis et fiet uobis. Hie petendum dixit, sed utrum ab ipso, an a Patre petendum sit non ostendit. Paulo post tamen curauit petendam Patris aperire personam dicens : Non uos me

79/80 Hebr. 6, 13. 93/94 Ioh. 15, 23. 94/95 I Ioh. 5, 1. liturgica. 113/115 Ioh. 15, 7. 117/120 Ioh. 15, 16.

79 Abraham

W

91 orationem]

W, rationem Chiffl. m

105 Formula

99 aut] t sup. lin. W

C. FABIANVM XXXI, 8-10

m 632

829

elegistis, sed ego elegi uos, et posui uos ut eatis et fructum afjeratis, et fructus uester maneat ; ut quodcumque petieritis Patrem 120 in nomine meo, det uobis ; quod rursus inculcans ait : Amen amen dico uobis, si quid petieritis Patrem in nomine meo, dabit uobis. Veramtamen audi quomodo etiam seipsum petendum curauerit discipulis intimare, dicens : Amen amen dico uobis, qui credit in me, opera quae ego facio et ipse faciet et maiora 125 horum faciet ; quia ego ad Patrem uado, et quodcumque petieritis in nomine meo, hoc faciam, ut glorificetur Pater in Filio. Si quid petieritis me in nomine meo, hoc faciam. 9. Ecce Dei Filius pe¬ tendum insinuat et seipsum. Si quid autem Pater in nomine Filii fuerit petitus, sine dubio daturas est, quia hoc promisit 130 Filius qui est fidelis in uerbis suis ; si quid etiam Filius in suo petatur nomine, hoc se promittit sine dubitatione facturam. Proinde, aut die Patris et Filii unum opus esse et personas in oratione coniungi ; aut si separas personas, ut quod petitur Pater, Filium peti non credas, necesse est ut si cui uindican135 dum putas orationis obsequium, soli ascribas etiam operatio¬ ns effectum. Ac per hoc, secundum sententiam tuam, in ipsis sanctis apostolis et martyribus magna in suis orationibus diuersitas inuenitur ; dum alius Patrem orat, alius Filium inuocat. Nam legimus a beato Paulo Patrem pro fidelibus inuo140 catum, sicut ipse dicit : Huius rei gratia, flecto genua mea ad Patrem Domini nostri Iesu Christi, ex quo omnis paternitas in caelis et in terra nominatur, ut det uobis secundum diuitias gloriae suae uirtute corroborari per Spiritum eius in interiorem hominem, habitare Christum per fdem in cordibus uestris. 10. 145 Quod utique Pater sine dubio fecit. Beatus autem Stephanus Dominum Iesum, ut spiritum eius susciperet, inuocauit. Quod utique item Dominus Christus inuocatus impleuit. Quid ergo nunc dicis ? Fecitne Filius cum Patre, quod Paulus Patrem petiit, et Pater cum Filio, quod Filium Stephanus inuoca150 uit ? An quod solum Patrem Paulus petiit, solus Pater fecit et quod solum Filium Stephanus inuocauit, solus Christus im¬ pleuit ? Si enim dixeris illud quod, secundum sententiam tuam, solum Patrem Paulus petiit, a solo Patre fuisse factum, nihilominus fateberis etiam illud quod solum Filium Stephanus 155 poposcit, a solo Filio absque ulla Patris cooperatione perfectum. Ac per hoc separata opera Patris et Filii dicis ; ubi ipsi

120/122 Ioh. 16, 23.

123/127 Ioh. 14, 12-14.

140/141 Eph. 3, 14-17.

125 faciet] i sup. lin. W 131 nomine] in marg. W 130 secundum usq. ad 180 natura] fragm. 29 apud a 8 Sim/.1 143 uirtutem a 8 14< item] in marg. 8 152 sententiam] sub lin., eentia cum lineola subducto g

830

C. FABIANVM XXXI, 10-13

Dei Filio contradicis, dicenti : Quaecumque enim Pater jacit, haec et Filius jacit similiter. 11. Si uero dixeris, in implendis postulationibus Stephani martyris et apostoli Pauli unum opus 160 esse Patris et Filii, agnosce utriusque unum opus nullatenus esse potuisse, nisi per unitatem naturae ; ut et Pater se ab Stephano inuocatum in Filio cerneret, et a Paulo exoratum se PL in Patre Filius agnouisset. Sed ut agnoscas hoc habere aposto803 licam doctrinam, ut a nobis et Pater et Filius inuocetur, uide 165 quomodo inuocandum Christum beatus commendet apostolus, qui Corinthiis ita scripsit : Paulus uocatus apostolus Iesu Christi per uoluntatem Dei et Sosthenes frater, Ecclesiae Dei quae est Corinthi, sanctificatis in Christo Iesu uocatis sanctis, cum omnibus qui inuocant nomen Domini nostri Iesu Christi, in 170 omni loco ipsorum et nostro. Gratia uobis et pax a Deo Patre nostro et Domino Iesu Christo. 12. Cernis nempe, illis qui inuo¬ cant nomen Domini nostri Iesu Christi, gratiam et pacem ab apostolo diuinitus postulari. Quid ergo superest, nisi ut omnis qui Domini Iesu Christi non inuocat nomen, nec gratiam ab 175 eo possit habere, nec pacem ? Qui autem non acceperit a Deo gratiam, poenam recipiet sine dubio sempiternam ; et qui a Deo Patre et Domino Iesu Christo non acceperit pacem, nulla¬ tenus perueniet ad salutem. Ipsius enim nominis inuocationem prophetico beatus Paulus commendat eloquio, dicens : 180 Omnis qui inuocauerit nomen Domini, saluus erit. 13. Certum est itaque secundum uerae fidei regulam, in qua sanctae Trinitatis una substantia creditur, nullam separationem Patris et Filii fieri, siue Pater, siue Filius a fidelibus inuocetur. Ab illis autem nec Patrem inuocari, nec Filium, qui inuocatione quae 185 offertur Patri, non credunt cum Patre Filium naturaliter in¬ uocari. Hoc enim habet naturalis unitas Trinitatis, ut inseparabiliter cuncta illis tribus personis exhibeantur sanctae religionis obsequia, in quibus una est inseparabilis incommutabilisque natura. In orationibus quippe quas una uera Ecclesia 190 fundit ad Deum, et naturae seruatur unitas et personarum discretio custoditur ; ut cum ad Patrem dirigitur oratio, qui est origo Filii et Spiritus sancti, unam esse naturam Trinitatis m 633 appareat ; commemoratione uero Filii et Spiritus sancti, Trinitatein ueram ipse finis orationis ostendat. Sic Sabellii atque 195 Arii perfidia uincitur, dum in ipsis quoque orationibus et precibus, tarn unius naturae quam trium personarum ueritas a catholicis sacerdotibus praedicatur. 157/158

Ioh. 5, 19.

166/171

I Cor. i, 1-3.

161 ut] a {sup. lin.) Chiffl. m, om. W fi

186

Rom. 10,13 (Ioel 2, 32).

163 habere] h sup. tin. |S

166 scripsit]

W7 a \3, scribit m ~ apost. uoc. /3 169 COR T not. in marg. jS 174 in¬ uocat nomen] ex inuocatione /3 177 acceperit] W a f}, accepit Chiffl. m 184 inuocatione] in praem. a 189 natura] desin. fragm. 29 apud a j8 Sirm.1

C. FABIANVM XXXII, 1-3

831

FRAGMENTVM XXXII. ITEM EX LIBRO IX.

1. Quis enim umquam tantae reperiri possit insaniae, qui auderet Iesum Christum totius Trinitatis Filium praedicare ? Ecclesia quippe Dei uiui, columna et firmamentum ueritatis, unum sciens Patrem unius Filii et unum sciens Spiritum sanc5 turn Patris et Filii, numquam potest Iesum Christum Filium Trinitatis dicere, quia neque duos Patres, neque duos Filios, neque duos Spiritus sanctos potest aliquatenus praedicare. Iesus Christus itaque, non solum secundum diuinitatem (in qua naturaliter aequalis est Deo Patri), sed et secundum ani10 mam et carnem (in qua idem Deus consubstantialis est matri), non solum Filius Dei Patris est, uerum etiam unigenitus Filins. Proinde, non solum Iesum Christum Filium Trinitatis PL omnino non dicimus, sed etiam sic confitemur Iesum Chris304 turn solius Dei Patris Filium, ut eum nullatenus separemus. 15 Magnae quippe impietatis est alium put are Christum, alium Iesum Christum, cum unus sit utique Dei et hominis filius Iesus Christus ; Filius scilicet solius Dei Patris, non totius utique Trinitatis. 2. Nam idem Iesus Christus secundum car¬ nem opus totius Trinitatis agnoscitur, nec ideo tamen totius 20 Trinitatis filius inuenitur. Humanam quippe naturam Filii Dei, id est formam serui, simul Pater et Filius et Spiritus sanctus, id est ipsa sancta Trinitas fecit, sed earn solus Iesus Christus accepit, dicente beato apostolo : Hoc enim sentite in uobis quod et in Christo Iesu, qui cum in forma Dei esset, non 25 rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens. Ipse igitur Iesus Christus, non solum in forma serui, uerum etiam in forma Dei, unus est solius Dei Patris Filius, quia formam serui accipiens, non per¬ sonam accepit hominis, sed naturam. 3. In utero quippe uir30 ginis ut Verbum fieret caro, simul una facta est Verbi camisque conceptio; et in una Verbi persona simul concepta est diuina humanaque natura ; non ut utraque natura una fieret, sed ex utraque natura, unius Iesu Christi ilia quae semper erat persona constaret. Huius rei ueritas, sicut non permittit m 634 35 quartam personam plenitudini diuinae Trinitatis adiungi, sic omnino prohibet Iesum Christum Trinitatis Filium nuncupari. Quod utique etiam sancti Symboli tenor ostendit, ubi cum dicitur : Credo in Iesum Christum, Filium eius unicum Dominum nostrum, qui natus est de Spiritu sancto ex uirgine 40 Maria, ipsum utique quem Dei Filium dicimus, eumdem quoXXXII, 3 I Tim.

3,

15.

23/26 Phil. 2, 5-7.

38/45 Symbolum fidei.

XXXII, titutus : ITEM W, Item ex libro IX coni. Chiffl

Iesus Christus non est filius Trinitatis, quamuis se¬ cundum car¬ nem sit opus totius Trinita¬ tis ;sed secun¬ dum deitatem filius est solius Patris, secun¬ dum humanitatem filius solius Mariae uir ginis.

832

45

50

C. FABIANVM XXXII, 3-XXXIII, 2

que natum de Spiritu sancto ex Maria uirgine confitemur. 4. Itaque cum dicimus: Iesum Christum Filium eius, id est Dei Patris Filium Iesum Christum, natiuitatem diuinitatis ostendimus, qua sine initio est aeternus de Patre ; dicentes autem natum de Spiritu sancto ex uirgine Maria, natiuitatem fatemur qua idem Vnigenitus Deus, secundum carnem temporaliter initium sumpsit ex uirgine. Proinde Iesus Christus, sicut supra dictum est, secundum carnem quidem opus est totius Trinitatis, secundum uero utramque natiuitatem solius Dei Patris est Filius ; quia idem solus Vnigenitus Deus est temporaliter uerus homo de uirgine procreatus, qui de solo Patre sine initio uerus Deus est natus. FRAGMENTVM XXXIII. ITEM EX LIBRO IX.

1* Ac primum quod ex mea mendaciter persona dixisti:

PL 805

m 635

Iesus Christus uocabulum est hominis, Paulus doctor gentium in fide et ueritate, sicut contrarium ueritati, contrarium conuincit et fidei, qui Iesum Christum et Deum demonstrat et 5 hominem. Ita ut uno eodemque nomine Iesu Christi, in una dumtaxat eademque persona, nonnumquam solam diuinam, plerumque solam humanam,uel utramque simul intellegi uelit aliquando substantiam. Idem namque dicit : Hoc sentite in uobis quod et in Christo Iesu. Qui cum in forma Dei esset, non 10 rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens, in similitudine hominum factus, ct habitu inuentus ut homo. Timotheo quoque scribens ait : Memor esto Christum Iesum resurrexisse a mortuis, ex semine Dauid secundum euangelium meum. 2. Ecce in utroque 15 loco unus Christus Iesus nominatur, sed non secundum unam naturam in Christo Iesu uterque locus accipitur. Vnus est enim Christus Iesus, qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens, et qui resurrexit a mortuis ex se20 mine Dauid. Sed Christus Iesus in forma Dei semetipsum exinaniens et formam serui accipiens, secundum solam intellegitur diuinam naturam ; secundum quam intellegitur etiam, ubi ait : Et unus Dominus, Iesus Christus, per quern

XXXIII, 2 Dictum Fabiani. 24 I Cor. 8, 6.

8/12 Phil. 2, 5-7.

46 fatemur] Chiffl. m, fatentur W

quia W

13/14II Tim. 2 8.

23/

47 sumpsit] suum sit W

XXXIII, titulus : ITEM W, Item ex libro IX coni. Chiffl. 1 quod usq. ad 32 nominatum\fragm. 35 apud a /3 Sirm.1 sic praem. a g Sirm.1 11 similitudine g

3 alt. contrarium]

Iesus Christus non est solius hominis uoca¬ bulum, sed etiam Dei ; et in scripturis interdum se¬ cundum diui¬ nam naturam solam, inter¬ dum secun¬ dum humanam solam, nonnumquam secundum utramque acci¬ pitur. De uno et eodem Spi¬ ritu sancto et Dei Filius dignatus est Fi¬ lius hominis fieri, et nobis donatum est in Dei filios adoptari. Ariani non sunt cultores unius Dei, sed plurium.

C. FABIANVM XXXIII, 2-4

833

omnia et nos per ipsum. Idem uero Christus Iesus, resurgens 25 a mortuis ex semine Dauid, secundum humanam tantum recte potest cognosci substantiam. Rursus apostolus dicit : Obsecro igitur uos, fratres, per Dominum nostrum Iesum Christum et per caritatem Spiritus. 3 Et alio loco : Testificor coram Deo et Christo Iesu, qui iudicaturus est uiuos et mortuos. In quibus 30 utique locis, non secundum solam diuinam, neque secundum solam humanam, sed secundum utramque naturam, totum Christum Iesum accipimus ab apostolo nominatum. Videsne quia Iesus Christus, non secundum hoc solum quod Deus est, neque secundum hoc solum quod homo est, in omnibus scrip35 turae locis est accipiendus, sed in unoquoque scripturarum loco secundum id accipi debet, secundum quod ueritas docet ? Vnus est enim Christus Iesus, Dei et hominis Filius in utraque natura, unus in utraque uerus. Vnde nec illud potest constare quod dicis : Filium Dei uero cum dicimus, ipsum Deum Filium, 40 id est ipsum Christum spiritalem significamus. 4 Neque enim spiritus erat sine corpore ipse Redemptor noster, quando ait illi caeco nato, cui oculos misericorditer et mirabiliter dedit : Tu credis in Filium Dei ? Cui cum ille dixisset : Quis est, Domine, ut credam in eum ? dixit ei Iesus : Et uidisti eum, et qui 45 loquitur tecum, ipse est. Manifestum est autem quod in eo corporeis oculis non diuinitas, sed humanitas uidebatur. Attende etiam beati Petri confessionem dicentis : Tu es Christus, Filius Dei uiui, et ipsum Filium Dei non Deum tantum, nec hominem tantum, sed Deum hominemque cognosce ; praesertim quia se 50 Filium hominis dixit ipse Christus, quern Filium Dei uiui confessus est Petrus. Vnde cum sit unus Christus Filius Dei et ho¬ minis, sicut non semper eum secundum solam diuinitatem Fi¬ lium Dei uidemus dictum, sic nec secundum solam carnem inuenimus semper Filium hominis nuncupatum. Ipse enim qui 55 dixit discipulis suis : Ecce ascendimus Hierosolymam, et Filius hominis tradetur principibus sacerdotum et scribis ; et damnabunt eum morti, et tradent eum gentibus et illudent ei et conspuent eum et ftagellabunt eum et interficient eum et tertia die resurget, idem dixit : Nemo ascendit in caelum, nisi qui de caelo descendit, 60 Filius hominis, qui est in caelo. Quis uero sanae intellegentiae, in utroque loco Filium hominis secundum unam putet locutum fuisse substantiam, cum utique nec secundum diuinita¬ tem potuerit Filius ilia omnia pati, nec secundum carnem

.

.

PL

806

26/28 Rom. 15, 30. Ioh. 9, 35.36.37.

28/29 II Tim. 4, 1. 47/48 Matth. 16, 16.

39/40 Dictum Fabiani. 55/58 Matth.20, 18. 19.

43/45 59/60

Ioh. 3, 13.

27 uos] W a p Sirm.1, om. Chiffl. m Sirm.1 41 quando] do sup. lin. W 57 ludent W

32 nominatum] desin. fragm. 35 apud a g 48 nec hominem tantum] W, om. Chiffl. m

834

636

C. FABIANVM XXXIII, 4-7

tunc fuisset in caelo quando talia loquebatur in terra ? 5 Vnus 65 igitur idemque est Filius hominis, qui et secundum solam carnem uere traditus et uere interfectus, die tertio resurrexit, et secundum solam diuinitatem totus in terra et totus in caelo fuit, quando secundum carnem in terra tantum positus, ilia de se ueraciter dixit. Verum est itaque quia in Christo una est 70 persona deitatis et carnis, sed utriusque naturae proprietate seruata. Nam Christus dicitur aliquando secundum solam di¬ uinitatem, aliquando dicitur secundum solam carnem, ali¬ quando secundum utramque substantiam. Secundum solam quippe diuinitatem intellegendum Christum monstrauit apo75 stolus, dicens : Nolite mentiri inuicem ; exspoliantes uos ueterem hominem cum actibus suis et induentes nouum, eum qui renouatur in agnitione secundum imaginem eius qui creauit eum. Vbi non est Gentilis et Iudaeus, circumcisio et pmeputium, Barbarus et Scytha, seruus et liber, sed omnia et in omnibus Christus. 80 6 Tale est autem quod hie ait : Omnia et in omnibus Christus, quale illud est : Vt sit Deus omnia in omnibus. Secundum solam quoque carnem Christum cognoscimus ab apostolo nominatum ubi ait : Tradidi enim uobis in primis quod et accepi, quia Christus mortuus est pro peccatis nostris, secundum scrip¬ s', turas, et quia sepultus est et quia resurrexit tertia die secun¬ dum scripturas. Ille quoque locus eiusdem apostoli huic inuenitur intellegentiae conuenire, ubi ait : Quicumque in Christo baptizati sumus, in morte ipsius baptizati sumus. Consepulti enim sumus cum illo per baptismum in mortem ; et paulo post : 90 Christus resurgens a mortuis, iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur. Quem tamen Christum secundum utramque cognoscitur praedicare naturam, dicens : Quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula. 7 Manifestum est igitur, illas regulas 95 quas in praedictis uoluisti firmare nominibus, nullo robore fulciri, quia nullatenus Christianae congruunt ueritati. Non solum enim cum dicitur Dei Filius, aut cum dicitur hominis Filius, siue cum dicitur Christus, uel cum dicitur Iesus Chris¬ tus ; uerum etiam cum ipse qui est Vnigenitus a Patre plenus 100 gratiae et ueritatis, in sancta scriptura dicitur Deus, conside-

.

.

75/79 Col. 3, 9-11. 81 I Cor. 15, 28. 83/86 I Cor. 15, 3.4. 87/89 Rom. 6, 3.4. 90/91 Rom. 6, 9. 92/94 Rom. 9, 5. 99/100 efr Ioh. 1, 14.

69 in Christo usq. ad 94 saecula]/ragOT. 40 apud a ft Sirm.1 73 pr. secundum] in marg. jS 81 illud est] W p, est illud a, est istud Chiffl. m 85 alt. quia sup), lin. ft 86 huic] hinc a 88 consepulti] cum sepulti W 90 surgens a ft Sirm} 92 et] set jS 94 saecula] desin.fragm. 40 apud a /S Sirm1 66 alt. uere] uera W

C. FABIANVM XXXIII, 7-10

PL 807

m 637

835

randum est, in ipsa una Filii Dei persona quaenam recte de¬ beat accipi sine ullo errore substantia. Nam in illo Actuum apostolorum loco, ubi idem Paulus apostolus maioribus natu et senioribus dicit : Attendite uobis et uniuerso gregi, in quo uos 105 Spiritus sanctus posuit episcopos, regere Ecclesiam Dei quam acquisiuit sanguine suo ; utique hie Deum non accipimus nisi ipsum Filium Dei ; qui tamen non secundum aeternam atque incommutabilem diuinitatem suam, quam habet incommutabilis ex Patre, sed secundum humanitatem qua de Virgine uenorus factus est homo, intellegitur idem Deus Ecclesiam acquisisse sanguine suo. 8. Non ergo dicimus Iesum Christum esse humanitatis et solius hominis nomen, sed unum Iesum Christum Deum hominemque dicimus, in quo sic est de natura matris uera natura hominis, sicut de natura Dei Patris uera 115 et aeterna manet substantia deitatis. Ipse enim qui ueritas est, uerus Filius est et Patris et matris, de quo dicit beatus Iohannes : Scimus quia Filius Dei uenit, et dedit nobis intellectum ut cognoscamus uerum, et simus in uero Filio eius Iesu Christo. Et quoniam uerus Dei Filius, naturaliter Deus uerus est, qui nec 120 uerus Deus esset, si uerus Filius de Patris natura non esset, propterea statim beatus Iohannes adiunxit: Hie est uerus Deus et uita aeterna. In eo uero quod Christus Dei Filius, natus de Spiritu sancto ex uirgine Maria dicitur, non est alius Spiritus sanctus quam Paracletus, qui est unus Patris et Filii Spiritus. 123 Idem namque est Spiritus ueritatis qui a Patre procedit, qui solet in scripturis sanctis Spiritus sanctus euidentissime nuncupari. Nam est quidem naturaliter et Pater spiritus et Fi¬ lius spiritus, et Pater sanctus et Filius sanctus ; sed tamen non inuenitur locus in diuinis eloquiis in quo Pater aut Filius 130 absolute et sine aliqua adiectione dicatur Spiritus sanctus. Scriptum est enim : Spiritus est Deus, sed additum est ibi Deus, ubi sine dabio Pater agnoscitur Deus. Ergo cum Patrem aut Filium sancta scriptura significat, consueuit aut Spiritum tantummodo aut sanctum dicere, et aut nomen ad135 iungere quo uel Pater uel Filius possit intellegi, aut si nomen non adiunxerit, ex praecedentibus uel subsequentibus agnoscatur utrum uni personae, an simul ipsi sanctae Trinitati, secundum regulam debeat uerae fidei coaptari. Ipse est igitur unus Spiritus sanctus, de quo secundum carnem natus 140 est Christus, ex quo spiritaliter omnis renascitur Christianus. 10 Ea quippe sancti Spiritus gratia, qua Deus Vnigenitus dignatus est Filius hominis fieri, nobis donatum est in Dei

.

104/106 Act. 20, 28. Symbolum fidei.

117/118 I Ioh. 5,20. 121/122 I Ioh. 5, 20. 125 efr Ioh. 15, 26. 131 Ioh. 4, 24.

121 adiunxit] n sup. lin.

W

122/123

836

PL

808

C. FABIANVM XXXIII, io-XXXIV, 2

falios adoptari. Non autem Trinitatis, sed solius Dei Patris est Filius Iesus Christus ; qui utique digne dicitur coaeternus 145 Deo Patri, etiam accepta carne sua, quia una est in illo diuinitatis carnisque persona ; et ipse Dei Filius qui in personam deitatis suae accepit carnem, naturaliter habet Deo Patri coaeternam sine initio deitatem. Nec est alter Spiritus sanctus quem in nostris orationibus cum Patre et Filio nominemus, 150 praeter unum Paracletum Spiritum, quem sic unum Spiritum Patris et Filii nouimus, ut consubstantialem et coaeternum Patri et Filio certissime nouerimus. In eo autem unum Deum nos colere demonstramus, quia unam Trinitatis substantiam credimus et fatemur. 11. Vos autem nullatenus estis cultores 155 unius Dei, qui aliam naturam dicitis Patris, aliam Filii, aliam Spiritus sancti ; et cum unum Deum non colatis, nec tres tamen deos colitis ; sed quod peius est, quia dicitis uos colere quidem duos deos, id est Patrem deum maiorem et Filium deum minorem ; et cum eis quasi colere Spiritum sanctum, cui 160 omnino nomen Dei adimitis et eum creaturam sine aliqua reuerentia nuncupatis. Vnde, quia creaturae uos esse cultores ostenditis, profecto (si uolueritis) non tres tantum, sed etiam quinque deos colere poteritis. FRAGMENTVM XXXIV.

m 638

ITEM EX LIBRO IX.

1. Oportet autem tuum consequenter refutari mendacium, in eo quod dicis, semper me firmasse, sob offerri omne sacrificium Patri; quod ego nec aliquando dixi, nec dico. Sancta enim Ecclesia catholica non soli Patri, sed simul sanctae sacri5 beat Trinitati; et si cut ad solius Patris personam dirigens orationem, totam simul inuocat Trinitatem ; ita quod Patri Deo immolat, simul Trinitati sacrificat. Siue enim in oratione, siue in sacrificio, nullam facit tides uera discretionem muneris, quia non est in Trinitate diuersitas potestatis ; unde quidquid 10 uni personae offertur, necesse est Trinitati pariter offeratur. Quod sanctorum patriarcharum et prophetarum demonstratur exemplis ; ubi principaliter attendendum nobis est, altare ad hoc semper aedificatum Deo, ut debito sacrificiii Deus honoretur obsequio. 2. Altare namque ibi primum in sanctis 15 uoluminibus nominatur, ubi sanctus Noe de area egrediens, Deo perhibetur hostias obtulisse. Sic enim scriptum est : Et aedificauit Noe altare Domino et accepit ab omnibus pecoribus XXXIV, 16/19 Gen. 8, 20.

148 nec] c sup. lin. IF XXXIV, titulus : ITEM IF, Item ex libro IX coni. Chiffl. 2 oms IF

16 sic] c sup. lin. IF

Non soli Patri sacrificat Ec¬ clesia, aut soli Patri dat gloriam, sed toti Trinitati. Christus pro nobis corpus suum et templum et sacrificium fecit. Gratias agimus Patri et Filio ut Deo, Patri autem per Fi¬ lium ut hominem. Spiritus sanctus locum non habet inter opera Dei.

C. FABIANVM XXXIV, 2-4

PL 809 m 639

837

mundis et ab omnibus uolatilibus mundis et obtulit hostiam super altare Deo. Nam et Dominus ostendens quod huius rei 20 gratia construatur altare, Mosi famulo suo sic loquitur : Al¬ tare de terra facietis mihi et immolabitis super illud holocausta et salutaria uestra. Inquiramus ergo cuinam patres nostri al¬ tare construxerint, ut ipsi eos agnoscamus etiam sacrificium obtulisse. Post illud itaque altare quod Noe Domino fabrica25 uit, a sancto Abraham legimus altare constructum. Sic enim scriptum est : Et uisus est Dominus Deus Abrae et dixit ei : Semini tuo dabo ten am istam. Et aedificauit ibi Abram altare Domino, qui uisus est ei. Et recessit inde in montem contra orientem Bethel, et statuit ibi tabernaculum suum Bethel, se30 cundum mare Agge, contra orientem ; et aedificauit ibi altare Domino Deo, et inuocauit in nomine Domini Dei, qui uisus est. 3* Cum superius de inuocatione Dei ageremus, istum locum iam nos posuisse meminimus ; ipsum etiam nunc repetamus sensum. Volentes enim Filium a Patre minorem ostendere, 35 soletis dicere, Filium sanctis Patribus uisum. Quid ergo nunc dicitis ? Quandoquidem Abraham pater noster Deo qui ei uisus est, altare aedificauit. Non autem fuit necessitas aedificandi altaris, nisi pro sacrificiis offerendis. Deo igitur qui uisus est ei, sanctus Abraham sacrificium obtulit, cui non ob aliud nisi ut 40 sacrificaret, altare construxit. Ipsum etiam inuocauit, quan¬ doquidem in nomine Domini Dei qui uisus est, legitur inuocasse. Proinde, aut confitere, simul unius orationis obsequio Patrem et Filium inuocari et unum sacrificium Patri et Filio simul offerri; aut si hoc non uis, necesse est ut aut Patrem 45 dicas uisum, aut soli Filio sacrificium a sanctis patriarchis fatearis oblatum, et Patri compellaris adimere quod Filio conaris auferre. Similiter et de Isaac legimus, de quo dicit scriptura : Ascendit autem inde ad puteum iuramenti, et uisus est ei Dominus in ilia node, et dixit ei : Ego sum Deus Abra50 ham patris tui. Ne timeas, tecum enim sum et benedicam te et multiplicabo semen tuum, propter Abraham patrem tuum. Et aedificauit ibi Isaac altare, et inuocauit in nomine Domini. 4. Diligenter attende, ipsum esse Deum Abraham qui et Abrahae et Isaac uisus est, ipsique altare ab Abraham et 55 Isaac aedificatum, ac per hoc ipsi ab utroque sacrificium immolatum. Veniamus et ad Iacob, ut ipsum quoque simili fide praeditum, ostendamus Deo Abraham et Deo Isaac et Deo Iacob altare construxisse, et ipsum similiter inuocasse. Sic enim de eo scriptum est : Venit autem Iacob in Salem ciuita20/22 Ex. 20, 24.

26/31 Gen. 12,7.8.

48/52 Gen. 26, 23-25.

59/64 Gen.

33, 18-20.

26 Abrae] coni., cfr supra, XXXI, 17 27 Abram] coni., cfr supra, XXXI, 18 35 nunc] c sup. lin. W 40 sacrificeret W

838 60

65

70

75

80

85

PL 810 m 640

90

95

100

C. FABIANVM XXXIV, 4-7

tern Sichimorum in terra Chanaan, cum uenisset de Mesopota¬ mia Syriae ; et applicuit secundum faciem ciuitatis ; et emit partem agri, in quo statuit tabernaculum suum, ab Emmor patre Sichem, centum agnis. Et statuit ibi altare, et inuocauil Deum Israel. Item paulo post sancta scriptura sic ait : Dixit autem Deus ad Iacob : Surgens ascende in locum Bethel, et inhabita ibi, et jac ibi altare Deo qui uisus est tibi cum fugeres a facie Esau fratris tui. Et paulo post : Venit autem Iacob in Luza, quae est in terra Chanaan, quae est Bethel, ipse et omnis plebs quae erat cum eo ; et aedificauit ibi altare ; et uocauit nomen loci illius Domus Dei. Ibi enim apparuit ei Deus cum fugeret a facie fra¬ tris sui Esau. 5. Certum est autem a sanctis patriarchis illi Deo sacrificium oblatum cui est ab eis altare constructum et quern constat ab illis suppliciter inuocatum. Puto autem quod non audebis dicere alium Deum patriarchas et alium sanctos apostolos et martyres inuocasse. Vnum enim Deum inuocauerunt, quia in quern credebant patriarchae, in ipsum quoque apostoli et martyres crediderunt. Quia uero Deus Abraham et Deus Isaac, ipse congruo tempore uetus testamentum dedit, in quo testamenti noui promissa tenebantur figuris congruis obuelata(unde etsi fuerunt alia temporis illius sacramenta, tides tamen Christianae religionis non fuit aliquando diuersa) ; hoc ordinauit Trinitatis una et uera diuinitas, ut etiam propheticis eloquiis, sacrificium uerum Christo Domino, tempore noui testamenti diceretur a fidelibus offerendum. 6. Quod Sophonias propheta his uerbis Spiritu sancto repletus insinuat : Sustine me, dicit Dominus, in die resurrectionis meae in testimonium. Quoniam indicium meum in congregationem gentium erit, ut recipiam reges, et effundam super eos iram furoris mei ; quoniam in igne aemulationis meae consummabitur omnis terra. Quia tunc transfer am super populos linguam in pro¬ genies eius, ut innocent omnes nomen Domini et seruiant ei sub iugo uno. A trans flumine Aethiopiae suscipiam obseruantes me. Qui dispersi sunt, offerent hostias mihi in illo die. 7. Quis est qui sibi dicit hostias offerendas, nisi qui se in die resurrectionis suae praecepit sustineri ? Quis autem se resurrecturum praedixit, nisi ille qui traditus est propter delicta nostra, et resurrexit propter iustifcationem nostram ? Sed quis dubitabit et sanctos patriarchas et prophetas tempore ueteris testamenti unum Patri et Filio sacrificium obtulisse ? Quandoquidem in ipso exordio natiuitatis, quam de uirgine Christus habuit, sa-

64/67 Gen. 35, 1. Rom. 4, 25.

67/71 Gen. 35, 6.7.

86/93 Sophon. 3, 8-10.

63 agnis] annis W 86 insinuat] at sup. lin. W ut W 97 dubitabit] dabit W

91 genies] s sup. lin. W

96/97

et

C. FAB I AN VM XXXIV, 7-9

839

crificium sibi crediturarum gentium, Magis offerentibus, dedicauit ; ipsos scilicet primitias gentium faciens, et in eorum munere primitias sibi debitae immolationis ostendens. Magi quippe Christum Dominum adorantes, etiam aurum, thus et 105 myrrham suppliciter obtulerunt. 8. Thus autem, certum est in sacrifiiis Deo semper offerri, aurum regiae potestati annua deuotione persolui, myrrham uero in sepulturam mortuis corporibus adhiberi. In isto igitur trino oblationis genere, perfectum continetur fidei Christianae mysterium ; quo cognosce110 retur in Christo et assumptae infirmitas carnis et sempiterna atque regalis omnipotentia deitatis. In uno etenim eodemque Christo crediderunt mortalem carnem, regiam potestatem, excelsam super omnia deitatem, ac per hoc docuerunt credendam esse ueram Redemptoris mortem, et ipsi uero Regi red115 den dam, quam in nobis suam creauit et renouauit imaginem ; et eidem Deo summo et uero exhibendam, quam Graeci \arpelav uocant, sacrificii seruitutem. Sic in eorum cordibus inuentum est, non atramento sed Spiritu Dei uiui conscriptum : Dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies, et : 120 Sacrificans diis eradicabitur, nisi Domino soli. Nam, ut de tuis quoque litteris tibi aliquid ingeramus, ut thus in sacrificio solere semper offerri facillime recorderis, canentem recense Virgilium : Centumque Sabaeo Thure calent arae

125

130

155

PL 811

140

et Christo, cui thus cognoscis oblatum, etiam sacrificium in unitate Patris et Spiritus sancti, ab una et uera Ecclesia non dubites immolari. JR Nam et beatus martyr Stephanus Christo Domino se sacrificium obtulit, quern ut eius spiritum susciperet inuocauit, dicens : Domine Iesu, suscipe spiritum meum. Scriptum est autem quia sacrificium Deo spiritus contribulatus ; cui sanctus Azarias ait : In anima contribulata et spiritu humiliationis accipiamur, sicut in holocaustis arietum et taurorum et multitudine agnorum pinguium, sic fat sacrificium nostrum in conspectu tuo. Illi autem Domino suum spiritum obtu¬ lit, quern sanctus Stephanus ut eius spiritum susciperet in¬ uocauit. Nemo autem sanctorum uirorum inuocasse dicitur, nisi Deum. Et maxime sancti patriarchae tunc commemorantur nomen Domini inuocasse, quotiens alt aria exstruxerunt, in quibus utique illi Deo quern inuocabant, sacrificia offere-

119 Deut. 6,13. 120 Ex. 22,20. 124/125 Vergil. 131 Ps. 50, 19. 132/135 Dan. 3, 39.40.

Act. 7, 59.

117 latrian W

I, 416/417.

840

m 641

C. FAB I AN VM XXXIV, 9-12

bant ; ita ut uix interdum quisquam eorum sine constructione altaris nomen Domini inuocasse dicatur. 10. Vnde commode multumque congrue in hoc loco beatus martyr Stephanus, non postulasse, sed inuocasse Dominum Iesum dicitur, quando 145 semetipsum Deo sacrificium obtulisse cognoscitur. Vbi apparet quia ilium sine dubio cum lapidaretur inuocabat, cui se sacrificium et uiuam prorsus hostiam offerebat. Neque uero Patri tantum et Filio, sed etiam Spiritui sancto, id est ipsi sanctae Trinitati, uni uero et bono Deo, unum uera tides offert 150 sacrificium, unum exhibet adorationis obsequium ; cuius tota Ecclesia sic unum est templum in omnibus Sanctis, sicut in uno nomine Patris et Fihi et Spiritus sancti, liberatam se nouit de regno mortis atque peccati. Inde est quod beatus apostolus unam demonstrans sanctae Trinitatis naturaliter 155 maiestatem, dicit: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in uobis ? Et ut ostenderet Spiritum sanctum, non ut ministrum, sed ut uerum ac summum Deum, habitare in nobis, in templo suo, rursus ait : Nescitis quia corpora uestra templum in uobis est Spiritus sancti, quern habetis a Deo ? Et 160 ut Deum uerum Spiritum sanctum demonstraret, adiecit: Glorificate et portate Deum in corpore uestro. Non potest igitur in sacrificio sanctae Ecclesiae alienus esse Spiritus sanctus a Patre et Filio, qui totam sanctam Ecclesiam unum templum habet cum Patre et Filio. Nec possumus ei cuius templum 165 sumus sacrificium non offerre cum ipsa corpora nostra, quod templum est Spiritus sancti, hostiam uiuam, sanctam, Deo placentem, Paulus apostolus praecipiat exhiberi. 12. Quomodo autem Spiritui sancto in paneetuino sacrificium Ecclesiae non offertur, quando ipsam Ecclesiam et templum et sacrifi170 cium ipse Spiritus habere cognoscitur ? Nam ipse Saluator noster, qui pro nobis passus est, nobis relinquens exemplum et qui est caput corporis Ecclesiae, ostendens in se quod agnoscamus in nobis, unum idemque corpus suum, non solum templum, uerum etiam sacrificium fecit. Ipse quippe ait : 175 Soluite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud. Quod euangelista Iohannes exponens, ait: Hoc autem dicebat de tem¬ plo corporis sui. Paulus autem apostolus semetipsum pro nobis Cfiristum obtulisse sic commemorat : Estote itaque imitatores

155/156 I Cor. 3, 16. 158/159 I Cor. 6, 19. 161 I Cor. 6, 20. 160/167 Rom. 12, 1. 171 cfr I Petr. 2, 21. 172 cfr Col. 1, 18. 175 Ioh. 2 19. 176/177 Ioh. 2, 21. 178/181 Eph. 5, 1.2.

147 neque usq. ad 167 exhiberi] fragm. IS apud a j5.57m.1 152 uno] sup. lin. a. m. P 159 habetis] is sup. lin. W 162 sanctae] sup. lin. W 163 patre] e sup. lin. W 167 exhiberi] desin. fragm. 13 apud a p Sirm} 170 ipse saluator usq. ad 206 offerre] fragm. 30 apud a ft Sirm} 171 noster] nri (i exp.) p est] om. a p Sirm} 178 sic] sup. lin. a memorat p

C. FABIANVM XXXIV, 12-15

841

Dei, sicut filii carissimi, et ambulate in dilectione, sicut et 180 Christus dilexit nos et obtulit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo in odorem suauitatis. 13* Christus igitur pro no¬ bis corpus suum et templum fecit et hostiam obtulit. Cuius corpus esse totam Ecclesiam beatus testatur apostolus, dicens de ipso Domino : Qui est caput corporis Ecclesiae. Qui rursus 185 ait: Et adimpleo ea quae desunt passionum Christi in came mea, pro corpore eius quod est Ecclesia. Christus autem pro nobis pasPL sus est, nobis relinquens exemplum, ut sequamur uestigia 812 eius. Christus itaque suo nos exemplo docuit et ostendit illius esse sacrificium, cuius sumus et templum. Templum autem 190 non solum Patris et Filii, uerum etiam Spiritus sancti sumus ; proinde unum sacrificium Patri et Filio et Spiritui sancto suppliciter immolamus. Et quia in templo duobus maxime officiis, id est, orationis atque immolationis, inuenitur summo illi m 642 uni et uero et bono Deo humana seruire conditio, propter 195 quod et Saluator noster ingrediens templum ait : Domus mea domus orationis uocabitur; et duos homines dicit ascendisse in templum orare, unum pharisaeum et alteram publicanum ; propterea sicut ipsi Trinitati, id est uni Deo, unum sacrificium offerimus, sic ipsi Trinitati unum orationis ac deprecationis 200 obsequium suppliciter exhibemus. 14* Quocirca quisquis sacrificium quod offertur Patri, negat Filio et Spiritui sancto, alienum se cognoscat esse a Christi membris. Quia sancta Ecclesia, quae uerum corpus est Christi, sicut unum templum, unumque sacrificium sanctae Trinitatis nouit esse, sic unum 205 sacrificium Patri et Filio et Spiritui sancto consueuit in ueritate fidei, spei et caritatis offerre. Sanctae itaque Trinitati, cui unam debemus et indiuiduam per omnia seraitutem, sicut unum sacrificium offerimus, sic unam quoque gloriam fideli deuotione cantamus. Nam quia unam naturam constat esse 210 sanctae Trinitatis, dignum est ut una gloria Patri et Filio et Spiritui sancto dicatur a fidelibus, in hymnis et psalmis. Veramtamen propter susceptionem formae serailis et officium nostri pontificis, gratias Patri per Filium recte ac fideliter agimus ; quia secundum ueram fidem, in Vnigenito naturae 215 utriusque cognoscimus ueritatem. 15* Vnde ueraciter eum confitentes, non solum aequalem Patri secundum ueritatem diuinitatis aeternae, uerum etiam minorem Patre secundum gratiam humanitatis assumptae, quia, docente sancto euange-

184 Col. 1, 18. Luc. 18, 10.

185/186 Col. i, 24.

195/196 Matth. 21, 13.

196/197 cfr

210/211 Doxologia minor.

199 offe*rimus (r eras.) W 201 offert jS 206 offerre] desin.fragm. 30 apud a 0 Sirm.1 212 propter usq. ad 311/312 soluamus] fragm. 2 apud a ft Sirm.1 215 unde usq. ad 220 et ueritatis] om. a fi Sirm} 26

217 ueram W CCXQA

842 220

225

230

235

PL

813 240

245

m 643

250

255

C. FABIANVM XXXIV, 15-17

lista, certissime nouimus Vnigenitum a Patre, plenum gratiae et ueritatis ; recte agimus gratias Patri et Filio, quia cum Patre Filius naturaliter unus est Deus ; et recte gratias agimus Patri per Filium, quia ille qui de natura Patris unicus est Dei Filius, idem de natura matris factus est hominis Filius. Gra¬ tias itaque agimus Patri per Filium, in quantum se nobis tribuit humiliatum ; gratias agimus Patri et Filio, in quantum se nobis largietur altissimum. Gratias agimus Patri per Filium, quia aeternus atque immortalis Vnigenitus Deus pro nobis temporaliter homo mortalis est factus ; et gratias agimus Pa¬ tri et Filio, quia idem Vnigenitus Deus, Patri Deo manet naturaliter coaeternus. 16, Gratias agimus Patri per Filium, quia opus nostrae redemptionis impleuit; gratias agimus Patri et Filio, quia munus nobis futurae beatitudinis repromisit. Re¬ demit enim nos humilitate carnis, beatos nos faciet celsitudine deitatis. Vtrumque igitur ideo facimus, quia utrumque faciendum in sanctis eloquiis inuenimus. Nam quia oportet nos gratias agere Patri per Filium, apostolico sermone cognoscimus ; et quia oportet nos gratias agere Patri et Filio, non solum in apostolicis dictis, uerum etiam in angelicis laudibus inuenimus. Quas tamen nobis apostolicus sermo prodidit, quia hoc Deus ipse apostolis suis ad utilitatem nostrae instructionis ostendit. Scimus enim dixisse beatum Paulum, cum Romanis scriberet : Primurn quidern gratias ago Deo meo per Iesum Christum pro omnibus uobis. Qui etiam Colossensibus ait : Omne quodcumque jacitis in uerbo aut in opere, omnia in nomine Domini Iesu, gratias agentes Deo et Patri per ipsum ; et si qua talia possunt in apostolicis litteris inueniri. Sed et eumdem apostolum legimus dixisse : Gratias ago ei qui me confortauit, Christo Iesu Domino nostro, quia fidelem me existimauit ponens in ministerio. 17. Agit ergo apostolus gratias per Christum, agit gratias Christo. Agit gratias per Christum, secundum id quod est ex patribus Christus secun¬ dum carnem ; et agit gratias Christo, secundum id quod est ipse Christus super omnia Deus benedictus in saecula. Agen¬ das autem Patri et Filio gratias, euidentius idem beatus ostendit apostolus, cum nobis gratiam Dei non solum a Deo Patre, sed et Christo Iesu Domino nostro dari, et orat et

219/220 cfr Ioh. 1, 14. 242/243 Rom. i, 8. I Tim. 1,12. 251/253 cfr Rom. 9, 5.

244/245 Col. 3,17.

247/249

223 factus] e praem. (sed exp.) /S ~ filius hominis (sub sign, transposit.) j8 226 largitur a 233 faciet] ex faciat a 234 ideo] id6 (i sup. lin.) ft 238 pr. in] om. a angelicis] n sup. lin. W eumdem a 249 estimauit jd

245 domini] nii add. g 256 pr. et] ex a

247 ~ apostolum

C. FABIANVM XXXIV, 17-20

PL 814

843

commemorat. Docens enim per Christum nobis a Deo gratiam dari, ait : Secundum spiritum sanctificationis, ex resurrectione mortuorum Iesu Christi Domini nostri. Per quern accepimus 260 gratiam et apostolatum, ad oboediendum fidei in omnibus gentibus pro nomine eius. Et rursus ait : Injelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius ? Gratia Dei per Iesum Chris¬ tum Dominum nostrum. Sed idem apostolus, in omnibus suarum prooemiis Htterarum, gratiam nobis a Deo Patre et Domi265 no Iesu Christo postulare non desinit. Nam si apostolicarum epistularum uelis recensere principia, paene hoc m cunctis inuenies, in quibus dumtaxat nomen ipsius apostoli continetur: Gratia uobis et pax a Deo Patre nostro, et Domino Iesu Christo. 18. Proinde, sic nos necesse est gratias agere sicut nos gratiam 27° certum est accepisse. Nam quoniam accepimus gratiam a Deo per Iesum Christum Dominum nostrum, ex ista regula ueritatis agimus gratias Patri per Filium; quia uero accepimus gratiam et pacem a Deo Patre et Christo Iesu Domino nostro, ex ista rursus regula ueritatis, agimus gratias Patri simul et 275 Fiho. Sicut enim non solum a Patre per Filium, uerum etiam a Patre et Filio gratiam accepimus, ita non solum Patri per Filium, uerum etiam Patri et Filio gratiarum actionem debitae necesse est seruitutis humilitate soluamus. Hoc enim quod agimus gratias Patri per Filium, ad incarnationis pertinet 280 sacramentum ; in eo autem quod agimus gratias Patri et Filio, unius claret diuinitatis agnitio. 19. Sicut enim Filius ita nostram suscepit carnem, ut paternae unitatis naturalem non amitteret ueritatem, sic nobis utrumque donauit, ut et per Filium gratias agamus Patri, et gratias Filio simul agamus et 285 Patri. Gratiam enim quam nobis donauit Pater per Filium, simul nobis donante Patre donauit et Filius. Necesse est igitur ut sicut per ipsum accepimus donum, per ipsum exhibeamus obsequium ; et sicut gratia nobis a Deo Patre et Christo Iesu Domino nostro datur, sic a nobis gratiarum actio Patri Filio290 que soluatur. Sicut enim rectum est fideique conueniens, per eum Patri gratias agere, per quern nos a Patre certum est acce¬ pisse, sic impium est, ueraeque religioni contrarium, si quis in apostolicis litteris legat gratiam fidelibus a Deo Patre et Do¬ mino Iesu Christo dari et nolit gratiarum actionem simul Pa295 tri Filioque persolui. Qui enim per Filium Patri gratias agere non uult, ueram in diuinitate Christi non intellegit carnem ; si quis autem gratias Patri Filioque non agit, ueram non uult in Christi carne cognoscere deitatem. 20. Quia ergo utrumque

258/261 Rom. x, 4.5.

261/263 Rom. 7, 24.25.

284 agamus] ex agimus g

268 Rom. 1, 7.

295 ~ patri per filium (sub sign. transposit.) g

844

C. FABIANVM XXXIV, 20-22

impium est et animae ualde contraritim, tenenda est uerae fidei regula, ut et propter formam serui, qua Patre minor est Fi¬ lius, gratias agendas Patri per Filium recte dicamus, et nihilom 644 minus propter formam Dei, in qua Filius aequalis est Patri, gratias agendas Patri et Filio nouerimus. Quia uero una gratia nobis est a sancta Trinitate collata, communiter est a nobis Pa305 tri et Filio et Spiritui sancto una gratiarum actio persoluenda. Sicut enim ab apostolo fidelibus dicitur : Gratia uobis et pax a Deo Patre nostro, et Domino Iesu Christo, sic in Actibus apostolorum scriptum est : Quia et in gentibus gratia sancti Spiritus effusa est. Vnam ergo gratiam sanctae Trinitatis accepimus ; 310 unde dignum est ut unam gratiarum actionem Patri et Filio et Spiritui sancto, in ueritate fidei et cordis simplicitate soluamus. Vnam quoque gloriam decantandam Patri et Filio et Spiritui sancto, sicut sancta scriptura non desinit admonere, sic et omnis et nosse debet et persoluere Christianus. 21* In 315 apostolicis quippe litteris, non solum Patri, uerum etiam Do¬ mino Iesu Christo, dictam gloriam nihilominus inuenimus. Scimus quidem beatum Iudam apostolum in epistula sua dixisse : Ei autem qui potens est conseruare uos sine offensione et constituere ante conspectum gloriae suae immaculatos in laetitia, 320 soli Saluatori nostro Deo, per lesum Christum Dominum no¬ strum, honor, potentia, claritas et potestas ante omne saeculum et nunc et in omnia saecula saeculorum. Amen. Sed hoc secun¬ dum mysterium incarnationis recte accipitur, quo pro nobis et pontifex et sacrificium factus Dei Filius inuenitur. Vtriusque 325 enim naturae, tarn diuinae scilicet quam humanae, in Dei Filio agnoscenda est ueritas ; ut sine cuiuslibet infidelitatis errore et Patre minor Filius et Patri recte cognoscatur aequalis. Vnde beatus Petrus gloriam Christo dicit, non solum in hoc tempore, uerum etiam in ilia aeternitate dicendam, qui hoc sermone 330 secundam sic terminauit epistulam : Crescite uero, inquiens, in gratia et cognitione Domini nostri et Saluatoris Iesu Christi. Ipsi gloria et nunc et in diem aeternitatis. 22. Et quoniam unus spiritus fidei datus est apostolis et prophetis (quod bea¬ tus Paulus asseuerat, dicens : Habentes autem eumdem spiri¬ n’) turn fidei, sicut scriptum est: Credidi, propter quod locutus sum ; PL et nos credimus, propter quod et loquimur), concordem beatus 815 Dauid proferens in fide et ueritate sententiam, dicit : Confiteantur tibi, Domine, omnia opera tua et sancti tui benedicant te. Gloriam regni tui dicent et potentiam tuam pronuntiabunt. Vt 300

306/307 Rom. n Petr. 3, 18.

308/309 Act. 10, 334/336 II Cor. 4, 13.

i, 7.

45.

318/322 Iudas 24.25. 337/341 Ps. 144, 10-12.

305 pr. et] W a Sirmom. Chiffl. m spui {sed i sup. /in.) j3 311/312 soluamus] desin. fragm. 2 apud a j3 SirmP

330/332

307 sic] sicut ]3

C. FABIANVM XXXIV, 22-24

845

340 notam faciant filiis hominum potentiam tuam et gloriam magnificentiae regni tui . Et ne putaretur hoc ad personam Filii nullatenus pertinere, alio loco illi Deo dandam gloriam dicit qui super caelum caelorum ascendit. Sic enim ait : Regna terrae cantate Deo, psallite Domino. Psallite Deo qui ascendit super 345 caelos caelorum ad orientem. Ecce dabit uocem suam uocem uirtutis ; date gloriam Deo. 23* In quo loco, si oculos uestros infidelitatis caligo non claudat, necesse est ut rectae fidei uobis ueritas innotescat. Nam quia nos, cum cantamus et psallimus, sicut gloriam Patri, sic Filio gloriam damus ; uos autem cum 350 cantatis, non gloriam Patri et Filio, sed gloriam Patri per Filium datis ; hoc egit plenus Spiritu Dei propheta sanctissimus, ut et nos cantantes atque psallentes, recte dare gloriam Patri et Filio ostenderet; et uos qui cantantes et psallentes gloriam m 643 Deo qui ascendit super caelum caelorum non datis, ingratos 355 contumacesque monstraret. Praeuidebat enim beatus Dauid, Deo Patri gloriam non solum a Christianis catholicis, uerum etiam ab haereticis decantandam. Illos ergo admonendos corrigendosque curauit, quos sciebat in canticis et psalmis glo¬ riam Filio negaturos ; ideo dicit : Regna terrae cantate Deo, 360 psallite Domino. Psallite Deo qui ascendit super caelum cae¬ lorum ad orientem. Ecce dabit uocem suam uocem uirtutis ; date gloriam Deo. Tamquam diceret : Scio quia omnes Deo Patri cantatis et psallitis, et cantantes atque psallentes ei gloriam datis ; sed psallentes Deo Patri, simul Deo Filio psallite ; et 365 Patri gloriam dantes, Deo qui ascendit super caelum caelo¬ rum gloriam date. 24. Hoc est quod nos facientes, propheticis oboedimus oraculis ; quod cum uos non facitis, fidei prophetarum contumaciter repugnatis. Certum est igitur non soli Pa¬ tri gloriam dicendam, sed etiam Filio .Sed ne istis testimoniis 370 omnino conuicti, dicatis quidem dandam esse gloriam Filio, sed non cum datur Patri, etiam in hoc diuina uobis resistit auctoritas, quae Patri et Filio unam gloriam dici a sanctis angelis demonstrat in caelo. Huius rei testis est beatus Iohannes apostolus, qui in Apocalypsi, cum de quattuor animalibus 375 loqueretur, ait : Et quattuor ilia animalia habebant singula alas senas in circuitu ; et erant intus plena oculis, neque habebant requiem die et node dicentia : Sandus, sandus, sandus Dominus Deus omnipotens, qui fuit, et est, et uenturus est. Et cum darent ilia animalia gloriam et honorem et gratiam sedenti in throno, 380 uiuenti in saecula saeculorum, statim cadebant in faciem uiginti quattuor seniores in conspedu throni ; et adorabant uiuentem in saecula saeculorum, mittentes coronas suas ante thronum et adorantes uiuentem in saecula saeculorum, dicentes '. Dignus es,

343/346 Ps.

67, 33-33.

359/362 Ps.

67, 33-35.

375/385 Apoc. 4, 8-11.

846

C. FABIANVM XXXIV, 24-27

Domine Deus noster, accipere gloriam et honorem et potestatem ; quoniam tu creasti omnia, et ex tua uoluntate sunt constituta. 25. Hie tu forsitan respondebis, ista omnia de Patris tan turn accipi debere persona. Vbi primum considerare debes illud quod legimus a quattuor animalibus dictum : Qui fuit, et est, et uenturus est, magis Filio quam Patri competere. Filium 390 enim uenturum, et ueteris et noui protestatur series testamenti. Ibi autem dicitur : Et cum darent ilia animalia gloriam et honorem et gratiam sedenti in throno, uiuenti in saecula saeculorum. 26. Sedere autem in throno Filium nullatenus negas, cui beatus Dauid dicit: Thronus tuus, Deus, in saeculum 395 saeculi. Viuentem quoque in saecula saeculorum Filium si hie appellatum negare uelis, ipsius Filii sermone conuinceris, qui eidem beato Iohanni dixit : Noli timere. Ego sum primus et nouissimus, et uiuus qui fui mortuus ; et ecce sum uiuens in saecula saeculorum. Quod si adhuc existimas repugnandum et 400 non uis hoc dictum esse de Filio, audi quid in subsequentibus idem beatus Iohannes apostolos dicat: Et uidi, inquit, et audiui uelut uocem multorum angelorum in circuitu throni et in circuitu animalium et circa seniores. Et erat numerus eorum milia milium, dicentium uoce magna : Dignus est Agnus qui occisus 405 est accipere potestatem et diuitias et sapientiam et fortitudinem et honorem et gloriam et benedictionem. Et omnem creaturam quae est in caelis et in terra et subtus terram et quae est in mari et quaecumque sunt in eis omnes audiui dicentes : Sedenti in solio et Agno benedictio et honor et gloria et potestas in sae410 cula saeculorum. Et quattuor animalia dicebant : Amen. 27. Saltern nunc, Fabiane, cognosce quantae impietatis sit, non solum apostolicis, uerum etiam angelicis uocibus reluctari. Audi milia milium dicentium uoce magna : Dignus est Agnus qui occisus est accipere potestatem et diuitias et sapientiam 415 et fortitudinem et honorem et gloriam et benedictionem. Et om¬ nem creaturam quae est in caelis et in terra et subtus terram et quaecumque est in mari et quaecumque sunt in eis. Et ne putes, seorsum Patri et seorsum Filio, uel gratias agi debere, uel gloriam dici; audi quid continuo beatus Iohannes adiunxit: 420 Omnes, inquit, audiui dicentes : Sedenti in solio et Agno bene¬ dictio et honor et gloria et potestas in saecula saeculorum. Et quattuor animalia dicebant: Amen. Ecce testimonio deuotionis angelicae cognoscitur debere dici gloriam Patri et Filio, debere gratias agi Patri et Filio, debere etiam unam pote423 statem dici Patris et Filii. Simul enim omnes beatus Iohannes 385

PL 816

m 646

394/395 Ps. 44, 7.

397/399 Apoc. i, 17.18.

401 ~ et audiui inquit et uidi W

401/410 Apoc. 5, 11-14.

403 erant (sedn cancell.) W

C. FABIANVM XXXIV, 27-30

847

dicentes audiuit : Sedenti in solio et Agno benedictio et honor et gloria et potestas in saecula saeculorum. Isto autem sermone, quo additum est : In saecula saeculorum, euidenter ostensum est, illos angelorum Dei aeterna societate ac beatitudine poti430 turos, qui Patris et Filii unum honorem agnoscunt, unam Patri et Filio gratiarum actionem persoluunt, unam Patri et Filio gloriam cantant, unam Patris et Filii praedicant potestatem. 28. Haec enim omnia qui in hoc saeculo simul Patri et Filio dare noluerit, omnium angelorum, ilia quae supra memorata 435 sunt in saecula saeculorum dicentium consortio non haerebit. PL Neque enim aliud in ilia aeternitate dicturi sunt omnes, de 817 quibus beatus Dauid dicit Deo : Altaria tua, Domine uirtutum, Rex mens, et Deus mens. Beati omnes qui habitant in domo tua, in saecula saeculorum laudabunt te. Cum enim aequales 440 angelis Dei erunt, certum est eos hoc esse dicturos in saecula saeculorum, quod in laudem Dei semper sancti angeli dicunt. Ne quis autem putet, aliam laudem Patris esse, aliam Filii, idem beatus Iohannes de his qui in ilia caelesti Hierusalem superna, quae domus Dei est, habitant, et in saecula saeculo445 rum laudabunt Deum, in libro memorato sic dicit : Post haec uidi turbam multam, quam dinumerare nemo poterat, ex omni genere et ex omni tribu et populo et lingua, stantes in conspectu throni et in conspectu Agni ; et erant amicti stolis albis, et palmae fuerunt in manibus eorum ; et magno clamore dicebant: 450 Salus Deo nostro sedenti super thronum et Agno. 29. Vbi Deum Patrem et Agnum, unum esse Deum continuo secutus est, dicens : Et omnes angeli qui stabant in circuitu throni et circa seniores et circa quattuor animalia, mox ceciderunt in faciem suam ante conspectum throni, et adorauerunt omnes dicentes: 455 Amen. Benedictio et gloria et sapientia et gratiarum actio et honor et uirtus et fortitudo Deo nostro in saecula saeculorum. Nonne quod superius dixerant : Sedenti in solio et Agno benem 647 dictio et honor et gloria et potestas in saecula saeculorum ; et quattuor animalia dicebant: Amen, hoc nunc idem omnes ange460 li sub unius Dei professione, ipsum Deum adorantes firmasse cognoscuntur ? Attende enim quid dixerint; immo quid dicant intente considera : Benedictio et gloria et sapientia et gra¬ tiarum actio et honor et uirtus et fortitudo Deo nostro in saecula saeculorum. Amen. 30. Haec autem omnia superius iidem 463 omnes angeli Agno danda esse dixerunt, quorum haec ilia uox magna est: Dignus est Agnus qui occisus est accipere po-

437/439 Ps. 83, 4.3. 445/450 Apoc. 7, 9.10. 457/459 Apoc. 5, 13.14.

446 uidi] Chiffl. in, audi W

452/456 Apoc. 7, IX.12.

458 alt. et] Chiffl. m, om. IF

464 idem W

848

C. FABIANVM XXXIV, 30-32

testatem et diuitias et sapientiam et fortitudinem et gloriam et benedictionem; quae cuncta Deo continuo dederunt, dicentes : Sedenti in solio et Agno benedictio et honor et gloria et 470 potestas in saecula saeculorum. Quos eadem rursus sub unius Dei nomine dedisse cognosce, quandoquidem adorauerunt Deum, dicentes : Amen. Benedictio et gloria et sapientia et gratiarum actio et honor et uirtus et fortitudo Deo nostro in saecula saeculorum. Amen. Attende ista tria loca, et inuenies 475 ueritatem nostrae fidei angelica deuotione firmari. Prius enim honor, et gloria, et benedictio, et potestas, ab omnibus angelis danda esse dicitur Agno, id est Filio ; deinde ab omnibus bene¬ dictio, et honor, et gloria, et potestas una datur sendenti in solio et Agno ; quod quid est aliud quam Patri et Filio ? Post 480 haec, benedictio, et gloria, et sapientia, et gratiarum actio, et honor, et uirtus, et fortitudo dantur uni Deo, quae superius data sunt sedenti in solio et Agno, id est Patri et Filio. Agnosce igitur et gloriam dandam esse Filio, et unam glo¬ riam simul dandam Patri et Filio, et unum Deum nostrum 485 esse Patrem et Filium. 31* Hoc enim iugiter canit ilia quae sursum est Hierusalem libera, quae est mater nostra ; cuius pars quae huius saeculi peregrinatione laborat,propterea ad ilium eius delectabilem uultum dulceque consortium recto cursu nititur, quia illam matrem non solum in bonis operibus, 490 uerum etiam in istis laudibus imitatur Hoc ista cantans ambulat in fide, quod ilia cantans requiescit in specie. Hoc ista pars ilhus Ecclesiae cantans uiatico pane reficitur, cuius ilia Hierusalem iugi atque indefessa plenitudine satiatur. Quomodo autem se hliam sanctae caelestis Hierusalem credere 495 uel dicere audet ilia Ecclesia, quae dicendum a se non putat in terris, quod ilia sancta mater dicere non cessat in caelis ? 32, Aut quomodo communem cum ea poterit habere beatitudinem, cum qua ipsius Dei non communicat laudem ? cum utique nullatenus illius sanctae Hierusalem possit adipisci 500 consortium, quisquis nunc eius non imitatur obsequium ? cum ipsa militia caelestis, nato secundum carnem Filio Dei, non aliud in terris cantauerit quam: Gloria in excelsis Deo ? Si quis autem quaerit, cui Deo, ilia statim angelica multitudo respondet : Sedenti in solio et Agno. Hoc ab angelis dicitur in 505 excelsis, hoc in terris cantatur ab hominibus bonae uoluntatis ; ut ostenderetur unus idem ipse Christus, cui et ab angelis dicitur : Gloria in excelsis Deo, et qui factus est in terra pax ho-

486 cfr Gal. 4, 26.

502.507/608 Luc. 2, 14.

504 Apoc. 5, 13.

478 et gloria] W, om. Chiffl. m 494 filiam] Chiffl. m, filium W sup. lin. W 501 dei] W, om. Chiffl. m

497 aut] u

C. FABIANVM XXXIV, 32-34

849

minibus bonae uoluntatis. Ipse est enim pax nostra, qui fecit utraque unum. Ab ipso quern habemus pacem, accepimus 5iobonam uoluntatem, per quam dono gratuitae iustificationis, m 648 Patri et Filio et Spiritui sancto uni Deo gloriam dicimus, ut ad angelorum consortium peruenire possimus ; ubi munere glorificationis accepto, gloriam sedenti in solio et Agno Deo nostro in saecula saeculorum dicere ualeamus. Neminem 515 autem moueat, quod in hie omnibus nihil dictum est de Spiritu sancto. 33. Euangelica quippe doctrina, quidquid seruitutis exhibendum praecipit Patri et Filio, simul exhibendum ostendit et Spiritui sancto. Quod Saluator noster uno praecepto monstrauit, dicens : Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in 5 20 nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Quod utique dicens, insinuauit eidem Trinitati simul a nobis deberi omne religionis obsequium, in cuius nomine credentibus et baptizatis confertur saluationis exordium. Maxime tamen et in illo loco Isaiae prophetae, una gloria Trinitatis agnoscitur, in quo Seraphim 525 clamant : Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Sabaoth ; ubi Trinitatem, unum Dominum Deum ostendunt, continuoque subiungunt: Plena est omnis terra gloria eius. Tale nobis aliquid etiam Dauid beatus insinuans, canit : Vox Domini praeparantis ceruos, et reuelabit condensa, et in templo eius 530 omnes dicent gloriam. 34. Templum uero non solum Patris et Filii, uerum etiam Spiritus sancti nos esse, sicut in hoc opere iam memorauimus, apostolica confirmat auctoritas. Dicit enim beatus Paulus : Nescitis quia membra uestra templum est in uobis Spiritus sancti, quern habetis a Deo ? Quomodo ergo fieri 535 potest, ut gloria, quae in templo sancti Spiritus dicitur, ipsi PL sancto Spiritui non dicatur ? cum profecto quidquid ad lau819 dandum Deum in templo Dei dictum fuerit, ab ipso Deo, cuius templum est, alienum esse non possit. Hoc itaque dixit bea¬ tus Dauid, ut ipsa Trinitas, cui gloria in templo eius dicitur, 540 unus naturaliter esse Dominus agnoscatur. Quod ut plenius noueris, laudes diuinas in psalmis aspice, et in libro Danielis prophetae, trium puerorum benedictiones diligenter attende ; et cum inter uniuersa quae facta sunt, nullatenus inueneris Spiritum sanctum nominari, agnosce Spiritum sanctum crea545 torem esse, non creatum ; factorem rerum omnium esse, non factum ; et ex hoc intellege unum cum Patre et Filio natura-

508/509 Eph. 2, 14. 519/520 Matth. 28, 19. Ps. 28, 9. 533/534 I Cor. 6, 19.

525/527 Is. 6, 3.

528/530

511 gloriam] m sup. tin. W 527 tale usq. ad 547 dominum deum\fragm. 16 apud a (3 Sirm} 531 nos] os sup. tin. 542 benedictionis W 543 sunt] m marg. /3 543/544 nullat. inuen. sp. s. nominari] in marg. superior! 545 rerum omnium] W j3, ~ a Chiffl. m

850

550

555

560

m 649 565

570

575

580

PL

820

585

C. FABIANVM XXXIV, 34-37

liter esse Dominum Deum. 35. In psalmis enim, ubi ad laudandum Dominum omnia quae facta sunt conuocantur, ab angelis incipitur, id est ab ipsa sapientia de qua scriptum est : Prior omnium creata est sapientia et intellectus prudentiae ab aeuo; et de qua paulo post dicitur: Ipse creauit illam Spirit-u sancto. Dicit autem beatus propheta : Laudate Domi¬ num de caelis, laudate eum in excelsis ; et incipiens ab ipsa prima et praecipua creatura, supra quam sola naturaliter est substantia Creator]s, angelos ponit in huius laudationis exordio, dicens : Laudate eum omnes angeli eius, laudate eum omnes uirtutes eius ; deinde dicit : Laudate eum sol et luna. Laudate eum omnes stellae et lumen. Laudate eum caeli caelorum, et aquae quae super caelos sunt laudent nomen Domini, causamque huius laudationis ostendens ait: Quoniam ipse dixit et facta sunt ; ipse mandauit et creata sunt. 36. Haec itaque omnia ideo dicuntur Dominum debere laudare, quoniam ab ipso facta sunt. Quod si factus esset etiam Spiritus sanctus, in illo laudationis ordine, ante angelos et uirtutes prophetico poneretur eloquio. An hoc uobis placet,ut Spiritus sanctus, qui secundum uestram sententiam factus per Filium dicitur, sine diuinae laudationis obsequio relinquatur ? et ille qui a uobis asseritur per Filium ceteris creaturis potior factus, laudantibus creatorem cunctis sine laude perseueret ingratus ? et ab ipso Dominus non laudetur, in quo, secundum credulitatem uestram, creator eius magis laudabilis inuenitur ? Benedictiones quoque trium puerorum, sicut superius dixi, prudenter attende ; in quibus primitus ita ipse factor omnium rerum benedicitur, ut ei dicatur : Benedictus es, Domine, Deus patrum nostrorum, et laudabilis, et gloriosus in saecula. 37. Ecce, tres illi tamquam ex uno ore, Dominum Deum et benedicere et laudare et glorihcare non desinunt. Vbi solum Patrem intellegi scripturae diuinae non permittit auctoritas ; primitus enim ab illis tribus pueris ponitur : Benedictum nomen gloriae tuae, quod est sanctum, et laudabile et gloriosum in saecula. Istud autem nomen sanctum, non solius Patris, sed unum naturale nomen est Trinitatis; quod superius est a nobis sancti Isaiae testimonio demonstratum, qui Seraphin ad inuicem sic clamare commemorat : Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Sabaoth; plena est omnis terra gloria eius. Quod si hoc nomen, quod est sanctum, non unum esse sanctae Trinitatis asseras, restat, hoc nomen sanctum soli sancto Spiritui (uelis,

550/551 Eccli. 1, 4.

Ps.

148, 2.

557/559 579/580 Dan. 3, 52.

551/552 Eccli. i, 9.

Ps.

148, 3.4.

584/585

Is.

560/561 6, 3.

552/553 Ps. 148, 1.

Ps.

148, 5.

547 dominum deum] desin. fragm. 16 apud a jS Sirm.1

556/557

574/575 Dan. 3, 52.

C. FABIANVM XXXIV, 37-39

m

650

851

nolis) assignare cogaris ; ipse enim in Trinitate proprie Spiritus sanctus dicitur ; quamuis et Pater et Filius secundum 590 rectam Mem et Spiritus et sanctus naturaliter non negetur. Vnde beatus apostolus unum sciens nomen esse sanctum Patris et Filii et Spiritus sancti, in ipso fideles sanctificari testatus est dicens : Sed abluti estis, sed iustificati estis, sed sanctificati estis in nomine Domini nostri Iesu Christi, et in Spiritu Dei nostri. 595 38. Recole igitur in quo nomine sanctum baptisma detur, et inuenies quoniam in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti unusquisque iustificatur et sanctificatur, quisquis in eodem nomine recte credens, in unam substantiam Trinitatis abluitur. Vnde unum nomen sanctum Patris et Filii et Spiritus 600 sancti naturaliter esse cognoscit, quisquis in eodem nomine conferri donum uerae sanctificationis intellegit. Dicit deinde in benedictionibus : Benedictus es in templo sancto gloriae tuae, et laudabiiis et gloriosus in saecula ; templum autem nos esse, non solius Patris, sed ipsius sanctae Trinitatis, iam in hoc 605 opere sanctarum scripturarum attestatione sufficienter ostendimus. Trinitas est igitur unus Dominus Deus, benedictus et laudabiiis et gloriosus in saecula ; quem in templo sancto gloriae eius illi ueraciter benedicunt, qui se unum templum esse sanctae Trinitatis agnoscunt. Deinde ab illis tribus pueris 610 dicitur : Benedictus es, qui uides abyssos, sedens super Cherubin, et laudabiiis, et gloriosus in saecula. 39. Et Pater autem et Filius et Spiritus sanctus ita totum aequaliter uidet, sicut totum ipsa Trinitas replet. Nec Filio igitur, nec Spiritui sancto abyssorum uisio denegatur ; quoniam ipsa sancta Tri615 nitas simul omnia in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia, omnipotentiae naturalis agnitione complectitur; et in eo omnia manifestissima uisione cernit, quia plenitudine scientiae suae sicut praeterita et praesentia, sic etiam futura uniuersa cognoscit. Cum uero deinde in benedictionibus dicitur : 620 Benedictus es supra sedem regni tui, et laudabiiis, et gloriosus in saecula, quis ita desipiat, ut ab hac benedictione Filium aut Spiritual sanctum separare contendat ? cum beatus Isaias unam esse sedem sanctae Trinitatis insinuet, dicens : Vidi Dominum sedentem super solium excelsum et eleuatum. Ouem Do625 minum, clamantibus ad inuicem Seraphin, ita praedicari commemorat : Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Sabaoth ; plena est omnis terra gloria eius. Ipsum ergo unum Dominum 593/5941 Cor. 6, n. 621 Dan. 3, 55 (54).

602/003 Dan. 3, 53. 010/611 Dan. 3, 54(55)623/624 Is. 6, 1. 626/627 Is. 6, 3.

620/

591 beatus usq. ad 601 intellegit] fragm. 14 apud a /3 Sirm.1 601 conferri] confiteri a /3 601 intellegit] desin.fragm. 14 apud a fj Sirm.1 620 sup W {cfr infra, lin. 645 .- supra) 622 beatus usq. ad lin. 643 in ea erit] fragm. 31 apud a /J Sirm1 623 insinuat a ft Sirm}

852

C. FABIANVM XXXIV, 39-41

Deum in uno throno sedentem propheta cognouit, quem in Sa¬ cramento Trinitatis tertio uocari sanctum, et semel dici Domi630 num Deum, reuelatione gratiae spiritalis audiuit. 40, Inde est quod unum regnum unamque sedem Patris et Filii apostolica praedicare non cessat auctoritas. Beatus enim Paulus, unum regnum Filii et Patris ostendens, ait : Hoc enim scitote intellegentes quod omnis fornicator, aut immundus, aut auarus, quod 635 est idolorum seruitus, non habebit hereditatem in regno Christi et Dei. Sedem quoque unam esse sanctus Iohannes in Apocalypsi euidenter ostendit, dicens de angelo a quo sibi sanctam ciuitatem testatur ostensam : Et ostendit mihi fiumen aquae uiuae candidum quasi crystallum, exiens de sede Dei et Agni. Per 640 mediam plateam eius ex utraque parte fluminis, lignum uitae, afferens duodecim fructus, per singulos menses reddens fructum suum et folia ligni in curationem gentium. Neque ullum iam maledictum erit, et thronus Dei et Agni in ea erit. Trinitas igitur unus Deus intellegendus est in ilia trium puerorum benedictio645 ne, ubi dicitur : Benedictus es supra sedem regni tui, quia sicut una sedes, sic unum regnum est Patris et Filii et Spiritus sancti. Illud deinde quod infertur : Benedictus es in firmamento caeli et laudabilis et gloriosus in saecula, quis non uideat in laudem Trinitatis dictum ? quandoquidem ipsum firmamen650 turn caeli, unum opus est Trinitatis ; Verbo enim Domini caeli firmati sunt, et Spiritu oris eius omnis uirtus eorum. 41, Vt autem Dominum Deum patrum nostrorum, non solum Patrem, nec solum Filium, nec solum Spiritum sanctum, sed simul sanctam Trinitatem, unum Dominum Deum ab omnibus 655 operibus suis benedicendum, laudandum et glorificandum tres illi uiri ostenderent, uide unde diuinorum operum initium sumpserint; dicentes enim: Benedicite, omnia opera Do¬ mini, Dominum, ostenderant non debere inter opera Domini computari quodcumque in his operibus quae hie comprehen660 duntur non poterit inueniri. Deinde omnia prorsus quae sunt opera Domini Dei, ad obsequium debitae benedictionis creatori Deo reddendum, hoc inuitare cognoscuntur exordio : Benedicite caeli Dominum. Benedicite angeli Do¬ minum. Benedicite aquae omnes quae super caelos sunt Do-

633/636 Eph. 5, 5. 638/643 Apoc. 22, 1-3. 645 Dan. 3, 55 (54). 647/648 Dan. 3, 56. 650/651 Ps. 32, 6. 657/658 Dan. 3, 57. 663 Dan. 3, 58 (59). 663/664 Dan. 3, 59 (58). 664/665 Dan. 3, 60.

628 deum] Wag Sirm}, om. Chiffl. m quem] Wag Sirm.1, om. Chiffl. m gratiae] sup. lirt. a 633/634 intellegens W 634 pr. aut] sup. lin. g ostendit] ex ostendens g 639 per] exiens proem, (sedcum lineola subduct.) g in ea erit] desin.fragm. SI apud a g Sirm.1

630 637 643

C. FABIANVM XXXIV, 41-XXXV

853

665 minum. Benedicite omnes uirtutes Domini Dominum, et m 651 cetera, siue quae in caelis, siue quae in terra sunt, uisibilia et inuisibilia; in quibus tamen omnibus operibus Domini non inuenitur Spiritus sanctus ; quern utique si oporteret inter diuina opera deputari, nec angelica, neque alia quaelibet ante 670 ilium creatura debuerat nominari. 42* Quid est ergo, quod Spiritus sanctus nec inter omnia quae a Domino facta sunt, Dominum laudat, nec Deum inter omnia eius opera benedicit ? An forte prophetis subrepsit obliuio, ut Spiritus sancti non meminissent, cum ad laudandum Dominum omnia quae a 675 Domino facta sunt, et ad benedicendum Dominum omnia PL opera Domini conuocassent ? sed hoc quemquam beatus 822 Petrus credere non permittit, dicens : Non enim uoluntate Hu¬ mana allata est umquam prophetia, sed Spiritu sancto acti locuti sunt sancti homines Dei. Alio quoque loco de iisdem prophetis 680 haec memorat : Scrutantes in quibus uel quale tempus significaret qui in eis erat Spiritus Christi. 43. Proinde Spiritus sanc¬ tus, quo utique acti locuti sunt sancti homines Dei, si se non factorem, sed factum sciret, et si se non operatorem Deum, sed opus Dei esse cognosceret, ante ilia omnia quae facta sunt 685 et quae opera Domini nominantur, seipsum primitus sine dubio posuisset, ut ab ipso, in quo excellentia diuini operis esset prae angelis agnoscenda, operatori Deo laus praecipua redderetur. Hoc autem ideo non fit, quia unus est Deus creator omnium rerum, Pater et Filius et Spiritus sanctus, qui ab 690 omnibus quae fecit, ideo digne laudatur, et ab omnibus operi¬ bus suis nihilominus benedicitur, quia ipse creator atque ope¬ rator rerum omnium Deus Dominus inuenitur. Vna ergo benedictio, una laus, una glorihcatio, uni Deo Trinitati debetur ab omnibus operibus eius, quia Pater et Filius et Spiritus sanctus, 695 solus Deus factor omnium inuenitur esse non factus, et solus Deus creator est non creatus. FRAGMENTVM XXXV. ITEM EX LIBRO IX.

Quis autem illam tui mendacii non detestetur ineptiam, qua me confingis Deum Patrem totius Trinitatis auctorem, in illis gestis falsis atque fallacibus nuncupasse ? Quod utique tantum est a fide ueritatis alienum, quantum est sanctae re5 ligioni contrarium. Deus quippe Pater non est auctor Trinita¬ tis, sed auctor est Filii et Spiritus sancti, in eo quod de illo

665 Dan. 3, 61.

677/679 II Petr. 1, 21.

680/681 1 Petr. 1, 11.

679 isdem W XXXV, titulus : ITEM IV, Item ex libro IX coni. Chiffl.

Pater non est auctor totius Trinitatis sed tantum Filii et Spiritus sancti.

854

m 652 10

15

20

C. FABIANVM XXXV-XXXVI, 2

natus est Films et de illo procedit Spiritus sanctus. Nam quisquis recte intellegit auctoris uocabulum, relationis nomen inueniet, non naturae. Auctor enim nemo esse dicitur sjbi, sed alteri; unde non ad se ipsum, sed ad alterum auctor ueraciter nuncupatur. Nemo autem quolibet relatiuo nomine sic po¬ test ad suam sicut ad alterius referri personam ; quod enim ad suam quisque personam dicitur, secundum relationem dici nullatenus inuenitur. Deum itaque Patrem, non totius Trinitatis, sed Filii et Spiritus sancti fatemur auctorem ; de quo habet et unigenitus Filius aeternae natiuitatis et Spiritus sanc¬ tus aeternae processionis originem. Vnitas autem naturalis, creatorem Filium de creatore Patre naturali natiuitate insi— nuat exstitisse et creatorem Spiritum sanctum de Patre Filioque procedere. FRAGMENTVM XXXVI. EX LIBRO X.

QVI DEFENSIONEM CONTINET SYMBOLI

APOSTOLORVM ADVERSVS ARIANOS.

PL 823 5

10

15

1. Christianae fidei Symbolum (quod Graeco eloquio et pactum solet et collatio nuncupari) sancte quidem recteque et omnino sapienter secundum regulam ueritatis est ab apostolis ordinatum. Dominus enim, qui uerbum consummans et breuians fecit super terram, sicut in breuitate consummauit omnia praecepta legis, dicens, in illis duobus praeceptis dilectionis Dei et proximi totam legem prophetasque pendere ; sicut etiam in orationis breuitate perfecit, quidquid ad praesentis uitae auxilium et ad futurae pertinebat effectum ; sic etiam in Symboli breuitate, perfectum uoluit per apostolos suos fidei sanctae ordinari tenorem, qui recte credentibus proficeret ad salutem. 2. Est autem Symbolum quoddam uerum pactum ueraque collatio in cuius breuitate totius credulitatis Christianae summa consistit. Vbi tamen necessarius est rectus credentis animus, ne quod audit ad salutis effectum, ipse sibi uelit ad mortis retorquere supplicium. Nam bona est et lex, si quis ea legitime utatur. Quapropter inaniter tibi uisum est, male intellegendo, ad tuum sensum uelle rectitudinem Symboli retorquere, et inde praescribere sanctae XXXVI, 1/2 cfr Eucherius Lugd. instruct. 2 (C.S.E.L. 31, p. 160, 18). cfr Rom. 9, 28. 6/7 cfr Matth. 22, 40. 17 I Tim. 1, 8.

4/5

14 deum usq. ad 20 procedere] fragm. 6 apud y Sirm? sub titulo : Item idem in libro nono eiusdem operis 16 pr. et] eras, rubricator y, om. Sirm? 20 procedere] desin. fragm. 6 apud y Sirm?

18/19 insinuet y

XXXVI, titulus : deest in W (primis uocabulis Christianae fidei symbolum litteris capitalibus designatis). Ex libro X. Qui defensionem continet symboli apostolorum aduersus Arrianos coni. ChijJJ. (cfr infra, lin. 178) 9 sic] c sup. lin. W ndo sup. lin. W

12 proficeret] Chiffl. m, proficerent W

18 intellegendo]

Quid Symbo¬ lum. Ad usum eius legitimum necessarius est rectus credentis ani¬ mus. Quod in eo Pater et om¬ nipot ens et creator dici¬ tur, hoc de tota Trinit ate intellegendum est. Immortalis est et inuisibilis Trinitas alia ratione quam angelus uel anima hominis. Enarrantur omnes Symboli articuli.

C. FABIANVM XXXVI, 2-5

855

fidei catholicae, quia in Symbolo non omnia dicta sunt de Filio, quae sunt dicta de Patre ; cum utique propterea plenitudo diuinitatis, quantum oportebat debuerit in origine commendari, quia non debuit aliter in prole cognosci. Cum enim quisque se dicit credere in Deum Patrem omnipotentem, hoc 25 ipsum quod in Deum Patrem dicit, sicut in eo ueritatem naturalis diuinitatis, ita ueritatem naturalis quoque paternitatis, et ex hac ueritatem naturalis etiam generationis ostendit. 3. Nec enim Deus Pater naturaliter Deus est et Pater naturaliter non est, cum utique naturalis in eo sit et diuina pater30 nitas et paterna diuinitas. Totum igitur in se habet ilia generatio diuina, quidquid in se habet Dei Patris aeterna substantia. Proinde sufficiebat ut diceretur de Patre solo quidquid aequaliter intellegendum esset in Filio. Pater enim sic omnipotentem Filium genuit, sicut est ipse Pater omni35 potens ; sic uniuersorum creatorem, sicut ipse uniuersorum creator est ; sic regem saeculorum, sicut ipse rex saeculorum est ; sic immortalem et inuisibilem, sicut ipse immortalis est et inuisibilis. Omnia igitur quae Deo Patri dantur in Sym¬ bolo, ipso uno Filii nomine naturaliter tribuuntur et Filio. 40 Nam uniuersorum creator est Pater, sed omnia -per Verbum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, et in ipso creata sunt uniuersa in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia ; siue Throni, siue Dominationes, siue Principatus, siue Potestates, omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, 45 et omnia in illo constant. Vnus est itaque Deus, Pater, ex quo omnia et nos in ipsum ; et unus Dominus, Iesus Christus, per quern omnia et nos per ipsum. 4. Rex saeculorum est Pater, sed non minus Rex inuenitur et Filius, cui dicit propheta : Regnum tuum, regnum omnium saeculorum. Immortalis uero 50 et inuisibilis simul est ipsa Trinitas, qui est unus, uerus et bonus Deus ; non utique sic immortalis atque inuisibilis, sicut est anima humana uel angelus. Deus enim in eo maxime inuisibilis dicitur, in quo nisi per gratiam non uidetur. Nullus enim creatus spiritus, Patrem et Filium et Spiritum sanctum 55 propria facultate uidet, si hoc Deus ipse non donet. Necesse est autem ut non corpore, sed spiritu Deus Trinitas uideatur, si hoc bonitatis suae munere largiatur ; alioquin quomodo uerum erit, quoniam angeli sancti semper uident faciem Patris ? et: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt? 5, Ange20

m 6j3

PL

824

24 Symbolum fidei. 1, 16.17.

35/38 Symbolum fidei.

45/47 I Cor. 8, 6.

40/41 Ioh. i, 3.

49 Ps. 144, 13.

33 pater usq. ad 47 ipsum] fragm. 38 apud a g Sirm.1 39 tribuntur g 41 in] sup. tin. a 45 est] om. g 38 apud a g Sirm.1

41/45 Col.

59 Matth. 5, 8.

33 enim] om. a g Sirm.1 47 ipsum] desin. fragm.

856

C. FABIANVM XXXVI, 5-7

60 lus igitur et anima rationalis, quoniam spiritus sunt a Deo creati, non possunt oculis uideri corporeis ; Trinitas autem, qui est Deus uniuersorum creator, et uere inuisibilis, procul dubio si ab eo gratia non donetur, etiam cordis oculo non uidetur. Deus enim lux est uera quae illuminat omnem hominem 65 uenientem in hunc mundum ; gratis itaque illuminando confert emundationem, ut uidendi tribuat facultatem. Immortalis quoque non eo modo Deus dicitur, quo uel anima uel angelus inuenitur, quoniam et in angelo et si non est naturalis exstinctio, potest tamen naturalis inueniri mutatio ; ilia uero 70 natura recipit ex mutabilitate quamdam mortem, quae recipit qualitatem. Nos autem Deum sine qualitate dicimus bonum, cui non est aliud Deum esse, aliud bonum esse ; unde, cum bonitatem eius dicimus, ipsam diuinitatem eius ostendimus ; et cum diuinitatem dicimus, bonitatem sine dubio demonstra654 75 mus. Deus ergo noster in eo uere immortalis agnoscitur, in quo naturaliter non mutatur ; quod nulla creatura potuit aut potest habere per naturam, quamuis hoc quaedam cognoscitur accepisse per gratiam. 0. Omnis quippe res quam Deus fecit, originem ducit ex nihilo, unde consequenter agnoscitur a 80 certo initio coepisse esse, et priusquam esse inciperet, non fuisse. Vnde hoc habet omnis res cuius non est una cum Deo Patre natura, ut per semetipsam mutabilitati subiaceat ; incommutabilitatem uero, illius naturae dono consequatur, in qua naturalis incommutabilitas inuenitur. Sola uero est 85 natura Trinitatis quae naturaliter mutari non possit, quia natura esse non coepit ; in omni autem substantia quae cum Deo Patre non est unius eiusdemque naturae, sicut origo ex nihilo ducta cognoscitur, ita naturalis mutabilitas inuenitur. Quam mutabilitatem sola Trinitatis diuina natura non habet, 90 quae esse non coepit, et quae omnia quae fecit, ex nihilo fecit; quaeque propterea in se tantummodo credi uoluit, quia sic sola sufficit ad renouationem humanae naturae, sicut ad creationem omnium rerum sola sibi naturali uirtute ac bonitate sufficit. 7» In illam igitur naturam sanctae Trinitatis iuste ac 95 salubriter credimus, quam et omnipotentem et rerum omnium creatricem et regem et regnum omnium saeculorum singulariter possidentem et inuisibilem corporibus atque spiritibus per naturam, uisibilem uero spiritibus iustis per gratuitam gratiam, immortalem quoque per aeternitatem naturalis in100 commutabilitatis agnoscimus. Quapropter cum haec omnia commemorarentur in Patre, in quo principaliter erat com-

64/65 cfr Ioh. i, 9.

73 bonitatem eius] conieci, bonitate eius W, bonitatem Chiffl. m commendanda] W, ~ Chiffl. m

101/102 erat

C. FABIANVM XXXVI, 7-10

PL 825

m

655

857

mendanda diuina natura, sufficit Filium eius unicurn Domi¬ nant nostrum Iesum Christum deinde nominari, quandoquidem ipso unici Filii uocabulo, plena inuenitur Patris et Filii 105 naturalis significata communio. 8. Alterius autem omnipotentiae, dominationis, immortalitatis atque innisibilitatis, Iesus Christus digne crederetur, si non Dei Patris unicus Filius diceretur. Vnicus autem dicitur, quia solus uerus est Filius ; solus est autem uerus Filius, quia de natura Patris solus est natus. no Veritas itaque natiuitatis illius, naturalem plenitudinem de Patre demonstrat in Filio, in quo ex naturali generatione, paternae naturae permanet plenitudo. Congruebat autem nostrae fidei ac saluti, non solum creationis uerum etiam redemptionis mysterium confiteri. In omnibus enim quae superius 115 de Patre dicta sunt, praedicata est maiestas eius qua nos fecit, sed non est ostensa bonitas qua redemit; et quoniam hoc collatum est nobis, dignum fait ut sufhciente solo Filii nomine ad demonstrationem maiestatis diuinae qua creati sumus, deinde uerbum crucis, quod pereuntibus quidem stultitia est, his au120 tem qui salui hunt uirtus Dei est. 9* Quo magis ad credendum difficile uidebatur. Difficile quippe non fuit credere Filium unius naturae cum Patre, et ex hoc omnia quae memorata sunt, unitate naturali cum genitore genitum possidere ; et ob hoc, ad sapientiam mundi penitus destruendum, quia Christus cruci125 fixus Iudaeis quidem scandalum est, gentibus autem stultitia, ipsis uero uocatis Iudaeis atque Graecis, Christus Dei uirtus et Dei sapientia ; ob hoc fuit intentius et penitus inculcandum, Deum uerum, Dei patris omnipotentis, immortalis et inuisibilis proprium atque unigenitum Filium, etiam natum de Spiritu 130 sancto ex uirgine Maria, quod nihil est aliud quam de gratia Dei et ex utero uirginali. 10 Quid autem mirabilius ac salubrius, quam cognoscere Deum unigenitum, de natura Patris sine initio natum et Patri Deo naturaliter coaeternum, non suae utilitatis sed nostrae salutis obtentu factum esse quod 135 fecit; creatumque mirabiliter ac misericorditer, ut redimeret quod creauit ? Verum quia idem proprius atque unicus Dei Pa¬ tris Filius, simul naturam nostram poenamque suscepit, qui ueritatem in se animae huipanae sic demonstrauit et carnis, ut ueritatem tristitiae suscepisset et mortis —unde ait: Tristis 140 est anima mea usque ad mortem—propterea in Symbolo ipsum unicum Dei Filium, quern de Spiritu sancto ex Maria uirgine natum fatemur, crucifixum quoque dicimus et sepultum, ut

.

102/103 Symbolum fidei. 118/120 cfr I Cof. i, 18. 124/127 cfr I Cor. i, 23.24. 129/130 Symbolum fidei. 139/140 Matth. 26, 38. 141/142 Symbolum fidei.

125 stultitiam W 134 utilitati W 137 filius] W, om. Chiffl. m conieci (cfr supra, /in. 130), et W Chiffl. m *7

141 ex] C. C XCI A

858

C. FABIANVM XXXVI, 10-13

in eo simul agnoscatur ueritas utriusque naturae, quem sicut uerum Deum ostendit diuinitatis aeternae maiestas, itauerum 145 hominem docet diuinae benignitatis humilitas. 11 Deus quippe ille qui est de Patre creator omnium rerum, factus est de uirgine mediator Dei et hominum. Ipse autem mediator non fieret, si in se uno ueritatem paternae maternaeque sub¬ stantiae non haberet. Sicut enim in eo sumus reconciliati per 150 mortem Filii eius, quia ille mediator uerarn in se habuit carnem, secundum quam susciperet ueram mortem ; sic in eo nobis beneficium contulit uerae reconciliationis, in quo est illi cum Patre una diuinitas naturalis. Christus enim, qui ue¬ ritas est, sicut est uerus homo de natura matris, sic uerus Deus 155 est etiam de substantia Patris ; cui sic non est diuersitas diui¬ nae naturae cum Patre, sicut non est naturalis diuersitas animae carnisque cum uirgine. 12 Proinde, quia mortem ueritate carnis accepit, quam ueritate diuinitatis absorbuit, ideo fatemur quia sepultus, die tertia resurrexit. Hoc enim ad con160 firmationem spei nostrae operata est diuina benignitas, ut in quo uincebatur mortis nostrae supplicium, in ipso refulgeret nostrae resurrectionis exemplum ; et quia Christus resurgens a mortuis iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur, sicut numquam morietur Christi caro uera, ita nostra quoque 165 corpora resurrectionis aeternitate credamus sine tine uictura. Deinde autem fatemur Christum ascendisse in caelum, et inde uenturum iudicare uiuos et mortuos : Pater enim non iudicat quemquam, sed omne indicium dedit Filio, ut omnes honorificent Filium sicut honorifcant Patrem. Proinde unus est honor Patri 170 ac Filio deferendus, quia Pater qui non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio, unum demonstrauit esse suum Filiique iudicium ; quod ideo Filio dedit, ut omnes honorificent Filium sicut honorificant Patrem. 13 Ad remouendam quippe differentiam honoris, ostensa est unitas iudiciariae potesta175 tis ; ut scilicet Filio, cui a Patre datum omne iudicium nouimus, aequalem simul cum Patre honorificentiam deferamus ; nec separemus honoris obsequium, ubi separatum iudicium non uidemus. Expleta uero confessione uerae diuinitatis, ueraeque humanitatis unici Filii Dei, confitemur nos credere in 180 Spiritum sanctum, qui est unus Spiritus Patris et Filii, de Pa¬ tre Filioque procedens, in Patre Filioque naturaliter manens ; de Patre ac Filio habens diuinitatis originem, cum Pa-

.

.

.

159 Symbolum fidei. 162/163 Rom. 6, 9. 166/167 Symbolum fidei. 169 Ioh. 5, 22.23. 179/180 Symbolum fidei.

167/

145 benignitatis] Chiffl. m, benignitas W 170 ac] W, et Chiffl. m 178 expleta usq. ad 183 ueritatem] fragm. 7 apud y Sirm} sub titulo : Item idem in libro decimo eiusdem operis 181 naturaliter] y Sirm 2 m, fideliter W Chiffl. 182 habens usq. ad 183 filio] om. y Sirm}

C. FABIANVM XXXVI, 13-15 m 656

PL 827

859

tre ac Filio unius deitatis habens naturaliter ueritatem. In Spiritu autem sancto quid amplius ad perfectionem diuinae 185 maiestatis potuit aut debuit praedicari, quam cum de Spiritu sancto ex Maria uirgine natus Dei Filius dicitur, ipse opifex illius sancti corporis inuenitur ? In quo ergo digne minor Patre uel Filio dici potest, qui est ipsius unici Filii Dei secundum carnem creator omnipotens ? Haec est Trinitas unus Deus, 190 cuius sacramentum sancto Symbolo continetur, propter quod in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti sanctum baptisma datur. 14. Remissio uero peccatorum, carnis resurrectio et uita aeterna, propterea in Symbolo post commemorationem sanctae Trinitatis adiungitur, ut illius confessionis utilitas, 195 huius mercedis subiunctione monstretur. Ad hoc enim utilis est tides Patris et Filii et Spiritus sancti, unius scilicet aeterni, ueri et boni Dei, ut remissionem peccatorum accipiamus, et in ista carne in qua nunc uiuimus resurgentes, in aetemum beate uiuamus. Ipsa est pietas, quae ad omnia utilis est, pro200 missionem habens uitae praesentis et futurae ; praesentis utique bonae et futurae aetemae ac beatae. Subiungitur autem et sancta Ecclesia, ut agnoscatur quae sit domus Dei conditoris, aeterna ciuitas Redemptoris ; sine cuius societate atque unitate remissio peccatorum non acquiritur, et per resurrec205 tionem carnis non ad aeternae uitae gaudia, sed ad aeternae mortis supplicia peruenitur. 15. Proinde illi sanctum Symbolum prodest, qui Patrem et Filium et Spiritum sanctum unum Deum naturaliter credit ; ipse enim remissionem accepit pec¬ catorum et per resurrectionem istius carnis in qua nunc bene 210 uiuit, uitam aeternam sine dubio possidebit ; non autem sic credimus in remissionem peccatorum, in carnis resurrectionem et in uitam aeternam, sicut credimus in Spiritum sanctum. Discretione quippe largitoris largitatisque seruata, in Patrem et in Filium et in Spiritum sanctum credimus ; remissionem 215 uero peccatorum, carnis resurrectionem et uitam aeternam, a Patre et Filio et Spiritu sancto danda nobis credimus et speramus. Nam ipse Saluator noster, in quo nobis credendum sit, euidenter ostendit, dicens discipulis suis : Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. 220 In Patre autem et Filio et Spiritu sancto, personarum fuit insinuanda proprietas, ne in Trinitate Deo, in quo una natura saluberrime creditur, una quoque persona perniciosissime cre199/200 I Tim.

, 8.

4

218/219 Matth.

,

28

.

19

183 diuinitatis Sirm2 183 ueritatem] desin. fragm. 7 apud y Sirm.2 183/ 184 in spiritu usq. ad 189 omnipotens] fragm. 1 apud a ft Sirm.1 184 autem] om. a ft Sirm.1 189 omnipotens] desin. fragm. 1 apud a ft Sirm.1 192 remissio usq. ad 201 beatae] fragm. 41 apud a ft Sirm.1 197 ueri] sup. lin. ft 201 ac] sup. /in. ft 201 beatae] desin. fragm. 41 apud a ft Sirm.1

86o

C. FABIANVM XXXVI, I5-XXXVII, 2

.

deretur. 16 Miror autem te confiteri quia de Deo nihil aliud nasci poterat nisi Deus ; et non attendere, in ipsa natura et 225 nomine Dei omnia ilia quae de Deo Patre dicta sunt contineri. Si enim de Deo nihil aliud nasci poterat nisi Deus, utique de Deo omnipotente nihil aliud nasci poterat nisi Deus omnipotens,de Deo uniuersorum creatore nihil aliud nasci poterat nisi Deus uniuersorum creator, de Deo Rege saeculorum nihil 230 aliud nasci poterat nisi Fulgentii episcopi c tquibusdam uerbis euanidis) ; In natali(e) unius confessoris. Sermo beati Fulgentii x1-2-3 ; Item sermo beati Fulgentii episcopi legendus in sancti Martini uel alterius confessoris d1’2 ; d3 in rasura 2 m. : Lectio sancti euangelii secundum Matthaeum. In illo tempore dixit dominus Iesus discipulis suis : Vigilate quia nescitis qua hora dominus uester uenturus sit et reliqua. Sermo beati Fulgentii episcopi de eadem lectione ; Sermo Fulgentii episcopi in sancti Martini legendo uel alterius confessoris e ; Natale unius confessoris et episcopi. Sermo Fulgentii episcopi /. 4 desinant x1’2

5 praecepit d1-2-3 e

~ nobis praecepit d3

10 pr. et]

c l X1'2 d2 e, om. d1'3 m 14 enim] om. d1-3 15 simul] om. x1-2’3 ^ 18 ~ uniuersis consulitur x1'2'3 20 quid] c d1'2 (que a. m.)3 e, quae / x1 Ant. m 25 specialia ... officia x1'2’3 27 super c 30 uocatis] c l d1'2'3 e, uos uocatis xi.2.3 29

Ant, m C. C. XCI A

890

SERMO I, 2-3

tis me Magister et Domine, et bene dicitis, sum etenim. Quae est etiam huius Domini familia ? Nimirum ilia est quam ipse Dominus de manu inimici redemit et suo dominio mancipauit. Haec autem familia sancta est Ecclesia catholioa, quae 35 per orbem terrae copiosa fertilitate diffunditur et redemptam se pretioso sui Domini sanguine gloriatur. Filius enim hominis, sicut ipse ait, non uenit ministrari, sed ministrare, et dare animam suam, redemptionem pro multis. Ipse est etiam Pastor bonus qui animam suam posuit pro ouibus suis. Grex ergo 40 boni Pastoris ipsa est familia Redemptoris. Dispensator uero quis sit, quern oportet esse fidelem pariter et prudentem, Paulus nobis ostendat apostolus, qui de se suisque sociis loquens ait : Sic nos existimet homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum Dei. Hie iam quaeritur inter dispensatores, 45 ut fidelis quis inueniatur. 3. Ne quis autem nostrum solos apostolos dispensatores factos existimet, neglectoque militiae spiritalis officio, seruuspiger infideliter imprudenterque dormitet, ipse beatus apostolus episcopos quoque dispensatores esse ostendens, ait : Oportet 50 enim episcopum sine crimine esse, sicut Dei dispensatorem. Serui ergo patris familias surnus, dispensatores Domini sumus, mensuram tritici quam uobis erogemus accepimus. Quae uero sit ista mensura tritici si quaeramus, ipsam quoque no¬ bis beatus Paulus apostolus ostendit dicens : Vnicuique sicut 55 Deus diuisit mensuram fdei. Quam ergo mensuram tritici Christus nuncupat, ipsam mensuram fidei Paulus appellat, ut agnoscamus non aliud esse spiritale triticum quam Christianae fidei uenerabile sacramentum. Huius tritici mensu¬ ram uobis in nomine Domini damus, quoties illuminati 60 dono gratiae spiritalis, secundum regulam uerae fidei disputamus ; et eamdem tritici mensuram per dominicos dispensato¬ res accipitis, cum cotidie per Dei famulos uerbum ueritatis auditis. De ipsa nunc ergo tritici mensura loquimur. Ex

33 efr Ps. 106, 2. 36/38 Matth. 20, 28. 1, 7. 54/55 Rom. 12, 3.

43/45 I Cor. 4, 1.2.

49/50 Tit.

32 etiam] om. x1-2-8 34 ~ ecclesia est x1-2,3 36 enim] om. x3 37 non uenit] c x1-2'3 d2 Ant., ~ / d1-3 e m 38 pro m. red. (sub sign, transp.) x3 38 est etiam] enim est x1'3 39 ergo] enim x3 41 qui sit d1 41 oportet] semper praem. x1-2-3 42 ostendat] c x1-2,3 d1-2-3 e, -dit / Ant. m 43 homo] om. x3 44 ministeriorum l x1'2,3 d3 48 dormitat et c 49 coepiscopos c 50 enim] ergo c, om. e 51 patrifamilias d1 51/52 disp. dom. s.] om. x1’2, ~ disp. s. dom. add. in marg. sup. lin. x3 52 quam] quern c 54 Paulus] om. d1 54 ~ ap. Paul, c 54 sicut] om. c 54 ~ sicut unic. x1-2-3 55 tritici] /x8 ( ~ trit. mens.) Ant. m, om. c x1-2 d1-2-3 e (1 m.) 57 cognos. c e 59 uobis] fratres add. x3 62 cotidie] om. x1-2'3 63 loquamur c (2 m.) x1'2'3 m

SERMO I, 3-5

m 548

891

ipsa, sicut Deus diuid.it, uniuersi pascamur ; inde alimenta 65 bonae uitae sumamus, ut ad aeternae uitae praemia peruenire possimus, in ilium credentes, in illo sperantes, ilium prae omnibus et in omnibus diligentes, qui seipsum nobis et alimentum praestat ne deficiamus in uia et praemium seruat ut gaudeamus in patria. Christus est enim alimentum nostrum, 70 Christus erit praemium nostrum, Christus est cibus et consolatio currentium uiatorum, ipse satietas et exsultatio quiescentium beatorum. Ad ipsam itaque tritici mensuram pertinet quod Dominus ait : Vendite quae ■possidetis et date eleemosynam ; facite uobis sacculos qui non ueterascunt, the75 saurum non deficientem in caelis, quo fur non appropiat, neque tinea corrumpit. Magnum bonum est, carissimi fratres, ualde congruum, ualde commodum, et maxime Christianis omnibus appetendum, ut unusquisque deficere non delectetur in peius, sed omnes proficere studeamus in melius. 80 4. Arbores sumus, fratres, in agro dominico constitutae. Deus est autem noster agricola. Ille nos compluit, ille colit, ipse fecunditatem donat, ipse fructificandi gratiam subministrat. Pluuia Dei est sermo sanctae praedicationis, cultura Dei est infusio gratiae spiritalis. Deus igitur praecepto nos 85 compluit, adiutorio colit. Dum compluit, aufert a nobis ignorantiae siccitatem ; dum colit, bene uiuendi condonat ubertatem ; dum pluit, terram nostri cordis irrigat; dum uero colit, de ipsa terra spinas et tribulos mundanae cupiditatis exstirpat. Debemus itaque fecundari caelestibus pluuiis, debemus 90 itaque congrua fructificatione manibus superni respondere cultoris. Et si non possunt omnes arbores aequales fructus afferre, nulla tamen debet in agro dominico sterilis permanere. 5. Multum metuenda nobis est, fratres, ilia sententia comminantis, qua dicitur : Omnis arbor quae non jacit fructum 95 bonum excidetur et in ignem mittetur. Quod si sterilitas in ignem mittitur, rapacitas quid meretur ? Aut quid recipiet qui alienum tulerit, si semper ardebit qui de suo non dederit ? Et si indicium sine misericordia erit illi qui non fecit miseri-

73/76 Luc. 12, 33.

94/95 Matth. 3, 10.

98 lac. 2, 13.

64 dominus x1-2,3 64 diuisit d2 64 uniuersis x1'2,3 64 alimento d1'3 65 aetema d2,8 65 ~ pem. pr. x1-2-3 66 poss.] ualeamus c x1-2-3 66 illo] ilium x1-2'3 68 ~ ne def. praest. x1-2-3 69 est] om. x1-2'3 70 est] om. x1'2*3 75 quod d1, quo* (d eras.) d3 76 car. fratres] / d1-2'8, ~ c e m, carissimi om. x1'2'3, fratres mei Ant. 77 et ualde ... ualdeque l 77/78 ~ Chr. omnib. max. / 80 arbor ... constituta x1-2'3 80 fratres] om. x1’2'3 82 prius ipse] ille x1-2'3 87 ~ cord. n. x3 89 ~ fee. itaq. {sub sign, transp.) x2 90 itaque] c x2 d1'3'3 e, om. I x1,3 Ant. m 93 ~ nob. met. x1-2-3 93 fratres] om. x1-2'3 95 igne d1-3 96 mittetur l x2 96 merebitur / x1'2'3 97 prius qui] quid d1 98/99 misericordiam - 99 fecerit] a. m. sup. lin. e

892

SERMO I, 5-7

cordiam, quale iudicium erit illi qui fecerit et rapinam ? Timeamus ergo, fratres, timeamus actus nostros. Oboediens PL Christo uendat quae possidet et eleemosynam det, ut de terra 723 cor ad caelum leuet, ut auaritiam calcet, ut ad perfectionis culmen tota mentis intentione festinet, ut non sit sollicitus quae sunt mundi, sed quae sunt Domini, ut mundum sibi 103 crucifixum habeat, seque mundo crucifixum exhibeat, ut sit omnino pauper in saeculo et diues in Christo. Quis ignoret boni huius magnitudinem ? 6. Videmus autem, non omnibus uendendarum re rum suarum inesse uirtutem. Vnusquisque enim proprium habet donum no a Deo, alius quidem sic, alius autem sic. Ecce hoc tarn magnum bonum implere pauci possunt, multi non possunt. Numquid quia paucis donatur ista perfectio, propterea debent esse pessimi quicumque in bono nondum possunt esse perfecti ? Numquid propterea Christianus debet uitio rapacitatis insis115 tere, quia forte nondum potest omnes res suas pauperibus erogare ? Aut ideo debet aliena concupiscere, quia propria necdum potest omnino contemnere ? Absit hoc, fratres, ab omnibus Christianis ; auertat hoc Deus a fidelibus suis. Apostolus enim ueraciter dicit quia neque auari, neque rapaces 120 regnum Dei possidebunt. Manifestum est autem quia omnes m 549 qui a regno Dei alienabuntur, in aetemo igne cum diabolo eiusque angelis damnabuntur. 7. Proinde, dilectissimi, si non omnes possunt implere quod Dominus ait: Vendite quae possidetis, illud tamen quod adiecit 123 dicens : Date eleemosynam, omnibus est possibile, si adsit bona uoluntas ; omnibus facile, si non adsistat dira cupiditas ; omnibus salubre, si ferueat caritas ; cunctis ergo debet esse commune ut omnibus donetur aetema felicitas. Qui ergo tantam uirtutem accepit a Domino ut omnia quae in mundo 130 sunt caelestis regni amore contemnat, quae habet uendat et egenis expendat. Qui uero tantae uirtutis nondum est, de his quae habet, in quantum habet, eleemosynam faciat. Tantum operetur bona uoluntas quantum suppetit facultas. Perfectus possideat primum uirtutis locum, imperfectus saltern perueioo

109/110 I Cor. 7, 7.

119 I Cor. 6,

10.

124/125 Luc.

12, 33.

102 prius ut] et / 104 alt. sunt] om. x1'2'3 104 ut] aut x2 106 et] om. x2 106 ignorat / 108 uideamus d2 (2 m. praem. : frs knu) 109 inesse] om. d2 109 ~ don. habet x1 110 a] c x1-2-3 d2, ex l d1-3- e Ant. m 117 fratres] om. ■*1.2.3 120/122 omnis ... alienabitur ... damnabitur l 125 omnib.] in praem. I 125 ~ poss. est x1-2-3 125 assit / x1,2’3 d2 126 adsistat] c e, assistat *.1.2.3 d2, assit /, adsit d1'3 Ant. m 129 accepit] c l x1'2,3 d1, accipit d2-3 e Ant. m 131 uero] ergo d1-2-3 132 alt. habet] ualet d1-2-3

SERMO I, 7-9

893

niat ad secundum. Efficiatur ille gloriose dignus, sit iste laudabiliter largus. Sit ille sanctae paupertatis ardentissimus amator, sit iste sanctorum pauperum piissimus consolator. Habeat iste apud Deum patronos pauperes, quos ille se gaudet uirtutis habere consortes. Sit ille talis qui cum Domino 140 iudicaturus sedeat ; sit iste talis qui ad dexteram iudicandus adsistat. Sit ille talis qui aeterna tabernacula perpetuo iure possideat ; sit iste talis quem ille recipiat. Admonet enim nos Dominus dicens : Facite uobis amicos de mammona iniquitatis, qui uos recipiant in aeterna tabernacula. 145 8* Hoc ergo, fratres, necessarium est omnibus nobis, ut in bonis operibus nemo sit segnis, nemo sit sterilis, nemo praesentium dilectione futura contenmat, nemo aeterna despiciens, sola temporalia peruersus aspiciat, nemo spiritalibus corporalia praeferat, nemo terrena caelestibus antei5oponat. Thesaurum nostrum, fratres, in caelis ponamus, ut etiam cor nostrum in caelis habere possimus. Necesse est enim ut quo praecesserit dilectionis thesaurus, illuc etiam cogitationis sequatur affectus. Ideo ueritas ait : Vbi enim thesaurus uester est, ibi et cor uestrum erit. Vt ergo in caelis thesaurize155 mus, caelestia diligamus. Vis nosse ubi thesaurizas ? attende quod amas. Vis nosse quod amas ? attende quod cogitas. Ita fiet ut thesaurum tuum ex tuo amore cognoscas et amorem tuum indicio tuae cogitationis intellegas. Ostendens autem Dominus quomodo in caelis thesaurizare possimus, ait : Sint 160 lumbi uestri praecincti et lucernae ardentes. 9 Si istum Domini sermonem secundum litteram uelimus accipere, nihil in eo commodi spiritalis possumus inuenire. Quid enim proficit ad animae salutem, si aliquis corporaliter, aut lumbos suos praecingat, aut lucemam accendat ? Alia ergo 165 in praecinctis lumbis et lucemis ardentibus quaerenda est intellegentia spiritalis, quae scilicet diuino sit praecepto condigna, quae nostrae saluti congrua reperiatur et commoda. 135

PL

724

.

143/144 Luc.

16, 9.

153/154 Matth.

6, 21.

159/160 Luc.

12, 35.

135 indignus x1-2,3 136 ~ ard. s. paup. x1-2'3 139 sit - 141 adsistat] in marg. sup. I 139/140 ille ... iste] iste ... ille m 141 existat x3 142 ammonuit d1-2'3 142 enim] rasura in d2 142/143 ~ dom. nos e 145 hoc] haec e 146 alt. sit] om. I 147 delectatione c. Ant. in textu (corr. in marg.) 150 fratres] om. x1-2-3 150 reponamus x1,2'3 152 quod x3 153 effectus e 154 uester ... uestrum] tuus ... tuum l 155/156 uis n. u. thes. att. quod amas] add. in marg. d3 155/156 attende q. a. V. n. q. amas] add. sup. lin. a. m. e 156 quid ... quid ... quid l m 156 uis nosse - cogitas] add. in marg. I 158 in¬ dicio] c l x1-2-3, indicium dM e m ; cfr sermo 3, lin. 77 161 sermonem] om. e 163 quid] qui J1'3 164 suos] om. Ant. m 164 alia] aliena l 165/166 ~ intell e quaer. x1'2'3 166 spiritalis] om. x1-2-3 167 ~ saluti nostrae x1-2-3

894

SERMO I, 9-11

Neque enim frustra quodam loco ipse Dominus ait : Verba quae ego locutus sum uobis, spiritus et uita sunt. In lumbis itam 550 170 que concupiscentia carnalis ostenditur, in lucernis uero fides et caritas Christiana monstratur. Iubens igitur Dominxls lumbos nostros praecingi, concupiscentias carnis sine dubio praecipit refrenari. Imperans autem ut lucernas ardentes habeamus, hoc utique iubet ut et lumine uerae fidei splendeamus 175 et sanctae caritatis operibus ferueamus. Iubens ut sint lumbi nostri praecincti, mandat ut mala desideria atque opera fugiamus. Iubens ut sint lucernae nostrae ardentes, monet ut bona diligamus atque faciamus. 10. Ista quae de euangelio proposuimus, cum propheticis 180 sermonibus conferamus. Vtrumque enim testamentum Deus unus instituit, unus Dominus dedit ; et si sunt utriusque testamenti diuersa pro temporibus sacramenta, concordat tamen in utroque salutis humanae sententia, qua praecipitur ut non peccemus, et iubetur ut bonis operibus insistamus. 185 Praecipit itaque Dominus per beatum Dauid, dicens : Declina a malo et fac bonum. Per Isaiam quoque omnes his admonet uerbis : Auferte malum cogitationum uestrarum ab oculis meis ; quiescite agere peruerse, discite bene jacere. Hoc ergo nunc Do¬ minus per seipsum praecipit, quod nobis etiam per sanctos 190 patriarchas prophetasque mandauit. Quid est enim, Sint lumbi uestri praecincti, nisi, Declinate a malo ? Quid est, Sint lucernae ardentes, nisi, Facite bonum ? Quid est, Sint lumbi uestri praecincti, nisi, Quiescite agere peruerse ? Quid est, Sint lucernae ardentes, nisi, Discite benefacere ? 195 11 Praecinguntur igitur fidelium lumbi, dum concupiscenPL tia mala comprimitur, dum iniqua cogitatio cohibetur, dum 725 libidini resistit animus, dum lasciuiae denegatur affectus, dum calcatur luxuria, dum auaritia contemnitur et rapina, dum proximi laesio deuitatur, dum superbia uincitur, dum 200 inuidia superatur. Ardent uero lucernae fidelium, dum rectae

.

168/169 Ioh. Luc. 12, 35.

6, 64.

185/186 Ps.

33, 15.

187/188 Is.

1, 16.17.

190/194

169 uobis] om. e (1 ml) lx3 171 christiano d1'3 172/173 praecepit d1-2*8 e 177 ~ nostrae luc. x1,2'3 179 ista quae] Itaqug (haec add. 2 m. sup. lin.) d2 180 deus] dei c 181 prius unus] om. x1-2-3 181 sunt] sint x2 185 praece¬ pit x1-2'3 e 186 Isaiam] prophetam add. c 186 omnes] dominus c 188 ag. peru.] c d1 x1-2-3 e, ~ d2-3 m 188/189 ~ dom. nunc x1-2-3 189 semetipsumx1-2-3 189 praecepit x1-2'3- d1'2'3 e 189 ~ per s. etiam m 190 enim] fratres add. sup. lin. c 191 declinare x2 192 Sint lucernae usq. quid est] om. d2 192 prius sint] Im, om. cett. 193 est] om. d1'2,3 194 sint] om. x1-2-3 195 igitur] enim x1,2'3, om. d2 197 resistat e 197 lasciuile xs 197 affectus] c (i ml) x1 {mut.) x2 m, eff. c (2 ml) l x1 (e in ras.) d1'2'3 e 199 deuit.] debilitatur d1'2,3 200/201 rectae fidei] recte fidelium x1-2, recte fidl x3

SERMO I, 11-13

895

fidei regulam seruant, dum in sinu matris Ecclesiae longanimiter perseuerant, dum terrena contemnunt et caelestia concupiscunt, dum solliciti pacem custodiunt, dum se inuicem pure diligunt, dum mutuo se honore praeueniunt, dum man205 suetudine cordis et humilitate proficiunt, dum misericordiae opera libenter atque hilariter faciunt, durnque in operibus bonis non hominibus, sed Deo placere contend nt. 12 Omnis ergo Christianus praecinctos habeat lumbos, ut fugiat libidinem ; ardentem habeat lucernam, ut custodiat 210 castitatem ; praecinctos habeat lumbos, ut aliquid alienum nec rapiat, nec furetur ; ardentem habeat lucernam, ut de suo misericorditer operetur ; praecinctos habeat lumbos, ut minorem non opprimat ; ardentem habeat lucernam, ut oppresso uelamen iustae dumtaxat defensionis impendat ; 215 praecinctos habeat lumbos, ut habenti non auferat cibum ; ardentem habeat lucernam, ut esurienti tribuat alimentum ; praecinctos habeat lumbos, ut non exspoliet uestitum ; ar551 dentem habeat lucernam, ut uestiat nudum ; praecinctos ha¬ beat lumbos, ut domum nullius inuadat ; ardentem habeat 220 lucernam, ut peregrinos Christi libenter excipiat ; praecinc¬ tos habeat lumbos, ut fugiat elationem ; ardentem habeat lucernam, ut seruet humilitatem ; praecinctos habeat lumbos, ut expellat a se inuidiam et liuorem ; ardentem habeat lucer¬ nam, ut puram cunctis exhibeat caritatem ; praecinctos ha225 beat lumbos, ut non exhibeat membra sua arma iniquitatis peccato, ardentem habeat lucernam, ut exhibeat membra sua arma iustitiae Deo. 13 Haec est, fratres, catholicae fidei uera sanaque doctrina. Haec est mensura tritici de qua Domini redemptoris est pa230 scenda familia. Ex hac uobis, quantum Dominus tribuit, damus ; ipsumque Dominum iugiter exoramus, ut et nos et uos in timore gratiae suo pascere dignetur auxilio. Auferat a nobis dominationem prauae cupiditatis, donet omnibus profectum et perseuerantiam caritatis. Lumbos nostros ipse

.

m

.

225/227 Rom. 6, 13.

205 cordis] om. e 205 cordis et] in cordis c 211 rapiat] recipiat c 211 habeat] om. d1 213/214 ut oppresso uelamen iustae dumtaxat defensionis im¬ pendat] / (cum codd. Parisiensi 3770 saec. x-xi et Turicensi C. 19. b. saec. xt), ut opp. uel. iustitiae dumt. def. imp. c d1'2'3 e, ut opp. iustitiae dumt. defensionem imp. x1-2-3, ut opp. uelamine iustitiae, dumt. defensionis auxilium imp. Mog. Col. Ant., ut opp. uelamine iustitiae, iustae defensionis auxilium impendat Bas. m 215 habeat lumbos] om. dx 215 ut ... non] ne l 215 habendum / 217 ex¬ spoliet] Codd., spoliet Ant. m 210 ut domum usq. 221 lumbos] om. x1-2-3 222 seruat e 222 ut seruet usq. 223/224 lucernam] om. d3 223 ~ habeat ardentem e 223/224 lucernam] om. d1, hie add. textum omissum lin. 222-223/224 d3 229 domini] om. d3 230 ~ trib. dom. I 232 suo] suae / Mog. Col. Bas.

233 nobis] dns add. a. m. sup. lin. I d2

8g6

SERMO I, 13

235 praecingat, lucernas nostras ipse ardere faciat ardentesque custodiat, ut nec refrigescat nostra caritas, nec aliqua nobis dominetur iniquitas. Sed Dominus ac Redemptor noster omnibus gratiam tribuat, uniuersis donum sanctae illuminationis ac uirtutis infundat. Nobis donet ut quod ab illo audi240 mus recte intellegamus et sicut oportet faciamus, uobisque faciendum sermone sufficienti et congruo praedicemus. Vobis quoque donet ut quod ab illo per seruos eius auditis, et corde intellegatis et opere faciatis. Hoc ergo diuina misericordia operetur in omnibus nobis, ut nos, quos uoluit esse dispensa245 tores, fideles faciat et prudentes ; uos quoque faciat oboedientes et humiles, ut mensuram tritici dominici, quam uobis damus, communem uobiscum salubriter atque utiliter habeamus.

237 Sed] om. x1 240 et] x1-2-3 Ant. m, om. cett. 244 nobis] om. d1'3 244 ut] et d1 246 ut] et d1,3 247/248 nobiscum ... habeatis Bas. 247/248

habeamus] praestante domino nostro Iesu Christo qui cum aetemo patre et spiritu sancto uiuit et regnat deus per omnia saecula saeculorum amen. add. c Explicit omelia beati Fulgentii episcopi de confessoribus c (m. recent.) ; Explicit

8g8 II %

Orleans, Bibl. Mun. 155, s. IX-X, fol. 77-82.

0

Berlin, Deutsche Staatsbibliothek Lat. Fol. 756 (Gorres 86), s. X, fol. 188^190.

k

Paris, Bibl. Nat. lat. 12052, s. X, fol. 277.

e

Miinchen, Clm 4533, s. XI-in., fol. 57y-6o.

Ant.

editio Christophori Plantini, Antuerpiae, 1573, p. 657-662.

m

editio Paschasii Quesnel et Lucae Mangeant, Parisiis, 1684, p. 551-

555-

899 IN NATALE DOMINI DE DVPLICI NATIVITATE CHRISTI VNA AETERNA EX PATRE ALTERA TEMPORALI EX VIRGINE.

m 552

1. Cupientes aliquid de hums diei solemnitate narrare, simulque considerantes illud unum Verbum de quo dicere uolumus, nulla inuenimus uerba quibus sufficienter aliquid dicere ualeamus. Est enim hoc Verbum non quod desinit 5 prolatum sed quod permanet natum ; non transitorium sed aetemum ; non factum a Deo Patre sed genitum ; nec solum genitum sed etiam unigenitum. Vnum quippe Verbum Deus Pater genuit de seipso per quern omnia creauit ex nihilo. In principio enim erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus 10 erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. In hoc autem quod per iilud Verbum Deus Pater omnia fecit, ostenditur quia hoc Verbum genuit ipse, non fecit. Illud igitur Verbum de Deo Deus est, de creatore creator est. Vnde hoc in se natura15 liter habet esse quod Pater est. 2 Natus est itaque de Patre Deo Filius Deus, alter in per¬ sona non alius in natura ; semper apud Patrem, semper cum Patre, semper de Patre, semper in Patre. Semper apud Patrem cum quo illi una est naturalis immensitas ; semper 20 cum Patre cum quo illi una est naturalis aeternitas ; semper de Patre de quo illi est naturaliter aetema natiuitas ; semper in Patre cum quo illi est una naturaliter aequalisque diuinitas. Et alter quidem ille quod Pater est, alter ille quod Filius est ; neuter tamen alter Deus, quia Pater et Filius unus est Deus. 25 Quapropter quando de Patre Deo et Filio Deo nascitur sermo, digne dicimus alterum esse Patrem et alterum Filium, et nihilominus digne dicimus unum Deum esse Patrem et Filium. Cum enim dicimus alterum esse Patrem, alterum Filium, discretas personas genitoris genitique monstramus ; cum 30 uero dicimus unum Deum esse Patrem et Filium, ipsam unam naturam indiscretae diuinitatis ostendimus. Altera est ergo persona genitoris et geniti, sed una est natura genitoris et geniti.

.

8/11 Ioh.

1, 1-3.

Inscriptio : Sermo beati (sancti 0) Fulgentii episcopi (archiepiscopi e) de natale domini Codd., De duplici usq. ex uirgine Ant. m 4 ~ quod non ^ 8 quem] Codd., quod £2 02 Ant. m

9 enim] om. e Ant.

16 filius deus] deus solus k 19 ~ est una Ant. 21 est] om. ^ est una e naturalis £ 23 quod ... quod] Codd., qui ... qui Ant. m nihilominus usq. 27 filium] om. e1 27 dignum 0 unam] om. k 31 ergo] ^ 0 k, enim e Ant. m 32 sed una usq. 33 geniti] om. k e

22 una

26 et

28 patrem] atque k 30 31/32 ~ ergo persona est k

900

SERMO II, 3-4

3. Quando uero sufficienter aut digne loqui poterit quis ? De quo ? Homo de Deo, mortalis de immortali, uisibilis de inuisibili, mutabilis de incommutabili, opus de opifice, de creatore creatura, de factore factura, paruus de immense, tem¬ poralis de aeterno, humilis de altissimo, plasmatus e limo de illo qui omnia creauit ex nihilo ! Cuius est inenarrabilis omni40 potentia qua nos gratuita bonitate fecit ; nec minus tamen inenarrabilis gratia, qua nos omnipotentissima miseratione saluauit. Qui et opus creatricis omnipotentiae gratis fecit et opus gratiae saluatricis omnipotenter impleuit ; illic habens potestatem condendi et regendi creaturam suam, hie habens 45 potestatem ponendi et sumendi pro nobis animam suam. Omnipotentiam uero nunc dicimus, qua Verbum, quod in principio erat et apud Deum erat et Deus erat, fecit omne quod non erat ; gratiam uero, qua Verbum caro factum uenit quaerere et saluum facere quod perierat ; omnipotentiam, 50 qua fecit omnem diem ; gratiam, qua certo die concipi et certo die dignatus est nasci. 4 Idem igitur minoratus paulo minus ab angelis, in die factus est hominum, qui, coaeternus et aequalis Deo Patri, dies sanctorum semper est angelorum. De ipso quippe pro55 pheta dicit : Bene nuntiate diem de die, salutare eius. Quid est diem de die nisi Filium de Patre ? Est igitur de Patre Filius, de die dies ; sed tamen Pater et Filius non duo dies sed unus est dies. Est de Patre Filius, de Deo Deus ; Pater tamen et Filius non duo dii sed unus est Deus. Vnus igitur dies aeter60 nitatis simul Pater et Filius a nobis agnoscitur, in die autem temporis solus Filius inuenitur. Dies enim aeternus, Pater et Filius, nostrum corpus et animam fecit ; in die uero tem¬ poris solus Filius nostrum corpus animamque suscepit. Christus dies aeternus unigenitus in forma Dei manens ; Christus 65 in die temporis unigenitus formam serui accipiens. Christus dies aeternus diues permanens ut conderet nos ; Christus in die temporis pauper factus ut redimeret nos. Dies aeternus Christus Deus de Deo Patre, Christus in die temporis Deus homo de uirgine matre. Christus dies aeternus Verbum eructa70 turn de corde Patris, Christus in die temporis Verbum caro 35

PL 727

.

m 553

44/45 efr Ioh. 10, 18, 48. 48/49 efr Luc. 19, 10. Ps. 95, 2. 64 efr Phil. 2, 6. 65 efr Phil. 2, 7.

52 efr Hebr. 2, 9. 69/70 efr Ps. 44, 2.

34 quando] Codd., quomodo Ant. m 36/37 de creatore creatura] om. k 37 paruus] 0 ke Ant., paruulus £ m 37/38 temporalis de aeterno] om. k 38 e] de z 39 est] om. k 40 qua nos] om. k 41 quia k 46 nunc] Codd. Ant., hanc m qua] quia k uerbum] hie desinit k 48 non erat] nouerat Ant. 54 angelo 0 55 de die in diem ^ 60 a] om. 01 61 enim] Codd., etenim Ant. m 65 primogenitus ^ 67 factus] est add. 0 69/70 eructuatum % 70 de] ex ^ uerbum] om. %

SERMO II, 4-6

PL 728

n 554

901

factum de utero uirginis matris. Christus dies aetemus, Deus uerus de Deo uero, Christus in die temporis sponsus procedens de thalamo suo. Dies aetemitatis Christus angelos creans, dies in tempore Christus homines saluans. Dies aeternitatis 75 Christus in caelo sanctos angelos pascens, dies temporis Chris¬ tus homines in terra rehciens. Vt enim panem angelorum manducaret homo, creator angelorum factus est homo, utrosque pascens et integer permanens. Ouam bonus panis qui et angelos pascit per speciem ut de ipso satientur in patria, et 80 nos pascit per fidem ne deficiamus in uia ! Ille panis, qui seipsum dat angelis ad gaudium stabilitatis, seipsum dedit hominibus ad remedium sanitatis. Et qui est angelorum esca, nobis factus est medicina. 5. Verumtamen hie, dilectissimi fratres, attendite magnitu85 dinem gratiae et agnoscite quid Deus homini dignatus est praerogare. Christus enim Dei Filius, de uero Deo Deus uerus et unus cum Patre naturaliter Deus, semper ex seipso sanc¬ tos angelos pascit ; sed tamen angelicam naturam Dei Filius non accepit. Vt autem suam caritatem Deus commendaret in 90 nobis, Filius eius naturam nostram suscepit ex nobis ; et Deus unigenitus, qui panis est angelorum, ut etiam homini se¬ ipsum faceret panem, simul hominis et animam suscepit et carnem. Accepit utramque ueram, utramque sanctam, utramque mundam ; accepit animam nostram sine iniquitate, acce95 pit carnem nostram cum mortalitate ; accepit animam iustam, per quam nostris animabus iustitiam redderet. Carnem uero propterea dignatus est habere mortalem, ut secundum ipsam moriens mortem uinceret, secundum ipsam etiam resurgeret, per quam nostra quoque corpora suscitaret. 100 6. Magnum mysterium, dilectissimi fratres, magnum diuinae dilectionis indicium. Homo Deum contemnens a Deo discessit, Deus hominem diligens ad homines uenit. Dilexit impium ut faceret iustum ; dilexit inhrmum ut faceret sanum ; dilexit peruersum ut faceret rectum ; dilexit mortuum 105 ut faceret uiuum. Et quid amplius dicam ? quandoquidem Deus unigenitus humanam naturam tantum dilexit ut earn non solum a potestate mali angeli liberaret, uerum etiam in

72/73 efr Ps. 18, 6.

76/77 efr Ps. 77, 25.

73 angelos] sanctos add. e2 Ant. 75 temporalis % 79 pauit % . ut] et praem.x, satiemur^; et] om. ^ 80 ille] est add. £ 81 seipsum] ipsum ^ 82 et qui usq. 154 uitae suae] om. % 86 ~ deo uero Ant. 87/88 sanctos] om. ms. apud m 91 homini] Codd., hominum Ant. m 93 accepit] et add. e 98 ~ etiam ipsam e 99 nostram 0 102 post ad homines iterum ad homi pon. {sed

exp.), uenit add. in marg. 1 m.

0

107 a potestate] ex apostate

0

902

SERMO II, 6-8

seipso super omnes bonos angelos in Patris dextera collocaret. Natura enim quae in primo homine a malo angelo captiuata no fuerat, ipsa nunc in secundo homine super omnes bonos ange¬ los regnat. Natura quae in primo homine mundum peccato polluit, ipsa in secundo homine mundum a peccato mundauit. Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis. Primum hominem rnulier corrupta mente decepit, se115 cundum hominem uirgo incorrupta uirginitate concepit. In primi hominis coniuge nequitia diaboli seductam deprauauit mentem, in secundi autem hominis matre gratia Dei et mentem integram seruauit et carnem. Menti contulit firmissimam fidem, cami abstulit omnino libidinem. Quoniam igitur misenorabiliter pro peccato damnatus est homo, ideo sine peccato mirabiliter natus est Deus homo. 7 Attendite, fratres, medicinalis gratiae lineas, diuina nobis benignitate monstratas. Tunc ad Euam angelus malus accessit ut per earn homo, quern Deus fecerat, a Deo sepa125 raretur ; nunc autem ad Mariam bonus angelus uenit ut in ea hurnanae naturae Deus unigenitus uniretur. Venit ad Euam diabolus ut uitam nobis malignus auferret ; uenit ad Mariam Gabriel ut uitam reddendam hominibus nuntiaret. Per primi hominis culpam coepit diabolus homini dominari, per secundi 130 hominis gratiam coepit ab homine superari. Super primum superbus, sub secundo captiuus. Per ilium nos captiuatos tenuit, per istum nos liberatos amisit. Primus Adam nobis auctor exstitit culpae, nouissimus Adam nobis auctor exstitit gratiae. Ille de limo plasmatus terrenos protulit, iste de Spi135 ritu sancto natus caelestes effecit. Per ilium perdidimus gra¬ tiam priorem, per istum recepimus ampliorem. Ille quippe nobis intulit peccati maculam cum qua nasceremur ad supplicium ; iste nobis contulit iustificationis gratiam ut renasceremur ad regnum. Per ilium nos Alios saeculi generatio 140 carnalis effecit, per istum nos filios Dei generatio spiritalis exhibuit. Ille nos uitiis subdidit, iste nos florere uirtutibus fecit. Ille nos per uitia deiecit quo primus cecidit ; iste nos per uirtutes eleuat quo primus ascendit. Ille quippe primus cecidit in infernum, iste primus conscendit in caelum. 145 8. Interea, fratres, dignum est ut in die dominicae natiuitatis diem quoque dominicae resurrectionis solemniter audiatis. Vnigenitus enim Deus, sicut pro nobis dignatus est nasci, sic pro nobis secundum carnem dignatus est mori, dignatus

.

PL 729

113/114 I Cor.

15, 47.

109 in] sup. tin. e

121 ~ homo deus e 124/125 129 dominari] domini 0, donari e1 142 ~ iste

a malo angelo] sup. lin. e

separaretur] ra sup. lin. e per nos e

SERMO II, 8

m 555

903

est etiam suscitari. Iste quippe dies est uisitationis, ille re150 demptionis. Opus enim gratiae, qua nos Deus Vnigenitus saluos fecit, conceptus in utero coepit ; ipsumque opus gratiae de sepulcro resuscitatus impleuit. Conceptus in utero factus est particeps mortis nostrae ; resurgens de sepulcro fecit nos participes uitae suae. Nunc itaque omnes Dominum exore155 mus ut, sicut in isto die gaudium suo populo tribuit, ad ilium quoque diem omnes cum gaudio et pace perducat, populumque suum in fide et caritate custodiat. Amen.

151 concepit e (con cum lineola subducto) 152 suscitatus o adest % 156 diem] immutabilem praem. % et pace] om. ^

154 nunc] iterum 157 amen] om. o

9o4 III h

0

Miinchen, Clm

4564,

s. Vffl-IX, fol.

6ov-63.

h1

lectio codicis h ante correctionem

h2

lectio codicis h ab alio scriptore emendata (h* tantum notatur in apparatu quando differt a lectione in textu recepta).

Berlin, Deutsche Staatsbibliothek Lat. Fol. fol. 80^-83.

/

Paris, Bibl. Nat. lat.

e

Miinchen, Clm

4533,

3822,

756

(Gorres

86),

s. X,

s. X, fol. i-4T.

s. XI-in., fol.

73^-75v.

Ant.

editio Christophori Plantini, Antuerpiae,

m

editio Paschasii Quesnel et Lucae Mangeant, Parisiis, 558.

1573,

p.

664-669. 1684,

p.

555-

9°5 DE SANCTO STEPHANO PROTOMARTYRE ET CONVERSIONS S. PAVLI

5

io

PL 730

15

20

25

1. Heri celebrauimus temporalem sempiterni regis nostri natalem ; hodie celebramus triumphalem militis passionem. Heri enim rex noster, trabea carnis indutus, de aula uteri uirginalis egrediens uisitare dignatus est mundum; hodie miles de tabernaculo corporis exiens, triumphator migrauit ad caelum. Ille, sempiternae deitatis maiestate seruata, seruile cinctorium carnis assumens, in huius saeculi campum pugnaturus intrauit ; iste, depositis corruptilibus corporis indumentis, ad caeli palatium perenniter regnaturus ascendit. Ille descendit carne uelatus, iste ascendit sanguine laureatus. Ascendit iste lapidantibus Iudaeis, quia ille descendit laetantibus angelis. Gloria in excelsis Deo heri exultantes sancti angeli cantauerunt ; hodie Stephanum laetantes in suum consortium susceperunt. Heri Dominus exiuit de utero uirginis ; hodie miles egressus est de ergastulo carnis. Heri Christus pro nobis pannis est inuolutus ; hodie Stephanus stola est ab eo immortalitatis indutus. Heri praesepis angustia Christum portauit infantem ; hodie immensitas caeli suscepit Stepha¬ num triumphantem. Solus descendit Dominus ut multos eleuaret; humiliauit se rex noster ut suos milites exaltaret. Qui enim corpori suo uirginis praeparauit uterum, ipse martyri suo aperire dignatus est caelum. Dominus Christus angustias intrare non dedignatus est uteri, ut animam Stephani latitudo susciperet caeli. 2 Necessarium tamen nobis est, fratres, agnoscere quibus armis praecinctus Stephanus saeuitiam Iudaeorum potuit superare, ut ita meruisset feliciter triumphare. Neque enim paruipendenda sunt tabs uirtus talisque triumphus. Haud uero uilibus armis potuit praemuniri, qui a multis non potuit

.

12 Luc. 2, 14.

Inscriptio : Item in natale sancti Stephani h ; In natale sancti Stephani protomartyris Christi. Omelia beati Fulgentii Cartaginensis episcopo 0 e ; Sermo sancti Fulgentii/; De sancto Stephano usq. Pauli Ant. m 1 heri] frs kmi hesterna die h, fratres carissimi praem. mss. apud m sempiterni] om.hetmss.apudm 3 trabea] trophea h1 carnis] carne e1 G caelos h 7 cinctorium] tentorium h1 et mss. apud m assumens in] om. b1 campum] campo bl e1 8 corporeis h1 10 laureatus] coronatus b1 et mss. apud m _ 11/12 laetantibus] gratulantibus h 12 exultantes] cantantes hx ~ sancti angeli exultantes Ant. m 13 cantauerunt] exultauerunt h1 14 susciperunq h 15 miles] seruus h1 m {ex mss. suis) ; forte rede f

18/19 ~ Steph. suscepit /

19 ~ dominus descendit Ant. 22 Christus] ihc praem. sup. lin. «2 dedignatus] dignatus 0 25 tamen] om. h1 0 m ~ fratres est h carissimi add.f