O postepowaniu czlowieka 8301155310, 9788301155315 [PDF]

Zitiervorschau

Dane oryginału: Michael Oakeshott, On Human eonduet ©Oxford University Press 1975 On Human eonduct, pr edition was originally published in 1975. This translation is published by arrangement with Oxford University Press. Pierwsze wydanie O n Human eonduet ukazało się w 1975 roku. Wydanie polskie ukazuj e się na podstawie umowy z Oxford University Press.

Proj ekt okładki i stron tytułowych Maryna Wiśniewska

Ilustracja na okładce ©Eadweard Muybridge/Corbis

Redaktor inicjujący Ewelina Szyszkowska

Redaktor Monika Bielska-Łach

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Copyright©for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2008

ISBN 978-83-01-15531-5

Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10, teł. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031 e-mail: pwn@pwn . com.pl; www.pwn .pl

Spis treści

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka . . . . . . . .

11

l. O

Ogólnie o rozumieniu - poziomy rozumienia: rozpoznawanie, identy­ fikowanie, teoretyzowanie - badanie teoretyczne - j ego charakter iro­ niczny - porządki i idiomy badania teoretycznego - "proces " i "praktyka" - narzędzia rozumienia teoretycznego (nauki) , ich charakter i użytek - wartości i ograniczenia "psychologii " oraz " socjologii " jako narzędzi teoretycznych dotyczących postępowania człowieka - warunkowość ro­ zumienia teoretycznego. " " Postępowanie człowieka j ako postać idealna i narzędzie badania teoretycznego - identyfikacj a " działania" j ako transakcj i inter homines służącej zaspokoj eniu pragnień - postulaty z tym związane: "wolni " sprawcy [agents], namysł, perswazj a, "wyj aśnienie " - inne związane z tym postulaty - związek "praktyczny " j ako różny od transakcyj n ego - identyfikacj a "praktyki " j ako pewnego j ęzyka - postępowani e " mo­ ralne " j ako samoobj awianie i s amoustanawianie się w warunkach " " praktyki nieinstrumentalnej - postępowanie człowieka j ako wolni sprawcy powiązani warunkowymi tran sakcj ami służącymi zaspokaj a­ niu pragnień. Zaangażowani e na rzecz teoretyzowania działania swoiście ludz­ kiego czy też "praktyki " człowieka - używane po temu narzędzie teore­ tyczne - rozważenie i odrzucenie " natury ludzkiej " i " bytu społeczne­ go " - identyfikacj a postępku j ako eventi, okolicznościowego wyniku przygodnie powiązanych wierzeń, rozpoznań, rozumień, aktów uzna­ nia, odpowiedzi itd . - odróżnienie związków przygodnych - identyfika­ cj a rozumienia teoretycznego postępków człowieka j ako rozumienia hi­ s torycznego .

6

Spis treści

II. O

stanie cywilnym

1 27

Wprowadzenie - identyfikacj a stanu cywilnego jako pewnego typu sto­ warzyszenia ludzi - tkwiący w tym postulat: "wolni" sprawcy - odróżnie­ nie dwóch typów stowarzyszenia: (I) więzi jako wspólnego celu i (II) wię­ zi jako warunków, które należy przyjmować za swoj e w decydowaniu i działaniu - identyfikacj a stowarzyszenia cywilnego jako więzi typu (III) - dalsze określenie tego typu stowarzyszenia jako więzi w kategoriach wa­ runków " moralnych", nieinstrumentalnych - zawarte w tym postulaty: prawo cywilne, sądownictwo, autorytet i zobowiązanie, stanowienie pra­ wa, polityka - konkluzja. III. O

postaci nowożytnego państwa europejskiego . . . . . . . . . . . . . . 2 1 1

Wyłonienie się nowożytnego państwa europej skiego na gruncie warunków życia i myślenia średniowiecznego - państwo jako artefakt i przedmiot badania - pojęte w kategoriach konstytucj i i autorytetu rządu - pojęte jako typ stowarzyszenia ludzi - wieloznaczność jego postaci w tym rozumieniu - określenie tej wieloznaczności w pojęciach dwu analogii: societatis i uni­ versitatis - przej awy tej wieloznaczności w królestwie średniowiecznym i w dociekaniach dotyczących opisowego i teoretycznego rozumienia po­ staci państwa - historyczne losy nowożytnego państwa europej skiego pojętego jako societatis - historyczne losy nowożytnego państwa europej­ skiego pojętego jako universitatis - zalety i wady tych analogii.

Skorowidz nazwisk . ..... . . . . . . . . .

.

.

. . . .. . . . . . . . . . .

.

.

. ... . . . . . . . .

365

Skorowidz pojęć . .. . . .. . .... . . .. . .... . ....... . . .......... . . .. . . . . 369

Przedmowa

Refleksj a filozoficzna j est tutaj rozpoznana j ako przygoda, w której po­ szukuj e się zrozumienia w innych terminach tego, co j u ż rozumiane, i j ako przygoda, w której to poszukiwane rozumienie (samo nieuchron­ nie warunkowe) j est pewnym odsłonięciem warunków j uż posiadanego rozumienia, nie zaś j ego substytutem. Najbardziej stosowną formułą wyrazu takiego namysłu j est esej , w którym charakter wypowiedzi (opowieść wędrowca) oddaj e charakter samego przedsięwzięcia, przy­ gody intelektualnej , która ma pewną marszrutę, lecz nie ma miej sca przeznaczenia. Szkic filozoficzny zostawia wiele czytelnikowi, ponieważ często mówi zbyt mało w obawie, aby nie powiedzieć za dużo; j ego uwa­ ga j est skupiona, ale nie przystaje, aby pieczołowicie wypełnić wszelkie luki w argumentacj i; j est przezorny, lecz nie boj aźliwy; jest osobisty, lecz nigdy j edynie " subiektywny" ; nie ukrywa warunkowości wnio­ sków, które podaj e j ako zdobycze, i choć może oświecać, nie poucza. Krótko mówiąc, j est przemyślaną przygodą intelektualną, którą spo­ koj nie wspomina. Książka ta składa się z trzech związanych z sobą esej ów. Każdy z nich wyraża pewne swoiste dążenie: pierwszy zaj muj e się rozumieniem teo­ retycznym, postępowaniem człowieka w ogóle i zaangażowaniem na rzecz teoretyzowania tego postępowania; drugi dotyczy pewnego idealnego typu więzi międzyludzkiej , który nazywam stowarzyszeniem cywilnym; wreszcie esej trzeci poświęcony j est owej wieloznacznej , historycznej odmianie więzi międzyludzkiej , którą powszechnie nazywa się nowożytnym państwem europej skim. O ile j ednak za główną mo­ tywacj ę całości należy uważać drugie dążenie (to znaczy, zaangażowa­ nie na rzecz zrozumienia stanu cywilnego j ako j ego postulatów) , o tyle

10

Przedmowa

pierwsze można odczytać j ako rozważanie niektórych kategorii i zało­ żeń głównego zaangażowania, natomiast trzecie j ako pewne uj ęcie zaan­ gażowania na rzecz ustanowienia i zrozumienia nowożytnego państwa europej skiego j ako swoistego rodzaj u więzi międzyludzkiej i miej sca, j akie w tym przedsięwzięciu zajmuj e idea stowarzyszenia cywilnego. Tematy, które rozważam w tej książce, towarzyszą mi niemal od sa­ mych początków moj ej refleksji; ale zadanie zebrania myśli w całość od­ kładałem zbyt długo, i czytelnik musi wybaczyć mi, j eżeli w następstwie tego idę naprzód zbyt wolno, aby ustrzec się nerwowego pośpiechu . A kiedy spoglądam wstecz na ścieżkę, którą wydeptałem w śniegu, ża­ łuj ę, że nie j est mniej kręta. Wyrażam wdzięczność panu ] . D . Mabbottowi, który był uprzej my dokonać korekty. M. O. Wielkanoc 1 9 74.

I

O rozumieniu teoretycznym

postępowania człowieka I Przedmiotem tego eseju j est postępowanie człowieka i zaangażowanie w j ego rozumienie. Zaczniemy od krótkiego przedstawienia tego, co uwa. . . zam za rozumienie. Rozumienie nie j est czymś, co albo mamy, albo czego całkiem nam brak. Być człowiekiem i być świadomym to tyle, co napotykać wy­ łącznie to, co w j akiś sposób rozumiane. Tak więc można powiedzieć, że rozumienie j est stanem nie wymagaj ącym dążenia; nieodwołalnie bytuj emy w świecie rzeczy zrozumiałych . Jednakże rozumienie j ako za­ angażowanie j est pewnym staraniem; j est postanowieniem zamieszkiwa­ nia w świecie coraz bardziej zrozumiałym czy też coraz mniej taj em­ niczym. To bezwarunkowe zaangażowanie rozumienia będę nazywał " " teoretyzowaniem . Jest to zaangażowanie na rzecz umniej szania taj em­ nicy, a nie dążenia do osiągnięcia rozumienia ostatecznego. Cechami tego zaangażowania są: pewne uj mowane " dzianie-się " ; towarzysząca mu i zainteresowana j ego rozumieniem świadomość refleksyjna - teoretyk; pomyślane i podj ęte przez teoretyka badanie, dzięki któremu próbuj e on zrozumieć dane " dzianie-się " - teoretyzowa­ nie; wreszcie to, co wyłania się z tego przedsięwzięcia - teoremat. Już samo uchwycenie tych cech uj awnia następuj ące okoliczności . Owo " dzianie-się " , w którym poj ęciowo zaczyna się to zaangażowanie, j est określone, choć j ego określenie może być wyrywkowe. Nie j est j edy­ nie oglądane; j est spostrzegane, wyodrębniane (często z pewnym tru­ dem) spośród tego wszystkiego, co może się dziać, j est przedmiotem uwagi, rozpoznawane, opanowywane i w pewnym stopniu identyfikowa­ ne. Tak więc choć owo " dzianie- się " j est rozpoznawane j ako " dane " , nie l.

12

O postępowaniu człowieka

j est po prostu darowane; j ako takie samo j est pewnym osiągnięciem rozumienia, a więc nie j est (w swej odrębności) niezależne od świado­ mości refleksyj nej . A choć w swej odrębności j e st nieoddzielne od świadomości refleksyjnej , nie j est j edynie autopostrzeżeniem tej świadomości . jest " czymś-w- szczególności " , co, na gruncie refleksj i, wyodrębnia się nam z owego bezwarunkowego (a zatem i nierozpozna­ walnego) mętliku wszystkiego, co może się dziać. Bezpośrednia zrozu­ miałość tego rodzaj u " dziania- się " nie j est j ego cechą przygodną; ta zrozumiałość j est czymś, czego uczymy się w wyodrębnianiu owego " " czegoś-w- szczególności . Następuj ące po tym badanie (j eśli zostaj e podj ęte) j est zaś uczeniem się, j ak pogłębić tę zrozumiałość. I świado­ mość refleksyjna również nie wyłania się przygodnie na gruncie owego mętliku wszystkiego, co może się dziać; j ej refleksyj ność j est rozpozna­ niem samej siebie j ako pewnego " dziania- się " wyodrębni onego w tym samym mętliku . Zaangażowanie rozumienia zaczyna się zatem w czymś j uż rozumia­ nym: w pewnym werdykcie czy też tym, co zwykle zwiemy " faktem " . Ale werdykt ten j est przygodnym punktem wyj ścia namysłu krytycznego; j est pewnym rozumieniem czekaj ącym na zrozumienie. Pierwsze uj ęcie pewnego " dziania- się " , j akie daj e sobie teoretyk, posiada, j ak wszelkie rozumienie, warunkową dostateczność; niemniej dla teoretyka nie j est zaproszeniem do przyj ęcia go, lecz do badania. To, co dał sobie j ako odpowiedź na pytanie: " Co się tu dziej e? " , rozpoznaj e teraz j ako pyta­ nie, na które ma odpowiedzieć. jednakże przedsięwzięcie teoretyzowa­ nia (to znaczy, dalszego uczenia się rozumienia) nie zaczyna się dopiero wtedy, gdy owo przedsięwzięcie badania wyłoni się z tej aktywności, w której z nierozpoznawalnego mętliku wszystkiego, co może się dziać, zostaj e wyodrębnione, zauważone i rozpoznane pewne zrozumiałe " " dzianie-się . Są to warunkowo odróżnialne gradacj e ciągłego i bezwa­ runkowego zaangażowania uczenia się rozumienia, które j est znacznie zaawansowane nawet w najbardziej znikomych aktach uwagi . Tak więc nie może istnieć żadne absolutne odróżnienie " faktu " i " teorematu " . Fakt nie ma w sobie żadnej ostateczności ani żadnej zwierzchności w stosunku do później szych przygód na drodze rozumienia: j est pewnym pierwszym i warunkowo akceptowalnym rozumieniem danego " dziania­ -się " . A i teoremat nie j est czymś bezwarunkowo ostatecznym; również on j est pewnym rozumieniem oczekuj ącym na zrozumienie. Tym, co wy­ różnia teoretyka, j est nieustanne zainteresowanie owym bezwarunko-

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

13

wym, krytycznym zaangażowaniem rozumienia, w którym każde rozu­ mienie (czy to " fakt " , czy " teoremat " ) rozpoznaj e się j ako j eszcze-nie­ -zrozumiane, a zatem j ako zaproszenie do zrozumienia. Zaangażowanie rozumienia j est zatem ciągłym, samonapędzaj ącym się przedsięwzięciem teoretyzowania. Jego zasada brzmi: nigdy nie pytaj , czy j uż koniec. Pewne z dróg, na których może się rozwij ać, doprowadzą rychłe Q ak można przypuszczać) do rozczarowania. To zaangażowanie polegaj ące na dochodzeniu i odchodzeniu . Stale osiąga się doraźne przy­ stanki warunkowego rozumienia i teoretyk może zwrócić się ku ich ba­ daniu. Ale każdy j est pewnym punktem doj ścia, pewnym poznaniem, i j est punktem wyj ścia. Poj ęcie bezwarunkowego lub ostatecznego rozu­ mienia może być obecne w tle, ale nie odgrywa roli w tej przygodzie. W tym miej scu nie zależy mi na systematycznym uzupełnieniu te­ go szkicu 1 , na zbadaniu wszystkich pytań, które zarys ów nasuwa, lecz pozostawia bez odpowiedzi, na podj ęciu przygody teoretyzowania za­ angażowanego teoretyzowania. I w celu nieco pełniej szego określenia teoretyzowania nie zamierzam powiedzieć nic więcej niż trzeba, a zatem niż tego wymaga moj e zainteresowanie tym, na czym polega teoretyzo­ wanie postępowania człowieka. 1 Mój szkic zawdzięcza wiele zwięzłemu słownictwu, w jakim antyczna greka wy­ odrębniała zaangażowanie rozumienia. Thea: widok, obserwacj a danego " dziania-się " . Theorein: odróżniać, ujmować i być może identyfikować dane " dzianie-się " . Theoros: obserwator zainteresowany śledzeniem i rozumieniem danego " dziania-się " ; teoretyk. Theoria: aktywność kontemplowania, badania i poszukiwania zrozumienia; teoretyzowa­ nie. Wreszcie theorema: to, co wyłania się z tej aktywności, pewne rozumienie danego " " dziania-się ; teoremat. Owo słownictwo ma tę zaletę, że odróżnia " teoretyzowanie " od " teorematu " , co jest podziałem zamazanym w odpowiadaj ącym temu zwykłym słownictwie, gdzie słowa " " teoria używa się w sposób niezróżnicowany na oznaczenie samego przedsięwzięcia i jego wyniku. Przyj ęte słownictwo skupia też naszą uwagę na zaangażowaniu, przez co wskazuj e, że z większym pożytkiem możemy pytać: " Czym jest teoretyzowanie? " niż: " " Czym j est teoremat? ; a także: "Jaki stosunek zachodzi między teoretyzowaniem a dzia­ " łaniem? niż "Jaki stosunek zachodzi między teorią a praktyką? " . Ponadto, używanie przeze mnie " teoretyzować " j ako czasownika przechodniego nie wynika z niedbalstwa; j est następstwem rozpoznania tego przedsięwzięcia jako pole­ gaj ącego na uczeniu się rozumienia; to znaczy, j ako zaangażowania przechodniego. Przedsięwzięcie, w którym wyłania się " teoria dziedziczenia genetycznego " , j est pewnym dalszym uczeniem się rozumienia tego, co j uż ma zrozumiałość odrębności (na przykład podobieństw rysów twarzy rodziców i dzieci) . Owa " teoria " nie jest " czymś dalszym " ; j est tą zrozumiałością podniesioną na poziom, który później będę starał się określić.

O postępowaniu człowieka

14

Rzeczy zrozumiałe wyłaniaj ą się z mglistych napomknień zrozu­ miałości wtedy, gdy spostrzeżenia staj ą się myślami i gdy, za sprawą od­ różniania i zapamiętywania podobieństw i niepodobieństw w tym, co się dziej e, zaczynamy zamieszkiwać w świecie rzeczy rozpoznawalnych. Te rozpoznania mogą być niewyraźne, mętne, niepewne i często mylne; to znaczy, niepodobieństwa mogą być pomylone z podobieństwami i podo­ bieństwa z niepodobieństwami. Jednakże ustawicznie przepatrywane, sprawdzane, korygowane i niuanscwane wyposażaj ą to, co się dziej e, w zrozumiałość utartych właściwości. Każde osiągnięcie j est zaś pewnym ustanowieniem. Język postrzegania, rozpoznawania i zapamiętywania po­ dobieństw i różnic j est j ęzykiem właściwości . Wyodrębnia się i czyni przedmiotem uwagi kształty, wielkości, barwy, faktury, ruchy, dźwięki, wonie, smaki itd., zauważa się j eszcze-nie-nazwane powtórzenia i obser­ wuj e j eszcze-nie-nazwane zależności . Granice tego najmniej szego ade­ kwatnego rozumienia są ściśle wytyczone, ale j ego stałe realizowanie po­ mnaża j ego zasoby. Staj e się bardziej dokładne i wiarogodne, gdy do za­ pamiętywania dołącza się wspominanie (samoświadome przywoływanie rzeczy rozpoznawalnych) , gdy rozpoznanie dokonuj e się w zakresie słów, gdy myśli przyjmuj ą bardziej wyraźne kształty w ideach, gdy abstrakcj a staj e się bardziej rozdzielcza, gdy doświadczenia czyni się narzędziem wnioskowania i gdy nowe doświadczenia staj ą się łatwiej rozpoznawalne, ponieważ są antycypowane w wyrobionej wyobraźni. Jakkolwiek j ednak się wzbogaca, tak rozumiane to, co się dziej e, j est zasadniczo taj emni­ czym tańcem właściwości poszukuj ących postaci. To błądzenie rozumienia tam i z powrotem w doraźnych terminach rozpoznania właściwości, zawsze na granicy zrozumiałości, ulega po­ wściągnięciu przez oderwanie właściwości od ich przygodnych kontek­ stów i połączenie ich w cechy postaci idealnych. W istocie nawet to, co nazywam " rozpoznaniem " , samo przez się postuluj e pewien stopień tej aktywności : same właściwości są j ako takie elementarnymi postaciami idealnymi. Postać taka j est refleksyj nym złożeniem, które może się za­ cząć, będąc nie więcej niż zarysem. Wyłania się z doboru, łączenia i po­ rządkowania właściwości, w których wspominanie zastępuj e zapamięty­ wanie, w których antycypacj a j est przewodnikiem obserwacji i w których właściwości będące przedmiotem uwagi przestaj e się rozpoznawać j edy­ nie j ako podobieństwa i różnice i j edynie j ako wskaźniki j edna drugiej , lecz poj muj e j ako rysy czy znaki, które wespół wyodrębniaj ą pewną toż­ samość poj ęciową. 2.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

15

Rozumienie staj e się tutaj identyfikowaniem : " dzianiami-się " poj ęty­ mi w ramach postaci idealnych określonych j ako złożenia właściwości . A skoro owe postaci idealne same wyłaniaj ą się w przedsięwzięciu okre­ ślania " dziań-się " j ako złożeń właściwości, to wyodrębnianie postaci ide­ alnej i identyfikowanie " dziania-się " są wzaj emnie zależnymi składnika­ mi j ednej aktywności poszukiwania rozumienia. W zaangażowaniu rozu­ mienia identyfikowanie j est ni erozdzielnie pewnym rozumianym, " " dzianiem-się i wkładem w wyodrębnienie pewnej postaci idealnej . Ro­ zumienie i narzędzie rozumienia współwyłaniaj ą się. Tak oto rozpoznać to tyle, co odróżnić w ramach pewnej właściwości pewne nieznane skądinąd to od pewnego nieznanego skądinąd tego : pew­ nego nieznanego Piotra od pewnego nieznanego Pawła j ako dwa różne sposoby chodzenia, pewne to od pewnego tego ze względu na ich smak, pewne pytanie od pewnej odpowiedzi z uwagi na znak zapytania, pewien sąd moralny z uwagi na obecność słowa " powinien " . Z drugiej strony, zidentyfikować to tyle, co określić pewne to j ako pewną postać idealną złożoną z właściwości; tyle, co zrozumieć pewne " dzianie-się " j ako pew­ ną j edność poszczególności i rodzaj owości. Za identyfikacj ę uważam zatem pewne rozumienie, w którym zdoby­ wamy pewne ujęcie " dziań-się " nie w kategoriach przygodnych i nieistot­ nych podobieństw i różnic rozpoznawalnych właściwości, lecz j ako po­ staci idealne, określone j ako złożenia właściwości . Identyfikuj ąc pewne " " dzianie-się nie musimy oznajmiać tych określeń, na których się opiera­ my, ale j eśli zażądają od nas wytłumaczenia naszej konkluzj i, to j ako racje po temu możemy j edynie wskazać znamiona określaj ące daną postać ide­ alną i sposób, w j aki są one reprezentowane w tym, co mamy na uwadze: " z takich to a takich względów to, co mam na uwadze, pojmuj ę j ako taniec, książkę, dziki kwiat, sąd, przedstawienie Króla Leara" . Identyfikacj a j est, rzecz j asna, zawodna; j ak na każdym innym pozio­ mie rozumienia, możliwy j e st błąd, a błąd w tym przypadku j est pomie­ szaniem. Ale też identyfikowanie jest j ako takie procedurą, w której od­ czuwa się wątpliwości i albo je rozprasza, albo nie rozprasza, w której snuj e się podej rzenia i domysły i albo j e potwierdza, albo nie potwierdza, i w której koryguj e się błędne identyfikacj e . Charakterystycznym wyni­ kiem są tu rozstrzygnięcia takie j ak: " nie chłopiec, lecz karzeł " , " nie ptak, lecz kot " , " nie posiedzenie sądu, lecz scena w sztuce " . Uj ęcie, j akie to narzuca na dane " dzianie-się " , może często być nie­ pewne. Niektóre z rozpoznanych cech owego " dziania- się " wskazywać

16

O postępowaniu człowieka

mogą w j ednym kierunku, inne w drugim; albo też, z innego punktu widzenia, niektóre określenia domniemanej tożsamości mogą nie być spełnione, a inne mogą być spełnione tylko częściowo. Niemniej te nie­ określoności są rozbieżnościami rozumień obj awiaj ącymi się dopiero w próbie identyfikacj i , tak że ich wyłonienie się j est pewnym wkładem w rozumienie. Celem przyświecaj ącym identyfikowaniu nie j est uzy­ skanie zniewalaj ącego przeświadczenia za każdą cenę; tym celem j e st zrozumienie. I w każdym zidentyfikowanym " dzianiu-się " pozostaj e pewne nie całkiem rozładowane napięcie między poszczególnością a ro­ dzaj owością. Postać idealna (narzędzie identyfikacj i) może być konstrukcj ą topor­ ną lub stosunkowo wyrafinowaną; może być prosta lub złożona; może być złożona z paru lub z wielu właściwości . Dane " dzianie-się " poj ęte pierwotnie w ramach niewielu i topornych właściwości może zaś następ­ nie podlegać reidentyfikacj i w terminach subtelniej szej postaci idealnej : taniec może zostać poj ęty j ako fandango, książka j ako egzemplarz Badań Hume'a, sąd j ako sąd moralny, przedstawienie Króla Leara j ako dzieło konkretnego reżysera. Ta reidentyfikacj a nie j est korektą błędu; owo no­ we rozumienie ani nie przeczy temu, co zaszło przedtem, ani tego nie wyklucza. Tak oto zidentyfikowane " dzianie-się " j est zawsze na tyle zrozumia­ łe, na ile pozwalaj ą kategorie, w których j est rozumiane. Czegoś, co wy­ kopałem w ogrodzie, nie muszę rozumieć j ako " krążka metalu " , nim po­ trafię zrozumieć to j ako " monetę rzymską " ; i nie muszę postrzec " zna­ ków na papierze " , nim potrafię dostrzec " zapisaną kartkę " , ani uchwycić " " " zapisanej kartki , zanim zidentyfikuj ę ją j ako " łacinę lub j ako " argu­ ment uzasadniaj ący " . Nie istniej ą żadne tak zwane minimalne warunki epistemologiczne, które muszą być najpierw spełnione . Symbol nie j est najpierw " przedmiotem " , nim zostanie rozpoznany j ako symbol, obraz nie musi zostać rozpoznany j ako " malowidło na płótnie " , nim trafnie bądź nietrafnie zrozumie się go j ako " dzieło sztuki " . I chociaż każdą z cech złożonego " dziania- się " , takiego j ak: " na zachodzie grono Plej ad j asno świeci, zimno bardzo i sam j estem w całym świecie " , można zro­ zumieć w obrębie pewnej postaci idealnej i można zreidentyfikować w bardziej ścisłych terminach, niemniej samo " dzianie-się " pozostaj e pewnym j ednostkowym złożeniem, pewną j ednością poszczególności i rodzaj owości, w której każdy składnik j est tym, czym jest, na mocy wkładu, j aki wnosi w wyodrębnienie tej całości.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

17

Rozumienie tego, co się dziej e, j ako postaci idealnych będących zło­ żeniami właściwości stanowi zatem istotny postęp w stosunku do ro­ zumienia w kategoriach samego rozpoznawania właściwości, których j eszcze nie rozpoznaj e się j ako cech postaci idealnych. Świat złożony z tożsamości pozostaj e pewnie nieco taj emniczym światem poj awień się i powtórzeń, ale j ego taj emniczość uległa zmniej szeniu; przybrał na sie­ bie postać rozumianych " faktów " . Jednakże dane " dzianie-się " zidentyfikowane j ako pewna postać idealna, ze swej strony określona w kategoriach właściwości, j est nie tylko pew­ nego rodzaj u rozumieniem (mianowicie werdyktem) ; j est też zaprosze­ niem. Zaprasza teoretyka do poszerzenia rozumienia go przez zbadanie j ego zależności z innymi tego rodzaj u tożsamościami. W rzeczy samej teoretyzowanie osiąga tu poziom, który będę nazywał płaszczyzną rozu­ mienia warunkowego i który zaprasza do eksploracj i . Warunkiem (bezkrytycznym założeniem) ustanawiaj ącym tę płasz­ czyznę warunkowego rozumienia j est to, że każde " dzianie-się " jest tym, czym jest, z uwagi na bycie rozumianym w ramach pewnej postaci ideal­ nej określonej j ako złożenie właściwości. Warunek ów dopuszcza korek­ tę błędnych identyfikacji i pozwala na reidentyfikacj ę, ale wyklucza wszel­ kie badanie kwestionuj ące warunkową dostateczność samych tożsamości . Rozumienie nastawione j est tutaj na nieproblematyczne werdykty. Eksploracj a tej płaszczyzny rozumienia polega na poszukiwaniu związków między zidentyfikowanymi " dzianiami-się " będącymi j ej nie­ problematycznymi cechami. Rezultatem tej eksploracj i j est zaś pewne rozumienie, w którym różne tożsamości mogą być wzaj emnie powiąza­ ne z uwagi na wspólne właściwości lub okoliczności ich indywidualnego poj awienia się; w którym z uwagi na różne wspólne właściwości tożsa­ mości te można koj arzyć, korelować, zestawiać, wiązać, łączyć i zespalać, uzgadniać, ustawiać w pary, grupować, porównywać, klasyfikować i re­ klasyfikować; w którym można ustalać powinowactwa, kongruencj e, od­ powiedniości, współbieżności, przeciwieństwa itd . ; w którym można doj ść do rozumienia pewnych tożsamości j ako nieredukowalnych części tożsamości złożonych, niby cegieł, z których składa się ściana, lub kart stanowiących " talię " . I zależności te można ukazywać na wykresach, wy­ rażać w proporcj ach matematycznych oraz (w niektórych przypadkach) przedstawiać w kategoriach prawdopodobieństw. Krótko mówiąc, bada­ nie tej płaszczyzny rozumienia j est warunkową przygodą teoretyzowania

18

O postępowaniu człowieka

zobowiązanego do " poszanowania powierzchowności " składaj ących się nań tożsamości i prowadzącym w rezultacie do pewnego odwzorowania ukazuj ącego ściśle ich wzaj emne zależności . Teorematy, w kategoriach których uzyskuj e się to uj ęcie owych tożsamości, są określeniami upo­ rządkowań nieugiętych " faktów " . Każde zidentyfikowane " dzianie-się " pozostaj e niekwestionowanym werdyktem. Na przykład porównanie po­ stuluj e " dziania-się " o nieproblematycznych tożsamościach. Co więcej , tę płaszczyznę warunkowego rozumienia złożoną z tożsa­ mości, z których każda j est rozumiana w ramach pewnej postaci idealnej będącej j akimś złożeniem właściwości, a których zależności bada się i utrwala w terminach pewnego odwzorowania, można też wybrać j ako przedmiot badania w postępowaniu. Identyfikacj a j est tutaj diagnozą; to znaczy, werdyktem rozpoznanym j ako zaproszenie do udokumentowania tego, co rozumiane, przez spełnienie pewnego czynu . I tak tożsamości wyj awione w " to przypadek odry " , " to napad na bank " , "winny, ale obłą­ kany " i " to palne " , są diagnozami wtedy, gdy pojmuj e się j e j ako zapro­ szenie do wypowiedzenia słów takich j ak: " izolować tego pacj enta" , "włą­ czyć alarm " , " aresztować w imieniu Jej Królewskiej Mości " , " podpalić to " lub postępków odpowiadaj ących tym wypowiedziom. Albo też, na od­ wrót, wypowiedź wywołuj ąca śmiech j est wypowiedzią zdiagnozowaną j ako " żart " , a uwikłane w to rozumienie daj e się określić j ako " uchwyce­ nie żartu " . Owe zaproszenia są warunkowe, a ich przyj ęcie powoduj e zawiesze­ nie bezwarunkowego krytycznego zaangażowania rozumienia, w którym poj awienie się założenia j est sygnałem do j ego badania. Ale też nie mu­ simy daleko szukać powodów, dla których owo zaangażowanie miałoby zatrzymać się na poziomie identyfikowania lub dla których teoretyk miałby ogłuchnąć na głos j ego powołania i poświęcić się badaniu tej płaszczyzny warunkowego rozumienia, sporządzaj ąc j ej odwzorowanie lub rozpoznaj ąc daną tożsamość j ako zaproszenie do działania; powody te są oczywiste. Otóż owe " dziania-się " , wyabstrahowane z wszystkiego, co może się dziać, uj ęte w poj ęcia postaci idealnych określonych j ako złożenia właściwości i powiązane wzaj emnie w terminach cech wspól­ nych lub z uwagi na okoliczności wystąpienia, są zrozumiałe. Dlaczego teoretyk nie miałby skorzystać z tej zrozumiałości, j eśli odpowiada j ego potrzebom? Zagadka, j eśli w ogóle wchodzi tu w grę, wiąże się raczej z tym, dlaczego teoretyk miałby kiedykolwiek poczuć wolę opuszczenia owego świata zadowalaj ących i użytecznych werdyktów.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

19

Nas wszakże interesuj e bezwarunkowe zaangażowanie rozumie­ nia i teoretyk, dla którego ,, fakty " są wprawdzie rozumiane, ale i ocze­ kuj ą na zrozumienie, a nie j edynie na powiązanie z sobą lub wykorzy­ stanie, i dla którego ta (j ak i w i stocie każda inna) płaszczyzna warun­ kowego rozumienia j est czymś w rodzaj u więzienia, z którego szuka ucieczki. W j aki sposób ponownie mobilizuj e on swe zaangażowanie w badanie krytyczne i odzyskuj e dzięki temu swą zawieszoną tożsamość teoretyka? Może to uczynić rozpoznawszy daną tożsamość nie j ako werdykt, który należy uznać, lecz j ako zaproszenie do j ej badania. Należy oczeki­ wać, że podda swe tożsamości dalszej obróbce, abstrahuj ąc je bardziej stanowczo i określaj ąc ściślej po to, aby sprowadzić j e do postaci podat­ nych na badanie; albowiem dopiero " dzianie-się " oczyszczone z wielo­ znaczności staj e się tożsamością oczekuj ącą na zrozumienie i sugeruj e pewne badanie . Ale też j ego wysiłki zostaj ą nagrodzone, kiedy, niemal bez uprzedzenia, odkrywa, że znalazł nowe zaj ęcie. jego zadanie po­ lega teraz na pogłębieniu zrozumiałości tożsamości, z którymi obcuj e, ale ani nie przez reidentyfikacj ę na gruncie dalszego badania należących do nich właściwości, ani nie przez bardziej stanowcze wzaj emne ich po­ wiązanie j ako ich cech i okoliczności wystąpienia, lecz przez dążenie do zrozumienia ich w ramach ich postulatów; to znaczy, w ramach ich warunków. Tak oto do przedsięwzięcia tego nie popycha teoretyka rozpoznanie tożsamości j ako złożeń właściwości (te j uż rozumie, być może nawet na tyle, na ile w ogóle można je zrozumieć) , lecz to w tego rodzaj u toż­ samościach, czego j eszcze nie rozumie; mianowicie ich warunkowość. Kieruj ąc swą krytyczną uwagę na tę warunkowość, teoretyk opuszcza więzienie bieżącego rozumienia; identyfikuj ąc zaś warunki wchodzące w skład tej warunkowości i czyniąc te postulaty kategoriami swego poj ­ mowania, przechodzi n a nową płaszczyznę rozumienia warunkowego. Daną płaszczyznę rozumienia warunkowego konstytuuj ą warunki, które, z różnych punktów widzenia, można poczytać za założenia albo postulaty. Zajmowanie i eksplorowanie takiej płaszczyzny j est angażo­ waniem się w przygody badawcze wśród należących do niej tożsamości, w przygody, które nie kwestionuj ą owych warunków, ale są przez nie ograniczane. Odczytanie wskazania Big Bena (to znaczy, " określenie cza­ su " ) postuluj e ideę " czasu " , a zatem j ej nie kwestionuj e; " czas " j est tutaj nieproblematyczny; problemem j est: "jaki teraz j est czas? " . Rozumienie 3.

20

O postępowaniu człowieka

zaś takiego " dziania-się " j ak " zastanawianie się przez moj ego przyj acie­ la Tomasza, który z dwu kapeluszy ma nabyć " postuluj e idee " namysłu " i "wyboru " , a zatem nie czyni ich przedmiotem badania. I o teoretyku ma­ j ącym na uwadze pewne " dzianie-się " rozumiane w ramach pewnej po­ staci idealnej określonej j ako złożenie właściwości, lecz zaangażowanym w pojmowanie go pod względem jego postulatów, można, innymi słowy, powiedzieć, że poszukuj e zrozumienia znanej tożsamości w terminach odmiennych od tych, w których j est już rozumiana, lub też że zastąpił j e­ den przedmiot badania drugim. Tak oto dane " dzianie-się " wyabstrahowane ze wszystkiego, co mo­ że się dziać, będące przedmiotem uwagi i zidentyfikowane j ako pewna postać idealna, której cechami są hałas, błyski, duchota, ulewa itd . , j ako " " burza z piorunami , można zreidentyfikować w terminach ściślej okre­ ślonych właściwości (na przykład, barwy i czasu trwania błysków) i zba­ dać j ego zależności z innymi takimi tożsamościami; kiedy j ednak poj ­ mie się j e w terminach teorematów elektromagnetyzmu i j ako przy­ kład działania " praw " poczytywanych za odnoszące się do wyładowań elektrycznych, wtedy zostanie zrozumiane w stosunku do pewnej po­ staci idealnej nierozpoznanej j ako złożenie właściwości, lecz określonej j ako pewien system teorematów poczytywanych za postulaty owego " " dziania-się . jednakże teoretyk, który dokonuj e tego przeniesienia uwagi z właści­ wości na postulaty, angażuj e się w taką przygodę rozumienia, która ry­ chło musi wyprowadzić go daleko poza horyzont tego, co rzekomo stara się zrozumieć. Albowiem to, co zrazu wyróżnia j ako postulaty lub wa­ runki pewnej poszczególnej tożsamości i stosuj e j ako narzędzia rozumie­ nia tego, domaga się rozpoznania j ako samodzielne tożsamości. I skupia­ j ąc na nich uwagę nie j ako na postulatach tego, co było zaproszeniem do badania (to znaczy, nie j ako na warunkowych narzędziach rozumie­ nia) , lecz j ako na samodzielnych cząstkach rozumienia, które należy zba­ dać, zajmuj e i eksploruj e pewną płaszczyznę rozumienia, skąd owe toż­ samości, do których wyj aśnienia mogą one być użyte, są wykluczone. Teoretyk nie zajmuj e się j uż " burzą z piorunami " , lecz problematycznymi teraz teorematami elektromagnetyzmu . Tak oto dane " dzianie-się " poj ęte przez j e go właściwości może zo­ stać zidentyfikowane j ako " przeciąganie liny " ; ale teoretyzowanie go w ramach postulatów to tyle co zaj ęcie i eksplorowanie pewnej płasz­ czyzny rozumienia złożonej z teorematów (daj my na to) " mechaniki " ,

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

21

wśród których " przeciąganie liny " (chociaż i ono, n a swój skromny sposób, j est teorematem) nie ma konieczni e miej sca i w stosunku do których j e st ono j ednym z niezliczonych przygodnych " dziań-się " tego rodzaj u , że można z nich wyabstrahować pewną tożsamość podat­ ną na rozumienie w terminach " mechaniki " . I gdyby teoretyk miał po­ sunąć się do rozpoznania warunkowości tej nowej tożsamości (dyscy­ pliny zwanej " mechaniką " ) i miał badać postulaty tych teorematów, wówczas odsłoni łby dla badania dalszą płaszczyznę rozumienia. " Pra­ wo " Boyle'a nie j est gazem, a teoremat wyj aśniaj ący sytuacj e komiczne sam nie j est żartem . Owo " prawo " i ów teoremat można każde z j ego strony rozpoznać j ako postulat i użyć j ako narzędzie rozumienia, ale nie mogą uniknąć rozpoznania j ako będące same w sobie zaproszenia­ mi do rozumienia; owe postulaty zaś, w kategoriach których można ro­ zumieć to " prawo " lub ten teoremat j ako takie, są o dwa szczeble od­ ległe od tych tożsamości, do wyj aśnienia których można j e, odpowied­ nio, użyć. Co więcej , teoretyk, który obiera tę drogę, nie tylko otwiera się na pewne szczególne zaangażowanie i deklaruj e zainteresowanie nim j a­ ko przedsięwzięciem, w którym postulaty są tożsamościami oczekuj ący­ mi na zrozumienie, a nie instrumentami rozumienia, i w którym pytania zadaj e się nie po to, aby na nie odpowiedzieć, lecz w taki sposób, że j e same można badać z uwagi n a ich warunki; teoretyk rozpoznaj e t o j ako charakter tego zaangażowania rozumienia i uznaj e swe posłannictwo j ako powołanie " filozofa " . Teoretyzowanie obj awia się tutaj j ako bez­ warunkowa przygoda, w której każde osiągnięcie rozumienia j est zapro­ szeniem do badania j ego samego i w którym raporty składane samemu sobie są chwilowymi zwycięstwami śmiałości nad skrupulatnością. I teo­ retyk nie może nie odpowiedzieć na to zaproszenie z tej racj i, że go nie otrzymał. Nie płynie ono z daleka i przez umyślnego; jest ono utaj one w każdym zaangażowaniu rozumienia i dociera do niego, skoro tylko podejmuj e refleksj ę . Ironia wszelkiego teoretyzowania polega na jego skłonności do generowania nie rozumienia, lecz tego -co-j eszcze-nie­ -rozumiane. ] ednakże zaangażowanie rozumienia nie j est bezwarunkowe z racji nieobecności warunków ani na mocy domniemanego kresu w postaci bezwarunkowego teorematu; tym, co ustanawia jego bezwarunkowość, j est stała świadomość warunkowości warunków. I w następstwie tego, owo zaangażowanie, w którym j est się stale en voyage, można zatrzymać

O postępowaniu człowieka

22

bez negowania go. Teoretyk, który rzuca kotwicę tu czy tam i uruchamia instrumentarium haków i sieci teorii w celu chwytania okazów lokal­ nych, zawiesza swe powołanie, ale go nie zdradza. W rzeczy samej j eśli j akakolwiek tożsamość ma stać się zrozumiała w ramach j ej postulatów, owo bezwarunkowe zaangażowanie rozumienia trzeba zatrzymać, a ba­ danie musi zogniskować się na pewnym to . Badanie, które odrzuca lub kwestionuj e własne warunki, wyrzeka się j ego własnej możliwości osią­ gnięcia właściwej mu warunkowej doskonałości . Teoretyk, który zamiast używać własnego instrumentarium teoretycznego, kwestionuj e j e, nicze­ go nie chwyta. Tak oto każde szczególne przedsięwzięcie zrozumienia pewnego to j e st poszukiwaniem pewnej warunkowej płaszczyzny rozumienia. Punktem wyj ścia j est pewna tożsamość j uż rozumiana i j eszcze nie­ rozumiana, a konkluzj ą - ta tożsamość przekształcona j ako zro­ zumiana w ramach j ej postulatów. Każde j est autonomiczną przygodą teoretyzowania, osobną, niezatartą, odporną na " redukcj ę " , maj ącą własną warunkową " prawdę " i zdolną osiągnąć sobie właściwą dosko­ nałość. W każdym takim warunkowym badaniu uczestniczy rozpozna­ nie bezwarunkowej aktywności teoretyzowania i czegoś okre ślonego j ako pewna tożs amość rozumiana i oczekuj ąca na zrozumienie . Skoro zaś przedsięwzięcie teoretyzowania " postępowania człowieka " j est te­ go rodzaj u warunkowym zaangażowaniem, muszę pokrótce rozważyć, co j eszcze wiąże się z zadaniem zrozumienia określonej tożsamości w ramach j ej postulatów. Rozumienie wiąże się ze zrozumiałością postaci idealnych i może wiązać się ze zrozumiałością " dziań-się " j ako tych idealnych postaci . Nie­ zróżnicowana suma brutto (że się tak wyrażę) tego, co się dziej e, j est nie­ możliwa do scharakteryzowania; nie podsuwa żadnego badania, pozosta­ je na zawsze widomie wieloznaczna, a tym samym niezrozumiała. I dane " " dzianie-się , w jego czystej poszczególności, również nie jest ani zrozu­ miałe, ani zdolne zaprosić do badania, w którym mogłoby stać się zrozu­ miałe. Szczególne zaangażowanie na rzecz rozumienia zaczyna się w pew­ nym " dzianiu-się " wyabstrahowanym ze wszystkiego, co może się dziać, i rozumianym w terminach pewnej postaci idealnej określonej j ako pew­ ne złożenie właściwości, pewna j edność poszczególności i rodzaj owości. I kiedy, j ako część tego rozumienia, owa tożsamość j est uj mowana j ako jeszcze-nie-rozumiana, zostaj e rozpoznana j ako zaproszenie do badania, 4.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

23

którego celem j est odsłonięcie i określenie j ej postulatów, systemowe ich powiązanie z sobą i, przez ukazanie ich j ako postulatów tej tożsamości, uczynienie j ej zrozumiałą. Ż eby j ednak stać się przedmiotem takiego badania, tożsamość musi być rozpoznana nie tylko j ako predykatywna (to znaczy, j ako coś j eszcze­ -nie-rozumianego, co implikuj e pewne badanie) , ale j ako pewne praedica­ mentum; to znaczy, j ako coś j eszcze-nie-rozumianego, co implikuj e to, co będę nazywał " porządkiem " badania, w którym owo coś może zostać zrozumiane. Tak oto formalnym warunkiem każdego szczególnego zaan­ gażowania na rzecz rozumienia j est to, że tożsamość będąca zamie­ rzonym przedmiotem badania ma być wyabstrahowana i złożona w taki sposób, aby była niewieloznaczna pod względem kategorii, przy czym słowo " kategoria " j est tu użyte w ścisłym sensie czegoś, co implikuj e " " porządek badania, w którym można doj ść do zrozumienia ziden­ tyfikowanego " dziania-się " . O " porządku badania " mówię zaś dlatego, że tym, co implikowane, nie są nigdy pytania, j akie należy zadać (te trze­ ba zostawić teoretykowi) , lecz tylko rodzaj tych pytań . Tożsamość wie­ loznaczna kategorialnie j est tożsamością, która nie implikuj e żadnego badania, ponieważ nie j est w stanie podsunąć żadnego szczególnego " " porządku badania. Na uwagę zasługuj ą dwie kategorie tożsamości implikuj ące kate­ gorialnie różne " porządki " badania. Do kategorii pierwszej należą " dzia­ nia-się " , których identyfikacja obej muj e rozpoznanie ich j ako będących same w sobie przej awami inteligencj i : na przykład " dzianie-się " zidenty­ fikowane j ako będące samo pewnym zaangażowaniem na rzecz rozumie­ nia (biolog przy pracy, zaangażowanie publiczności w teatrze, chłopiec uczący się łaciny) , " dzianie-się " zidentyfikowane j ako ludzkie działanie (to znaczy, pewien sprawca reaguj ący na rozumianą sytuacj ę i maj ący na uwadze osiągnięcie pewnego wyobrażonego i pożądanego wyniku) , wpisanie się w pewną " praktykę " , która wymaga zrozumienia, aby w niej uczestniczyć, dzieło sztuki, artefakt, argument, adwokat występuj ący przed sądem, wyraz uczucia moralnego, wyznanie wiary lub deklara­ cj a polityczna itd. Te i im podobne tożsamości, kiedy zostaj ą rozpoznane j ako j eszcze nie rozumiane, implikuj ą pewne badanie, w którym, przez to, że zostaną zrozumiane w ramach ich postulatów, zmniej szy się taj em­ niczość ich postaci i poj awiania się. Szczegółowy charakter tego porząd­ ku badania trzeba będzie dopiero zbadać w dalszym ciągu tych rozważań; teraz nie musimy mówić nic więcej niż to, że owe postulaty muszą być

24

O postępowaniu człowieka

teorematami dotyczącymi rozumień konstytuuj ących te tożsamości . Teo­ retyzowanie j est tutaj poszukiwaniem rozumienia tożsamości określo­ nych j ako wyrazy inteligencj i refleksyj nej . D o kategorii drugiej należą " dziania- się " rozpoznane, na mocy ich właściwości, j ako nie będące same w sobie przej awami inteligencj i : na przykład formacj a skalna, fala rozbij aj ąca się o brzeg, zmęczenie me­ talu, burza z piorunami, lecący motyl, podobieństwo rysów twarzy ro­ dziców i dzieci, zmieniaj ący barwę kameleon, topniej ący lód itd. Te i im podobne " dziania-się " są oczywi ście, j ako zidentyfikowane, rozumiane. Skoro j ednak w części tego rozumienia są zarazem rozpoznane j ako j eszcze nie rozumiane i j ako " dziania-się " nie będące same w sobie przej awami inteligencji, implikuj ą pewne badanie ich warunków i im­ plikuj ą też warunki, które w pewien sposób " determinuj ą " (a tym sa­ mym i czynią zrozumiałym) to, co się dzieje, lecz które nie muszą być znane, aby były rozumiane, ani uznane, aby funkcj onowały: na przykład tak zwane warunki " przyczynowe " . (Spadaj ące j abłko nie musi znać " " prawa ciążenia, aby spaść. ) I rozumienie takiej tożsamości określa j ą j ako przykład funkcj onowania takich warunków. Z a postać idealną, w obrębie której należy rozumieć tak zidentyfikowane i skategoryzowa­ ne " dziania- się " , można uznać postać zwaną " procesem " , a nie postać zwaną " procedurą " . Wyprawiwszy się na Jukatan, mogę zauważyć pewne " dzianie-się " , które, postrzegaj ąc j e, identyfikuj ę j ako ruiny świątyni Maj ów; to znaczy, j ako ludzki artefakt, ekspresj ę inteligencj i . I j eśli w części tego rozu­ mienia rozpoznaj ę te ruiny j ako j eszcze-nie-rozumiane, implikuj ą one pewien " porządek " badania, w którym mogą zostać zrozumiane j ako ich postulaty. Skoro ruiny są artefaktem, owe postulaty same są rozumienia­ mi . Mogą być wierzeniami religij nymi Maj ów, rytuałami itd., sięgaj ącymi w głąb dziej ów religii tego ludu . Albo też, j eśli tym, co postrzegam, są ruiny pewnej konstrukcj i architektonicznej , moj e teoretyzowanie będzie dotyczyć j ej zamysłu, materiałów poj ętych j ako wynik wyboru, okolicz­ ności i osiągniętych umiej ętności . Samo to zaś, że budowla ta j est w ru­ inie, będzie poj ęte j ako zdarzenie historyczne, wynik takiego zaniedba­ nia lub premedytacji, na j akie mogą wskazać świadectwa. Krótko mó­ wiąc, moj e badanie będzie dotyczyć ludzkich wierzeń i rozumień, działań rozpoznanych j ako odpowiedzi na rozumiane sytuacje, zdarzeń i zwy­ czaj ów, praktyk i uzusów. Jeśli natomiast miałbym, zamiast tego, wyab­ strahować i zidentyfikować " dzianie-się " określone j ako zapadaj ąca się

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

25

struktura fizykalna lub proces przemiany chemicznej , i miał zrozumieć to j ako pewne j eszcze-nie-rozumiane, wówczas implikowany " porządek " badania i owe teorematy, za pomocą których tożsamość ta mogłaby zostać zrozumiana, byłyby kategorialnie odmiennego rodzaj u . Tożsa­ mość, którą miałbym przed sobą, nie byłaby ekspresj ą świadomości refleksyjnej , a narzędziem rozumienia byłaby pewna postać idealna zło­ żona z " praw " lub warunków przyczynowych określaj ących pewien " pro­ ces " , nie zaś pewną " praktykę " . Proces ów może być sprecyzowany lub stanowić stosunkowo luźne złożenie skłonności, ale j ego zdeter­ minowanie lub niezdeterminowanie nie j est wynikiem tego, że j ego składniki dobrze lub źle poznały i zrozumiały swe częścF. A zatem, owo odróżnienie " dziań-się " zidentyfikowanych j ako bę­ dące same w sobie przej awami inteligencj i i " dziań-się " , które można uczynić zrozumiałymi, ale nie będących same w sobie inteli gentne, nie j est odróżnieniem tego, co umysłowe, i tego, co fizyczne, czy też umy­ słów i ciał j ako przedmiotów. jest odróżnieniem w obrębie zaangażowa­ nia rozumienia, odróżnieniem " nauk " (to znaczy postaci idealnych) i tożsamości, którymi one się zajmuj ą. Tym zaś, co stwierdzamy, na­ zywaj ąc to odróżnieniem kategorialnym, j est to, że rozumienia tożsa­ mości rozpoznanych j ako będące same w sobie przej awami inteligencj i n i e można " zredukować " d o rozumienia tożsamości rozpoznanych w inny sposób. " Biologa przy pracy " (lub j akiegokolwiek innego przej a­ wu inteligencj i) nie można zrozumieć w poj ęciach teorematów nauki zwanej " biologią " nie dlatego, że z tego " dziania-się " nie sposób wyab­ strahować pewnego procesu przemian biochemicznych, lecz dlatego, że ten proces biochemiczny j est ex hypothesi ni ezdolny do samorozumie­ nia. I stanowisko głoszące, że wszelkie przej awy inteligencj i można sa­ me w sobie zrozumieć j ako przykłady funkcj onowania (psychologicz­ nych lub socj ologicznych) " praw " ludzkiego rozumienia rozpoznanego j ako będące samo w sobie pewnym " procesem " , upada z tej racj i, że owo zaangażowanie teoretyczne, w którym można by sformułować takie " " prawa , musi (na gruncie samego tego stanowiska) również zostać Koncepcj a głosząca, że przepaść kategorialna zmniej sza się lub nawet znika, gdy zależności między tożsamościami rozumie się w terminach prawdopodobieństw, jest oczywiście złudzeniem. Zależność można rozumieć j ako prawdopodobieństwo j edynie wtedy, gdy wchodzące w grę tożsamości są już rozpoznane jako składniki tego, co nazy­ wam " procesem " . I prawdopodobieństwo nie jest ani trochę bardziej " niepewne " niż naj ­ bardziej zdeterminowana więź przyczynowa. 2

26

O postępowaniu człowieka

zrozumiane j ako przykład funkcj onowania tychże " praw " , co j est kate­ gorialną niedorzecznością3 . A zatem tożsamości z uwagi na ich kategorie i badania z uwagi na ich " " porządki są wzaj emnie wykluczaj ące się. Warunkiem każdej istotnej przygody teoretyzowania jest pewna niewieloznaczna kategorialnie tożsa­ mość, a pierwszym krokiem w każdej takiej przygodzie j est rozpoznanie kategorii owej istotnej tożsamości. I tak poruszenie powieki oka człowie­ ka j est tożsamością wieloznaczną kategorialnie; j est albo puszczeniem oka, albo zwykłym mrugnięciem, a puszczenie oka j est przejawem inteligencji, wpisaniem się w pewną " praktykę " i stoi za nim jakaś racj a, podczas gdy zwykłe mrugnięcie j est składnikiem pewnego " procesu " , który należy ro­ zumieć w kategoriach pewnego " prawa " lub pewnej " przyczyny " . Przygodnie, a i wtedy, gdy identyfikacj a j est diagnozą implikuj ącą od­ powiedź w postaci pewnego postępku, ważne j est, aby dane " dzianie­ -się " nie zostało błędnie sklasyfikowane : puszczenie oka, uznane błędnie za zwykłe mrugnięcie, zostanie zignorowane j ako nieszukaj ące tego ro­ dzaj u odpowiedzi . Natomiast dla samego zaangażowania rozumienia nie ma to znaczenia; w tym kontekście, niezależnie od werdyktu (puszcze­ nie oka albo zwykłe mrugnięcie) , liczy się samo rozpoznanie implikowa­ nego przez daną tożsamość " porządku " badania. A choć pewne j est, że na bliższym lub dalszym etapie tego zaangażowania (gdy to, co teorety­ zowane, samo staj e się tym zaangażowaniem teoretyzowania i trwa j ako takie) , ostanie się tylko pierwsza z tych kategorii, nie ma to dla nas tu­ taj znaczenia, albowiem zaj muj emy się płaszczyznami, na które może zo­ stać wciągnięte owo zaangażowanie, wobec czego musimy uwzględnić możliwość błędnej kategoryzacj i . Wiąże s i ę z tym pewna Quż odnotowana) dalsza okoliczność, którą musimy naświetlić nieco szerzej . Aby pewna tożsamość stała się przed­ miotem badania, które ma sprawić, że stanie się zrozumiała w ramach j ej postulatów, tożsamość ta musi być rozpoznana nie tylko j ako " proble­ matyczna " , lecz j ako w szczególny sposób problematyczna; to znaczy, 3 Kiedy genetyk powiada nam, że wszelkie zachowania społeczne i zdarzenia histo­ " ryczne są nieuchronnymi następstwami genetycznej indywidualności osób uwikłanych " , bez trudu rozpoznaj emy ten teoremat j ako błyskotliwe obj aśnienie pism Arystotelesa, upadku Konstantynopola, dyskusj i w Izbie Gmin nad samorządem Irlandii i śmierci Bar­ barossy; ale owa błyskotliwość chyba nieco blaknie, kiedy staj e się j asne, że uczony ten nie ma nic bardziej wnikliwego do powiedzenia o swej dyscyplinie ponad to, że i ona cała j est dziełem genów, a ów teoremat sam w sobie j est ekspresj ą j ego genów.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

27

musi być rozpoznana j ako niewieloznaczna nie tylko z uwagi na im­ plikowany osobny " porządek " , j ak to nazwałem, badania, ale i z uwagi na pewną inną implikacj ę, którą będę odtąd nazywał szczególnym " idio­ mem " badania. Albowiem tożsamość niewieloznaczna kategorialnie mo­ że mimo to wykazywać pewne przygodne wieloznaczności, które trzeba usunąć, zanim będzie mogła stać się przedmiotem badania. Na przykład " dzianie-się " zidentyfikowane, w kategoriach j ego wła­ ściwości, j ako trzy przecinaj ące się proste na kartce papieru j est wielo­ znaczne kategorialnie; być może j est rozpoznane, ale nie może być roz­ poznane j ako pewne j eszcze-nie-rozumiane, wobec czego nie zaprasza do badania. Ową wieloznaczność kategorialną można usunąć przez zi­ dentyfikowanie tej tożsamości j ako przej awu ludzkiej inteligencj i . Jed­ nakże postać idealna, " przej aw ludzkiej inteligencj i " sama w sobie j est wieloznaczna. I tak owo " dzianie-się " można zidentyfikować po prostu j ako pewne zdarzenie, wynik pewnego działania człowieka, j ako pewien symbol (proj ekt znaku towarowego, emblematu wiary religijnej lub par­ tii politycznej albo oznaczenia czegoś, co wolno lub czego nie wolno ro­ bić: " zakaz wstępu " ) , albo j ako dzieło sztuki, dziecinne przedstawienie wigwamu itd . , itd. Każda z tych i im podobnych tożsamości j est rozpo­ znawalna j ako pewne oczekuj ące na zrozumienie j eszcze-nie-rozumiane, ponieważ każda wskazuj e nie tylko pewien " porządek " badania, lecz tak­ że (w obrębie tego " porządku " ) pewien szczególny idiom badania. Fosta­ ci idealne, " zdarzenie historyczne " , " symbol " i " dzieło sztuki " różnią się od siebie idiomatycznie (choć nie kategorialni e) . I pod nieobecność idio­ matyczni e określonej tożsamości nie ma miej sca na żadne badanie. Z drugiej strony, kategorialna wieloznaczność tego " dziania-się " może zostać rozstrzygnięta na rzecz drugiej możliwości; niemniej i tu daj ą o sobie znać różne możliwości. Tożsamość ta d a się, być może, ziden­ tyfikować j ako pewna figura geometryczna (trój kąt) , implikuj ąca bada­ nie tkwiących w niej postulatów geometrycznych, ale też da się ziden­ tyfikować w kategoriach j ej tworzywa (papieru i atramentu) , przez co podsunie badanie związane z procesami chemicznymi itd. I w tym przy­ padku mamy pewne j eszcze-nie-rozumiane podatne na badanie dla­ tego, że obecne j est wskazanie nie tylko " porządku " badania (właściwe­ go " dzianiom-się " nie związanym z inteligencj ą) , lecz także wskazanie szczególnego, właściwego geometrii lub chemii, idiomu badania. Innymi słowy można powiedzieć, że teoretyk wciągnięty na tę płasz­ czyznę, na której zaangażowanie rozumienia staj e się przedsięwzięciem

O postępowaniu człowieka

28

rozumienia pewnego zidentyfikowanego " dziania- się " w ramach jego postulatów, ma (rzeczywiście lub potencj alnie) do dyspozycj i pewien wachlarz tego, co nazywam " idiomami " badania. Każdy taki idiom j est pewnym niewieloznacznym systemem teorematów, który uzyskał sta­ tus daj ącej się wyróżnić " nauki " (lub pretenduj e do posiadania tego sta­ tusu) ; to znaczy, j est nigdy niekompletną postacią idealną złożoną z teo­ rematów, których tworzenie j est zadaniem teoretyka, a które stosuj e się w danym przypadku j ako narzędzia rozumienia. I tak w " porządku " ba­ dania dotyczącym " dziań-się " zidentyfikowanych j ako przej awy inteli­ gencj i daj ącymi wyróżnić się idiomami są etyka, prawoznawstwo i este­ tyka; w obrębie zaś " porządku " badania dotyczącym tożsamości okre­ ślonych j ako składniki j akiegoś " procesu " daj ącymi się analogicznie wyróżnić idiomami są fizyka, chemia i psychologia. A chociaż owe " na­ uki " podpadaj ące pod dany " porządek " badania nie są wzaj emnie wy­ kluczaj ące się kategorialnie, w następstwie czego mogą podlegać " re­ dukcj i " (chemia, na przykład, do fizyki) , to każda j est autonomiczna j a­ ko ukonstytuowana na gruncie teorematów należących wyłącznie do niej i każda j est zdolna do osiągnięcia sobie właściwej warunkowej doskonałości . jako narzędzie rozumienia danego " dziania-się " tego rodzaj u postać idealna Q akaś " nauka " ) ma prowadzić do odsłonięcia i wyodrębnienia postulatów tej oczekuj ącej na zrozumienie tożsamości, a teoretyzowanie tej tożsamości ma być rozumieniem j ej w kategoriach tego systemu teo­ rematów4. I każde tak poj ęte " dzianie-się " j est z konieczności wytworem tej postaci idealnej , dzięki której j est rozumiane. Badanie, w którym narzędziem rozumienia j est taki system teorematów (pewna " nauka " ) , samo desygnuj e badaną tożsamość i nadaj e j ej wymagany niewieloznacz­ ny charakter, przenosząc na nią kategorialną i idiomatyczną niewielo­ znaczność owej istotnej w nim postaci idealnej . W rzeczy samej wartość (a i warunkowość) wszelkiej " nauki " j ako narzędzia rozumienia polega na tym, że j ako przedmiot badania desygnuj e ona pewną idiomatycznie niewieloznaczną tożsamość. I tak, gdy lord Kelvin stwierdził, że j est w stanie zrozumieć wszel­ ką w ogóle rzecz, j eśli może sporządzić j ej model mechaniczny, dał Rozumienie " naukowe " nie dotyczy tożsamości j ako złożeń właściwości, a korela­ cj a lub porównanie tożsamości w tych terminach j est tylko pewną namiastką w sytuacj i braku badania naukowego. Cecha lub oznaka nigdy nie j est przyczyną lub postulatem. 4

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

29

wyraz skłonności (j eśli chodzi o rozumienie) do abstrahowania ze wszystkich " dziań-się " i przyj mowania za przedmiot badania pewnej genetycznie mechanicznej tożsamości . Swe opanowanie teorematów " " mechaniki wykorzystywał zarówno do abstrahowania tej tożsamości, j ak i do działań maj ących sprawić, że stanie się zrozumiała. I mógłby przekonuj ąco utrzymywać, że żadne " dzianie-się " zidentyfikowane w kategoriach j ego właściwości nie j est niepodatne na to podej ście : formacj a skalna, chłopiec n a rowerze, wodospad, Opactwo Westmin­ sterskie, przepływ pieniądza w danej gospodarce, człowiek udaj ący się na spoczynek lub nadaj ący list, tom dramatów Racine'a stoj ący na pół­ ce - wszystko to można by potraktować w ten sposób. Jednakże na­ zwanie tego " sporządzaniem modelu mechanicznego danej rzeczy" j est mętnym sposobem wyrażania się; w rzeczywistości bowiem Kelvin abstrahował z niej pewną tożsamość mechaniczną i przyj mował j ą z a przedmiot badania5 • A zatem, kiedy w obliczu pewnego " dziania-się " zidentyfikowanego j ako j ego właściwości podejmuj e się zadanie zrozumienia go j ako j ego postu­ latów, oznacza to pewne zawieszenie bezwarunkowego zaangażowania teoretyzowania. Pociąga to za sobą, alternatywnie, j uż to wyabstrahowa­ nie i rozpoznanie pewnej niewieloznacznej kategorialnie tożsamości im­ plikuj ącej pewien " porządek " badania i (w obrębie tego " porządku " ) pe­ wien szczególny idiom badania, j uż to opanowanie pewnego idiomu ba­ dania, który zdolny j e st wyabstrahować, de sygnować i uczynić zrozumiałą pewną kategorialnie niewieloznaczną tożsamość. Każdy tego rodzaju idiom badania można uznać za wynikły z uporczy­ wych i eksperymentalnych zaangażowań na rzecz uj awnienia postulatów zawartych w " dzianiach-się " okroj onych w pewnym stopniu z wielo­ znaczności dzięki dbałości, z j aką zostaj ą wyabstrahowane i zidentyfiko­ wane j ako ich właściwości: etykę za wyłonioną z pewnej identyfikacji po­ stępowania moralnego i j ęzyka moralnego, prawoznawstwo za wyłonione z systemów prawnych, ekonomię za wyłonioną z transakcj i handlowych,

Sprawę tę (aczkolwiek z pewną filozoficzną nai"vete') odnotował Dirac, stwierdzaj ąc: " Fundamentalne prawa przyrody bynajmniej nie rządzą światem takim, j aki w j akikol­ wiek bardzo bezpośredni sposób zjawia się w naszym obrazie umysłowym, lecz zamiast tego panuj ą nad substratem, którego obrazu nie j esteśmy w stanie przedstawić sobie w umyśle bez wprowadzania rzeczy nieistotnych " . 5

O postępowaniu człowieka

30

geologię za wyłonioną ze skał, biologię za wyłonioną z organizmów, kry­ stalografię za wyłonioną z kryształów. Kiedy j ednak z tych zaangażowań identyfikacyjnych zaczyna wyłaniać się pewna postać idealna złożona z teorematów, uwaga teoretyka odwraca się od tożsamości, które pier­ wotnie j ą przyciągnęły, i kieruj e się na badanie tej postaci. Aspiracj a d o podniesienia j ej d o rangi " nauki " bierze górę nad popędem d o wyko­ rzystania j ej do wyj aśnienia przygodnego " dziania-się " , a naiwne prze­ świadczenie, że teorematy te można zweryfikować przez udane lub sfal­ syfikować przez nieudane przewidywanie poj awienia się takich " dziań­ - się " zostaj e odsunięte na bok: miej sce abstrahowania obserwacj i dotyczących konkretnych zaj ść zajmuj e abstrahowanie " eksperymentu " dotyczącego postaci idealnych. O ile j ednak postać ta osiąga tę rangę, o tyle też może być wiarogodnie używana j ako narzędzie rozumienia te­ go, co się dziej e, w j ej własnych warunkowych kategoriach6• I tak opano­ wanie teorematów mechaniki pozwoli teoretykowi abstrahować pewną tożsamość mechaniczną z występu akrobatów w cyrku i przedstawić j ą w postaci równoległoboku sił; j eśli j ednak teoretyk m a zrozumieć tożsa­ mość wyabstrahowaną i określoną w programie j ako: " Stello i Stella w słynnym na cały świat numerze, prezentowanym w Londynie, Madry­ cie, Berlinie, Rzymie i Skibbereen: szczyt sztuki akrobacj i " , będzie musiał uj ąć j ą w innych kategoriach, albowiem z pewnością nie j est to tożsamość . " " mech aniezna . Należy to odróżniać od idei " nauki stosowanej " - uporczywego przesądu głoszące­ go, jakoby teorematy danej nauki były nie tylko określeniami pewnej postaci idealnej i postulatów, dzięki którym można zrozumieć określaną przez nie tożsamość (na przy­ kład pewną tożsamość mechaniczną) , ale że teorematy te są też postulatami (lub nawet " " " determinantami ) każdego w ogóle " dziania-się (na przykład Opactwa Westmin­ sterskiego) , z którego da się wyabstrahować pewną tożsamość odpowiadaj ącą tej posta­ ci idealnej . Powiedzenie, że postulaty "j azdy na łyżwach " są teorematami dynamiki, jest albo fałszem, albo sądem tautologicznym. Co więcej , wyklucza to mętne stanowisko głoszące, że złożona tożsamość wie­ loznaczna składa się z wielości prostych tożsamości niewieloznacznych i sama ma być podatna na zrozumienie w kategoriach czegoś, co (za Millem) nazywa się " mie­ szaniną nauk " : " człowiek siedzący po dniu pracy przed kominkiem i czytaj ący książ­ kę " ma być rozpoznany j ako pewna tożsamość, którą należy rozumieć w kategoriach teorematów fizyki, optyki, biologii, genetyki, psychologii, etyki, ekonomii, socj ologii itd . , itd. Wreszcie, rzecz jasna, rozumienia danej tożsamości w ramach j ej postulatów nie na­ leży mylić z przewidywaniem pojawienia się czy też powtórzenia się pewnego " dziania­ -się " , z którego owa tożsamość może być wyabstrahowana. 6

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

31

Teoretyk, który zawiesił bezwarunkowe zaangażowanie rozumienia, aby uczynić sobie zrozumiałym pewne zidentyfikowane " dzianie-się " , bez wątpienia niekiedy przekona się, że j ego instrumentarium teoretycz­ ne j est nieodpowiednie do tego zadania: może nie dysponować stosow­ ną dobrze określoną i złożoną z powiązanych teorematów postacią idealną. Jest to prawdopodobne w przypadku, gdy stara się zrozumieć " " dziania-się zidentyfikowane j ako będące same w sobie przej awami inteligencj i : etyka, prawoznawstwo, estetyka i ekonomia, na przykład, z pewnością nie są " naukami " ledwie raczkuj ącymi, ale też trudno poczy­ tać j e za gotowe i łatwe do użycia teoretyczne postaci idealne pozwalaj ą­ ce abstrahować i uprzystępniać rozumieniu wszelkie " dziania-się " o cha­ rakterze moralnym, prawnym, poetyckim itd. W tej sytuacj i teoretyk musi albo wykorzystać naj lepiej j ak potrafi to, czym dysponuj e, albo mu­ si ponownie sam zaangażować się w inne, trudniej sze, choć i ciekawsze zadanie stworzenia pewnej niewieloznacznej postaci teoretycznej (pew­ nej " nauki " ) , której można by następnie użyć j ako narzędzia abstrahowa. . . . n1a 1 rozum1en1a. A chociaż może to być frustruj ące, j est mniej kłopotliwe niż owa możliwość skorzystania z kategorialnie wieloznacznych narzędzi rozu­ mienia; to znaczy, z owych rzekomo uniwersalnych " nauk " , w imieniu których wysuwa się roszczenie, j akoby były dobrym narzędziem teo­ retyzowania zarówno " dziań-się " zidentyfikowanych j ako przej awy in­ teligencj i i posiadaj ących j ako postulaty racj e, wierzenia i zwyczaj e, j ak i " dziań-się " zidentyfikowanych inaczej i posiadaj ących j ako postulaty prawidłowości pewnego " procesu " czy też j akiegoś rodzaj u warunki przyczynowe. I są zwłaszcza dwie rzekome " nauki " , których użyteczność j ako narzędzi rozumienia wymaga ograniczenia, ponieważ same w sobie skażone są tą wieloznacznością: psychologia i socj ologia. Skoro zaś mo­ im zamiarem j est teoretyzowanie " postępowania człowieka " , to w tym miej scu wypada powiedzieć o nich coś więcej . Ponad wszelką rozsądną wątpliwość istniej e autentyczna " nauka " psychologii, która sama wydostała się poza krąg podejrzeń o wieloznacz­ ność kategorialną. Nauka ta wyłoniła się z teoretyzowania takich " dziań­ -się " j ak czucie, bycie zainteresowanym, postrzeganie, posiadanie skłon­ ności, uczenie się, zapamiętywanie i zapominanie, pragnienie, życzenie sobie, chcenie, wierzenie, wątpienie, obawianie się, odróżnianie, rozu­ mowanie, wyobrażanie sobie, bawienie się, nabywanie zwyczaj u itd., itd., zidentyfikowanych nie j ako stany świadomości lub przej awy inteligencji,

32

O postępowaniu człowieka

lecz j ako obserwowalne procesy; to znaczy, rozumianych w ramach teore­ matów oznaczaj ących prawidłowości, które same nie są przej awami rozu­ mienia i po temu, aby funkcj onować, nie muszą być rozumiane. To, że ci, którzy poświęcaj ą się uprawianiu tej nauki, maj ą często skłonność do zaj ­ mowania s i ę j edynie właściwościami, i ż e j eszcze nie w pełni wyzwolili się z nastawienia na porównywanie i korelowanie " dziań-się " j ako ich właściwości, jest chyba oznaką niedojrzałości teoretycznej lub recydywy. Niemniej badacze ci wyposażyli tę naukę w poj ęcia (często zapożyczone z innych nauk) , dzięki którym można formułować teorematy dotyczące postulatów owych procesów - zdolności, instynktu, popędu, skoj arze­ nia, odruchu, napięcia organicznego, funkcj i, wartości emocj onalnej , ska­ nalizowania, tolerancj i, stałości, !atencj i, progu, śladu, wzmocnienia, pragnanz, odchylenia, sublimacji, stłumienia, pola postrzegania, konfigu­ racji itd., itd. I poj ęcia te, tak samo j ak poj ęcia fizyki, nie tylko stosuj e się, lecz poddaj e niekiedy krytyce, przeformułowaniu, a nawet odrzuca. Nauka ta wypracowała sobie skale pomiarowe, a j ej teorematy są tego ro­ dzaj u, że można je przedstawiać na wykresach, w postaci schematów lub równań matematycznych. I mimo że skwapliwość, z j aką technologowie przypisuj ą tym teorematom funkcj ę "wyj aśniania " dziań-się w świecie, j est j askrawym przej awem braku rozwagi, to nauka ta posiada pewną uży­ teczność j ako niewieloznaczne narzędzie abstrahowania i badania tożsa­ mości warunkowych. Podobnie j ak każda inna nauka zdolna j est osiągnąć sobie właściwą doskonałość. Ale też j ak i one niezdolna j est odrzucić hi­ potezy sprzęgaj ące ją z dyscyplinami zrodzonymi z nieco odmiennych badań (na przykład z neurofizj ologią i genetyką) i kreślących tym samym scenariusz " redukcji " terminów, w których formułuj e się j ej twierdzenia, do kategorialnie podobnych terminów chemii oraz fizyki . Jej teorematy nie są kategorialnie wieloznaczne, a j ej wnioski (takie, j akie są) odpowia­ daj ą j ej roszczeniom. Zarazem obok tej nauki, a często nawet w pomieszaniu z nią, wyło­ niło się pewne nierzetelne przedsięwzięcie intelektualne, w którym j ej teorematom (dotyczącym tak zwanych procesów " mentalnych " , podat­ nych na redukcj ę do procesów " fizycznych " ) nadaj e się postać sformuło­ wań dotyczących warunków przyczynowych lub " praw " , za sprawą któ­ rych należy rozumieć " dziania-się " zidentyfikowane j ako będące same w sobie przej awami inteligencj i - ekspresj e uczuć lub wiary, argumenty, zwyczaje, artefakty, intencj e, motywy, czyny itd. I tak powiada się, że ist­ niej ą " psychologiczne mechanizmy motywujące indywidualnych sprze-

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

33

dawców i nabywców do sprzedawania i kupowania " i że przez te mecha­ nizmy można wyj aśnić te inteligentne transakcj e handlowe. Teorematy nauki zaj muj ącej się procesem nabywania wierzeń przedstawia się j ako przyczyny przekonań; pragnienie władzy lub "wspólnoty " nazywa się " " faktem psychologicznym , a znaj omość teorematów tej nauki utoż­ samia się z rozumieniem przez podmiot siebie samego i własnych dzia­ łań. To oczywiście wielkie pomieszanie z poplątaniem; mechanizmy psychologiczne nie mogą być motywami działań ani racj ami wierzeń . Bo i nie tylko nie j est tak, że j akaś nauka zaj muj ąca się " procesami psy­ chicznymi j est j edynym prawomocnym narzędziem, j akim dysponuj emy w celu rozumienia działań i wypowiedzi człowieka " , lecz wszelka tego rodzaj u nauka j est kategorialnie wykluczona j ako źródło j akiegokolwiek tego rodzaj u rozumienia. Co więcej , j akby nie dość było tego mętliku, obecnie dołącza się do niego pewne dodatkowe pomieszanie poj ęć. Oto wierzenia i uczucia, motywy i intencj e człowieka nazywa się j ego " psychologią " i tym, do cze­ go należy odnieść j ego działania i wypowiedzi, aby je zrozumieć: stąd ta­ kie wyrażenia j ak " psychologia Henryka VIII " lub " psychologia robot­ nika przemysłowego " . To, w co człowiek wierzy, nazywa się j ego " sta­ nem psychologicznym " , zmiany j ego wierzeń nazywa się j ego " rozwoj em psychologicznym " , a j eśli j ego myśli lub uczucia są uderzaj ąco niezbor­ ne lub błędne powiada się o nim, że przeżywa " kryzys psychologiczny " . Pisarza zainteresowanego motywami oraz intencj ami swych postaci określa się mianem pisarza " psychologicznego " , o biografie powiada się zaś, że " nie wniknął dość głęboko w psychologię swego bohatera, aby j e­ go postępowanie stało się zrozumiałe " . Bez wątpienia wiele z tego j est sprawą j edynie dziennikarskiego niechluj stwa, niemniej w kręgu auto­ rów rzekomej literatury naukowej sformułowania takie są wyrazem pew­ nej doktryny. Albowiem zamysł tkwiący w nazywaniu myśli, uczuć, wie­ rzeń itd. człowieka j ego " psychologią " polega na redukcj i ich do składni­ ków pewnego procesu (zwanego powszechnie " funkcj onowaniem j a " ) , który należy rozumieć w kategoriach temperamentu, tak zwanego " typu psychologicznego " , pierwotnych przeżyć dzieciństwa, potrzeb biologicz­ nych, dziedzictwa genetycznego, stłumionych pragnień lub też nacisków środowiska - wszystkiego z wyj ątkiem idei, które człowiek nauczył się (choć mógł nie nauczyć się) żywić. I kiedy ten proces psychologicz­ ny przedstawia się j ako postać idealną, dzięki której należy rozumieć działania i wypowiedzi świadomości refleksyj nej , wówczas dochodzi

34

O postępowaniu człowieka

do kategorialnego pomieszania poj ęć. Postępowania człowieka, przej awu inteligencj i nie można zrozumieć j ako reakcj i na to, co w tym procesie nazywa się " potrzebami psychicznymi " ; wierzenia, czyny i wypowiedzi nie mogą być owym " funkcj onowaniem j a " ani j ego skutkami . Szerzenie się astrologii, magii, czarów i satanizmu w czternastowiecznej Europie nie zostaj e wyj aśnione, kiedy zidentyfikuj e się je j ako " normalną reakcj ę psychologiczną w warunkach niezwykłych zagrożeń i cierpień fizycz­ nych " ; wiary gnostyków nie można zaś zrozumieć j ako wyniku załama­ nia się zaufania między oj cem a synem. To kategorialna bzdura: wiara j est tym, co znaczy dla wierzącego. I nie ma też cienia prawomocności twierdzenie, że psychologia j est tą dyscypliną, w obszarze której należy rozumieć niektóre rodzaj e po­ stępowania człowieka: tak zwane zachowania " irracj onalne " , " instynk­ towne " lub " masowe " . Oczywiście z każdego " dziania-się " zidentyfiko­ wanego j ako postępowanie człowieka można wyabstrahować j akiś pro­ ces psychologiczny (czy też, w rzeczy samej , j akiś proces fizj ologiczny, chemiczny lub mechaniczny) , lecz wszędzie tam, gdzie mamy czyn lub wypowiedź, j est inteligentny podmiot odpowiadaj ący na pewną rozumia­ ną (możliwe że błędnie) sytuacj ę, nastawiony na osiągnięcie pewne­ go wyobrażonego i pożądanego rezultatu i nie można tego " zredukować " do pewnego procesu psychologicznego czy też pewnej psychologicznej " " struktury bez względu na to, j ak bardzo błędne byłoby to rozumienie, j ak bardzo dziwaczne to wyobrażenie, j ak fantastyczne to pragnienie i j ak bardzo podobne byłoby to do czynów i wypowiedzi innych. Gdzie zaś nie ma ani daj ącego się zidentyfikować czynu, ani wypowiedzi, tam, w osta­ tecznym rachunku, j est tylko chemia lub fizyka. Owa postać idealna ustanawiana przez taką czy inną naukę psycho­ logii zostaj e, zatem, zamazana, a na j ej wartości (takiej , j aką posiada) j a­ ko narzędzia abstrahowania i rozumienia pewnej tożsamości " psycholo­ gicznej " tkwiącej w postępowaniu człowieka, kładzie się cieniem zamęt powodowany przez pewne poronione przygody intelektualne. Także i so­ cj ologia j awi się j ako dość podobna " ciemna równina " , gdzie w szturmów, odwrotów dzikim, zmieszanym alarmie, . . . ścieraj ą się wokół ślepe, wrogie armie*.

* Z wiersza Wybrzeże w Dover Matthew Arnolda, w przekładzie Stanisława Barańcza­ ka (przyp. tłum.) .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

35

W tym zamęcie skrywa s i ę pewne niewieloznaczne zaangażowanie intelektualne, które zasługuj e na wyodrębnienie; a mianowicie przedsię­ wzięcie teoretyzowania postępowania inter homines w warunkach narzu­ conych na nie przez wielość mniej lub bardziej trwałych więzi między ludźmi ( " praktyk " ) i teoretyzowania tych więzi w ramach ich postula­ tów. Z tego punktu widzenia ludzie nie są ani organizmami biologiczny­ mi identyfikowanymi przez charaktery genetyczne, ani "j a psychologicz­ nymi " , lecz refleksyj nymi inteligencj ami, których działania i wypowiedzi są podej mowanymi z uwagi na wyobrażone i pożądane wyniki aktami wyboru uczynienia lub powiedzenia tego raczej niż czego innego . Owe zaś więzi między nimi, j akie ma się badać, rozpoznaj e się j ako będące same ekspresj ami inteligencji, stosunki, które mogą obowiązywać wyłącznie na gruncie ich przyswoj enia i rozumienia oraz uznania zwierzchności ich warunków lub rozpoznania ich użyteczności. Przedmiotem badania, w tym przedsięwzięciu badania teoretycznego są działania i wypowiedzi j ako akty podporządkowania się procedurom czy " praktykom " ogarniaj ą­ cym reguły i podobne regułom racj e, których postulatami są wierzenia. To nauka dotycząca inteligentnych procedur, a nie procesów. I póki nie pretenduj e do roli źródła rozumień, j akich z racj i kategorialnych oraz idiomatycznych dawać nie j est w stanie, póty nie ma znaczenia, że może dostarczać nie bardziej substancj alnego rozumienia działań i wypo­ wiedzi człowieka niż (dajmy na to) owo skromne rozumienie, j akie przy­ nosi przypisanie wiersza do pewnej tradycji literackiej czy do pewnego gatunku . Nauka ta j est (j ak zobaczymy w dalszym ciągu rozważań) w so­ bie właściwy sposób ograniczonym zaangażowaniem rozumienia histo­ rycznego. jednakże ku dezintegracj i i demoralizacj i tego autentycznego, choć skromnego przedsięwzięcia, narosły na nim proj ekty innego rodzaj u, pretenduj ące do nadania rozumieniu postępowania człowieka pewnej wyższej , " naukowej " j akości . W najpowszechniej szym i naj mniej wielo­ znacznym z tych proj ektów " socj ologicznych " powiada się, że owa toż­ samość, którą ma się badać, j est " społeczeństwem " : to znaczy, rzekomą totalnością stosunków ludzkich. I czy to za sprawą namacalnej trudno­ ści przedstawienia tego rodzaj u totalności j ako czegoś, co samo w sobie j est ludźmi stowarzyszonymi w ramach uchwytnej procedury lub prak­ tyki, czy też z uwagi na to, że uznanie tego za praktykę, a nie proces, sprowadza się w gruncie rzeczy do rezygnacj i z rozumienia " naukowe­ go " , " społeczeństwo " identyfikuj e się j ako " system " . Rozpoznaj e się j e

36

O postępowaniu człowieka

j ako proces, który należy rozumieć w kategoriach j ego prawidłowości lub warunków przyczynowych, a nie j ako procedurę, której postulatami są inteligencj e refleksyj ne, przygodne wierzenia i akty uznawania auto­ rytetu lub użyteczności . Zgodnie z tym o owym " systemie " powiada się, że ma " strukturę " , która zawiera i przedstawia funkcj onalne stosunki między j ego częściami lub własnościami. I zmianę w tej strukturze (tak zwaną " zmianę społeczną " ) rozumie się j ako proces analogiczny do zmiany metabolicznej lub ewolucyj nej organizmów biologicznych . I nazywa się to " kulturami " i powiada się o nich, że " ewoluuj ą " i utrzy­ muj ą się przy życiu w procesie " doboru naturalnego " ; to znaczy, dzięki temu, że okazuj ą się "wyższym adaptacyj nie innowacyj nym sposobem na przetrwanie " . Albo też " zmianę społeczną " rozumie się w terminach zapożyczonych z fizyki i przedstawia j ako ilustracj ę entropii . W bardziej naiwnych wersj ach tego " socj ologicznego " rozumienia postępowania człowieka owe tak zwane " prawopodobne zależności składników syste­ mów społecznych " są j edynie korelacj ami właściwości . W wersj ach bar­ dziej wyszukanych owe " prawa " wyj aśniaj ące są rzekomymi " prawami " psychologicznymi lub bioewolucyj nymi, lub warunkami przyczynowy­ mi, które uznaj e się za postulowane w owych korelacj ach właściwości . Jakkolwiek może z tym być i bez względu na to, czy z tego zaangażowa­ nia na rzecz rozumienia " procesów społecznych " wyprowadza się pew­ ną " ogólną teorię socj ologiczną " , czy j ej się nie wyprowadza, j est to przedsięwzięcie dalekie od czegokolwiek, co można by rozpoznać j ako zaangażowanie na rzecz teoretyzowania postępowania człowieka. Teo­ rematy dotyczące tak zwanego " zachowania systemów społecznych " lub zachowania ich rzekomych składników można przedstawiać j ako teore­ maty dotyczące czynów i wypowiedzi ludzi tylko na zasadzie maskara­ dy kategorialnej . Pozostaj e nam zwrócić uwagę na pewne dalsze następstwo owego przed­ sięwzięcia teoretyzowania danej tożsamości w obrębie j ej postulatów. Teoretyzowanie nastawione na rozumienie pewnej wyabstrahowanej tożsamości w ramach tychże postulatów j est (że tak powiem) zawieszo­ ne między niebem a ziemią; i tam musi pozostać. Takie teoretyzowanie nie wypiera się owego bezwarunkowego zaangażowania krytycznego, w którym warunki przestaj ą być narzędziami abstrakcj i i rozumienia i sa­ me, skoro tylko zostaną rozpoznane, staj ą się przedmiotami badania, lecz j est na tej drodze wstrzymane. Postać idealna (na przykład pewna

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

37

" " nauka ) nie może być zarazem używana i kwestionowana, a w tym przypadku przedsięwzięcie polega na używaniu j ej j ako narzędzia rozu­ mienia. Z drugiej j ednak strony teoretyzowanie wyzwala się tu z nasta­ wienia na tożsamości określone j edynie j ako ich właściwości; ale też, rzecz j asna, bez kwestionowania warunkowej zrozumiałości tego rodza­ j u tożsamości . Ten świadomy siebie teoretyk warunkowy (że s i ę tak wyrażę) może bez większego wysiłku dostosować się do pierwszego z tych wymogów; bez trudu rozumie, że nic nie przyj dzie z kwestionowania wszystkiego naraz. W rzeczy samej rozpoznaj e ów wymóg j ako warunek wszelkiej poszczególnej zdobyczy rozumienia. Ma swoj e miej sce w niebie, ale nie spieszy się, aby je osiągnąć. Jeśli zamierza teoretyzować postępowanie moralne lub stowarzyszenie cywilne, musi wyrzec się metafizyki . Go­ tów być j ednak mniej beztroski w stosunku do tego, co pozostawia za sobą: tożsamości określonych j ako ich właściwości . A j est tak zwłasz­ cza wtedy, gdy przedmiotem uwagi uczyni postępowanie człowieka i " dziania-się " rozpoznane j ako przej awy inteligencj i . Z pewnością zaj ­ muj e pewną płaszczyznę rozumienia warunkowego wyższą niż płasz­ czyzna zaj mowana przez naj bardziej nawet kompetentnego badacza od­ wzorowuj ącego stosunki tożsamości określonych w ramach ich właści­ wości i niż płaszczyzna zaj mowana przez naj bardziej nawet wprawnego diagnostyka odpowiadaj ącego na płynące od tych tożsamości zaprosze­ nia do działania; i można powiedzieć o nim, że " obraża " (w sensie Hei­ deggerowskiego erkliiren heisst beleidigen *) owego twórcę odwzorowań i tego zaangażowanego w samo postępowanie, dopuszczaj ąc się wyba­ czalnej niestosowności zaj mowania się czym innym, mianowicie bada­ niem warunków ich przedsięwzięć bez angażowania się w nie. Tak oto można by sądzić, że j est poza zasięgiem wszelkiej poważniej szej poku­ sy do pomylenia postulatów danej tożsamości z j ej cechami lub podania j ednych za drugie. Ale j eśli wiąże się z tym ryzyko, polega na niebezpie­ czeństwie, że będzie patrzył za siebie, a nie przed siebie . Oczywiście nie ma żadnej racj i po temu, by sam uznał, że j est w stanie zapewnić j akiś substytut aktywności badacza odwzorowuj ącego właściwości lub ludzi w postępowaniu, że ma prawo przej ąć ster w obszarze ich zaangażowań, ani po temu, by został w tym utwierdzony przez innych. I j e śli nie stra­ ci głowy, nie odczuj e pokusy pomylenia (daj my na to) teoretyzowania * Wyj aśnić znaczy obrazić (przyp. tłum.) .

38

O postępowaniu człowieka

postępowania moralnego ze znaj omością tego, j ak wpisać się w pewną praktykę moralną. Ale też dopuści się autentycznej i niewybaczalnej " " obrazy , j eśli charakter owej wyższości poj mie aż tak opacznie, że samo odwzorowywanie właściwości i diagnozowanie uzna za swego rodzaj u bezwartościową niewiedzę, albo j eśli, z uwagi na to, że zaj mu­ je pewną wyższą płaszczyznę rozumienia i skupia uwagę na postu­ latach, tak się zapamięta, że udrapuj e się w szaty nauczyciela tych, których zostawił za sobą i którzy zaj muj ą się czym innym. W j ednym i drugim przypadku dopuści się odrażaj ącego nadużycia i wyrzekłszy się własnej natury teoretyka o skromnie zakroj onym programie badania zamieni się w " teoretyka " w złym sensie. Ta godna pożałowania postać nie zajmuj e się niczym, co zasługiwa­ łoby na szacunek. Z racj i bycia " teoretykiem " pretenduj e do zaj mowania się postulatami postępowania, lecz postulaty te myli z zasadami, z któ­ rych w j akiś sposób można by dedukować czy j akoś inaczej wywodzić " " poprawne postępki . Za swe zadanie uważa osądzanie postępowania, licencj onowanie postępków j ako " poprawnych " lub potępianie ich j ako " " niepoprawnych inferencj i z teorematów takiego czy innego rzekomego zrozumienia postępowania w ramach j ego warunków. Skoro j ednak tego rodzaj u teorematy nie maj ą władzy określania postępków, zaangażowa­ nie tego " teoretyka " j est nierzetelnym zaangażowaniem w postępowanie j ako takie, przedsięwzięciem zmierzaj ącym do regulowania aktywności badaczy odwzorowuj ących właściwości, diagnostyków i sprawców przez systematyczne ich zwodzenie. To fałszywy nauczyciel; licencj e, j akie wy­ stawia, są podrobione, wiarogodne jedynie dla tych, którzy podzielaj ą j e­ go wiarę w prawdziwość j ego teorematów i podzielaj ą też j ego złudzenia co do ich charakteru . To uj ęcie zaangażowania rozumienia zawdzięcza tak wiele uj ęciu przed­ stawionemu przez Platona (Państwo, VI, ad init. , i gdzie indziej) , że chy­ ba warto wskazać dzielące j e różnice. Mieszkańcy j askini, przebywaj ący w " zagłębieniu Ziemi " (Fedon, l 09)*, zajmuj ą pewną warunkową płaszczyznę rozumienia. Rozpoznaj ą swój świat w terminach zidentyfikowanych i nazwanych zj awisk rozumia­ nych j ako złożenia właściwości . Jest to, w tej mierze, świat rzeczy zro­ zumiałych i ludzie ci poruszaj ą się w nim pewnie. Zapamiętuj ą i wspo* W przekładzie Ryszarda Legutki, Kraków 1 99 5 (przyp. tłum.) .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

39

minaj ą, żywią oczekiwania co do poj awiania się owych " dziań-się " i mo­ gą poświęcać im mniej szą lub większą uwagę, gdy się poj awiaj ą. Maj ą swe upodobania i antypatie i witaj ą owe zj awiska nie tylko z tak czy ina­ czej ograniczonym zainteresowaniem, lecz z radością, smutkiem, gnie­ wem, niechęcią, namiętnością, rozkoszą, zaskoczeniem itd. Zdolni są wyciągać wnioski będące albo werdyktami, albo diagnozami. Ci bardziej inteligentni (lub bardziej uważni) spośród nich budzą podziw innych i otrzymuj ą niekiedy drobne nagrody z tytułu gromadzenia i przekazy­ wania wiarogodnych informacj i o związkach i korelacj ach przynaj mniej niektórych z tych zj awisk oraz z tytułu zdolności do przewidywania ich . . . . poJ aWiania s1ę. Owa płaszczyzna rozumienia j est, mimo wszystko, "więzieniem " . ]ej mieszkańcy są "więźniami " nie dlatego j edynie, że są całkowicie nieświa­ domi j ej warunków, lecz dlatego, że poziom ich rozumienia wyklucza na­ wet rozpoznanie, że j est warunkowy. Krótko mówiąc, by przywołać sfor­ mułowanie Sokratesa, są " podobni do nas " , tyle że w większym stopniu niż przyznałby Platon . Z j ego punktu widzenia, skupionego wyłącznie na zaangażowaniu rozumienia teoretycznego i na krzyczących niedostat­ kach tej płaszczyzny rozumienia, zrozumiałość świata mieszkańców j a­ skini wydaj e się zarazem tak zupełna (nie zostawiaj ąca miej sca na żadną taj emnicę i nie popychaj ąca do żadnych pytań innych niż te dotyczące stosunków tożsamości rozumianych w kategoriach właściwości) i tak minimalna, że Platon skłonny był przekreślać to j ako niewiedzę. Uwa­ żam to za błąd. ] es t to pewne warunkowe rozumienie świata, wartościo­ we we właściwych mu granicach i nieodzowne w zaangażowaniach życia praktycznego, tyle że nie w pełni panuj ące nad sobą j ako nieświadome własnej warunkowości. Teoretyk, nie bez czegoś w rodzaj u zerwania pęt, odważnie ucieka; uciec zaś to tyle co wyzwolić się z idiomu rozumienia właściwego miesz­ kańcom j askini . Dokonuj e tego etapami, z których każdy j est przygodą teoretyzowania i każdy przynosi owoc w postaci teorematów. Kiedy j uż wstanie i " obróci się " , pierwszym dokonaniem j est rozpoznanie wa­ runkowości rozumienia, j akie podzielał dotąd z mieszkańcami j askini . Dociera to do niego nie w postaci sądu ogólnego, lecz j ako rozpoznanie j ego bezpośrednich warunków. Wszystko to, co dziej e się na półce skal­ nej (zwłaszcza " modele " i " ogień " ) , należy do postulatów świata miesz­ kańców j askini . Ponieważ j est to przypowieść obrazowa, rzeczy te wy­ glądaj ą j ak inne tożsamości rozumiane w kategoriach ich właściwości,

40

O postępowaniu człowieka

ale nie powinniśmy pozwolić, aby przeszkodziło to nam uchwycić zna­ czenie owego aktu " odwrócenia się " : w akcie tym teoretyk rozstaj e się z tożsamościami j ako złożeniami właściwości i skupia uwagę na " etery­ czym tańcu " bezcielesnych postulatów. W przeciwieństwie do "więźniów " , dla których słowo " cień " j est j e­ dynie narzędziem odróżniania pewnego rodzaj u zj awisk obserwowanych od innych, teoretyk może teraz rozpoznać świat mieszkańców j askini j a­ ko świat złożony wyłącznie z " cieni " . I gdyby był odpowiednio usposobio­ ny, mógłby natychmiast pobiec z powrotem do swych bliźnich z tą inte­ resuj ącą wieścią. Gdyby tak uczynił, przyniesiona przezeń wiadomość zdumiewałaby, lecz prawdopodobnie wywoływałaby nie tyle przerażenie, ile niedowierzanie lub prostacką ripostę: "l co z tego? " . Platon natomiast byłby zdania, że nawet takie zdawkowe doniesienie (o ile można ocze­ kiwać, że zostałoby zrozumiane i uznane) wywarłoby druzgoczące wra­ żenie na mieszkańcach j askini, burząc całkowicie ich proste rozumienie i zadowolenie z oglądania spektaklu, który stale rozwij a się przed ich oczyma, a życie w j askini " byłoby zupełnie przewrócone " (Gorgiasz, 48 1 ) *. Wedle mnie i w tym Platon myliłby się. Odkrycie, że dana płaszczyzna rozumienia j est warunkowa, i zaznaj omienie się z j ej naj bliższymi wa­ runkami j est znaczącym postępem zaangażowania rozumienia, lecz nie j est to coś takiego jak obnażenie fałszerstwa. Używany przez mieszkań­ ców j askini j ęzyk właściwości nie stałby się nagle nonsensowny: cienie nie są falsyfikatami. Jednakże nasz zbiegły więzień j est zaprzysięgłym teoretykiem i wie, że musi być en voyage. Owe warunki (przedstawienie na półce skalnej) rozpoznaj e nie j ako narzędzia rozumienia, ale j ako będące same zapro­ szeniami do badania. Jakie są postulaty owego " ognia " , który rzuca te " " cienie , rozumiane teraz j ako składniki świata mieszkańców j askini? I etapami, z których nie wszystkie Platon wyj awia nam szczegółowo, teoretyk osiąga w końcu to, co Platon uważa za rozumienie ostateczne, w którym świat staj e się bezwarunkowo zrozumiały j ako rozumiany dzięki ostatecznemu postulatowi, " Dobru " . Porninę trudności związane z poj ęciem rozumienia bezwarunkowego, trudności, których rozpozna­ niem j est może ów wizj onerski charakter, j aki przypisuj e się temu osta­ tecznemu osiągnięciu; tym, co istotne, j est krytyczne badanie warunków, w których to rozumienie się osiąga. * W przekładzie Pawła Siwka, Warszawa 1 99 1 (przyp. tłum.) .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

41

Wedle Platona (przynaj mniej w niektórych wersj ach) nasz teoretyk, który wraca teraz niechętnie do j askini ze swej największej przygody in­ telektualnej , przynosi z sobą pewne bezwarunkowe rozumienie świata w ramach j ego ostatecznych postulatów (czy też, j ak powiada Platon, j ego " przyczyn " ) . Owo rozumienie, co oczywiste, ogromnie góruj e nad rozumieniem mieszkańców j askini. Ale też zostaj e przedstawione j a­ ko coś więcej niż po prostu wyższe. Ma rzekomo być zupełnym substytu­ tem tamtego i każdego innego rozumienia warunkowego. Tak więc nasz teoretyk wraca nie z czymś użytecznym (podobnie j ak można by, udaj ąc się do więzienia, na wygnanie lub woj nę, zabierać z sobą na pociechę egzemplarz Horacego) , lecz z darem o nieocenionej wartości : ostatecz­ nym rozumieniem i j ęzykiem, które maj ą zastąpić wszelkie inne rozu­ mienie i wszelki inny j ęzyk i zająć ich miejsce. Ale gdy wraca, j est przedmiotem dobrodusznych drwin ze strony mieszkańców jaskini i wzbudza w nich uczucia, które Platon określa jako ciemną i niezasłużoną niechęć. Ś miej ą się z niego, ponieważ nauczywszy się myśleć i mówić w kategoriach postulatów, utracił panowanie nad obo­ wiązuj ącym w j askini j ęzykiem właściwości . To, że nie potrafi szybko do­ stosować się znów do życia j askiniowego, j est komiczne u tak wykształco­ nego człowieka; ledwie przezeń skrywana niechęć do takiego zachowania jest zrozumiała, ale, być może, nie tak już śmieszna: zapowiada nieuchron­ ne fiasko j ego misji. Przez to natomiast, że wytyka mieszkańcom jaskini niewiedzę i obiecuj e bezczelnie, że wyrwie ich z j akichś okowów, o których istnieniu przez swą głupotę nic nie wiedzą, wzbudza owe uczucia, które zostaj ą określone j ako bezmyślna i niezasłużona uraza. Mieszkańcy j aski­ ni skłonni są pozbyć się go bezzwłocznie jako wroga ładu publicznego. W niektórych Platońskich wersj ach tej opowieści śmierć powracaj ącego filozofa zostaje w rzeczy samej wyniesiona na poziom konieczności . W moj ej wersj i mieszkańcy j askini są ludźmi rozsądnymi, posiadaj ą­ cymi wiedzę i maj ą między sobą wytrawnych kartografów właściwości i wprawnych diagnostyków. Bynaj mniej nie są nieadekwatnie wyposaże­ ni do rozumienia świata, w którym żyj ą, i do radzenia sobie z tym świa­ tem, a ich j edyna słabość intelektualna polega na nieświadomości tego, czego nie rozumiej ą. Przyj muj ą powracaj ącego teoretyka z uznaniem dla j ego wyższości intelektualnej , ale tak samo w zasadzie j ak człowie­ ka bywałego w szerszym świecie, którego znali j ako chłopca, witaj ą ( z pewnym niedowierzaniem) ludzie zasiedziali, nie potrafiący wyobra­ zić sobie świata inaczej niż we własnych, ograniczonych kategoriach.

O postępowaniu człowieka

42

Są zakłopotani i mogą podej rzewać w nim swego rodzaj u revenant: " "wej dźże w sny nasze , mamroczą pod nosem, " a nie bądź zmorą, by nas straszyć " . Niemniej zostaj e rozpoznany j ako człowiek o niezwykłym bo­ gactwie zaskakuj ących wiadomości, a także o świeżej , dociekliwej , nie­ konwencj onalnej inteligencj i . Kiedy powiada im, że to, o czym zawsze myśleli j ako o " koniu " , nie j est tym, za co to uważali (pewnym złoże­ niem właściwości, nie całkiem odmiennym od zebry) , lecz, wprost prze­ ciwnie, pewną modyfikacj ą atrybutów Boga, daj e się j asno poznać j ako bystry pobratymiec, od którego wiele się można nauczyć. Przyklasną j e­ go dokonaniu nawet w tym, w czym nie mogą w pełni za nim podążyć. Gdyby j ednak miał im powiedzieć, że na mocy swej głębszej znaj o­ mości natury koni j est tak wspaniałym j eźdźcem, woźnicą lub staj en­ nym, że żaden z nich nie może (w swej niewiedzy) nawet marzyć, by się z nim równać, i kiedy stałoby się j asne, że j ego nowa wiedza pozbawiła go zdolności odróżniania zadu od pyska, wówczas owa konwersacj a przybrałaby mniej ożywiony obrót. A gdyby, uczestnicząc w postępowa­ niu prawnym (co wedle Platona mógłby robić) , miał odsunąć na bok ową uznawaną w j askini warunkowość " prawdy, całej prawdy i tylko prawdy " i upierać się, że sprawę trzeba odłożyć do czasu zbadania kwestii tego, czym j est prawda, lub gdyby miał pouczać sędziego i ławę na temat po­ stulatów sprawiedliwości, to ci, których by to dotyczyło, byliby, j ak wol­ no sądzić, odrobinę zniecierpliwieni. Niezadługo co bardziej spostrze­ gawczy mieszkańcy j askini zaczęliby podejrzewać, że człowiek ten, osta­ tecznie, nie j est interesuj ącym teoretykiem, lecz zaćmionym i nadętym " " teoretykierem , którego należałoby wyprawić z powrotem tam, skąd wrócił, lub osadzić w azylu. Bardziej porywczy byliby skłonni wygnać go z miasta j ako bezczelnego szarlatana. Krótko mówiąc, źródłem urazy mieszkańców j askini nie j est teoretyk, filozof (j ego gotowi są podziwiać, j eśli nawet niewielki maj ą pożytek z j ego zainteresowania dla postula­ tów) , ale " teoretykier " , philosophe, intelektualista; urazę czuj ą zaś do nie­ go nie dlatego, że są niegodziwi lub ciemni, lecz dlatego, że maj ą dość wiedzy, aby rozpoznać oszusta, gdy się z nim zetkną. II Zajmę się teraz tożsamością " postępowanie człowieka " , zaanga­ żowaniem teoretyzowania tej tożsamości oraz j ej używaniem j ako narzę­ dzia rozumienia przygodnych, rzeczowych czynów i wypowiedzi . l.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

43

Wyrażenie " postępowanie człowieka " oznacza tu pewną postać ide­ alną. Dany człowiek może spełniać czyny, przyj mować daną linię działa­ nia i produkować wypowiedzi będące same czynami lub pomocą w dzia­ łaniu. Może rozpoznać Jonesa i przej ść na drugą stronę ulicy, aby unik­ nąć spotkania z nim, może wyj ść bez śniadania, może zachować spokój w obliczu prowokacj i, wskazać palcem X-a, potępiaj ąc j ego postępowa­ nie j ako podłość, zareagować na prośbę, aby "wyj aśnił " lub " uzasadnił " to, co uczynił, złożyć obietnicę albo pój ść na spacer w deszczu . Nato­ miast samego " postępowania " nie można spełnić. I nie j est to ani skład­ nik działań człowieka, który można by wyekstrahować (niby alkohol z wina) , ani właściwość lub też zespół właściwości, dzięki którym można by wiarogodnie rozpoznawać pewną rodzinę " dziań-się " . Jest to postać idealna, na którą składaj ą się postulaty postępków człowieka i w kate­ goriach której postępki te można rozumieć. " " Postępowanie człowieka , gdy zj awia się nam po raz pierwszy w ter­ minach j ego cech, j est, oczywiście, toporne i niewyraźne . I byłoby zaj ę­ ciem uciążliwym odtworzenie tych domniemanych zabiegów, owych eks­ perymentalnych rozpoznań podobieństw i niepodobieństw, odróżnień i ich cyzelowania, dzięki którym dana tożsamość wyłania się, zostaj e wy­ posażona w określony charakter i staj e się podatna na używanie w roli narzędzia uj mowania oraz identyfikowania tego, co może się dziać. W rzeczy samej j ej utaj one rozpoznawanie j est tak blisko związane ze świadomością refleksyj ną, że trudno uważać je za osobne osiągnięcie. Co więcej , nasi odlegli przodkowie, j ak się wydaj e, byli tak dalece skłonni rozumieć wszelkie " dziania-się " w świecie przez analogię z postępowa­ niem człowieka, że właściwe osiągnięcie intelektualne polegało nie na eksplikacj i tożsamości " postępowania " , lecz raczej na odróżnieniu, dzięki któremu ideę tę związano na powrót z j ej źródłem, czyli z " dzia­ niami-się " znamiennymi wyłącznie dla ludzi. Jakkolwiek j ednak z tym było, zacznę od miej sca, w którym j uż uj awniona, wyodrębniona w kate­ goriach właściwości i rozumiana j est pewna stosunkowo niewieloznacz­ na tożsamość, a mianowicie istota ludzka odpowiadaj ąca na j ej przygod­ ną sytuacj ę przez czynienie lub mówienie tego raczej niż czego innego z uwagi na pewien wyobrażony i pożądany rezultat i z uwagi, ponadto, na pewne rozumiane warunki. Ważniej sze rysy tej tożsamości są następuj ące: wierzenia odróżnio­ ne od warunków organicznych, pewna sfera pragmatae (rzeczy i sposob­ ności związanych z pragnieniami) , sytuacj e rozpoznane j ako określaj ące

44

O postępowaniu człowieka

działanie, wyobrażone przyszłe stany rzeczy, sprawczość, racj e, wybory, decyzj e, zrozumiałe wypowiedzi, czyny, zadowolenia, procedury, prak­ tyki, motywy. I wszystko to j est tutaj nie więcej niż właściwości (z któ­ rych każda j est sama pewną tożsamością rozpoznaną w kategoriach j ej cech) zespolone w taki sposób, aby wyodrębnić pewną rozpoznawalną postać. Otóż nawet bez dalszego określania właściwości te wyj awiaj ą kate­ gorię tożsamości clenotowanej przez wyrażenie " postępowanie człowie­ ka " oraz odpowiednie do j ej teoretyzowania idiomy badania. Uj awniaj ą działanie j ako będące samo przej awem inteligencj i . Sprawca j est kimś, kto j est rozpoznany j ako posiadaj ący pewne rozumienie samego siebie pod względem własnych pragnień i władz oraz pewne rozumienie składników świata, w którym żyj e; działanie j est zaś rozpoznane j ako egzemplifikuj ący przej aw tego rozumienia. Owo przypisanie sprawstwa i to rozpoznanie działania j est od razu przypisaniem i rozpoznaniem świadomości refleksyj nej . Jeżeli bez wahania odmawiamy przypisywa­ nia sprawstwa słońcu zachodzącemu nad Galway Bay i odmawiamy roz­ poznania " bycia albinosem " j ako czynu lub wyniku czynu, są to (słusz­ ne albo niesłuszne) odmowy rozpoznania tego zj awiska lub tego sposo­ bu istnienia j ako będących same w sobie przej awami inteligencj i . A j eśli zachowanie kota, który siedzi cicho na progu i czeka, aż otworzą się drzwi, rozpoznaj emy j ako postępek, j est to (słuszne albo niesłu szne) przypisanie inteligencj i . Inaczej mówiąc, rozpoznać dane " dzianie-się " j ako " postępowanie " to tyle co uznać, że j est czymś, co musiało zostać wyuczone. Odmawiaj ąc rozpoznania j ako " działania " ruchu wody, gdy napotyka spadek, lub trzepotania flagi na wietrze przeczymy, że j est to przej aw czegoś, co woda lub flaga nauczyły się robić; rozpoznaj ąc zaś sprawców w A wystawiaj ącym dom na sprzedaż lub w B zapraszaj ą­ cym C do tańca, lub w D udzielaj ącym uczniowi pierwszej lekcj i gry na skrzypcach, lub w E staraj ącym się pocieszyć pewnego nieszczęśnika przyznaj emy, że robią coś, czego nie mogliby robić, gdyby nie nauczyli się (dobrze lub źle) , j ak to robić. Jakkolwiek j ednak swoj ska to tożsamość, j akkolwiek dobrze może być rozumiana i j akkolwiek wprawni bylibyśmy w j ej używaniu j ako na­ rzędzia identyfikowania i pogłębiania rozumienia elementów naszego doświadczenia, z punktu widzenia teoretyka j est wyzwaniem; nadal cze­ ka na zrozumienie i zaprasza do badania. Jego zaangażowanie nie do­ tyczy działania ani używania tego złożenia właściwości do polepszenia

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

45

zrozumiałości tego, co się dziej e, lecz zrozumienia tej tożsamości w ra­ mach j ej postulatów. Bez wątpienia wielu może słusznie uznać to zadanie za nieinteresu­ j ące; oni wolą zamieszkiwać w świecie pragmatae i odpowiadać na j ego zaproszenia. A inni mogą narzekać na tkwiący w nim kompromis : wy­ zwoliwszy się z warunków działania, odzyskawszy ową inicj atywę kry­ tyczną, w której rozumienie nie j est narzędziem, j akiego należy używać, lecz energią, którą należy się cieszyć, i chwyciwszy w żagle wiatr pewne­ go zaangażowania bezwarunkowego, będą skłonni kontestować owo podporządkowanie się innym (j eśli nawet mniej ciężkim) warunkom . Aby spełnić swe przedsięwzięcie, teoretyk musi j ednak uniknąć zarów­ no ciasnoty tych pierwszych, j ak i rozpasania tych drugich. Jego rzeczą j est formułowanie teorematów, a nie spełnianie działań; ale też chodzi mu o teorematy dotyczące postępowania. A skoro musi poruszać się po tej właśnie pośredniej płaszczyźnie rozumienia, ważne j est tyle tylko, aby zabrał się do rzeczy rozważnie, a w trakcie badań uczył się korzysta­ nia z dostępnych w tym przedsięwzięciu swobód i respektowania narzu­ conej przez nie niewoli . I będzie potrzebował ponadto wyrozumiałości czytelników, j eśli, co niemal nieuniknione, zdarzy mu się zboczyć z tej trudnej drogi; jeśli w tej czy innej sprawie powie j uż to zbyt mało, już to zbyt wiele. Zanim wszakże zabierzemy się do rzeczy, trzeba rozważyć bliżej pew­ ne Q uż odnotowane, ale odsunięte na bok) domniemanie, które, j eśli oka­ załoby się trafne, oddawałoby teoretyka w niewolę działania, j eszcze nim ruszy z miej sca. Otóż j eśli (głosi to domniemanie) działanie j est rozpo­ znane j ako będące samo zaangażowaniem na rzecz rozumienia, to bez wątpienia faktem musi być i to, że i każde zaangażowanie na rzecz ro­ zumienia należy rozpoznać j ako pewne " działanie " . Jedno i drugie zakła­ da pewne dokonanie, wybór czynienia lub mówienia tego raczej niż czego innego z uwagi na taki czy inny wyobrażony lub pożądany wynik, a więc podporządkowanie się warunkom działania. Pustelnik pogrążony w kon­ templacj i w leśnej samotni, Kartezjusz oddaj ący się medytacj om na przy­ piecku w kwaterze w Brecizie i teoretyk postępowania: każdy z nich nie mniej niż cieśla przy warsztacie, komiwoj ażer na progu domu klienta bądź dyplomata przy stole negocj acyjnym odpowiada na swą sytuacj ę pewnymi działaniami lub równoważnymi działaniom wypowiedziami. A j eśli na tym polega zaangażowanie każdego z nich, to z pewnością

46

O postępowaniu człowieka

na tym polega zaangażowanie wszystkich. I, nie bez paradoksu, konstata­ cja ta popycha do wniosku, że wszelkie zaangażowania na rzecz rozumie­ nia (w tym i zaangażowanie teoretyka postępowania) należy j ako takie ro­ zumieć w kategoriach działania. Nie przeczy się, że sprawca działań praktycznych i teoretyk postępo­ wania zaj muj ą różne płaszczyzny rozumienia warunkowego; ani że choć obydwa te zaangażowania zakładaj ą uznanie warunków postępowania, to w pierwszym przypadku owo uznanie polega na bezwarunkowym podporządkowaniu się, w drugim zaś na przyj ęciu zaproszenia do bada­ nia tego, co uznane. Ponadto przyznaj e się (lub powinno się przyznać) , że rozumienie teoretyczne nie może samo być zaangażowaniem w teore­ tyzowane postępowanie: teoretyzowanie postępku " komicznego " (to znaczy, rozumienie go w kategoriach j ego postulatów) samo nie j est żar­ towaniem ani nie polega na uj mowaniu tego postępku w sposób clenoto­ wany przez wyrażenie " uchwycenie żartu " . Ale też słuszna pozostaj e konstatacj a, że żadna z tych okoliczności nie sprawia, że zaangażowanie na rzecz teoretyzowania postępowania przestaj e samo być postępowa­ niem. Działanie j est takim czy innym rozumieniem, a wszelkie rozumie­ nie bezsprzecznie ma w sobie takie czy inne działanie. jednakże musimy pamiętać o pewnej fundamentalnej różnicy. Dzia­ łanie tkwiące w postępowaniu j est immanentną cechą tego zaangażowa­ nia. Działanie polega na zaj mowaniu i eksplorowaniu pewnej płaszczy­ zny rozumienia warunkowego; na zdiagnozowaniu sytuacji, rozpoznaniu j ej j ako zaproszenia do działania, wyobrażeniu sobie pewnego zaspoko­ j enia, dokonaniu wyboru, spełnieniu czynu i konfrontacj i z wynikiem. Tak więc działanie j est tego rodzaj u zaangażowaniem na rzecz rozumie­ nia, w którym rozumienie i działanie zostaj ą upodobnione do siebie, tak że wynik tego rozumienia nie j est teorematem, lecz przygodną ilustracj ą rozumień i wierzeń, czyli postępkiem. Działanie j est tutaj określeniem rozumienia. Natomiast w przypadku teoretyzowania działanie jest incy­ dentalną cechą tego zaangażowania. Teoretyzowanie postępowania pole­ ga na zaj mowaniu i eksplorowaniu pewnej płaszczyzny rozumienia wa­ runkowego, ale nie j est to płaszczyzna działania praktycznego i owocem tego zaangażowania nie j est działanie, lecz teoremat. Czynnik działania sprowadza się tu do wyboru podj ęcia tego a nie innego zaangażowania, do bycia cierpliwym i stanowczym, do przemyślenia argumentacji, do sięgnięcia po pióro i przelania teorematów na papier, itd. Ale tym, co konstytuuj e rozumienie, są same teorematy, a one nie są wyborami, na-

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

47

mysłem ani żadnym działaniem. Teoremat nie j est określeniem działania uwikłanego w formułowanie tego teorematu; i j eśli, na przykład, sprze­ da się do niego prawa, to uzyskana korzyść nie będzie owocem tego teo­ rematu, a owa transakcj a nie będzie teoretyzowaniem. Teoretyk postępo­ wania nie j est j ako taki " działaczem " , a teoretycznego rozumienia postę­ powania nie da się z kolei uj ąć teoretycznie w kategoriach działania. Dla wyodrębnienia tożsamości " postępowanie człowieka " trzeba nam odnotować j eszcze j eden rys . Otóż rutynową sprawą j est odróżnia­ nie " działania " i "wytwarzania " . W " działaniu " ów wyobrażony i pożąda­ ny wynik dokonania sprawcy j est odpowiedzią, której domagaj ą się do­ konania innych sprawców lub j ego samego, gdy sprawca odpowiada (j ak i musi to czynić) na to, co sam zrobił; i każde takie dokonanie j est epi­ zodem w niemaj ącej końca aktywności . W "wytwarzaniu " ów wyobrażo­ ny i pożądany wynik j est pewnym artefaktem; skończonym produktem. Teoretyk postępowania musi zadeklarować, którą z tych tożsamości ma na uwadze . Owo odróżnienie nie j est bezwartościowe w tej mierze, w j akiej otwiera pole badania postulatów, które mogą być swoiste dla wytwarza­ nia; ma j ednak tylko ograniczoną istotność i nie można go przeceniać . Artefakt j est dodatkiem, który n i e musi pozbawiać wytwarzania charak­ teru postępku . W większości zaangażowań wytwórczych owym wy­ obrażonym i pożądanym wynikiem nie j est sam wytwór, lecz odpowiedź, j aką wytwór ten ma wywołać w postępowaniu innych sprawców lub sa­ mego wytwórcy. W oczywisty sposób tak właśnie j est w przypadku ar­ tefaktów wytwarzanych na sprzedaż, w przypadku budowy mostu lub okrętu, budowy fortyfikacj i i w ogóle zawsze, gdy wytwór można uj mo­ wać w kategoriach użyteczności. W rzeczy samej można powiedzieć, że wytwarzanie przestaj e być zwykłym działaniem, a artefakt obj awia się w kategoriach tego, co swoiste dla wytwarzania, j edynie wtedy, gdy wy­ twór zostaj e rozpoznany j ako dzieło sztuki . Artysta może dążyć do wy­ wołania odpowiedzi innych bądź własnej odpowiedzi w później szym czasie, ale często j est to odpowiedź bardzo nieokreślona, a znaczenie te­ go, co zrobił, j est od niej niezależne. W tym przypadku można powie­ dzieć, że to, co zostaj e zrobione, poj awia się bez żadnej innej intencj i oprócz zamiaru zrobienia właśnie tego; inaczej niż zwykły czyn, nie j est to immanentnie epizodyczne. Gdy zatem przedmiot mego zainteresowa­ nia identyfikuj ę j ako " postępowanie inter homines" (to znaczy j ako po­ stępki rozumiane j ako transakcj e między podmiotami działania) , uj ęcie

O postępowaniu człowieka

48

to nie wyklucza wytwarzania, a j edynie to, co swoiste dla wytwarzania, a mianowicie dzieło sztuki w należytym sensie tego słowa. I nie wyklu­ cza to działań, w których urzeczywistnia się, j ak to powiadał Bacon, " pa­ nowanie ludzi nad rzeczami " ; i tutaj bezpośrednim celem j est użytecz­ ność, przedmiot transakcj i dokonywanych przez sprawców. Będąca tu przedmiotem mego zainteresowania idea " postępowanie " j est zatem ideą sprawcy obj awiaj ącego się i egzekwuj ącego swą sprawcześć w po­ stępkach, których wyobrażonymi i pożądanymi wynikami są postępki innych sprawców lub inne postępki samego sprawcy: zaspokoj enia, któ­ re nie tylko są celem działania i podlegaj ą przekazaniu przez działania, lecz same są bez reszty działaniamF. Gdy teoretyzuj e się daną tożsamość, trzeba odróżnić i wyłuszczyć j ej postulaty oraz poddać j e wnikliwej inspekcj i . Jako warunki, przez któ­ re należy rozumieć daną tożsamość, postulaty te wzaj emnie się wyja­ śniaj ą i potwierdzaj ą; każdy z nich uwzględnia i implikuj e pozostałe. Po tym napomnieniu mogę j uż przystąpić do wyłożenia tego, co mam do powiedzenia na temat postulatów postępowania, a zacznę od uwikła­ nej w to idei " istoty ludzkiej ", która j est zarazem podmiotem i przed­ miotem w postępowaniu . Działanie, zidentyfikowane j ako odpowiadanie n a przygodną sytuacj ę z uwagi n a pewien wyobrażony i pożądany wynik, postuluj e świadomość refleksyj ną; to znaczy sprawcę zamieszkuj ącego w świecie zrozumiałych pragmatae, sprawcę złożonego bez reszty z rozumień i będącego tym, czym j est wedle własnego (trafnego bądź nietrafnego) rozumienia. Po­ nadto działanie postuluj e sprawcę, którego sytuacj a j est tym, czym j est wedle j ego własnego (trafnego lub nietrafnego) rozumienia, który rozu­ mie tę sytuacj ę j ako zaproszenie do działania, który j est w stanie wyobra­ zić sobie tę sytuacj ę j ako inną niż j est i który j est w stanie rozpoznać tę sytuacj ę j ako podatną na zmianę poprzez j ego czyn lub wypowiedź; a gdy te możliwości prezentuj ą się mu w wyobraźni, sprawca musi być w sta­ nie wybierać między nimi i decydować się na pewien sposób działania. 2.

Posłużyłem się tu wyrażeniem " postępowanie inter homines " , ponieważ sformuło­ wanie alternatywne, " człowiek w społeczeństwie " , może oznaczać wyłącznie ludzi sto­ warzyszonych na gruncie pewnej rozumianej i daj ącej się określić więzi formalnej ( " praktyki " ) , a mnie interesuj e tutaj człowiek j ako związany z innymi przez rzeczowe czyny i wypowiedzi oraz odpowiedzi na nie. 7

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

49

Krótko mówiąc, postępowanie postuluj e coś, co będę nazywał "wolnym sprawcą " . I posługuj ę się tu słowem "wolny " , ponieważ chodzi mi o ową formalną niezależność od pewnych warunków, która j est immanentną cechą sprawczości, a nie o zasadniczą władzę " stanowienia o sobie " , któ­ rą sprawca może, ale której nie musi osiągnąć i którą, gdy ogarnia odpo­ wiednio szeroki zakres, można słusznie nazwać " samostanowieniem " lub " autonomią " . Tę wrośniętą w sprawstwo "wolność " można zaś scha­ rakteryzować tak, j ak to uczynię niżej . Punktem wyj ścia działania j est pewien stan świadomości refleksyj ­ nej , a mianowicie własne rozumienie przez sprawcę j ego sytuacji, rozu­ mienie tego, co dana sytuacj a znaczy dla niego. I, oczywiście, w równej mierze j est to jego sytuacj a nawet wtedy, gdy zainteresowanie sprawcy wiąże się z j ego rozumieniem sytuacj i innego sprawcy lub wielu innych sprawców. W tym rozumieniu sytuacj e identyfikuj e się w terminach rze­ czowych; owo rozumienie nigdy nie ogranicza się do rozpoznania tej sy­ tuacj i jedynie j ako, daj my na to, przyj emnej lub przykrej , dobrej lub złej . I to właśnie z uwagi na to, że punktem wyj ścia j est tu rozumienie przy­ godnej sytuacji, o sprawcy można w ogóle powiedzieć, że j est "wolny " ; wszystkie inne okoliczności na to wskazuj ące maj ą charakter pochodny i drugorzędny. Gdyby owa sytuacj a sprawcy była stanem " napięcia organicznego " , swoistego dla niego indywidualnie bądź j ego gatunku biologicznego, gdyby była j akimś innym warunkiem w nim samym lub w świecie, wa­ runkiem, który byłby narzucony i który sprawca znosiłby bez zrozu­ mienia, albo gdyby on sam był j edynie polem walki arbitralnych impul­ sów lub marionetką w ręku j akiegoś boga, wówczas nie byłby "wolny " . Ale j ako świadomość refleksyjna j ego sytuacj a j est z konieczności pew­ nym rozumieniem, a j ako rozumienie j est z konieczności j ego własna. Sprawca j est "wolny " nie dlatego, że może odmienić swą sytuacj ę aktem niczym nie skrępowanej "woli " , lecz dlatego, że ta sytu acj a j est sytuacj ą rozumianą, i dlatego, że działanie j est zaangażowaniem inteligentnym . I nie ma też znaczenia, j ak sprawca doszedł do tego rozumienia, po­ nieważ G ako złożone z wierzeń) owo rozumienie nie może być dzie­ dzictwem genetycznym, nie może być wynikiem samych j ego losów j a­ ko niezależnych od j ego ich rozumienia (co czasem błędnie nazywa się j ego " historią " ) i nie może mu być narzucone przez żadną zewnętrzną siłę sprawczą. Do tego rozumienia sprawca może doj ść wyłącznie po­ przez uczenie się, a ucząc się nabywa to tylko, co uznaj e i czyni swoim

50

O postępowaniu człowieka

w akcie rozumienia. Krótko mówiąc, punktem wyj ścia działania j est sam j ego sprawca j ako " historyczna " samoustanawiaj ąca się świado­ mość refleksyj na. Możliwe są warunki organiczne sprawiaj ące, że pewne rozumienia będą mniej prawdopodobne od innych . Człowiek od urodzenia głuchy nie j est naj bardziej prawdopodobnym rzecznikiem "walki z hałasem " , ponieważ nie j est w stanie rozpoznawać własnej sytuacj i w kategoriach " " hałasu . Ale j ego przyrodzona kondycj a nie pozbawia go władzy rozu­ mienia własnej sytuacj i w kategoriach " hałasu " ; mógłby na przykład rzec: "Jestem głuchym mężem kobiety, która cierpi srodze wskutek hałasu wy­ woływanego przez samoloty " . W rzeczy samej naj bardziej zagorzały zwolennik "walki z hałasem " może być człowiekiem, który za sprawą okoliczności nigdy nie cierpi wskutek zła, j akie stara się ograniczyć. I j e­ śli rozpoznanie sytuacj i sprawcy j est, j ak może być, rozpoznaniem pew­ nego uwarunkowania organicznego ( "Jestem albinosem " ) , wówczas tym, co ustanawia tę sytuacj ę j ako rozumianą i podatną na odpowiedź w postępowaniu nie może być j ej charakter j ako uwarunkowanej orga­ nicznie, ponieważ żadne takie uwarunkowanie nie j est zdolne do rozu­ mienia siebie lub do odpowiadania sobie8• Owo przypi sanie sprawcy niezależności na mocy tego, że j ego sytu­ acj a j est tym, czym j est wedle j ego rozumienia, nie sprawia, że to rozu­ mienie nie podlega ocenie, w której można uznać je za niezrozumienie, ani nie wyklucza tego, że ma ono j akieś racj e : niezrozumienie j est rozu­ mieniem, a racj e rozumienia nie są j ego " przyczynami " . Owo przypisa­ nie głosi, że - na mocy tego, iż sprawca j est świadomością refleksyj ną - j ego działania i wypowiedzi są wynikami rozumienia przezeń swej sy­ tuacj i i że tego rozumienia nie da się " zredukować " ani do żadnego składnika żadnego procesu genetycznego, biochemicznego, psycholo­ gicznego lub j akiegokolwiek innego, ani do żadnego następstwa j akie­ gokolwiek uwarunkowania przyczynowego . I j eśli dwu lub więcej sprawców tak samo rozumie swe sytuacj e, j est tak dlatego, że wszyscy oni nauczyli się podobnie myśleć, a nie dlatego, że podlegaj ą tym sa­ mym napięciom organicznym, posiadaj ą podobne charaktery genetycz8 Sąd głoszący, że wiedza biologiczna i wiedza psychologiczna same są zdetermino­ " wane biologicznie i psychologicznie " - o ile ma znaczyć tyle, ile wydaje się znaczyć, a mianowicie, że teorematy biologii i psychologii należy rozumieć jako wytwory proce­ sów biologicznych - j est kategorialnie niedorzeczny.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

51

n e lub podlegali podobnym przykrym lub przyj emnym okolicznościom zewnętrznym. Rozumienie własnej sytuacj i przez sprawcę j est diagnozą: to znaczy, werdyktem, w którym sytuacj a ta zostaj e rozpoznana j ako pod pewnym względem niezadowalaj ąca, niepełna, niewłaściwa lub przykra, a zatem i taka, że sugeruj e zmianę. Skoro jednak j est to własna sytuacj a sprawcy, ów niezadowalaj ący charakter zostaj e rozpoznany nie j ako po prostu nie­ dostatek, lecz niedostatek nie do przyj ęcia dla samego sprawcy; a skoro sprawca j est sprawcą, to rozpoznaj e ten niedostatek j ako zaproszenie do odpowiedzi, która ma być j ego dziełem. Ó w niezadowalaj ący charak­ ter j est swoistego rodzaj u; sprawca nie pojmuje swej sytuacji j ako j edynie w sposób nieznośnie niedoskonałej i sugeruj ącej zmianę, lecz j ako w spo­ sób nieznośnie niedostateczną pod pewnym szczególnym względem i za­ praszaj ącą przez to do j ej poprawy. I nie j est to po prostu uczucie niedo­ godności; j est to zrozumiana nieznośność zapraszaj ąca do odpowiedzi . Ta odpowiedź j est działaniem lub wypowiedzią równoważną działa­ niu . jest, oczywiście, związana z ową zdiagnozowaną nieznośnością sy­ tuacj i sprawcy, ale ta nieznośność nie j est " bodźcem " lub " siłą sprawczą " popychaj ącą przyczynowo lub przymuszaj ącą podmiot do czynu; i ta nie­ znośność ani nie określa szczególnego działania, ani nie j est wystarcza­ j ącą podstawą dedukcj i szczególnego działania. Owa odpowiedź j est au­ tentyczną odpowiedzią lub ripostą, którą musi wybrać sam sprawca. Ale sprawca nie j est "wolny " dlatego, że j est w stanie (lub dlatego, że wie­ rzy, że j est w stanie) " chcieć " tego, co powinien uczynić lub powiedzieć; j est "wolny " dlatego, że j ego odpowiedź na własną sytuację, podobnie j ak i sama ta sytuacj a, j est wynikiem inteligentnego zaangażowania. W rzeczy samej to, co nazywa się "wolą " , nie j est niczym innym niż in­ teligencj ą w działaniu; kiedy odmawiamy "woli " wzbieraj ącej fali, odrzu­ camy rozpoznanie tego zj awiska j ako przej awu inteligencj i . Działaj ąc, sprawca wyobraża sobie pewne zadowolenie, pragnie go i stara się j e osiągnąć; to znaczy, przedmiotem j ego wyobrażenia, pragnie­ nia i starania j est stan, w którym owa szczególna nieznośność bieżącej sy­ tuacji sprawcy zostanie usunięta lub złagodzona. Owego zadowolenia nie należy zatem poj mować j ako zaspokoj enia j akiegoś popędu ewolucyjnego, impulsu genetycznego, pragnienia organicznego lub bodźca bądź skłonno­ ści o charakterze psychologicznym. I nie j est też ono j edynie pożądane, j ak może być pożądane coś niemożliwe do osiągnięcia lub nie związane z siłą sprawczą sprawcy: choćby pragnienie latania lub zwycięstwo upatrzonego

O postępowaniu człowieka

52

wierzchowca w Derby. Chodzi o zadowolenie rozumiane, wyobrażone, po­ żądane, określone, spodziewane i będące intencj ą podj ętego działania. I w postępowaniu inter homines j est ono zarówno formalnie, j ak i material­ nie swoiste: opiera się na reakcj ach innych, którzy w odpowiedzi na dzia­ łanie podmiotu sami wybierają i spełniaj ą działania obliczone na szczegól­ ne zadowolenia, i na tym, aby odbywało się to w pożądany sposób. Czyn j est więc związany z rozumieniem własnej sytuacj i przez sprawcę nie tylko przez to, że dotyczy samego sprawcy j ako trwałej toż­ samości, lecz i przez to, że j est szczególnym pociągnięciem, które spraw­ ca wybrał w celu zaradzenia czemuś, co j est w tej sytuacj i dla niego nie do przyj ęcia. I j est związany z owym pożądanym zaspokoj eniem j ako czyn lub wypowiedź, których wyobrażonym wynikiem j est stan wolny od tej niedogodności . Tak więc postępowania nie należy rozumieć (j ak to często się czyni) j ako spełniania działań obliczonych na osiągnięcie wy­ obrażonych i pożądanych zaspokoj eń idealnych . Owo pożądane zaspoko­ j enie j est tym, co "j est intencj ą " sprawcy - w odpowiednim sensie " mieć na myśli " - nie zanim zdecyduj e, co ma robić, lecz w trakcie decydowa­ nia. To, co wybrane przez sprawcę, nie j est celem ani środkiem do j akie­ goś pożądanego celu; to, co wybrane przez sprawcę, j est działaniem po­ siadaj ącym to specyficzne znaczenie9 • jednakże działanie nie j est sztywno sprzęgnięte ze znaczeniem przy­ świecaj ącym j ego spełnieniu. Gdy nie spełnia swej intencji, ani nie prze­ staje być działaniem, ani nie staj e się innym i odmiennym działaniem. A choć w " działaniu " sprawca z pewnością szuka zaspokoj enia, to nie przeprowadza experimenti luciferi, którego wynikiem j est teoremat, ani nie angażuj e się w experimentum fructiferum w celu sprawdzenia hipotezy gło­ szącej, że j ego dokonanie przyniesie ów spodziewany lub przewidywany wynik: zaspokoj enie, j akiego szuka, polega na tym, aby j ego świat rzeczy­ wiście zmienił się w pewien wyobrażony i pożądany sposób lub też by sam sprawca znalazł się w mniej niepożądanej sytuacji. I niezależnie od tego, czy sprawca osiągnie to poszukiwane przez siebie zaspokoj enie, czy nie (to znaczy, niezależnie od tego, czy osiągnie owo wyobrażone zmniej szenie niedogodności własnej sytuacji) , to, co zrobi, z pewnością pociągnie za so­ bą rzeczywistą, a nie tylko eksperymentalną zmianę j ego sytuacji. Tak oto Oczywiście opis w kategoriach środków i celów nie jest bezsensowny, ale właści­ wa mu warunkowość (środki mogą stać się celami, a cele środkami) j est tego rodzaju, że opis ten j est bezwartościowy teoretycznie. 9

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

53

można powiedzieć, że w " działaniu " sprawca opuszcza bezpieczną przy­ stań. Może i szuka zaspokoj enia, ale wybiera działanie; to znaczy, przygodę dążenia ku wyobrażonemu zaspokoj eniu. Dlatego właśnie Dernokryt po­ wiadał, że źródłem czynu j est odwaga: odwaga wyruszenia w morze. Owa immanentna sprawczości "wolność " j est więc niezależnością przysługuj ącą sprawcy j ako świadomości refleksyjnej złożonej z nabytych odczuć, uczuć, upodobań, namiętności, rozumień, wierzeń, przeświad­ czeń, aspiracji, ambicj i itd . , z rozpoznań siebie samego i zamieszkiwane­ go przezeń świata pragmatae, które przeobraził w pragnienia, i z pra­ gnień, które sprecyzował w wyborach czynów i wypowiedzi . Nie wyklu­ cza to podawania przez sprawcę racj i dla j ego działań ani poszukiwania tych racj i przez innych, ponieważ racj e nie są przyczynami, a ta wolność nie j est wolnością tak zwanej autonomicznej "woli subiektywnej " . Wol­ ność ta nie zależy od tego, czy działania sprawcy są odpowiedziami " " " racj onalnymi , czy też " uczuciowymi , czy są mądre, czy głupie, obli­ czone na spełnienie przyświecaj ących im intencj i czy raczej impulsywne, ani od tego, czy prowadzą do pożądanych wyników, czy też są daremne. Zwycięstwo nie j est dowodem tej wolności, a klęska nie świadczy o żad­ nym j ej braku . Wolność ta nie wymaga rzeczowej samowystarczalności sprawcy. I wolność ta nie wyklucza ani skłonności do działania w okre­ ślony sposób, ani uznawania zobowiązań, ani podporządkowania się roz­ kazom lub zaleceniom, posłuszeństwa zwierzchnikowi ani przestrze­ gania warunków określonej praktyki; to znaczy podporządkowania się procedurom, które same są przej awami inteligencj i i mogą być przestrze­ gane wyłącznie na mocy tego, że zostały wyuczone i zrozumiane przez sprawcę, i które nigdy nie dyktuj ą konkretnych postępków. Wolność ta nie oddziela też działania od oczekiwań lub przypuszczeń. Zakłada j edy­ nie rozpoznanie " działania " j ako zaangażowania inteligentnego, aktyw­ ności powiązanej z tym, co wyuczone i rozumiane, j ako różnej od proce­ sów genetycznych, psychologicznych lub społecznych i różnej od na­ stępstw uwarunkowań przyczynowych . Samorozumienie sprawcy, który j est zarówno podmiotem, j ak i przedmiotem postulowanym w postępowaniu, może być skromne, zakres j ego autonomii może być wąski, może być łatwo nad nim zapa­ nować, może być wmanewrowany w to, co robi, ale j est tym, kim j est wedle własnego rozumienia, j ego przygodne sytuacj e są tym, czym są wedle j ego rozumienia, a czyny i wypowiedzi, w których odpowiada na te sytuacj e, są tym, w czym on sam się obj awia i ustanawia. Podmiot

O postępowaniu człowieka

54

działania ma " historię " , lecz nie ma " natury " ; j est tym, czym staj e się w postępowaniu. Ta " historia " nie j est procesem ewolucyj nym lub tele­ ologicznym. Jest tym, co sprawca sam ustanawia swym powszednim działaniem, nieprzerwaną artykulacj ą rozumianych odpowiedzi na nie­ ustannie wyłaniaj ące się rozumiane sytuacj e, które napływaj ą do spraw­ cy zawsze, gdy czuwa. I choć sprawca może wyobrażać sobie " idealny " charakter człowieka i wykorzystywać to wyobrażenie do ukierunkowania działań, w których sam siebie ustanawia, to nie istniej e żaden ostatecz­ ny lub doskonały człowiek, który skrywałby się w łonie czasu bądź tkwił z góry w tych, co rzeczywiście chodzą po ziemi . W rozumieniu własnej sytuacj i przez sprawcę tkwi postulat j ej przygodności; sytuacj a ta j est, ale mogłaby być inna, niż j est, i j est podat­ na na zmianę. Na mocy zaś tego, że sprawca rozumie swą sytuacj ę j ako pod pewnym określonym względem nie do przyj ęcia dla niego, rozumie­ nie to implikuj e zmianę, której autorem j est sprawca. Rozpoznaj ąc własną sytuacj ę j ako położenie dłużnika i j ako nie do przyj ęcia, Z czuj e się zaproszony do odpowiedzenia pewnym dzia­ łaniem lub wypowiedzią; odkrywa w sobie charakter podmiotu działa­ nia i znaj duj e zatrudnienie1 0 • Jego sytuacj a j est swoista; Z nie j est j edy­ nie " nieszczęśliwy " lub " cierpiący " ; j est w sposób nieznośny dłużnikiem. To, co j est winien, j ak doszło do zaciągnięcia długu, j ego wierzyciele, a także wzgląd oraz stopień, w j akich j est to dla niego nieznośne, wszyst­ ko to j est znane i daj e się oszacować albo nie j est istotnym aspektem sy­ tuacj i . Jednakże ani rozumienie własnej sytuacj i przez sprawcę, ani sytu­ acje idealne, w których niedogodności położenia sprawcy zostały usunię­ te (brak długu lub oboj ętność na sytuacj ę zadłużenia) nie wyznaczaj ą z góry konkretnego działania, j akie należy spełnić: samo " zainteresowa­ nie " nigdy nie określa postępku . Sytuacj e te mogą z osobna lub łącznie podsuwać (bądź też na gruncie wnikliwej analizy generować) pewien wa­ chlarz alternatywnych odpowiedzi, ale nie mogą dawać więcej . Tak więc rozpoznaj ąc się j ako podmiot działania, Z rozpoznaj e siebie j ako kogoś, kto musi wybrać, j aką linię działania ma przyj ąć, by odpowiedzieć na swą 3.

Powiedzmy, że P j est także " dłużnikiem " ; j eśli j ednak nie uważa tego za nie do przyj ęcia, to nie jest w podobnej sytuacj i . Nie odczuwa żadnej tego rodzaj u zachęty do działania, i co się tyczy j ego położenia dłużnika nie nabiera charakteru sprawczego podmiotu . 10

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

55

sytuacj ę1 1 • Wybór j est zaś zaangażowaniem myślenia, w następstwie cze­ go ową refleksj ę na użytek działania można uznać za postulat postępowa­ nia. Myślenie to należy zidentyfikować j ako namysł. Bez wątpienia istniej e wiele działań (w należytym sensie) , które spełnia się od ręki, bez j akiegokolwiek istotniej szego zaangażowania wy­ boru, a decyzji o tym, co zrobić lub co powiedzieć, dokonuj e się często bez istotniej szego zaangażowania namysłu . W rzeczy samej " człowiek czynu " to, rzecz znamienna, sprawca odczuwaj ący tak niewielkie waha­ nia co do stosownych działań, że wydaj e się nam zwolniony z obowiąz­ ku decydowania, co robić. Ale żadna z tych okoliczności nie podważa, oczywiście, statusu namysłu i wyboru j ako postulatów postępowania. Postulat nie j est zaangażowaniem, lecz warunkiem, w ramach którego można zrozumieć dane zaangażowanie. ] ednocześnie charakter namysłu można najj aśniej wyłuszczyć, kiedy ujmie się go j ako cechę postępowa­ nia: namyślanie się. Namysł j est refleksj ą nad działaniem, nad wyborem i spełnianiem działań; j est rozważaniem przez sprawcę własnej sytuacj i i tego, co uczyni on w odpowiedzi na tę sytuację. Działanie zaś j est postępkiem, w którym

Sytuacj a, na którą ma się odpowiedzieć poprzez wybór działania j est, rzecz j asna, sytuacj ą będącą obecnie przedmiotem uwagi podmiotu. Zazwyczaj, tak jak w przypadku Z, jest to tylko ułamek tego, co można by nazwać całkowitą świadomą sytuacj ą podmio­ tu: Z ogarnia sobą o wiele więcej niż tylko to, że jest dłużnikiem. Tak więc sytuacj a i sprawca są zawsze nierozdzielne, ale nie zawsze nieodróżnialne, a pierwszy wybór, j a­ kiego sprawca może musieć dokonać (zazwyczaj bez większego namysłu) dotyczy tego, na którą z wielu niedogodności ma teraz zwrócić uwagę. Ponadto sytuacj e domagaj ą się odpowiedzi współmiernych do tych właściwych im ułamkowych charakterów. Żaden człowiek (chyba że szaleniec) , który poj muj e własną sytuacj ę w zdaniu: " Spóźnię się na spotkanie " , nie zdecyduj e się na odpowiedź nieproporcj onalną do banalności tego po­ łożenia: puści się może biegiem, rozej rzy się za szybkim środkiem transportu lub za te­ lefonem, ale nie będzie poważnie brał w rachubę samobój stwa lub rezygnacj i z urzędu lorda kanclerza. Z kolei wielkie czyny i zachowania bohaterskie są wielkie i bohaterskie przez to, że są odpowiedziami na sytuacj e o tak niezwykłej intensywności, że są nieodróżnialne od uwikłanego w nie sprawcy; to znaczy, sytuacj e, których nieznośność nabiera przy­ tłaczaj ących proporcj i w rozumieniu tych rzadkich ludzi, których może poruszyć tego rodzaj u rozpoznanie, lub w rozumieniu bardziej zwyczaj nych osób, gdy rozpoznaj ą niezwykłość sytuacj i : zhańbiony Otello (dla którego honor był wszystkim) , całkowicie osierocona Kleopatra, święty, dla którego wszystko lokalne, przemij aj ące lub ułamkowe j est całkowicie nieistotne i bohater, który staj e na wysokości sytuacj i, na którą można odpowiedzieć tylko w zaangażowaniu absolutnym . 11

56

O postępowaniu człowieka

sprawca nastawia się na osiągnięcie pewnego wyobrażonego wyniku i któ­ rego zamierzony wynik j est j ego znaczeniem. W następstwie tego tym, czemu zdarza się być przedmiotem namysłu, są alternatywne konkret­ ne postępki, działania lub wypowiedzi, z których każde j est wyróżnione przez pewne " znaczenie " , pewien zamierzony wynik, przypisany wyłącz­ nie do danego czynu lub wypowiedzi. Tak więc namysł nie może być Qak to często się ujmuj e) rozważaniem alternatywnych środków do osiągnię­ cia pewnego niezależnie wytyczonego celu, służącym znalezieniu najlep­ szego, naj łatwiejszego, naj skuteczniej szego itd. sposobu osiągnięcia tego celu. Tym, co musi rozważyć Z, nie są najlepsze, naj szybsze lub naj skutecz­ niej sze itd. sposoby na osiągnięcie wypłacalności lub efektywnej oboj ętno­ ści na zadłużenie, lecz to, j akim działaniem lub j aką wypowiedzią ma od­ powiedzieć na to, co rozumie j ako swą sytuacj ę . Sprawca w postępowaniu n i e j est też w położeniu, daj my n a to, sza­ chisty, który musi wybierać spośród ustalonej liczby alternatywnych po­ sunięć. Alternatywne działania, które musi rozważyć podmiot działania, są j ego własnej inwencj i, a namysł nie j est j edynie zastanawianiem się nad wyborem, lecz także wyobrażaniem sobie możliwości, spośród któ­ rych się wybiera. Sprawca bez wątpienia ograniczy namysł (o ile nie j est szaleńcem) tylko do tych działań, które zarazem sobie wyobraża i uzna­ je za wykonalne dla siebie. A j eśli do tego warunku okazj onalnego doda się zastrzeżenie, że (aby sprawca odniósł się do swej sytuacj i) musi roz­ ważyć tylko te działania, które są dopuszczalnymi odpowiedziami na j e­ go sytuacj ę, to raczej nie j est to ograniczenie. Zastrzeżenie to pozwala uwzględnić bezczynność, j eśli wszystkie działania, j akie sprawca potrafi pomyśleć, wydaj ą się nieść z sobą większe ni edogodności niż te, które cierpi obecnie; w drugim skraj nym przypadku zastrzeżenie to pozwala wziąć pod uwagę królewskie uwolnienie się od wszelkich niedogodnych sytuacji, to znaczy, samobój stwo. I liczba możliwych do wybrania i mieszczących się między tymi skraj nościami działań zaradczych, które należy rozważyć j ako odpowiedź na dowolną sytuacj ę, j est ograniczona j edynie śmiałością wyobraźni sprawcy. Z może postanowić, że zapropo­ nuj e, iż wpłaci coś na poczet długu, ale ile? I które z wielu sposobów zgromadzenia środków na tę ratę ma uwzględnić? I w j aki właściwie spo­ sób ma przekazać sumę, na którą się zdecyduj e? To znaczy, j akie z wielu alternatywnych działań zgodnych z tą linią rozwiązania sytuacji ma speł­ nić? Może rozważać poślubienie dziedziczki, zastawienie swych skrzy­ piec, wyrzeczenie się na miesiąc kolacj i lub ogłoszenie wyprzedaży do-

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

57

bytku . Może spróbować uspokoić wierzycieli w każdy ze sposobów, któ­ re wydadzą mu się skuteczne w tym celu . Albo też może zastanawiać się nad ucieczką przed nimi w którykolwiek ze sposobów, w j akie można by tego próbować: nad upozorowaniem własnej śmierci, ucieczką do Nika­ ragui, wstąpieniem do Legii Cudzoziemskiej bądź zmianą powierzchow­ ności i zatrudnieniem się gdzieś na prowincj i pod przybranym na­ zwiskiem. Krótko mówiąc, choć z pewnością istniej ą ograniczenia, które powinien wziąć pod uwagę (i które pobieżnie też przedyskutuj ę) , liczba alternatywnych postępków j est praktycznie nieskończona; każdy j est innym działaniem, odmiennym od pozostałych pod względem właściwe­ go mu znaczenia i żadnego nie da się wydedukować z sytuacji, na którą należy odpowiedzieć. Znaczeniem czynu j est pożądana odpowiedź innych sprawców, co do których, j ako że są podobnie zaangażowani, nie można mieć pewno­ ści, że odpowiedzą w ten pożądany sposób. W następstwie tego działa­ nie j est swego rodzaj u targowaniem się z nie w pełni wyobrażoną przy­ szłością. Wybór sposobu działania j est decyzj ą podmiotu co do postęp­ ku, z którym wyrusza się w nieznane. Namysł j est zaś rozważaniem j edynych racji, j akie w tym przypadku można rozważać, a mianowicie subiektywnego prawdopodobieństwa niepewnych okoliczności 12• Kwe­ stie, j akie należy zbadać, dotyczą okazj onalnej adekwatności danego działania j ako reakcj i na sytuacj ę sprawcy oraz prawdopodobieństwa te­ go, że to działanie wywoła pożądane odpowiedzi innych, którzy muszą zareagować w taki sposób, aby nie poj awiły się takie niepożądane na­ stępstwa, które sprawiłyby, że wynik byłby w sumie kiepskim interesem. I kwestii tych nie można rozpatrywać niezależnie j edna od drugiej . Namysł wymaga więc sprawcy, który niewolny od obaw co do przy­ szłości, nie wiedząc na pewno, j ak przyszłość ułoży się w następstwie j ego czynu, liczy na to, że więź między j ego czynem a odpowiedzią, j aką czyn ten ma szanse wywołać, nie j est tego rodzaju, że niezależnie od tego, co zdecyduj e się zrobić, będzie to w równym stopniu narażone na niepowodzenie, j eśli chodzi o pożądany wynik. I wszystkie te okolicz­ ności są postulatami postępowania. 1 2 Prawdopodobieństwo w ścisłym sensie dystrybucyjnej niepewności wystąpie­ nia danego czynnika w skończonym ciągu zj awisk współmiernych nie odgrywa żadnej roli w rozważaniu postępowania. Wskazówką w życiu może być prawdopodobieństwo subiektywne, ale nie prawdopodobieństwo obiektywne.

58

O postępowaniu człowieka

Jednocześnie namysłu nie należy uważać za godną pożałowania poraż­ kę myślenia dowodowego. Jest to j edyne rozumowanie, j akim sprawca może się posłużyć, aby zalecić sobie określone działanie, a związane z nim racj e stanowią j edyny rodzaj racji, j akie można wysunąć na rzecz wyboru uczynienia tego raczej niż czego innego. Narzędzia na podorędziu spraw­ cy obejmuj ą j ego wierzenia co do własnych zdolności działania, opinie na temat zamieszkiwanego przezeń świata pragmatae oraz oczekiwania co do odpowiedzi, j akie ma szanse wywołać zamierzone działanie, co do oka­ zj onalnych zaspokoj eń, j akie działanie to może przynieść, i co do przypusz­ czalnego kosztu po stronie zaspokoj eń utraconych, nie w pełni uzyska­ nych, a także niedogodności, które okazjonalnie mogą też z tego działania wyniknąć13• Niektóre z tych wierzeń mogą być maksymami rozsądkowymi, " " mniemaniami co do rzeczy, które mogłyby zaj ść w przeciwnym razie , które trzeba rozważnie uwzględnić w kontekście sytuacj i sprawcy; mogą to być zalecenia ogólne o niesprecyzowanej istotności bądź mityczne wierze­ nia na temat świata zamieszkiwanego przez sprawcę, albo chałupnicze wnioski co do uwikłanych osób i okoliczności. Mogą być mniej lub bar­ dziej wiarogodne, ale nie mogą być przygodnym odzwierciedleniem prawd koniecznych bądź przesłankami, z których wystarczy wyprowadzić wnio­ ski . Są to narzędzia namysłu, domysły o zmiennej ogólności, wysnute z różnym stopniem pewności i oparte na świadectwach o zmiennej j ako­ ści, narzędzia, które w trakcie namysłu nie zostaj ą sprawdzone w świetle j akiegokolwiek kryterium o wyższej wartości, lecz które krytykuj e się i ob­ j aśnia w ich własnym gronie, j edne z uwagi na drugie. Działanie j ako zaangażowanie świadomości refleksyjnej postuluj e więc namysł; t o znaczy, refleksj ę związaną z wyborem. Otóż namysł j ako aktywność swoistego rodzaj u (o zmiennym natężeniu w postępowaniu)

1 3 Nauka ekonomii zajmuj e się uzależnieniem człowieka od skąpych zasobów świa­ ta (w tym i czasu) oraz mniej lub bardziej pożądanymi uwarunkowaniami rzeczy z uwa­ gi na łatwość (koszt) ich uzyskiwania. W następstwie tego aktywność, wydatkowanie energii, " pracę " , zużyty czas itd. ekonomia pojmuj e j ako koszt; j est to tym, co Adam Smith nazwał " poświęceniem części swych wygód, swej swobody i swej szczęśliwości " (por. A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, przeł . Oswald Einfeld, Stefan Wolff, Warszawa 2003, ks. I, rozdz. S , s. 5 1 - przyp. tłum.) . I tak, ekonomiści sta­ raj ą się w coraz to bardziej ścisły i subtelny sposób rozumieć i obliczać ów koszt. Nato­ miast w ogólniej szych rozważaniach nad postępowaniem tak być nie musi . Związany z danym postępkiem wydatek energii może sam w sobie być zadowoleniem, a nie kosz­ tem, który należy przeciwstawić korzyści płynącej z tego postępku .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

59

można uważać za przeciwwagę niepewności wpisanej w działanie. Dzia­ łanie j est z trzech względów przedsięwzięciem o niepewnym wyniku . Jest dążeniem do uzyskania pożądanej odpowiedzi ze strony innych spraw­ ców, która może nie wystąpić. Jest aktywnością, która, j eśli nawet dopro­ wadzi do pożądanej odpowiedzi, może nie przynieść oczekiwanego zaspo­ koj enia. I j est aktywnością, której wynik (j akikolwiek by był) zawsze j est pewną nową sytuacj ą domagaj ącą się odpowiedzi . W postępowaniu nie ma " rozwiązań ostatecznych " , a namysł (refleksj a na użytek wyboru) słu­ ży ograniczaniu tych form ryzyka. Następny postulat postępowania, który należy rozważyć, również posia­ da odpowiednik w pewnej przygodnej cesze postępowania związanej z nim z uwagi na ograniczanie niepewności działania; chodzi o perswa­ zj ę i j ęzyk perswazj i . Postępowanie inter homines, poj ęte j ako sprawca samoobj awiaj ący się w pewnym działaniu i dążący w ten sposób do uzyskania pożądanej od­ powiedzi innego sprawcy lub wielu sprawców, określa to działanie j ako wypowiedź emotywną; to znaczy, wypowiedź, która wykłada (lub przy­ naj mniej sugeruj e) pożądaną odpowiedź oraz popycha (lub przynaj mniej zaprasza) odpowiadaj ący podmiot do odpowiedzenia w ten sposób. I tak rozpoznane postępowanie należy rozumieć j ako swego rodzaj u transak­ cj ę między sprawcami w terminach postulowanej perswazj i . Z kolei samo przekonywanie j est rozpoznawalnym sposobem działa­ nia: j est " czynem " (w tym przypadku wypowiedzią) obliczonym na wy­ wołanie odpowiedzi będącej pewnym działaniem lub równoważną dzia­ łaniu wypowiedzią (np. obietnicą) . Przedsięwzięcie polegaj ące na prze­ konaniu decydenta, aby uznał nas za dobrego kandydata do danej funkcj i, j est zaangażowaniem, któremu nie brak żadnej z cech działania w należytym sensie tego słowa. Jest to przypadek odpowiadania przez sprawcę na własną sytuacj ę wyborem, aby z uwagi na pewien wyobrażo­ ny i pożądany wynik powiedzieć to raczej niż co innego . Jednakże perswazja odgrywa w stosunku do działania częściej rolę in­ strumentalną lub pomocniczą. Może być skierowana do pewnego sprawcy i obliczona na zachęcenie go do spełnienia określonego czynu; albo może być skierowana do odpowiadającego lub odpowiadaj ących i mieć na celu wzbudzenie pożądanej odpowiedzi na pewne już spełnione bądź bliskie spełnienia działanie; albo też może być skierowana do grupy sprawców, których pomocy wymaga pewne działanie, i mieć na celu nakłonienie ich

60

O postępowaniu człowieka

do zgody na wspólne działanie. Ale te i inne różnice okoliczności nie są tak istotne j ak ogólny charakter perswazj i . Perswazj a j est zawsze transakcją między sprawcami działania i ma zawsze charakter zalecenia wyboru i spełnienia pewnego czynu, sformułowanego w kategoriach domniema­ nych zalet j ego przypuszczalnego wyniku 14• jak za charakterystyczny idiom refleksji w postępowaniu można uznać namysł, tak za charakterystyczny idiom mowy w postępowaniu można uznać perswazj ę. Z uwagi na ten transakcyjny charakter perswazj ę można zidentyfiko­ wać j ako wypowiadanie słów lub dawanie znaków posiadaj ących znacze­ nie dla świadomości refleksyjnej , która może odebrać to, co zostaj e po­ wiedziane lub wskazane, wyłącznie w kategoriach wiary, wątpienia lub niewiary w to, i która wobec tego może zostać nie przekonana o tym lub przekonana do innego wniosku. Perswazj a j est skierowana do podmiotów wyboru, a tkwiący w niej zamysł polega na wywołaniu wyboru. I z tego względu łatwo j ą odróżnić od prób wzbudzania posłuszeństwa na drodze sugestii hipnotycznej , wstrząsów elektrycznych, zastrzyku substancji che­ micznej , deprywacji fizycznej itd., czyli wszystkich metod wyłączaj ących podmiotowość sprawcy, bo wyłączaj ących rozumienie. Do metod perswa­ zj i można natomiast zaliczyć namawianie, dodawanie odwagi, błaganie, podlizywanie się, ganienie, wypominanie, polemikę, diatrybę, a nawet wypowiedzi maj ące na celu ostrzeżenie przed j ednym z takich zabiegów, ponieważ wszystko to są metody odwołuj ące się do inteligencj i . Ale też j ako transakcj ę między sprawcami maj ącą na celu nakłonie­ nie do wyboru pewnego czynu z uwagi na domniemane zalety j ego przy­ puszczalnego wyniku perswazj ę we właściwym znaczeniu należy ziden­ tyfikować w kategoriach właściwego j ej skupienia uwagi . Albowiem wy­ powiedzi, które, choć rozpoznaj ą podmiotowość tego, do kogo są skierowane, odwracaj ą j ego uwagę od tego, co zalecane, i kieruj ą j ą na co innego, nie są w sensie właściwym perswazyjne. Tak oto szantaż, gdy przyj muj e pewną następuj ącą formę: "jesteś j ednym z elektorów decy­ duj ących o obsadzeniu stanowiska, na które kandyduj ę, ale choć z pew­ nością powinieneś brać pod uwagę predyspozycj e kandydatów, radzę ci, abyś głosował na mnie, bo j eśli tego nie uczynisz, uj awnię twą wstydli­ wą przeszłość " , nie j est perswazj ą, ponieważ zalety odpowiedzenia przez sprawcę na j ego sytuacj ę j ako elektora w ten właśnie sposób nie zostały 14 Rozważenie perswazji, w której dane działanie czy odpowiedź zaleca się j ako przy­ j ęcia za swoją pewnej reguły, muszę odłożyć na później .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

61

w tej wypowiedzi nawet wspomniane . Podobnie i obietnica nagrody lub groźba kary, o ile pewne działanie zostanie lub nie zostanie spełnione, nie są perswazyj ne, chociaż, rzecz j asna, mogą być skuteczne. Także i to, co nazywa się " demonstracj ą " na rzecz pewnego działania, może przy­ naj mniej w pewnym stopniu przesłaniać zalety tego działania j ako od­ powiedzi na daną sytuacj ę z uwagi na groźbę narażenia się na gniew demonstrantów, o ile dokona się innego wyboru . Tego rodzaj u nacisk na decydenta można uznać za perswazj ę tylko z tym zastrzeżeniem, że aprobata demonstrantów j est sama w sobie częścią zalet zalecanej odpo­ wiedzi na daną sytuacj ę . Sprawa oczywiście rzadko tak właśnie wygląda. Wszelako swoisty charakter i swoiste narzędzia perswazj i przej a­ wiaj ą się nie w oderwanych wypowiedziach, lecz wyłącznie w sporze na argumenty, w negocj acj ach bądź w debacie, której świadkami są j uż to sami j ej uczestnicy, już to szersza publiczność. Albowiem w takich okolicznościach wypowiedź j est niedwuznacznie odniesiona do sytuacji, na którą należy odpowiedzieć, oraz do zalet rekomendowanej odpowie­ dzi w zakresie przypuszczalnego wyniku tej odpowiedzi. Argumentacj a perswazyjna j est dyskursem maj ącym na celu zalecenie i nakłonienie do pewnego wyboru w kwestii tego, co należy uczynić w od­ powiedzi na określoną sytuacj ę, obronę tego, co zostało zrobione, j ako działania właściwego (a przez to nakłonienie do aprobaty lub zgody) , lub też potępienie tego, co zostało zrobione, j ako działania niewłaściwego, a tym samym wezwanie do naprawy stanu rzeczy: i wszystko to ze wzglę­ du na przypuszczalny lub j uż urzeczywistniony wynik proponowanych lub wykonanych działań. Argumentacj a ta nie dotyczy bezpośrednich lub bardzo odległych następstw ani nie stwarza pozorów, j akoby wszystkie przypuszczalne następstwa były pożądane, albowiem tak zogniskowana lub zmanipulowana, stawałaby się od razu nieprzekonuj ąca dla wszelkich nie całkiem naiwnych słuchaczy. A skoro w każdej sytuacj i w grę wchodzi więcej niż j edna możliwa odpowiedź, argumentacj a perswazyj na dotyczyć będzie wyższości (w zakresie przypuszczalnego wyniku) zalecanej odpo­ wiedzi w stosunku do wszelkiej innej z sugerowanych. Jest to więc argu­ mentacj a pragmatyczna dotycząca względnych zalet rozpoznanych wybo­ rów alternatywnych oraz hierarchii pożądanych następstw. Argumentacj a ta nie pretenduj e do dowodu swych wniosków, a zatem nie można j ej oba­ lić. Można natomiast j ej się oprzeć lub j ą odrzucić z uwagi na argumenty tego samego rodzaju, a podaj ące w wątpliwość j ej domysły, j ej wyliczenia, j ej prognozy i werdykty w kwestii tego, co godne pożądania.

62

O postępowaniu człowieka

Wszystko to przybliża argumentacj ę perswazyj ną do namysłu. Ale nie są to ścisłe odpowiedniki. Istotną różnicę stanowią adresaci i ta różnica przenosi się na samą wypowiedź. Argumentacj a perswazyj na ma na celu przekonanie innych do czegoś, do czego sam argumentuj ący j est j uż prze­ konany z uwagi na zalety tego lub przynajmniej j ako do czegoś, do czego chce przekonać innych. Ci " inni " maj ą, tak samo j ak argumentuj ący, sta­ tus inteligentnych podmiotów działania i są rozpoznani j ako znaj duj ący się w sytuacji, która wzywa ich do działania lub do uczestnictwa w dzia­ łaniu. Natomiast pod większością innych względów argumentuj ący i j ego publiczność mogą się różnić, a pod pewnymi względami na pewno będą się różnić. Wolno przyj ąć, że argumentuj ący przemyślał sytuacj ę, na któ­ rą należy odpowiedzieć, i że wzbudził w sobie wiarę w zalety tego działa­ nia, do którego pragnie nakłonić słuchaczy. Skoro j ednak dąży do tego, aby to działanie spełnił ktoś inny lub by wielu zgodziło się spełnić j e wspólnie, a nie d o uznania przez innych racji, które przekonały g o o zale­ tach zalecanego przezeń działania, to musi podsunąć im coś, co uznaj ą z a przekonuj ące racj e n a rzecz uczynienia tego, c o i m zaleca. Tak oto sprawca, który nie potrafi oderwać się od rozumowania, które przekona­ ło go o zaletach proponowanego sposobu działania, podmiot, który nie zdaj e sobie sprawy z odmienności logiki namysłu i logiki perswazji, naj ­ pewniej nigdy nikogo nie przekona, a j eśli j uż, t o tylko przypadkiem. Krótko mówiąc, argumentacj a perswazyj na, nawet j ako j edynie po­ mocnicza wobec pewnego działania, sama j est działaniem; j est diagnozą pewnej sytuacj i (zadania nakłonienia innego do spełnienia wybranego czynu) , namysłem nad tym, co przekona (mianowicie nad wierzeniami, opiniami oraz, być może, interesami danej publiczności w stosunku do określonego działania) , wyborem wypowiedzi związanej z pewnym wyobrażonym i pożądanym wynikiem (mianowicie przekonaniem in­ nych) oraz postanowieniem, aby dokonać tej wybranej wypowiedzi . Wła­ śnie z uwagi na te warunki Platon uznał dyskurs perswazyj ny, zwłaszcza w obliczu dużej i zróżnicowanej publiczności, za immanentnie deprawu­ j ący sposób mówienia, podobnie j ak i samo postępowanie (którego per­ swazj a j est postulatem) za z istoty nieprawe zaangażowanie1 5 • 1 5 Wydawałoby się, ż e i stniej ą trzy rodzaj e dyskursu argumentacyj nego: dyskurs do­ wodowy, argumentacj a, w której wniosku wprawdzie nie można dowieść, lecz j est on nierozdzielnie związany z podanymi racj ami i musi być w ich terminach przyj ęty albo od­ rzucony, oraz argumentacj a perswazyjna.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

63

Kiedy działanie j est wypowiedzią, j est na ogół wypowiedzią perswazyj ną. Postępowanie dopuszcza j ednak j eszcze j eden sposób wypowiedzi, który także może mieć status działania; mianowicie wypowiedź "wyj aśniaj ącą " . Jeśli sprawca opatruj e swój czyn komentarzem nie zmierzaj ącym do wy­ wołania pożądanej odpowiedzi, lecz służącym obj aśnieniu j ego działania lepiej , niż ono samo się obj aśnia, to ten czyn i tę wypowiedź można śmia­ ło uznać za j edno działanie; sprawca wyraża j edynie wątpliwość, czy bez dodania komentarza do czynu zaprezentuj e się w taki sposób, w j aki pra­ gnie się zaprezentować. Kiedy natomiast bezpośrednia odpowiedź na czyn polega na zarzucie niezrozumiałości i na zaproszeniu sprawcy do "wyj aśnienia " , co zrobił, wówczas tym, czego się wymaga, j est pewne dodatkowe działanie będące wypowiedzią wyj aśniaj ącą. To zaproszenie może być wybiegiem odpowiadaj ącego służącym zyskaniu czasu, nim bę­ dzie musiał odpowiedzieć, lub spowodowaniu, aby sprawca mocniej się zaangażował, ale gdy j est szczera, poj awia się, ponieważ odpowiadaj ący uważa, że nie j est w stanie odpowiedzieć, gdyż nie rozumie skierowane­ go do niego wezwania do odpowiedzi. Można uchylić się przed przyj ę­ ciem tego zaproszenia. Sprawca może woleć, aby j ego czyn pozostał " nie­ wyj aśniony " , bo może być przekonany, że czyn ten ma większe szanse wy­ wołać pożądaną odpowiedź, j eśli pozostanie niej asny; albo też sprawca może nie mieć nic do powiedzenia ponad to, co powiedział spełniaj ąc swój czyn. Jeśli zaś owo zaproszenie zostanie przyj ęte, to odpowiedź bę­ dzie wypowiedzią zmierzaj ącą do odparcia zarzutu niezrozumiałości lub dostarczenia wymaganego obj aśnienia. Postępek można nazwać niezrozumiałym lub trudnym do zrozumie­ nia (w sensie trudności odpowiedzenia nań z poczuciem pewności) , j e­ śli są wątpliwości co do adresata, dla którego ma być wezwaniem do od­ powiedzi ( " Czy puka się pan w czoło z myślą o mnie, sir? " ) ; j eśli niej a­ sna j est sytuacj a, z której wyrasta, lub niej asny j est związany z nim wyobrażony i pożądany wynik ( " Co pan wyprawia?") ; j eśli pożądany wy­ nik nie j est niej asny, lecz rzeczywiście zagadkowe j est, j ak w danych oko­ licznościach można na to liczyć ( " Pan serio sugeruj e, że powinienem to zrobić? " ) lub j ak w ogóle można uważać to za j uż to możliwe, j uż to po­ żądane ( " Oszalał pan? " ) ; albo z uwagi na dowolne połączenie tych oko­ liczności . "Wyj aśnienie " będzie zaś wypowiedzią, która rozproszy te wąt­ pliwości czy niej asności . I nie będzie długie. Nie chodzi tu o oderwanie się od konkretnych uwarunkowań postępowania i przeniesienie w dzie­ dzinę rozumienia teoretycznego, co stwarza z konieczności zagrożenie

O postępowaniu człowieka

64

dla przetrwania explicandi, ani o wyczerpuj ące obj aśnienie danego po­ stępku, przez co czyn ów stałby się wprawdzie interesuj ąco, ale i nie­ potrzebnie przej rzysty Q ak to dziej e się na gruncie dokonanej przez Conrada wiwisekcj i postępku Lorda }ima) , lecz j edynie o rozproszenie wątpliwości, które utrudniaj ą odpowiedź na dany czyn. Krótko mówiąc, dyskurs perswazyj ny j est postępowaniem, w którym rekomenduj e się określone działania lub zachęca do pożądanej odpowie­ dzi na określone działanie poprzez wskazywanie domniemanych zalet tych działań lub tej reakcji tym, którzy są zmuszeni działać lub odpowie­ dzieć; dyskurs "wyj aśniaj ący " j est zaś postępowaniem, w którym spraw­ ca odpowiada na zaproszenie, aby bliżej obj aśnił swe działanie poprzez uj awnienie racji, na gruncie których zdecydował, co robić. 4. Jak

dotąd rozważałem postępowanie j ako zaangażowanie sprawców odpowiadających na własną rozumianą przygodną sytuacj ę przez wybór, aby ze względu na pewien wyobrażony i pożądany wynik rozpoznany j ako pewne zaspokoj enie uczynić bądź powiedzieć to, a nie co innego; to znaczy, j ako rozważne samoobj awianie się podmiotów działania. Owo opisanie po­ stępowania w ramach postulatów świadomości refleksyjnej, sytuacj i rozpo­ znanych jako wymagające działania, sprawstwa, wyobrażenia przyszłych stanów rzeczy, namysłu, wyboru, decyzji, czynu itd. jest wszakże w oczywi­ sty sposób niezupełne. Istnieją jeszcze inne uwarunkowania, które trzeba uwzględnić, a uwzględnienie ich poszerzy nie tylko nasze rozumienie po­ stępowania, lecz również rozumienie już wydobytych postulatów postępo­ wania. Zanim jednak ruszymy dalej, pragnę wrócić na krótko do dwu j uż uzyskanych wniosków, aby sformułować je w nieco odmiennych uj ęciach. Po pierwsze, podkreślałem, że działanie j est odpowiedzią na sytu­ acj ę, którą sprawca rozpoznaj e j ako własną; sytuacj a i odpowiedź nie da­ j ą się oddzielić od takiego bądź innego uchwytnego podmiotu . Ale nie znaczy to Q ak to często się sądzi) , że dokonana przez sprawcę diagnoza własnej sytuacj i i wybór odpowiedzi są " czysto subiektywne " . W rzeczy samej " czysto subiektywne " j est wyrażeniem pustym. Moja sytuacj a (np. " zimno mi " ) jest moj ą diagnozą mojego położenia; j ako taka nie jest " odczuciem " , lecz rozpoznaniem. Także i wybrana przeze mnie odpowiedź (np. zamknięcie okna bądź podsycenie ognia na kominku, czy postanowienie nieczynienia niczego w tej sprawie) , j akakolwiek by by­ ła i jakkolwiek byłaby głupia bądź nieskuteczna, jest przejawem inteligen­ cji. Znaczy to, że i sytuacja jest pewnym rozumieniem, a nie " odczuciem " ,

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

65

j akimś napięciem organicznym lub czymś podobnym, i odpowiedź jest też pewnym rozumieniem, a nie rozładowaniem j akiegoś napięcia organicz­ nego. Te rozumienia są z pewnością " moje " i jako daj ące się w ten sposób przypisać można je uznać za " subiektywne " . I w postępowaniu, gdzie od­ powiedź na rozumianą sytuacj ę jest postępkiem, a nie teorematem, rozpo­ znanie tej subiektywności jest lub może być sprawą istotną: to, czyje to ro­ zumienie, nie jest nieważne. Ale te rozumienia nie mogą być " czysto su­ biektywne " . Maj ą znaczenia, a ich znaczeniem nie j est " to moje myśli " , lecz " " to moj e myśli" . Na mocy swych znaczeń są one " obiektywnymi wnioska­ mi; mogę je sam kwestionować i mogą je kwestionować inni. A jeśli nawet, co może się zdarzyć, badanie uj awni ich iluzoryczność, wcale nie utracą przez to charakteru wniosków " obiektywnych " , stając się " czysto subiek­ tywnymi " stanami świadomości. W tym ujęciu " niezrozumienie " nie jest " "wyłącznie moj e ; pozostaj e tym, czym każdorazowo jest, a mianowicie, wnioskiem, który wolno wziąć pod rozwagę. Z, rozpoznaj ący swą sytuację jako stan nieznośnego zadłużenia, może popełniać grubą pomyłkę (nikomu nic nie j est winien) , jego postanowienie, aby rozwiązać tę sytuacj ę poprzez sprzedaż swych skrzypiec, może być daremne (zapomniał, że przed pięciu laty oddał instrument siostrzeńcowi) , błędem może być nawet jego prze­ świadczenie o " nieznośności " jego położenia (po namyśle śmiało może uznać, że właściwie jest w stanie się z tym pogodzić) , a my możemy mieć prawo uznać, że " coś mu się uroiło " . Ale gdybyśmy te " uroj enia" poczytali za " czysto subiektywne " , mylilibyśmy się. Znamieniem tych wniosków nie j est to, że są " subiektywne " (że są jego) , lecz to, że są nieporozumieniami, a tym samym nie tylko "jego " . W rzeczy samej nie są ani mniej, ani bardziej " " subiektywne , niż byłyby, gdyby nie były błędne. Krótko mówiąc, rozpo­ znanie " subiektywności " danego rozumienia może być istotne w postępo­ waniu, ale nie ma to nic wspólnego z jakością bądź uznawalnością tego ro­ zumienia. " Obiektywność " nie jest cechą trafnego rozumienia, lecz cechą rozumienia j ako czegoś odmiennego od tego, co jest tylko " odczuciem " . I jest to doniosły wzgląd w kontekście tak zwanych " sądów wartościują­ cych " lub " stanowienia norm " . Te poczytuj e się często za " czysto subiek­ tywne " akty "woli " , j ak gdyby " chcieć " to było tyle, co mieć pewne " odczu­ cie " bądź podlegać jakiemuś napięciu organicznemu. Oczywiście nie są one niczym podobnym. Nawet upodobania i niechęci nie są " czysto subiektyw­ ne " ; są przej awami inteligencji, które poddają się badaniu. Co więcej j ednak, działanie zidentyfikowane j ako odpowiedź sprawcy na sytuacj ę, którą rozpoznaj e on j ako własną, nie postuluj e pochłoniętego

O postępowaniu człowieka

66

sobą podmiotu, niezdolnego do rozumienia sytuacji określonych inaczej niż w terminach egocentrycznych, a tym samym niezdolnego do identyfi­ kacji własnej sytuacji j ako troski o sytuacj ę innego. Bezsprzecznie byłoby tak, gdyby sytuacj a sprawcy była napięciem organicznym, stanem psycho­ logicznym bądź naciskiem środowiska, lub czymś podobnym, co narzuca­ łoby mu się, nie zmuszaj ąc do tego, aby uczynił to czymś własnym w pewnym tego zrozumieniu. Jednakże w postępowaniu nigdy tak nie j est: sytuacj a sprawcy j est każdorazowo tym, za co trafnie bądź nietrafnie sam j ą uwaza. Tym, co dyktuj e działanie, j est rozumienie przez sprawcę własnej sy­ tuacj i j ako pod takim bądź innym względem dla niego nie do przyjęcia; ale nic prócz j ego własnej przygodnej skłonności, żeby tego nie czynić, nie przeszkadza, aby rozumiał tę sytuacj ę j ako nie do przyj ęcia dla siebie samego w kategoriach niezaspokoj onych potrzeb innego . Swą sytuacj ę może zdiagnozować j ako " ty drżysz " i może zareagować odpowiednio do tego. Otóż owej autoreferencj i (która j est immanentna) nie wolno utożsamiać z autopreferencj ą. Może być prawdą, że ludzie są bardziej skłonni rozpoznawać własne położenie w kategoriach własnych intere­ sów, niż skłonni rozpoznawać je w kategoriach interesów innych ludzi, niemniej nic ich nie zmusza, aby tak czynili. I to, dzięki czemu możliwa j est pierwsza skłonność, a mianowicie świadomość refleksyj na, j est też tym, co umożliwia drugą skłonność. Rozpoznanie sytuacj i w postępowa­ niu może być sformułowane w kategoriach potrzeb innego, ponieważ każdorazowo j est rozumieniem, a nie symptomem. I dalej , oczywiście, co j est prawdziwe o rozpoznawaniu przez spraw­ cę własnej sytuacji, j est też prawdziwe o j ego odpowiedzi na tę sytuacj ę . Jego czyn j est niezbywalnie j ego własny, a rezultatem tego działania j est on sam w nowej sytuacji, ale nie wynika stąd, że j ego intencj ą, znacze­ niem j ego czynu, musi być j akaś korzyść własna. Albowiem działać to tyle, co wybierać, a gdzie w grę wchodzi wybór, tam może poj awić się decyzj a, aby spełnić czyn, którego znaczeniem j est takie czy inne wyobra­ żone i pożądane zaspokoj enie potrzeb, które nie są potrzebami sprawcy, lecz potrzebami kogoś innego. I to na mocy tego, że j est świadomością refleksyj ną, a nie dlatego, że j ego "wola " j est "wolna " , bądź z racj i j ego " "współczucia dla innych, sprawca nie j est zmuszony dbać wyłącznie o własne interesy. Sprawcze podmioty są związane wzaj emnie przez ro­ zumienia, a nie przez podobieństwa charakteru genetycznego, organizacj i neurofizj ologicznej bądź rzekomego " instynktu " stadnego; mogą trosz.

.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

67

czyć się o siebie nawzaj em dlatego, że mogą myśleć o sobie nawzaj em. Mit z konieczności egocentrycznego podmiotu działania j est zaprzecze­ niem podmiotowości . Po drugie, podkreślałem, że czyn j est świadomie wybraną odpowiedzią na rozumianą przygodną sytuacj ę i j est związany z wyobrażonym i pożą­ danym rezultatem; to znaczy, źródłem postępowania j est sytuacj a rozpo­ znana j ako pod takim czy innym względem nie do przyj ęcia. Wynika stąd Q ak j uż mówiłem) , że nie można go rozumieć jako narzędzia osiągnięcia celu, który nie j est implicite w nim zawarty. Ale wynika stąd również, że nie może istnieć żadna tego rodzaj u niezależna skala, na której te tak bądź inaczej niezadowalaj ące sytuacj e lub też te tak bądź inaczej określone rezultaty stawałyby się współmiernymi ułamkami j ednego ogólnego poło­ żenia (np. porcj ami " bólu " lub " przyj emności " ) i w obrębie której można by zmierzyć lub przynajmniej porównać wszystkie sytuacj e pod względem ich nieakceptowalności i wszystkie działania pod względem ich oczekiwa­ nego lub rzeczywiście uzyskiwanego dzięki nim zaspokojenia. To znaczy, inaczej mówiąc, źródła czynu nie sposób pojąć j ako sytuacji nie do przy­ j ęcia z uwagi na to, że nie daj e dostatecznie wielkiego tego rodzaj u mie­ rzalnego i j ednolitego zaspokoj enia, tego zaś, co pożądane i poszukiwane, nie sposób poj ąć j ako rezultatu wyobrażonego w kategoriach zapewniania dostatecznie wielkiego tego rodzaju mierzalnego zaspokoj enia. Nie mogę pragnąć " szczęścia " ; tym, czego pragnę, j est, dajmy na to, wałęsanie się po Awinionie albo słuchanie śpiewu Carusa. Choć jednak sprawcy z uwagi na to, co decyduj ą się robić, i czyny z uwagi na ich znaczenia nie maj ą żadnego tego rodzaj u wspólnego celu, nie wynika stąd, j akoby sprawcy i ich działania mieli charakter j edynie par­ tykularny. Znaczy to tylko, że słowa i wyrażenia używane często, lecz nie­ poprawnie na oznaczenie j akiegoś domniemanego rzeczowego " celu " wszelkiego postępowania lub niekiedy na oznaczenie pewnej dom­ niemanej powszechnej racji spełniania wszelkich działań (słowa i wyra­ żenia takie j ak " przetrwanie " , " przyj emność " , " szczęście " , " to, co pożąda­ ne " , " dobro " itd.) 1 6 trzeba uważać za odnoszące się do czegoś innego; mia­ nowicie, do formalnego aspektu działań. Tak oto, w należytym sensie, odnoszą się one do sprawców nie z uwagi na to, co decyduj ą się oni robić, lecz z uwagi na ich rozpoznanie swych działań j ako własnych wyborów 16

W obecnym kontekście słowa te nie maj ą, rzecz j asna, znaczenia " moralnego " . Zastępuj ą ów domniemany powszechny " cel " wszelkiego w ogóle postępowania.

O postępowaniu człowieka

68

oraz do owego idealnego - niemogącego stać się rzeczowym rezultatem przyświecaj ącym postępowaniu - stanu, w którym czyny sprawców nie­ odmiennie przynoszą pożądane przez nich rezultaty (czymkolwiek by one były) i w którym te rozmaicie określone rezultaty nie okazują się zbytnio rozczarowujące, skoro zostaną urzeczywistnione. Postępowanie to tyle, co sprawcy samoobj awiaj ący się w świadomie wybranych własnych dzia­ łaniach, każdy egzekwujący własną potestatem vivendi ut velis, przynależną mu nie za sprawą posiadania przezeń "wolnej woli " , lecz na mocy tego, że j est podmiotem inteligentnym, przez co uzyskuj ą wpływ na własne egzys­ tencj e niezależnie od tego, na czym mogą one polegać; " szczęście " nie jest rzeczowym określeniem celu dążenia, lecz j edynie stanem, który przez to zaangażowanie ma po prostu nie być zagrożony. Rozumienie postępowania inter homines w kategoriach postulatów sprawstwa, wyboru, czynu i odpowiedzi j est rozpoznaniem go j ako zaan­ gażowania, w którym sprawcy ucieraj ą układy z przyszłością. Przyszłość ta składa się z wyborów i działań innych sprawców, wobec czego owe układy zostaj ą rozpoznane j ako transakcj e między sprawcami . Każda z tych transakcj i ma początek, bieg i każda prowadzi do określonego ro­ dzaj u pośredniego rezultatu, który sam zostaj e natychmiast wyodrębnio­ ny j ako pewne położenie zapraszaj ące do odpowiedzi . Otóż tego rodzaj u daj ące się ad hoc przerwać interakcj e postuluj ą bardziej trwałe zależności między sprawcami, niebędące same w sobie transakcj ami, lecz ustana­ wiaj ące warunkowe konteksty wszelkiego rodzaj u takich transakcj i . już czas zaj ąć się tym postulatem postępowania. Postępowanie to tyle co interakcj e wzaj emności, w których sprawcy pertraktuj ą ze sobą, a postulatem tych interakcj i jest pewnego rodzaj u stosunek wzaj emny, n a gruncie którego to pertraktowanie można poj ąć j ako rzeczywiście maj ące miej sce 1 7 • Skoro więc j est to pewien stosunek S.

17 Istniej ą dwie sytuacj e (co tutaj tylko odnotuj emy, a rozważymy później ) , w któ­ rych ów stosunek wzaj emności j est bądź wydaj e się ograniczony. Pierwsza zachodzi wtedy, gdy sprawca uzyskuj e (lub stara się uzyskać) pożądany wynik swego działania wywieraj ąc przymus . To sprowadza postępowanie do stanu "wytwarzania " z uwagi na pewien artefakt: sprawca uświadamia sobie własne działanie jako działanie, a tym sa­ mym j ako coś, co musi być odwzaj emnione, j eśli ma prowadzić do pewnego zaspokoj e­ nia, ale tę reakcj ę egzekwuj e nie j ako odpowiedź podmiotu działania. Druga zachodzi wtedy, gdy sprawcy są połączeni nie na zasadzie wzajemności dążenia do różnych, choć współzależnych celów, lecz przez dążenie do j akiegoś wspólnego zaspokoj enia.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

69

wzaj emności między sprawcami, nie może być stosunkiem genetycznym (określonym w kategoriach krwi i genów) ani polegać na wspólnocie po­ pędów lub skłonności biologicznych lub psychologicznych (np . stadno­ ści) , ani być określony pod względem bliskości fizycznej (życia w trud­ nych warunkach w ciasnej przestrzeni) , ani polegać na przygodnych podobieństwach charakteru, ani być więzią łączącą " grupę wiekową " (np . zwierzęcą wspólnotę młodych) , ani stosunkiem między elemen­ tami tak zwanego " systemu społecznego " czy " klasy " , ani stosunkiem zachodzącym między sukcesywnymi etapami j akiegoś procesu ewolucyj ­ nego lub teleologicznego: t e bowiem i i m podobne postuluj ą się j ako nie będące same w sobie interakcj ami świadomości refleksyj nych. I nie j est też tak, że sprawcy j edynie " komunikuj ą " lub " łączą się " wzaj emnie bądź " "wywołuj ą nawzaj em swe reakcj e; relacj e między nimi nie opieraj ą się na symptomach . Przeciwnie, mówią do siebie nawzaj em za pomocą słów lub gestów i wzaj emnie się rozumiej ą; ich wzaj emne reakcj e określone są w kategoriach rozumienia. Tak oto ów stosunek wzaj emny postulowa­ ny w postępowaniu inter homines j est stosunkiem rozumianym, możli­ wym do zadzierzgnięcia wyłącznie dzięki temu, że zostanie wyuczony. Ponadto, musi być to stosunek, który określa z góry warunki, ale nie de­ terminuj e rzeczowych wyborów i postępków podmiotów działania. Krót­ ko mówiąc, owo spoiwo łączące sprawców w postępowaniu trzeba roz­ poznać j ako " praktykę " ; to znaczy, j ako pewną procedurę, której należy bądź warto przestrzegać, którą zatem można zlekceważyć bądź pogwał­ cić, a której można przestrzegać wyłącznie na zasadzie dobrowolnego podporządkowania się sprawców. Praktykę można zidentyfikować j ako zespół racji, manier, uzusów, lo­ j alności, zwyczaj ów, wzorców, maksym, zasad, reguł i postaw, które określaj ą pospołu użyteczne procedury lub wyznaczaj ą zobowiązania lub powinności związane z ludzkim działaniem i wypowiadaniem się. Postę­ powanie j est rozumiane w ramach procedury, j eśli wybory i czyny zosta­ j ą ograniczone przez podciągnięcie ich pod mniej lub bardziej skompli­ kowane rozsądkowe lub moralne kwalifikacj e przysłówkowe. Słowa takie j ak punktualnie, rozważnie, cywilizowanie, naukowo, legalnie, szczerze, sprawiedliwie, poetycko, moralnie itd. nie wyznaczaj ą postępków; po­ stuluj ą one postępki, i wyznaczaj ą warunki proceduralne, które trzeba uwzględnić w decydowaniu i działaniu . Tak więc praktyki mogą różnić się pod względem wymiarów, zło­ żoności i gęstości; mogą być tak wąskie j ak lada protokół i tak szerokie

70

O postępowaniu człowieka

j ak to, co zwie się " sposobem życia " : uchwytną praktyką j est stoicka apa­ theia ( "wszystko, co robisz, rób beznamiętnie " ) i była nią " rycerskość " środka średniowiecza. Praktyki mogą krzepnąć i stawać się tak solidne j ak " instytucj a " , lecz mogą trwać w postaci stosunkowo plastycznej . Mo­ gą zachodzić j edna na drugą, mogą tworzyć hierarchie i mogą się łączyć w j edną bardziej skomplikowaną praktykę; orzecznictwo i adwokatura łączą się w praktyce sądowej . Postępki są zaś na ogół podatne na to, by " " podporządkować je rozmaitym praktykom: na przykład wszystkie wy­ powiedzi to nic innego j ak wpisanie się w j ęzyk, w którym zostaj ą wysło­ wione, a zarazem uczestniczą w tej bądź innej (choć w nie więcej niż j ed­ nej) z praktyk konstytuuj ących poszczególne mores wypowiedzi : poetice, geometrice, historice, oratorice, philosophice itd. Praktyki są j ako takie wynikami postępków. Mogą być otwarcie za­ proj ektowane; to znaczy, zakroj one, wybrane i ustanowione w rzeczo­ wym zaangażowaniu stanowienia reguł. I mogą istnieć reguły (to znaczy, pewna procedura lub praktyka) stanowienia reguł. Praktyki można otwarcie modyfikować, reformować, różnicować, a nawet ustanawiać od nowa na gruncie innego tego rodzaj u zaangażowania. Mogą być lek­ ceważone, mogą wychodzić z użycia, być tłumione bądź znoszone . Nie­ mniej żadna praktyka nie może być tak drobiazgowo zakroj ona czy też tak sumiennie obwarowana w morzu przygodności, aby stała się całkiem niepodatna na okazj onalne zmiany pod wpływem postępków, które okre­ śla. Zarazem j ednak praktyka nie j est na ogół wynikiem j ednego postęp­ ku . Wyłania się j ako stale modyfikowany i nigdy niegotowy wynik ubocz­ ny postępków związanych z osiąganiem wyobrażonych i pożądanych za­ spokoj eń innych niż posiadanie procedury i staj e się uchwytna, gdy osiągnie pewien stopień określoności i autorytatywności czy też uznaną użyteczność. Ale niezależnie od tego, czy zostaj e zakroj ona w postępku, czy wyłania się z postępków, j est pewnym stosunkiem między sprawca­ mi sformułowanym w kategoriach określonych zaleceń warunkowych. Człowiek może przyj ąć pewną regułę postępowania i tym samym podporządkować swe postępki pewnej praktyce: może postanowić spełniać swe zaangażowania punktualnie, to znaczy, " mieć zwyczaj " bycia punktualnym. Ale postępowanie inter homines j est związkiem sprawców (z których każdy angażuj e się w poszukiwanie wybranych przez siebie zaspokoj eń) w kategoriach wzaj emnego uczestnictwa w roz­ maitych praktykach o różnych wymiarach i różnych stopniach ogólności, precyzj i, " instytucj onalności " , zmienności, złożoności i niezależności .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

71

Każdy t o tyle c o sprawcy związani wzaj emnie w działaniach i reakcj ach na działania kwalifikowane przez przysłówkowe warunki pewnej proce­ dury. Stosunki przyj aciół, zażyłość współmieszkańców, relacj e wspólni­ ków bądź kolegów, związek męża i żony, nauczyciela i ucznia, lekarza i pacj enta, adwokata i klienta, guwernantki i j ej podopiecznej , władcy i poddanego, pana i sługi, właściciela i dzierżawcy, duchownego i zgro­ madzenia, mówcy i słuchaczy, j ak i związek użytkowników j ęzyka po­ tocznego - każdy z tych stosunków j est uczestnictwem w uchwytnej praktyce, każdy j est stosunkiem sygnalizowanym przez same nazwy od­ powiednich personarum (nauczyciel, władca, przyj aciel) , każdy j est moż­ liwy do wysłowienia (przynaj mniej po części) w terminach swoistych uzusów, konwencj i, reguł lub innych ograniczeń przysłówkowych, każdy j est wynalazkiem ludzkim, wszystkie są podatne na niestałość histo­ ryczną i zmienność lokalną i żaden nie j est możliwy do zadzierzgnię­ cia inaczej niż dzięki nauczeniu się, j ak się w nim uczestniczy. Stosunek " " sąsiedztwa j est pewną praktyką, w której uczestniczy się nie z uwagi na to, że mieszka się po sąsiedzku, lecz z uwagi na to, że rozumie się sie­ bie nawzaj em j ako " sąsiadów " . Działanie j est zatem tożsamością, w której wprawdzie można odróż­ nić rzeczowy postępek i wzgląd proceduralny, lecz w której oba te ele­ menty są nierozdzielnie złączone i w której postać sprawcy i postać prak­ tyka stapiaj ą się w j ednym samopoznaniu . Tak zwana " praktyczność " nie wyodrębnia j ednego rodzaj u postępków; to nic innego j ak samo postępo­ wanie poj ęte z uwagi na j ego podporządkowanie pewnej praktyce1 8 • Owo podporządkowanie nie sprowadza postępowania do procesu ani nie na­ rzuca postępowaniu postaci jedynie nawyku . Zwyczaj e, zasady, reguły itd. nie posiadaj ą żadnego innego znaczenia j ak tylko ze względu na decyzj e 18

Mam nadziej ę uniknąć notorycznej wieloznaczności słowa " praktyczny " , nazywa­ j ąc " praktycznym " wyłącznie uczestnictwo w pewnej praktyce czy też podporządkowanie się j ej . Tak oto istniej ą dwa powody, dla których nie będę (kiedy już przejdę do rozważa­ nia tej sprawy) mówił o rozumieniu wrośniętym w postępowanie j ako o " rozumieniu praktycznym " : po pierwsze dlatego, że taki sposób mówienia może nieść fałszywą suge­ stię, j akoby jedynym rozumieniem wrośniętym w postępowanie była wiedza, jak uczest­ niczyć w praktykach; po drugie dlatego, że wiedza, j ak uczestniczyć w danej " praktyce " (a więc i bycie w należytym sensie " praktycznym " ) , nie przynależy wyłącznie do postę­ powania. Wiedza ta jest też, na przykład, obecna zarówno w badaniu " hi storycznym " , j ak i " naukowym " , które obydwa są zaangażowaniami w rozumienie teoretyczne, wyjęte spod uwarunkowań postępowania.

O postępowaniu człowieka

72

i postępki podmiotów działania; są używane w postępowaniu i mogą być używane j edynie na mocy tego, że zostały wyuczone. Procedury nie wy­ znaczaj ą też z góry ani decyzji, ani rzeczowych czynów. Reguła (i, a for­ tiori, coś mniej wiążącego, j ak choćby maksyma) nie może nigdy powie­ dzieć sprawcy, co ma wybrać; podaj e j edynie warunki, które należy przy­ j ąć za swoj e przy dokonywaniu wyborów. Postanowienie, żeby " mieć zwyczaj " bycia punktualnym, nie j est j ako takie postanowieniem speł­ nienia j akiegokolwiek konkretnego działania rzeczowego1 9• Tak oto praktykę można w należytym sensie rozpoznać j ako j ęzyk samoobj awiania, którym posługiwać się mogą wyłącznie podmioty dzia­ łania. Język ten nie narzuca sprawcy wymogów po temu, aby miał snuć określone myśli, żywić określone uczucia bądź czynić określone rzeczo­ we wypowiedzi. Nasuwa mu się j ako rozmaite zaproszenia do rozumie­ nia, wybierania i odpowiadania. Jest złożony z konwencj i i reguł mowy, słownictwa i składni i j est nieustannie odnawiany przez tych, którzy nim mówią, a posługiwanie się nim j est wzbogacaniem j ego zasobów. Jest in­ strumentem do grania, a nie melodią do odegrania. Nauka posługiwania się tym j ęzykiem j est nauką kultywowania i eksplorowania pewnej więzi z innymi podmiotami działania. Wymogi praktyki nie są czymś, do cze­ go człowiek się stosuj e bądź nie stosuj e; są czymś, co uznaj e za swoj e albo nie uznaj e . To, co Bagehot nazywał " brutalnym, przyczynowym, wszechogarniaj ącym uzusem " j est położeniem nieznanym świadomości refleksyj nej ; oznacza to proces, nie praktykę . Co więcej , praktyka j ako taka nie może być "wykonana " . W pełni uregulowane postępowanie (to znaczy, postępowanie, którego wyobrażony i pożądany wynik polega j edynie na stosowaniu się do pewnej procedury) j est niemożliwe: po­ czynienie nienagannej gramatycznie wypowiedzi zawsze j est powie­ dzeniem czegoś, " należyte " użycie dowolnego narzędzia j est zawsze wy­ tworzeniem czegoś, spełnienie czynności rutynowych j est zawsze zro­ bieniem czegoś, a działanie " obowiązkowe " j est zawsze spełnieniem 1 9 Jeśli

procedury i reguły wydaj ą się wykluczać (zakazywać) bądź, rzadziej , nakazy­ wać rzeczowe wybory i działania, owo wrażenie jest iluzoryczne. Praktyki określaj ą dzia­ łania przysłówkowo; wykluczaj ą (zakazuj ą) lub nakazuj ą je w terminach zalecanych wa­ runków. Prawo kryminalne, które można poczytać za zbiór reguł najbliższych rzeczywi­ stego zakazywania działań, nie zakazuj e zabij ania ani podkładania ognia, lecz zakazuj e zabij ania " morderczo " lub podkładania ognia " podpalacko " ; owe zaś przysłówki są ści­ śle sprecyzowane w kategoriach świadectw niezbędnych do potwierdzenia bądź odrzu­ cenia faktu zaistnienia ustanawianych przez nie warunków.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

73

pewnego rzeczowego działania, którego " znaczenie " dla sprawcy tkwi nie w owym warunkowym obowiązku, lecz w związanej z tym działa­ niem wyobrażonej i pożądanej odpowiedzi . Praktyk j est zawsze wyko­ nawcą i obowiązuj e to nawet w owym skraj nym przypadku, gdy prakty­ ka j est pewnym rytuałem. Postępowanie inter homines to, zatem, nic innego niż sprawcy samo­ obj awiaj ący się w odpowiadaniu na ich przygodne sytuacj e przez decydo­ wanie, co maj ą powiedzieć lub zrobić z uwagi na wyobrażone i pożąda­ ne wyniki, odpowiadaj ący j eden drugiemu j ako dążący do wybranych za­ spokoj eń, a tym samym i j ako ich dostawcy, i powiązani wzaj emnie w kategoriach wielości praktyk, z których każda składa się z racji, które trzeba przyj ąć za swoj e zarówno w wybieraniu, j ak i w samym działaniu, i każda ustanawia swoi stą więź formalną między uczestnikami . W rzeczy samej sprawcze podmioty j ako historyczne osoby złożone z nabytych wierzeń, rozumień, uczuć, wyobrażeń, skłonności, umiej ętności, talen­ tów itd . i zdolne do samoobj awiania się w czynach, same wyłaniaj ą się w międzypokoleniowej transakcj i zwanej edukacj ą, w której nowo wkra­ czaj ący na lokalną scenę ludzkości zostaj ą wtaj emniczeni w odprawiane na niej " misteria " ; to znaczy, w praktyki, które ludzie wymyślili dla sie­ bie samych . I j ak każda inna transakcj a inter homines owo zaangażowanie w edukacj ę jest j ako takie wypowiedziami, czynami i odpowiedziami rzą­ dzonymi przez pewną praktykę, w której artykułuj e się pewna więź od­ mienna od wszelkich innych, a mianowicie więź między nauczycielami a uczniami . Zaś tym, co j est przedmiotem nauki w tej transakcji, są j ęzy­ ki samoobj awiania i samoustanawiania się; nie to, co ma się zrobić lub powiedzieć, lecz sztuka sprawstwa. Naj istotniej sze pod względem ogólności i penetratywności dwie praktyki, dzięki którym sprawcy są trwale powiązani wzaj emnie w po­ stępowaniu, to mowa potoczna i j ęzyk obcowania moralnego . O pierw­ szej z tych praktyk nie mam w tym miej scu nic więcej do powiedzenia, niż że j est warunkiem zarówno owego roztropnego namysłu, w którym diagnozuj e się sytuacj e i wybiera odpowiedzi, j ak i warunkiem j akie­ gokolwiek i stotnego stopnia zrozumiałości i ścisłości w samoobj awia­ niu się. Bez wątpienia nieokrzesane wzaj emności postępowania pier­ wotnego mogą być artykułowane w pomrukach, gestach i przezroczy­ stości ciasnych i swoj skich czynów, i bez wątpienia tego rodzaj u j ęzyk (mowa wspólna) j est czymś znacznie więcej niż tylko narzędziem po­ stępowania; j e st, na przykład, warunkiem, nie zaś tylko oznaką żywości

74

O postępowaniu człowieka

wyobraźni i rozumienia teoretycznego . Niemniej względy te nie podwa­ żaj ą spostrzeżenia, że tego rodzaj u j ęzyk j est praktyką, że mówić tego rodzaj u j ęzykiem wspólnym to tyle, co być związanym z innymi pod określonym względem, i że j est on nieodzownym narzędziem po­ stępowania określonego j ako transakcj e między sprawcami. O drugiej z tych praktyk (praktyce obcowania moralnego) j est więcej do powie­ dzenia i rozważę ją nieco bardziej wnikliwie. Postępowanie moralne to nic innego niż sprawcze podmioty związane wzaj emnie przez uznanie autorytetu pewnej praktyki złożonej z określo­ nych warunków i z uwagi na ogólność tychże warunków przyciągaj ącej do siebie nazwę rodzaj ową " praktyka " : moralność, mos . Moralność j est arti artium postępowania; praktyką praktyk; praktyką sprawstwa bez dal­ szych określeń. Tak złączeni sprawcy są, rzecz j asna, poszukiwaczami pożądanych za­ spokoj eń i dostawcami takich zaspokoj eń, j akie znaj duj ą; są zaangażowa­ ni w przelotne transakcj e składaj ące się na rzeczowe postępowanie. Są też związani w kategoriach wielu praktyk rozsądkowych o regułach i użyt­ kach pomyślanych tak, aby wspierały powodzenie transakcj i i czynów, którymi rządzą. Te praktyki czy umiej ętności mogą streszczać (dobrze lub źle) doświadczenie z uwagi na osiąganie takiego czy innego pożądanego zaspokoj enia Q ak reguły wypieku ciast) ; mogą wskazywać metody kształ­ towania typowych sytuacji tak, aby prowadziły do pełniej szych, a nie do uboższych zaspokoj eń Q ak rutyna urzędowa) ; i mogą konstytuować procedurę przybliżania oczekiwań do zj awisk, stwarzaj ąc tym samym bar­ dziej przewidywalną przyszłość tym, których to dotyczy, j eśli nawet te oczekiwania są czasem niedogodne, j ak przestrzegany ściśle rozkład j az­ dy pociągów. Wspólną zaś cechą tych praktyk j est ich charakter instru­ mentalny względem osiągania wyobrażonych i pożądanych zaspokoj eń. jednakże praktyka moralna nie j est roztropnościową sztuką dotyczą­ cą powodzenia przedsięwzięć sprawców; nie j est instrumentalna wzglę­ dem osiągania j akiegokolwiek rzeczowego celu ani względem zaspokaj a­ nia j akiegokolwiek rzeczowego pragnienia. Bez wątpienia istniej ą korzy­ ści, które można uzyskiwać dzięki uznaniu j ej warunków za swoje: możliwe, że uczciwość j est naj lepszą z polityk; możliwe, że prawdomów­ ność j est warunkiem wszelkiego trwałego stowarzyszenia na rzecz za­ spokaj ania pragnień. Ale w odróżnieniu od praktyki instrumentalnej praktyka moralna nie zostaj e potępiona, gdyby miały nie wyłonić się żad-

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

75

ne tego rodzaj u korzyści . W rzeczy samej można oczekiwać, że rozpozna­ nie j ej warunków i podpisanie się pod nimi podniesie koszty transakcj i . I nie j est też moralność swego rodzaj u sądem arbitrażowym, w którym godzi się wzaj emnie różne i często rozbieżne cele sprawców oraz ich dzia­ łań i zasądza kompromisowe zaspokoj enie. Obchodzi j ą czyn, nie zdarze­ nie; i sprawcy j ako czyniący coś, przez co wpływaj ą na siebie nawzaj em, ale nie z uwagi na te szczególne pragnienia, które staraj ą się zaspokoić. Ż aden czyn, czy to powzięty dla własnej korzyści, czy też z troski o zaspo­ koj enie innych, nie j est wyj ęty spod j ej warunków. I żaden sprawca, nie­ zależnie od okoliczności postępowania, nie działa poza j ej j urysdykcj ą. Niekiedy przeczy się temu . Przyznaj e się, że praktykę moralną trud­ no uważać za narzędzie wspieraj ące zaspokaj anie indywidualnych pra­ gnień sprawców, ale powiada się, że j ej warunki należy rozumieć j ako przesłanki pewnej niesprecyzowanej więzi " społecznej " (różnej od więzi transakcyj nej ) i poczytuj e się je za narzędzia prokurowania pewnego przedmiotowego stanu rzeczy zwanego " dobrem wspólnym " tych, co są tak powiązani. Albo też, ogólniej , powiada się, że racj e moralne są wa­ runkami instrumentalnymi względem osiągania pewnego nadrzędnego celu życia ludzkiego, " doskonałości człowieczej " , celu celów. Samych zaś sprawców z uwagi na racj e moralne rozpoznaj e się j ako wykonawców ról w największym z ludzkich przedsięwzięć: dobrym życiu . Nie ma powodu n i e godzić s i ę z tego rodzaj u wyrażeniem j ak " dobro człowiecze " , a zawartą w nim sugestię teleologiczną można pominąć; ale takie postawienie sprawy nie wystarczy. Sprawcy mogą, rzecz j asna, być wzaj emnie związani w dążeniu do wspólnego celu bądź w działaniu na rzecz realizacji wspólnego interesu, a kiedy tak jest, ową praktykę bądź praktyki, w kategoriach których mogą przy tym być związani, nale­ ży rozumieć j ako instrumentalne względem tego wspólnego przedsię­ wzięcia. Jednakże tego rodzaj u wspólny cel j est, j ak każdy inny, pragnie­ niem rzeczowego zaspokoj enia, które ma być osiągnięte dzięki wspól­ nym działaniom, i musi być wybrany przez każdego ze sprawców uczestniczących w dążeniu do niego. Więź między nimi zadzierzga się za sprawą wyboru i trwa tak długo, j ak decyzj a o tym nie zostanie od­ wołana. Otóż " doskonałość człowiecza " lub " dobro człowiecze " nie j est rzeczowym celem do osiągnięcia w następstwie czynów; nie j est to cel, który sprawca mógłby wybrać j ako bardziej mu odpowiadaj ący niż zaspo­ koj enie j akiegoś innego pragnienia bądź w kategoriach którego mógł­ by postanowić albo nie postanowić związać się z innymi w dążeniu

76

O postępowaniu człowieka

(po czym, być może, z premedytacj ą zmienić zdanie) , j ak to j est w przy­ padku przyłączenia się do ekspedycj i na Mount Everest bądź umówienia się z innym, że zamieszkamy w Katmandu . Owo zaś "wspólne dobro " nie j est rzeczowym zaspokoj eniem, które sprawca mógłby postanowić bądź nie postanowić osiągać we współpracy z innymi, j ak to j est ze współdziałaniem przy żniwach. W należytym sensie to w ogóle nie są ce­ le; i j eśli moralność j est praktyką związaną z " doskonałością człowieczą " , to nie j est zespołem warunków służebnych względem osiągnięcia j akie­ gokolwiek celu . Krótko mówiąc, moralność można zidentyfikować j ako praktykę pozbawioną j akiegokolwiek zewnętrznego celu; obchodzi j ą do­ bre i złe postępowanie, a nie czyny z uwagi na ich wyniki . Więź moral­ na zaś nie j est stowarzyszeniem na rzecz osiągnięcia j akiegokolwiek wspólnego celu (choćby naj wyższego szczęścia stowarzyszonych) ; j est więzią wyłącznie z uwagi na warunki, j akie należy przyj ąć za swoj e w dą­ żeniu do zaspokoj enia wszelkiego w ogóle pragnienia. Są to, być może, przekonuj ące racj e na rzecz odmówienia moralności charakteru sztuki bądź umiej ętności i racj e może nawet dostateczne, by posiały wątpliwości co do rozpoznania j ej j ako j ęzyka. Postępowanie po­ słuszne względom moralnym z pewnością nie j est sztuką taką j ak gra na flecie, której ten i ów może się oddawać, inni zaś nie; i z pewnością praktyka moralna nie j est j ęzykiem takim j ak łacina lub hiszpański, któ­ re znane są części z nas, a nie wszystkim, i w których wszystko można powiedzieć. Niemniej moralność j est j ak sztuka przez to, że trzeba się j ej uczyć, że j edni uczą się j ej lepiej , inni gorzej , że pozwala niemal bez koń­ ca rozwij ać własny styl i że docenia wirtuozerię i mistrzostwo; i j est j ak j ęzyk przez to, że j est narzędziem rozumienia i medium porozumienia, że ma własne słownictwo i własną składnię i że używa się j ej dobrze lub źle. Z tych racji będę nadal pisał o niej w tych kategoriach. Dalej , więc, praktyka moralna nie j est narzędziem panowania nad popędami biologicznymi lub ich tłumienia, trzymania w ryzach tak zwanych instynktów " naturalnych " bądź namiętności czy owego rzekomo przemożnego egocentrycznego systemu " natury ludzkiej " . Nie, praktyka moralna dotyczy postępowania sprawców posiadaj ących wierzenia, uczucia, rozumienia itd . , a nie " instynkty " , sprawców, któ­ rzy maj ą pragnienia, a nie popędy biologiczne, i których pragnienia są wyborami poszukiwania wyobrażonych zaspokoj eń. Owo stowarzy­ szenie zaś, które ona artykułuj e, nie j est więzią nawarstwiaj ącą się na j akiej ś rzekomo wyzutej z więzi sytuacj i, w której sprawców widzi

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

77

się j ako zaangażowanych w j akąś działalność bezwarunkową bądź w której ich postępowanie poddane j est względom wyłącznie rozumo­ wym i dotyczącym tego, co planuj ą i co maj ą szansę osiągnąć. Człowiek nie wchodzi w życie w świecie rozj aśnionym j edynie przebłyskami po­ pędów biologicznych, z którego dźwiga się z wysiłkiem ku podmioto­ wości . I nie zaczyna wydany bezwarunkowym pożądaniom, między któ­ rymi wybierać i nad którymi panować uczy się dopiero potem za pomo­ cą praktyki moralnej . Nie, człowiek dochodzi do świadomości w świecie rozj aśnionym przez praktykę moralną i j ako stosunkowo bezradny j ej poddany. Chowanie dzieci j est wszędzie działalnością rządzoną przez praktykę moralną. Edukacj a zaś, w której dzieci nabywaj ą rozumowych zdolności sprawstwa, nie daj e się oderwać od tej , w której dochodzą do rozumienia warunków praktyki moralnej i do rozumienia ich j ako warunków, pod którymi powinny się podpisać, gdy dokonuj ą własnych wyborów. Nie istniej e sprawstwo, które nie byłoby świadomością j a­ kiej ś praktyki moralnej , i nie i stniej e postępowanie moralne, które nie byłoby egzekwowaniem sprawstwa. Warunki składaj ące się na praktykę moralną nie są teorematami bądź zaleceniami dotyczącymi postępowania człowieka ani nie konstytuuj ą niczego tak określonego j ak "wspólny system wartości " ; konstytuuj ą nato­ miast pewien rodzimy j ęzyk powszedniego obcowania. Język ów nie j est słownictwem abstrakcyjnych rzeczowników oznaczaj ących rozpoznane bo­ na postępowania człowieka, w kategoriach których można osądzać, po­ chwalać lub potępiać czyny i wypowiedzi. I nie j est to j ęzyk, którego uży­ wa się przy szczególnych okazj ach (na przykład w dyskusj i na temat "war­ tościowań " j awnie moralnych) , w innych zaś nie; j est to język, którego używa się, dobrze lub źle, przy każdej okazji obcowania ludzi . Jak wszelki inny j ęzyk i ten j est narzędziem samoobj awiania się, używanym przez sprawcze podmioty w rozpoznawaniu swej sytuacj i i wybieraniu odpowie­ dzi; i j est to j ęzyk samoustanawiania się, pozwalaj ący tym, którzy umiej ą się nim posługiwać, rozumieć siebie i innych, otwierać j eden przed drugim własną skomplikowaną indywidualność i eksplorować zależności znacznie bardziej zróżnicowane oraz interesuj ące niż te, dla których j ęzyk ten ma nazwę, bądź te, na które zezwala taki czy inny powszechnie uznany za oczywisty zestaw tak zwanych "wartości moralnych " . Każdy taki rodzimy j ęzyk rozmowy moralnej j est historycznym osiągnięciem ludzi . Każdy j est stale nawarstwiaj ącym się residuum warunkowych więzi wyuczonych w doświadczeniu obcowania zgodnie

O postępowaniu człowieka

78

ze swym życzeniem sprawczych podmiotów. Wyłania się j ako pewien rytuał wypowiedzi i odpowiedzi, stale improwizowany taniec, w którym tancerze pozostaj ą nieustannie wyczuleni na ruchy partnera i na grunt, po którym stąpaj ą . Jego rzeczowniki abstrakcyj ne (dobro i zło, właści­ we i niewłaściwe, zobowiązanie, należytość, uczciwość, szacunek, spra­ wiedliwość itd . ) , kiedy się poj awiaj ą, są wyblakłymi metaforami, i tylko człowiek niewykształcony upiera się, że każde z tych słów musi mieć j edno i j edyne bez względu na kontekst znaczenie. Język ten j est wraż­ liwy na aspiracj e tych, co nim mówią, i wzbogaca się nieustannie w piae libertati j ego sumiennych użytkowników. Nigdy nie j est ustalony czy skończony, lecz G ak inne j ęzyki) ma pewien niezmienny charakter dzięki któremu odpowiada na j ęzykowe innowacj e, na inicj atywy, przy­ padki, narowy, krytykę, czasem i szyderstwo tych, co nim mówią. Taki jest zmienny j ego los, a dzielność j ego polega na tym, że j est żywą, pospólną mową wyrażaj ącą więzi, obowiązki, powinności itd . , uchwyt­ ne dla tych, co nim mówią, j ako odbłyski tego, czym, o dziwo, wedle własnego poj ęcia są20• Język ten j est przyswaj any przez tych, co nim mó­ wią, nie dlatego, że nieosiągnięcie tego gotowe jest ściągnąć karę, ani z tej racj i, że uczynienie tego j est uchwytnie korzystne, lecz dlatego, że zostali wykształceni do mówienia tym j ęzykiem, i dlatego, że mówiąc nim, na nowo u stanawiaj ą go dla siebie. Języka tego uczymy się j edynie . . uzywaj ąc go . Oczywiście żaden tego rodzaj u j ęzyk nie może być doskonale wraż­ liwy na wszelkie wysuwane pod j ego adresem roszczenia; okoliczności Samorozumienie j est, w normalnej sytuacji, ciągłym zaangażowaniem samo­ edukacji; uchwytne nieciągłości (tak zwane " kryzysy tożsamości " ) oznaczaj ą fiasko. Niemniej stosunek samorozumienia do praktyki moralnej może być najbardziej wyraźny w sytuacj ach nienormalnych. Na przykład, pierwsze pokolenie chrześcij an doszło do poj ­ mowania siebie w kategoriach oczekiwania n a pewną dramatyczną przemianę świata i dla niektórych z nich było to nowe i tradycyj ne zarazem samorozumienie. Byli ludźmi oczekuj ącymi pewnego rychłego zdarzenia o wielkiej skali i doniosłości i ich zadanie w świecie polegało na przysposobieniu własnego postępowania do tego nadciągaj ącego zdarzenia. I poj ęcie siebie jako związanych w terminach wiary, nadziei i miłości (raczej niż w terminach szacunku dla osób, uczciwości, prawdomówności bądź niesamolubno­ ści) zdawało się im należytą odpowiedzią na nowe samorozpoznanie. Te cnoty nie były instrumentalne, oddanie im nie miało ani przyspieszyć, ani opóźnić owego zdarzenia. I nie przekreślili też obiegowych racj i moralnych, a nawet cywilnych; stały się one tylko mniej istotne. Ale to tak zwana Interimsethik, akcentuj ąca nie tyle samoobj awianie, ile sa­ moustanawianie się, wyrażała ich odczytanie siebie i sytuacj i człowieka. 20

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

79

mogą skazać go na nieadekwatność i nie będzie w stanie uwolnić do koń­ ca tych, co nim mówią, od dylematu . Lecz j eśli brak mu zdolności odpo­ wiadania na pytania okoliczności, j uż umiera, ponieważ postępowanie moralne j edynie w książkach (a i to tylko w naj gorszych) zakrawa na nie­ ustanne popadanie z dylematu w dylemat i mękę wyduszania czynu z warunkowych zaleceń. Postępowanie moralne nie j est rozwiązywaniem problemów; to sprawcy nieprzerwanie i zwyczaj nie złączeni w takim czy innym idiomie swoj skiego j ęzyka rozmowy moralnej . Taki j ęzyk obcowania moralnego, w którym sprawcy są związani wzaj emnie nie na zasadach procedur sprzyj aj ących j akiemuś wspólne­ mu przedsięwzięciu rzeczowemu bądź pożądanym wynikom transakcj i obliczonych n a osiąganie osobistych zaspokoj eń, lecz przez uznanie wa­ runków neutralnych względem osiągnięcia j akiegokolwiek rzeczowego celu, j est instrumentem, na którym można grać z różnym stopniem wy­ czucia j ego możliwości . W j ęzyku tym j est miej sce na idiom osobisty, przestrzeń dla pomysłowości, można mówić nim pedantycznie, można i niedbale, niewolniczo bądź władczo; i są w nim rytmy, które zostaj ą, gdy zapomni się słów. Pozwala zarówno na wykręty, j ak i j asne wypo­ wiedzi i odpowiedzi . Jego wyrażenia krzepną w cliches i na powrót staj ą się żywe; źle wykształceni mówią nim pospolicie, puryści drętwo, a każ­ de pokolenie wymyśla własny żargon moralny. Postępowanie niektó­ rych nie j est niczym więcej niż rezonerstwem; uczepione słabo pamię­ tanych i mętnie rozumianych wyrażeń, wysłowienie ich j est pretensj o­ nalne i pełne lapsusów. Ś wiadomi są j edynie modnych potępień . Inni, żeruj ąc na przyrodzonej mu wieloznaczności i wsączaj ąc weń wytwory własnej dwulicowości, rozpoznaj ą j ęzyk postępowania moralnego wy­ łącznie w kategoriach stwarzanych przezeń sposobności do nadużyć. Prawdziwych analfabetów prawie że nie ma; niemniej u niektórych z nas sztuka sprawstwa moralnego j est w istocie nie godnym wzmianki osiągnięciem. Ci niby porywcze dzieci przekładaj ą pragnienia na czyny niepowściągnięte przez żadne skrupuły moralne; albo też, przeświad­ czeni o dobru własnych motywów, mylą egzekwowanie ich z postępo­ waniem moralnym . U nas kobiety skłonne są posługiwać się tym j ęzykiem inaczej niż mężczyźni; czasem bardziej , czasem mniej skrupulatnie, ale z rzadka tak samo. Skłonne są prowadzić się bez głębszego poszanowania dla re­ guł i są zarówno bardziej krnąbrne, j ak i bardziej szczodre; gdy lękliwe, więcej są służalcze, gdy odważne, bardziej lekkomyślne. Młody mówi

80

O postępowaniu człowieka

w tym j ęzyku inaczej niż stary nie tylko przez to G ak zauważa Arystote­ les) , że mniej nim włada, lecz także dlatego, że to, co ma do powiedze­ nia ten, kto rześkie spij a powietrze zarania*,

i serce czyj e przepełnione bezkresną obietnicą człowieczego życia, i ko­ mu " przeciągła znikomość tego tu istnienia " * * j eszcze nawet się nie roi, ten przyzywa liryzm. Szczerość młodych nie j est mądrością, ale w płyt­ kim ich wysłowieniu język moralny może nabywać odświeżaj ącej przej ­ rzystości . Stowarzyszenie moralne nieuchronnie troska się o młodych i o sta­ rych, o tych, co sposobią się do odej ścia, i o tych, co dokonuj ą trudnej wymiany nadziei na wiarę, o mężczyzn i o kobiety, o tych, co rodzą się, żeby umrzeć młodo, i o tych, co dożywaj ą sędziwego wieku, a j eśli róż­ ni członkowie wspólnoty zależnie od miej s ca, które w niej zaj muj ą, inaczej posługuj ą się właściwą j ej mową, uj awnia się w tym tylko roz­ ległość pokładów sprawstwa moralnego, nie zaś j akakolwiek skaza, nad którą wypadałoby ubolewać. I nigdy nie będzie też tak, żeby wszyst­ kie j ej wezwania na równi znalazły słuchaczy; każdy słyszy i rozumie j edne wezwania do wierności wyraźniej niż drugie. jak dobrze to było wiadome starożytnym Grekom, kto hołd Artemis składa, ten łatwo uchybić może Afrodycie. Taki j ęzyk będzie miał zawodowych kustoszy, gramatyków, leksyko­ grafów. Są " moraliści " , którzy badaj ą j ego ukryte zasoby i odsłaniaj ą j e­ go ironie; są koneserzy stylu moralnego, których rozpoznania wielkości zostawiaj ą miej sce na rozkoszowanie się drobną doskonałością tych przebłysków wierności, które są odkupieniem banału obiegowych opinii moralnych. Ale niezawodowymi strażnikami tej rodzimej mowy są ci, co j ej używaj ą w sposób nieco monotonny, niemniej z wrażliwością dla uta­ j onego w niej ducha równowagi, trzeźwości i ścisłości . Ich przyziemna niepowabność stwarza możliwość stylisty, bohatera, świętego, arysto­ kraty i wagabundy, którzy, wyczuleni j edynie na utaj one w tej mowie przeczucia świetności, gotowi są lekceważyć prozaiczną zbożność, która strzeże nas przed barbarzyństwem. * Z wiersza Spring Morning A. E. Housmana (przyp. tłum.) . * * Z wiersza Youth Frances Comford (przyp . tłum.) .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

81

Mimo wszystko i taki j ęzyk ma to, co można nazwać słownic­ twem podstawowym, i ma j akiś zasób elementarnych konstrukcj i, które są swoj skie dla tych j ego użytkowników, dla których j est mową rodzimą. Są to reguły postępowania, w ramach których spełnia się najprostsze (i nieodzowne może) czyny, w ramach których uskutecznia się najprost­ sze odpowiedzi i kultywuj e naj banalniej sze z więzi . Reguły moralne są skrótami . Ale to, czego są skrótami, nie j est roz­ tropnościowym namysłem co do sposobności czynów do prokurowania ich okazj onalnie pożądanych skutków; w rzeczy samej reguły moralne nawet nie określaj ą czynów w kategoriach ich przypuszczalnych na­ stępstw. I nie są też skrótami rzekomych kalkulacj i szacuj ących zdolność czynów do umacniania j akiegoś domniemanego " szczęścia " nas samych bądź ludzkości w ogóle: postępowanie nie j est podatne na takie kalkula­ cj e, ponieważ nie kieruj e się żadnym tego rodzaj u powszechnym rzeczo­ wym " celem " . Tym, czego dokonuj ą reguły moralne, j est skupianie roz­ proszonych w j ęzyku moralnym względów przysłówkowej pożądalności w sprecyzowane wskazania, a tym samym przekształcanie zaproszeń w zalecenia, wierności wobec bliźnich uczestników praktyki w sprecyzo­ wane powinności, bona w facienda. Reguły moralne określaj ą czyny w ka­ tegoriach powinności posłuchania określonych wskazówek. To, co prak­ tyka moralna uzmysławia j ako na ogół właściwe do powiedzenia bądź zrobienia, reguła moralna wysławia bezpośrednio w oznaj mieniu, co słusznie należy zrobić. Kiedy więzi praktyki moralnej zostaj ą wyartykułowane w regułach, tracą j akąś część swej znamiennej ekspansywności . " Gra " między spraw­ czymi podmiotami zostaj e ograniczona; loj alność staj e się więzią prawną, obsequium zastępuj e fidem. I ta ścisłość j eszcze się wzmaga, gdy reguły sta­ ją się obowiązkami . Idea " obowiązku " j est ideą wyartykułowanej prakty­ ki moralnej , nie w zakresie reguł, które oznaczaj ą ogólnie należne powin­ ności, lecz w zakresie officiorum; to znaczy, obowiązków sprecyzowanych ze względu na zaj mowane " pozycj e " . Officium, " zobowiązanie " , to tyle, co sprawca pozostaj ący w pewnym wyłącznym stosunku wobec daj ących się wskazać podmiotów, którym jest coś winien: na przykład, opiekę oj cow­ ską bądź dozór strażniczy. Zobowiązany j est powiernikiem. Tak oto obo­ wiązki oznaczaj ą praktykę moralną w j ej najbardziej naglącej i wymagal­ nej postaci . To, co należne z uwagi na zobowiązanie, j est ściślej określo­ ne i ściślej wymagane niż w przypadku luźniej szych stosunków stowarzyszenia moralnego, a niedopełnienie obowiązku j est oczywistą

82

O postępowaniu człowieka

krzywdą wyrządzoną tym, wobec których j est się zobowiązanym. Ale też ten, kto j est zobowiązany, nie zostaj e tym samym zwolniony z uwzględ­ niania w swym postępowaniu wszelkich mniej formalnych ograniczeń i zachęt obcowania moralnego; obowiązek j est tylko dodatkowym wędzi­ dłem. Tak więc idea ścisłej obowiązkowości odróżnia sprawców z uwagi na ich " stanowiska " i oznacza szczególną więź. Kiedy " dotrzymywanie obietnic " (w szerokim sensie " dotrzymywania wiary " ) rozpoznaj e się j a­ ko ogólny wzgląd w obcowaniu moralnym, nie wspomina się o żadnych konkretnych okolicznościach, nie domniemuj e się żadnych wyj ątków od posłuszeństwa temu i j asne j est, że istniej e tyle sposobów dotrzymy­ wania obietnic, co i sposobów składania ich. Kiedy wzgląd ów rozpozna­ je się j ako regułę, postępowanie, które uznaj e się za podporządkowane j ej , zostaj e ściślej określone, mogą istnieć okazj onalne "wyj ątki " , które nale­ ży uwzględnić, a wymogi tej reguły mogą wymagać uzgodnienia z wymo­ gami j akiej ś innej . Kiedy natomiast wzgląd ten zostaj e rozpoznany j ako obowiązek Q ak w przypadku świadka zeznaj ącego pod przysięgą) , to, co obowiązkowe, odnosi się do sprecyzowanych osób; obowiązek zostaj e wyartykułowany, ażeby zostawić mniej miej sca n a uczciwe wahanie, a wy­ słowienie go j est wymagane, i wymagane j ako ścisłe podporządkowanie. Reguły, obowiązki i im podobne (zasady moralne i dogmaty) są, za­ tem, szczególnie wiążącymi wątkami praktyki moralnej . Ale nie należy uważać ich za wplecione w skądinąd bardziej wątłą sieć więzi moralnych, włókna j akiej ś wyj ątkowo solidnej materii, włókna odznaczaj ące się nie tylko większą siłą, lecz i pewnym dodatkowym autorytetem: za ostoj e in­ tegralności praktyki moralnej . Nie, należy je raczej rozpoznać j ako swo­ iste zgęstnienia w polu napięć mówionego j ęzyka obcowania moralnego, bieguny, w których praktyka skupia się sama na sobie w wirowym ruchu i stabilizuj e własną burzliwość. Zgęstnienia te pomagaj ą zachować kształt praktyki, ale nie one nadaj ą j ej kształt. Są abstrakcj ami czerpiący­ mi swój autorytet z samej praktyki j ako j ęzyka mówionego, w którym stanowią obszary cokolwiek przesadnego nacisku . Oczywiście daj ą led­ wie skrótowe uj ęcie warunków ogarniaj ących nieustanny przepływ bez­ boleśnie na co dzień zadzierzganych więzów, które konstytuuj ą bezpre­ tensj onalne stowarzyszenie moralne; żadnej praktyki moralnej nie da się sprowadzić do reguł, obowiązków czy " ideałów " , które ona nastręcza, a słuszność zawsze j est nie więcej niż tylko j ednym z aspektów odpowie­ dzi moralnej . Ponadto, nawet te względy, które one podsuwaj ą, są nie­ zbywalnie niedookreślone . Choć bowiem reguły i im podobne abstrakcj e

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

83

oznaj miaj ą stosunkowo konkretne i niewieloznaczne względy, które na­ leży wziąć pod uwagę, kiedy człowiek decyduj e, co robić, i choć abstrak­ cj e te mogą odgrywać istotną rolę w edukacji, to przecież same przez się nie wyznaczaj ą decyzj i . Nie są nakazami, którym należy być posłusznym, lecz właśnie względnie sprecyzowanymi względami, które należy przyj ąć za swoj e . Są używane w postępowaniu, a nie do postępowania; namysł moralny zaś, w którym mogą stać się czynnikami w podej mowaniu de­ cyzj i, j est rozważnościowy, a nie dowodowy. Abstrakcyj ny charakter praktyki moralnej j ako utożsamionej z sys­ temem reguł i im podobnych względów uj awnia się w owym idiomie perswazyj nego dyskursu ex post facto, który j est narzędziem podciągania dokonanych czynów pod daną praktykę moralną; to znaczy, w zaangażo­ waniu " usprawiedliwiania " postępku . Owo zaangażowanie można ziden­ tyfikować j ako uzupełnienie tego nie tak unormowanego namysłu moral­ nego, który prowadzi do wyboru czynów, j ako refleksj ę kieruj ącą się już nie tyle wyczuciem j akości i możliwości danego j ęzyka obcowania moral­ nego, lecz nastawioną na podciąganie czynów pod reguły postępowania. jest to wyraz przyj ęcia zaproszenia do odparcia zarzutu popełnienia błę­ du moralnego i prowadzi do odpowiedzi, której siła perswazj i zależy od sformułowania j ej w terminach praktyki moralnej poj ętej j ako kiero­ wanie się regułami . I sama w sobie odpowiedź ta j est postępkiem, wypo­ wiedzią, której znaczeniem j est pewne wyobrażone i pożądane zaspoko­ j enie, a mianowicie sytuacj a, w której zarzut j est odparty, kara (choćby nawet j ako j edynie krytyka lub nagana) oddalona, a zaufanie moralne - przywrócone . Usprawiedliwienie postępku nie j est przedsięwzięciem zmierzaj ącym do wykazania, że postępek ten był uczynkim naj lepszym z możliwych w danych okolicznościach lub że był mądry, ani przedsięwzięciem po­ legaj ącym na obronie tego postępku przed zarzutem, że był głupi lub nieroztropny (choć j ego głupota również zasługiwałaby na potępienie) , ani też przedsięwzięciem zmierzaj ącym do wykazania, że postępek ten przyczynia się do urzeczywistnienia j akiej ś domniemanej " szczęśliwości " ; usprawiedliwienie postępku to tyle co zbicie zarzutu, że postępek ów ma tę skazę, że j est " niesprawiedliwy " . A żaden postępek nie j est " sprawie­ dliwy " bądź " niesprawiedliwy " z uwagi na pragnienie osiągnięcia pew­ nego wyobrażonego zaspokoj enia ani z uwagi na j ego rzeczywisty wy­ nik, lecz wyłącznie z uwagi na j ego więź z praktyką moralną poj ętą j ako układ reguł. Zaproszenia do usprawiedliwienia nie trzeba przyj mować;

84

O postępowaniu człowieka

przeświadczenie, że czyn j est w pewien sposób moralnie niekomplet­ ny, o ile nie j est poparty j akimś " usprawiedliwieniem " , j est przesądem. Ale też j eśli przyj mie się to zaproszenie, można mu zadośćuczynić wy­ łącznie przekonuj ącym wywodem odnoszącym się do podległego regułom aspektu postępowania, wywodem "windykuj ącym " . Postępek można usprawiedliwić przez okazanie, że należy do klasy działań, które (mimo dzielących je różnic) podpadaj ą wszystkie pod tę regułę, której pogwałcenie mu się zarzuca, bądź przez powołanie się na to, że zaj muj e się pozycję, która narzuca określony obowiązek, i że ów postępek (poza wszystkim innym, czym może być) był spełnieniem tego obowiązku, bądź wreszcie przez okazanie rzeczywistej więzi mię­ dzy tym postępkiem a pewną wskazaną zasadą moralną, której rzekomo miał być zaniedbaniem bądź naruszeniem. " Złożyłem obietnicę i twier­ dzę, że moj e działanie trzeba rozpoznać j ako w należytym sensie określo­ ne dotrzymanie tej obietnicy " ; albo : " Miałem prawo powiedzieć to, co powiedziałem, ponieważ byłem przeświadczony, że to prawda, a byłem związany przysięgą, że nie będę milczał, lecz mówił to, co do czego j e­ stem przekonany, że j est prawdą " ; albo też: " Moj e działanie było słusz­ ne, ponieważ spełniłem je w imię idealnej bezstronności " . Lecz j eśli ta­ ki bądź pewien kolej ny, nieodległy argument miałby móc rozstrzygnąć sprawę, znaczyłoby to, że można wysunąć j ednoznaczny i adekwatny ar­ gument uchylaj ący ów odniesiony do reguł wzgląd, który był przyczyną kontrowersj i . To wszakże nie j est możliwe . Reguły moralne i podobne do reguł zasady są niezdeterminowane, wielorakie, podatne na konflikt i nierównie istotne: żadna nie j est kategoryczna ani "w sposób sprecy­ zowany spełnialna " . Także powinności i obowi ązki nie są doskonale sprecyzowane . W następstwie tego argumentacj i windykuj ącej trzeba przyznać pewną swobodę i trzeba ją przysposobić do odpierania bar­ dziej rozległych oskarżeń . Trzeba przyzwolić j ej powołać się, na przy­ kład, na to, że dane działanie należy oceniać z uwagi na pewną inną (rzekomo bardziej istotną) regułę niż ta, którą przywołano w zarzucie, i musi być przygotowana do odparcia oskarżenia, że ów obowiązek, któ­ ry został rzekomo spełniony, j est podrzędny w stosunku do innego, za­ niedbanego . Tak oto usprawiedliwianie czynu (to znaczy, powoływanie się na reguły i regułom podobne zasady j ako na racj e wyboru działań) j est zaangażowaniem w kazuistyczne przedsięwzięcie wskazywania związanych z regułami odróżnień, wyj ątków i niej asności, które zakła­ muj ą żywotność i naruszaj ą integralność mówionego j ęzyka obcowania

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

85

moralnego . Wyrachowane posłuszeństwo sprecyzowanym regułom zaj ­ muj e miej sce j ednostkowości i spontaniczności światłego moralnie po­ stępowania. Nie znaczy to, że wyraz potępienia moralnego musi być zawsze czymś j ałowym, a odpowiedź na taki zarzut musi być zawsze bez warto­ ści: postępki nie są arbitralnymi aktami suwerennej "woli " , a ich zwią­ zek z praktyką moralną nie może nie być istotny. Ale znaczy to, z j ednej strony, że owa odniesiona do reguł krytyka czynów opiera się na pew­ nym z góry powziętym skrótowym rozumieniu danej praktyki moralnej , z drugiej zaś, że owo samousprawiedliwienie, którego szuka się w zbij a­ niu tej krytyki, j est czymś banalnym . Zalecaj ące coś zasady i reguły mo­ ralne nie są kryteriami dobra postępowania ani nie są pierwotnymi na­ rzędziami oceny; są niby stałe kierunki wiatrów, które sprawcy powinni brać pod uwagę, gdy żegluj ą wedle swych rozmaitych kursów. jak dotąd zidentyfikowałem praktykę moralną j ako procedurę bądź j ęzyk samoobj awiania. Postępowanie, z którym praktyka ta się wiąże, j est wza­ j emnym obcowaniem sprawczych podmiotów dbałych o prokurowanie wyobrażonych i pożądanych zaspokoj eń (które nie muszą być korzyścia­ mi własnymi) i dążących do uzyskania tych zaspokoj eń w odpowiedziach drugiego lub drugich. Działania są tutaj postępkami z uwagi na to, że są takimi odpowiedziami na przygodne sytuacj e, które prowadzą do uzyski­ wania wyobrażonych wyników. Postępowanie, a i praktyka moralna ma wszakże j eszcze inny aspekt, którego nie wolno ignorować. Albowiem postępowanie to nie tylko dzia­ łania związane z osiąganiem wyobrażonych i pożądanych rezultatów, choć zawsze tym j est. Postępowanie to również działania j ako świado­ me dokonania z uwagi na samoustanawianie się sprawców; to znaczy, działania poj ęte w terminach motywów, z uwagi na które są spełniane. Postępowanie moralne to nie tylko tyle, co sprawcy angażuj ący się we wzaj emne transakcj e z uwzględnieniem racj i , które należy uznać przy wyborze zaspokoj eń i dążeniu do ich uzyskania, lecz zarazem i tyle co sprawca samoustanawiaj ący się w terminach motywów, na gruncie których zezwala sobie działać. Na przykład, człowiek może w danej sy­ tuacj i nienagannie wypełnić obowiązki związane z zaj mowanym przezeń stanowiskiem, j ego działanie bądź wypowiedź może być niezaprzeczal­ nie należytym wypełnieniem racj i określaj ących to stanowisko i istot­ nych w owej sytuacji, i może w ten sposób zaskarbić sobie rozpoznanie

O postępowaniu człowieka

86

swego działania j ako " słusznego " nawet u tych, co nie uważaj ą tego, co uczynił, za ze wszech miar naj lepszą rzecz, j aką można uczynić w tych okolicznościach; ale to nie wyczerpuj e sprawy. Człowiek ten mógł był uczynić to, co uczynił, ze strachu przed utratą swego stanowiska (bądź też, w istocie, powodowany j akąkolwiek inną obawą) , mógł był uczynić to z dumy, j aką napełnia go dotrzymanie pokładanego w nim zaufania, albo na gruncie wielu innych j ednolitych bądź mieszanych motywów; i j akość moralna jego postępku j ako dokonania z uwagi na samou stana­ wianie się zależy od motywu lub motywów tego działania. Niektórzy myśliciele (na przykład Mill) , choć nie ignoruj ą całkowicie tego aspektu postępowania człowieka, odmawiaj ą mu j akiegokolwiek znaczenia moralnego. Innym aspekt ów nie tylko wydaj e się najistotniej ­ szym warunkowym rysem postępowania, lecz w rzeczy samej j edynym j ego aspektem, z uwagi na który określa się j e j ako " moralne " . Tego po­ kroj u myślicielami są być może - każdy na swój sposób - Arystoteles i Kant; ten pierwszy z uwagi na nacisk na " cnotliwość " działań (j ako coś odrębnego od cech ich zamierzonych wyników) , ten drugi z uwagi na na­ cisk na motywy przyświecaj ące działaniom. jakkolwiek wszakże z tym j est, j a sam proponuj ę rozpoznawać postępowanie j ako samoobj awianie się i j ako samoustanawianie się, uważaj ąc je za dwa odrębne względy obecne w całym ludzkim działaniu, z których każdy przyzywa i otrzy­ muj e rozpoznanie w warunkach i zachętach wpisanych we wszelki j ęzyk postępowania moralnego21 • I proponuj ę zbadać ich odmienność w celu ustalenia, j ak ma się j edno do drugiego. Wszelkie czyny są " umotywowane " i można je rozważać z uwagi na ich motywy. A przez motyw rozumiem nie pewien uprzedni popęd, tendencj ę bądź skłonność do wybrania określonego czynu (bądź rodzaju czynu) zamiast innego, lecz pewne uczucie sprawcy związane z wybo­ rem i spełnianiem czynów, j akie wybiera i spełnia. Tak oto, podczas gdy " " " zamysłem bądź " intencj ą czynu j est sam ów czyn poj ęty na zasadach tego wyobrażonego i pożądanego wyniku, j aki sprawca zamierza spo21

Te dwa rozbieżne względy można uznać za dotyczące, odpowiednio, sprawiedli­ wości i winy z jednej oraz honoru i hańby z drugiej strony. Choć j ednak dana praktyka postępowania moralnego może przypisywać wyższą doniosłość jednemu niż drugiemu, musi uwzględniać oba; i żadna moralność samej " sprawiedliwości " ani żadna moralność samego " honoru " nie jest możliwa. Zostało to rozpoznane w protagorej skim micie, w któ­ rym Zeus (będący nierozróżnialnie źródłem zarówno sprawiedliwości, jak i honoru) po­ syła Hermesa, aby udzielił ludziom zarazem dike, jak i aidos. (Platon, Protagoras, 3 32c) .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

87

wodować poprzez wybór i spełnienie tego czynu, to " motywem " czynu j est sam ów czyn poj ęty w kategoriach owego uczucia bądź uczuć zwią­ zanych z wyborem i spełnianiem tego czynu. Sprawca może, na przykład, postanowić spełnić dany czyn z chciwości, strachu, współczucia, urazy, życzliwości, zazdrości, miłości, nienawiści, uprzejmości, litości, zawiści itd . ; i może działać wyrachowanie, bezinteresownie, złośliwie, uprzej ­ mie, wielkodusznie, zbożnie, mściwie, serdecznie bądź zachłannie. Bez wątpienia słowa te określaj ą uczucia, które, w postępowaniu, mogą być nierozdzielnie splątane, i nieraz sam sprawca może nie być pewny uczu­ cia, na gruncie którego działa, chociaż wybór działania każdorazowo polega na zamierzeniu z j akiegoś rodzaj u motywem osiągnięcia j akiegoś zaspokoj enia. I j eśli tylko nie odmawiamy sprawstwa, motywy te trzeba rozpoznać j ako uczucia, na gruncie których sprawca zezwala sobie dzia­ łać, a nie j ako impulsy bądź popędy organiczne. Ale też odróżnienie tego, co nazywam samoustanawianiem się, od tego, co nazywam sa­ moobj awianiem się, oraz rozpoznanie samoustanawiania się j ako daj ące­ go się wyodrębnić zaangażowania podmiotowego nie wymaga założenia, że sprawca, rozważaj ąc i wybieraj ąc dane działanie ze względu na okre­ ślone pożądane zaspokoj enie, rozważa i wybiera również uczucie, na gruncie którego ma działać. Interesuj ą nas tu nie stany psychologicz­ ne, lecz znamiona odróżniaj ące postępowanie poj ęte j ako sprawca dążą­ cy do tego, czego pragnie, od postępowania poj ętego j ako sprawca my­ ślący tak, j ak postanawia myśleć, i ustanawiaj ący bądź re-ustanwiaj ący się takim, j akim pragnie być. Uczucie, na gruncie którego zostaj e spełniony dany czyn, i zamierzo­ ny wynik czynu odróżnia przede wszystkim to, że nie są związane w ta­ ki sposób, że j edno pociąga za sobą drugie lub choćby j est jego sygnałem. Bez wątpienia j est tak, że uczucie, na gruncie którego sprawca działa, może, w sposób cokolwiek niewyraźny, uj awniać się w sposobie j ego działania, w wyrazie twarzy, w tonie głosu, w geście bądź postawie; i w tej mierze, w j akiej daje się określić, j est znane w taki sam sposób (choć niekoniecznie z taką samą pewnością) j ak j akikolwiek inny daj ący się poznać aspekt działania. Uczucie wszakże nie pozostaj e w żadnym bezpośrednim stosunku do czynu j ako intencj a sprokurowania j akiegoś zaspokoj enia. Człowiek może zabić ze współczucia bądź z nienawiści; może zamierzać dotrzymać obietnicy motywowany chciwością, wdzięcz­ nością bądź urazą; może troszczyć się o potrzeby innego ze strachu, życzliwości, litości bądź pogardy.

O postępowaniu człowieka

88

I j est jeszcze inna ważna różnica między postępowaniem j ako samo­ obj awianiem a postępowaniem j ako samoustanawianiem. Samoobj awia­ nie urzeczywistnia się w transakcj ach z innymi i j est przedsięwzięciem ryzykownym; j est zanurzone w przygodności, nie ma końca i gotowe prowadzić do frustracji, rozczarowania i fiaska. Sprawca j est bez wątpie­ nia panem sytuacji, j eśli chodzi o intencj ę, niemniej powzięty wybór j est odpowiedzią na rozumianą przygodną sytuacj ę i jest tym samym skażo­ ny przygodnością, a gdy staj e się czynem, trafia w ręce innych swobod­ nie decyduj ących podmiotów, które mogą sprawić, że w ogóle nie spełni swego zadania, a z pewnością j akoś go odmienią. I j eśli nawet to, co zo­ staje, j est w pewnym stopniu związane z intencj ą czynu, może rozczaro­ wać, a j uż z pewnością obj awi się j ako j edynie kolej na sytuacj a, którą trzeba rozpoznać i na którą trzeba odpowiedzieć. Tu nawet doskonałość staj e się przeszkodą: Don juan lui-meme n 'acheve pa sa liste. Krótko mówiąc, egzekwowanie tego sprawstwa j est poruszaniem się w świecie, gdzie za­ spokoj enie rodzi dalsze pragnienie, w świecie znośnym j edynie wtedy, gdy energię dążenia człowiek zawsze splata z roztropną dozą nonchaloir, j eśli chodzi o wynik22• Ale gdy sprawstwo j est samoustanawianiem, kiedy to aspektem istotnym działania nie jest to, co zamierza się osiągnąć, lecz uczucie, z którym się to robi, postępowanie odcina się od właściwego mu charak­ teru odpowiedzi na przygodną sytuacj ę i traci podatność na udaremnie­ nie przez niesprzyj aj ące okoliczności . Albowiem to, co sprawca postana­ wia myśleć, j est związane z rozumieniem samego siebie i szacunkiem dla samego siebie, z integralnością j ego charakteru, a w ogóle nie j est zwią­ zane z rozumieniem przygodnej sytuacji, na którą musi odpowiedzieć wyborem działania. A że to, co myśli w ten sposób, nie j est nastawione na uzyskanie wyniku poprzez odpowiedzi innych sprawców, myślenie 22

Owo zastrzeżenie odgrywa istotną rolę zarówno w stoickim, j ak i epikurej skim pojmowaniu postępowania i można je wyrażać na różne sposoby, mniej lub bardziej uczenie. Sformułowanie, którego użyłem, zaczerpnąłem z Montaigne'a: Nous sommes nes pour agir. je veux qu'on agisse et qu'on alonge les offices de la vie tant qu'on peut; et que la mort me treuve plantant mes chous, mais nonchałant d'elle, et encore plus de mon jardin imparfait. (Montaigne, Essais, I, XX, Que philosopher c'est apprendre a mourir.) (Jako filozofować znaczy uczyć się umierać, w przekładzie Boya- Ż eleńskiego: " Zrodzeni jesteśmy do działania [ . . ] uznaj ę, aby każdy działał i przedłużał zadania życia, ile może; niechaj śmierć zajdzie mnie sadzącego kapustę, ale nie dbaj ącego o nią, jeszcze mniej o mój ogród nieobro­ biony " - przyp. tłum.) . .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

89

owo wolne jest od przymusu liczenia się z warunkami narzucanymi przez innych. W tym swym aspekcie postępowanie pozostaj e rzecz j asna przygodą nierozdzielnie związaną z przygodą działania i w aktach sa­ moustanowienia i ponownego samoustanowienia sprawca może tak da­ lece zapomnieć o sobie, że sprzeniewierzy się własnej integralności i te przedsięwzięcia okażą się chybione. Ale też w tym obcowaniu z samym sobą postępowanie sprawczego podmiotu nie j est niemaj ącym końca na­ stępstwem czynów i wypowiedzi, które nieodwołalnie wypływaj ą j edne z drugich, a każde ryzykowne, j ako że zaspokoj enie, o które zabiega, j est reakcj ą kogo innego. Tu działanie zostaj e wyswobodzone, przynajmniej częściowo, z owej gorączkowej ustawiczności działania, ulega wyswobo­ dzeniu, j akie człowiek wdzięcznie kultywuj e w zaciszu takiej bądź innej wiary religij nej . Postępowanie ma zatem dwa nieoddzielne, niemniej daj ące się od­ różnić aspekty, a mianowicie aspekt czynów j ako przedsięwzięć zmie­ rzaj ących do sprokurowania za sprawą odpowiedzi na nie pożądanych rzeczowych zaspokoj eń i aspekt czynów j ako aktów samoustanawiania i ponownego samoustanawiania. I j ęzyk postępowania moralnego doty­ czy obydwóch tych aspektów. ] eśli chodzi o ów pierwszy aspekt, wspomniałem, że w tym wzglę­ dzie postępowanie moralne należy rozpoznać j ako sprawców poszukuj ą­ cych zaspokoj eń we wzaj emnych odpowiedziach i uznaj ących w tym wzaj emnym obcowaniu autorytet pewnego j ęzyka formułuj ącego racje, reguły, obowiązki itd . , które należy przyj ąć za swoj e przy wybieraniu i dążeniu do uzyskania tych zaspokojeń. " Dobre " postępowanie polega tutaj na działaniu adekwatnie podciągniętym pod te wymogi. I do tego, co już powiedzieliśmy na ten temat, można teraz dodać, że nawet tu praktyka moralna, przynosząc warunki działania, przynosi coś więcej , a mianowicie niej aką ulgę o d postępowania j ako bezkresnego następ­ stwa czystych aktów samoobj awiania, z których każdy j est swobodnie wybraną odpowiedzią sprawcy na j ego przygodną sytuacj ę . Oczywiście nie może obiecać żadnego przyszłego i ostatecznego osiągnięcia, w któ­ rym aktywność wyczerpie się z braku czegokolwiek, co byłoby jeszcze pożądane, ani też nie przekształci postępowania w system, ukazawszy j e j ako proces teleologiczny, w którym wszelki czyn j est " dobry " wtedy, gdy j est związany z pewnym z góry wytkniętym celem, w następstwie czego żadna moralność nigdy nie przyniesie nic, co by usuwało bezkres­ ność działania. Ale że postuluj e ogólne warunki decydowania mniej

90

O postępowaniu człowieka

przygodne niż same decyzj e, że zadzierzga więzy trwalsze niż te, co się nawiązuj ą i pękaj ą na gruncie transakcj i zmierzaj ących do zaspokoj enia przygodnych potrzeb, i że artykułuj e reguły oraz obowiązki niezależne od wyników czynów, którymi rządzą, to i można o niej powiedzieć, że wyposaża postępowanie człowieka w pewną formalność, która w j akimś stopniu zmniej sza jego przygodność. Jeśli zaś chodzi o postępowanie z uwagi na uczucia bądź motywy, na gruncie których wybiera się i spełnia działania, moralność określa wa­ runki wartościowego samoustanowienia. Skrupuły, j akie nakazuj e, nie wiążą się z rozpoznaniem sprawstwa w innych, lecz z egzekwowaniem przez sprawcę własnej sprawczości w stosunku do siebie samego. I są to autentyczne skrupuły. Owa modna tak zwana " moralność sumienia " , na gruncie której dobre postępowanie utożsamia się z przygodnym sa­ mozadowoleniem sprawcy, j est nie mniej niedorzeczna w odniesieniu do samoustanawiania przez motywy niż w odniesieniu do samoobj awia­ nia przez czyny. Choć bowiem integralność człowieka j est czymś, co j e­ śli się traci, to traci się wszystko, i chociaż sztuka sprawczości moralnej musi obej mować wdzięczne uleganie temu (j ak i, w innych sytuacj ach, kurczowe trzymanie się tego) , co przynależy do charakteru sprawcy, o ile tego właśnie wymaga utrzymanie integralności, niemniej owa wiedza, j ak być wiernym sobie, nie j est określeniem wartościowego samoustano­ wienia, lecz postulatem postępowania moralnego. Wprawdzie uczucia, na gruncie których człowiek działa, wtedy tylko przyczyniaj ą się do j ego samoustanowienia, kiedy są znamionami j ego panowania nad sobą, nie­ mniej j akość tego samoustanowienia zależy od j akości owych uczuć ze względu na ich zgodność z daną praktyką moralną. Jak w zaangażowaniu teoretycznym meum teoretyka musi obj awiać się ze względu na dane argumenturn czy verum, tak wartościowe samoustanowienie meum spraw­ cy, j ego " autentyczność " , j est wpisaniem się w pewne honestum. W mo­ tywach nie ma w ogóle nic " czysto subiektywnego " . Tak oto praktyka moralna j est, po części, j ęzykiem samoustanawia­ nia; to znaczy, j ęzykiem, w którym postępowanie można rozpoznać w poj ęciu j ego " cnoty " , a sprawca może rozpoznać się ze względu na własną " cnotliwość " . A skoro " cnotliwe " samoustanowienie j est mó­ wieniem tym j ęzykiem tak, j ak powinno się nim mówić, nie należy tego poj mować j ako powolności nakazom działania płynącym od określonych uczuć, lecz j ako odpowiedź na zaproszenie do wybierania i kultywowa­ nia tych raczej niż innych uczuć j ako motywów. Gdzie nie obowiązuj e

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

91

postulat, że postępowanie wtedy tylko może być " cnotliwe " , gdy zostało wybrane, tam nie ma żadnej zasady czy imperatywu kategorycznego po­ stępowania " cnotliwego " ; a choć j ęzyk moralny może narzucać reguły i obowiązki, nie są one celami, które należy sobie stawiać, lecz ośrodka­ mi przyciągania uczucia, które sprawca obeznany z tym j ęzykiem i uzna­ j ący j ego autorytet, rozpoznaj e j ako te, które gotów j est przyj ąć za swo­ j e . Nauka posługiwania się tym j ęzykiem j est uczeniem się, j ak przy­ swaj ać to, co j ęzyk ów wyj awia na temat " cnoty " ; kto mówi nim, j est w najwyższym możliwym stopniu niezainteresowany kapryśnym dąże­ niem do osiągania zaspokoj eń i przelotnym syceniem się nimi, a zatem i w najwyższym możliwym stopniu oboj ętny wobec niepowodzenia w tej mierze . Ale postępowania z uwagi na bycie " cnotliwym " nie wolno mylić z postępowaniem " altruistycznym " . To określenie i inne podobne nawią­ zuj ą do całkiem odmiennych racj i działań z uwagi na ich zamierzone na­ stępstwa, natomiast " honor " , " integralność " , aidos, prud'homie (czy j ak­ kolwiek jeszcze nazwiemy tę istotną tu racj ę) , j est rzeczą całkowicie nie­ zależną od wszelkiego rodzaj u następstw. I to właśnie (a nie oboj ętność sprawcy wobec interesu własnego) konstytuuj e wyswobodzenie postę­ powania z niewoli przygodnej sytuacj i . Skrupuły w obrębie " cnotliwego " samoustanowienia i t e w obrębie moralnego samoobj awiania są zatem odmiennego rodzaj u; pierwsze do­ tyczą charakteru sprawców z uwagi na ich skłonności i uczucie, drugie odnoszą się do decyzj i oraz spełnionych czynów. Sprawę tę gotów za­ ciemnić niezróżnicowany użytek, j aki robimy ze słów oznaczaj ących te skrupuły. I tak, powiedzenie o kimś, że dał " hojnie " , może być przypisa­ niem mu uczucia hoj ności, ale może znaczyć nie więcej , niż że postano­ wił dać więcej niż tyle, ile było trzeba bądź należało, co nie mówi w ogó­ le nic o motywie j ego postępku . Czyn " przyj azny " może oznaczać czyn przedsięwzięty z należytym poszanowaniem interesów innego albo mo­ że oznaczać czyn spełniony z uczucia " przyj aźni " . jak zauważył Hobbes, czyn " sprawiedliwy " można spełnić z różnych pobudek (najpowszech­ niej szą, j ak sądził, j est strach) , a jednocześnie słowo " sprawiedliwość " oznacza także pewną " cnotę " , mianowicie szczególne uczucie, które mo­ że, ale nie musi być motywem skądinąd " sprawiedliwego " czynu, i któ­ re określił j ako pogardę dla bycia niesprawiedliwym. Ale odsunąwszy na bok tę łatwość mylenia j ednego z drugim, widzimy, że zależność mię­ dzy skrupułami j ednego i drugiego rodzaju, mimo że skomplikowana, bynajmniej nie j est niezrozumiała.

O postępowaniu człowieka

92

Samoobj awianie to (w skrócie) tyle co wybieranie zaspokoj eń, które chce się osiągnąć, i dążenie do ich osiągnięcia; właściwe mu skrupuły, i w decydowaniu, i w czynach, polegaj ą na uświadomieniu sobie i przy­ j ęciu za swoj e warunków utaj onych i wyj awionych w danej praktyce ob­ cowania moralnego. Czynić to tyle co być "wolnym " podmiotem działa­ nia; owe warunki zaś, wyartykułowane w zależnościach, zwyczaj ach, re­ gułach, obowiązkach itd . , to zaś tyle co względy uchodzące w danym czasie za odpowiednie w obcowaniu "wolnych " sprawców. Przyj ęcie ich za swoj e j est zasadniczo niekonieczne i stowarzyszenie moralne można równie łatwo unicestwić surowością, j ak oboj ętnością. Niemniej widomy brak rozpoznania tych warunków j est winą. Samoustanawianie to tyle co wybieranie uczuć, na gruncie których chce się działać; j emu właściwe zaś skrupuły są utaj onymi w danym j ę­ zyku postępowania moralnego warunkami " cnotliwego " samoustano­ wienia. A choć warunki te gotowe być mniej wyraźne niż warunki samo­ obj awiania moralnego, to najprostsze z nich nigdy nie są wątpliwe. Nasz j ęzyk moralny może być często niezdecydowany w swoich określeniach uczuć " cnotliwych " i " niegodnych " , lecz nie waha się w sprawie tego, czy pochwalić, czy potępić złą wolę, albo czy odrzucić, czy zalecić motyw do­ brej wiary lub hoj ności . I nie ma znaczenia, że nie potrafimy odpowie­ dzieć na pytanie: " Dlaczego wielkoduszność j est cnotą, a zawiść wadą? " , ani nawet że nie wiemy, j ak na nie odpowiadać. Skrupuły samoustana­ wiania są zatem wymogami stawianymi przez podmiot samemu sobie, żądaniem od siebie pewnej delicatesse postępowania, j akiej nie może wy­ magać odeń nikt inny, wymogami, których nie może włączać do wyma­ gań stawianym innym, lecz które nie polegaj ą j edynie na dobrej opinii o sobie samym: są żądaniem myślenia o sobie tak, j ak się powinno, pod­ czas gdy czyni to, co się powinno23 • Postępowanie widomie nie respek­ tuj ące tego warunku j est haniebne. jako podmioty stowarzyszenia moralnego z pewnością rozpoznaj e­ my siebie nawzaj em j ako konkretne osoby moralne, nie zaś j edynie j ako podmioty samoobj awiania, a edukacj a moralna zawarta w nauczaniu, j ak w sposób inteligentny posługiwać się danym j ęzykiem postępowania moralnego, jest tyleż edukacj ą " cnotliwego " samoustanawiania, ile eduSamoustanawianie może dokonywać się bez owego uzupełnienia w postaci samo­ objawiania w czynach i wypowiedziach, jak choćby w tym oto trybie, w j akim pozwala­ my sobie rozważać czyny i charaktery innych. 23

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

93

kacj ą moralnego samoobj awiania. Nie j esteśmy oboj ętni na dokonania innych na polu samoustanawiania, z ochotą podziwiamy szlachetne sa­ moustanowienie, skoro j e dostrzeżemy, i pokładamy większe zaufanie, na przykład, w człowieku, który zobowiązania swe przyj ął, j ak się wyda­ j e, w dobrej wierze, a nie ze strachu. Ale nasze zainteresowanie uczu­ ciem stoj ącym za czynem innego j est ograniczone świadomością trudnej do uniknięcia niewiedzy w tej mierze i przeświadczeniem, że w powsze­ dnim obcowaniu ludzi decyzj e, co robić, i skrupuły przez nie wyj awiane są ważniej sze niż uczucia, na gruncie których decyzj e te zapadają. Rze­ czą stosowną jest, że z uwagi na motywy powinniśmy brać naszych bliź­ nich tak, j ak nam się wydaj ą; nie " osądzać " ich (tak j ak niekiedy musi­ my osądzać ich samoobj awienia) , lecz patrzeć na nich z podziwem, z re­ zerwą bądź z pobłażaniem. Ponieważ słownictwo samoobj awiania moralnego i słownictwo cno­ tliwego samoustanowienia należą do jednego j ęzyka, warunki, które określaj ą, nie mogą być niezgodne pod żadnym istotnym względem; nie­ mniej dotyczą innych spraw. Wartościowe samoustanowienie nigdy nie jest tym samym co adekwatne przyj ęcie warunków samoobj awienia mo­ ralnego, a skrupuły samoobj awiania moralnego nie zostaj ą j ako takie uwzględnione w przyj ęciu za swoj e warunków wartościowego samousta­ nowienia. Sądzi się czasem, że znaczące osiągnięcie na jednym z tych pól upra­ womocnia bądź przynajmniej wynagradza zaniedbanie wymogów związa­ nych z drugim z nich; tak j ednak nie j est. Te różne obszary są wprawdzie bliskie sobie w dyskursie moralnym dotyczącym excuse, niemniej ani w tym przypadku, ani w żadnym innym nawet się nie stykaj ą, a tym bar­ dziej nie przecinaj ą ani nie pokrywają. Choć bowiem " cnotliwość " uczu­ cia stoj ącego za czynem, który poczytano za zły, można niekiedy w nale­ żyty sposób powołać j ako argument na rzecz uwolnienia sprawcy od wi­ ny lub kary, to argument ten wychodzi od uznania błędu (qui s 'excuse s 'accuse, mawiamy) i nigdy nie niesie sugestii, że cnotliwość motywu prze­ kreśla zło czynu; i, zaiste, pobożność j edynie dodaje ohydy oszustwu. Członkowie zakonu, który został stworzony w Abbaye de Theleme, obywali się bez przepisów i obowiązków, które miałyby rządzić ich po­ stępowaniem, a za swą regułę przyj ęli maksymę co do tego, j ak powinno się myśleć w działaniu, mianowicie wskazaną przez Augustyna zasa­ dę postępowania: " Kochaj i rób co chcesz " . Ale, powiada nam Rabelais, była to wystarczaj ąca reguła nie dlatego, j akoby wystarczało " cnotliwe "

94

O postępowaniu człowieka

uczucie, ani nie dlatego, j akoby telemici byli w j akiś cudowny sposób strzeżeni w swych przygodach samoobj awiania przed uleganiem skłonno­ ści do niepowściągliwej pewności siebie, lecz dlatego, że byli dobrze uro­ dzeni, dobrze wychowani i dobrze wyuczeni j ęzyka obcowania moralne­ go. Jeśli pod nieobecność przepisów i obowiązków ze świecą by szukać w opactwie (a i w życiu tych, co stamtąd ruszali w świat) zachowań nie­ godnych, to nie dlatego, j akoby telemici widomie ignorowali samoobj a­ wianie się poprzez czyny, ani dlatego, j akoby Rabelais był przeświadczo­ ny, że zacne uczucie koniecznie wyklucza zachowania niegodne, lecz dzię­ ki mistrzowskiemu opanowaniu pewnego narzecza samoobj awiania moralnego i pozbawionemu wahań uznaniu jego autorytetu. Moralność nie jest zatem ani systemem zasad ogólnych, ani kodeksem re­ guł, lecz pewnym naturalnym j ęzykiem. Można z niego wydobyć zasady ogólne, a nawet reguły, lecz j ęzyk ten (podobnie j ak inne j ęzyki) nie jest wytworem gramatyków; j est dziełem użytkowników. Tym, czego trzeba się nauczyć w edukacj i moralnej , nie jest żaden tego rodzaju teoremat j ak to, że dobre postępowanie polega na uczciwości bądź miłosierdziu, ani żadna tego rodzaju reguła j ak: " Zawsze mów prawdę " , ale to, j ak posłu­ giwać się tym j ęzykiem w sposób inteligentny. Jest to tyleż j ęzyk refleksj i, ile komunikacj i; dotyczy tyleż samoustanawiania, ile samoobj awiania w czynach, które domagaj ą się odpowiedzi od innych; używa się go stale, a nie tylko w sytuacj i ferowania bądź rozważania " ocen " . Nie j est narzę­ dziem formułowania sądów na temat postępowania bądź rozwiązywania tak zwanych problemów moralnych, lecz praktyką, w ramach której nale­ ży myśleć, wybierać, działać i mówić. Jako praktyka język ten nie wyznacza decyzji, j akie należy podj ąć, ani zaspokojeń, których należy szukać; zamiast tego podpowiada racj e, któ­ re należy przyj ąć za swoj e w podej mowaniu decyzj i, w spełnianiu czynów i w dążeniu do realizacj i wytkniętych celów. W następstwie tego j ęzyk ten postuluj e "wolnych " sprawców i nie ma władzy pozbawienia ich wol­ ności. Wpisanie się w taką praktykę nie może obrócić postępowania w " proces " , j akkolwiek byłoby niewolnicze . To, co nazywa się " autono­ mią moralną " , nie wymaga, aby wybór moralny był niczym nie uwarun­ kowanym, pozbawionym wszelkich kryteriów aktem tak zwanej "woli " (izolowanego meum ) , w którym samotny sprawca j ednocześnie rozpo­ znaj e lub nawet stwarza pewną "wartość " , za którą ponosi pełną odpo­ wiedzialność, i oddaje się pod j ej zwierzchnictwo, przez co w cudowny

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

95

sposób uwalnia się od pobudki organicznej , przygodności myślenia i wiążących reguł postępowania. Ani nie ma to za warunek krytycz­ nego przyj ęcia lub zaaprobowania przez sprawcę j akiej kolwiek regu­ ły postępowania j ako rozpoznania domniemanych racj i przemawiaj ą­ cych na rzecz uznania j ej za pożądaną. Ani też, co więcej , nie wymaga to uwolnienia się jeszcze od przymusu rozpoznania reguły postępowania wyłącznie j ako bycia regułą; to znaczy, w terminach j ej autorytetu . W rzeczy samej , ściśle mówiąc, nie istniej e nic takiego j ak doświadcze­ nie "wyboru moralnego " . Tym, co się wybiera w postępowaniu, j est taki czy inny rzeczowy czyn bądź taka czy inna rzeczowa wypowiedź, w któ­ rych sprawca angażuj e się w przygodę dążenia do osiągnięcia takiego czy innego zaspokoj enia poprzez odpowiedź innego . Jego " autonomia mo­ ralna " polega zaś, po pierwsze, na właściwej mu sprawczości (to znaczy, na tym, że j ego czyn lub wypowiedź j est odpowiedzią na pewne rozumia­ ne pragnienie, a nie skutkiem pobudki organicznej ) , i, po drugie, na tym, że ów czyn lub wypowiedź j est samoobj awieniem oraz samoustanowie­ niem poprzez przyj ęcie przez sprawcę za swoj e warunków pewnej prak­ tyki (które nie mogą nakazać mu, co zrobić lub co powiedzieć) rozpozna­ nych w terminach ich autorytatywności. Postępowanie człowieka nie po­ lega na posiadaniu najpierw niczym nie uwarunkowanych pragnień (osobistych lub społecznych) i odwołaniu się następnie do roztropno­ ściowego namysłu i wrażliwości moralnej , aby wskazały lub podyktowa­ ły wybór czynów, poprzez które należy dążyć do zaspokoj enia tych pra­ gnień; nie, postępowanie człowieka to tyle co pragnienie inteligentne (to znaczy, świadome względów roztropnościowych i moralnych) i czynienie tego skutecznie lub nie całkiem skutecznie. I j ęzyk moralny j est j ęzykiem stosowności, nie zaś roztropności. Względy praktyki moralnej nie są zasadami i regułami rzekomo instru­ mentalnymi z uwagi na owocność dążenia do osiągnięcia pewnego rze­ komo pożądanego rzeczowego stanu świata - " dobrobytu " bądź " szczę­ ścia " człowieka, bądź nieskrępowanego dążenia do " celów " o rzekomo " " najwyższej wartości; i nie dotyczą też powodzenia ani niepowodzenia sprawcy w j ego transakcyj nych stosunkach z innymi . Względy te są wa­ runkami postępowania, które, dla tych, co je sobie uświadamiaj ą, od­ zwierciedlaj ą ich poj mowanie siebie j ako osób zainteresowanych j ako­ ścią własnych samoobj awień i samoustanowień i stosunkami innymi niż więzy transakcyjne, na gruncie których szukaj ą zaspokoj enia nie maj ące­ go końca następstwa przygodnych pragnień poprzez odpowiedzi innych.

96

O postępowaniu człowieka

Że j ęzyk moralny miałby być użytkowany z mniej szą lub większą ści­ słością oraz zmiennym stopniem wdzięku lub niezgrabności i że pośród j ego użytkowników mieliby być niemalże analfabeci oraz oszukańczy werbaliści; że miałby być podatny na zmiany, że miałyby poj awiać się w nim neologizmy, a wyrażenia starożytne miałyby zachowywać istnie­ nie w j ego szczelinach; że miałby nie stawać czasem na wysokości zada­ nia i że miałby nie tylko być podatny na zepsucie, lecz ulegać mu po­ wszechnie - wszystko to są okoliczności bynajmniej nie nadzwyczaj ne, lecz zwykłe kolej e losu wszelkich j ęzyków naturalnych. Zarazem nie j est też niczym zaskakuj ącym, że w tych okolicznościach j ęzykowi temu mia­ łoby nie brakować autorytetu, albowiem ani niezmienność, ani doskona­ łość nie jest warunkiem koniecznym autorytatywności. To, że w świecie miałoby być wiele takich języków, połączonych czasem podobieństwem rodzinnym, dzięki czemu dochodzić może do korzystnej wymiany wyrażeń, jest immanentną cechą tego przedmiotu. Wielości tej nie można zredukować poprzez uznanie jej za następstwo przygodnych i pożałowania godnych odchyleń od pewnego wydumanego doskonałego i powszechnego języka obcowania moralnego (prawa Boga, utylitarystycz­ nej moralności " krytycznej " bądź tak zwanej " moralności racj onalnej ") . Ale też trudno się dziwić, że miałyby być podejmowane próby takiej redukcji, albowiem ludzie skłonni są odczuwać niedosyt, o ile nie mają poczucia oparcia w czymś solidniej szym niż wytwory ich własnej przygodnej wy­ obraźni. Ta nie zredukowana wielość prowokuje zmysł monizmu mających klapki na oczach teoretyków, przyprawia o ból głowy moralistów o skłon­ nościach ekumenicznych, a i może zbijać z tropu nieszczęśnika, który, " " " utraciwszy swą moralność (tak j ak " traci się wiarę) , czuj e, że musi stwo­ rzyć sobie własną moralność i szuka zasad nieposzlakowanie " racjonal­ nych " , na których pragnie oprzeć swą konstrukcję. Natomiast wielość owa krzepi każdego skromnego śmiertelnika, co pragnie obj awiać swe ja i pra­ gnie kształtować swą duszę, i potrzebuje swoj skiego i zasobnego języka, w którym mógłby to czynić (a który obiecywałby mu także stosowne Sprachgefiihl) , i nie jest skłonny kłopotać się tym, że istnieją inne takie j ęzy­ ki, których stosunek do jego własnego nie jest dla niego łatwo uchwytny. Owo rozważenie postępowania moralnego uzupełnię krótkim rozpozna­ niem wiary religijnej , albowiem nieuczynienie tego, choćby pobieżnie, sprawiłoby, że przedstawione uj ęcie postępowania człowieka byłoby nie­ wybaczalnie ni ekompletne.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

97

Dar wiary religijnej j est darem godzenia się z nieuniknionymi rozdź­ więkami w sytuacj i człowieka, godzenia się, które nie polega na nieprzyj ­ mowaniu d o wiadomości, nie jest substytutem działań zaradczych ani ro­ zumieniem teoretycznym, na gruncie którego taj emnica obecności owych rozdźwięków ulegałaby częściowemu bądź całkowitemu wyj aśnieniu, lecz polega na autentycznym pojednaniu, na "wdzięcznej " odpowiedzi. Ogól­ nie biorąc, religia człowieka, podobnie j ak jego j ęzyk i poezj a z niego do­ byta, j est przygodnym wytworem dziej ów, a gdyby miała inny charakter, byłaby bez wartości : albowiem sam człowiek j est pewną " historią " . Reli­ gia składa się z uczuć, wierzeń, obrazów itd., z których człowiek może układać coś szczególnie własnego, co odpowie na jego rozumianą sytu­ acj ę . Ma szczęście, j eśli ma religię niosącą bogactwo wyobrażeń, traditio­ nem, z której może czerpać; a że owo poj ednanie się z losem j est może nie więcej niż cokolwiek niepewną równowagą ducha lub pieczołowicie od­ nawianą nadziej ą, nie może być głębsze, o ile tylko uwalnia od lęku i owo­ cuj e nieostentacyj nym, nieoskarżycielskim spokoj em postępowania. Reli­ gia gotowa silniej niż cokolwiek innego budzić refleksyjne zainteresowa­ nie własnymi postulatami, owocem zaś zaangażowania się w to myślenie jest taka bądź inna teologia; choć jednak wiara jest rozumieniem, to ro­ zumienie teoretyczne wiary samo nie j est wiarą. Sytuacj ę człowieka jedynie z rzadka rozpoznaj e się j ako stan absolut­ nie niczym niełagodzonej udręki, " serce nocy strasznej " *; niemniej nie ma nikogo, kto nie byłby boleśnie świadom rozdźwięków takich j ak cho­ roba, niezaspokoj one a naglące pragnienia, ból zawiedzionych nadziei, gorycz niespełnionych zamysłów, przemoc wrogich okoliczności, smutek niechcianych rozstań, ciężarów, krzywd, katastrof, przeróżnych klęsk, a i samej śmierci, która j est tu symbolem wszelkich przeciwności. Niedo­ le te nie staj ą się ani mniej doj muj ące, ani mniej odstręczaj ące, gdy roz­ pozna się je j ako wypływaj ące w pewnej mierze z braku rozwagi nimi do­ tkniętych, nie zaś j ako całkowicie niezasłużone dopusty. Są niedolą nie tylko dla tych, których spotykaj ą; w rzeczy samej często trudniej pogodzić się z nimi u innych niż we własnym życiu . Ich występowanie nie wydaj e się w żaden zrozumiały sposób związane z dobrem bądź złem postępowa­ nia, choć można w nich widzieć oznakę gniewu bogów o kapryśnej natu­ rze, gniewu daj ącego się uprzedzić dzięki odpowiednim obrządkom pod­ trzymuj ącym niepewny pax deorum. Lecz bez względu na bezpośrednie * Tytuł wielkiego poematu Jamesa " B . V" Thomsona (przyp. tłum.) .

98

O postępowaniu człowieka

remedia dostępne w konkretnych przypadkach bądź nawet skuteczne dla całych kategorii tych niedoli, sam ów rozdźwięk pozostaj e : ulga w cierpie­ niu nie unieważnia faktu j ego wystąpienia. Religijne pogodzenie się z losem, rozpoznanym dla j ego biedy i nie­ pewności j ako życie na " padole łez " Q eśli nawet zdarza się nam uśmie­ chać) , bywa często nie więcej niż cokolwiek prozaiczną pociechą: wia­ rą, że dzisiej sze cierpienia zostaną potem wynagrodzone, że rozdzieleni kochankowie połączą się, aby j uż nigdy się nie rozstawać: Czekaj tam na mnie; choć szlak mój zawiły, Spotkam się z tobą w dolinie mogiły*.

Religijne pojednanie z losem wynika czasem z wiary, że niedole zosta­ j ą zesłane, aby nas "wypróbować " lub " zbudować " i że cierpliwe znosze­ nie wielkich cierpień jest przepustką do przyszłej szczęśliwości; ten świat j est " padołem hartowania duszy " * *. Tę afirmacj ę ludzie czerpią niekiedy z wiary, na gruncie której przyszła nagroda za dzisiej sze krzyw­ dy znaczy niewiele albo nic zgoła - z wiary, j aką w doktrynie fortunae wykłada nam Boecj usz w swym De consolatione philosophiae. jeszcze na in­ nej , surowszej zasadzie źródłem zgody na świat bywa wiara, że los czło­ wieka nie rozgrywa się w porządku opatrzności, lecz j est częścią proce­ su kosmicznego, a nasze niedole, tak j ak wszystko inne, wynikaj ą z dzia­ łania nieugiętych " praw " , przeciwko którym nie ma sensu się buntować - wiara, z której Lukrecj u sz czerpał spokój ducha, a która dla Harriet Martineau była (co niełatwo wytłumaczyć) krynicą radości. I tak dalej , z różnym stopniem ubóstwa bądź bogactwa wyobraźni, przy czym nawet naj uboższa z wiar wzbudza zrozumienie i nakazuj e szacunek w sercu każdego, kto sam doświadczył wielkiego smutku bądź zetknął się z nim u bliźnich. Istniej e wszakże poziom, na którym te rozdźwięki w sytuacj i czło­ wieka, z którymi chcemy doj ść do ładu, nie są tego rodzaj u zawiedziony­ mi nadziej ami ani trudnymi do uniknięcia niedolami, lecz niemożliwym do uniknięcia grzechem, potępieniem, które z niego wynika, i niszczą­ cym poczuciem winy, j akie grzech może za sobą pociągać. W stosunku do konkretnych krzywd inter homines ludzie mogą reagować z całą spra* Z Egzekwii Henry ' ego Kinga, w przekładzie Stanisława Barańczaka (przyp. tłum.). * * Z listu Johna Keatsa do brata George'a i bratowej Georgiany (przyp. tłum.) .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

99

wiedliwością, j aką zdołaj ą zmobilizować, i z całym miłosierdziem, na j a­ kie w swym mniemaniu mogą sobie pozwolić; tak wymierza się karę winnemu i wynagradza krzywdę poszkodowanemu . Ale j ak chodzi o ca­ łą resztę, cierpiący wskutek złych czynów bliźnich (zdrad zaufania o roz­ maitym ciężarze) bronią się najlepiej , j ak potrafią, wykorzystuj ąc wszel­ kie możliwe tryby cywilizowanego sposobu postępowania, tak że wielkie i nie daj ące się powetować krzywdy ludzkie obracaj ą się w nieszczęścia, z którymi można się pogodzić w j uż wskazanych terminach wiary religij ­ nej : n a zasadzie bezwzględnego hartu ducha, nadziei n a nagrodę w życiu przyszłym lub wdzięcznej uległości. A i wyrzuty sumienia samego zło­ czyńcy (które mogą być tak samo niszczące j ak wyrządzone przezeń krzywdy) staj ą się znośne w tym samym w istocie kontekście. Poj ęcie grzechu jest wszakże poj ęciem obrazy Boga, przez co grzech jest j edno­ cześnie mniej i bardziej katastrofalny niż j akikolwiek inny zły uczynek. Krzywdy, j akie ludzie wyrządzaj ą sobie nawzaj em, można wybaczyć lub zapomnieć, ale nawet najmniej sza z nich może odcisnąć piętno, któ­ rego ani skrucha, ani odszkodowanie, ani kara nie j est w stanie wyma­ zać; z drugiej wszakże strony, bóstwom nie można wyrządzić szkody, której nie dałoby się powetować. I niezależnie od tego, w j akich katego­ riach ogólnych poj mie się grzech (czy j ako hubris Grecj i Homera, czy j a­ ko w zasadzie tożsamą z nią superbia w sensie Augustyna, czy też j ako zwykłą żądzę) , więź, którą nadwątla bądź zrywa, ma najwyższą donio­ słość i w następstwie tego istotna tu wiara religijna zawiera w sobie za­ równo przeświadczenie, że owo zerwanie nie może być bezwarunkowo definitywne, j ak i wizj ę przywrócenia harmonii na tym lub tamtym świe­ cie. Zai ste, rozpoznaj ąc zły uczynek j ako grzech, pozbawiamy go fata­ lizmu, nie umniej szaj ąc j ego potworności; stwarzamy przestrzeń, gdzie można schronić się przed niszczącym Angst, który niesie wina. I nie trze­ ba nam przywoływać bliżej całej różnorodności wierzeń religij nych w tym względzie: ofiary przebłagalnej , kary oczyszczaj ącej , " usprawie­ dliwienia " , powszechnego lub wybiórczego zbawienia, rozgrzeszenia, które osiąga się pod różnymi warunkami, odkupienia, wybaczenia ze strony wiecznie kochaj ącego Boga, którego można wręcz podej rzewać o upodobanie do skruszonych złoczyńców: O felix culpa quae talem ac tan­ tum meruit habere Redemptorem *. * Z orędzia paschalnego, które przypisuje s i ę św. Ambrożemu: któraś zasłużyła takiego mieć Odkupiciela " (przyp . tłum.).

"0

szczęśliwa wino,

1 00

O postępowaniu człowieka

Choć j ednak wiarę religijną można rozpoznać j ako pociechę w nie­ szczęściu i j ako wyzwolenie od fatalizmu nieprawości, zasadniczym przedmiotem j ej troski jest pewien mniej przygodny rozdźwięk w sytu­ acj i człowieka; mianowicie próżność, j ałowość tej sytuacj i, j ej charakter j ako nie więcej niż un voyage au bout de la nuit. Tym, czego szuka się w wie­ rze religijnej , j est nie samo pocieszenie w niedoli i uwolnienie od brze­ mienia grzechu, lecz poj ednanie z nicością. Wewnętrznie epizodyczny charakter powszednich przygód samo­ obj awiania, które składaj ą się na życie człowieka, gotów się skrywać za żarliwością oddania sprawcy swym celom i wielkością j e go zamia­ rów, i tym bardziej j eszcze udatnie, gdy te intencj e można rozpoznać j ako współbieżne z obiecuj ącym dążeniem do urzeczywistniania za­ mysłów bardziej trwałych niż proj ekty poj edynczego sprawcy i j ego naj bliższych towarzyszy: gdy nikczemność zapomnienia zostaj e przy­ ćmiona przez chwałę pośmiertną. Ale to, co tak się ukrywa za złu­ dzeniem wielkości spraw, nie zostaj e tym samym unicestwione. Każde działanie j est przelotną transakcj ą między śmiertelnymi sprawcami, a j ego wynik j est nie tylko niepewny, lecz kruchy i szybko przemij a. Każde zaspokoj enie j est mniej czy więcej darem losu i wcześniej czy później pada j ego ofiarą. Kiedy postępowanie sprowadza się do wybie­ rania i urzeczywistniania rzeczowych stanów świata, każde osiągnięcie jest ulotne i (j ak powiada Augustyn) ten, co sądzi, że jest inaczej , " nie rozumie ani czego szuka, ani kim jest on, który tego szuka " *. I żadna zamierzona przyszłość nie może ani na j otę różnić się pod tym wzglę­ dem od teraźniej szości . Ó w nierozstrzygnięty i nieostateczny charakter postępowania czło­ wieka zostaj e ograniczony (a nie po prostu ukryty) , gdy czyny rozpo­ znaj e się j ako akty samoustanowienia; to znaczy, gdy poj muj e się je j ako uczucia, na gruncie których zostaj ą spełnione . Kiedy liczy się dzielność sprawcy, a nie rychłe zmarniałe zwycięstwo, wierność i męstwo, a nie ulotna klęska, wtedy chwytamy przynajmniej echo tego, co znaczy do­ konanie nie przemij aj ące; j uż choćby czyn wzięty wyłącznie z uwagi na obowiązkowość uwalnia się spod władzy doraźnego arbitrażu rze­ czowej niekonkluzywności . I owo echo trwałości (choć nie echo trwałej samorealizacj i) pobrzmiewa nawet wtedy, gdy tym, co bierzemy pod uwagę, jest, daj my na to, niebywała skala nieprawości sprawcy, * Z De eonsensu evangelistorum (przyp. tłum.) .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

101

a nie j edynie wyrządzona przezeń krzywda: echo to pobrzmiewa w ob­ liczu potęgi diabelstwa. Ale ni gdy nie j est to nic więcej niż dalekie echo. Samoustanowienie (cnotliwe albo i niecnotliwe) samo j est zaangażowa­ niem epizodycznym i niekonkluzywnym, równie ondoyant i tak samo pełnym nierozstrzygniętych napięć j ak każde inne. Nigdy nie j est od­ dzielne od owego śmiertelnie uporczywego zaangażowania sprawczych podmiotów w samoobj awianie się w reakcj ach na własną przygodną sy­ tuacj ę i w osiąganie przelotnych zaspokoj eń bądź doznawanie doraź­ nych rozczarowań . I samo ustanowione ja j est ulotne; to nie j edność ga­ tunkowa, lecz tożsamość dramatyczna, pozbawiona oparcia we wzorcu własnej doskonałości . " Człowiek j est eunuchem czasu " , nie " płodzi tego, co ze snu budzi " *. A i śmierć nie j est odpowiedzią, lecz, w naj lep­ szym razie, tylko finałowym aktem samoustanowienia i samoobj awie­ nia, wdzięcznym pogodzeniem się ze śmiertelną uporczywością uciech świata i j ego smutków; w naj gorszym zaś, w ogóle nie j est aktem, lecz pozbawionym następstw zniknięciem ze sceny. Bez wątpienia są tacy, u których ów moment egzystencj i nie budzi rozpoznania; ci, na przykład, co tak wiernie są strzeżeni przez złudzenie wielkich spraw. I są inni, którzy znowu tak dalece błędnie rzecz poj mu­ j ą, że aż zdaje im się, że j est coś, co można zrobić, żeby tamę stawić ni­ weczącej sile czasu; ci koj eni błogo nadziej ą, że nienasycone pragnienie lub nawet i śmierć samą da się przekreślić za sprawą przełomu techno­ logicznego, bądź umocnieni przez inne tego rodzaj u rachuby, j akoby do­ stępne było " lekarstwo " na to, co w zaczadzeniu swoim biorą za choro­ bę, na którą cierpią pacj enci w tym rzekomym gnostyckim sanatorium. jeszcze inni godzą się ze światem w pogardliwym lekceważeniu tego po­ wszechnego i wieczystego przeznaczenia. Niemniej dla wielu j est to na tyle powszednie, a i dostatecznie niedogodne położenie - przeżywa­ ne nieustannie i odczuwane z mniej szą bądź większą intensywnością - że domaga się nie tylko rozpoznania, ale i odpowiedzi . I trudno się dzi­ wić, że poetyckie obrazy życia człowieka to na ogół obrazy znikomości i zmienności. To właśnie, a nie przygodne nieszczęście bądź grzech, j est naj czulszym nerwem wyobraźni religijnej : Zawińcie mnie w całun, bom marnym j est prochem.

* Parafraza przedostatniej linij ki sonetu Iustus quidem tu es, Domine Gerarda Manleya Hopkin sa (przyp. tłum.) .

O postępowaniu człowieka

1 02

Wiara religijna jest wyzwoleniem uczucia (miłości, czci lub respektu do Boga, na przykład, albo też skromnej caritatis) , które dodaj e się do wszystkich innych j ako motyw motywów i łożysko sensów, gdzie ulot­ ne przygody postępowania człowieka, nie zostawszy wyzwolone z ich śmiertelnych i moralnych więzów, zostają uwznioślone przeczuciem nie­ śmiertelności: bezwzględność śmierci i mordercza j ałowość działania zo­ staj ą przezwyciężone, a przelotna słodycz doczesnej miłości, rozwichrze­ nie gniewu, zwiewne piękno maj owego poranka zostaj ą rozpoznane ani j ako jedynie znikome przygody, ani j ako symbole lepszych rzeczy przy­ szłych, lecz j ako aventures, rzeczywiste obcowanie z wiecznością24• Religia j est tym, co nazywam praktyką; pewnym względem samo­ ustanawiania. Człowiek może się ustanowić religij nie, ale nie ma czy­ nów religij nych . Wszelka religia, każda osnuta wokół własnego wy­ obrażenia boskości i duszy, ma własny idiom wiary, w którym odzwier­ ciedla się cywilizacj a wierzącego. Może być przerażaj ący, może zniżyć się do prozy samej obietnicy wyzwolenia, która rzuci z przyszłości świa­ tło rozświetlaj ące biedę obecnego położenia, a może też wznieść się do pogodnej afirmacj i śmiertelności, wdzięcznej akceptacj i rerum morta­ lium, jednako odmienionych radości i smutków. Ale godność religii po­ lega na nieustraszoności rozpoznania tego momentu sytuacj i człowieka, na nieodpartości poj ednania, j akie podpowiada, i na poetyckim walorze, skromności lub wspaniałości, j ej wyobrażeń, rytuałów, obrzędów i ofiar (garść pszenicy na przydrożnej kalwarii) , w których napomina nas, że " "wieczność kocha się w wytworach czasu *, i zachęca do życia "w miarę możności j ak nieśmiertelny " . Postępowanie człowieka to zatem tyle co sprawcze podmioty obj awiaj ą­ ce i ustanawiaj ące się w odpowiadaniu na własne rozumiane przygodne sytuacj e poprzez decydowanie, aby uczynić lub powiedzieć to, a nie co in­ nego, z uwagi na wyobrażone i pożądane rezultaty, na gruncie wybranych Nawiązuj ę tu, oczywiście, do j ednego tylko z idiomów wiary religijnej, który wszakże ma odpowiedniki gdzie indziej i w innych czasach . jest to ów idiom wiary chrze­ ścij ańskiej , w którym wyobraźnia religij na dwunastowiecznej Europy podj ęła i prze­ kształciła w odczytanie życia człowieka wątki z ewangelii, cokolwiek prozaiczne oczeki­ wania pierwszych chrześcij an, surową i szczodrą zarazem wiarę Augustyna i ówczesne celtyckie i teutońskie poezje i legendy, które wyraziły się, na przykład, w Queste del Saint Graal, a których ironie eksplorował następnie Cervantes. * Z Przysłów piekielnych Williama Blake'a (przyp. tłum.) . 24

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

l 03

uczuć i w ramach całego arsenału sztuk i praktyk, wśród których rolę nadrzędną odgrywa taka bądź inna praktyka postępowania moralnego oraz, być może, taka bądź inna wiara religij na. Postępowanie całkowicie nieuwarunkowane czy też absolutnie " naturalne " j est niemożliwe, tak samo j ak niemożliwa j est wypowiedź nienależąca do żadnego konkret­ nego j ęzyka. Wszelka tego rodzaj u praktyka j est takim bądź innym sposobem postępowania, który można przyj ąć za swój , gdy rozważa się i wybiera działania, ale który nie wyznacza, nie określa ani nie dyktuj e rzeczowych postępków. I wszystkie co bardziej istotne z nich są nie do­ kończonymi, historycznymi wytworami ludzi, w użytkowanie których można wdrażać kolejne pokolenia i na których każde pokolenie odciska swe piętno. Żeby j ednak rozpoznać owo różnorodne dziedzictwo praktyk we wła­ ściwym mu charakterze j ako wytworu ludzi i j ako warunku wszelkiego sa­ moobj awienia i samoustanowienia człowieka, nie wolno słuchać tych, którzy pouczaj ą nas, że j ego twórcą j est Człowiek, a obecnym depozyta­ riuszem - Społeczeństwo, którzy niezmordowanie zachęcaj ą nas, abyśmy sami siebie rozumieli j ako dłużników Człowieka i istoty uzależnione mo­ ralnie i technologicznie od Społeczeństwa, i którzy przyswoj enie tego dziedzictwa pojmuj ą j ako proces " uspołecznienia " . W rzeczy samej to ka­ tegorialnie opaczne uj ęcie sprawy. Owo tak zwane " dziedzictwo społecz­ ne " j est nagromadzeniem ludzkiego rozumienia i składa się z moralnych i rozsądkowych osiągnięć niezliczonych j ednostek, osiągnięć wyrażonych w kategoriach reguł i warunków określaj ących pewną wielość poszczegól­ nych praktyk. To osiągnięcie zebrane, ale nie " zbiorowe " . Może być wy­ korzystywane tylko j ako rozumiane, rozumiane - tylko j ako nauczone, a ilekroć w j akiejkolwiek części j est wykorzystywane, tylekroć j est ba­ dane i od nowa ustanawiane w świadomości refleksyjnej . jedynie kon­ kretny wtajemniczony może już to wykorzystywać j e, j uż to wdrażać in­ nych do j ego użytkowania. To nie Człowiek przynosi ulgę choremu ani nie czyni tego abstrakcja zwana " medycyną " ; uzdrowiciel j est kon­ kretnym praktykiem, który nauczył się swej sztuki nie od Społeczeń­ stwa, lecz od konkretnych nauczycieli. Kiedy Newman mówi o tym, któ­ remu " niemal zawdzięcza swą duszę " *, nie ma na myśli człowieka w ogó­ le, lecz tę konkretną postać, z którą zetknął się wcześnie w życiu . Kiedy Marek Aureliusz zastanawiał się nad swym dziedzictwem moralnym * W Apologia pro vita sua (przyp. tłum.) .

1 04

O postępowaniu człowieka

oraz intelektualnym, wymienił z imienia i nazwiska swych nauczycieli i wskazał, czego nauczył się od każdego z nich. A i Montaigne przywołu­ j e świadectwo postępowania Stefana de la Boetie, nie zaś Człowieka albo Społeczeństwa, kiedy dochodzi do wniosku, że sam mógłby żyć mniej lek­ komyślnie. Człowiek w ogóle nie ma żadnej postawy, a Społeczeństwo żadnej wartości moralnej bądź intelektualnej . Krótko mówiąc, jedynym siedliskiem wszelkiej sztuki sprawstwa jest rozumiej ąca świadomość adepta; nieprawe i znieprawiaj ące wyrażenia " świadomość zbiorowa " i "wiedza społeczna " nie posiadaj ą żadnego w ogóle odniesienia. Co więcej , charakter " społeczny " postępowania inter homines to j ego rys z uwagi na stowarzyszenie sprawców w zakresie takich bądź innych określonych i rozumianych warunków stowarzyszenia. Bez wątpienia pewną odlegle " społeczną " j akość można przypisać postępowaniu sprawczych podmiotów już choćby dlatego, że zaspokoj enia, do j akich dążą w działaniu, są zawsze pożądanymi reakcj ami innych podmiotów: to wszakże bez znaczenia. Ta j akość " społeczna " j awi się może bardziej wyraźnie w tych sporadycznych sytuacj ach, gdy sprawcy otwarcie wybie­ raj ą współpracę w dążeniu do pewnego pospólnego rzeczowego zaspoko­ j enia, staj ąc się tym samym udziałowcami pewnego wspólnego przedsię­ wzięcia; tyle że ani w tym, ani w żadnym innym przypadku nie istniej e nic, c o odpowiadałoby oszukańczemu wyrażeniu "wybór społeczny " . Natomiast w sposób trwały i brzemienny w następstwa postępowanie człowieka ma charakter " społeczny " wyłącznie z uwagi na stowarzysze­ nie sprawczych podmiotów w kategoriach rozumienia i kultywowania określonych praktyk. Albowiem praktyka nie jest j edynie sztuką, w ter­ minach której podmiot, opanowawszy j ą, może obj awiać i ustanawiać siebie; praktyka j est j ednocześnie pewnym sposobem postępowania, na gruncie którego sprawcy mogą być trwale stowarzyszeni, podczas gdy dążą do osiągnięcia swych indywidualnych celów - j ak, na przykład, w przypadku podmiotów mówiących tym samym j ęzykiem. I warunki określaj ące praktyki można uznać za " statuty " owych niezliczonych sto­ warzyszeń, w których postępowanie sprawczych podmiotów obj awia swój charakter " społeczny " . Każde takie stowarzyszenie j est pewną socie­ tate sprawców, zj ednoczonych nie przez dążenie do takiego bądź innego wspólnego zaspokoj enia, lecz na mocy rozumienia i uznawania przez nich warunków odpowiedniej praktyki i zależności, j akie to za sobą po­ ciąga. Sprawcze podmioty nie mogą być stowarzyszone bez względu na j akiekolwiek szczególne warunki; i nie może istnieć żadne bezwarun-

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

1 05

kowe stowarzyszenie, które odpowiadałoby wyrażeniu " społeczeństwo " w tym sensie, w j akim słowo to jest powszechnie dziś używane. I, rzecz j asna, nie może istnieć świadomość społeczna, która nie byłaby świado­ mością tego bądź innego socii; to znaczy, świadomością przynależną do konkretnego sprawcy, który rozumie sam siebie j ako podmiot stowa­ rzyszony z innymi w świadomości warunków takiej bądź innej określo­ nej praktyki . Tak oto postępowanie inter homines można w należytym sensie uwa­ żać za " społeczne " wyłącznie z uwagi na sposoby, w j akie rzeczywiście stowarzyszeni są "wolni " sprawcy; to znaczy, z uwagi na fakt, że w isto­ cie są stowarzyszeni na gruncie wielości praktyk o rozmaitych wymia­ rach i rozmaitej złożoności, o różnej niezależności i różnym statusie. Owa wielość więzi stowarzyszeniowych nie ustanawia j ako taka " społe­ czeństwa " , a tym bardziej "wspólnoty " ; niemniej wszelka praktyka mo­ ralna, j ako ars artium sprawstwa, to tyle co sprawcze podmioty powiąza­ ne wzaj emnie w kategoriach warunkowych reguł stosowności, które zo­ staj ą otwarcie bądź milcząco rozpoznane w warunkach wszelkich innych szczególnych więzi roztropnościowych i trybów stowarzyszenia w postę­ powaniu . Wobec tego, że j ako j eden z postulatów postępowania wyodrębni­ łem świadomość refleksyj ną (a w ślad za tym i samo postępowanie zi­ dentyfikowałem j ako przej aw inteligencji, w którym uczestniczy rozu­ mienie) , ktoś może uznać, że interesuj ą mnie tylko te transakcj e inter ho­ mines, które odznaczaj ą się i stotnym stopniem s amoświadomego rozumowania bądź kalkulacji; to znaczy, czyny poprzedzone j awnym roz­ patrzeniem sytuacji, na którą ma się zareagować, możliwych alternatyw­ nych odpowiedzi na tę sytuację, prawdopodobnych następstw każdej z tych odpowiedzi oraz j ej stosunku do warunków praktyk rozpoznanych j ako istotne, a także rozważnie sformułowane wypowiedzi obliczone na wywołanie precyzyj nie zaplanowanych odpowiedzi . I można by do­ mniemywać, że to, co mówiłem, ma, przez nieuwagę bądź lekceważenie, bardzo mało wspólnego z czynami i wypowiedziami nie poprzedzonymi namysłem i z tak zwanym postępowaniem " irracj onalnym " , co stanowi, być może, lwią część działań i wypowiedzi człowieka. Otóż muszę z ca­ łym naciskiem podkreślić, że tak nie j est, a domniemanie, j akoby na wy­ wodach moich kładła się cieniem tak zwana skłonność " intelektuali­ styczna " , j est nie na miej scu . 6.

1 06

O postępowaniu człowieka

Owe tak zwane przeze mnie postulaty postępowania - świadomość refleksyj na, rozumienie, namysł, wybór rządzony skrupułami praktyk itd. - nie są " dzianiami-się " , które j uż to poprzedzaj ą czyny i wypowie­ dzi, już to nie czynią tego, i które albo są przedmiotem świadomego za­ angażowania, albo w ogóle nie występuj ą; nie, to są warunki postępowa­ nia. I jeśli o postępowaniu człowieka twierdzi się, że postuluj e świado­ mość refleksyj ną, to nie wynika stąd, że to, co się robi bądź mówi, kwalifikuj e się j ako postępowanie tylko wtedy, gdy zostało uczynione bądź wypowiedziane refleksyj nie czy samoświadomie . Na przykład twierdzenie, że samoświadomy sprawca j est warunkiem przypisania po­ stępowania moralnego, nie utożsamia postępowania moralnego ze sprawcą działaj ącym ze świadomością czynienia dobra bądź zła. Sens te­ go określenia postępowania nie polega na odróżnieniu postępowania za­ uważalnie refleksyj nego lub wyrachowanego od postępowania " sponta­ nicznego " , stosunkowo bezrefleksyj nego lub nawykowego ani nie j est to określenie maj ące wykluczać tak zwane postępowanie " irracj onalne " ; nie, określenie to ma odróżniać postępowanie - mądre bądź głupie, fan­ tazyj ne bądź ściśle zaplanowane, opanowane bądź porywcze, wyracho­ wane bądź stosunkowo nieprzemyślane - od " zachowania " ; to znaczy, od wszelkiego rodzaj u procesu genetycznego, psychologicznego lub tak zwanego procesu " społecznego " . Sprawca w postępowaniu może, zatem, diagnozować swą sytuacj ę starannie albo może uciec się d o obiegowej formuły; ale cokolwiek w tej mierze uczyni, j est to rozumiana (j eśli nawet źle rozumiana) sytuacj a. Sprawca może rozważać, co ma zrobić, albo może uczynić pierwszą rzecz, która mu przyj dzie do głowy; ale j akkolwiek rzecz się potoczy, j est to in­ teligentna odpowiedź. A gdy postępowanie j est nawykowe bądź wypo­ wiedź j est odruchowym okrzykiem i gdy wpisanie się w daną praktykę do­ konuj e się " bez namysłu " , owa łatwość reakcj i musi być wyuczona. I sko­ ro rozumienie egzekwowane przez sprawcę w postępowaniu nie j est j ako takie teoretycznym rozumieniem postępowania (przej awia się bowiem w spełnianiu czynów, nie zaś w formułowaniu teorematów) , może być sa­ mo rozpoznane j ako daj ący się wyodrębnić postulat postępowania, w na­ stępstwie czego teoretyk postępowania staj e przed zadaniem zbadania je­ go charakteru. Rozumienie to jest, rzecz j asna, pokrewne Arystotelesowej phronesis; tyle że gdy aisthesis obecne w phronimos jest, nade wszystko, j e­ go rozumieniem, j ak działać słusznie (j ego sophronein) , to mnie interesu­ je rozumienie uwikłane we wszelkie, nie zaś tylko w słuszne działanie.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

l 07

Nie muszę się nad tym rozwodzić, ponieważ już zatrącałem o tę sprawę. Chociaż (co uważam za bezdyskusyj ne) rozumienie egzekwowa­ ne przez sprawcę w postępowaniu nie j est rozumieniem postępowania w ramach j ego postulatów, a j est, zatem, rozumieniem w kategoriach właściwości, to nie wynika stąd, że rozumienie to nie może rozpoznawać sądów ogólnych lub zasad postępowania. Znaczy to tylko, że owe zasa­ dy są teorematami odnoszącymi się do stosunków między właściwościa­ mi i między tożsamościami rozpoznanymi j ako złożenia właściwości, a nie do postulatów postępowania. l, w rzeczy samej , samoobj awianie się w czynach trudno wyobrazić sobie pod nieobecność tego, co można by nazwać mądrością moralną i praktyczną; to znaczy, pod nieobecność ogólnych zasad moralnych i ogólnych sądów co do znaczeń i następstw czynów, w kategoriach których to sądów i zasad można klasyfikować sy­ tuacj e j ako określone " przypadki " i snuć sprecyzowane przewidywania, aczkolwiek im ogólniej sze są te zasady czy maksymy, tym mniej użytecz­ ne okazuj ą się w postępowaniu . Co więcej , sprawca Q eśli ma taką spo­ sobność) może analizować sam dla siebie okoliczności działania i może identyfikować i je, i możliwe na nie odpowiedzi w zakresie tego, co uwa­ ża za ścisłe i wiarygodne teorematy ogólne. Krótko mówiąc, możemy za­ łożyć, że sprawca ma dostęp do pewnego zasobu dobrze ugruntowanych sądów pretenduj ących do roli ogólnych zasad postępowania, który w żadnym razie nie j est bezwartościowy. Zarazem j ednak pewne j est, że rozumienie egzekwowane przez sprawcę w postępowaniu nie może po­ legać na zmobilizowaniu ad hoc owego trzymanego na podorędziu zaso­ bu teorematów mądrości moralnej i praktycznej , ażeby powiedziały mu, co ma uczynić, ponieważ teorematy te nie są w stanie wydać z siebie ta­ kiego werdyktu . Nie mogą być j ako takie spełnione w czynach, a speł­ nienie czynu nie może polegać na " przyłożeniu " lub " zastosowaniu " ich do przygodnej sytuacj i, ponieważ nie są w stanie precyzować czynów. Wiedza potrzebna sprawcy (o ile w ogóle ma cokolwiek wspólnego z ta­ kimi teorematami) j est rozumieniem, j ak ilustrować je w czynach, a one same nie niosą żadnych wskazówek co do tego, j ak to zrobić. Jego ro­ zumienie j est przywoływanym refleksyjnie doświadczeniem transakcj i inter homines, stale dostępnym mu w zdolności identyfikowania i od­ czytywania własnych okoliczności działania i odpowiadania na nie w czy­ nach, o których wie, j ak j e spełniać, ponieważ są swoiste dla niego. Możliwe, że w znacząco nowych okolicznościach lub w sytuacj i nadzwy­ czaj niej asnej , gdy uporczywe wątpliwości sprawią, że straci orientacj ę,

O postępowaniu człowieka

1 08

postanowi ustalić swą pozycj ę za pomocą takiej bądź innej ogólnej zasa­ dy postępowania bądź teorematu mądrości praktycznej , niemniej nie może zaangażować się w to przedsięwzięcie, nim nie wybierze swoj ej za­ sady, a o tym, j ak tego dokonać, nie powiadomi go j uż żadna zasada; i skoro wszystkie takie zasady są wieloznaczne, ta wybrana zasada nie podsunie mu ani racj i działania, ani odpowiedzi na j ego sytuacj ę25 • Zasa­ dy moralne i roztropnościowe mogą niebezpośrednio rozświetlać teatr postępowania, lecz nie mogą ani dyktować, ani " uzasadnić " konkretnej przygody działania. Co więcej , wszelkie postępowanie to tyle co postępki powiązane z praktykami (nade wszystko z taką bądź inną praktyką moralną) , któ­ rych trzeba się wprzódy nauczyć. Ale jest tylko czczą fantazj ą, że j aka­ kolwiek praktyka zj awia się j ako zestaw domagaj ących się posłuszeń­ stwa reguł, których uczenie się polega na nabywaniu obeznania z sąda­ mi preskryptywnymi i których rozumienie polega na umiej ętności odnaj dywania odpowiednich instrukcj i w swego rodzaj u kodeksie. Dla sprawcy w postępowaniu praktyka j est instrumentem, na którym gra, a żeby to czynić, sprawca musi dysponować zrozumieniem właściwym wykonawcy. Praktyka j est j ęzykiem, wrażliwym na potrzeby i aspiracj e i j ednocześnie wobec nich krytycznym, w którym sprawca obj awia i ustanawia siebie i na którym j ego dokonania mogą odcisnąć głębokie, choć nigdy nie niezatarte piętno. I rozumienie, j akiego to wymaga, nie j est rozumieniem polegaj ącym na znaj omości reguł, lecz wiedzą, j ak się mówi w tym j ęzyku; to znaczy, wiedzą, j ak wykorzystywać j ego zasoby w celu odpowiedzenia na daną sytuacj ę czynem bądź słowem, wiedzą, która właśnie w używaniu tego j ęzyka potwierdza swój autorytet czy użyteczność. III Jak dotąd zaj mowałem się w głównej mierze tożsamością " postę­ powanie człowieka " i zaangażowaniem teoretyzowania tej tożsamości; to znaczy, rozumieniem pewnej postaci idealnej w kategoriach j ej postul.

25 Na przykład, maksyma kardynała de Retza, głosząca, że co absolutnie konieczne, " nigdy nie może być niebezpieczne " nie jest nieużyteczna; że j ednak " konieczność " w po­ stępowaniu j est zawsze sprawą domysłu, może być właśnie jedynie użyta, nie zaś zasto­ sowana.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

1 09

latów. Pozostaj e j eszcze do rozważenia zaangażowanie rozumienia rze­ czowego postępku . I nie chodzi mi tu o owo ograniczone rozumienie da­ nego czynu bądź wypowiedzi, j akiego trzeba po temu, aby nań odpowie­ dzieć, o czym j uż nieco powiedziałem. Nie chodzi mi też o owo znikome rozumienie, na gruncie którego postępek można rozpoznać j ako prawdo­ podobny bądź przewidzieć j ako prawdopodobny. Chodzi mi o zaangażo­ wanie teoretyzowania danego już zidentyfikowanego czynu bądź wypo­ wiedzi w kategoriach postulatów tego czynu bądź wypowiedzi . Jakiego rodzaj u badaniem j est owo dociekanie, dzięki któremu możemy zrozu­ mieć dane " dzianie-się " rozpoznane j ako postępek człowieka26? Może wydać się dziwne, że choć wiemy j uż, j ak należy podchodzić do tożsamości " postępowanie człowieka " w kategoriach j ej postulatów, nie j esteśmy j eszcze (dzięki temu) przygotowani do zrozumienia rzeczo­ wego postępku . Jeśli ze wszystkiego, co może się dziać, wyabstrahuj e się, na przykład, pewną tożsamość mechaniczną, to aby j ą zrozumieć, nie trzeba nam nic więcej prócz teorematów takiej czy innej mechaniki; teo­ rematy te są warunkami tej tożsamości i wystarczaj ą po temu, aby była warunkowo zrozumiała. Dlaczego więc, choć zawładnęliśmy teoremata­ mi konstytutywnymi dla postaci idealnej " postępowanie człowieka " , miałoby brakować nam narzędzi potrzebnych do zrozumienia danego " " dziania-się , które identyfikuj emy, w kategoriach tej postaci idealnej , j ako postępek? Otóż, j ak czytelnik wkrótce się przekona, nie m a w tym nic zagadkowego . Tożsamość mechaniczna j est zrozumiała w kategoriach teorematów mechaniki, ponieważ teorematy te pretenduj ą do wyj awienia warunków pozwalaj ących rozumieć tę tożsamość j ako przykład funkcj onowania " " praw określaj ących pewien proces (to, czy prawa te są prawdopodob­ ne, statystyczne, czy j akoś inaczej wiążące, nie ma znaczenia) ; albo też, co mówi to samo, ponieważ ową tożsamość rozumie się j ako nie będącą j ako taka przej awem inteligencj i . Mechanika zarówno identyfikuj e, j ak i wyj aśnia owo " dzianie-się " . Natomiast postępek człowieka j est przej a­ wem inteligencji, w następstwie czego teorematy konstytutywne dla po­ staci idealnej " postępowanie człowieka " identyfikuj ą to " dzianie-się " , ale go nie wyj aśniaj ą. Dostarczaj ą kategorii, w których należy sformułować pytania o ten postępek, aby go zrozumieć, ale nie przynoszą na nie od­ powiedzi . Czyn bądź wypowiedź, którym bądź którą sprawca odpowiada 26

To, co mam do powiedzenia na ten temat, odnosi się pari passu do praktyk.

O postępowaniu człowieka

1 10

na własną sytuacj ę (mowa A przed sądem lub postanowienie B, że emi­ gruj e do Australii) , j est ilustracją (nie zaś przykładem) " postępowania człowieka " i zrozumienie tego czynu bądź wypowiedzi wymaga zbadania warunków tego konkretnego postępku . Postępek t o tyle c o sprawca obj awiaj ący i ustanawiaj ący się w od­ powiadaniu na własną rozumianą sytuacj ę poprzez wybory tego, co chce zrobić bądź powiedzieć. Wchodzi tu w grę, j ak wiemy, więcej , ale w tym miej scu możemy założyć, że zrozumieć rzeczowy postępek, to tyle co zrozumieć rzeczowego wykonawcę; i od tego właśnie zacznę. Ponieważ wykonawca podpada pod terminy tożsamości " sprawca " , wiemy, że j est świadomością refleksyj ną; j est zdolny do błędu i niezrozu­ mienia, ponieważ j est wiązką rozumień. jest tym, czym j est wedle wła­ snego rozumienia, i świat j est tym, czym j est wedle jego rozumienia. Wobec tego nie j est tym, co nazywa się tożsamością " genetyczną " , która może ulec chorobie, ale j est niezdolna do błędu . Warunki, dzięki którym postępek może stać się zrozumiały, nie są warunkami będącymi przed­ miotem badania biologii człowieka: wej rzenie w chromosomy wykonaw­ cy j est kategorialnie nieistotne dla zrozumienia j ego czynów. Co więcej , sprawca nie j est tożsamością " psychologiczną " : nie d a się go zrozumieć w kategoriach psychologii naukowej rozpoznanej j ako badanie procesów odczuwania i myślenia. Sprawca j est zatem " postacią " złożoną z rzeczowych wierzeń, uczuć, rozumień, chceń itd.; to znaczy, z przej awów inteligencj i . I domysł, któ­ ry musimy rozważyć najpierw, głosi, że sposobem na zrozumienie sprawcy i j ego postępków j est powiązanie ich z pewną idealną postacią zwaną " naturą ludzką " , a rozpoznaną j ako pewna organizacj a uczucio­ wych i umysłowych dyspozycji, skłonności, inklinacji, zdolności, cech, tendencji, " humorów " , stylów, upodobań itd. : hipotezę głoszącą, że ro­ zumienie sprawcy i j ego czynu polega na teoretyzowaniu ich w tych ka­ tegoriach. Wytrwały namysł nad rozumianą w ten sposób " naturą ludzką " zro­ dził pewien zasób idei służących do opisywania oraz teorematów służą­ cych do interpretowania postępowania człowieka. Z niezmordowaną uwagą wyodrębnia się składniki tej postaci idealnej i możliwie syste­ matycznie bada się ich związki wzaj emne . W j ej obrębie wyróżnia się po­ staci szczególne, takie j ak " mężczyźni " , " kobiety " i " młodzi " , konstytu­ owane przez swoiste organizacj e skłonności; i rozczłonkowuj e się j ą 2.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

111

w ramach postaci idealnych reprezentuj ących poj edyncze naczelne cechy charakteru: skąpiec, " stoik " , wielkoduszny, zdraj ca, skryty, ambicj onat. Zaletą tego rozumienia " natury ludzkiej " j est rozpoznanie j ej nie j ako procesu, lecz j ako pewnej organizacj i cech dyspozycyj nych, owocu ucze­ nia się i edukacji, przez które domniemane potrzeby, popędy, napię­ cia itd. organiczne gatunku ulegaj ą całkowitej przemianie i wyparciu; to znaczy, zrozumienie j ej j ako pewnej praktyki, którą się przyswaj a. I w j akimkolwiek j ej odczytaniu j est to j edno z wielkich osiągnięć ludz­ kiego samozrozumienia; odwołuj emy się do niego we wszelkich próbach interpretacj i czynów i wypowiedzi . Oczywiście faktem j est, że " naturę ludzką " w sposób konkurencyjny rozumie się j ako system bądź proces . Tak oto choćby Spinoza pisze: " Kto powziął nienawiść do rzeczy umiłowanej , tak że miłość całkowicie zni­ ka, ten będzie żywił względem niej większą nienawi ść, niż w wypadku, gdyby przy tej że przyczynie nienawiści nigdy j ej nie był miłował, i to tym większą, im większa była przedtem miłość " *. Hume zauważa: " Załóżmy więc, że rzecz, co do której realności mamy wątpliwości, j est przedmio­ tem bądź pożądania, bądź wstrętu; a będzie oczywiste, że umysł musi doznawać chwilowej impresj i radości albo smutku, zależnie od tego, czy zwraca się w j edną stronę, czy w drugą " * *. Bentham formułował rzeko­ me " aksj omaty " zachowania ludzkiego, wyrażaj ące związki funkcj onal­ ne między uczuciami . Inni utrzymywali, że postępki są zrozumiałe j edy­ nie w kategoriach " nauki o tendencj ach działania ludzkiego " . " Humory " , skłonności i cechy składaj ące się na " naturę ludzką " , a i owe naczelne rysy charakteru, wyróżniaj ące poszczególne " typy " ludzkie, poczyty­ wano nawet za " przyczyny " działań . Marzenie o nauce dotyczącej " natu­ ry ludzkiej " , dynamice charakteru ludzkiego, od dawna mami badaczy zainteresowanych teoretycznym rozumieniem sprawczych podmiotów oraz ich czynów i wypowiedzi . Ale gdy odłożymy na bok ową arytmetykę zachowania (wraz z tymi j ej rozszerzeniami, które składaj ą się na tak zwaną etologię, oraz tymi nadzwyczaj nymi wypadami w stronę teorii dobrego postępowania, j akie sprowokowała) , refleksj e badaczy zainteresowanych nie domniemanymi * Benedykt de Spinoza, Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona, w przekładzie Ignacego Myślickiego i opracowaniu Leszka Kołakowskiego, Warszawa 1 9 54, s. 1 8 5 (przyp. tłum.). * * David Hume, Traktat o naturze ludzkiej, w przekładzie Czesława Znamierowskiego, Warszawa 1 9 63, t. II, s. 220 (przyp. tłum.).

O postępowaniu człowieka

1 12

" " " przyczynami działań, lecz " naturą ludzką poj ętą j ako praktyka złożo­ na z dyspozycj i przyswaj anych w działaniu, można rozpoznać j ako przy­ należne do poważnego zaangażowania teoretyzowania rzeczowych po­ stępków. I pytanie, j akie trzeba rozważyć, brzmi: j aka j est wartość tej po­ staci idealnej , " natury ludzkiej " , j ako narzędzia rozumienia rzeczowych działań? Poj ęty w kategoriach tej postaci idealnej sprawca zostaj e rozpoznany j ako sam będący " postacią " (bądź też, j ak to ujął Shaftesbury, " samosys­ temem " ) : j ako złożony z mniej lub bardziej ściśle wyodrębnionych dys­ pozycji; to znaczy, j ako szczególna wersj a tak poj ętej " natury ludzkiej " . Owa " natura ludzka " j est pewną praktyką, a użyta j ako narzędzie rozu­ mienia skupia naszą uwagę na sprawcy j ako praktyku; to znaczy, z uwa­ gi na bycie tym, który wpisuj e się w " naturę ludzką " . jest tożsamością złożoną ze zdolności . Choć j ednak można powiedzieć, że czyny i wypo­ wiedzi sprawcy uwarunkowane są przez j ego możliwości dyspozycyjne, poj ęcie go w tych kategoriach nie przybliża nas znaczniej do zrozumie­ nia j akiegokolwiek z j ego rzeczowych postępków. Zaiste, j eśli nic więcej bądź nic innego niż to nie zostanie rozpoznane i choćby nawet cechy dyspozycyjne składaj ące się na ową postać idealną " natura ludzka " były znacznie bardziej precyzyj nie uchwytne, niż są27, to dany czyn j ako wy­ brana odpowiedź na rozumianą przygodną sytuacj ę z uwagi na pewien wyobrażony i pożądany wynik i spełniony z uwzględnieniem rozumia­ nych skrupułów w ogóle uchodzi uwadze. Możliwości dyspozycyj ne sprawcy, jego wprawa oraz zakres i j akość j ego zdolności, które samoobj awia w działaniu, nie mogą same przez się wyj aśniać tego, że postanowił uczynić to, a nie co innego; i wypowiedzi nie da się zrozumieć, j eśli rozważa się j ą wyłącznie w terminach j ej wpisania się w j ęzyk, w którym została sformułowana. Zrozumienia tego, co uczy­ nił bądź powiedział sprawca, nie może dać też rozpoznanie j ego dyspoSkoro " natura ludzka" j est tu pewną praktyką, j ej dyspozycyjne składniki są nie­ doskonale uchwytne, za czym i wpisanie się w nie j est podobnie niedcokreślone i do­ puszcza niemierzalne (choć niekoniecznie nierozpoznawalne) stopnie konformizmu i nonkonformizmu. Pod tym względem należy je odróżniać od tendencj i właściwych składnikom j akiegokolwiek procesu, które wyraża się w " prawach " (probabilistycznych bądź deterministycznych) odnoszących się do ich wzaj emnych zależności funkcjonal­ nych. Różne kawałki szkła mogą różnić się stopniem kruchości, niemniej kruchość (ina­ czej niż uprzej mość lub skąpstwo) , kiedy j est używana j ako narzędzie rozumienia tego, co się dzieje, j est ściśle wyznaczalna j ako pewien współczynnik elastyczności . 27

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

1 13

zycji moralnej . Między postępkiem j ako sprawcą zamierzaj ącym osiągnąć pewne wyobrażone i pożądane zaspokoj enie7 a choćby nawet i uczucia­ mi7 na gruncie których czyn zostaj e spełniony - nie mówiąc j uż o dys­ pozycj i uj awnionej przez te uczucia - nie zachodzi żaden stosunek pod­ ległości . Kiedy dyspozycj a sprawcy zostaj e rozpoznana j ako niegodziwa7 zrozumiała staj e się tylko niegodziwość j ego działania; a żaden czyn nie j est tylko niegodziwy. Bez wątpienia la donna e mobile1 ale ów teoremat dyspozycyj ny rozj aśnia nie rzeczowy czyn lub wypowiedź j akiejkolwiek kobiety7 lecz tylko ich niestałość. To7 co odróżnia ten czyn od miliona in­ nych kapryśnych czynów7 pozostaj e nierozpoznane. Zrozumienie czynu 77 77 bądź wypowiedzi j ako ilustracj i dialektyki 77miłości i 77 nienawiści trud­ no poczytać za zrozumienie tego7 co powiedziane bądź dokonane. Krót­ 77 ko mówiąc7 77 natura ludzka 7 nawet rozpoznana j ako postać idealna złożona z możliwości dyspozycyj nych7 j est nieadekwatnym narzędziem rozumienia rzeczowych postępków sprawczych podmiotów. Drugie domniemane zrozumienie sprawcy i jego czynów7 które doma­ ga się rozważenia7 j est rozumieniem7 w którym narzędziem interpretacj i 77 j est postać idealna określona j ako taka bądź inna tożsamość 77 Społeczna . Ó w domyst który należy rozważyć7 głosi zaŚ7 że terminy7 za sprawą któ­ rych można zrozumieć rzeczowe czyny7 są teorematami dotyczącymi po­ 7 77 staci sprawców z uwagi na ich 11 byt społeczni bądź 77Warunki społeczne . Składnikami tej idealnej postaci 77 Społeczne( są nie tylko postawy7 skłonności lub zdolności7 ale i rzeczowe wierzenia7 preferencj e7 interesy7 potrzeby itd . ; swoistość tej postaci j ako narzędzia rozumienia polega na tym7 że wszystko to pojmuj e się j ako ekspresj e 77Warunków społecz­ 77 nych . W obrębie tej cokolwiek luźnej tożsamości teoretycznej wyodręb­ nia się węziej zarysowane postaci idealne7 z których każda reprezentuj e pewne naczelne7 rzekomo istotne dla zrozumienia rzeczowych czynów 77 77 UWarunkowanie społeczne : tożsamości przedstawiciela klasy średniej 7 bezrobotnego7 członka elity władzy7 biedaka7 imigranta7 sieroty7 absol­ wenta szkoły podstawowej 7 kiepsko sytuowanego mieszkańca drogiej 7 dzielnicy7 starca7 mieszkańca slumsÓW7 wieśniaka7 77 Upośledzonego 1 itd. W ten sposób sprawczy podmiot zostaj e rozpoznany z uwagi na j ego 77 77 byt społeczny 7 a j ego rzeczowe czyny i wypowiedzi maj ą stawać się zrozumiałe j ako wybory uczynienia bądź powiedzenia tego1 a nie czego 77 innego1 z uwagi na czynniki określone j ako 77Warunki społeczne . Ta postać idealna j ako pewna aparatura służąca teoretycznemu ro­ zumieniu rzeczowych czynów j est cokolwiek niechlujną konstrukcj ą.

1 14

O postępowaniu człowieka

Tak oto, czemu trudno się dziwić w tej sytuacji, j est rzadziej wykorzy­ stywana j ako narzędzie rozumienia niż j ako poręczna formułka służąca do już to wychwalania, j uż to usprawiedliwiania, już to zohydzania tego, co się robi bądź mówi . A ów przypadkowy zestaw tak zwanych " zmien­ nych " , za pomocą których przysposabia się tę formułkę do j ednego z tych użytków, sprawia, że cała operacj a zakrawa na pozbawioną oryginału parodię. Otóż przedsięwzięcie tego rodzaj u można poczytać za dopusz­ czalną próbę rozumienia rzeczowych czynów sprawczych podmiotów j edynie wtedy, gdy spełnione są dwa warunki . Po pierwsze, ta próba poznawcza musi dotyczyć wyłącznie postępowania; to znaczy, musi być wolna od niedorzecznej pretensji, j akoby owe "warunki społeczne " były zarazem czynnikami, przez które należy również rozumieć zaanga­ żowanie i wnioski teoretyka postępowania. " Byt społeczny " musi być rozpoznany j ako jedno z zaangażowań świadomości refleksyjnej , nie zaś j ako będący sam w sobie " determinantą świadomości refleksyj nej " . Po drugie, próba ta musi rozpoznawać " byt społeczny " j ako pewną prak­ tykę; to znaczy, j ako inteligentne zaangażowanie na rzecz odpowia­ dania na rozumiane sytuacj e . Kiedy te dwa warunki są spełnione, owo tak zakroj one dążenie do teoretycznego rozumienia czynów człowieka odbiega od zamysłu stworzenia w tym celu " nauki o społeczeństwie " , o której w ogóle nie warto byłoby tu wspominać, gdyby nie fakt częste­ go mieszania j ednego z drugim. Owa " nauka o społeczeństwie " j est odpowiednikiem " nauki o natu­ rze ludzkiej " . Na j ej gruncie " społeczeństwo " poj muj e się j ako proces, strukturę bądź ekosystem; to znaczy, j ako nieinteligentne " dzianie-się " , podobne do procesu genetycznego, struktury chemicznej lub systemu mechanicznego. Składnikami tego procesu nie są sprawcze podmioty do­ konuj ące czynów; są nimi stopy urodzeń, grupy wiekowe, kategorie do­ chodowe, ilorazy inteligencji, style życia, zmienne " stany społeczeń­ stwa " , naciski środowiskowe, poziomy rozwoj u umysłowego, dystrybu­ cj e w czasie i przestrzeni, liczby " absolwentów " , sposoby wychowywania dzieci, struktury wydatków, systemy oświatowe, statystyki dotyczące zdrowia, biedy, zatrudnienia itd. Zadanie polega zaś na podniesieniu zro­ zumiałości tych tożsamości na gruncie teorematów odnoszących się do zachodzących między nimi związków, zależności przyczynowych lub ich cyklicznej bądź wieczystej zmienności . Nie j est to przedsięwzięcie niemożliwe. Tyle że ma niewiele wspólnego z postępowaniem człowieka i w ogóle nie ma nic wspólnego z postępkami konkretnych sprawców.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

115

Z czymkolwiek miałyby być skorelowane czynniki takie j ak dany nacisk środowiskowy7 dany sposób bycia lub dystrybucj a kuchenek gazowych bądź cokolwiek miałyby powodować (wzrost współczynnika samo­ bój stw? spadek zużycia detergentów?) 1 nie są to dane7 na podsta­ wie których można zrozumieć postanowienie danego sprawcy7 że w od­ powiedzi na pewną przygodną sytuacj ę7 z zamiarem sprokurowania pew­ nego wyobrażonego i pożądanego zaspokoj enia robi bądź mówi to1 a nie co innego . I tylko na zasadzie zamętu kategorialnego można sprawić7 aby ta próba poznawcza miała pozór rozumienia rzeczowych czynów i wypo­ wiedzi sprawczego podmiotu . A ów opłakany stan rzeczy polegaj ący na tym7 że tego rodzaj u zamęt poj ęciowy j est dziś rzeczą powszechną7 w żaden sposób nie usprawiedliwia przedsięwzięcia naukowego7 które j uż samo w sobie nie odznacza się szczególną zbornością i j est aż nazbyt gotowe dać się zwieść na manowce. Ale j eśli nawet odłożymy na bok tę naukę o n procesach społecz­ 77 nych 7 a 77byt społeczny n sprawczego podmiotu poj miemy należycie j ako j ego własne samorozpoznanie z uwagi na powiązanie z innymi w termi­ 77 nach 77Warunków społecznych rozpoznanych j ako pewna praktyka7 a nie proces7 to i tak owo domniemanie głoszące7 że to są właśnie terminy7 w których należy teoretyzować rzeczowe postępki tego sprawcy7 pozo­ staj e niedookreślone. Nie istniej e żadne ogólne powiązanie sprawców 77 odpowiadaj ące słowu n społeczny ; pozbawiony j akichkolwiek dalszych 7 określeń 11 byt społeczni nie nazywa żadnego istotnego samorozpozna­ 77 nia7 a wyrażenie 77Warunki społeczne nie odnosi się do żadnych uchwyt­ nych zasad stowarzyszenia7 do których można by odnieść czyny sprawcy 77 w celu ich zrozumienia. n Byt społeczny ma wiele twarzy7 77Warunki spo­ łeczne n są różnorodne. W terminach którego z wielu niej ednorodnych7 wieloznacznych7 zmiennych7 często rozbieżnych i czasem niezgodnych rozumień samego siebie w stosunku do innych bądź z uwagi na j akie przygodne połączenie tych samorozpoznań7 bądź też z uwagi na j akie sa­ morozpoznanie o rzekomo nadrzędnej okolicznościowo istotności nale­ ży teoretyzować postanowienie sprawczego podmiotU7 aby spełnić ten1 nie zaś inny czyn? Domniemanie głoszące7 że rzeczowy postępek sprawcy należy teore­ 77 tyzować w kontekście j ego 77bytu społeczneg0 ma zatem sens tylko wte­ 7 dy7 gdy 77byt społeczni rozumie się j ako samorozpoznanie sprawcy z uwagi na powiązanie z innymi pod pewnym określonym względem i gdy 77Warunki społeczne n rozumie się j ako zależność w terminach określonych

1 16

O postępowaniu człowieka

czynników. Lecz każda taka zależność j est stowarzyszeniem na gruncie uznania warunków tego, co nazywam " praktyką" , bądź stowarzyszeniem w dążeniu do wybranego wspólnego celu bądź w umacnianiu wybranego dobra wspólnego. A choć wszelkie postępowanie pociąga za sobą uczest­ nictwo w pewnej praktyce bądź w pewnych praktykach, niekiedy zaś j est związane z postanowieniem włączenia się w dążenie do urzeczywistnia­ nia pewnego dobra wspólnego, to żaden czyn ani żadna wypowiedź nie jest tym, czym j est, wyłącznie wpisanie się w określoną praktykę bądź podporządkowanie dążeniu do określonego wspólnego celu i żaden sprawca w żadnym ze swoich działań nie jest jedynie praktykiem bądź udziałowcem we wspólnym przedsięwzięciu . Tak oto zrozumienie czynu bądź wypowiedzi sprawczego podmiotu w tych terminach nie wznosi się na poziom rozumienia teoretycznego nie dlatego, że j est rozumieniem warunkowym (albowiem wszelkie rozumienie j est warunkowe) , lecz dla­ tego, że warunki, j akie przywołuj e, są tej natury, że wykluczają nawet roz­ poznanie rzeczowego postępku . Ponieważ wspólna ułomność tych dwu propozycj i28 teoretycznego rozumienia postępków polega na tym, że przynoszą nie więcej niż ogól­ ną zrozumiałość czynów i wypowiedzi na gruncie praktyk, warto z �trzy­ mać się na chwilę, by uj ąć ów wynik w ogólniej szych zasadach . Ze to uznany i doniosły sposób rozumienia czynów człowieka, to rzecz oczy­ wista. I j est na tyle oświecaj ący, że niczym dziwnym nie wydaj e się fakt, że zaangażowanie na rzecz teoretycznego rozumienia czynów i słów człowieka miałoby w tak wielkiej mierze skupiać się na tym właśnie. Jest to główny przedmiot zainteresowania antropologów i socj ologów, w tych poj ęciach poszukuj e się często zrozumienia dzieł literackich i dzieł sztuki, a i właśnie obietnica tego rodzaj u osiągnięć poznawczych sprawiła, że wyodrębniła się Geistesgeschichte i podj ęła swą pełną zakrę­ tów wędrówkę przez dziej e . Tym, czego nade wszystko się szuka we wszelkich tego rodzaj u przed­ sięwzięciach, jest uchwytna praktyka: taka bądź inna moralność, religia, sztuka, umiej ętność, gatunek, styl, coutume, praktyka "wytwórcza " , insty­ tucj a, kult, obrzęd, rytuał, " klasa " , ustrój , profesj a, " ekonomia " , menage, 28 Po tym, co w pierwszym dziale tej części rozważań powiedziałem o " psycholo­ " gii , nie czuj ę tutaj potrzeby odnoszenia się do propozycj i głoszącej , że rzeczowe czyny i wypowiedzi należy teoretyzować w kategoriach tak zwanej " psychologii " odnośnych sprawców.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

117

a nawet " społeczeństwo'' bądź " cywilizacj a " , rozpoznane j ako pewna pro­ cedura (nie proces) i poj ęte j ako pewna organizacj a rozpoznań, racji, skłonności, skrupułów, reguł itd. 29 Tożsamość owa (o której rozprawia się często j ako o " strukturze " ) j est pewną praktyką wyabstrahowaną ze wszystkiego, co może się dziać, uj ętą najpierw schematycznie, dookreślo­ ną, sprzęgniętą wewnętrznie, prześwietloną, a w końcu poj ętą j ako arty­ kułowany układ właściwości . I tym, co wyłania się z tego zaangażowania, jest, by tak rzec, pewna mapa; zidentyfikowane postaci w ich usytuowa­ niu wzaj emnym3 0 • Lecz odniesiona z powrotem do czynów i wypowiedzi konkretnych sprawców mapa ta j est nie tylko zidentyfikowaną praktyką; nastręcza się j ako narzędzie rozumienia. I można teoretyzować postępki poprzez od­ czytywanie ich z uwagi na ich miej sca na tej mapie bądź też poprzez wy­ znaczanie im na niej miej sca. Tym, co się uj awnia w takim rozumieniu, j est charakter czynu z uwagi na to, j ak się odbij a w nim pewna praktyka; to znaczy, właściwa mu " konwencj onalność " . Tak oto czyn j est najpierw identyfikowany, a potem teoretyzowany na gruncie pewnej praktyki po­ j ętej j ako mniej lub bardziej stały (bądź ewoluuj ący) układ właściwości . Ż e owo zaangażowanie stawia teoretykowi nie byle j akie wymagania, o tym wątpić nie sposób. Tego rodzaj u identyfikacj a, nawet w swej naj ­ prostszej formie (na przykład odczytanie wypowiedzi j ako " oszczerstwa " bądź rozpoznanie budowli w terminach " stylu " architektonicznego) , wiąże się z chwytaniem subtelnych stopni konformizmu i nonkonfor­ mizmu; i tylko nieopatrzny teoretyk może ulec złudzeniu, że zawsze potrafi określić miej sce danego postępku na dyspozycyj nej mapie " na­ tury ludzkiej " bądź " postępowania chrześcij ańskiego " dzięki j akiej ś pro­ stej regule. Plon rozumienia, j aki przynosi to zaangażowanie, o ile zo­ staj e rozumnie podj ęte, j est nie bez znaczenia. Ale mieści się w wąsko zarysowanych granicach. 29 Na przykład konstytucj a angielska (Bagehot) , despotyzm orientalny, le phenomene bureaucratique, partia polityczna, człowiek renesansowy, " system " pokrewieństwa, ro­ mantyzm, chrześcij aństwo z Port-Royal, architektura barokowa, feudalizm, " oświece­ nie " , rycerstwo, kapitalizm manchesterski, " lata dziewięćdziesiąte " , devotio moderna pięt­ nastowiecznych Niderlandów, " tragedia " , monarchia średniowieczna, " społeczeństwo burżuazyjne " , bankowość centralna, " realizm " w sztuce, " proletariat " . 30 Albo też, być może, opis zmian, jakie dokonuj ą się na tego rodzaj u mapie. Tak wła­ śnie rozumie Maitland swą " historię konstytucyjną " , która " nie j est historią partii, lecz instytucji, nie j est historią walk, lecz wyników " ( Constitutional History of England, s. 53 7) .

O postępowaniu człowieka

1 18

Praktyki nie są stabilnymi układami łatwo rozpoznawalnych właści­ wości7 za które w danym czasie je się bierze. Nawet te nieliczne7 co zo­ stały otwarcie zaproj ektowane7 nie są jedynie bieżącymi 77 Schematami 77 postępowania o znanej użyteczności bądź stosowności; nie7 to tropy po­ zostawione przez sprawców odpowiadaj ących na nastręczaj ące się im sy­ tuacje7 tropy tylko trochę mniej ulotne niż same transakcje7 za sprawą których powstały. Co więcej 7 tym7 co odróżnia j e od procesÓW7 jest wła­ ściwy im charakter układów wierzeń i uczUĆ7 a więc tożsamości nie bę­ dących j edynie łatwo uchwytnymi warunkami7 na gruncie których dana praktyka może stać się zrozumiała7 lecz (podobnie j ak postępki) będą­ cych zj awiskami historycznymi o kontekstowej zrozumiałości. Zarazem j ednak niezależnie od tego7 j ak rozumie się daną praktykę (j ako bieżącą7 moralną bądź użyteczną procedurę czy j ako emanacj ę czynów) żadnego rzeczowego czynu ani żadnej rzeczowej wypowiedzi nie da się w pełni zrozumieć w terminach teorematów określaj ących ów czyn bądź wypo­ wiedź j ako zgodne albo niezgodne z tą praktyką3 1 • Odpowiedniego typu badania7 na gruncie którego można teoretyzować rzeczowe postępki7 musimy poszukać gdzie indziej . 1

77 Poj ęty w kategoriach postaci idealnej 77postępowanie człowieka 7 rzeczowy postępek zostaj e zidentyfikowany j ako inteligentne 77 dzianie­ 7 -się złożone z powiązanych okolicznościowych zj awisk: uchwytnego sprawczego podmiotu zaangażowanego w samoobj awianie i samousta­ nawianie7 z rozumianej nastręczaj ącej się sytuacji7 którą sprawca pojmu­ j e j ako swoj ą7 z wierzeń7 uczuć7 rozumień i wyobrażeń7 w ramach których 3.

3 1 Ó w wzgląd, o który mi tu chodzi, można zilustrować następuj ąco. O każdym słu­ chaczu wykładu świętej pamięci profesora Hugha Lasta na temat prawnych oraz instytu­ cjonalnych zmian, na gruncie których w czasach Oktawiana wyłoniło się cesarstwo rzymskie, można słusznie powiedzieć, że podsunięto mu pewne głęboko przemyślane zrozumienie tej sytuacji ze względu na modyfikacj ę określonej praktyki . Z drugiej stro­ ny, w The Roman Revolution sir Ronald Syme przedstawia tę sytuacj ę nie w terminach mo­ dyfikacj i pewnej praktyki, lecz w terminach przygodnych transakcj i poszczególnych sprawców, z których każdy, odpowiadaj ąc na rozumiane własne położenie podej mowa­ nymi z uwagi na wyobrażone i pożądane wyniki decyzj ami, aby uczynić bądź powiedzieć to, a nie co innego, wpisuj e się indywidualnie w cały szereg praktyk. Otóż niedostateczność (bo, rzecz j asna, nie jest to błąd) ujęcia historyka, który przy­ prawia swą narrację tak zwanymi sądami " moralnymi " , polega nie na tym, że dąży on do zrozumienia postępków w obrębie praktyki moralnej, lecz na tym, że dąży do rozumie­ nia czynów w terminach pewnej praktyki jakiegokolwiek w ogóle rodzaj u .

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

1 19

sprawca rozważa i wybiera swą odpowiedź na tę sytuacj ę, z warunków, które uznaj e przy dokonywaniu tego wyboru, z czynu, który spełnia, oraz z odpowiedzi, j aką otrzymuj e. Teoretyzowanie rzeczowego postępku to tyle, co uznanie go w jego postaci j ako pewnej wielości powiązanych zja­ wisk, wyróżnienie tożsamości, którą to stanowi, a tym samym zrozumie­ nie j ej bez zredukowania do innych. Owo istotne tu powiązanie j est przy­ godnością; owa tożsamość, którą ono ustanawia, jest pewnym evento. Teoretyzowanie przygodności j est wielkim i trudnym przedsięwzię­ ciem, i ograniczę się j edynie do próby j ej identyfikacj i w zakresie wła­ ściwości . Podobnie j ak wyrażenia " funkcj onalny " , " prawdopodobny " , " " " przyczynowy itd . , słowo " przygodny oznacza rodzaj stosunku okre­ ślaj ący charakter tego, co przezeń powiązane. W tej mierze wysuwa się dwa twierdzenia. Po pierwsze, powiada się, że to stosunek zależności bądź współzależności, taki że j ego rozpoznanie podnosi zrozumiałość wchodzących w grę " dziań-się " - to znaczy, stosunek pretenduj ący do ro­ li stosunku istotnego, nie będącego ani j edynie faktycznym połącze­ niem " dziań-się " w terminach " kiedy " bądź " gdzie " , ani j edynie korela­ cj ą " dziań-się " w kategoriach podobieństwa bądź arbitralnie wybranych wspólnych właściwości . A pozbawiony tego charakteru stosunek ten był­ by z pewnością bezwartościowym narzędziem rozumienia. Po drugie j ed­ nak, przygodność pretenduj e do odmienności od wszelkich innych sto­ sunków istotnych: od tego rodzaj u współzależności, j aka na mocy prawi­ dłowości ustanawiaj ących wszelkiego rodzaj u proces teleologiczny, ewolucyjny, mechaniczny, organiczny itd. bądź na mocy struktury usta­ nawiaj ącej wszelkiego typu system tych rodzaj ów łączy składniki takie­ go procesu bądź systemu; od stosunku konieczności; od relacj i przy­ czyny i skutku; od zależności funkcj onalnej ; od stosunku implikowania bądź pociągania za sobą (j ak " powinien " implikuj e " może " , a przepłynię­ cie kanału La Manche pociąga za sobą umiej ętność pływania) ; i preten­ duj e wreszcie do odmienności od stosunku analogiczności . I znowu, bez tej odmienności przygodność byłaby z pewnością nieswoistym narzę­ dziem rozumienia. Zarazem j ednak trudność pogodzenia tych dwu rosz­ czeń sprawia, że stosunek przygodności wydaj e się czymś, co należało­ by j uż to odrzucić j ako złudzenie lub nawet sprzeczność wewnętrzną, już to umiej scowić gdzieś w szczelinach czy to procesu, czy to systemu, czy to przyczynowego, czy to funkcj onalnego . Tak oto gdy powiada się, że przygodność j est losowa czy też czysto przypadkowa, zostaj e odróżniona od stosunków systematycznych, ale

1 20

O postępowaniu człowieka

za cenę j ej racj onalności : odmawia się j ej charakteru stosunku znaczą­ cego. Cokolwiek mgliste idee trafu i przypadku można uznać za odno­ szące się do czegoś we wspólnym doświadczeniu (gdzie towarzyszą im poj ęcia takie j ak ,,nieszczęście " i " zły los " ) i mogą być użyteczne w diag­ nozowaniu sytuacj i z uwagi na odpowiadanie na nie, ale do słownictwa rozumienia teoretycznego wyrażenia te mogą należeć j edynie wtedy, gdy fortuna zostanie zidentyfikowana j ako będąca sama przez się procesem. I zidentyfikowana j ako cokolwiek nieregularny i chwiejnie artykułowany proces, zostawiaj ący miej sce na j akieś manewry i dopuszczaj ący, na przy­ kład, tego rodzaj u stosunki j ak relacj a między kozłem a drzewem, do którego j est uwiązany, " przygodność " może wydać się słowem od­ powiednim dla oznaczenia stosunku między składnikami tego procesu. Ale nawet chwiej nie artykułowany proces, zwłaszcza zaś taki, w którym " " grę rozumie się w kategoriach prawdopodobieństw statystycznych, nie j est z tej racji mniej procesem bądź systemem i nie zostawia miej sca na stosunki inne niż te właściwe procesowi bądź systemowi. I dalej , przygodność próbuj e się umiej scowić poprzez rozpoznanie j ej j ako stosunku między tym w charakterze składników systemu bądź pro­ cesu, co system bądź proces z konieczności zapoznaje, mianowicie mię­ dzy ich poszczególnością czy Q ak to czasem się nazywa) unikatowością. Przygodność, powiada się, oznacza stosunki rzeczy poszczególnych j ako takich. Ale to jedynie cokolwiek mętny sposób pozbycia się stosunków przygodnych. Albowiem nie może być innych stosunków prócz stosun­ ków między tożsamościami, wszelkie tożsamości są zaś j ednościami po­ szczególności i gatunkowości, a stosunki między nimi, o ile w ogóle wy­ stępuj ą, są stosunkami w obrębie ich treści bądź charakterów. jeszcze inaczej przygodność rozpoznaj e się j ako stosunek między od­ chyleniem a normą w systemie bądź procesie: zachowanie komet w me­ chanice systemu słonecznego bądź choroba i rozkład w organizmie bio­ logicznym . Ale w tego rodzaj u stosunku nie ma nic swoistego: patologia nie domniemuj e żadnych tożsamości ani stosunków spoza obszaru czy też wymagaj ących modyfikacji funkcj onalnych zależności fizj ologicz­ nych, dzięki którym rozumie się zachowanie organizmów. I wreszcie, powiada się (za Arystotelesem) , że gdy dwa lub więcej niezależnych procesów teleologicznych lub innych zostaj e j akoś po­ wiązanych ze sobą, wówczas owo powiązanie j est niepodobne do tego, które ustanawia same te procesy, i można je rozpoznać j ako przygodne. To znaczy, ściślej biorąc, przygodność identyfikuj e się j ako stosunek

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

121

" " dziań-się , które, przynależąc d o niezależnych procesów teleologicz­ nych lub innych, poj awiaj ą się w miej scu, gdzie te niezależne procesy za­ chodzą na siebie. Ale w takim punkcie przecięcia nie ma niczego, czego nie można zrozumieć w terminach wchodzących w grę procesów, a tym samym niczego, co po temu, aby stało się zrozumiałe, wymaga uj ęcia w kategoriach innego rodzaj u stosunku . O ile sytuacj a taka wymaga roz­ poznania, skłania raczej do wniosku, że wątpliwe i oparte na j akimś nie­ zrozumieniu było wierzenie, j akoby te wchodzące w grę procesy były niezależne, niż uzmysławia potrzebę przywołania w celu j ej zrozumienia pewnego szczególnego, przygodnego stosunku . W tym zatem, c o zostaj e zrozumiane j ako proces lub coś m u równo­ ważnego, nie ma miej sca na inny stosunek między " dzianiami-się " niż funkcj onalna bądź przyczynowa zależność między składnikami procesu: zamysł znalezienia miej sca dla stosunków przygodnych w szczelinach procesu lub systemu prowadzi donikąd . Kiedy natomiast rozumie się, że żaden proces ani nic mu równoważnego nie wchodzi w grę i kiedy dane " dzianie-się " zostaj e zidentyfikowane j ako przej aw inteligencji, a tym samym j ako zj awisko j ednostkowe, będące samo w sobie tym, czym j est samo dla siebie, wówczas nie tylko j est miej sce dla tego rodza­ ju stosunku, który odpowiada wymogom przygodności, lecz stosunek ów j est w istocie warunkiem zrozumiałości tego " dziania-się " . Zj awisko, które j awi się j ako składnik procesu lub systemu, przeczy własnemu charakterowi, natomiast takie, które j awi się w oderwaniu, j est j edynie czymś uchwytnym, co oczekuj e na zrozumienie. Przygodność j est zatem stosunkiem między " dzianiami-się " zidenty­ fikowanymi j ako zj awiska j ednostkowe będące przej awami inteligencj i (czynami i wypowiedziami człowieka) , n a gruncie którego rozumie s i ę j e w ów jedyny sposób, w j aki ich charakter formalny j ako takich zj awisk j ednostkowych pozwala je rozumieć, a mianowicie w kategoriach związ­ ków zależności z innymi takimi zj awiskami . W najwątlej szej j ego odmianie tego rodzaj u stosunek można nazwać " "więzią incydentalną . Wówczas to współwystąpienie tego rodzaj u zj a­ wisk rozumie się j ako podszept co do istnienia pewnego stosunku zależ­ ności i rozpoznania go, co podnosi zrozumiałość tych zj awisk nie dlate­ go, j akoby istniał j akikolwiek oznaczony powód, dla którego miałyby współwystąpić, nie dlatego, j akoby istniało j akiekolwiek " sprzęgło " , lecz j edynie dlatego, że współwystąpiwszy nie odstręczały się wzaj emnie. Zostaj ą rozpoznane j ako sprzęgaj ące się, a nie podciągnięte pod coś,

1 22

O postępowaniu człowieka

co j e sprzęga. Owo zaś sprzęganie się Q akkolwiek byłoby wątłe) zostaj e rozpoznane w kategoriach rzeczowych charakterów tych zaj ść (bądź j akiej ś z ich cech) , a nie na mocy j akiej kolwiek zewnętrznej zawieraj ącej bądź sprzęgaj ącej j e okoliczności. Niemniej stosunek przygodny w pełnym tego słowa znaczeniu j est sekwencyj nym powiązaniem inteligentnych zj awisk j ednostkowych, na gruncie którego to, co zj awia się potem, zostaj e rozpoznane j ako uwa­ runkowane przez to, co zaszło przedtem, nie po prostu dlatego, że nie można tu odwrócić przed i po, nie dlatego (rzecz j asna) , że to, co zaszło przedtem, zostaj e rozpoznane j ako warunek przyczynowy, ani nie dlate­ go, że j edno zostaj e rozpoznane j ako powiązane funkcj onalnie z drugim, lecz dlatego, że zaj ścia te " stykaj ą się " i w styczności tej identyfikuj ą się j ako sprzęgnięte i włączone w pewną zrozumiałą ciągłość warunkowo zależnych zj awi sk. Ale co oznacza tu owo " stykanie się " ? Formalnie biorąc, oznacza brak odstępu, a zatem brak między zj awiskami j akiegokolwiek pośred­ nika nie będącego zj awiskiem, choćby " prawa " albo " funkcj i " . Stosunek ów j est bezpośredni i sformułowany w kategoriach rzeczowych charak­ terów zj awisk, które rozumie się j ako tak powiązane. I znaczy to też, że ów stosunek, w kategoriach którego szuka się zrozumienia, j est stosun­ kiem każdego zj awiska do tego, które je poprzedza, i że, tym samym, każdy poprzednik sam j est następnikiem i każdy następnik sam j est po­ przednikiem. W zależności przygodnej nie ma żadnej teleologii; ale nie ma też zj awiska " pierwszego " czy też źródłowego, w ramach którego można zrozumieć wszystkie następne. jest tylko nieprzerwana ciągłość zj awisk, z których każde j est j ednością poszczególności i rodzaj owości. Zarazem jednak sam ów stosunek " stykania się " określa rzeczowo tożsamości nim powiązane. Na j ego gruncie to, co zj awia się pierwsze, zostaj e, właśnie z uwagi na tę uprzedniość, poj ęte j ako (że tak powiem) prognoza, wdanie się, wić, zachęta, otwarcie, wezwanie; to znaczy, j ako działanie domagaj ące się odpowiedzi i może nawet świadome tego, j a­ kiego rodzaj u odzew wzbudzi, choć - z uwagi na to, że możliwe są róż­ ne odpowiedzi - z konieczności nieświadome, z którą konkretnie się spotka. To zaś, co zj awia się potem, zostaje, właśnie z uwagi na tę na­ stępność, rozpoznane j ako odpowiedź, uwzględnienie, dopełnienie tego, co zaszło przedtem . Tak oto ciąg przygodnie powiązanych zj awisk nie j est procesem, w którym istniej e pole manewru; nie, ciąg taki składa się wyłącznie z manewrów poprzez wzaj emny style Owa ciągłość nie polega

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

1 23

j edynie na braku odstępu; j est przystawaniem tego, co zachodzi potem, do tego, co zaszło przedtem. Zrozumiałość polega zaś na rozpoznaniu z jednej strony tego, co zachodzi potem, j ako uwzględnienia, podj ęcia tego, co zaszło przedtem, j ako swego rodzaj u odpowiedzi, z drugiej zaś tego, co zaszło przedtem, j ako pod pewnym względem wstępu do tego, co zachodzi potem. Krótko mówiąc, rozumienie w terminach stosunków przygodnych j est kontekstowe: to, co musi być zrozumiane, i kategorie, w których j est to rozumiane, nie są tożsamościami dwu odmiennych rodzaj ów (tak j ak " prawo " i przypadki j ego działania) , lecz zj awiskami j ednostkowymi, które na gruncie pewnego dociekania zostaj ą uj ęte tak, że przez łączące j e więzi ewidencyj ne tłumaczą siebie nawzaj em . Zrozumieć rzeczowy postępek, w którym sprawczy podmiot obj a­ wia i u stanawia samego siebie to tyle, co włączyć go w pewną opowieść, na gruncie której zostaj e rozpoznany j ako zj awisko przygodnie związa­ ne z innymi zj awiskami . Tego rodzaj u opowieść nie zaczyna się od bez­ warunkowego " na początku . . . " , lecz od warunkowego " pewnego ra­ zu . . . " . I nie ma bezwarunkowego zakończenia; j ej zakończenie j est po­ czątkiem innej opowieści . Opowieść ta nie ma całościowego znaczenia; to tyle, co zj awiska poj ęte w kategoriach znaczeń, j akich nabywaj ą na mocy łączących j e przygodnych więzi ewidencyj nych . Narrator tego rodzaj u opowieści nie ma zaś żadnego przesłania dla słuchaczy prócz zrozumiałości, w którą, j ak sądzi, wyposażył przedstawione zj awiska splataj ąc z nich opowieść. Oczywiście prawdą j est, że opowieść może służyć przekazaniu j akiegoś morału, może spełniać rolę normy w sto­ sunku do przyszłego postępowania, może uczyć słuchaczy działania w sposoby gotowe prowadzić do pożądanych wyników, może upewniać o wspaniałości przeznaczenia i może j ednać słuchaczy ze złym losem; i słusznie powiedziano, że opowieść może wszelkie zło odkupić. Ale kiedy tak się dziej e, narrator wychodzi z roli tego, którego zadaniem j est trzymać się rzeczowości miej sca i czasu, i wyposaża zj awiska w pe­ wien potencj ał, którego nie mogą posiadać nie tracąc zarazem właściwe­ go im charakteru j ako zj awisk właśnie. I kto tak czyni, nie opowieść snuj e, lecz mit tworzy. Rzeczowy czyn bądź wypowiedź, zidentyfikowane w ramach postaci ide­ alnej " postępowanie człowieka " , to zatem tyle, co zj awisko j ednostkowe; badanie, na gruncie którego można je teoretyzować, ma na celu zro­ zumienie go w obrębie j ego warunków. Warunkami tymi są inne tego

1 24

O postępowaniu człowieka

rodzaj u zj awiska, z którymi czyn ów j est połączony więzią przygodną. Tym, czego należy dociec, j est pewien widomy wątek ciągłości przygod­ nie powiązanych zj awisk, w którym ten czyn j est bieżącym ogniskiem skupienia uwagi teoretyka. Teorematem wysnutym w tym dociekaniu j est zaś opowieść, na gruncie której czyn ów nie j est rozumiany j ako lo­ sowe zrządzenie ani j ako konieczne następstwo, lecz j awi się j ako moż­ liwe do przyswoj enia dla inteligencj i wydarzenie. Jak wszelkie inne przygody teoretyzowania, zaangażowanie rozu­ mienia rzeczowego postępku w kategoriach j ego przygodnych warun­ ków j est zaangażowaniem maj ącym na celu umniej szenie taj emnicy, nie zaś osiągnięcie domniemanego ostatecznego zrozumienia. I tu, j ak i w każdym innym tego rodzaj u zaangażowaniu, wszelkie osiągnięcie j est teorematem, który nie tylko wyraża pewien stosunek (bądź sieć sto­ sunków) między zj awi skami, lecz który, czyniąc to, wyszczególnia ści­ ślej rozpoznane, ale j eszcze niezrozumiane zj awiska przez uj ęcie ich w kategoriach ich warunków. Teoretyzowanie dąży tu do odsłonięcia przygodnie powiązanych wierzeń, uczuć, rozumień i skrupułów pewne­ go sprawczego podmiotu i do uchwycenia przystawania j ego czynów do powziętej przezeń diagnozy własnej sytuacj i . Namysł dotyczy prak­ tyk, w które czyn ów się wpisuj e, j e go stosunku do odpowiedzi, j akie wywołuj e, i reperkusj i wywoływanych przez tę transakcj ę . Poznanie może być utrudnione lub nawet udaremnione przez niedostatek świa­ dectw; trop można zgubić przez nieuwagę; może zbłądzić na manowce fantazj owania. Niemniej j est to zaangażowanie rozumienia. Teoretyk nie dąży do odegrania w wyobraźni postępku sprawcy ani do odtworze­ nia go tak, j ak został dokonany. Jego zaangażowanie polega na wyłuska­ niu wszelkich świadectw, j akie tylko zdoła uchwycić, w celu przyswoj e­ nia tego postępku, wyposażenia go w warunkową zrozumiałość, której sam j est autorem . W owo rozumienie musi wnieść głęboki szacunek dla czynu j ednostkowego, cierpliwość w tropieniu związków, wnikliwość oceny źródeł i okoliczności, oko wyczulone na odmienność rzeczy z po­ zoru podobnych, ucho zdolne chwytać dalekie echa, a i wyobraźnię, nie po to, aby dopowiadać prawdopodobne, lecz by postulować, rozpozna­ wać, analizować i krytykować szereg rozmaitych przygodnych związ­ ków, z których każdy wspiera się na odczytaniu świadectwa. I j est to za­ angażowanie rozumienia teoretycznego : teoretyk nie dąży tutaj do zro­ zumienia postępku j edynie po to, aby nań odpowiedzieć. Nie j est stroną wymiany, którą teoretyzuj e.

O rozumieniu teoretycznym postępowania człowieka

1 25

Rozumienie teoretyczne rzeczowego czynu bądź wypowiedzi jest za­ tem zasadniczo rozumieniem 77 historycznym " . Teoretyzowanie postępku to tyle7 co uważne trwanie przy odnośnym zj awisku i rozumienie go j a­ ko sprawcy (który sam j est przygodną ciągłością wierzeń) podej muj ące­ go wyzwanie obj awiania i ustanawiania siebie zgodnie z własnym rozu­ mieniem i w kategoriach j ego przygodnej sytuacj i . Przedmiotem są tu czyny i wypowiedzi sprawców w kontekście wierzeń i uczuć7 na gruncie których zostały spełnione7 oraz wyobrażonych i pożądanych zaspokoj eń7 j akie maj ą przynieść7 przedmiotem są transakcj e j ako wynik okoliczno­ ściowego zbiegnięcia się tych czynów i wypowiedzi7 i przedmiotem są re­ perkusj e7 j akie to przygodnie budzi. Tego rodzaj u zbiegnięcie się zj awisk j est pewnym evento; nie po prostu odnotowanym zj awiskiem7 nie czymś7 co samo w sobie j est uchwytnym czynem bądź uchwytną odpowiedzią na czyn7 lecz przygodnym wynikiem wyborów oraz obcowania uchwyt­ nych podmiotów i czymś rozumianym j ako taki wynik.

II

O stanie cywilnym Pośród gęstych mroków osłaniaj ących naj odleglej szą od nas starożytność poj awia się j ednak nigdy niegasnące, wieczne światło prawdy, której w żadnym przypadku nie należy poddawać w wątpliwość: że świat społeczny (mondo civile) został z całą pewnością stworzony przez ludzi. Dlatego też możemy i powinniśmy odnaleźć j ego zasady w przemianach naszego własnego ludzkiego u mysłu . Vico, Nauka nowa, 3 3 1 *

W tym esej u podej mę próbę zidentyfikowania i teoretycznego opracowania w j akiej ś mierze tego, co będę nazywał stanem cywilnym bądź więzią cywilną. To pewna postać idealna. Stan cywilny, w tym sen­ sie, w j akim będę używał tu tego wyrażenia, nie j est stowarzyszeniem daj ących się wskazać osób, możliwym do zidentyfikowania z uwagi na miej sce i czas, z uwagi na symbole, za pomocą których samo się roz­ poznaj e, daj ącym się określić w kategoriach wspólnoty wierzeń bądź swoistych reguł i porządków. To pewien typ stowarzyszenia, j eden z wie­ lu. Z konieczności wyklucza stosunki sprzeczne z nim samym (tak j ak przyj aźń wyklucza wrogość) ; choć j ednak j est odrębny od stosunków z nim sprzecznych, nie wyklucza osób podtrzymuj ących te stosunki. Będę to nazywał więzią obcowania cywilnego. Decyzj a, aby ów stan i tę więź, o których chcę tu mówić, scharakte­ ryzować za pomocą wyrażeń " stan cywilny " [civil] i " obcowanie cywil­ ne " [ civility] , może wydać się cokolwiek anachroniczna: czasy, kiedy wyrażenia te miały sprecyzowane i powszechnie zrozumiałe znaczenia należą j uż do przeszłości . Ale walor tych wyrażeń j ako narzędzi wyodręb­ nienia tematu polega dla mnie na tym, że ich znaczenia nie są j eszcze l.

* Giambattista Vico, Nauka nowa, w przekładzie Jana Jakubowicza i opracowaniu Sława Krzemień-Oj aka, Warszawa 1 9 66, s . 1 3 8 . Ó w mondo civile Vico to właśnie stan cy­ wilny w sensie Oakeshotta (przyp. tłum.) .

1 28

O postępowaniu człowieka

całkiem zapomniane, a także na tym, że stan i więź, które wyrażenia te zrozumiale określaj ą, nie są ani tak sztywne, j ak te wskazywane przez słowa " prawny " i " prawnie " , ani tak niesprecyzowane, j ak te, które dzi­ siaj powszechnie (choć, j ak sądzę, niefortunnie) uj muj e się za pomocą słów " polityczne " i " politycznie " . Jednocześnie, rzecz j asna, są one bli­ sko związane z " prawem " i " polityką " . Ponadto ten stan idealny chcę (o ile to tylko stosowne) określać mia­ nem civitas, personae związane w ten sposób - mianem cives, poj ęcia tej więzi - mianem lex, a ogólne warunki tego stowarzyszenia - mianem res­ publica. I chcę tak czynić dlatego, że rzeczą dogodną j est mieć proste wyrażenia na oznaczenie tych warunków idealnych, i dlatego, że te wła­ śnie słowa, j ako cokolwiek archaiczne, łatwiej rozumieć w oderwa­ niu od przygodnych sytuacj i, a tym samym trudniej niż ich dzisiej ­ sze odpowiedniki ( " państwo " , " obywatel " , " prawo " , " interes wspólny " ) wziąć za wyróżniki historycznych i wieloznacznych stowarzyszeń . Poza tym będę musiał zadowolić się niebezpiecznie wieloznacznymi wyraże­ niami odnoszącymi się do innych istotnych postulatów tego stanu ideal­ nego: " sprawiedliwość " , " sądownictwo " , " rządy " , " poddany " , " panowa­ nie " i " polityka " . Ta postać idealna należy do narzędzi, których można używać w dą­ żeniu do zrozumienia historycznych, wieloznacznych, złożonych stowa­ rzyszeń ludzi i w następnym esej u zamierzam użyć j ej w odniesieniu do stowarzyszeń powszechnie nazywanych europej skimi państwami nowożytnymi; tu wszakże chodzi mi nie o używanie tej postaci idealnej , lecz o zrozumienie j ej w ramach j ej postulatów. I , rzecz j asna, j est to postać idealna nie j ako pożądany doskonały stan rzeczy, lecz j ako wy­ abstrahowana z przygodności i wieloznaczności rzeczywistych dziań-się w świecie. Nie trzeba przypominać, że nie jestem pierwszym, który podej muj e to wyzwanie intelektualne . Ale też ledwie garść spośród myślicieli, któ­ rzy je podj ęli, nie zdradziła go wcześniej lub później na rzecz rozpatry­ wania tego rodzaj u względów j ak przygodne warunki sprzyj aj ące poj a­ wieniu się tej postaci w świecie i właśnie te rozważania okazywały się najbardziej interesuj ące dla czytelników. Inni znów, j ak wielu spośród teoretyków Rechtsstatt, nazbyt łatwo kapitulowali wobec wieloznaczności warunków historycznych. Niemniej faktem jest, że niektórzy potrafili za­ chować należyty dystans w stosunku do tego rodzaj u zewnętrznych uwa­ runkowań, a najbardziej godni pamięci spośród nich są Arystoteles,

O stanie cywilnym

1 29

Hobbes i Hegel. To od tych filozofów i od paru wielkich teoretyków pra­ wa możemy nauczyć się najwięcej . Podobnie j ak wszelka inna postać idealna, stan cywilny lub więź cywilna j est pewnym wyciągiem ze wszystkiego, co może się dziać, owocem skupienia uwagi, spostrzegania, abstrahowania, odróżniania, porównywania, ponawianego rozważania, wyprowadzania wniosków, konkludowania i formułowania; owocem zaangażowania płynącego z woli identyfikacj i . Ta postać idealna staj e się najpierw uchwytna j a­ ko pewne idealne połączenie właściwości; to znaczy, w zakresie cech, które same są układami właściwości . A gdy zostaj e wyłuskana z przy­ godności lokalnego uj ęcia, może być rozpoznana zarówno pod względem podobieństw, j ak i pod względem różnic zachodzących między nią a in­ nymi podobnie poj ętymi stosunkami . Tak oto czterema naczelnymi znamionami tej postaci idealnej , n a których skupił uwagę Arystoteles, są względy następuj ące: ż e j est to więź między ludźmi, że j e st stosunkiem równych, że j est stanem " usta­ nowionym " i że j est stosunkiem samowystarczalnym. Cechy te są tutaj nie więcej niż wyróżnikami . Wskazuj ą, że więzi tej powinniśmy poszu­ kiwać pośród ludzi, nie zaś pośród mrówek, pszczół, bobrów lub j akich­ kolwiek innych stworzeń cieszących się opinią istot społecznych; że nie j est to stosunek funkcj onalny ani hierarchiczny, lecz taki, w którym obie strony równania (że tak powiem) są tym samym i noszą to samo miano (polites) ; że możemy oczekiwać odkrycia oznak tego stanu nie tylko w postępowaniu personae związanych ze sobą w ten sposób, ale i we wspólnej im świadomości pewnego narzędzia dla niego konstytutywne­ go (politeia) ; i że stan cywilny zawsze odznacza się pełnością w tym sen­ sie, że nie służy żadnemu zewnętrznemu rzeczowemu celowi (autar­ keia) 1 • Co więcej , Arystoteles stwierdził, że więź ta różni się właściwo­ ściami od więzi " plemiennej " , " rodzinnej " czy też " domowej ", a także od tego, co nazywał "wspólnymi biesiadami " czy " gospodarką " . Oma­ wiaj ąc zaś powinowactwa zachodzące między więzią cywilną oraz inny­ mi " lepiej znanymi " formami stowarzyszenia, zauważył, że stosunek ów j est j ak " przyj aźń " , tyle że słabsza lub " rozwodniona " , i że ma pewne 1 Rozważania nad tą właściwością w księdze pierwszej Polityki j asno wskazuj ą, że Arystoteles poczytywał ją za rys ogromnie doniosły. Fakt, że nie poświęca się j ej uwagi, na j aką zasługuje, wypada być może złożyć na karb tego, że w księdze VII cecha ta ginie z pola widzenia przesłonięta trywializmami wymiany handlowej .

O postępowaniu człowieka

1 30

cechy wspólne z więzią małżeńską, o ile tę ostatnią uj mie się w oderwa­ niu od więzi " domowej " 2• W czasach później szych, a i w nieco odmiennych okolicznościach, stan cywilny identyfikowano - dzięki j ego właściwościom - przez odróż­ nienie go od więzi religij nej (lub kościelnej ) i od więzi militarnej . W cza­ sach nam bliższych za szczególnie wiele mówiące uznano (raczej nazbyt pospiesznie) odróżnienie więzi cywilnej i więzi moralnej . W obiegu są dzi ś sformułowania - j ak choćby " prawa cywilne (obywatelskie) " i "woj ­ na cywilna (domowa) " - wskazuj ące (często cokolwiek chwiejnie) na to, co uważa się za doniosłe odróżnienia. Istotnym, choć bardzo niepew­ nym, osiągnięciem było (ogromnie trudne do przeprowadzenia dla Ary­ stotelesa) odróżnienie " cywilnego " i " naturalnego " . Natomiast odróż­ nienie " cywilnego " i " kryminalnego " uważam za mniej pouczaj ące z uwagi na j ego wieloznaczność. Wiele z tych obserwacji jest trafnych, a wszystkie świadczą o udatnym angażowaniu wyobraźni abstrakcyjnej w często bezładnych i niej asnych okolicznościach; osiągnięcie Arystotelesa, dokonane w warunkach greckiej polis, zasługuje na szacunek. I stanowi nie byle jaki przyczynek do ro­ zumienia przez nas stanu cywilnego. To zaś, że przynosi nie więcej niż bardzo szkicowe wyodrębnienie tego stanu w terminach jego właściwości i że j edynie bardzo mgliście rozpoznaj e najważniej sze chyba spośród j ego znamion, mianowicie system reguł, można poczytać za asumpt do żalu, ale i zachętę, aby to uj ęcie rozwinąć. Z tym że, nie ujmując nic Arystotele­ sowi, za j akkolwiek udatny wstęp do należycie wyraźnej charakterystyki Wszystko to są wyróżniki, na które Arystoteles zwraca uwagę, rozważaj ąc właści­ wości stanu idealnego, któremu przydaj e nazwę polis, a który odpowiada stanowi okre­ ślanemu przeze mnie j ako civitas. Owo rozpatrzenie cech j est, rzecz j asna, wstępem do Arystotelesowych badań nad polis w terminach postulatów tego stanu . Słowa polis używa też (tak jak my powszechnie posługuj emy się słowem " państwo " ) na oznaczenie opatrzonych imionami własnymi, skomplikowanych, zmiennych i wieloznacznych sto­ warzyszeń w typie Aten bądź Sparty, a więc przygodnych dziań-się, z których owa więź idealna daje się może wyabstrahować, ale z których żadne nie j est j ej bezwarunkowym przykładem czy też ilustracją. Ale nie ma to tutaj dla nas znaczenia i wspominam o tym j edynie po to, aby odnotować tę różnicę i zapobiec myleniu jednego z drugim. Rzeczą znaną (W. L. Newman, The Politics of Aristotle, t. I, s . 1 5 1 ) j est to, że podob­ na dwoistość występuj e w Arystotelesowym uj ęciu niewolnictwa: część rozważań doty­ czy odpowiedniej postaci idealnej ( " niewolnictwa z natury " ) , część zaś - różnorodnej praktyki historycznej . Można przypuszczać, że sam Arystoteles wiedział, co robi, nato­ miast czytelnicy Folityki często przeoczali tę różnicę. 2

O stanie cywilnym

131

stanu cywilnego j e uznamy, zaangażowanie teoretyka polega na czym in­ nym; w zaangażowaniu tym chodzi o zrozumienie stanu cywilnego w ter­ minach j ego postulatów. Zacznę od najogólniej szego z tych warunków; mianowicie tego, że więź cywilna j est więzią ludzi . Znaczenie wyrażenia " istota ludzka " , kie­ dy wskazywać ma kryteria, dzięki którym można rozpoznać występo­ wanie bądź niewystępowanie stanu cywilnego, j est siłą rzeczy niesprecy­ zowane: kogo i z uwagi na j akie własności należy " poczytać " za istotę ludzką, a j aki stopień odchylenia dyskwalifikuj e? I może to pozostać nie­ sprecyzowane, nie tracąc wartości . Będąc samo układem właściwości, pretenduj e j edynie do roli j ednej z wielu cech wyróżniaj ących i spełnia swoj e zadanie, j eśli pomaga w identyfikacj i . Ale gdy stan cywilny ujmuj e się j ako stosunek postuluj ący istoty ludz­ kie, zostaj e j ednak orzeczone coś określonego; mianowicie że j est to sto­ sunek, który należy rozumieć nade wszystko w kategoriach postaci ideal­ nej " postępowanie człowieka " . A co to znaczy, wyłożyłem uprzednio tak szeroko, j ak tylko umiałem, i nie będę wszystkiego powtarzał, lecz j edy­ nie przypomnę krótko. Poj ęta w ramach swych postulatów postać ide­ alna " postępowanie człowieka " to tyle, co "wolni " (to znaczy inteligentni) sprawcy obj awiaj ący i u stanawiaj ący się w odpowiadaniu na swe przy­ godne rozumiane sytuacj e z uwagi na wyobrażone i pożądane zaspo­ koj enia, które pragną uzyskać za sprawą odpowiedzi innych takich spraw­ ców, działaj ąc na gruncie przyswoj enia warunków i skrupułów rozma­ itych praktyk, w tym zwłaszcza warunków i skrupułów takiego bądź innego j ęzyka rozumienia i obcowania moralnego. Postępowanie człowie­ ka nie j est " procesem " złożonym z szeregu powiązanych funkcj onalnie bądź przyczynowo składników; j est stosunkiem inteligentnym, kulty­ wowanym wyłącznie na mocy tego, że j est wyuczony i rozumiany, dobrze lub źle rozumiany. Moj a pierwsza teza odnośnie do stowarzyszenia cywilnego wiąże się zatem ze sprawami, które j uż szczegółowo rozważyłem, a i stanowi istotny krok naprzód w dziele rozumienia stanu cywilnego. Civitas j est pewnym zaangażowaniem postępowania człowieka; cives nie są orga­ nizmami neurofizj ologicznymi, postaciami genetycznymi, j aźniami psychologicznymi ani składnikami " procesu społecznego " , lecz "wolny­ mi " sprawcami, którzy na czyny i wypowiedzi innego odpowiadaj ą rozu­ mieniem; i stowarzyszenie cywilne nie j est stosunkiem organicznym, 2.

1 32

O postępowaniu człowieka

ewolucyj nym, teleologicznym, funkcj onalnym ani symptomatycznym, lecz j est rozumianą więzią inteligentnych sprawców. Skoro stan cywilny należy do " postępowania człowieka " w tym sen­ sie, w którym używam tego wyrażenia, zadaniem teoretyka j est uchwycenie typu więzi, j aką stan ów postuluj e . A przez typ więzi rozu­ miem taki czy inny kategorialnie odrębny sposób związania, który, pod­ czas gdy może być kultywowany w połączeniu z innymi sposobami, nie daj e się sprowadzić do żadnego z nich. Istniej ą dwa takie typy, które trze­ ba rozważyć. Pierwszy j est owym sporadycznym transakcyj nym stowarzyszeniem wzaj emności, na gruncie którego sprawcze podmioty, odpowiadaj ąc na swe rozumiane sytuacj e, dążą do zaspokaj ania swych pragnień za sprawą odpowiedzi innych . To rzeczowe zaangażowanie postępowa­ nia człowieka, zawieszane j edynie wtedy, gdy czysta siła (vis) zaj muj e miej sce działania i odpowiedzi na działanie: zaangażowanie podróżnego, który opłaca przeprawę do Calais, komika, który stara się rozśmieszyć publiczność, przyszłego dłużnika, który szuka wierzyciela, gracza, który obstawia u bukmachera, ogrodnika, który sadzi kapustę, flecisty, który gra na rogu ulicy. To więź stron transakcj i i na j ej gruncie powstaj ą wszel­ kie rzeczowe zaspokoj enia, j akie sporadycznie się uzyskuj e. Sprawcy, którzy podj ęli tego rodzaj u zaangażowanie, mogą sami u stanawiać reguły postępowania; to znaczy, warunki określaj ące speł­ nianie rzeczowych czynów należących do tego zaangażowania. Flecista może postanowić, że swe stanowisko na rogu będzie obej mował co­ dziennie o określonej godzinie. I poza związaniem w kategoriach rze­ czowej więzi transakcyj nej , realizuj ący to zaangażowanie sprawcy będą, rzecz j asna, związani ze swymi respondentami wzaj emnym uznaniem reguł bądź uzusów pewnej praktyki, bądź wiązki praktyk, które przyj mą za swoj e w sposób mniej lub bardziej udatny i wierny; czysto " natural­ ne " , pozbawione elementu sztuki transakcyjne zaspokaj anie rzeczo­ wych potrzeb j est niemożliwe . Te praktyki to układy względów roztrop­ nościowych; ich reguły i uzu sy to wzaj emnie rozumiane narzędzia usprawniania transakcj i, którymi rządzą. To (że tak powiem) j ęzyki, w których rozgrywa się zaangażowanie transakcyj nego dążenia do za­ spokoj enia rzeczowych pragnień. Tak oto, na przykład, gracz i bukma­ cher są związani wzaj emnie w ramach pewnej rozumianej praktyki stworzonej w celu usprawniania transakcji, w których każdy szuka swe­ go zaspokoj enia. Choć j ednak te więzy formalne czy j ęzykowe są więza-

O stanie cywilnym

133

mi, które mogą występować j edynie między sprawcami zaangażowa­ nymi w rzeczowe postępki i bez których tego rodzaj u transakcj e byłyby trudne, j eśli nie niemożliwe, to nie one j ako takie konstytuuj ą samą transakcj ę . To zależności rozumianych przysłówkowych warunków, któ­ re trzeba uznać za swoj e przy podej mowaniu decyzj i, ale ani nie identy­ fikuj ą, ani nie pociągaj ą za sobą konkretnego postępku . Język zakładów bukmacherskich nie mówi graczowi, na którego konia postawić, ani bukmacherowi, j akie zaproponować warunki, a te właśnie decyzj e kon­ stytuuj ą rzeczową transakcj ę . Tak więc sprawcy j ako strony transakcj i służących zaspokaj aniu pragnień, każdy j ako wykonawca rzeczowych czynów obliczonych na wywołanie pewnego wyobrażonego i pożąda­ nego wyniku, są związani wzaj emnie j ako respondenci na rzeczowe wybory i postępki drugiego. Są związani wzaj emnie j ako respondenci na znaczenie wypowiedzi drugiego : ten a ten flecista graj ący tę a tę me­ lodię wobec tej a tej publiczności, ten a ten liczący na pożyczkę w tej a tej wysokości pod hipotekę tego a tego domu wobec tego a tego po­ tencj alnego wierzyciela, ten a ten przyszły nabywca j abłek wobec tego a tego sprzedawcy j abłek. Mamy tu więź wzaj emną, której strony, każ­ da dążąca do uzyskania odmiennego zaspokoj enia, są należycie zidenty­ fikowane w ramach owych właśnie rzeczowych zaspokoj eń, j akie stara­ j ą się sprokurować. I nie muszę poświęcać miej sca odrzuceniu idei, j a­ koby strony transakcj i były j ako takie civibus, a ich związanie na gruncie wzaj emnego dostarczania sobie przygodnych zaspokoj eń było j ako takie stowarzyszeniem cywilnym. Sprawcze podmioty j ako poszukiwacze i zarazem dostarczyciele zaspokoj eń mogą być wszakże związani we wspólnym dążeniu do pew­ nego wyobrażonego i pożądanego zbiorowego zaspokoj enia. Nazwę to " " stowarzyszeniem przedsięwzięcia , bo j est więzią wyrażoną dążeniem do osiągnięcia wspólnego celu, j akiegoś przedmiotowego stanu rzeczy, który ma być wspólnie sprokurowany, czy też w terminach zbiorowe­ go działania na rzecz j akiegoś wspólnego interesu, który ma być trwa­ le realizowany. Owo stowarzyszenie nie tylko służy zaspokaj aniu pra­ gnień rzeczowych, ale i wiąże rzeczowe czyny i wypowiedzi, w następ­ stwie czego j est tego samego typu więzią co ta, na gruncie której sprawcy dążą do zaspokaj ania indywidualnych pragnień za sprawą od­ powiedzi innych . Tak związane sprawcze podmioty mogą wyznawać taką bądź inną wspólną wiarę i być albo nie być zainteresowane j ej szerzeniem, mogą

1 34

O postępowaniu człowieka

być udziałowcami w takim bądź innym przedsięwzięciu wytwórczym (dajmy na to, fabryce fagotów) ; mogą być towarzyszami lub soj usznika­ mi w działaniu na rzecz takiej czy innej " sprawy " , kolegami, badaczami, wspólnikami bądź spiskowcami; mogą być połączeni przynależnością do tego samego zawodu lub do takiej czy innej branży; mogą kulty­ wować takie czy inne "wspólne życie " , a mogą też być połączeni j edy­ nie tym, że maj ą wspólnych wrogów; mogą tworzyć armię, "wspólnotę gminną " , sektę, towarzystwo, partię, braterstwo, sodalicj ę, collegium bądź cech . Więzy tego stowarzyszenia mogą być tak ścisłe j ak w przypad­ ku korporacj i; mogą być luźniej sze j ak w przypadku spółki lub soj uszu. Samo stowarzyszenie może być długotrwałe albo zostać wkrótce rozwią­ zane. Wspólny cel może być prosty albo złożony, j asno wytknięty bądź mgliście zarysowany; j ego osiągnięcie może być sprawą bliskiej albo od­ ległej przyszłości, albo w ogóle nie podlegać tego rodzaj u ocenie j ako niemaj ące kresu zaangażowanie na rzecz wspierania bądź ochrony trwa­ łego interesu. Pożądana odpowiedź może być odpowiedzią sprawców spoza stowarzyszenia Q ak gdy przedsiębiorstwo wytwórcze szuka na­ bywców bądź klientów) albo też może polegać na zadowoleniu samych stowarzyszonych. Ten typ stowarzyszenia pociąga za sobą, rzecz j asna, więź moralną, ale w tej chwili nie interesuj ą nas ani te, ani żadne inne przysłówkowe czy też maj ące postać reguł warunki uwikłane w tę formułę. Interesuj e nas sama więź i to, c o j ą wyróżnia oraz określa. To z j ednej strony pe­ wien wspólny cel, z drugiej zaś decyzj a każdego z zaangażowanych sprawców dotycząca bycia związanym w j ego kategoriach. Ó w cel to może być cokolwiek daj ącego się rozpoznać j ako przedmiotowy stan rzeczy wyobrażony i pożądany j ako wynik ludzkiego działania. Ż e zaś j est to zależność wybrana, to wynika z tego, że j est więzią w kategoriach pewnego wspólnego pragnienia: dwu lub więcej sprawców może być związanych dążeniem do osiągnięcia wspólnego zaspokoj enia j edynie na mocy decyzj i każdego z nich. Decyzj ę tę można odwołać i to przeci­ na więź. Stowarzyszenie można rozwiązać na zasadzie wspólnej decyzj i bądź może się rozpaść rozdarte przez waśnie wewnętrzne. Sprawca nie musi otwarcie deklarować akcesu odrębnym, świadomym aktem, nie­ mniej dążenie do j akiegokolwiek wspólnego celu zakłada sprawców związanych wzaj emnie uznaniem tego celu j ako zamysłu wspólnego i j est więzią, którą każdy z zaangażowanych może przeciąć na mocy własnej decyzj i . Ten typ stowarzyszenia identyfikuj e się często, choć

O stanie cywilnym

135

i cokolwiek ryzykownie, j ako "wspólnotę woli " , a w sposób mniej dys­ kusyj ny j ako wspólnotę wyboru . Dążenie do celu bądź wspieranie interesu nie j est j ednak niczym in­ nym niż odpowiadaniem na ustawicznie wyłaniaj ące się sytuacj e przez decydowanie, aby uczynić to, a nie co innego, w nadziei bądź też z oczeki­ waniem sprokurowania związanego z tym celem bądź interesem wyobra­ żonego i pożądanego wyniku . Stowarzyszenie przedsięwzięcia to musi być zatem tyle, co sprawcy związani wzaj emnie w podej mowaniu takich decyzj i bądź w uznawaniu ich za swoj e . Owe decyzj e są j ednak związane z tym istotnym celem bądź interesem j edynie w sposób przygodny; nie są wywodliwe z postanowienia uczestnictwa w dążeniu do osiągnięcia tego celu bądź wspieraniu tego interesu i nie mogą być rozpoznane przez stowarzyszonych j ako ich własne j edynie na gruncie tego postanowienia. W następstwie tego stowarzyszenie przedsięwzięcia nie może być wy­ łącznie związkiem w terminach wspólnego celu; musi być zadzierzgnię­ te w ramach tego, co będę nazywał " kierowaniem " dążeniem do osią­ gnięcia tego celu. To zaś, czy owo " kierowanie " j est sprawowane przez wszystkich stowarzyszonych na zasadzie j ednomyślności bądź zdania większości, czy przez zarząd, czy też przez j ednego z udziałowców, któ­ remu powierzono prowadzenie spraw stowarzyszenia, choć może rzuto­ wać na poczucie uczestnictwa stowarzyszonych, nie wpływa j ednak na charakter stowarzyszenia. Zawsze j est to zaangażowanie podej mowa­ nia rzeczowych wyborów działań i wypowiedzi, które nie są zawarte we wspólnym celu, lecz które przygodnie konstytuuj ą dążenie do tego celu: j ak choćby decyzj a określaj ąca program danego koncertu danej orkiestry. Przedsięwzięcie j est pewną " polityką " , a stowarzyszenie przedsięwzięcia j est zaangażowaniem " kierowniczym " ; to tyle, co sprawcy połączeni w rzeczowej działalności wyboru czynów przygodnie związanych z j a­ kimś wspólnym celem bądź interesem czy też w uznaniu takich wybo­ rów i czynów za swoj e . Ponadto j ednak, o i l e wspólny c e l stowarzyszenia przedsięwzięcia nie j est nade wszystko doraźny, a i o ile nie panuj e przekonanie, że te­ go rodzaj u formalizm przeszkadzałby w dążeniu do tego wspólnego ce­ lu, stowarzyszonych w ten sposób sprawców może j ednoczyć rozpo­ znanie autorytetu pewnych reguł bądź podobnych do reguł ustano­ wień. Stowarzyszenie może mieć swoj e zasady, spisany statut, kodeks reguł, rytuały inicj acyj ne, śluby wierności, warunki członkostwa lub rezygnacji; i mogą i stnieć funkcj e oznaczaj ące obowiązki oraz regulacj e

136

O postępowaniu człowieka

dotyczące sposobu ich pełnienia. I tak dalej . Reguł tych nie należy j ed­ nak mylić z decyzj ami " kierowniczymi " , umowami itd . , które konsty­ tuuj ą dążenie do wspólnego celu, a stowarzyszenie przedsięwzięcia nie j est j ako takie związkiem wyrażonymi tymi regułami, o ile j akieś ma. Otóż, j eśli abstrahować od wszelkich zewnętrznych okoliczności, z uwagi na które mogą być niezbędne, warunkowy statu s reguł w sto­ warzyszeniu przedsięwzięcia j est oczywi stym wnioskiem z niektórych ich swoistych własności . Po pierwsze, reguły te nawet nie identyfikuj ą, nie mówiąc j u ż o de­ finiowaniu, tego rodzaj u stowarzyszenia. jeśli stowarzyszeni w ten spo­ sób maj ą zrozumiale wyłuszczyć charakter łączącej ich więzi, mogą to uczynić wyłącznie przez wskazanie przedmiotu, celu, interesu, w ra­ mach którego są związani . Samo przywołanie kodeksu reguł bądź ode­ słanie pytaj ącego do " statutu " byłoby wykrętne: tego rodzaj u statut może nie różnić się od statutu innego tego rodzaj u stowarzyszenia o zu­ pełnie odmiennym celu. A gdyby tak stowarzyszeni mieli nadać sobie nazwę, miano to miałoby walor informacyj ny j edynie wtedy, gdyby bez­ pośrednio lub niebezpośrednio wskazywało na cel bądź interes, w imię którego się zj ednoczyli. Takie to a takie, trzeba nam powiedzieć, są za­ dania Związku Właścicieli Barów; taki e to a takie są główne pola dzia­ łalności Towarzystwa Poetyckiego. Po drugie, reguły owe są przygodnie związane z określonym celem. Znaczy to, że nie muszą być odpowied­ nie wyłącznie z uwagi na dążenie do tego właśnie celu . I znaczy to rów­ nież, że gdyby którąkolwiek z nich wziąć pod rozwagę w kategoriach pożądalności, byłaby oceniana ze względu na j ej przydatność bądź szko­ dliwość w dążeniu do tego celu. Tym samym są to reguły instrumental­ ne z uwagi na cel, który sam w sobie j est gotowym i adekwatnym kry­ terium oceny ich przydatności . Wreszcie po trzecie, aczkolwiek sto­ warzyszenie przedsięwzięcia może pociągać za sobą rozpoznanie autorytetu takich reguł, stowarzyszony zaś, który notorycznie ich nie przestrzega, może zostać uznany za winnego odstępstwa i poproszony o rezygnacj ę z członkostwa, niemniej przyświecaj ącego stowarzyszeniu celu nie sposób zidentyfikować dzięki przestrzeganiu tych reguł ani też samo dążenie do tego celu nie może polegać na postępowaniu określo­ nym j edynie j ako przestrzeganie tych reguł. W rzeczy samej odrzucenie autorytetu tych reguł nie byłoby j ako takie aktem wystąpienia ze stowa­ rzyszenia, czemu równałoby się wówczas, gdyby istotna tu więź była za­ dzierzgana na mocy reguł.

O stanie cywilnym

137

Tak oto j ako ilustracj ę stowarzyszenia przedsięwzięcia można przy­ wołać straż pożarną. To tyle co sprawcy związani w terminach wspól­ nego celu wskazanego (chyba klarownie) w nazwie, związani mianowi­ cie w imię zapobiegania i gaszenia niepożądanych pożarów. Ó w wspól­ ny cel j est realizowany przez spełnianie rzeczowych działań, z których każde to " kierownicza " odpowiedź na przygodną sytuacj ę z uwagi na wyobrażony i pożądany wynik, odpowiedź, w której każdy stowarzy­ szony może mieć określoną funkcj ę do spełnienia. Stowarzyszeni są w tym przypadku bez wątpienia zj ednoczeni w uznawaniu autorytetu pewnych reguł postępowania. Reguły te są zaś przygodnie związane z dążeniem do i stotnego tu celu; są pomyślane tak, aby wspierały reali­ zacj ę tego cel u . Reguła, która utrudniałaby realizacj ę tego celu, zosta­ łaby rozpoznana j ako niepożądana, a znów taka, co byłaby j awnie nie­ konieczna z tego punktu widzenia, zostałaby rychłe zignorowana lub odwołana. Niepodobna pomylić ich z warunkami reguły św. Benedyk­ ta; są to reguły dla strażaków, nie zaś dla mnichów. Natomiast wiele, j eśli nie wszystkie z nich, nie są wcale nieodpowiednie dla policj i . Tyle że żadnemu pożarowi nie zapobieżono by ani żadnego nie ugaszono by, gdyby członkowie tego stowarzyszenia rozpoznawali łączącą ich więź wyłącznie w terminach tych reguł bądź gdyby nie czynili nic innego prócz przestrzegania ich . Stowarzyszenie przedsięwzięcia omówiłem w sposób dość szczegółowy, ponieważ spośród wszystkich więzi ludzkich ta j est naj bardziej swoj ska: wielu złączonych w j edno, a owa j edność polega na wspólnym uznawa­ niu wyborów odpowiedzi na przygodne sytuacj e przygodnie związane z dążeniem do realizacj i takiego bądź innego wspólnego celu bądź inte­ resu. Bez wątpienia to więź rozpowszechniona z powodu nie pozbawio­ nej racj i wiary, że gdy wielu łączy siły dla sprokurowania wspólnego za­ spokoj enia, wówczas osiągnięcie pożądanego skutku staj e się bardziej prawdopodobne; i tym chętniej się j ą zapewne zadzierzga z racj i ciepła, j akie rzekomo wytwarza, z racj i sposobności " kierowniczego " panowa­ nia, j aką stwarza, a i potocznego, choć i mętnego przeświadczenia, że im więcej udziałowców tym szczytniej szy cel, im liczniej sza rzesza wyznaw­ ców, tym prawdziwsza wiara. Tak czy inaczej , faktem jest, że praktycznie nic nie ogranicza możliwości sprawcy stowarzyszania się z innymi na tej zasadzie. Autentycznie niezgodne cele bądź interesy mogą powodować, że sprawcy będzie trudno kultywować pewne kombinacj e zaangażowania

138

O postępowaniu człowieka

na zasadzie stowarzyszenia przedsięwzięcia: członkowie bractwa wege­ tariańskiego raczej nie będą aktywistami stowarzyszenia pod hasłem " "wołowina to zdrowie . Interesy wszakże bywaj ą raczej przeciwstawne niż niezgodne, a żaden człowiek nie ma tylko j ednego . A gdzie tylko da się rozpoznać wspólny cel bądź interes, a i gdzie j est on rozpoznany, wszędzie tam możliwe j est stowarzyszenie na j ego warunkach. Krótko mówiąc, rzeczowe postępowanie inter homines to zatem tyle co sprawca transakcyj nie związany z innymi w dążeniu do osiągnięcia wyobrażonego, pożądanego, lecz niekoniecznie " egoistycznego " zaspo­ koj enia; to zaś, co nazywam stowarzyszeniem przedsięwzięcia, to tyle co sprawcy związani wzaj emnie zgodą co do pewnego celu, do osiągnięcia którego dążą j uż to j ako zbiorowa strona transakcj i z innymi, nie stowa­ rzyszonymi w ten sposób, już to j ako towarzysze zabiegaj ący o j akieś wspólne zaspokoj enie. Jako związanie w kategoriach rzeczowych pra­ gnień j est to tylko j eden typ więzi międzyludzkiej . Jeśli wszakże poświęcam stowarzyszeniu przedsięwzięcia tyle miej ­ sca, t o dlatego, ż e j est t o typ więzi międzyludzkiej , z którym naj częściej utożsamia się więź cywilną. Niektórzy autorzy podchodzą w ten sposób do tej sprawy, ponieważ błędnie sądzą, że nie ma innej możliwości . Roz­ poznawszy postępowanie inter homines j ako sprawców poszukuj ących za­ spokoj eń w odpowiedziach innych, wyciągaj ą stąd mylny wniosek, że wszelka trwała więź między ludźmi musi być więzią przedsięwzięcia. Uważaj ą za niemożliwe wyobrażenie sobie stowarzyszenia na innej zasa­ dzie niż w ramach wspólnego celu. U innych autorów takie podej ście do tej sprawy j est nie tyle uproszczonym rozumieniem więzi między­ ludzkiej , ile zniewalaj ącą zdobyczą zaangażowania teoretyzowania. Au­ torzy ci żarliwie pochwalaj ą czy popieraj ą stowarzyszanie się w imię wspólnego celu, ponieważ wierzą, że j est to więź o najwyższej wartości bądź też, j ak powiadaj ą, j edyny typ stowarzyszenia ludzi, w którym w pełni artykułuj e się " społeczna " natura człowieka. Na przykład do " przyj aźni " odnoszą się raczej niechętnie w obawie, że z góry wypa­ cza bądź osłabia bardziej zasługuj ącą na szacunek rzeczową więź łączącą " " towarzyszy . W ten sposób wiele, a być może większość zaangażowań na rzecz teoretyzowania stanu cywilnego poświęcono, na tej bądź innej zasadzie, rozpatrywaniu tego stanu w terminach rzeczowego celu i identyfiko­ waniu owego wspólnego pragnienia, z uwagi na które można rozpoznać cives j ako stowarzyszonych. Owocem zaś tych dociekań są teorematy

O stanie cywilnym

1 39

dotyczące takiej czy innej "wspólnoty woli " , takiego czy innego " dobra wspólnego " oraz właściwości tego wspólnego interesu3• Jednakże w odniesieniu do tej identyfikacj i stowarzyszenia cywilne­ go można wysunąć wiele zarzutów, spośród których nie naj mniej poważ­ nym j est trudność określenia wspólnego celu w taki sposób, aby odróż­ niało to stowarzyszenie cywilne od wszelkich innych więzi przedsięwzię­ cia. Jeśli, na przykład, powie się, że wspólnym celem w stowarzyszeniu cywilnym j est pospólna " pomyślność " stowarzyszonych albo zaspokoj e­ nie określonego wspólnego pragnienia G ak kanalizacj a bądź kura na obiad co niedzielę) , albo osiąganie j akiej ś wydumanej , maksymalnej liczby przyj emnych doznań, albo kultywowanie zespołu wierzeń religij ­ nych określaj ących rzeczowe postępowanie, wówczas bezsprzecznie wskaże się rzeczowy cel, który może być pospólnie realizowany; ale siła i znaczenie przymiotnika " cywilne " j est nadal do określenia. Tym, co zi­ dentyfikowano, j est korporacj a prorozwoj owa, przedsięwzięcie gospo­ darcze, bractwo epikurej skie albo wspólnota religijna i nadal zastana­ wiamy się, dlaczego którekolwiek z nich należałoby nazwać stowarzy­ szeniem cywilnym. I braku tego nie da się wypełnić przez wyróżnienie więzi cywilnej j ako przymusowego stowarzyszenia w kategoriach j akie­ gokolwiek tego rodzaj u wspólnego celu bądź interesu, ponieważ przy­ musowe stowarzyszenie przedsięwzięcia j est sprzecznością samą w so­ bie: stowarzyszenie przedsięwzięcia j est z konieczności ustanawiane dzięki trwałemu wyborowi przez każdego ze stowarzyszonych związania z innymi w kategoriach wspólnego celu, wybór, który każdy musi mieć możliwość zmienić. Nie istniej e nic takiego j ak wybór zbiorowy. A j eśli zamiast tego powie się, że ów wspólny cel to " bezpieczeństwo " albo tranquillitas stowarzyszonych, albo " pokój " między nimi bądź ich cnota moralna, owo utożsamienie również się załamuj e . Nie są to bowiem cele 3 Takie uj ęcie tej sprawy przypisuj e się często Arystotelesowi . Otóż, choć Arystote­ les mówi o polis j ako wspólnocie, która ma pewien " cel " i która ma ten sam " cel " co po­ stępowanie człowieka w ogóle, a mianowicie, " dobre życie " bądź " doskonałość człowie­ ka " , niemniej nie j est to dla niego żaden cel rzeczowy, lecz warunek formalny. Wydaj e się, że Arystoteles sądził, że eudaimonia jest trudna, j eśli nie niemożliwa do osiągnięcia pod nieobecność pewnych warunków rzeczowych (na przykład, dobrego zdrowia i odpo­ wiedniego statusu materialnego) , ale że sama nie jest przedmiotowym stanem rzeczy. Eudaimonia to tyle, co sprawca nieustannie obj awiaj ący i ustanawiaj ący się w przez siebie wybranych czynach, podczas gdy jednocześnie adekwatnie realizuj e względy stosowno­ ści bądź wartości moralnej .

1 40

O postępowaniu człowieka

rzeczowe i nie określaj ą stowarzyszeń przedsięwzięcia. Ale j akkolwiek z tym j est (a można by tu wiele j eszcze dodać) 4, z pewnością istniej e in­ ny typ stowarzyszenia, który należy rozważyć; j est to mianowicie stowa­ rzyszenie w ramach warunków takiej bądź innej praktyki. Kwestię tego, co uważam za praktykę, omówiłem j uż dość szczegółowo, tak że w tym miej scu ograniczę się do paru tylko słów przypomnienia. Praktyka to tyle co zestaw warunków określaj ących postępki. Owe wa­ runki mogą być cokolwiek niesprecyzowanymi uzusami lub zwyczaj ami, mogą być nawet nie więcej niż ogólnymi maksymami postępowania lub wyrażać się w zasadniczo wcale nie mniej niesprecyzowanej postaci re­ guł bądź regulacj i; nazywam je j ednak " racj ami " , choć bowiem nie wy­ znaczaj ą postępków, to przecież j akoś j e określaj ą. Nie są same postęp­ kami ani przyczynowymi warunkami postępków, w kategoriach których czyny staj ą się zrozumiałe j ako składniki takiego bądź innego procesu czy też pewnego wzorca zachowania; są to warunki rozumiane, które sprawcze podmioty przyj muj ą (adekwatnie bądź nieadekwatnie) za swo­ j e, gdy decyduj ą i działaj ą. I konstytuuj ą określoną praktykę, j eśli rozpo­ znaj e się, że określaj ą wespół uchwytną procedurę bądź umiej ętność. Praktyka j est zatem wyrazem ludzkiej inteligencji. Może zostać zaryso­ wana na gruncie tego rodzaj u działalności j ak stanowienie reguł, niemniej nigdy nie j est wyj ęta spod innowacji i można o niej rzec, że podlega stałej rekonstrukcji w użyciu: przyj ęcie za swoj e j ej warunków jest także czynno­ ścią inteligentną. Praktyki, albo też racj e, z których są złożone, nie są czymś, co kiedykolwiek się " stosuj e " ; są czymś, czego się używa. A użyć ich można wyłącznie na mocy tego, że są wyuczone i rozumiane. Owo ro­ zumienie nie jest rozumieniem teoretycznym, wglądem w ich warunko­ wość i w warunki tych warunków; j est zrozumieniem właściwym dla ucznia. I z uwagi na określanie czynu bądź wypowiedzi dostarczaj ą mate­ riału do oceny udatności bądź stosowności, nie zaś zamysłu lub rezultatu: " " godny męża stanu (a nie skuteczny bądź nieskuteczny) , błyskotliwa lub gramatyczna (a nie prawdziwa bądź fałszywa) , zbożny (a nie pomyślny bądź niepomyślny) , czy też j ak Bosquet pod Bałakławą: C'est magnifique, 4 Na przykład, j eśli stowarzyszenie cywilne zostaj e zidentyfikowane j ako stowarzy­ szenie przedsięwzięcia, to nie może być stowarzyszeniem równych i nie jest stowarzy­ szeniem samowystarczalnym w owym jedynie istotnym znaczeniu tego wyrażenia. Sto­ warzyszenie w terminach rzeczowych postępków albo jest niepełne, albo doraźne.

O stanie cywilnym

141

mais ce n 'est pas la guerre *. Dlatego o praktykach mówiłem j ako o j ęzykach samoobj awiania i samoustanawiania: j ęzyk dyplomacji, badania nauko­ wego lub historycznego, łacina, język komunikowania się i obcowania moralnego. Język bowiem nie jest zamkniętą listą możliwych wypowiedzi, lecz zestawem racji, z których człowiek czerpie i których używa, gdy wy­ myśla wypowiedzi; zestawem, którego można używać wyłącznie na mocy tego, że j est wyuczony i rozumiany, a którego nauczyć się można wyłącz­ nie w użyciu i który podlega stale rekonstrukcji w użyciu. Tego rodzaj u j ęzyki nie są wszakże j edynie umiej ętnościami określa­ j ącymi warunki, które inteligentni sprawcy przyj muj ą za swoj e, gdy po­ dej muj ą decyzj e i działaj ą; j ęzyki te są same terminami związania. I zwią­ zanie w ramach takiej bądź innej praktyki polega właśnie na tym, że nie j est się związanym w terminach wzaj emnego zaspokaj ania pragnień bądź podej mowania albo respektowania " kierowniczych " decyzj i w dążeniu do wspólnych celów; nie, ta więź polega na wspólnej świadomości tego rodzaj u racj i j ak uzusy bądź reguły inteligentnie przyj mowane za swoj e we własnym działaniu . To więź formalna, nie rzeczowa; to znaczy, sto­ warzyszenie z uwagi na taki bądź inny wspólny j ęzyk, a nie z uwagi na wspólnotę przekonań, celów, interesów itd . , ani z uwagi na głoszenie tego samego. Co więcej , j est to więź równych, ale nie dlatego, że wszy­ scy użytkownicy danego j ęzyka są równie kompetentni, lecz dlatego, że przywiązuj ą wagę do tej samej umiej ętności i są określeni w tych samych terminach: więź łącząca flecistów j ako takich, nie zaś flecistów graj ących dla publiczności; więź łącząca ludzi francu skoj ęzycznych z uwagi na j ę­ zyk francuski, nie zaś z uwagi na to, co maj ą do powiedzenia; albo też (w dziedzinie rozumienia teoretycznego) więź łącząca chemików bądź historyków. I j ako że nie j est to więź w ramach czynów i dążenia do wspólnych zaspokoj eń, która ustaj e po ich osiągnięciu, j est stowarzy­ szeniem samowystarczalnym. Praktyka może się zmieniać w użyciu, ale będąc używana, nie ulega zużyciu. Istniej ą zatem dwa kategorialnie odrębne typy więzi międzyludzkiej , któ­ re musimy wziąć pod uwagę: j edna rzeczowa, zorientowana na zaspoka­ j anie wybranych pragnień, a przy tym taka, że podmiot może j ą przerwać na mocy własnej decyzji, i druga, formalna, zadzierzgana w terminach * Bosquet, generał francuski, patrząc na słynną szarżę angielskiej lekkiej brygady: Wspaniałe, ale to nie j est woj na " (przyp. tłum.) . "

O postępowaniu człowieka

1 42

racj i składaj ących się na określoną praktykę . Oczywiście wpisanie się w określoną praktykę nie j est j ako takie zaangażowaniem odrębnym: mówienie danym j ęzykiem j est każdorazowo powiedzeniem czegoś, a użycie danej praktyki j est zawsze uczynieniem czegoś j eszcze poza uży­ ciem tej praktyki . I na odwrót, powiedzenie czegoś, j est każdorazowo mówieniem pewnym j ęzykiem, a postępek całkowicie pozbawiony " ele­ mentu sztuki " j est niemożliwością. Niemniej czyny i wspólne czyny nie są same w sobie aktami uznania warunków takiej czy innej praktyki, a stowarzyszenie w kategoriach wspólnego uznawania względów pewnej praktyki j est innego typu więzią niż stowarzyszenie na zasadzie indy­ widualnego bądź zbiorowego zawierania transakcj i z innymi w celu za­ spokaj ania pragnień. Nie zdziwiłbym się, gdyby ci z czytelników, którzy sądzą, że podsu­ wam im oto pewną alternatywną identyfikacj ę stanu cywilnego, mieli wątpliwości, co wybrać. A skoro zajmuj emy się pewną postacią idealną, a nie wieloznacznym dzianiem-się w rodzaj u królestwa Danii, czytelnicy ci śmiało mogą nie wiedzieć nawet, j ak to rozstrzygnąć. Ale te dwa typy stowarzyszenia ludzi odróżniam nie po to, aby czytelnicy bądź też j a sam mieli między nimi wybierać. To, że ludzie mogą być stowarzyszeni na za­ sadach dążenia do wspólnego celu, nie ulega wątpliwości, ale to, co mam na uwadze i co zidentyfikowałem j ako stan cywilny, nie j est takim stowa­ rzyszeniem; j est stowarzyszeniem w ramach takiej czy innej praktyki. Celem zaś tego omówienia j est wyłuszczenie tego, co to oznacza, w ter­ minach tego, co to wyklucza. Tak oto kiedy powiadam, że mam na uwa­ dze postępowanie człowieka (a nie proces biologiczny lub j akiś inny) , związanie w terminach praktyki (a nie korporacyj ne lub j akieś inne sto­ warzyszenie przedsięwzięcia) , a także dociekanie charakteru konkretnej praktyki (j ako różnej od wszelkiej innej) i j ej zrozumienie w kategoriach j ej postulatów, wówczas identyfikuj ę pewną postać idealną i pewien pro­ gram badawczy, nie wskazuj ąc na żadne uchwytne stowarzyszenie i nie domniemuj ąc, że ma ten charakter. 3.

Cives j ako tacy nie są wspólnikami czy towarzyszami w j akimkol­

wiek przedsięwzięciu określonym wspólnym celem, do którego maj ą dą­ żyć, bądź wspólnym interesem, który maj ą realizować lub chronić. I nie są też indywidualnymi przedsiębiorcami związanymi wzaj emnie j ako strony transakcj i służących zaspokaj aniu ich indywidualnych pragnień. Są związani w obrębie pewnej praktyki.

O stanie cywilnym

1 43

Praktyka może być wszakże albo procedurą złożoną z reguł i uzusów służebnych (bądź poczytywanych za użyteczne) względem sprokurowa­ nia określonego - choćby j edynie co do rodzaj u - zaspokoj enia czy też względem dążenia do pewnego wspólnego celu (to znaczy, może być praktyką lub sztuką roztropnościową) albo zespołem warunków, które należy uwzględnić we wszystkich bądź w j akimkolwiek ze swych czynów lub wypowiedzi, a nie mieć przy tym żadnego zewnętrznego celu i nie być związana z prokurowaniem żadnego rzeczowego zaspokoj enia ani z dążeniem do - lub osiągnięciem - j akiegokolwiek rzeczowego celu (to znaczy, może być praktyką moralną) . A skoro stowarzyszenie cywilne nie j est stowarzyszeniem przedsięwzięcia i skoro sprawca może postępować " " " sprawiedliwie lub " cywilizowanie w każdym lub w j akimkolwiek ze swych czynów, to więź cywilną należy zidentyfikować j ako stowarzysze­ nie w terminach względów moralnych . Oczywiście nie znaczy to, że nie istniej e więź moralna nie będąca więzią cywilną; znaczy to j edynie, że warunki stowarzyszenia cywilnego są warunkami moralnymi z uwagi na to, że nie są służebne względem zaspokaj ania rzeczowych pragnień . jako praktyka stan cywilny j est ustanowieniem ludzi; ustanowieniem ciągłym, a nie poczynionym raz na zawsze. Tym zaś, co ustanowione i stale na nowo ustanawiane, j est pewien potoczny j ęzyk rozumienia i obcowania cywilnego; to znaczy, taka bądź inna wersj a historyczna te­ go, co nazywam j ęzykiem cywilnym. Nie j est to lista możliwych wypo­ wiedzi ani też tezaurus j asno sformułowanych norm przywoływanych w sytuacj i niezgodności bądź sprzeczności interesów; to narzędzie owej rozmowy, w której sprawcze podmioty rozpoznaj ą i obj awiaj ą się j ako ci­ ves i w której cives uzmysławiaj ą sobie i stale eksploruj ą łączącą ich więź. To j ęzyk, który j ednocześnie zawiera ich imaginacyjne wynalazki i na nie odpowiada. W drożenie się do używania tego typu myślenia i obcowania nie pociąga za sobą rezygnacji z j akiegokolwiek innego j ęzyka czy formy dyskursu, j akie ludzie wynaleźli dla siebie i w j akich wyrażaj ą rozmaite rozumienia siebie samych i świata, j akichkolwiek sztuk sprawstwa, j ęzy­ ków namiętności bądź rozumienia teoretycznego. Ale j ęzyk ten pozwala tym, co są z nim obeznani, myśleć i mówić o sobie, o swym postępowa­ niu, o postępowaniu innych i o wzaj emnych stosunkach w sposób, któ­ ry bez niego j est niemożliwy. Oczywiście mogą i stnieć sprawcy, mistrzowie wielu sztuk i j aź­ nie świadome skrupułów j akiej ś praktyki moralnej , wśród których ża­ den j ęzyk rozumienia i obcowania cywilnego nie j est znany; niby wśród

1 44

O postępowaniu człowieka

Cyklopów w antycznej greckiej mitologii stanu cywilnego. I mogą ist­ nieć inni, dziedzice j akiegoś j ęzyka obcowania cywilnego, nie będący analfabetami w zakresie cywilizowanego sposobu życia, ale tak kiep­ sko wyedukowani w tym j ęzyku, że niezdolni mówić nim zrozumiale; mówiący nim tak, j ak gdyby był j ęzykiem służącym do wyrażania ich rzeczowych pragnień i do przeprowadzania transakcj i w celu osiągania rzeczowych zaspokoj eń. Co więcej , nawet sprawcy obeznani z takim j ę­ zykiem i rozpoznaj ący się j ako cives znaj dować się będą często w sytu­ acj ach, w których go nie użyj ą. Nie j est to j ęzyk, w którym samych sie­ bie poj muj ą i zawierzaj ą sobie kochankowie. Kochankowie j ako tacy nie są civibus, a stowarzyszenie cywilne nie j est więzią miłości bądź namięt­ ności . I nie j est to też j ęzyk rywalizacj i . W rzeczy samej znamieniem (lub czymś, co, z innego punktu widzenia, można nazwać walorem) więzi cywilnej j est to, że, będąc niezależna zarówno od rywalizacj i, j ak i czułej troski, może trwać tam, gdzie ta pierwsza j est obecna, lub też tam, gdzie tej drugiej nie ma. I, z drugiej strony, będą takie okoliczno­ ści, w których j ęzyk ten będzie przywoływany i stosowany niemalże z wyłączeniem wszelkiego innego; mianowicie sytuacj e, gdy obcowanie ludzi, wyzute z intymności, j ak i troski o zaspokaj anie pragnień, spro­ wadza się do względów " sprawiedliwości " . Mimo to nazywam ten j ęzyk j ęzykiem obcowania powszedniego, ponieważ, o ile j est rozpoznany, o tyle nigdy nie zostaj e całkiem odłożony na stronę; nie ma takiej sytu­ acj i inter homines, do której nie może się odnosić. Wśród różnorodnych racj i (roztropnościowych i moralnych) , o j akich sprawca pamięta w swym działaniu, te przynależne do sztuki obcowania cywilnego mo­ gą słusznie stanowić wielką bądź niewielką część, ale rzadko będą nie­ obecne a nigdy - całkiem nieistotne. Można pomyśleć, że ta charakterystyka stowarzyszenia cywilnego j a­ ko obcowania sprawczych podmiotów w terminach pewnego j ęzyka po­ tocznego j est cokolwiek mglistym opisem ogólnym, nie zasługuj ącym na większą uwagę, ponieważ rozwiej e się z chwilą, gdy tylko poddamy bliższej inspekcj i detale tej więzi, czy też że stanowi ona tylko raczej ry­ zykowną analogię, za czym nie należy j ej podkreślać. Jednakże uznałem ją za mój punkt wyj ścia, ponieważ uważam, że ona właśnie j est tym, co j est zasadniczym rysem stanu cywilnego, i sądzę, że badanie postulatów tego stanu rozkwita j edynie wtedy, gdy zostaj e związane z pewnym ta­ kim odczytaniem j ego charakteru, na gruncie którego stan ów rozpozna­ j e się j ako sprawcze podmioty eksploruj ące swe stosunki w terminach

O stanie cywilnym

1 45

pewnego j ęzyka rozumienia i obcowania, który j est rodzimy tym, co nim mówią, i który stale na nowo ustanawiaj ą. Praktyka, w obrębie której wyłaniaj ą się cives i na gruncie której za­ dzierzgaj ą się łączące ich więzi, różni się od szeregu innych praktyk tym, że składa się wyłącznie z reguł; j ęzyk obcowania cywilnego j est j ęzykiem reguł; civitas j est stowarzyszeniem wyartykułowanym w regułach. Rozpoznawanie reguł j est j ednym z naszych naj bardziej swoj skich doświadczeń. Nie zawsze dostrzegamy j asno cechy, w kategoriach któ­ rych wyróżniamy oraz identyfikuj emy reguły, na ogół j ednak z całkowi­ tą pewnością rozstrzygamy zagadki, j akie nastręcza to doświadczenie. Na przykład, nie mamy żadnych trudności z odróżnieniem reguł od ra­ dy, żądania, prośby czy ostrzeżenia. Wszystko to są wypowiedzi argu­ mentacyjne czy perswazyjne. Poj awiaj ą się w konkretnych sytuacj ach i są sprzężone z okolicznościami; są transakcj ami, w których daj ący się określić sprawcy dążą do zaspokoj enia swych pragnień, inni zaś odpo­ wiadaj ą własnymi czynami lub słowami . Wypowiedzi takie j ak rada, ostrzeżenie itd. mogą odnosić się do reguły i być podporządkowane re­ gule, ale same w sobie nie są oznaj mieniami reguły. Podobnie z całko­ witym poczuciem pewności odróżniamy reguły od nakazów, poleceń, rozkazów, namów, dyrektyw lub zwykłych zakazów. To również są wy­ powiedzi ad hoc, różne od rad bądź próśb j ako imperatywne, a nie per­ swazyj ne, przez co zdaj ą się bardziej podobne do reguł; niemniej są transakcj ami między daj ącymi się określić sprawcami dążącymi do rze­ czowych zaspokoj eń. Mogą czerpać autorytet z reguł, można je wypo­ wiadać z uwagi na posłuszeństwo regułom, a wszelkie w ogóle możliwe zobowiązania rodzą się z ich związku z regułami; ale same w sobie nie są oznaj mieniami reguł. Co więcej i wybory, w których ustanawia się stowarzyszenie przedsięwzięcia, też nie są j ako takie regułami, choć mogą respektować reguły; są to wybory wspólnych celów. I owe decyzj e " " kierownicze , na gruncie których dąży się do osiągnięcia wspólnego celu tego rodzaj u stowarzyszenia, nie są oznaj mieniami reguł; to swego rodzaj u oferty, w których korzyścią j est zaspokoj enie pragnień, i j ako ta­ kie nie różnią się w niczym od przygodnych decyzj i podej mowanych przez indywidualnych sprawców w odpowiedzi na własne rozumiane położenie . I z łatwością odróżniamy sytuacj ę, w której człowiek posta­ nawia wstać wcześnie, aby skończyć j akąś robotę, od sytuacji, w której postanawia przyj ąć pewną regułę postępowania, na przykład, że będzie 4.

1 46

O postępowaniu człowieka

wstawał codziennie o świcie. I nie odczuwamy też silniej szej poku sy do mylenia zaobserwowanej prawidłowości zachowania bądź nawyku z prawidłem postępowania. Takie prawidłowości da się być może wyko­ rzystać do przewidywania zdarzeń i mogą one być wynikiem posłuszeń­ stwa regułom, ale same w sobie nie są regułami i nie stanowią rozstrzy­ gaj ącego świadectwa rozpoznania reguł. Kiedy zbierze się zaś cechy wykorzystywane do czynienia takich roz­ różnień, wyłania się pewna postać. Reguła j est autorytatywnym stwier­ dzeniem, nie teorematem. Rzecz j asna można się o nią spierać, można j ą uznawać bądź odrzucać, można się do niej odwoływać w argumentacj i obliczonej n a " usprawiedliwienie " danego postępku albo przy formuło­ waniu " regulacj i " tego, co należy bądź czego nie należy robić, i można j ą teoretyzować w terminach j ej postulatów, niemniej sama w sobie nie ma charakteru argumentacyj nego i (rozpoznana j ako reguła) nie wzbudza uznania bądź sprzeciwu, nie narzuca się j ako racj a j akiegoś roszczenia do zasadności ani nie nastręcza się j ako przedmiot badania teoretyczne­ go . Domaga się j edynie respektowania w każdym postępku, do którego może się odnosić. Co więcej , do reguły można się odnieść w wypowiedzi skierowanej do daj ącego się określić sprawcy (w rozkazie bądź prośbie) , ale sama nie j est wypowiedzią i zamiast konkretnego respondenta posiada autono­ miczną j urysdykcj ę . Ó w obszar i stotności j est zidentyfikowany (wprost bądź pośrednio) w terminach rodzaj ów działalności, typów sytuacj i oraz właściwości osób z uwagi na tę działalność bądź sytuacj ę : daj my na to, gra w szachy, bycie przewodniczącym spotkania publicznego bądź po­ wiernildem cudzej własności . Wszyscy sprawcy w zasięgu tej j urysdykcj i są równi z uwagi na tę regułę i każdy j est zobowiązany do podporządko­ wania się j ej . Sprawca nie może wyłączyć się spod tej j urysdykcj i posta­ nawiaj ąc po prostu, że j ej nie podlega, i nie j est zwolniony z tego obo­ wiązku j edynie dlatego, że się do niego nie " poczuwa " . Może postanowić nie podciągać swego postępowania pod tę regułę, ale pogwałcenie bądź zlekceważenie reguły nie j est ani zaprzeczeniem, ani odwołaniem j ej sta­ tusu j ako reguły: reguły stwierdzaj ą normy postępowania, nie wyzna­ czaj ą ani nie przewiduj ą tego, co zostanie uczynione bądź powiedziane. Jeśli sprawca wypiera się zobowiązania, istniej e tylko j edna ważna racj a, na j aką może się powołać, to mianowicie, że nie j est to reguła dla niego, ponieważ nie podpada pod j ej j urysdykcj ę . Gdyby powołał się na to, że posłuszeństwo tej regule przeszkodziłoby mu w osiągnięciu j akiegoś

O stanie cywilnym

1 47

pożądanego zaspokoj enia albo że nie pochwala tej reguły i uważa, że po­ winno się ją zmienić bądź znieść, zademonstrowałby j edynie niezrozu­ mienie tego, czym j est reguła. A jeśli reguła j est zakroj ona na wspiera­ nie dążenia do osiągania j akiegoś rzeczowego zaspokoj enia, j ej autorytet nie wywodzi się z tego, że osiąga to, co ma osiągać, ani z niczyj ej apro­ baty dla tego, co zaleca. Reguła j est zaleceniem. Nie inicj uj e postępku; istniej e uprzednio w stosunku do sytuacj i sprawców i nie j est w stanie przewidzieć, czym będą te przygodne sytuacj e, ani pragnień, j akie mogą wywołać. Kiedy zaś j est używana przez sprawców w decydowaniu o tym, co zrobić bądź po­ wiedzieć, w żadnym razie nie zostaj e wyczerpana czy zdezaktualizowana (tak j ak rozkaz zostaj e zdezaktualizowany) przez spełnienie j akiegokol­ wiek czynu; pozostaj e "w mocy " dla nieznanych przyszłych sytuacj i . Rzec można, ż e rozkaz staj e s i ę czymś w rodzaj u reguły, kiedy j est " roz­ kazem gotowości " . Ponadto reguły nie nakazuj ą, nie zakazuj ą ani nie żyruj ą rzeczowych czynów bądź wypowiedzi; nie mogą powiedzieć sprawcom, co maj ą ro­ bić lub mówić. Zalecaj ą normy postępowania; to znaczy, abstrakcyjne względy, które należy przyj ąć za swoj e w decydowaniu o czynach, lecz którym j ako takim nie można być " posłusznym " i których j ako takich nie można wykonać. Owe zalecenia mogą być nakazowe albo upoważniaj ą­ ce, mogą wskazywać to, z czym trzeba się godzić, albo mogą uprawniać, mogą identyfikować przewiny, ale tym, co nakazuj ą, co żyruj ą bądź iden­ tyfikuj ą nie są rzeczowe czyny, lecz względy, które należy przyj ąć do wia­ domości i wziąć pod uwagę w działaniu . I każda reguła j est splotem zi­ dentyfikowanych i opisanych warunków postępowania, który wzięty opacznie za definicj ę bądź w nią obrócony staj e się bezużyteczny. I wreszcie, reguła żyj e, będąc rozumiana i rozpoznawana j ako auto­ rytatywne zalecenie uchwytnych warunków, które należy przyj ąć za swo­ je w postępowaniu człowieka. Terminy tego rozpoznania mogą się zmie­ niać i rozważę je później w związku z regułami stowarzyszenia cywilne­ go; niemniej już teraz można powiedzieć, że nie maj ą one w ogóle nic wspólnego z pochwalaniem bądź potępianiem owych zalecanych warun­ ków, z ich aprobowaniem bądź odrzucaniem ani z rezultatem ich respek­ towania bądź nierespektowania w postępowaniu człowieka (w ogóle bądź z uwagi na sprawcę, o którego chodzi) . Co więcej , do charakteru reguły j ako takiej nie należy to, że powinna być otwarcie ustanowiona, że powinna być podatna na zmianę lub odwołanie, że powinna istnieć

1 48

O postępowaniu człowieka

procedura czy aparatura pojęciowa służąca rozstrzyganiu, czy dany sprawca adekwatnie podciągnął swe działania pod j ej warunki, ani że po­ stępowanie nieadekwatne z punktu widzenia j ej warunków powinno być obłożone z góry wskazaną karą. Kiedy zaś reguła zostaj e otwarcie usta­ nowiona, nie może rozciągać swej j urysdykcj i na działania spełnione przed j ej ustanowieniem. A gdy istniej e wyznaczona kara, zostanie ofi­ cj alnie wymierzona, a nie po prostu wyniknie z odstępstwa niby fatalne skutki, j akie wedle oczekiwania ludzi maj ą wynikać z nieodpokutowane­ go naruszenia tabu; odstępstwo j est racj ą, nie zaś przyczyną kary. Tak oto, j eśli przełożymy znamiona na postulaty, to warunki, dzięki którym można teoretyzować reguły, opiszemy j ako sprawców angażuj ą­ cych się w wybrane przez samych siebie transakcj e w celu zaspokaj ania pragnień, ideę praktyki bądź procedury j ako czegoś odmiennego czy to od procesu, czy zachowania, ideę uznawania bądź nieuznawania j ako czegoś innego niż aprobowanie bądź dezaprobowanie, ideę inteligentne­ go podporządkowania się j ako czegoś odmiennego od przymusu bądź kalkulowania prawdopodobnych rezultatów. I obj aśniaj ąc się oraz utwierdzaj ąc wzaj emnie, warunki te konstytuuj ą pewną postać idealną: stowarzyszenie na mocy reguł. Stowarzyszenie cywilne, rozumiane j ako sprawcy rozpoznaj ący siebie j a­ ko cives na mocy wzaj emnego związania świadomością pewnej praktyki złożonej z reguł, j est zatem stowarzyszeniem w nieco ściślej określonych terminach niż, daj my na to, sugestie płynące z ogólnych teorematów do­ tyczących właściwego postępowania bądź z maksym o niesprecyzowa­ nej j urysdykcji, odsyłaj ące niepewnie do nie w pełni zidentyfikowanych względów normatywnych, j ak choćby " ideały " . Co więcej j ednak, skład­ niki tej praktyki są regułami, w następstwie czego terminy więzi cywilnej nie są ani definitywnymi zasadami postępowania ani sprecyzowanymi wskazaniami skierowanymi do daj ących się zidentyfikować sprawców, nakazuj ącymi określone czyny lub wypowiedzi albo zakazuj ącymi takich czynów lub wypowiedzi. Tak oto nie wolno dopuścić, aby cokolwiek zmąciło owo rozpoznanie stowarzyszenia cywilnego j ako więzi w termi­ nach pewnego stale używanego w postępowaniu i stale na nowo ustana­ wianego w użyciu j ęzyka rozumienia i obcowania. Ale rozpoznanie to domaga się dalszego sprecyzowania. Skoro stan cywilny nie j est stowarzyszeniem przedsięwzięcia i skoro cives j ako tacy nie są ani indywidualnymi, ani kolektywnymi przedsię-

O stanie cywilnym

1 49

biorcami, wynika stąd, że są związani wyłącznie w kategoriach pospólne­ go rozpoznania reguł składaj ących się na praktykę obcowania cywilnego. I ów wzgląd j est źródłem najważniej szych postulatów civitatis . Tym, co musimy zidentyfikować i zrozumieć, są teoretyczne - i tak bezdyskusyj ­ ne, j ak t o tylko możliwe - warunki trwałego i powszedniego stowarzy­ szenia inter homines, gdzie terminami związania są wyłącznie reguły pew­ nej praktyki mogącej dotyczyć absolutnie każdej transakcj i między pod­ miotami i niewrażliwej na wynik j akiej kolwiek z tych transakcji, to znaczy, praktyki wzaj emnej " sprawiedliwości " . Pierwszym z tych warunków są zatem określonego rodzaj u reguły. Nie s ą to reguły j akiej ś gry, posiadaj ące j urysdykcj ę wyznaczoną w kate­ goriach pewnego zaangażowania (j ak mecz krykieta) , które samo usta­ nawia pewną więź. I nie są to też reguły stowarzyszenia przedsięwzięcia, precyzuj ące warunki uważane za służebne względem dążenia do tego, co j uż zostało uznane za wspólny cel . Nie, tutaj nie gra się w żadną grę ani nie ma zbiorowego przedsięwzięcia: stowarzyszenie zaczyna się i kończy na rozpoznaniu reguł . Takie reguły będę nazywał " prawem " ; żeby zaś za­ pobiec myleniu ich z owym heterogenicznym zbiorowiskiem reguł i po­ dobnych do nich zaleceń, narzędzi, zastrzeżeń itd., które składaj ą się na to, co nazywamy państwami, będę określał je mianem lex: reguł okre­ ślaj ących z góry pospólne obowiązki sprawców (a i odpowiadaj ące im " " uprawnienia do tego, ażeby te obowiązki były wypełniane) , dzięki którym sprawcy ujmuj ą w nawias swe charaktery j ako przedsiębiorców, wyłączaj ą wszystko, czym różnią się między sobą, i rozpoznaj ą się j ako formalnie równi sobie - cives. Ż e owo lex powinno być tak ścisłe, tak niewątpliwe i tak oszczędne, j ak to tylko możliwe, że warunki, j akie opisuj e i zaleca, nie powinny kłó­ cić się z sobą, że nie powinny być niej awne dla tych, co są zobowiązani wziąć je za swoj e, i że nie powinno być miej sca na arbitralne wyłączenia bądź zwolnienia - wszystko to są względy oczywiste, należące do charak­ teru reguł wszelkiego rodzaj u . Wyróżnikiem lex j est po pierwsze to, że nie j est j edynie zbiorowiskiem reguł, lecz ich systemem, po drugie zaś charakter systemu, który tworzy. Zbiór prawideł w rodzaj u reguł gry ustanawia normy postępowania, które określaj ą z osobna rodzaj e działań i sytuacj i składaj ące się na grę; reguły te pasuj ą do siebie, ale nie tworzą systemu. Są związane z sobą in­ cydentalnie, a nie przygodnie bądź argumentacyj nie. Reguły stowarzy­ szenia przedsięwzięcia (orkiestry, szpitala, szkoły) posiadaj ą wprawdzie

O postępowaniu człowieka

1 50

bardziej systematyczny charakter, niemniej wypływa to ze służebnej roli każdej z nich względem wspólnego celu, do którego się dąży w tym sto­ warzyszeniu . I, rzecz j asna, ogarniaj ą j edynie te szczególne formy zaan­ gażowania, które składaj ą się na dążenie do tego cel u . Natomiast prawa stowarzyszenia cywilnego nie są nałożone na pewne j uż ukształtowane i wyartykułowane zaangażowanie; odnoszą się do różnorodnych, nie­ przewidywalnych decyzj i i transakcj i sprawców, z których każdy chce żyć tak j ak żyj e " człowiek taki j ak j a " , którzy nie są złączeni żadnym pospól­ nym zamysłem czy zaangażowaniem, którzy mogą być sobie obcy, a gdy kochaj ą, to być może rzeczy tak różnorodne j ak oni sami, tak że j edyną zasadą ich wzaj emnej wierności może być ta nić moralna. I prawa te nie narzucaj ą też tym, co podpadaj ą pod ich j urysdykcj ę, nij akiego rodzaj u wspólnego celu: nie są narzędziami prokurowania warunków sprzyj aj ą­ cych realizacj i j akiegokolwiek interesu wspólnego. Prawa te są j edynymi zasadami związania ludzi j ako cives . A ustanawiaj ąc tę więź, stwarzaj ą i wyodrębniaj ą personam civicam, której tożsamość i spój ność zależy wy­ łącznie od ich symetrii. Systemowy charakter lex to tyle co więź między zalecanymi warunkami postępowania j ako takimi, na gruncie której wa­ runki te stale tłumaczą, utwierdzaj ą i dostosowuj ą się wzaj emnie, tak że stanowią samowystarczalny (choć niesamowyj aśniaj ący się) system. I choć każdy element lex ma swoisty punkt skupienia uwagi i może bez­ pośrednio dotyczyć pewnych civium bardziej niż innych, żaden nie j est nakazem skierowanym do konkretnego sprawcy, a względy, j akie zaleca, należą do warunków ustanawiaj ących więź łączącą wszystkich cives. Lex to zatem tyle co zamknięty w sobie system prawa; i j est to sys­ tem prawa, który musi sam identyfikować obszar swej jurysdykcj i . Wśród praw, w kategoriach których związani są cives, muszą być prawi­ dła identyfikuj ące samą civitatem. Przypadek i wybór może rządzić loj al­ nością afektu, pospólna potrzeba bądź interes może określać j urysdykcj ę kodeksu, indywidualni poszukiwacze zaspokoj eń mogą być okoliczno­ ściowo związani świadomością prawideł i uzusów j akiej ś sztuki bądź procedury roztropnościowej , co się tyczy dążenia do tych zaspokoj eń, na­ tomiast lex musi samo identyfikować obszar swej j urysdykcji, albowiem wiąże tych, którzy nie są j ako tacy inaczej związani . Wszystkie typy więzi między ludźmi są warunkowe względem za­ sad ich rozpoznawania i rozumienia przez stowarzyszonych. A skoro abstrakcyjne względy ogólne nie mogą być j ako takie zasadami żadnego 5.

O stanie cywilnym

151

stowarzyszenia, tym, co musimy zrozumieć, s ą owe względy w ich związku z przygodnymi sytuacj ami . jednym z postulatów wszelkiego stowarzyszenia j est zatem pewna procedura, na gruncie której względy ogólne zostaj ą powiązane z przygodnymi okolicznościami . Tak na przy­ kład w stowarzyszeniu przedsięwzięcia stowarzyszeni są związani nie tylko zgodą co do pewnego wspólnego celu, lecz także pod względem ustawicznej zgody co do sposobu dążenia do tego celu w nastręczaj ących się okolicznościach, zgody, której nie da się wydedukować z ich postano­ wienia dążenia do tego wspólnego celu. Owa zaś postulowana procedu­ ra j est taka, że na j ej gruncie ów wspólny cel j est stale analizowany w ra­ mach przygodnych decyzj i " kierowniczych " , aby z uwagi na dążenie do j ego realizacj i uczynić to, a nie co innego, j est procedurą, na gruncie której rozprasza się wątpliwości i rozstrzyga spory co do tych z koniecz­ ności kontrowersyj nych decyzj i . Owocem usuwania tego rodzaj u niej a­ sności są uzgodnione decyzj e " kierownicze " (to znaczy, trwanie więzi za­ dzierzgniętej w tym stowarzyszeniu) . Kiedy więc stowarzyszenie j est związkiem w kategoriach systemu lex, wówczas j est warunkowe względem znaj omości autorytatywnych zaleceń lex przez stowarzyszonych oraz względem powszechnego respektowania zobowiązań i uprawnień, j akie z tych zaleceń wypływaj ą. Gdyby nie były znane, byłyby przyjmowane za swoj e j edynie przypadkiem i nie byłyby ka­ tegoriami stowarzyszenia inteligentnego; gdyby nie były zaś powszechnie respektowane, stowarzyszenie znikałoby, kiedy bowiem nie istniej e wspólny cel ani żadna inna wspólna racj a stowarzyszenia, owe zalecenia są j edynymi terminami związania. Ale pierwszego z tych warunków nie da się spełnić przez samo j edynie obwieszczenie, drugiego zaś - za pomo­ cą samego j edynie aparatu przymusu. Tym, co musi być znane bądź da­ wać się ustalić, j est nie tylko samo lex j ako system względów ogólnych, które należy przyj mować za swoj e w decydowaniu o własnym działaniu, lecz i to, co w przygodnej sytuacj i będzie się liczyć j ako adekwatne bądź zadowalaj ące podporządkowanie się. I tym, co trzeba zapewnić, j est nie tylko sankcj a, lecz i sposób ustalania tego, co musi być znane; to znaczy, sposób usuwania niepewności i rozstrzygania sporów co do adekwatno­ ści przygodnych podporządkowań. Tak oto stowarzyszenie cywilne jako związek w terminach z konieczności cokolwiek niesprecyzowanych wa­ runków opisowych postuluj e wyposażoną w autorytet przez system lex procedurę orzecznictwa, na gruncie której rozprasza się takie wątpliwo­ ści i rozstrzyga takie spory, a i ustala warunki stowarzyszenia z uwagi

1 52

O postępowaniu człowieka

na przygodne sytuacj e . Krótko mówiąc, do samego charakteru civium przynależy (tak j ak nie przynależy to do charakteru podmiotów związa­ nych na zasadzie stowarzyszenia przedsięwzięcia) związanie j ako stron z j akimś trybunałem orzekaj ącym. Nie znaczy to, że w stanie cywilnym zobowiązania obywateli nie są znane, póki tego rodzaj u trybunał ich nie określi, czy też że bez orzecze­ nia tego rodzaj u trybunału cives z konieczności są nieświadomi swych powinności cywilnych . Nie, śmiało można założyć, że zasadniczo są oni świadomi tych zobowiązań (tak j ak członkowie stowarzyszenia przedsię­ wzięcia są świadomi wspólnego celu) i że podejmuj ą je ze zmiennym stopniem inteligencj i oraz sumienności, czyniąc (z niewiedzy bądź ze szczodrości) więcej , niż j est wymagane, kiedy indziej zaś z niedbałości bądź z rozmysłem czyniąc mniej . Znaczy to, że stowarzyszenie cywilne postuluj e niepewność i spór co do tego, j ak normy lex odnoszą się do przygodnych sytuacj i, i co do adekwatności okolicznościowych odpo­ wiedzi na te normy, a tym samym postuluj e autorytatywną procedurę orzekania służącą usuwaniu takich niepewności i rozstrzyganiu takich sporów. Tego rodzaj u procedura nie j est narzędziem dochodzenia do uzgod­ nionych decyzj i " kierowniczych " w sprawie dążenia do realizacj i j akiegoś wspólnego celu bądź interesu; j est trybunałem sprawiedliwości. Zada­ niem trybunału sprawiedliwości w stowarzyszeniu cywilnym j est roz­ strzyganie sporów dotyczących spełnionych przez sprawcze podmioty podlegaj ące j ego j urysdykcji czynów lub wypowiedzi, którym zarzuca się uchybienie normom lex. Funkcj ą tego trybunału j est ustalenie, co zosta­ ło powiedziane lub uczynione w przedmiotowej sytuacji, przypisanie za to odpowiedzialności i rozpoznanie stosunku między tą wypowiedzią lub czynem a warunkami zalecanymi przez lex. Trybunał ten j est zobo­ wiązany do wydania orzeczenia. Skoro zaś orzeczenia nie można odsu­ wać bez końca, trzeba je wydać na gruncie świadectw dostępnych w da­ nym czasie i musi mu przysługiwać pewna ochrona przed rewizj ą w póź. . . nieJ szym czasie. Pomij aj ąc mniej istotne szczegóły, w każdym tego rodzaj u sporze mamy trzy niezależne strony: powoda (czy skarżącego) , pozwanego (czy oskarżonego) i " sędziego " . Rolą powoda j est utrzymywanie, że zostało spełnione działanie, za które odpowiedzialność ponosi (czy też takie, z którego pragnie skorzystać) pozwany, i że to narusza określony przepis lex, przedstawienie świadectw na rzecz tego twierdzenia i sformułowa-

O stanie cywilnym

1 53

nie pozwu w postaci argumentacj i, która ma trafić do przekonania " sę­ dziemu " . Stroną tą może być ta sama osoba, która ucierpiała czy też j est przekonana, że ucierpiała wskutek tego domniemanego naruszenia wa­ runków zalecanych przez lex, lub też może nią być urzędnik upoważnio­ ny do ścigania takich naruszeń; kimkolwiek j ednak j est powód i z j aką­ kolwiek skargą czy oskarżeniem występuj e, j est stroną wytaczaj ącą spra­ wę przed sądem. Rolą pozwanego j est dążenie do zbicia zarzutów powoda czy przynaj mniej tych z nich, których zbicie przekreśli bądź po­ zbawi podstaw oskarżenie wysunięte przeciwko niemu. Pozwany nie musi przekonać sądu o niczym więcej ponad to, że oskarżenie przeciw­ ko niemu nie j est dostatecznie uzasadnione. Sama rozprawa przebiega zgodnie z pewną procedurą, mianowicie praktyką sądową, złożoną z re­ guł zalecaj ących warunki, do j akich respektowania zobowiązani są po­ wód i pozwany. Warunki te dotyczą rodzaj ów świadectw, j akie wolno przedstawiać, dopuszczalnych sposobów ich " sprawdzania " czy też uzy­ skiwania od świadków, opisowego precyzowania odpowiedzialności oraz warunków, pod którymi można uznać, że j edna bądź druga ze stron spo­ ru osiągnęła swój cel. Procedura ta ma nade wszystko zapobiegać za­ ciemnianiu kwestii przez racj e nieistotne. Powinnością sędziego j est słu­ chać, baczyć, aby praktyka sądowa była respektowana, rozstrzygać wszel­ kie kontrowersj e, j akie mogą powstawać w związku z tym, wreszcie orzec, że j edna bądź druga ze spieraj ących się stron dowiodła swych ra­ cji . Wyrok musi rozstrzygać, czy zaskarżony czyn został spełniony w in­ kryminowany sposób, czy odpowiedzialność zań można przypisać oskar­ żonemu, czy nie i czy postępek ten stanowi inkryminowane naruszenie norm postępowania zalecanych przez lex, czy nie . Tego rodzaj u trybunał nie j est trybunałem dyscyplinarnym; j ego procedura j est argumentacyj na, nie inkwizycyj na, a jego werdykty to rozstrzygnięcia prawne, a nie decyzj e " kierownicze " . Co więcej , nie j est to trybunał arbitrażowy, powołany do rozstrzygania konfliktów wyboru, w którym strony występuj ą z pozycj i siły, j aką tylko mogą się wykazać, w którym funkcj ą arbitra j est obnażać wszelkie złudzenia, j akie strony żywią co do siły własnych stanowisk, i gdzie rozstrzygnięcie konfliktu polega na znalezieniu takiej formuły, do której uznania uda się nakło­ nić wszystkie strony sporu . W trybunale sprawiedliwości " sędzia " nie j est arbitrem w konflikcie interesów; j est ku stoszem norm prawa. Wer­ dykt zaś nie odzwierciedla względnej siły stanowisk przetargowych, lecz względną siłę roszczeń na niezależnej skali norm postępowania.

1 54

O postępowaniu człowieka

Werdykt taki polega na podciągnięciu przygodnej sytuacj i pod normę prawną. I tym, co tu przede wszystkim zasługuj e na uwagę, nie j est oczywisty wzgląd głoszący, że o znaczeniu lex w odniesieniu do przy­ godnych sytuacj i łatwiej wyrokować w niektórych przypadkach niż w in­ nych, lecz że w żadnym przypadku nie sposób wyrokować o tym bez na­ mysłu. Nie ma tu " spraw oczywistych " w sensie sporu, który sam się rozwiązuj e, lub kwestii, którą można załatwić samą j edynie decyzj ą " ad­ ministracyjną " . Taka niepewność j est cechą immanentną lex j ako zasad stowarzyszenia ludzi . Orzecznictwo j est zatem warunkiem koniecznym stowarzyszenia cywil­ nego i postuluj e lex. Na gruncie dyskusj i związanych z orzekaniem w różnych sprawach niewątpliwie powstaj ą reguły, niemniej idea głoszą­ ca, j akoby żadne lex nie istniało uprzednio w stosunku do orzecznictwa i j akoby to orzecznictwo j e stwarzało, j est niedorzecznością. Zarazem j ednak osądzić to tyle co proklamować werdykt, który nie j est i nie mógł­ by być dany w lex; werdykt mianowicie co do tego, j ak pewna zalecana norma postępowania ma się do pewnej przygodnej sytuacj i . Wobec tego orzecznictwo należy rozpoznać j ako procedurę, na gruncie której istot­ nie, zasadnie, adekwatnie i trwale poszerza się znaczenie lex; istotnie, ponieważ tego rodzaj u werdykt nie j est dany w lex; zasadnie, ponieważ autorytatywność tego poszerzenia musi polegać na j ego związku z lex; adekwatnie, ponieważ werdykt musi usuwać określoną przygodną niej a­ sność bądź rozwiązywać określoną kontrowersj ę co do znaczenia lex; i trwale, ponieważ werdykt musi być w stanie włączyć się w system lex i stać się dostępny nie tylko " sędziom " w celu usuwania przyszłych nie­ j asności bądź rozstrzygania przyszłych kontrowersj i, lecz również cives w celu wykorzystywania przy podej mowaniu decyzji, co maj ą robić. Na gruncie tej procedury zidentyfikowane opisowo ogólne warunki postępowania zostaj ą powiązane z nieuj ętymi w tych ogólnych warun­ kach przygodnymi sytuacj ami . Jej werdykty muszą odnosić się do legis i posiadać autorytet legis . To znaczy, j edynymi dopu szczalnymi racj ami wszelkiego tego rodzaj u werdyktu są racj e wiążące go ze znanym syste­ mem legis i pretenduj ące do wyłuszczenia tego, j ak wpisuj e się w obszar obj ęty autorytetem tego systemu . Wobec tego orzecznictwa nie można poj mować j ako arbitralnego egzekwowania tak zwanej " subiektywnej woli " sędziego; werdykt wydany w ten (w każdym przypadku kapryśny) sposób nie mógłby pretendować do posiadania autorytetu legis . I proce-

O stanie cywilnym

155

dura ta nie może też być procedurą, n a gruncie której werdykt byłby poj ęty j ako usunięcie pewnej niej asności (czy j ako pewna " interpreta­ cj a " lex) w ramach tak zwanego " dobra społecznego " bądź wspólnego celu lub interesu pewnego stowarzyszenia, albowiem nie ma tu żad­ nego tego rodzaj u wspólnego celu. Znaczenie lex leży w owych wzglę­ dach, które zaleca, a zalecaj ąc względy lex nie może zalecać j akiegokol­ wiek wyobrażonego i pożądanego rezultatu w postępowaniu człowieka. A j eśli ta procedura przywołuj e j akiś ogólny wzgląd moralny, musi to czynić z uwagi na uprzednie j ego rozpoznanie w lex i w terminach tego rozpoznania. Co więcej , gdy lex j est rozpoznane j ako otwarcie ustanowione i ist­ niej e oryginalny tekst, procedury orzekania nie można rozumieć j ako rozstrzygnięcia j akiej ś wątpliwości bądź j akiegoś sporu co do znaczenia lex w odniesieniu do danej przygodnej sytuacj i przez odwołanie się do in­ tencj i prawodawcy. Kiedy bowiem owa " intencj a " odnosi się do pewne­ go konkretnego stanu rzeczy, wyobrażonego i pożądanego przez prawo­ dawcę j ako wynik funkcj onowania owego ustanowionego prawa, to mu­ si być najzupełniej nieistotna dla orzecznictwa: prawodawcy mogą wyobrażać sobie takie stany rzeczy, lecz prawa nie są narzędziami ich urzeczywistniania. Kiedy zaś owa intencj a oznacza domniemane domy­ sły prawodawcy co do tego, j ak pewna zalecana norma postępowania bę­ dzie się miała w stosunku do przyszłych, z konieczności nieprzewidzia­ nych, przygodnych sytuacj i, wówczas j est nieledwie uroj eniem. Kiedy i stniej e autorytatywny tekst, relacj a między werdyktem orzecznictwa a lex musi być relacj ą z samym tekstem, nie zaś relacj ą z j akąkolwiek przygodnością związaną z j ego zapisaniem. I wreszcie, orzecznictwo j est niezbywalnie związane z lex przez to, że podlega prawidłom, na gruncie których do orzekania uprawniony j est " sędzia " , ale nigdy nie może to być j edyny związek. Werdykt orzecznictwa musi być rozumiany j ako związany z lex j ako rozstrzygnięcie j akiej ś wątpliwości bądź j akiegoś spo­ ru co do znaczenia lex w odniesieniu do pewnej przygodnej sytuacji, nie zaś rozpoznany j edynie j ako werdykt pewnego orzekaj ącego, uprawnio­ nego przez lex do wydania tego rodzaj u werdyktu. Z kolei, orzecznictwo nie może być procedurą dedukcyjną. A j est tak nie dlatego, że lex j est systemem cokolwiek mgliście zdefiniowanych norm postępowania, na gruncie których trudno rozeznać wyraźnie, j akie wnioski z nich "wynikaj ą" , lecz dlatego, że lex j est systemem opisowo zidentyfikowanych warunków ogólnych, które należy przyj mować

156

O postępowaniu człowieka

za swoj e w wyborach działań, lecz z których w żadnym razie nie da się wydedukować żadnych wniosków co do adekwatnego ich respektowania w przygodnych sytuacj ach. Orzecznictwo j est z pewnością rozumowa­ niem, lecz nie może być rozumowaniem dedukcyjnym. Charakter lex nie pozwala nam też poj mować związku między lex a werdyktem orzecznic­ twa j ako stosunku implikacj i bądź subsumpcji. Werdykty takie nie mogą być przypadkami, przykładami bądź " zastosowaniami " lex. Nazywanie zaś procedury orzecznictwa " odkrywaniem " tego, co utaj one w lex, j est ucie­ kaniem się do niefortunnej metafory. Nawet gdy j est skodyfikowane, lex nie j est wykazem możliwych przygodnych okoliczności z j ednej i odpo­ wiadaj ących im zalecanych warunków reagowania na nie z drugiej strony, za czym orzekaj ący mógłby liczyć na to, że odnaj dzie w nim opis owej sy­ tuacj i, co do której musi zawyrokować, i "wyczyta " ową wymaganą wa­ runkową odpowiedź, ani nie j est katalogiem subtelnie zniuansowanych warunków, które należy przyjmować za swoj e, gdy wybiera się sposób działania, za czym " sędzia " mógłby liczyć na to, że odnaj dzie w owym ka­ talogu zapis warunków ściśle przystaj ących do przygodności związanych z ocenianą przezeń sytuacj ą5• W tego rodzaju koncepcj ach przebij a może autentyczne staranie o uchwycenie bliskości więzi między werdyktem prawnym a lex, niemniej prowadzą one donikąd j ako skażone brakiem rozpoznania faktu, że orzecznictwo dotyczy znaczenia lex w przygodnej sy­ tuacj i, że znaczeń nigdy się nie wywodzi ani nie odkrywa, lecz zawsze przypisuj e czy też nadaj e, i że tym, co wymaga tutaj zrozumienia, są wa­ runki, które owo przypisanie musi respektować. Werdykt prawny j est związany z lex stosunkiem przygodnym; wer­ dykt j est ilustracj ą, nie zaś egzemplifikacj ą lex. W orzecznictwie pewnej regule prawa przypisuj e się pewne znaczenie, aby usunąć niej asność, która stała się zarzewiem sporu, owe warunki zaś, które muszą być speł­ nione, polegaj ą na tym, że to znaczenie musi być takie, że lex j est w sta­ nie j e przyj ąć, i takie, że usuwa tę niej asność w sposób rozstrzygaj ący spór i nie generuj e przy tym dalszej niej asności . Werdyktu prawnego nie można poczytywać ani za poprawny, ani za niepoprawny i w odniesieniu do niego żadnej mocy obj aśniaj ącej nie maj ą wyrażenia w rodzaj u " pew5 Tak oto pewien siedemnastowieczny myśliciel porównuj e prawo do zakładu szew­ skiego, " gdzie szewc ma na podorędziu wszelkiego rodzaj u kopyta, tak że każdy może być pewny, że szewc zawsze znaj dzie kopyto odpowiednie dla niego, niezależnie od te­ go, czy j est duży, czy mały " . Cytat za C.K. Allena Law in the Making.

O stanie cywilnym

157

n ość prawna " ; niemniej werdykt bywa niestosowny, a to gdy nie spełnia któregokolwiek bądź obydwóch wspomnianych warunków. I j akkolwiek trudno może być wysłowić procedurę orzecznictwa i zidentyfikować j ej logikę, nie j est ona ani ezoteryczna, ani zasadniczo " intuicyjna " ; to zna­ czy, werdykt prawny ma to do siebie, że można domagać się podania sto­ j ących za nim racj i, można podać te racj e, racj e te wiążą go z lex i mogą być mniej lub bardziej przekonuj ące . Kwestia rozważana w orzecznictwie nie j est hipotetyczną kwestią teoretyczną: "Jakie znaczenia j est w stanie przyj ąć ta reguła prawna? " , lecz kwestią przygodną: "Jakie znaczenie można zasadnie i stosownie przypisać tej regule prawnej w tej sytuacji? " . W rozstrzyganiu tej kwestii względem, który przede wszystkim należy wziąć pod uwagę, są granice tolerancj i wyznaczone przez sam system lex . Każdy system prawa posia­ da pewną kierunkową podatność znaczeniową, zaszczepioną mu przez znaczenia przypisane j ego co bardziej ogólnym i najmniej płynnym poj ę­ ciom, podatność, która j est wprawdzie nie więcej niż podatnością i j ako taka dopuszcza zmiany, lecz której żaden werdykt prawny nie może wy­ stawiać na próbę bez poważnego zachwiania równowagi całego systemu . Tak oto orzekaj ący j est zawsze kustoszem integralności systemu prawa. Ale też rozważaj ąc kwestię tego, j akie stosowne i niesprawdzone dotąd znaczenie j est w stanie przyj ąć dana reguła prawa (bądź j edno z zawar­ tych w niej słów lub wyrażeń opisowych) , orzekaj ący nie może rozpatry­ wać tej reguły j edynie j ako opisu abstrakcyjnych warunków, które należy przyj mować za swoj e w wyborach działania; tym, co musi brać pod uwa­ gę, j est owa reguła uściślona przez znaczenia, j akie nadały j ej wcześniej ­ sze rozstrzygnięcia prawne. I nie j est t o warunek j edynie narzucony lex (przez, dajmy na to, reguły odnoszące się do uznawania i autorytatyw­ ności " precedensów " ) ; nie, j est to warunek, od którego zależy sam sys­ temowy charakter lex. I orzekaj ący baczy na owe wzmocnienia znaczenia nie tyle z uwagi na ich użycie do rozstrzygnięcia wcześniej szych sporów, ile z uwagi na to, j ak zawęziły bądź rozszerzyły zakres znaczeń, które da­ na reguła j est w stanie przyj ąć. O procedurze orzecznictwa nie można w należytym sensie powiedzieć, że j est " orzekaniem o j ednym przypad­ ku na podstawie drugiego " w kategoriach podobieństw bądź niepodo­ bieństw wchodzących w grę przygodnych sytuacj i : żaden " przypadek " nie może być warunkiem lub przesłanką wydania werdyktu prawnego w odniesieniu do innego " przypadku " . Rozumowanie ma charakter argu­ mentacj i per analogiam; nie chodzi o podobieństwa " przypadków " , lecz

1 58

O postępowaniu człowieka

o to, co można wyabstrahować z werdyktu prawnego, mianowicie o wzmocnienie znaczenia lex. Jeśli to, że dziura w płocie j est dostatecz­ nie duża, aby mogło się przez nią przecisnąć dziecko, poczyta się za oko­ liczność sprawiaj ącą, że dziecko, które się przez nią przeciśnie, nie j est intruzem, lecz kimś zaproszonym, to co należy powiedzieć o furtce bez zasuwki w przypadku dorosłego? Tak oto można stwierdzić, że werdykt prawny j est werdyktem, który rozstrzyga spór nie przez oznaj mienie j akiej ś decyzj i " kierowniczej " co do j akiegoś wspólnego celu ani tak zwanej " subiektywnej " opinii o do­ brym bądź złym postępowaniu, lecz przez oznaj mienie pewnej reguły. Owa reguła, obwieszczona przez " sędziego " , musi być " uzasadniona " , a może zostać " uzasadniona " j edynie na gruncie argumentacj i pretendu­ j ącej do wyłuszczenia j ej j ako pewnego znaczenia, które lex j ako to, czym j est w danej chwili, j est w stanie przyj ąć; to znaczy, w rozumowaniu wy­ łuszczaj ącym j ej przygodny związek z lex . Jest to reguła sformułowana w trakcie usuwania niepewności, która stworzyła okazj ę do powstania sporu, niemniej ustanawia pewne trwałe uściślenie znaczenia lex, które można wykorzystywać per analogiam w rozważaniu później szych spor­ nych przypadków i w wydawaniu odnoszących się do nich werdyktów prawnych. Krótko mówiąc, więź między werdyktem prawnym a lex j est stosunkiem tego samego rodzaju co więź między decyzj ą " kierowniczą " a wspólnym celem, któremu nominalnie ma służyć: j est więzią przygod­ ną. Werdykty takie tak samo nie " tworzą " lex, j ak owe decyzj e nie " two­ rzą " owego wspólnego celu, który przygodnie ilustruj ą. I j ak stowarzy­ szenie przedsięwzięcia j est z konieczności stosunkiem w ramach uzna­ nych decyzj i " kierowniczych " przygodnie zwi ązanych z pewnym wspólnym celem, tak stowarzyszenie cywilne j est z konieczności więzią pod względem nagromadzonych znaczeń lex, które wyłaniaj ą się w roz­ strzygani u sporów. Stowarzyszenie w kategoriach lex postuluj e zatem procedurę, na gruncie której można autorytatywnie ustalać znaczenie lex w przygod­ nej sytuacj i i obwieszczać na tej podstawie, czy dany czyn został spełnio­ ny z należytym poszanowaniem, czy bez należytego poszanowania wy­ mogów lex . Ale procedura ta, służąca zasadniczo klarowaniu przygod­ nych niej asności j ęzyka stowarzyszenia cywilnego, przez co ma podnosić j ego wiarygodność bez ograniczania elastyczności j ako narzędzia obco­ wania, sama może się udaremniać, a i j est podatna na nadużycia. Może bezmyślnie zaostrzać rygoryzm więzi cywilnej , może stwarzać okazj e

O stanie cywilnym

1 59

do wydumanych bądź przesadnych roszczeń i może pociągać cives do od­ powiedzialności za sprzeniewierzenie się powinnościom lub obowiąz­ kom, których nie dopełniali z powodu usprawiedliwionej niewiedzy, że na nich ciążą. I j ak lex z konieczności wyznacza obszar własnej jurysdyk­ cji, tak orzecznictwo musi samo ustanawiać dla siebie wszelkie możliwe zapory strzegące przed j ego nadużywaniem. Jego własnym zadaniem j est udaremnianie prób wykorzystania j ego procedury do szykanowania ci­ vium, ochrona civium przed prawnym wyzyskiwaniem ich słabości, obro­ na tych, co nie maj ą żadnej innej obrony, rozpoznawanie i respektowa­ nie uczciwości zamysłu nawet gdy wadliwie wyrażony i wyrozumiałość dla " przypadkowych " zaniedbań. I zadaniem orzecznictwa j est wypełniać te wszystkie i im podobne funkcj e nie przez egzekwowanie j akiej ś arbi­ tralnej władzy decydowania, nie na zasadzie dodatkowego względu w rozstrzyganiu sporów ani odrębnego " słusznego " orzeczenia, lecz zgodnie z regułami i procedurami, które j ako takie maj ą na celu powścią­ ganie rigoris iuris . Względy " słuszności " są same w sobie względami legis. Jeśli j ednak w stanie cywilnym terminy stowarzyszenia są w za­ sadniczej mierze określane przez system lex i procedurę orzecznictwa, to w dziele tym z konieczności wspiera j e procedura prawodawstwa; to zna­ czy, autorytatywna procedura, na gruncie której rozważnie ustanawia się nowe bądź w otwarty sposób poprawia lub zastępuj e zastane lex . Skala wykorzystywania tej procedury zależy od okoliczności. Ale też w stanie cywilnym nazbyt chętne sięganie po tę procedurę może zostać rozpozna­ ne j ako cokolwiek toporne i ryzykowne ingerowanie w procedurę orzecz­ nictwa, potencj alnie niebezpieczne dla systemu lex z uwagi na raptowne zmiany albo j ako j ałowa próba uchwycenia tego, czego nie da się uchwy­ cić przed faktem. I stan cywilny zaczyna drżeć w posadach, gdy w błęd­ nym przeświadczeniu, że lex ignoruj e to, o czym wprost nie wspo­ mina, bądź nie j est w stanie odnieść się do tego, czego nie przewidziano, prawa ustanawia się ad hoc6• Skoro j ednak terminy stowarzyszenia są określone wyłącznie przez system lex, to taka czy inna procedura, dzięki której można odpowiedzieć na istotne zmiany wierzeń bądź uczuć 6.

6 Tak oto, j ak stowarzyszenie przedsięwzięcia zależy od ustawicznych decyzj i " kie­ rowniczych " co do tego, j ak należy dążyć do przyj ętego w nim celu, tak stowarzyszenie cywilne zależy nie od ustawicznych nowel ustawowych, lecz od ustawicznych werdyktów prawnych.

1 60

O postępowaniu człowieka

co do pożądanych warunków postępowania cywilnego, j est przynajmniej emblematem lex j ako czegoś, za co odpowiadaj ą ludzie, i można j ą poczy­ tać za warunek trwałości tego typu stowarzyszenia. I choć zasady tej pro­ cedury mogą być j akimikolwiek zasadami, j akie uznaj ą za stosowne członkowie stowarzyszenia, niemniej zależą od tego, czy zostaną rozpo­ znane j ako autorytatywne. Innymi słowy, procedura prawodawcza w sto­ warzyszeniu cywilnym musi składać się z reguł i musi być rozpoznana j ako sama w sobie przynależna do systemu lex. Ustanowić lex to tyle, co opisać w autorytatywnym tekście warunki, które cives maj ą przyj mować za swoj e, gdy wybieraj ą swe działania bądź wypowiedzi, i stwierdzić, że począwszy od pewnej chwili respektowanie tych warunków będzie obowiązkowe. Tego rodzaj u ustanowienie można rozpoznać j ako wzmocnienie systemu legis, ale prawodawstwo różni się od orzecznictwa pod względem procedury. Rozprawa zakłada spór, pra­ wodawstwo zaś nie. Ustawa nie j est werdyktem rozstrzygaj ącym wątpli­ wość bądź spór co do znaczenia legis w odniesieniu do przygodnej sytu­ acj i, którego można użyć per analogiam w rozstrzyganiu innych tego ro­ dzaj u wątpliwości bądź sporów. Wręcz przeciwnie, ustawa j est włączoną do systemu legis ogólną normą postępowania, j ako taka może stać się przedmiotem werdyktu prawnego co do j ej znaczenia (bądź znaczenia j a­ kiegoś z j ej wyrażeń opisowych) w przygodnej sytuacj i i j est właśnie ową ustaloną podstawą, w kategoriach której wydany per analogiam werdykt prawny może być " uzasadniony " . Tak oto stanowienie legis j est decydo­ waniem różniącym się od wszelkich innych decyzj i tym, że może być do­ konane wyłącznie przez osoby j awnie do tego upoważnione i zobowiąza­ ne do przestrzegania pewnej procedury, i tym, że j est wyborem nie j akie­ goś działania bądź wypowiedzi z uwagi na pewien wyobrażony i pożądany rezultat rzeczowy, lecz wyborem normy postępowania opisu­ j ącej warunki, które cives maj ą przyj mować za swoj e w podej mowaniu własnych nie daj ących się przewidzieć rzeczowych decyzj i w nie daj ących się przewidzieć przygodnych sytuacj ach i pod względem których można prawnie " uzasadniać " bądź zaskarżać te decyzj e . Ustanawianie lex postuluj e zatem wiarę w to, ż e lex poddaj e s i ę zmia­ nom, rozpoznaną procedurę nowelizacj i lex oraz namysł nad lex w termi­ nach j ego pożądalności. Dla civium j ako takich lex j est autorytatywnym systemem zalecanych warunków, które należy uwzględniać w wyborach działania. Dla orzekaj ących j ako takich j est racj ą na rzecz danego wer­ dyktu co do j ego znaczenia w danej przygodnej sytuacji i racj ą na rzecz

O stanie cywilnym

161

tego, co może wynikać z tego werdyktu . Natomiast dla prawodawcy j a­ ko takiego lex j est zaproszeniem do namysłu, czy powinno być pod takim bądź innym względem zmienione, rozszerzone bądź zawężone, a j eśli tak, to j akiej , ściśle biorąc, zmiany należy dokonać. Tak oto zrozumienie świadomego stanowienia legis to tyle co zrozumienie tego zaangażowa­ nia namysłu w ramach j ego postulatów. A że muszę wrócić do tego rysu stowarzyszenia cywilnego, aby rozważyć j e w szerszym kontekście, w tym miej scu odnotuj ę j edynie to, co przez owo zaangażowanie j est z konieczności wykluczane . Bez rozwodzenia się nad tą sprawą możemy od razu odsunąć na bok pogląd głoszący, j akoby opinia (że tak to nazwę) prawodawcza była j edy­ nie " upodobaniem subiektywnym " , przej awem tak zwanej "woli " prawo­ dawcy. Ż adna opinia nie ma takiego charakteru, a co dopiero opinia na temat tego, j akie warunki prawne należy nałożyć na decyzj e wszyst­ kich civium. Festulatarni tej opinii są wierzenia, uczucia, rozumienia itd . , o których można debatować: j est ona przej awem inteligencj i człowieka. Zarazem j ednak opinia prawodawcza nie może być dowodnie trafna bądź nietrafna; lex nie może być wywodliwe z tak zwanych nakazów rozumu . Co więcej , skoro stowarzyszenie cywilne nie j est związkiem w ramach dążenia do urzeczywistnienia pewnego uzgodnionego wspólnego celu bądź interesu i skoro lex nie j est ani harmonogramem bieżących decyzj i " " kierowniczych w sprawie dążenia do pewnego wspólnego celu, ani ko­ deksem stowarzyszenia przedsięwzięcia, to i rozważanie lex w j ego pożą­ dalności nie może być rozważaniem czy to względnej pożądalności alter­ natywnych decyzj i " kierowniczych " , czy też zmian, j akie należałoby wprowadzić w kodeksie pewnego stowarzyszenia przedsięwzięcia. I wskazuj e to na pewien istotny rys opinii prawodawczej w stowarzysze­ niu cywilnym, który będzie trzeba omówić szerzej w dalszym ciągu roz­ ważań; mianowicie, konieczny brak gotowego i bezdyskusyj nego kryte­ rium oceny pożądalności propozycj i prawodawczej . Namysł nad kodeksem stowarzyszenia przedsięwzięcia z uwagi na pożądalność któregokolwiek z warunków, j akie nakłada na postępowa­ nie stowarzyszonych, przyzywa pewne gotowe i niekwestionowane kryte­ rium, mianowicie gotowość owych warunków do wspierania bądź osła­ biania dążenia do urzeczywistnienia celu tego stowarzyszenia. Reguły są tu służebne względem osiągnięcia pewnego rzeczowego wyniku . Nato­ miast namysł nad lex z punktu widzenia pożądalności któregokolwiek z jego zaleceń nie j est regulowany przez żadne tego rodzaj u kryterium;

O postępowaniu człowieka

1 62

nie wchodzi tu w grę żaden taki wspólny cel bądź interes. I możemy po­ wtórzyć, że skoro stowarzyszenie cywilne nie j est związkiem na zasadach transakcj i między sprawcami, poprzez które dążą oni do uzyskania rze­ czowych zaspokoj eń w odpowiedziach bliźnich, to i lex nie może być swe­ go rodzaj u regulaminem nagradzania za działania służące uzyskiwaniu określonych zaspokoj eń kosztem innych. W następstwie tego zaproszenie do refleksj i nad tym, czy lex należałoby pod takim bądź innym względem zmienić, zawęzić lub rozszerzyć, nie może być zachętą do rozważenia roszczeń do otrzymywania tego rodzaj u nagród, rozważania zmiany w te­ go rodzaj u regulaminie, ucierania warunków umowy między grupami rozbieżnych interesów itp. Opinia prawodawcza dotyczy pożądanej kon­ strukcj i systemu względów moralnych, nie zaś instrumentalnych, i j ako taka nie może dotyczyć roszczeń bądź zasług w zakresie udziału w proku­ rowaniu rzeczowych zaspokoj eń. I opinia taka j est sporna nie dlatego, że w grę wchodzą rozbieżne interesy, które domagaj ą się rozpoznania bądź nagrody, lecz dlatego, że w sprawie pożądanego kształtu systemu lex oraz zmian zmieniaj ących go na lepsze zawsze j est wiele zdań. Stowarzyszenie w ramach systemu lex j est więc związkiem dość skomplikowanym. Nade wszystko j est więzią wedle reguł zalecaj ących warunki, które cives maj ą przyj mować za swoj e w wybieranych przez sie­ bie transakcj ach z bliźnimi, warunki, które mogą nakładać obowiązki, ustanawiać zakazy bądź wskazywać praktyki chronione. I pod tym wzglę­ dem lex należy rozpoznać j ako pewien naturalny j ęzyk, w kategoriach którego cives rozumiej ą siebie i wzaj emne stosunki . Poza tym wszakże i j ako warunek tego pierwszego j est to też stowarzyszenie w terminach prawideł określaj ących orzecznictwo prawne; reguł ustalania znaczenia legis i rozsądzania sporów co do j ego znaczenia w przygodnych sytu­ acj ach; reguł stanowienia, odwoływania bądź poprawiania legis; reguł ustanawiaj ących bądź rozpoznaj ących role takie j ak funkcj a sędziego bądź prawodawcy i określaj ących ich uprawnienia, obowiązki i pro­ cedury; wreszcie reguł identyfikowania i legitymizowania reguł. A choć odróżnianie tych różnorodnych reguł j est często użyteczne, to wespół tworzą one j ednolity system powiązanych warunków, taką bądź inną praktykę stowarzyszenia cywilnego. Tak oto można by teraz pomyśleć, że stan cywilny, określony j ako związek w ramach systemu legis zalecaj ącego warunki obcowania civium oraz ustanawiaj ącego funkcj e i procedury dotyczące stanowienia legis 7.

O stanie cywilnym

1 63

i rozstrzygania wątpliwości bądź sporów co do j ego znaczenia w przy­ godnych sytuacj ach, j e st samowystarczalną formą stowarzyszenia, na gruncie której możliwe j est angażowanie się we wszystkie te przed­ sięwzięcia samoobj awiania i samoustanawiania oraz eksplorowanie wszelkich tych stosunków namiętności, współczucia, interesu własnego bądź wspólnego, które stanowią rzeczową treść żywota ludzkiego - o ile tylko, rzecz j asna, uniknie się owych przygodnych niedoskonałości, na j akie forma ta siłą rzeczy j est narażona, to znaczy nieuczciwych sę­ dziów, podstępnych oskarżycieli, przebiegłych oskarżonych, skorumpo­ wanych bądź niedbałych prawodawców, ciemnych twórców prawa i nie­ uważnych urzędników. Ale błędna to myśl . Stan cywilny nie j est bowiem j edynie związkiem w ramach uchwytnych ogólnych norm zalecaj ących warunki postępowania cywilnego, które należy respektować w wyborach czynów i wypowiedzi zarówno w oficj alnym, j ak i w powszednim obco­ waniu civium, lecz j est ponadto związkiem w kategoriach pewności lub przynaj mniej oczekiwania, że te warunki będą powszechnie w należyty sposób respektowane. Tak oto postuluj e to procedury i instytucj e niena­ leżące do zaangażowania stanowienia legis bądź obj aśniania j ego znacze­ nia w przygodnych sytuacj ach, lecz przynależne do zaangażowania " rzą­ dzenia " . I " rządzenie " j est, ściśle biorąc, zaangażowaniem tyleż koniecz­ nym, ile wyj ątkowym dla stowarzyszenia cywilnego. Rządzić to tyle co nakazywać, j akie wyobrażone i pożądane rzeczowe odpowiedzi maj ą dawać określone osoby w konkretnych przygodnych sy­ tuacj ach. Nie j est to zalecanie warunków, które powinny respektować nie­ określone (w tym i nienarodzone) osoby, gdy będą decydować, co maj ą uczynić bądź powiedzieć w nie przewidzianych przyszłych przygodnych sytuacj ach; to nakazywanie bądź zakazywanie określonemu sprawcy okre­ ślonej decyzji w uchwytnej sytuacj i . Podobnie j ak w przypadku lex typ dyskursywny rządzenia nie j est argumentacyjny ani doradczy; w odróż­ nieniu zaś od typu lex, j est to typ nakazowy. I nie j est to j edynie nakazy­ wanie bądź zakazywanie określonego działania; w obliczu nieposłuszeń­ stwa rządzenie j est egzekwowaniem j eśli nie tego nakazanego, to innego działania, i wiąże się ze zdolnością przeprowadzenia tej egzekucj i . Oczy­ wiście w stanie cywilnym rządzenie nie j est zaangażowaniem bezwarun­ kowym; j est sprawowaniem władzy, której autorytet wypływa z lex. Przy­ mus wywierany w rządzeniu zostaj e całkowicie nie zrozumiany, gdy j est poczytywany za niewyplenioną j eszcze resztkę owej przemocy, do której zniesienia pretenduj e stowarzyszenie cywilne, a kiedy rządzący uciekaj ą

1 64

O postępowaniu człowieka

się do zastosowania przymusu, nie czynią czegoś, co warunki zalecane przez lex wykluczaj ą z obcowania civium. Niemniej rządzenie o tyle różni się od stanowienia prawa i orzecznictwa prawnego, że j est egzekwowa­ niem upoważnienia do nakazywania i zakazywania rzeczowych czynów, a owo uprawnienie przysługuj e wskazanym przez legem instytucj om i j est wykonywane wedle określonych przez legem procedur. Prerogatywa rządzenia j est nade wszystko przydana do urzędu roz­ strzygania sporów co do znaczenia legis . Orzekaj ący nie ma bowiem za zadanie j edynie obj aśniać znaczenie legis, gdy wątpliwość w tej mierze doprowadziła do sporu, lecz także potępiać nierespektowanie warunków zalecanych w przepisach legis; i nie tylko potępiać takie naruszenia, lecz kłaść kres występkom, odstraszać od nich, nakazywać zadośćuczynienie tym, co w ich następstwie ponieśli szkodę . Może, na przykład, ogłosić nieprawomocnym j akieś roszczenie do uzyskania rzeczowego zaspokoj e­ nia, może zakazać korzystania z takiego zaspokoj enia, może nakazać od­ stępcy zaprzestanie tego, co czyni, może nałożyć i wykonać karę na tych, co dopuścili się odstępstwa, może powetować stratę nakazawszy zwrot, wyrównanie bądź odszkodowanie i egzekwuj ąc wyrok poprzez zaj ęcie mienia, może unieważnić decyzj ę urzędową uznaj ąc ją za ultra vires . I to za sprawą takich nakazów oraz procedur, na gruncie których mogą być wykonywane, stan cywilny nie j est j edynie związkiem w terminach uży­ wanego przez cives w transakcj ach wzaj emnych j ęzyka obcowania cy­ wilnego oraz procedur służących do rozstrzygania wątpliwości co do sytuacyj nego znaczenia wchodzących w skład tego j ęzyka wyrażeń opi­ sowych, lecz związkiem na zasadach gwarancj i lub przynajmniej oczeki­ wania, że tarcza lex daj e rzeczową ochronę i że żadna niesprawiedliwość nie uj dzie płazem7• 7 W micie Protagorasa plemię ludzkie interesuj e Zeusa o tyle, o ile czci bogów i ży­ je sprawiedliwie między sobą; poza tym nasze harce nic go nie obchodzą. Hermes otrzy­ mał zadanie wtaj emniczenia ludzi w sztukę obcowania cywilnego, sztukę niepodobną do żadnej innej przez to, że j est troską wszystkich, sama zaś nie troska się wcale o za­ spokaj anie pragnień. Stan cywilny j est rozpoznany j ako obcowanie w j ęzyku prawa, które zaleca warunki właściwego postępowania, lecz zarazem j est też rozpoznany j ako stowa­ rzyszenie na zasadach gwarancj i, że przepisy prawa będą egzekwowane: żadna niespra­ wiedliwość nie ujdzie bez wyrównania bądź kary. Platon, Protagoras, 322 i dalej . I ten drugi warunek, określony w Agamemnonie, 1 . 1 8 3, j ako dobrostan, który ogarnia życie ludzi, kiedy niesprawiedliwość pociąga za sobą karę, krzywda zaś - j ej wyrównanie, poczytany jest za tak istotny, że nazywa się go największym z błogosławieństw Zeusa. Por. Hugh Lloyd-Jones, The ]ustice of Zeus ( 1 9 7 1 ) , rozdz. IV.

O stanie cywilnym

1 65

Po drugie, rządzenie, poj ęte j ako władza egzekwowania rzeczowych czynów od konkretnych osób (czego lex j ako takie nie j est w stanie egze­ kwować) , przysługuj e stowarzyszeniu cywilnemu we wszystkim tym, co wiąże się z wcielaniem w życie przepisów lex. Nie znaczy to, że do samego charakteru stanu cywilnego przynależy utożsamienie rządzenia z rozbu­ dowanym aparatem władzy administracyj nej , i na ogół wystąpi raczej skłonność do przedkładania rządów sędziów nad rządy administracj i oraz preferencj a dla administratorów będących urzędnikami sądów; nie­ mniej to, że musi istnieć j akiś tego rodzaj u aparat, j est warunkiem sto­ warzyszenia cywilnego. Zadaniem tego aparatu - poza innymi tego ro­ dzaj u zaangażowaniami administracyj nymi - j est stosunkowo powścią­ gliwe zapobieganie postępowaniu naruszaj ącemu przepisy prawa oraz stosunkowo bezwzględne ściganie, uj mowanie i przetrzymywanie do­ mniemanych odstępców do czasu rozpatrzenia ich sprawy przez sąd, czy­ li doraźne uładzanie sytuacj i zaburzonej wydarzeniami, które łatwo mo­ głyby skazić stan cywilny, gdyby pozostały bez odpowiedzi . Rządzenie to w tym obszarze tyle co " nadzorowanie " stowarzyszenia cywilnego; to eg­ zekwowanie władzy przyznanej funkcj onariuszom (nie będących sędzia­ mi) i sprawowanej zgodnie z procedurami. A choć nakazy administracyj ­ n e nie muszą wypływać z procedur orzecznictwa, z a czym nie mogą w każdym przypadku być odniesione do j akiegoś werdyktu prawnego, niemniej odnoszą się do lex i podlegaj ą osądowi w terminach norm zale­ canych przez lex. Stan cywilny, zatem, z uwagi na to, że j est stowarzyszeniem w ra­ mach systemu lex i że lex nie j est w stanie interpretować, wprowadzać w życie i egzekwować samego siebie, postuluj e j aki ś aparat rządzenia. Ale też konstytutywne dla zaangażowania rządzenia nakazy kierowane do konkretnych osób i egzekwowanie takich nakazów nie są transak­ cj ami, poprzez które rządzący dążą do uzyskiwania wyobrażonych i po­ żądanych zaspokoj eń swych przygodnych pragnień dzięki odpowie­ dziom innych konkretnych osób, które same dążą do zaspokaj ania swych przygodnych pragnień; rządzący nie są osobami posiadaj ącymi rzeczowe pragnienia, lecz funkcj onariuszami posiadaj ącymi uprawnie­ nia i obowiązki związane z przestrzeganiem pewnej procedury. Takie nakazy nie s ą też poleceniami " kierowniczymi " pod adresem osób speł­ niaj ących określone role w j akimś wspólnym przedsięwzięciu, w któ­ rym rządzący i rządzeni dążą do uzyskania wspólnych zaspokoj eń . Po­ stanowienia rządu są nakazami wydawanymi na mocy wykonywania

1 66

O postępowaniu człowieka

lex, ale lex nie j est kodeksem reguł j akiegoś przedsięwzięcia. Postano­ wienia te dotyczą przewidzianych w lex warunków samoobj awiania i dotyczą ich w sytuacj i, gdy nie są j edynie względami, które należy re­ spektować w postępowaniu, lecz stały się wymogami pod adresem konkretnych sprawców, aby działali bądź zaprzestali działania. Ogólnie biorąc, sytu acj a taka powstaj e dopiero wtedy, gdy dochodzi do narusze­ nia tych warunków, naru szenia rzekomego bądź naru szenia stwierdzo­ nego przez sędziego. Słowem, rządzący nie są kierownikami ani arbitrami roszczeń bądź zasług sprzecznych interesów, ani largitores czy rzecznikami wy­ różnionych interesów. Cives zaś j ako ci, co są rządzeni, nie są wyko­ nawcami ról w j akimś wspólnym przedsięwzięciu ani aspirantami do j akichś korzyści z racj i zalet wybranych przez siebie form samo­ obj awi ania. Funkcj onariusze władzy cywilnej rządzą " poddanymi " , a " poddani " to cives ze względu na ich stosunek do upoważnionych stróżów i wykonawców lex . Rządzenie zaś, j ako ślepe na zalety bądź wady rzeczowych s amoobj awień i samoustanowień, j est zaangażowa­ niem sine ira et sine studio . W stanie cywilnym rządzenie nie j est zatem zaangażowaniem przedsiębiorczym bądź " kierowniczym " , a j ako poddani rządu cives nie są wspólnikami w j akimkolwiek przedsięwzięciu ani poszukiwacza­ mi zaspokoj eń swych pragnień . Niemniej rządzący, aby mieć narzę­ dzia sprawowania swego autorytetu, z konieczności dążą do uzyskania wyobrażonych i pożądanych zaspokoj eń w odpowiedziach niektórych innych civium. Podej muj ą zaangażowanie przedsiębiorcze (prowadzą biuro) i zadzierzgaj ą więzy często całkowicie odmiennego rodzaj u niż więź między rządzącym i rządzonym: więzi pana i sługi, pracodawcy i pracownika, kierownika i wykonawcy w pewnym przedsięwzięciu, zarządcy i tego, kto wypełnia j ego rozkazy, właściciela i nadzorcy bądź dzierżawcy, konsumenta i dostawcy, seigneur et homme. Ale czyniąc to, rzecz j asna, nie rządzą; j edynie łączą wykonywanie swego urzędu z po­ wszednim transakcyj nym zaangażowaniem j ako takim, na gruncie któ­ rego wszystkie sprawcze podmioty dążą do zaspokaj ania swych pra­ gnień i uzyskuj ą wszelkiego typu reakcj e, do j akich są w stanie zachęcić inne takie podmioty. Po prostu dążą do uzyskania tego, czego nie mo­ gą żądać od rządzonych (na przykład j akiegoś rodzaj u rzeczowej usługi, j ak usługa kancelisty bądź strażnika więziennego) , i oferuj ą w zamian to, czego rządzący j ako taki nie może ofiarować (na przykład rzeczową

O stanie cywilnym

1 67

zapłatę) 8 • Tak oto, na identycznej w istocie zasadzie j ak cives j ako będą­ cy również sprawcami zainteresowanymi zaspokaj aniem swych pra­ gnień zadzierzgaj ą więzy rządzone, ale nie u stanawiane przez legem, także i rządzący zadzierzgaj ą więzy rządzone, lecz nie ustanawiane przez legem i podejmuj ą działania nie należące same w sobie do regiae; wynaj muj ą pracowników. I gdy stosunek rządzącego i rządzonego, j ak i stosunek wzaj emny między civibus, wyróżnia się przydaj ąc mu miano stosunku " publicznego " (co znaczy, że j est zarazem rządzony, j ak i usta­ nawiany przez legem) , to ów stosunek, na gruncie którego rządzący, aby rządzić, szukaj ą wyobrażonych i pożądanych zaspokoj eń u niektórych z poddanych (na przykład asystentów, sekretarzy, służących) j est sto­ sunkiem " prywatnym " - stosunkiem rządzonym, ale nie u stanawianym przez lex . W przypadku przedstawiciela władzy j akieś echa j ego funkcj i pu­ blicznej bez wątpienia mogą pobrzmiewać w obszarze j ego " interesu " prywatnego j ako menedżera, pracodawcy, nabywcy, właściciela i ktoś ta­ ki może nawet manifestować swój majestas na rynku, powołuj ąc się choć­ by na specj alny status zwalniaj ący go z odpowiedzialności za pewne nad­ użycia w stosunku do swych podwładnych. Ale j eśli nawet ten status specj alny związany z funkcj ą publiczną j est przewidziany przez lex, sam Historyczne słownictwo stowarzyszenia europej skiego było dostatecznie skoliga­ cone ze słownictwem stowarzyszenia cywilnego, aby to odróżnić, aczkolwiek nie nie­ wieloznacznie. Panowanie (dominium) odnosiło się w sposób niezróżnicowany do warun­ kowego posiadania dóbr ziemskich i jurysdykcj i nad tymi, co nimi zarządzali . Oznacza­ ło zaangażowanie kierownicze: domena była posiadłością eksploatowaną w celu uzyskania tego, co mogła dać. Zarazem j ednak, choć władca był również panem w sto­ sunku do swej domeny i egzekwował należności i posługi z tytułu swego zwierzchnic­ twa nad pomniej szymi panami, przez co uzyskiwał środki niezbędne, by rządzić, to j ed­ nak władza królewska nie była jako taka dominium. Nie była zaangażowaniem kierowni­ czym w stosunku do pewnej posiadłości i postępowania wasali, lecz zaangażowaniem rządzenia królestwem i zapewniania " sprawiedliwości " " poddanym " . I choć wymierza­ nie sprawiedliwości dawało zyski, nie było j ako takie przedsięwzięciem obliczonym na zysk. Gdy zasoby domeny ziemskiej władcy i należności ściągane z tytułu zwierzch­ nictwa nie wystarczały na finansowanie j ego dominium regale (j ak to nieodmiennie miało miej sce) , wspomagano skarbiec dodatkowymi świadczeniami ze strony " poddanych " i za ich zgodą. Ale nałożenie podatków na " poddanych " nie obracało królestwa w dome­ nę; " poddani " nie stawali się tym samym wspólnikami w j akimś przedsięwzięciu, lecz oficj alnymi udziałowcami w rządzeniu na tej samej w istocie zasadzie, j ak, zostaj ąc sę­ dziami, stawali się udziałowcami wymiaru sprawiedliwości, i j ak mieli później stać się udziałowcami w stanowieniu prawa. 8

1 68

O postępowaniu człowieka

ów stosunek prywatny nie staj e się przez to publiczny, lecz zostaj e j edy­ nie poddany regułom prawnym, które uważa się za stosowne w przypad­ ku funkcj onariuszy władzy. Gdyby natomiast dozwolono, aby " pańskość " przedstawiciela władzy wkroczyła, uzurpowała sobie lub choćby tylko zabarwiała j ego działania j ako funkcj onariusza władzy, gdyby więź rzą­ dzącego i rządzonego zastąpił stosunek transakcyjny, i gdyby " podlega­ nie rządowi " zostało utożsamione z poddaństwem wobec j akiegoś " pa­ na " , który w zamian zapewnia protekcj ę, wówczas rządzący, rządzeni, a i samo stowarzyszenie cywilne zniknęliby ze sceny. W stanie cywilnym " prywatne " i " publiczne " odnoszą się do więzi, nie zaś do osób, czynów bądź miej sc. I sfery te spotykaj ą się w każdym rzeczowym zaangażowaniu : " interes " prywatny związany z j ego powo­ dzeniem spotyka się z troską publiczną, aby nie było realizowane bez poszanowania względów (określonych w lex) , które są niezależne od powodzenia bądź fi aska tego zaangażowania. Dotyczy to tak samo rzeczowych transakcj i między rządzącymi a ich służbą, j ak rzeczowych transakcj i między civibus a ich pracownikami bądź wspólnikami w inte­ resach. Przedsięwzięcie, dążenie do zaspokoj enia pragnień, nie może być w tym sensie " publiczne " bez względu na to, kto j est w nie zaanga­ żowany. A choć wszyscy rządzący siłą rzeczy szukaj ą zaspokoj enia pra­ gnień, to j ako rządzący żaden nie j est przedsiębiorcą bądź menadżerem. Rządzący mogą zatrudniać urzędników, ale w stosunku do obywateli - rządzą. Tak oto gdyby rządzenie j ako takie miało być rozumiane j ako rozważanie, wybieranie i wykonywanie j akiej ś " polityki " , w którą na za­ sadzie przymusu bądź umowy, w całości bądź w części wliczone byłyby rzeczowe zasoby rządzonych (ich uwaga, energia, czas i bogactwo) j ako środki urzeczywi stniania pewnego wspólnego przedsięwzięcia bądź sze­ regu przedsięwzięć, których rządzący byliby " kierownikami " , wówczas nie byłoby dla niego żadnego w ogóle miej sca w stowarzyszeniu cywil­ nym. Oznaczałoby to zastąpienie rządzenia panowaniem, państwa prawnego domeną, obywatela wykonawcą roli, a więzi cywilnej - więzią transakcyj ną. W takim zagarnięciu " tego, co publiczne " przez " to, co prywatne " , rządzenia przez panowanie, można w istocie rozpoznać (cokolwiek dwu­ znacznie) przygodną sytuację, która, bynajmniej nie j ako bezpośrednie zaprzeczenie stanu prawnego, może wyłonić się w dziej ach stowarzysze­ nia cywilnego, kiedy wspólna troska o to, aby przepisy lex były respekto­ wane, zostaj e siłą okoliczności przemieniona w rzeczowy cel . Tak to gdy

O stanie cywilnym

1 69

stowarzyszenie cywilne j est zagrożone rozpadem bądź zniszczeniem, al­ bo gdy (w mniej krytycznym położeniu) cives zostaj ą pozbawieni ochro­ ny i swobód wynikaj ących z ładu publicznego wskutek okoliczności, któ­ rych się nie da odwrócić na drodze działania prawnego, owa troska wspólna może stać się wspólnym celem, zaś rządzący mogą obj ąć rolę kieruj ących j ego urzeczywistnieniem. Ale gdy rządzący staj ą się zarząd­ cami choćby w tego rodzaj u przedsięwzięciu, rządzeni zaś staj ą się udziałowcami bądź wykonawcami ról choćby w tego rodzaj u przymuso­ wym stowarzyszeniu przedsięwzięcia, samo w sobie oznacza to zawie­ szenie stanu cywilnego. Inter armis silent leges. Stan cywilny j est zatem stowarzyszeniem w ramach takiej bądź in­ nej praktyki moralnej ; to znaczy, rozmaitości złożonej z prawideł postę­ powania ustanawiaj ących warunki, które należy przyj mować za swoj e w powszednim obcowaniu civium, oraz z warunków zawartych w tych warunkach: reguł i procedur rozważania i obwieszczania znaczenia legis w przygodnych sytuacj ach; rozporządzeń sędziów i funkcj onariuszy ad­ ministracj i nakazuj ących rzeczowe postępki konkretnym cives; kar, przez które te nakazy są egzekwowane bądź które są zadośćuczynieniem za ich nierespektowanie, oraz ograniczeń uprawnień bądź napiętnowań prze­ widzianych za niedostateczne poszanowanie warunków legis; instytucj i orzecznictwa prawnego i wykonywania rządów; porządków organów władzy i ich rozmaitych statutów, uprawnień, zobowiązań, powinności, procedur i konwencji; reguł delegowania prawa tworzenia reguł; prawi­ deł i procedur zmieniania, wycofywania, konsolidowania i tworzenia le­ ges oraz mechanizmów archiwizowania oraz rozpowszechniania infor­ macj i w tej mierze; reguł, w ramach których można uprawomocniać re­ guły; wreszcie, niej ako na obrzeżach, rozmaitości względów w postaci, dajmy na to, umów, traktatów, paktów itd., negocj owanych i zawiera­ nych z rządzącymi innych tego rodzaj u stowarzyszeń, które to akty w sposób mniej lub bardziej odległy rzutuj ą na postępowanie civium. Z uwagi na tę praktykę cives i rządzeni nie są związani j ak uczestnicy wspólnej przygody samoobj awiania bądź na mocy formalnej i banalnej umowy co do tego, że wszyscy maj ą równy albo tak samo ograniczony dostęp do pewnego wspólnego zaspokoj enia, lecz ową więzią cokolwiek " " rozwodnionej wierności zwaną duchem cywilnym. I, j ako że dogodnie mieć nazwę dla tego systemu warunków, będę go określał mianem res­ publica: publiczna troska czy wzgląd wiążący cives. 8.

1 70

O postępowaniu człowieka

Tak oto respublica nie definiuj e ani nawet nie opisuj e nij akiego rze­ czowego celu, interesu czy " dobra " . Sama w sobie nie może być przed­ miotem pragnienia, choć kiedy wymaga obrony przed rozpadem bądź zniszczeniem, doraźnie i w pewnym warunkowym sensie może stać się wspólnym pragnieniem, tak j ak i " przetrwanie " może stać się pragnie­ niem, tyle że wyłącznie w okolicznościach grożących zagładą. Nie j est j a­ kąś domniemaną sumą wszystkich celów, celem, który pozostaj e, gdy wszystkie konkurencyjne cele wzaj emnie się unieważnią, ani takim, któ­ ry reprezentuj e pewien konsens bądź harmonię celów będącą owocem wykluczenia wszystkich celów niezgodnych, ani takim, na który przysta­ li wszyscy bądź uzgodnionym przez większość stowarzyszonych, ani żad­ nym innym tego rodzaj u wyobrażonym, pożądanym i będącym przed­ miotem starania materialnym stanem rzeczy. I nie j est też " polityką " zło­ żoną z decyzj i " kierowniczych " i ustanawiaj ącą strategię bądź taktykę, w zakresie której można by dążyć do urzeczywistnienia j akiegoś wspól­ nego rzeczowego celu . Nie j est wykazem nagród umacniaj ących pewne interesy bądź osłabiaj ących inne ani schematem dzielenia ciężarów wy­ nikaj ących ze stanu stowarzyszenia. Wprost przeciwnie, j est taką bądź inną rozmaitością reguł i regułom podobnych zaleceń, które należy przyj mować za swoj e we wszystkich przedsięwzięciach i przygodach, w j akich sprawcze podmioty mogą dążyć do uzyskania wybranych przez siebie zaspokojeń. I choć są takie postępki, do których warunki te odno­ szą się w niewielkim stopniu, niemniej żaden postępek nie j est całkiem wyłączony spod ich j urysdykcj i, a i żaden nie j est tylko wypełnieniem ich zaleceń. Ale stan cywilny nie j est j edynie więzią w ramach systemu reguł; j est więzią w obrębie rozpoznania reguł j ako reguł . I w tej chwili naszym zadaniem będzie zrozumienie, co znaczy być związanym w ten sposób. Zacznę od rozważenia dwu istotnych sposobów rozpoznania reguł, któ­ re to wyklucza. Po pierwsze, reguły ustanawiaj ące respublicam można rozpoznawać przez aprobatę bądź dezaprobatę dla warunków przez nie zalecanych. Reguł tych nie można, rzecz j asna, uznawać bądź odrzucać j ako odpo­ wiednich bądź nieodpowiednich środków osiągania j akiegoś rzeczowego celu, albowiem stowarzyszenie cywilne nie posiada żadnego tego rodzaj u celu. Niemniej z uwagi n a zalecane przez nie warunki można poczytywać j e (niektóre bądź wszystkie) za " dobre " lub " złe " , " uczciwe " bądź " nie­ uczciwe " , rozsądne bądź nierozsądne, i można oceniać je z uwagi na to,

O stanie cywilnym

1 71

czy kreślą zadowalaj ący, czy nie dość zadowalaj ący obraz stanu cywilne­ go. Względy tkwiące w takich ocenach rozważymy później . Teraz zaś istotne j est to, że stowarzyszenie z uwagi na tego rodzaj u aprobatę nie j est stowarzyszeniem pod względem pewnych reguł rozpoznanych j ako reguły, lecz pod względem uznania teorematów odpowiadaj ących tym re­ gułom. Reguła j est zaleceniem warunków postępowania, a nie j edynie wskazaniem warunków w niej określonych. A skoro nie można pozbawić j ej statusu reguły z racj i odrzucenia owych warunków, to i nie można rozpoznać j ej j ako reguły przez uznanie tych warunków. Cives są, czy też mogą być, zainteresowani rozpoznaniem respublicae w terminach pożą­ dalności zalecanych przez nią warunków i, j ak zobaczymy, istniej e swo­ iste zaangażowanie, na gruncie którego cives wyrażaj ą to zainteresowa­ nie; mianowicie, polityka. Ale zaangażowanie owo nie może być tym roz­ poznaniem, które ustanawia terminy stanu cywilnego. Po drugie, reguły respublicae można rozpoznawać pod względem na­ stępstw należytego bądź nienależytego poszanowania zalecanych przez nie warunków; to znaczy, pod względem zdolności władzy rządzących do udzielania korzyści wynikaj ących z poszanowania, do egzekwowania kar, narzucania ograniczeń, wzbudzania i (o ile to dopuszczalne) wymu­ szania poszanowania. Na gruncie tego rozpoznania postępowanie cywil­ ne nie zostaj e poj ęte j ako coś aż tak topornego j ak postępowanie wedle " "woli potentata. Odróżnia się tu reguły od sporadycznych gróźb i roz­ kazów nadzorcy. I nie liczą się motywy poszanowania reguł : wiara czy strach. Niemniej stowarzyszenie z uwagi na zdolności rządzących do wy­ krywania i karania odstępstw od reguł, do zapewniania zadośćuczynie­ nia za krzywdy bądź do skutecznego i wartościowego nagradzania posłu­ szeństwa nie j est stowarzyszeniem w terminach świadomości reguł j ako reguł, lecz stowarzyszeniem w poj ęciach roztropnościowych teorematów co do niechybnych bądź prawdopodobnych następstw poszanowania al­ bo nieposzanowania reguł. Reguły nie są regułami na mocy związanych z nimi sankcj i bądź z uwagi na zdolności władzy do egzekwowania kar bądź ograniczania uprawnień. I być związanym pod względem oczeki­ wań co do następstw respektowania bądź nierespektowania reguł to nie to samo co być związanym przez uznawanie reguł j ako reguł. Konstytutywne dla stowarzyszenia cywilnego rozpoznawanie respubli­ ca nie j est ani pochwalaniem zalecanych przez nią warunków ani oczeki­ waniami co do egzekwowania owych warunków; j est rozpoznawaniem respublicae j ako systemu prawa. Tym, co wiąże wzaj emnie cives i ustanawia

1 72

O postępowaniu człowieka

stan cywilny, j est uznawanie autorytetu respublicae i rozpoznanie poszano­ wania j ej warunków j ako pewnego obowiązku . Autorytet cywilny i obo­ wiązek cywilny są dwoma filarami stanu cywilnego. Uznawanie autorytetu respublicae nie j est rozpoznaniem j ej warunków j ako pożądanych ani wiarą, że inni, mądrzej si j e pochwalaj ą: nie dotyczy wcale zalet bądź wad tych warunków. A j eśli w tym kontekście używa się wieloznacznego słowa " zgoda " , j est to zgoda na lex i j ego j urysdykcj ę, a nie pochwalanie zalecanych warunków. I nie j est to też rozpoznanie j a­ kiej ś użyteczności ani deklaracj a zaufania, że respublica okaże się mieć do­ godne następstwa, ani oczekiwanie, że j ej warunki będą egzekwowane bądź że są trudne do uniknięcia: nie ma w ogóle nic wspólnego z przy­ szłymi zdarzeniami. Podobnie też świadomość obowiązku respektowa­ nia warunków respublicae nie j est postanowieniem ani obietnicą, że bę­ dzie się tak czynić: obowiązek ten nie zostaj e zniesiony bądź odrzucony przez zaniedbanie poszanowania ani nawet przez świadomą odmowę po­ szanowania, lecz j edynie przez wyparcie się samego zobowiązania. I znów tak samo, j eśli używa się tu wyrażeń takich j ak " umowa " bądź " " przymierze , to j ako wolnych od ich zwykłych konotacj i uczestnictwa, które zobowiązuj e do j akiegoś czynu; wyrażenia takie służą j edynie na­ pomnieniu, że stowarzyszenie cywilne j est zaangażowaniem inteligent­ nym, a nie tak zwanym "wzorcem zachowania " , i że tym, co ustanawia­ ne przez rozpoznanie respublicae, j est więź w terminach pewnej praktyki. Autorytet respublicae j est zatem postulatem stanu cywilnego. Skoro j ednak więź stowarzyszenia cywilnego j est ciągłym respektowaniem te­ go autorytetu, to zdolność ustalania, czym j est j ego źródło, może stać się przedmiotem bezpośredniego zaangażowania. Nie j est to zaangażowanie spekulatywne, j akim byłoby wtedy, gdyby autorytet ów wiązał się z zale­ tami bądź wadami zalecanych warunków, zdolnością rządzących do wy­ muszania poszanowania tych warunków, szacowaniem szans uniknięcia tego przymusu i prawdopodobnych korzyści, j akie mogą wynikać z po­ słuszeństwa; niemniej autorytet ten nie j est niepowątpiewalny ani bez­ dyskusyj ny. I wiedza, j ak go określać, j est wiedzą, j ak rozstrzygać tego rodzaj u wątpliwości i spory. jednakże respublica j ako system prawa posia­ da własne zasoby środków rozstrzygania generowanych przez siebie wąt­ pliwości i póki się ich nie wyczerpie, nie trzeba odwoływać się do nicze­ go spoza j ej obrębu. W rzeczy samej j edna z zalet respublicae na tym po­ lega, że zawiera ona reguły, w kategoriach których można rozpoznawać

O stanie cywilnym

1 73

autorytet innych reguł, zaś pierwszym źródłem rozpoznania j ej autory­ tetu j est to, co można by nazwać prawomocnością j ej przepisów. Owa właściwość samolegalizowania się respublicae nie wymaga szer­ szego omówienia. Autorytet aktów prawnych i zarządzeń administracyj ­ nych rozpoznaj e s i ę w kategoriach reguł pozwalaj ących na ich wydanie i określaj ących zakres ich j urysdykcj i . Autorytet urzędu polega na regu­ łach, które go ustanawiaj ą i wyznaczaj ą j ego prerogatywy i zobowiązania, i autorytet ów należy rozpoznawać w kategoriach tychże reguł. Autorytet sprawuj ącego urząd, j ego tytuł do wykonywania związanych z urzędem prerogatyw, j est uprawnieniem, które nabywa zgodnie z regułami pra­ wem przewidzianej procedury mianowania na ten urząd bądź j ego dzie­ dziczenia. Prawo ustawodawców do stanowienia, poprawiania lub anulo­ wania lex j est rozpoznane w regułach określaj ących warunki, j akie należy spełnić, aby uzyskać ten urząd, zaś lex przez nich obwieszczane rozpo­ znaj e się j ako autentyczne prawo z uwagi na to, że j est ustanowione z po­ szanowaniem zalecanej procedury i w drodze wykonywania prerogatyw delegowanych przez tę procedurę. I sądowe eksplikacj e znaczenia lex w przygodnych sytuacj ach są same w sobie prawem na mocy tego, że zo­ stały ustalone i obwieszczone przez uprawnionych funkcj onariu szy w zgodzie z warunkami piastowanego przez nich urzędu i z poszanowa­ niem reguł określaj ących j urysdykcj ę precedensów. Przypisanie autorytetu regule nie j est zatem sprawą wyboru, lecz pod­ dania tego, co pretenduj e do autorytatywności pewnemu sprawdzianowi i wskazania racji przemawiających za danym rozstrzygnięciem; i respublica j ako taka dostarcza racji, które, j ako że składa się z reguł, same w sobie muszą być regułami. Mogą istnieć tego rodzaj u reguły postępowania, któ­ rych nie da się (czy w każdym razie nie od ręki) użyć do uprawomocnie­ nia innych reguł; j ak choćby reguły określaj ące pierwotne warunki obco­ wania civium. Zarazem j ednak wszystkie reguły cywilne są warunkami, które należy przyjmować za swoj e w postępowaniu, i nie ma takiej (choć­ by w zakresie legis regiae) , która byłaby wyłącznie regułą rozpoznawania autorytetu innych reguł. W stanie cywilnym nie ma miej sca na j akiekol­ wiek inne niż warunkowe odróżnienie tak zwanego prawa " prywatnego " i " publicznego " . I nie może też istnieć j akaś j edna najwyższa reguła rozpo­ znania autorytetu, bezwarunkowa i niepowątpiewalna norma, z której wszystkie inne czerpią swój autorytet: niepodlegaj ąca interpretacj i i nie podatna na badanie " konstytucj a " . Kiedy więc bezpośrednim przedmiotem zaangażowania j est uprawomocnienie j akiej ś reguły, zaangażowanie to j est

1 74

O postępowaniu człowieka

właśnie pewnym badaniem, które kieruj e się w górę pewnej hierarchii źró­ deł autorytetu. Podejmuj ący owo zaangażowanie ma do wyboru szereg al­ ternatywnych dróg; istnieć mogą marszruty badawcze polegaj ące na zbij a­ niu zarzutu co do nieistnienia związku między j akimiś regułami, nie zaś na wykazaniu zachodzenia określonego związku; istnieć mogą luki, ponie­ waż żadna respublica nie j est w pełni systematyczna; badanie można zakoń­ czyć, skoro tylko doprowadzi do czegoś, co przyniesie przygodnie zadowa­ laj ące rozstrzygnięcie; i, zasadniczo, badanie to można ciągnąć dopóty, do­ póki nie da się j uż wydusić żadnego nowego werdyktu w imię respublicae. Krótko mówiąc, o prawomocności legis trzeba orzekać w za pomocą środ­ ków rozstrzygania, których dostarcza samo lex. ] ednakże z oczywistych względów nie sposób tego uznać za teore­ tycznie wyczerpuj ące uj ęcie sprawy. Rozpoznanie autorytetu elementów respublica z uwagi na ich prawomocność j est rozpoznaniem warunkowym i musi być zrozumiane pod względem j ego warunków; mianowicie, przez autorytet samej respublicae. A rozważaj ąc tę kwestię, musimy wykroczyć poza to, czego są w stanie dostarczyć reguły składowe respublicae. jedno­ cześnie nadal chodzi nam o autorytet i autorytet stanu cywilnego, tak że być może nie zostanie to poczytane za czcze gadulstwo, j eśli raz j eszcze odnotuj ę, co to kategorialnie wyklucza. Po pierwsze, autorytetu nie sposób przypisać respublicae na mocy tego, co może istnieć bądź zostać osiągnięte j edynie na gruncie uznania j ej auto­ rytetu. Tak oto respublica nie może być autorytatywna z tej racji, że stwarza warunki usuwaj ące niektóre niepewności związane z życiem człowieka. Stan cywilny bez wątpienia niesie z sobą dozę ograniczeń i formalizmu o bezdyskusyjnej wartości dla istot ludzkich, które, niezależnie od siły po­ rywów szczodrobliwości, skłonne są nie liczyć się z decyzjami bliźnich, go­ towe z rozmysłem bądź przez nieuwagę krzywdzić j edne drugie, są podat­ ne na przemoc i skłonne umacniać się w nieprawości z uwagi na bezpośred­ nie z tego korzyści, tak że owe ograniczenia i formy wnoszą tę odrobinę przymusowej cywilizacj i, bez której stosunki między ludźmi byłyby niezno­ śnie doraźne, a ich życie bardziej niepewne i dręczące. To wszakże nie mo­ że być żadnym (więc tym bardziej zasadniczym) powodem rozpoznania au­ torytetu respublicae: stowarzyszenie cywilne stwarza owe warunki lepszej egzystencj i dopiero na gruncie tego rozpoznania. Podobnie autorytetu nie sposób przypisać respublicae z racji tego, że większość civium respektuj e na ogół j ej przepisy, albowiem taki stan rzeczy ma za warunek właśnie owo rozpoznanie autorytetu. Albo też, j eśli taki zbiorowy konformizm kładzie

O stanie cywilnym

1 75

się na karb skuteczności sankcj i związanych z regułami respublicae, owa sku­ teczność j est również uwarunkowana rozpoznaniem autorytetu tych reguł. Po drugie, respublica nie sposób uznać za posiadaj ącą autorytet z racj i rozpoznania, że przysługuj e j ej j akiś inny wartościowy rys bądź atrybut, a i nie można odmówić j ej autorytetu z uwagi na brak tego rodzaj u inne­ go rysu czy atrybutu . Tak oto nie można przypisywać j ej autorytetu na mocy utożsamienia j ej z j akąkolwiek "wolą " , czy to rządzącego, czy większości civium, czy też z tak zwaną wolą " powszechną " . Autorytet res­ publica nie może wypływać też z utożsamienia j ej przepisów z j akąś bieżą­ cą " potrzebą społeczną " , z uznanymi ideałami moralnymi, z dobrem wspólnym lub interesem powszechnym, lub z j akąś " sprawiedliwością " inną niż ta wrośnięta w samą respublicam9; stowarzyszenie cywilne nie ma żadnego tego rodzaju wspólnego celu, a rozpoznanie autorytetu nie po­ stuluj e aprobaty dla warunków, które on zaleca. Co więcej , autorytet władz cywilnych (dajmy na to prawodawców bądź administracj i) nie mo­ że wypływać z ich rzekomego dostępu do " naukowych " danych na temat wpisanych w działanie człowieka tendencj i do umacniania szczęścia po­ wszechnego10 bądź na temat tak zwanych " praw rozwoj u historycznego " . Tak oto rozpoznania autorytetu cywilnego nie należy rozumieć j ako pod­ porządkowania się grupie zaufanych, którym przypisuj e się posiadanie ta­ kich danych bądź dążenie do ich uzyskania. W stowarzyszeniu cywilnym Oczywiście obejmuj e to nie tylko lex uzasadnione (to znaczy, uprawomocnione) w kategoriach lex, lecz i wszystkie inne atrybuty przynależne immanentnie do stowarzy­ szenia w obrębie reguł nieroztropnościowych, j ak choćby: status podmiotów prawnych; reguły nie arbitralne, nie taj ne, nie działaj ące wstecz i nie umacniaj ące żadnych inte­ resów; niezależność postępowań orzekania prawnego (to znaczy, tak skarżący bądź prokuratorzy, j ak oskarżeni bądź adwokaci są na równi stronami) ; żadne tak zwane przedsięwzięcie " publiczne " bądź " quasi-publiczne " nie j est zwolnione z powszechnej odpowiedzialności przed prawem; nie j est przestępstwem nic, o czym milczy prawo; gdzie nie dowiedziono przestępstwa, tam nie ma kary; zakaz ograniczania swobód bądź ograniczania uprawnień, o ile nie stwierdzi się naruszenia norm; nikt nie j est wyj ęty spod prawa; itd.; itd.; krótko mówiąc, wszystko, co można poczytać za "wewnętrzną mo­ ralność " systemu prawnego. Poza tym w stowarzyszeniu cywilnym nie ma, rzecz jasna, miej sca na tak zwaną sprawiedliwość " dystrybutywną " ; to znaczy, określony podział pożądanych dóbr rzeczo­ wych. Tego rodzaju " dystrybucj a " korzyści bądź przewag rzeczowych wymaga jakiej ś zasady podziału i dystrybutora posiadaj ącego to, c o m a być podzielone; j ednakowoż lex nie może być prawidłem tego rodzaj u podziału, a rządzący w stowarzyszeniu cywilnym nie maj ą niczego, co mieliby rozdzielać. 10 Por. John Austin, The Province of]urisprudence Determined ( 1 832) , wykład III. 9

1 76

O postępowaniu człowieka

nie ma też, rzecz j asna, miej sca na charyzmatyczny autorytet j akiegokol­ wiek " przywódcy " : nie licząc charyzmy będącej " mądrością " , a tym sa­ mym wyłączaj ącej autorytet, rządzący w stanie cywilnym nie są przywód­ cami, rządzeni nie są zwolennikami, a respublica nie j est autorytatywna j a­ ko forma urzeczywistniania natchnionych decyzji " kierowniczych " . A j eśli postuluj e się istnienie j akiegoś "wyższego " prawa o takim charakterze, że autorytet respublicae zależy od pewnej z nim zgodności, o " prawie " tym (o ile ma spełnić właściwą mu rolę teoretyczną) trzeba okazać, że ma au­ torytet: sama rozumność bądź mądrość nie wystarczy. Odłożywszy wszakże na bok te względy poboczne, stwierdzamy, że przypisanie autorytetu respublicam oraz postulat istnienia procedury do­ wodowej pozwalaj ącej ustalać prawomocność j ej elementów, nie są ni­ czym innym niż uznaniem respublicae j ako pewnego systemu prawideł moralnych (nie instrumentalnych) , określaj ących własną j urysdykcj ę i rozpoznanych wyłącznie j ako prawidła; to znaczy, j ako wymogi, które należy przyjmować za swoj e w postępowaniu, i wiążące rozwagę nieza­ leżnie od ich pochodzenia bądź prawdopodobnych lub rzeczywistych skutków w użyciu oraz aprobaty dla tego, co zalecaj ą. Autorytet ten nie może poj awić się na zasadzie raz na zawsze obowiązuj ącego nadania, lecz j edynie j ako ustawicznie rozpoznawany przez civium obeznanych z odróżnieniem rozpoznawania reguły i respektowania j ej warunków, dostrzegania j ej użyteczności bądź pochwalania tego, co zaleca 1 1 • A gdy1 1 Cokolwiek odległą analogię, ale też nie aż tak daleką, aby była całkiem niepoucza­ j ąca, stanowić może "władza " , jaką w zakresie przepi sów krykieta zdobył sobie MCC. Otóż Maryłebone Cricket Club jest klubem prywatnym, który w chwili założenia w 1 78 7 roku n i e różnił s i ę znaczniej o d innych tego rodzaju klubów. Jednakże w ciągu mniej wię­ cej stulecia zdobył sobie uznanie strażnika reguł krykieta i swego rodzaj u sądu rej estro­ wego (że tak powiem) , którego aprobata j est konieczna dla wprowadzenia j akiej kolwiek zmiany przepisów krykieta. Otóż było to nabycie autorytetu, albowiem ten klub nigdy nie posiadał żadnej "władzy " egzekwowania swych postanowień. Autorytet ten nie zo­ stał nabyty w drodze sukcesj i od poprzednika urzędu arbitra w tych sprawach; urząd i j ego wykonawca wyłoniły się j ednocześnie. I autorytet ten nie zrodził się z żadnego aktu autoryzacj i . Został nabyty przez samo to, że zaczął być uznawany. Pierwsze w tej mierze było, jak się wydaje, uznawanie autorytetu MCC j ako swego rodzaj u sądu arbi­ trażowego w zakresie sporów co do zakładów o wynik meczów krykieta; ale stopniowo, w szeregu przej ść, z których pewne są na tyle wyraźne, że można je wyodrębnić, klub osiągnął swą dzisiej szą pozycj ę autorytetu w sprawach przepisów krykieta. Utrzymuj e tę pozycj ę na mocy ustawicznego j ej respektowania przez zainteresowanych; i autorytet ów zniknie, skoro tylko przestanie być uznawany. Nie ma to nic wspólnego z rozpoznaniem pożądalności przepisów ani z zawiązaniem komitetu kodyfikacyj nego.

O stanie cywilnym

1 77

by wypadało teraz zapytać, j akim sposobem pewna rozmaitość prawideł, w znacznej części niewiadomego pochodzenia, poddawanych rozmyśl­ nym nowelizacj om, ustawicznie precyzowanych na gruncie orzeczeń prawnych co do ich znaczenia w przygodnych sytuacj ach, wcale nie rzad­ ko bezkarnie zaniedbywanych, często niedogodnych, ani domagaj ących się aprobaty, ani zdolnych wzbudzać aprobatę wszystkich, których doty­ czą, i nigdy nie będących niczym więcej niż wielce niedoskonałym odbi­ ciem tego, co w danym czasie uważa się za " sprawiedliwe " warunki po­ stępowania, może być uznawana za autorytatywną, odpowiemy, że auto­ rytet j est j edynym wyobrażalnym atrybutem, j aki w ogóle można j ej bezdyskusyjnie przypisać. Krótko mówiąc, j edynym rozumieniem respu­ blicae, które może być uznane przez wszystkich cives bez wyj ątku, a tym samym daj ącym się rozpoznać j ako stowarzyszenie cywilne, j est respubli­ ca poj ęta z uwagi na j ej autorytet. Odpowiednikiem autorytetu cywilnego nie j est posłuszeństwo cywilne, lecz obowiązek cywilny. Reguły ustanawiaj ące stan cywilny mogą być do­ bre, złe albo oboj ętne (chociaż nie mogą posiadać tych własności z uwa­ gi na instrumentalny związek z j akimś wspólnym celem) , mogą mniej lub bardziej skutecznie wywoływać postępowanie adekwatnie pod nie podciągnięte, mogą być stare bądź nowe, być albo nie być otwarcie usta­ nowione, i tak dalej , ale ich właściwość j ako reguł, ich, że tak powiem, atrybut stowarzyszeniowy polega na tym, że są znane (lub uchwytne) i że maj ą autorytet. I więź w obrębie uznawania autorytetu respublicae j est stosunkiem zobowiązania. Tak oto staj ę przed zadaniem wyodręb­ nienia obowiązku cywilnego j ako formy związania, która ustanawia stan cywilny; dzięki zaś temu, co powiedziałem o autorytecie, mogę uczynić to w krótkich słowach. Obowiązek odnosi się do reguł; obowiązek cywilny odnosi się do re­ spublicae, a zatem do obcowania civium. Reguły wszakże nie wyznaczaj ą wyborów bądź czynów; zalecaj ą warunki, które należy respektować przy podej mowaniu decyzj i i w działaniu . I odnosząc się do reguł, obo­ wiązki oznaczaj ą nie postępki, lecz warunki, które należy respektować w wyborach postępków. Obowiązek można spełnić wyłącznie w rzeczo­ wym działaniu, ale obowiązek nigdy nie j est obowiązkiem spełnienia j a­ kiegokolwiek rzeczowego czynu. Mieć obowiązek nie oznacza uwolnie­ nia od konieczności bądź pozbawienia sposobności wyboru tego, co zro­ bić bądź powiedzieć, spełnienie zaś obowiązku j est zawsze dokonaniem

1 78

O postępowaniu człowieka

j akiegoś wyboru . Wybór ów nie j est ani wyborem reguły, którą należy przyj ąć za swoj ą, ani wyborem wywiązania się z pewnego obowiązku; każdorazowo j est to wybór spełnienia czynu, który podpada pod wymo­ gi określone w pewnej regule. jako obowiązkowe postępowanie nie sta­ j e się niewolne, staj e się warunkowe. Mieć obowiązek wszakże nie tylko oznacza pewną więź z prawidłem, lecz określa bliżej tę więź; mianowicie j ako więź z autorytetem tego pra­ widła. Inaczej mówiąc, słowo " obowiązek " bądź wyrażenie " powinie­ nem . . . " oznacza pewną racj ę, odmienną od wszelkich innych, nie będą­ cą racj ą działania, lecz racj ą przyj ęcia za swoj e warunków określonych w pewnej regule; to znaczy, dlatego, że prawidło to uznaj e się za prawi­ dło. Tak oto powiedzenie, że pewien czyn był wywiązaniem się z obiet­ nicy, nie opisuj e ani nie tłumaczy tego czynu; stwierdzenie to j edynie wyróżnia ten czyn j ako spełnienie pewnego obowiązku, wskazuj ąc na j e­ go związek z uznaną regułą głoszącą, że obietnic należy dotrzymywać. Wyrażenie " obowiązek cywilny " przywołuj e zatem autorytet respublicae j ako racj ę przyj ęcia za swoj e przepisanych przez nią wymogów i raczej trudno wątpić o tym, co to wyklucza. Tego, że ma się obowiązek poszanowania wymogów zalecanych przez respublicam, nie należy utożsamiać z poczuciem obowiązku bądź przymusu ani nawet z przeświadczeniem, że powinno się tak postąpić; obowiązki trwaj ą niezależnie od j akichkolwiek tego rodzaj u uczuć bądź przekonań. I podczas gdy oczywistym nieporozumieniem j est utoż­ samienie obowiązku cywilnego z nawykiem posłu szeństwa (reguł nie respektuj e się w aktach " posłuszeństwa " , nawyki nie są zaś racj ami) , to nie mniej szym nieporozumieniem j est utożsamienie posiadania tego rodzaj u zobowiązania z przynależnością do stowarzyszenia, w którym zazwyczaj spełnia się takie zobowiązania. Obowiązków nie da się prze­ kreślić przez niewypełnienie, niezależnie od tego, czy dotyczą j ednego, czy wielu, i nie anuluj e ich nawet odmowa wypełnienia. Obowiązek cywilny nie j est też sprawą wyboru bądź zgody nim związanego. Sprawca może postanowić wziąć na siebie obowiązek. W transakcj i służącej uzyskaniu pewnego wyobrażonego i pożądanego zaspokoj enia może złożyć obietnicę i tym samym umieścić się w obsza­ rze j urysdykcj i oraz autorytetu prawidła głoszącego, że obietnic należy dotrzymywać. Choć j ednak czyni to w wybranej przez siebie transakcj i i j est to przezeń wybrany środek osiągnięcia przez siebie wybranego ce­ lu, i choć może wypełnić swój obowiązek j edynie za sprawą wybranego

O stanie cywilnym

1 79

przez siebie działania, które podpada pod wymogi tego obowiązku, to przecież nie wybiera warunków tego związania; j edynie używa ich j ako narzędzia osiągnięcia swego celu. Ale obowiązków cywilnych nie da się przyjmować w ten sposób. Stan cywilny nie j est stowarzyszeniem pod względem transakcj i służących pro­ kurowaniu zaspokoj eń pragnień, zaś respublica to nie kompendium sposo­ bów przyjmowania obowiązków, które warto podejmować, gdy sprzyj a to urzeczywistnianiu zamysłów civium. W rzeczy samej warunki tego czy innego obowiązku cywilnego mogą być wybrane przez prawodawców. Niemniej źródłem autorytetu ustanowień prawodawczych nie są ani ich warunki, ani to, że zostały wybrane; źródłem tym j est autorytet procedu­ ry, w której zostały przyj ęte. I obowiązek przyjmowania za swoje warun­ ków wywodzi się z ich autorytetu i nie może mieć nic wspólnego z uczest­ nictwem w rozważaniach, w których zostały określone. Co więcej , bycia w obowiązku poszanowania wymogów respublicae nie należy mylić z goto­ wością podporządkowania się ze strachu przed karami bądź restrykcj ami związanymi z brakiem poszanowania. Obowiązek i obawa przed karą są dwiema całkowicie różnymi racj ami respektowania warunków zalecanych przez regułę, obowiązek cywilny nie ma zaś nic wspólnego ze zdolnością rządzących do egzekwowania kar bądź ograniczania uprawnień. A skoro autorytet reguł nie bierze się z aprobaty dla zalecanych przez nie wymo­ gów, to i bycia w obowiązku nie należy utożsamiać z tego rodzaj u apro­ batą. I wreszcie, obowiązku respektowania wymogów respublicae nie na­ leży utożsamiać z rozpoznaniem owych wymogów j ako odpowiednich bądź koniecznych środków osiągania j akiegoś celu społecznego bądź do­ bra wspólnego. Stan cywilny nie j est stowarzyszeniem na rzecz dążenia do j akiegokolwiek wspólnego celu, zaś respublica to nie korpus bieżących decyzj i " kierowniczych " ani kodeks tego rodzaj u stowarzyszenia. Autorytet i obowiązek uchodzą za naj surowszych i najmożniej szych władców postępowania człowieka. Dalekie, taj emnicze i zimne, nic nie­ wiedzące czy to o zgodzie, czy też niezgodzie na ich wymagania, spowite w bezlitosny maj estat nie pragną ani umiłowania, ani aprobaty. Rządzą (powiada się) lakonicznymi rozkazami, co nie podaj ą żadnych racji, nie do­ puszczaj ą żadnej dyskusji, skierowanymi do poddanych, od których wy­ magaj ą uniżoności raczej niż wierności, a los których nic ich nie obchodzi. I trudno się dziwić, że tego rodzaju monstra miały w końcu zostać rozpo­ znane jako obraza dla ludzkiej godności; zaskakuj e to raczej , że w ogóle mogły być uważane (choćby przez Rousseau i innych) za zasługujące

1 80

O postępowaniu człowieka

na uznanie, o ile tylko ich rozkazy są " zawsze słuszne " , cokolwiek może to znaczyć. Ale, rzecz jasna, owi despoci to karykaturalne wymysły i mało co przypominaj ą czy to autorytet, czy obowiązek cywilny. Prawdą j est, że au­ torytet i obowiązek nie argumentuj ą ani nie proszą o uznanie, że nie ma u nich miej sca na pustosłowie rzeczników prasowych i że nieciekawe są wierzeń i rzeczowych zaangażowań tych, co są im poddani. Niemniej ich zalecenia nie są wyrazem "woli " , a ich nakazy nie są rozkazami, którym trzeba się podporządkować. Ani też ich poddani nie są służebnymi wyko­ nawcami roli; wymogi nawet najmniej wieloznacznego z obowiązków mo­ że spełnić j edynie "wolny " sprawca, wybieraj ący to, co ma robić. Choć j ed­ nak porządki cywilne nie są dyskursem argumentacyjnym, tym, co zajmu­ je j ego miej sce, j est lex, nie zaś voluntas. I ów swoisty rys wolności cywilnej , odróżniaj ący j ą o d nie mniej autentycznej , lecz całkowicie innej wolności przynależnej do stowarzyszenia przedsięwzięcia, a mianowicie poszano­ wanie na gruncie civitatis sprawstwa moralnego, ma źródło w tym, że sto­ warzyszenie cywilne j est porządkiem i więzią pod względem autorytetu i obowiązku . Być związanym na zasadach wspólnego celu bądź interesu i z uwagi na decyzj e " kierownicze " konstytuuj ące dążenie do tego celu bądź umac­ nianie tego interesu to tyle, co być stowarzyszonym w ramach rzeczo­ wych czynów w imię prokurowania pospólnie aprobowanych zaspoko­ j eń . Tak więc członek stowarzyszenia przedsięwzięcia j est zobowiązany do wspólnego rzeczowego działania w dążeniu do uznanego wspólnego celu; j est wolny, ponieważ j ego sytuacj a j est j ego własnym wyborem i po­ nieważ może wyj ść z tego położenia na mocy własnej decyzj i . W j ego przypadku bycie stowarzyszonym w spełnianiu wspólnych działań przy­ godnie związanych z pewnym wspólnym celem, podczas gdy nie wybrał swej sytuacj i i nie ma możności wyj ść z tego położenia na mocy odwoła­ nia tego wyboru, oznaczałoby zerwanie więzi między wiarą a postępowa­ niem, która j est konstytutywna dla sprawstwa moralnego. Wolność j est tutaj poj ęciowo sprzęgnięta z wolą przyłączenia się i pozostawania w stowarzyszeniu. Natomiast stan cywilny nie j est stosunkiem pod względem j akiego­ kolwiek wspólnego celu, a cives nie są wspólnikami związanymi zgodą co do pragnień, które będą zaspokaj ać, i co do decyzj i " kierowniczych " określaj ących, j ak j e będą zaspokaj ać. Nie, więź cywilna to więź w kate­ goriach systemu lex wyznaczaj ącego nie zaspokoj enia, ku którym będzie się dążyć, nie czyny, które będzie się spełniać, lecz wymogi moralne, któ-

O stanie cywilnym

181

re będzie się przyjmować za swoj e w dążeniu do przez siebie wybranych zaspokoj eń i w spełnianiu przez siebie wybranych czynów. Wymogi te nie żądaj ą aprobaty od tych, których postępowania dotyczą, i nie są usta­ nowieniami rzekomo koniecznymi bądź pomocnymi w dążeniu do wy­ branych zaspokoj eń . I cives są związani wyłącznie na mocy uznawania autorytetu, nie zaś pożądalności owych zaleceń. Tak oto w stowarzysze­ niu cywilnym nie ma niczego, co groziłoby zerwaniem owej konstytu­ tywnej dla sprawstwa moralnego więzi między wiarą i postępowaniem, tak że uznaj ąc autorytet respublicae, cives nie daj ą żadnych brańców przy­ szłości, w której , o ile odmieniliby swe upodobania i postanowienia, mo­ gliby zachować wolność wyłącznie za sprawą aktu odszczepieństwa. Wolność cywilna nie j est sprzęgnięta z postanowieniem o trwałym sto­ warzyszeniu się w ramach wspólnego celu : w rzeczy samej wolność ta to ni mniej , ni więcej brak tego rodzaj u celu bądź postanowienia. Jej odpo­ wiednikiem teologicznym j est wolność przysługuj ąca człowiekowi, gdy Boga pojmuj e się j ako " prawodawcę " , człowiek zaś nie tylko sam musi wypełniać swoj e obowiązki naj lepiej , j ak potrafi, lecz może czynić to j edynie w autonomicznie wybranych działaniach, inaczej niż w obliczu boskiej woli, której musi podporządkować siebie i swe postępowanie albo przystać do stronnictwa szatana, czy też w perspektywie boskiego zamysłu, w którego urzeczywi stnianiu chcąc nie chcąc każdym szczegó­ łem swego postępowania uczestniczy. Stowarzyszenie cywilne j est więzią w kategoriach uznawania autorytetu owej rozmaitości praw i prawom podobnych wymogów, któ­ re konstytuuj ą respublicae. Wymogi te poddaj ą się wszakże rozpoznaniu w kategoriach innych niż kategorie ich autorytetu, wobec czego pro­ ponuj ę rozważyć teraz ich rozpoznanie w terminach ich pożądalności; to znaczy, przez aprobatę bądź dezaprobatę. Pociągnie to za sobą przepa­ trzenie obszaru j uż przemierzonego, ale z innego punktu widzenia. U znanie autorytetu prawidła nie wymaga rozpoznania pożądalności przepisanych nim wymogów; w rzeczy samej uznanie to nie stawia (a tym samym i nie rozstrzyga) kwestii aprobaty bądź dezaprobaty. W następstwie tego obowiązki civium względem respublicae nie zakazuj ą rozważania pożądalności przepisanych nimi wymogów; nie dozwalaj ą j e­ dynie na zastępowanie z tych względów j ednych drugimi. Co więcej , o ile wymogi te rozumie się j ako podatne na zmianę i o ile istniej ą znane pro­ cedury, na gruncie których można je rozważnie ustanawiać, zmieniać 9.

1 82

O postępowaniu człowieka

bądź anulować, cives w istocie są zaproszeni do rozpatrywania owych wy­ mogów w poj ęciach aprobaty bądź dezaprobaty. I zaangażowaniem, j akie zamierzam teraz rozważyć, j est zaangażowanie, na gruncie którego cives nie tylko rozpoznaj ą respublicam w terminach pożądalności bądź niepożą­ dalności przepisanych w niej wymogów, lecz rozważaj ą j e w tych katego­ riach j uż to wyobrażaj ąc sobie j ako pod takim czy innym względem inne niż są, pragnąc ich j ako innych i optuj ąc oraz działaj ąc na rzecz zmiany istniej ącego stanu na ów wyobrażony i rzekomo bardziej godny pożąda­ nia, j uż to aprobuj ąc obowiązuj ące wymogi i broniąc ich wyższej pożą­ dalności w porównaniu ze stanem, j aki powstałby w następstwie tej czy j akiej ś innej proponowanej ich zmiany. Zaangażowania tego nie należy, rzecz j asna, utożsamiać ze stowarzy­ szeniem cywilnym; bycie civicus nie polega samo w sobie na związaniu z bliźnimi w przedsięwzięciu rozpatrywania i poprawiania warunków stowarzyszenia. Ale też zaangażowanie to nie tylko nie podważa autory­ tetu respublicae, lecz w istocie go postuluj e . I, podobnie j ak rządy prawa oraz stosunek między rządzącymi i rządzonymi, j est swoiste dla stowa­ rzyszenia cywilnego; to znaczy, odnosi się do tego, co odróżnia formę cy­ wilną od wszelkich innych form związania. Zalecenia roztropnościowych procedur używanych na gruncie stosun­ ków transakcyjnych sprawczych podmiotów poszukuj ących zaspokoj eń pragnień w odpowiedziach bliźnich są wytworami inwencj i człowieka i w następstwie tego mogą być przedmiotem namysłu z uwagi na ich po­ żądalność. I niektóre z tych procedur mogą podlegać pieczy strażników upoważnionych do rozważania propozycji zmian w ich zakresie i pro­ klamowania przemyślanych modyfikacj i . Ale też tym, co rozważa się tu w poj ęciach aprobaty bądź dezaprobaty i podlega ewentualnie zmianie, nie j est tym, na mocy czego zainteresowani sprawcy są stowarzyszeni; to j edynie środki urzeczywistniania ich celów. Sprawcy ci są związani j ako poszukiwacze rzeczowych zaspokoj eń i w ramach wyborów oraz wybra­ nych odpowiedzi na działania, owych narzędzi proceduralnych używa się zaś bądź je zawiesza (często na zasadzie ad hoc dokonywanych uzgodnień) z uwagi na ich domniemaną użyteczność w nastręczaj ącej się transakcj i . Ich pożądalność bądź niepożądalność polega j edynie n a ich potencj ale sprzyj ania bądź przeszkadzania osiągnięciu pożądanych zaspokoj eń. I tak to też j est w przypadku stowarzyszenia przedsięwzięcia. Sto­ warzyszeni są związani postanowieniem dążenia do pewnego wspól­ nego celu oraz trwałą zgodę na pewną " politykę " ; to znaczy, na decyzj e

O stanie cywilnym

1 83

" " kierownicze co do działań i wypowiedzi, przez które z chwili na chwi­ lę ma się dążyć do wytkniętego celu. Ich kodeks (j eśli maj ą taki) j est pod­ porządkowany przedsięwzięciu; jego przepisy nie tylko należy stosować, ale i można rozważać z uwagi na ich pożądalność, i można j e ewentual­ nie zmieniać w sposób rozważny, a ich pożądalność bądź niepożądalność polega na właściwym im potencj ale przybliżania bądź oddalania powo­ dzenia prowadzonego przedsięwzięcia. W przypadku więzi na zasadach moralności sytuacj a wygląda nieco inaczej . Normy i przepisy określaj ące warunki postępowania dobrego moralnie nie są narzędziami służebnymi względem dążenia do wyobra­ żonych i pożądanych rzeczowych zaspokoj eń bądź względem osiągania wybranego wspólnego celu; same w sobie są stosunkiem moralnym, któ­ ry nie ma żadnego zewnętrznego rzeczowego celu. Mimo to można j e rozważać z uwagi n a ich pożądalność i mogą podlegać zmianom, a nawet wymazaniu, o ile przestaną uchodzić za ważne lub zobowiązuj ące albo po prostu nie będą przestrzegane. W rzeczy samej j akiś moralista kry­ tyczny (pokroj u ateńskich sofistów) może załamywać ręce nad synow­ skim nabożeństwem j ako obelgą dla ludzkiej godności, może śmiać się z uczciwości, szydzić z dzielności, naigrywać się z czystości i wyrażać niej aką dezaprobatę dla pokory, a czyniąc to, może zdobyć uznanie zachwyconej publiczności . Ale też nie ma żadnego kustosza uczuć mo­ ralnych, do którego moralista ów i j ego zwolennicy mogliby apelować, wzywaj ąc go do zniesienia bądź skorygowania tych niedogodnych im " " cnót , żadnej procedury, na gruncie której w miej sce tamtych można by ustanowić j akieś inne, rzekomo bardziej pożądane normy dobrego postę­ powania, żadnej drogi, na której tego rodzaj u namysł i rzecznictwo mo­ głyby zostać uwieńczone autorytatywnym aktem prawodawczym. Roz­ poznanie cnoty moralnej j est samo w sobie aprobatą dla wymogów, j akie ustanawia ona dla postępowania; wymogi te mogą popaść w zapomnie­ nie lub lekceważenie, ale wykorzenienie ich to nic innego niż cofnięcie bądź ograniczenie owej aprobaty. Otóż i cives nie są związani prokurowaniem zaspokoj eń pragnień ani dążeniem do wybranego wspólnego celu, lecz świadomością autorytetu warunków przepisanych w respublica i z uwagi na to łącząca ich więź j est stowarzyszeniem moralnym. I terminy ich związania są prawidłami, któ­ rych rozpoznanie j ako prawideł nie pociąga za sobą aprobaty dla zaleca­ nych przez nie wymogów. Uznanie autorytetu to nie to samo co aprobata. Ale że prawidła te, lub przynajmniej niektóre z nich, mogą być świadomie

1 84

O postępowaniu człowieka

stanowione, a więc wyłaniać się na gruncie rozważenia względów pożą­ dalności, to i są, rzecz jasna, możliwym przedmiotem oglądu i rozważa­ nia w terminach aprobaty bądź dezaprobaty. Co więcej, owo zaangażo­ wanie rozpatrywania pożądalności warunków postępowania zalecanych przez respublicam, zaangażowanie wyobrażania ich sobie j ako pod pewnym względem innych, pragnienia ich j ako innych, optowania i działania na rzecz zmiany istniej ącej sytuacji na tę wyobrażoną i rzekomo bardziej godną pożądania, j est zaangażowaniem, którego następstwem może być rozważna zmiana. Istniej ą znane procedury, na gruncie których można podj ąć to zaangażowanie, a j ego owoce mogą przybrać postać autorytatyw­ nych deklaracji. Krótko mówiąc, owo zaangażowanie rozważania pożądai­ ności bądź niepożądalności warunków przewidzianych w danej praktyce w sytuacji, gdy sama ta praktyka (nie zaś j akiekolwiek pragnienie proku­ rowania rzeczowego zaspokojenia) ustanawia zasady stowarzyszenia i kie­ dy te warunki dopuszczaj ą intencj onalną zmianę, poza stowarzyszeniem cywilnym posiada j edynie ogromnie odległe odpowiedniki i może być po­ czytana za rzecz swoistą dla stanu cywilnego. Pod względem j ego właści­ wości zaangażowanie to identyfikuję j ako " politykę " . Owa identyfikacja pociąga, rzecz j asna, za sobą odrzucenie czy odsu­ nięcie na bok wielkiej części obiegowej doktryny, niemniej j est wolne od zmazy zadufanej arbitralności nie tylko dlatego, że sprowadza to słowo (po tym j ak poczynano z nim sobie nadzwyczaj śmiało) bliżej j ego pier­ wotnego znaczenia, ale i z uwagi na związek z uzusem potocznym. Nic nie tracimy odżegnuj ąc się od dziwactw, na gruncie których słowo " polityka" , przymuszone do oznaczania (oprócz wielu innych rzeczy) takiego czy in­ nego dziania-się zarówno pośród mrówek, pszczół, gawronów czy pawia­ nów, j ak i pośród ludzi, bądź takiego czy innego " procesu " genetycznego, psychologicznego czy socj ologicznego, przestaj e wyodrębniać j akiekolwiek inteligentne zaangażowanie postępowania człowieka. A skoro dystansuj e­ my się od niefortunnego rozmycia znaczenia, gdy słowa " polityczny " uży­ wa się na oznaczenie roztrząsań, wypowiedzi i działań sprawcy układaj ą­ cego się w sprawie odpowiedzi bliźniego w celu uzyskania dla siebie pew­ nego wyobrażonego i pożądanego zaspokojenia bądź takiej korzyści, albo na oznaczenie roztrząsań i pertraktacj i sprawców układaj ących się w spra­ wie zjednoczenia sił w dążeniu do j akiegoś wspólnego celu, tracimy jedy­ nie zamęt poj ęciowy. Nie potrzebuj emy słowa " polityka" dla wyodrębnie­ nia zaangażowania zaspokaj ania pragnień, j akiekolwiek by one były, i tyl­ ko na gruncie j akiegoś kalekiego sposobu mówienia tego rodzaj u

O stanie cywilnym

1 85

zaangażowanie określa się mianem " politycznego " , gdy j est prowadzone w sposób szczególnie przemyślny bądź przebiegły; w j akimś prostackim sensie nazywa się to wtedy postępowaniem " politycznym " . Niemniej wszelkie stowarzyszenie na rzecz zaspokaj ania potrzeb wy­ twarzać może pewne przygodne zaangażowanie i odpowiednią więź, za­ zwyczaj dorywczo kultywowane, na oznaczenie których potocznie używa się słowa " polityka " . Ale też wyrażenia " polityka małżeńska " , " polityka firmy " lub " polityka klubu tenisowego " nie wskazuj ą na owo zaangażo­ wanie j ako przedsięwzięcie prokurowania j akiegoś rzeczowego zaspoko­ j enia (nie daj e się, na przykład, do zrozumienia, że gra w tenisa j est sa­ ma w sobie " polityczna " ) , lecz na zainteresowanie tym, aby dane przed­ sięwzięcie przebiegało zgodnie z pewnymi przygodnymi względami, i na działalność związaną z realizowaniem tego zainteresowania i dbało­ ścią, aby te względy były respektowane. Owymi względami mogą być uzusy i konwencj e przynależne do danej praktyki, mogą one też być sfor­ mułowane j ako prawidła postępowania, a mieścić się mogą w zakresie od względów zwykłej dogodności po ważne względy ogólnej pożądalno­ ści. Nie muszą być swoiste dla konkretnej więzi czy konkretnego stowa­ rzyszenia; dbałość o nie (to znaczy, rozpoznawanie ich i rozważanie w kategoriach pożądalności) odbywa się kosztem czasu przeznaczanego na realizacj ę danego przedsięwzięcia; i ci, którzy biorą na siebie tę tro­ skę, są często naj mniej zaangażowani w samo rzeczowe przedsięwzięcie. Uważam to za metaforyczne użycie słowa " polityka " . Słowo to identyfi­ kuj e tu zaangażowanie analogiczne do uj mowania i rozważania przepi­ sów respublicae w kategoriach pożądalności, wyobrażania ich sobie j ako pod tym bądź tamtym względem innych niż są, działania na rzecz ich zmiany bądź sprzeciwiania się takiej zmianie, lecz j est to zaangażowanie inne nie tylko z uwagi na j ego skalę, lecz również j ako wtórna i przygod­ na działalność osób, które są i które rozpoznaj ą się j ako j uż stowarzyszo­ ne na innej zasadzie; mianowicie pod względem czynów służących pro­ kurowaniu rzeczowych zaspokoj eń. I j eśli tego rodzaj u zaangażowanie identyfikuj ę j ako " politykę " w należytym sensie tego słowa tylko wtedy, gdy j est podej mowane w odniesieniu do respublicae stowarzyszenia cywil­ nego, czynię tak z tej racji, że tylko wtedy dotyczy tego, co samo w sobie konstytutywne dla stowarzyszenia. Rozważając zaangażowanie rozpatrywania wymogów respublicae nie w kategoriach ich autorytetu, lecz pożądalności, wyobrażania ich sobie j ako innych niż są i działania na rzecz ich zmiany bądź sprzeciwiania się takiej

186

O postępowaniu człowieka

zmianie, zajmujemy się polityką w należytym sensie. I tak właśnie będę używał tego słowa. Jako przedsięwzięcie doprowadzenia do zmiany bądź zapobieżenia zmianie w respublica to tyle co sprawca wyrażaj ący pragnienie, które Q ak wszystkie pragnienia) może być zaspokoj one tylko poprzez czyn bliźniego. Albo też, innymi słowy, to tyle co wypowiedź lub działanie, któ­ rych wyobrażony i pożądany wynik polega na tym, że bliźni odpowiada na nie w pożądany sposób. Kiedy zaś ma to charakter przedsięwzięcia gru­ powego, j est uzgodnioną wypowiedzią bądź czynem w celu wywołania określonej odpowiedzi bliźnich. Pod tym względem polityka j est zaangażo­ waniem prywatnym, na gruncie którego sprawca bądź stowarzyszenie sprawców układa się z innymi w celu zaspokoj enia pewnego pragnienia. Rysem swoistym j est tu nade wszystko adresat, którego chce się skłonić do odpowiedzi; mianowicie posiadający autorytet do wprowadzenia bądź odrzucenia proponowanej zmiany w respublica: piastujący urząd prawodaw­ ców. W tej mierze polityka to tyle, co prywatne podmioty (to znaczy, oso­ by bez autorytetu) układaj ące się z reprezentantami autorytetu. Podobnie j ak każda inna wypowiedź bądź działalność civium, wypo­ wiedź i działalność polityczna j est przedsięwzięciem publicznym z uwa­ gi na to, że podlega warunkom zalecanym w respublicae. I niektóre z tak zwanych w mniej lub bardziej sprecyzowanym sensie instytucj i poli­ tycznych wyznaczaj ą warunki prawne, które należy przyj mować za swo­ je w rozważaniu i działaniu na rzecz zmian elementów konstytutyw­ nych respublicam. Zarazem j ednak zaangażowanie polityczne j est pu­ bliczne także w pewien sposób swoisty dla niego; mianowicie z uwagi na to, że j est otwarcie i wyłącznie nastawione na respublicam. To znaczy, wyróżnia się pod względem pragnienia, które ma zaspokoić. Albowiem wyrażane w nim pragnienie w ogóle nie dotyczy tego, aby inni daj ący się wskazać sprawcy dostarczyli pewnego rzeczowego zaspokoj enia przez spełnienie pożądanych działań, a j eśli dotyczy tego, aby pewien szcze­ gólny sprawca (prawodawca) odpowiedział pożądanym aktem, to o ty­ le, o ile wszyscy cives powinni mieć pewien obowiązek cywilny, którego dotąd nie maj ą, bądź powinni być zwolnieni (lub częściowo zwolnieni) z pewnego obowiązku, któremu obecnie podlegaj ą. Czyn bądź wypo­ wiedź polityczna j est czynem bądź wypowiedzią, w której wyobrażony i pożądany wynik to nie sytuacj a polegaj ąca na tym, że bliźni bądź gru­ pa bliźnich odpowiada pożądanym czynem, lecz pewna reguła zalecaj ą­ ca warunki, które powinni przyjmować za swoj e wszyscy we wszystkich niedaj ących się wyszczególnić przyszłych działaniach .

O stanie cywilnym

187

Zaangażowanie polityczne t o zatem tyle c o eksploracj a respublicae pod względem pożądalności zalecanych przez nią wymogów i pociąga to za sobą pewną postawę wobec respublicae, która j est zarazem afirmatywna i krytyczna. Ó w element afirmatywny jest uznawaniem autorytetu respub­ licae. Bez tego nie może być polityki; jeśli bowiem odrzuca się autorytet respublicae, nie tylko odmawia się poszanowania warunków określonych w lege, lecz odrzuca obowiązek cywilny, a tym samym przekreśla obcowa­ nie cywilne i wraz z nim możliwość roztrząsania j ego warunków pod względem pożądalności . Odmowa respektowania autorytetu respubli­ cae jest deklaracj ą woli rozwiązania stowarzyszenia cywilnego i autentycz­ ni dysydenci są już to secesj onistami, którzy zamierzają wycofać swe zaso­ by zainwestowane w obcowanie cywilne i ulokować je gdzie indziej , już to ludźmi zdecydowanymi zrujnować stan cywilny przez wojnę domową12• I ktokolwiek wybiera którąkolwiek z tych linii postępowania, ten wyrzeka się polityki na rzecz uchodźstwa bądź przewrotu. Element krytyki, kwestionowania i niezgody dotyczy aprobaty bądź dezaprobaty i tego, co godne pożądania. Niemniej i ten element odnosi się wyłącznie do respublicae, a tym samym i do boni civilis. Tak więc zaanga­ żowanie polityczne pociąga za sobą zdyscyplinowanie wyobraźni. Na inną okazj ę trzeba odłożyć mgliste powaby Schlaraffenland, krainy mlekiem i miodem płynącej i morza zamienionego w piwo imbirowe, odżegnać się trzeba od zamaszystych względów szczęścia i cnoty ludzkości, tajemnicy przeznaczenia człowieka, rozdźwięku między aspiracj ami ludzi a warun­ kami egzystencj i jednostki, a nawet względu możliwie naj bardziej opła­ calnego a najmniej uciążliwego sposobu zaspokaj ania bieżących potrzeb, uwagę skupić zaś wyłącznie na więzi cywilnej ; to znaczy, na praktyce postępowania sprawiedliwie i na warunkach, których rozpoznawania i respektowania należy wymagać pod groźbą legalnej kary bądź ogranicze­ nia swobód cywilnych. Polityka nie dotyczy też wartości stowarzyszenia cywilnego j ako takiego (wartość ta wiąże się z autorytetem respublicae i nie j est tutaj kwestionowana) ani pożądalności bądź niepożądalności całości 12

Woj ny cywilne (domowe) mogą wybuchać za sprawą odrzucania konkretnych wymogów respublicae, niemniej są zaprzeczeniem autorytetu . Robert E. Lee zakwestiono­ wał nie uczynki rządu federalnego, lecz j ego tytuł do postępowania w ten sposób; Sid­ ney Godolphin życie swe położył nie w obronie cnoty czy też roztropności rządów Karo­ la I, lecz ich autorytetu. Sytuacj a grożąca wojną domową powstaje wtedy, gdy w sporze na temat pożądalności takiej czy innej klauzuli respublicam rządzeni kładą na szali samą lojalność, j ak uczynili to choćby możnowładcy w sporze z królem Janem w 1 2 1 5 roku.

188

O postępowaniu człowieka

systemu warunków stanu cywilnego, albowiem brak tutaj kryteriów, pod względem których można by to rozważać. I dalej , polityka nie jest do­ meną odczucia, że istniej ące warunki obcowania cywilnego nie wytwarza­ j ą dość ciepła, i wynikającego z tego odczucia impulsu podsycenia ognia. Nie, polityka oznacza poddawanie oglądowi w poj ęciach aprobaty bądź dezaprobaty takiego bądź innego, wielkiego bądź drobnego elementu re­ spublicae, wyobrażanie sobie j akiej ś bardziej godnej pochwały dla niego al­ ternatywy i zalecanie oraz działanie na rzecz zmiany tego, co j est, na to, co rzekomo bardziej godne pożądania. Polityka to myślenie i mówienie o takiej czy innej regule obcowania cywilnego, która zostaj e poj ęciowo przekształcona z autorytatywnej nor­ my w takie czy inne rozstrzygnięcie, dzięki czemu można oddzielić to, co ta norma zaleca, od jej autorytetu, a tym samym uczynić ją możliwym przedmiotem badania w terminach pożądalności; albo też, innymi słowy, polityka to myślenie i mówienie zmierzaj ące do wyprowadzenia rozstrzy­ gnięcia, które następnie na mocy autorytatywnego aktu można prze­ kształcić w regułę. A j eśli wydaj e się to przypisywać polityce niewiarygod­ nie roztropny charakter, pamiętaj my, że nie zaj muj emy się tym, co może dziać się w głowie j akiegoś polityka, lecz idealnym zaangażowaniem roz­ ważania pożądalności reguł w sytuacji, gdy to reguły, a nie cele są katego­ riami stowarzyszenia i gdy zostaj ą rozpoznane j ako podatne na intencj o­ nalną zmianę. Nic z tego, co powiedziałem, nie wyklucza z polityki bez­ myślności i szaleństwa (nie wspominaj ąc o krętactwie) , których powszechnie można oczekiwać w sprawach ludzi . Myślenie o regułach w sposób, który godzi się z ich autorytetem, ale się do niego nie odnosi Q ako że dotyczy ich pożądalności) , można prowadzić dobrze albo źle. Jako refleksyj ne i argumentacyjne zaangażowanie nastawione na wypro­ wadzanie rozstrzygnięć popartych racj ami maj ącymi przekonać bliźnich o poprawności tych rozstrzygnięć, polityka nie daj e się zidentyfikować w zakresie osób, miej sc i sytuacji, lecz wyłącznie z uwagi na zognisko­ wanie uwagi i przedmiot dyskursu . Warunki respublicae mogą wykluczać niektórych pełniących funkcj e urzędowe z bardziej bezpośrednich form aktywności politycznej i mogą zezwalać na wybieranie bądź mianowanie określonych osób, których zadaniem będzie uprawianie refleksj i poli­ tycznej i prowadzenie negocj acj i politycznych; choć j ednak niektórzy bę­ dą lepiej przysposobieni do tego niż inni, nic w samym tym zaangażo­ waniu j ako takim nie każe upatrywać w nim profesj i, a wiele wydaj e się

O stanie cywilnym

1 89

wymownie temu przeczyć. Człowiek rozważaj ący pewną zmianę w res­ publica może chcieć skonsultować się z innymi, a kiedy rzecz rozważył, może chcieć uzyskać poparcie innych dla swego rozstrzygnięcia. Choć j ednak nikt z osobna nie musi być konsultowany, j edynie naj bardziej zdesperowany innowator, dla którego wypowiedzenie się tak bądź ina­ czej j est koniecznością Q ak dla smaruj ącego hasła na murach lub panny Emily Davison*) , albo ktoś w najwyższym stopniu nierozważny nie bę­ dzie baczył na to, do kogo się zwraca. Tak oto polityk będzie starał się przekonać tych, których zgoda bądź poparcie j est istotne dla powodzenia j ego przedsięwzięcia, będzie starał się zdobyć ich przychylność, pozy­ skać ich j ako wspólników, zmobilizować ich energię i będzie wykładał im argumenty, które uważa za nieodparte . To j est j ego bezpośrednia pub­ liczność. Niemniej polityk zawsze mówi ponad głowami tej publiczności; j ego wypowiedzi w ostatecznym rachunku skierowane są do tych, którzy na mocy pełnionej przez nich funkcj i publicznej są uprawnieni uczynić to, co wedle niego należy uczynić. I w samym tym zaangażowaniu j ako takim nie ma też nic, co przy­ wiązywałoby j e do pewnych tylko miej sc i okazj i, a wykluczało z wszel­ kich innych . Z uwagi na to, że odnosi się do respublicae, a i z racj i tego, że w stanie cywilnym mogą istnieć wymogi, które należy respektować, gdy się je wykonuj e, j est to działalność publiczna, niemniej nic nie wy­ maga, aby należało j ą prowadzić w tak zwanym miej scu " publicznym " . Kiedy zaś Arystoteles określił politykę j ako działalność, której sceną j est agora, nie miało to wyznaczać j ej wyłącznej areny, lecz odróżniać ją od dyskutowania spraw j akiegoś plemienia i od zarządzania maj ątkiem ziemskim. Co więcej , choć j est to działalność z natury dorywcza, gotowa być nieznośną, gdy staj e się czymś ustawicznym w rękach wyznawców maksymy głoszącej , że: Porządek nie ma innych zadań, Niż żeby było co poprawiać, * *

* Słynna sufrażystka angielska ( 1 8 72- 1 9 1 3) . Działaczka Społeczno-politycznego Związku Kobiet (WSPU) . Uwięziona za napaść na mężczyznę, którego wzięła za mini­ stra skarbu Davida Lloyda George'a, prowadziła straj k głodowy, a także próbowała sa­ mobój stwa. Zmarła wskutek obrażeń, j akie odniosła, gdy w czasie derby w Epsom ze sztandarem WSPU w ręku rzuciła się pod konia należącego do Jerzego V (przyp. tłum.). * * Trawestacj a sentencj i Samuela Budera z poematu Hudibras, l, 205-206, gdzie mo­ wa nie o " porządku " , lecz o " religii " (przyp. tłum.) .

1 90

O postępowaniu człowieka

nie może być zaangażowaniem, które da się wypełnić raz na zawsze . Kie­ dy autor " Federalisty " wzywał współczesnych do mobilizacj i wszelkich sił w celu doprowadzenia do końca stoj ącego przed nimi zadania poli­ tycznego, dzięki czemu przyszłe pokolenia będą j uż tylko mogły kulty­ wować bez żadnych zakłóceń sztukę życia cywilnego, ulegał szczęsnym iluzj om. Cette fois ił faut en finir to słowa wypowiedziane przez wodza ar­ mii, nie polityka. Przez to wszystko polityka różni się kategorialnie od rządzenia. Rzą­ dzenie j est w każdej civitate zaangażowaniem powszednim, zadaniem pełniących odpowiednie funkcj e oficj alne; a j ego mowa j est autorytatyw­ na, nie zaś perswazyj na. Namysł i argumentacj a nie są, rzecz j asna, wy­ kluczone z obszaru sprawowania rządów cywilnych, a zwłaszcza z obsza­ ru orzecznictwa prawnego; tu j ednak dotyczą znaczenia legis w przygod­ nych sytuacj ach, a nie pożądalności warunków, j akie ono zaleca. Rządzenie różni się od polityki j ako taka zależność z respublica, która za­ równo uznaj e (w rzeczy samej utwierdza) j ej autorytet, j ak i go przywo­ łuj e . Przymiotnik " polityczne " nie może należycie określać " rządów " ; nie identyfikuj e żadnego szczególnego rodzaj u rządzenia, nie wyróżnia żadnego szczególnego rodzaj u ukonstytuowania autorytetu rządzących ani żadnej procedury ustanawiania bądź rozpoznawania prawomocności j akiej kolwiek instytucj i władzy. Mimo to rządzący mogą uczestniczyć w polityce. Stan cywilny może zalecać pewne wymogi, które należy przyjmować za swoj e, lecz nie może po prostu wykluczać rządzących z rozważania respublicae w poj ęciach apro­ baty bądź dezaprobaty. Tyle że aby uczestniczyć w polityce, podobnie j ak to j est w przypadku egzekwowania przez nich swej " pańskości " , muszą odsunąć na bok swój majestat, a tym samym hipotetycznie opuścić swój urząd. W przypadku zaś zgromadzenia, które j est zarazem refleksyj ne i au­ torytatywne, można oczekiwać, że owa odmienność kategorialna zaanga­ żowań wyrazi się w postaci odmienności procedury i że przegląd racji, któ­ rych rozpatrzenie poprzedziło ustanowienie legis (na przykład preambuła kodeksu) , będzie wyraźnie oddzielony od ustanowionej reguły. I nie j est też niestosowne, aby rządzący w stanie cywilnym mieli, w pewnych sytu­ acj ach, zwracać się do rządzonych w trybie informacyjnym, perswazyjnym bądź argumentacyjnym, jeśli z uwagi na przyj ęty sposób funkcj onowania stowarzyszenia winni są im uzasadnienie pożądalności tego, co dopiero zamierzaj ą zrobić, bądź tego, co już zrobili, a tym samym wchodzić w dzie­ dzinę dyskursu quasi-politycznego. jednakże nie mogą rządzić politycznie;

O stanie cywilnym

191

i więź cywilna pęka bądź zostaje zawieszona, skoro tylko staraj ą się to czy­ nić13. " Rządzący " , kiedy zamyślają kupić uznanie rządzonych dla autory­ tetu respublicae dzięki popartemu argumentami zachwalaniu pożądalności j ej przepisów, dzięki zachętom do ich respektowania, dzięki targom z tymi spośród rządzonych, co skłonni są nie pochwalać panuj ących porządków (a zawsze są tacy) , dzięki przekupstwu bądź protekcji, dzięki pochleb­ stwu, dzięki niekonkretnym obietnicom lepszej przyszłości, dzięki wy­ mówkom, słowom otuchy, obłudzie lub straszeniu katastrofą, krótko mó­ wiąc, dzięki uprawianiu sztuki perswazyjnego przywództwa, wtedy prze­ staj ą być funkcj onariuszami władzy cywilnej , staj ą się kierownikami i nie ma dla nich miej sca w stowarzyszeniu cywilnym. Na gruncie czegoś takie­ go, j edynych autentycznych " rządów " politycznych, stowarzyszenie cywilne ulega zepsuciu przez narzucenie mu tego, co stosowne jedynie w nasta­ wionym na zaspokaj anie pragnień stowarzyszeniu przedsięwzięcia, gdzie związaniem są uzgodnienia co do tego, co należy zrobić, gdzie tym, co ustanawia stowarzyszenie, jest rozpoznanie pożądalności uczynienia tego i gdzie narzędziem utrzymywania uzgodnień w mocy j est " przywództwo " . Powszechne mylenie polityki i rządzenia j est w pewnej mierze dziedzictwem ter­ minologii Arystotelesa, gdzie brak jest osobnego terminu, który odróżniałby " to, co cy­ wilne " od " tego, co polityczne " . W słowniku tym politike oznacza sztukę dbałości i pod­ noszenia troski publicznej o polis. Cokolwiek mgliste odróżnienie tego zaangażowania i rządzenia odzwierciedla się zaś w dwuznaczności słowa politikos, który Q ak się wydaje) zajmuj e się i politike, i rządzeniem. Natomiast politeia j est słowem głęboko wieloznacz­ nym . Oznacza to, pod względem czego polites j est związany z bliźnimi (z naciskiem, być może, na reguły z uwagi na ich charakter j ako reguł uznawania) ; oznacza rządy politikos j ako różne od rządów pana (despotes) ; i oznacza określonego rodzaj u ustrój władzy, mia­ nowicie ustrój pośredni między demokracją a oligarchią. Tak oto słowo to staj e się kate­ gorią w nomenklaturze sposobów rządzenia, do której to roli, w odróżnieniu od innych słów z tej nomenklatury (j ak demokracj a lub monarchia) , etymologicznie nie j est dobrze przystosowane. Ten cokolwiek mylący uzus, przeniesiony w łacinę, odżył potem w takich sformułowaniach j ak princeps politicus (Ptolemeusz z Lukki) , oznaczaj ącym już to wład­ cę, który rządzi wedle prawa (rex) , nie zaś na mocy arbitralnych dekretów (dictator) ani na zasadzie bycia panem (dominus) , j uż to przedstawiciela władzy, który zdobył urząd w wyniku wyborów, bez względu na to, j ak rządzi . Sir John Fortescue określił ukonsty­ tuowanie władzy w Anglii swoich czasów j ako dominium politicum et regale. Ten sposób mówienia miał potem j eszcze długą historię, w trakcie której przymiotnik " polityczny " , odnoszony do instytucj i władzy, stopniowo tracił zdolność opisowego odróżniania cze­ gokolwiek, j aką pierwotnie był może jeszcze posiadał, aż stał się epitetem służącym wyrażaniu ogólnej pochwały bądż ogólnego potępienia. Odwrotne pomieszanie pojęć, polegaj ące na tym, że słowa z zakresu terminologii rządzenia używa się j ako określenia " " " polityki , zrodziło bękarcie wyrażenie " polityka demokratyczna . 13

1 92

O postępowaniu człowieka

I takie pomylenie obowiązku poszanowania przepisów respublicae z po­ chwalaniem zalecanych wymogów sprawia, że wolność cywilna zostaj e po­ j ęta w sposób, który grozi wręcz jej likwidacj ą14• Polityka dotyczy zatem takiego bądź innego wyobrażonego i pożąda­ nego stanu respublicae, stanu pod takim bądź innym względem różnego od j ej stanu obecnego i poczytywanego za bardziej godny pożądania. Jest namysłem zmierzaj ącym do znaj dowania i precyzowania racj i na rzecz zmiany istniej ącego stanu na ten wyobrażony, mową nastawioną na wy­ łuszczanie tych racj i i przekonywanie do takiej zmiany i działaniem obliczonym na j ej urzeczywistnianie . I programy polityczne wraz z ra­ cj ami, w ramach których j e się propaguj e, można zidentyfikować i odróż­ nić od zamysłów pewnego innego rodzaj u z uwagi na wzgląd nastę­ puj ący: po temu, aby był uchwytnie polityczny, program wraz ze stoj ą­ cymi za nim racj ami musi odnosić się do pewnego możliwego stanu respublicae i do niczego innego. Z konieczności wyklucza to wiele rzeczy, spośród których pewne j uż odnotowałem: szczere zamysły ogólnej poprawy ludzkości, zmniej szenia rozziewu między pragnieniami a zaspokojeniami lub podniesienia pozio­ mu moralnego nie mogą być j ako takie programami politycznymi. Zara­ zem, sięgając bliżej sedna sprawy, j ako w oczywisty sposób niepolityczne j awią się propozycj e zmierzaj ące do zapewnienia korzyści bądź przywile­ j ów reprezentantom uchwytnego interesu indywidualnego bądź grupowe­ go z uwagi na wagę, siłę przetargową czy j akąkolwiek inną rzekomą taką własność owego interesu. Co więcej , tego rodzaju roszczenia są wykluczo­ ne z dyskursu politycznego bynajmniej nie w sposób przygodny; są wyklu­ czone w sposób konieczny przez sam charakter respublicae. Ta wspólna tro­ ska stowarzyszenia cywilnego nie jest formułą udzielania doraźnych za­ spokoj eń interesów ani schematem porządków sprzyj aj ących osiąganiu godnych pochwały bądź j akoś inaczej wyróżnionych rzeczowych zaspoko­ jeń i uniemożliwiaj ących bądź utrudniaj ących osiąganie innych, wobec czego nie może nawet uwzględnić (a tym bardziej ani uznać, ani odrzucić) tego rodzaju roszczeń opartych na tego rodzaj u racj ach. A roszczenia takie wysuwane na gruncie innych racj i są innymi roszczeniami: nie istniej ą swobodne racj e, nie związane z żadnymi konkretnymi roszczeniami. 1 4 Na górskiej ścieżce w Epirze grecki chłop okłada z furią swego obładowanego osła. Zapytany, dlaczego to robi, skoro zwierzę najwyraźniej idzie całkiem dobrze, odpo­ wiada: " Fakt, idzie, ale nie chce " .

O stanie cywilnym

1 93

Tak oto rządzący w stanie cywilnym, zwłaszcza zaś prawodawcy, któ­ rych zadaniem j est ustanawiać zmiany w łonie respublicae, nie mogą być protektorami silnych, bardziej godnych pochwały ani j akkolwiek inaczej wyróżnionych interesów, ponieważ respublica, której są kustoszami, nie może uznać ani nawet uwzględnić tego rodzaj u roszczeń . Respublica j est systemem prawideł, które nie są przywilej ami grup interesu, narzędzia­ mi prokurowania zaspokoj eń pragnień ani rozwiązywania konfliktów niezgodnych interesów przez rozsądzanie roszczeń do tego, aby interesy zostały uznane bądź uprzywilej owane, i powodem j ej skorygowania w żadnym przypadku nie może być roszczenie sobie prawa do j akiej kol­ wiek korzyści bądź przywilej u przez nosicieli j akichkolwiek interesów1 5• Rzecz j asna nie znaczy to, że program polityczny nie może wyłonić się z daremnego dążenia do sprokurowania j akiegoś zaspokojenia, z j akiegoś upośledzenia, które, być może, stało się tak j ątrzące, że zaszczepiło gniew, z przeszkód, jakie napotyka się w prowadzeniu j akichś godnych pochwały przedsięwzięć, bądź też z pewnej wyobrażonej korzyści, której uzyskanie stało się przedmiotem nieodpartej ambicji: w rzeczy samej nie ma takiego pragnienia, które nie mogłoby zrodzić programu zmiany przepisów respu­ blicae. I nie znaczy to też, że warunki bądź zmiany warunków zalecanych w respublica nie pomnażaj ą korzyści ani nie faworyzuj ą nosicieli uchwyt­ nych interesów: przyj ęta w 1 926 roku ustawa Judicial Proceedings Act* nadszarpnęła srodze uprawnienia dziennikarzy i czytelników niedzielnych gazet, każdy akt prawodawczy uprzywilejowuj e przedstawicieli j akiej ś prawniczej profesji, a prawa określaj ące zakres cywilnej odpowiedzialności Benthama nie sposób nie uznać za nadzwyczaj kapryśnego teoretyka stowarzy­ szenia cywilnego, niemniej wypowiedział tę niezapomnianą myśl, że posiadacz " głosu " (owego najbardziej elementarnego z instrumentów politycznych) nie powinien uważać tego uprawnienia za " coś, co pomnaża użyteczność " . Albowiem " dylemat " , j ak osobliwie to nazywa, jest oczywisty: "j eśli nie zamierzasz skorzystać z niego w naj lepszej wierze, wówczas nie powinno ci być przyznane. Jeśli zaś zamierzasz, wówczas nic na tym nie skorzystasz " - ani też, trzeba tu dopowiedzieć, nic n a tym nie skorzysta żaden interes grupowy, z którym możesz być związany. Zaspokojenie potrzeb nie j est istotną racj ą propagowania zmiany w łonie respublicae. Z tym że, rzecz j asna, Bentham psuj e tu wszystko, twierdząc, że w tym, komu przysługuj e głos, " pokłada się wiarę " , że będzie głosował zgodnie z czymś, co Bentham nazywa " interesem wspólnoty " , za czym, j ako takim, wedle niego samego nikt nie może się opowiadać, a co wedle mnie w ogóle nie istnieje. Zob. Rationale of Punishment ( I 8 3 0) , s . 305-3 07. * Judical Proceedings Act 1 926 wprowadził ograniczenia w zakresie relacj onowania w prasie procesów sądowych (przyp. tłum.) . 15

O postępowaniu człowieka

1 94

prawnej niewątpliwie w taki bądź inny sposób rozkładaj ą koszta wykro­ czeń między dające się wskazać podmioty. Natomiast znaczy to, że pro­ gram, który zrodził się może z potrzeby, z pragnienia j akiej ś korzyści bądź wołania o zniesienie j akiegoś upośledzenia, musi utracić taki charakter i uzyskać inny (charakter polityczny) przez to, że będzie rozumiany, roz­ wij any i rozważany j ako program skorygowania respublicae stowarzyszenia cywilnego. W rzeczy samej program polityczny można wyszczególnić j ako zamysł, o którym można pomyśleć i powiedzieć coś innego niż to, co moż­ na pomyśleć i powiedzieć w terminach korzyści związanych z uchwytnymi interesami lub w kategoriach wartości tych interesów, a refleksj a i dyskurs polityczny to myślenie i mówienie w terminach tych innych względów. Przepis respublicae rozumie się zaś zgodnie z jego właściwym charakterem jedynie wtedy, gdy rozpoznaj e się go j ako warunek nałożony na postępo­ wanie całkowicie niezależnie od tego, j akie interesy może umacniać i j akie osłabiać. Nie zamierzam podejmować uciążliwego zadania drobiazgowego wy­ łuszczenia konsekwencj i rozpoznania namysłu politycznego j ako zaanga­ żowania polegaj ącego na rozważaniu pożądalności bądź niepożądalności autorytatywnych przepisów respublicae i na niczym innym, lecz j eszcze j edną z nich warto być może tu odnotować; to mianowicie, że programem politycznym nie może być zamysł ustanowienia j ako prawidła tego, że określona opinia, określony teoremat, domniemane stwierdzenie okre­ ślonego faktu, określona doktryna, wiara, określony dogmat czy cokol­ wiek tego rodzaj u ma być uważane za prawdę bądź fałsz, czy też że okre­ ślone postępowanie ma być uważane za słuszne bądź złe moralnie lub też za organicznie dobroczynne bądź szkodliwe dla ludzi 1 6 • Owo wykluczenie nie j est sprawą przygodnej polityki prawodawczej (na przykład niechęci w stosunku do wymagania od rządzonych poszanowania wymogów nie­ koniecznych dla stowarzyszenia cywilnego) , a zatem czymś, co można odłożyć na bok w określonych okolicznościach; tego rodzaju prawidło nie j est też niedopuszczalne j edynie z uwagi na to, że urąga wolności cy­ wilnej ; ani nie j est to j edynie roztropnościowe ograniczenie, stosowne 16

Na przykład, że ziemia j est płaska, że kazirodztwo j est moralnie złe, że nikt taki jak Trocki w ogóle nie istniał, że papież jest antychrystem, że potomkowie Chama róż­ nią się genetycznie od potomków Jafeta, że palenie tytoniu j est główną przyczyną raka płuc, że wszelka historia j est historią walki klasowej , równanie Malthusa, teoria ewolu­ cj i biologicznej , Jakuba I doktryna rządów królewskich, tak jak została wyłożona w Trew Law of a Free Monarchy, itd.

O stanie cywilnym

1 95

z uwagi na trudność rozeznania, czy tego rodzaj u prawidło byłoby w każ­ dym przypadku respektowane, i trudność wyegzekwowania należytego poszanowania takiego przepisu lub określenia wymiaru kary; i nie j est to wreszcie nie do przyj ęcia z racj i wątpliwości bądź wahań, j akie mogą poj awiać się w stosunku do prawdziwości bądź fałszywości istotnego teorematu lub istotnej doktryny. Tego rodzaj u program j est wykluczony z polityki, ponieważ przewidziane w nim prawidło j est nie do pogodze­ nia z charakterem respublicae j ako systemu reguł, które należy przyjmo­ wać za swoj e w postępowaniu. Respublica nie j est systemem teorematów podawanych j ako prawdziwe bądź nastręczaj ących się do przyj ęcia na wiarę i to, co swobodnie nazywa się "wiarą w autorytet " (to znaczy, zdawanie się na opinie bądź osąd innego, kogo uważa się za lepiej poin­ formowanego) , w żaden sposób nie może określać więzi między rządzo­ nym a lege, która ustanawia stowarzyszenie cywilne 1 7• Odpowiednikiem autorytetu respublica j est obowiązek cywilny, a nie może istnieć obowią­ zek uznania prawdziwości bądź fałszywości j akiegokolwiek teorematu lub j akiejkolwiek doktryny. Nie istniej e nawet obowiązek wiary, że prze­ pisy legis są godne pożądania, ani też obowiązek pochwalania ich. Tego rodzaj u " obowiązek " , j eśli w ogóle ma swoj e miej sce, przynależy do sto­ warzyszenia przedsięwzięcia (kościoła, na przykład) , gdzie stowarzysze­ ni mogą być związani w ramach pospólnego uznania j akichś rzeczowych desirabiliae bądź " prawd " i gdzie stowarzyszenie rozpada się, gdy to uzna­ nie wygasa. Oczywiście wypowiedzi polityczne mogą zawierać domnie­ mane stwierdzenia faktów, deklaracj e uczuć bądź przeświadczeń moral­ nych, niemniej program polityczny daj e się zidentyfikować j ako zamysł, o którym można pomyśleć i powiedzieć coś innego niż to, co można po­ myśleć i powiedzieć faktami lub przeświadczeniami moralnych, a myśl john Austin, choć podjął w istocie stanowczy wysiłek odróżnienia legalności od wszelkich innych względów, poj ął państwo jako stowarzyszenie przedsięwzięcia, któ­ rego celem j est maksymalizacj a ogólnej szczęśliwości. jak się wydaje, sądził, że auto­ rytet prawa wypływa ze stosunku j ego przepisów do rzetelnej informacj i na temat tego, co przyczynia się do ogólnej szczęśliwości, i że uznanie przez rządzonego autorytetu prawa jest, w porządku idei, podporządkowaniem się posiadanej przez prawodawców lepszej znaj omości wniosków pewnej indukcyjnej nauki o szczęśliwości, chociaż w rze­ czywistości (z uwagi na cokolwiek prymitywny stan owej nauki) owo uznanie j est zda­ niem się na opinię ludzi, którzy o sprawach tych wiedzą niewiele co więcej niż on sam. The Province of]urisprudence Determined, wykład III. Krótko mówiąc, Austin, podobnie j ak Bentham przed nim, a po nim część jego najbardziej rozsądnych następców, nie był w stanie odróżnić autorytetu czy to od " prawdy " , czy też od " pożądalności " . 17

196

O postępowaniu człowieka

polityczna i dyskurs polityczny j est myśleniem i mówieniem w termi­ nach tych innych względów. Tak oto gdy z j ednej strony zaangażowanie polityczne nie może być tym, na gruncie którego interesy domagaj ą się zaspokoj enia bądź przy­ wilej u, ani tym, na gruncie którego domniemane fakty, teorematy bądź przeświadczenia moralne przedstawia się j ako kryteria postaw zasługu­ j ących na uwzględnienie w takim czy innym schemacie udzielania korzy­ ści mylnie zwanym respublica, to z drugiej strony nie może też być zaan­ gażowaniem umacniania bądź ochrony wyrażonego w przepisach respu­ blicae interesu ogólnego czy zawartej w nich ortodoksj i wiary. Tego rodzaj u ogólny interes bądź ortodoksj ę można rozumieć j ako sumę po­ chwalanych w danym czasie interesów bądź wierzeń albo j ako uchwytny i trwały interes wspólny bądź przyj ętą doktrynę, albo j ako naj mniej szy wspólny mianownik wiary; i można to zidentyfikować w kategoriach szczęścia ogólnego, sumarycznego wzrostu gospodarczego bądź rzeczo­ wej słuszności postępowania. Jakkolwiek j ednak to pojmiemy lub ziden­ tyfikuj emy, musi pretendować do roli wspólnego celu lub rzeczowego " " dobra , dążenie do którego wiąże stowarzyszonych. A skoro tak, to na­ rzuca to stanowi cywilnemu charakter stowarzyszenia przedsięwzięcia, narzuca civibus charakter współudziałowców (bądź współwyznawców) , narzuca respublica charakter terminarza decyzj i " kierowniczych " i rozpo­ rządzeń interpretacyj nych przygodnie związanych z pewnym wspólnym celem, a polityce narzuca charakter rozważania i propagowania wybo­ rów, j akie należy podej mować w dążeniu do tego celu; i wszystko to j est zaprzeczeniem stowarzyszenia cywilnego. Co więcej jeszcze, takie podej ­ ście d o sprawy przypisuj e stowarzyszeniu cywilnemu ów anomalny cha­ rakter stowarzyszenia przedsięwzięcia, w którym cel dążenia i czyny, po­ przez które doń się dąży, nie są wspólnym wyborem stowarzyszonych i z którego nikt nie może się wyrwać po prostu na mocy własnego posta­ nowienia, odmowy uczestnictwa. Folityka to zatem tyle co namysł i mowa dotyczące tego, co godne cy­ wilnej aprobaty; to znaczy, dotyczące pochwalania bądź niepochwalania wymogów przepisanych w respublica. Owa zaś respublica j est wyrazem wspólnej troski, aby dążenie do wszelkich celów, umacnianie wszelkich interesów, zaspokaj anie wszelkich pragnień i szerzenie wszelkich wie­ rzeń odbywało się z poszanowaniem warunków zawartych w prawidłach nie biorących w rachubę wartości żadnego z interesów ani prawdziwości bądź fałszywości żadnego z wierzeń, a tym samym nie j est j akimkolwiek

O stanie cywilnym

1 97

rzeczowym interesem ani doktryną. Przedmiot tego zaangażowania j est dwoj aki : po pierwsze to, że owe autorytatywnie zalecone wymogi postę­ powania cywilnego powinny też być godne cywilnej pochwały, a gdy pa­ nuj e opinia, że tak nie j est, apelowanie do tych, co są upoważnieni do uczynienia tego, aby ustanowili ów pożądany stan poprzez skorygo­ wanie odpowiedniego przepisu bądź korpusu przepisów; po drugie to, że respublica powinna w miarę możności adekwatnie odzwierciedlać panuj ą­ ce w danym czasie przekonania na temat tego, co j est godne cywilnej po­ chwały. Krótko mówiąc, wyróżnikiem myślenia i mowy politycznej , j est właściwy im charakter okolicznościowego rozważania respublicae przez poj ęcie boni civilis; to znaczy, rozważania warunków, których poszanowa­ nia należy autorytatywnie wymagać od civium i do których poszanowania wolno ich przymuszać. Zaangażowanie owo j est przedsięwzięciem polegaj ącym na namyśle, przekonywaniu czy argumentowaniu, nie zaś na dowodzeniu . I pro­ ponuj ę zakończyć tę część naszego badania rozważeniem tego, co to za sobą pociąga. Namysł polityczny j est uwarunkowany, rzecz j asna, postulatami po­ stępowania człowieka i postulatami stowarzyszenia moralnego i cywil­ nego, ale postulaty te nie są aksj omatami, z których można by wypro­ wadzać wnioski polityczne. Teoretyczny charakter reguł cywilnych, na przykład, sam przez się nie podaj e racj i, dla których tę regułę należy przedłożyć nad tamtą, ani racji, dla których poszanowanie tego, a nie in­ nego warunku należy uznać za obowiązek cywilny. Sprecyzowane wnio­ ski co do godnych pochwały warunków praktyki cywilnej nie są też wywodliwe z teorematów dotyczących warunków naturalnych życia czło­ wieka, z teorematów takich j ak ten głoszący, że człowiek j est organi­ zmem obdarzonym popędem życia, nie zaś popędem śmierci, i że j est słabo przygotowany do tego, by przetrwać, bądź że istniej e przyrodzone ubóstwo środków służących przetrwaniu organicznemu. Stan cywilny nie j est swego rodzaj u rezerwatem, w którym pewien organizm podlega ochronie w j ego trudnym zadaniu zaspokaj ania biologicznego popędu przetrwania bądź j akiegokolwiek takiego impulsu organicznego, i j ego kategorie nie są godne albo niegodne pochwały z uwagi na to, czy zapew­ niaj ą taką ochronę, czy nie . Stan cywilny j est stanem postępowania czło­ wieka, sprawczych podmiotów, posiadaj ących pragnienia i zainteresowa­ nych poszukiwaniem wyobrażonych i pożądanych zaspokoj eń.

198

O postępowaniu człowieka

Mimo to normy cywilne nie są narzędziami prokurowania zaspoko­ j eń wybranych pragnień ani rozdzielania szczupłych zaspokoj eń między konkuruj ących sprawców; nie można ich wywieść bądź wywnioskować z tych potrzeb, a tego, że są godne pochwały, nie dowodzi się okazuj ąc, że są wnioskami poprawnej dedukcj i . Reguła zobowiązuj ąca cives do te­ go, aby się wzaj emnie nie zabij ali, nie j est wnioskiem, który daj e się wyprowadzić z teorematu głoszącego, że i stniej e pewne wspólne prag­ nienie Q ako odmienne od popędu organicznego) zachowania życia oraz raczej rozpowszechniona skłonność do stosowania przemocy wobec innych, i tego rodzaj u reguła nie j est godna pochwały z uwagi na to, że sprzyj a zaspokoj eniu tego pragnienia bądź ogranicza uleganie tej skłon­ ności . Pospólne pragnienie unikania niedostatku bądź pragnienie cie­ szenia się dostatkiem nie j est racj ą cywilnego ustanowienia własności, a tego rodzaj u instytucj a nie j est godna pochwały bądź potępi enia z uwagi na to, czy j est skutecznym, czy nieskutecznym narzędziem osią­ gnięcia tego lub też j akiegokolwiek innego rzeczowego cel u . Wprawdzie w micie Protagorasa Zeus, aby nauczyć ludzi sprawiedliwego trakto­ wania siebie nawzaj em, posyła Hermesa do plemienia pogrążonego w wyniszczaj ącej walce o posiadanie i konsumowanie zasobów świata, niemniej owego z trudem wyuczonego cywilnego sposobu bycia nie ro­ zumiano j ako narzędzia służącego zaspokaj aniu j akiegokolwiek rzeczo­ wego pragnienia, choćby powszechnego pragnienia zachowania życia. I to, czy norma cywilna sprzyj a albo zapewne będzie sprzyj ać zaspoko­ j eniu j akiegoś rzeczowego pragnienia, nie może być racj ą j ej pochwala­ nia lub propagowania. Stowarzyszenie cywilne j est pewnym związkiem moralnym; nie j est spoj one troską o zaspokaj anie pragnień i o rzeczowe wyniki działań, lecz troską o warunki dozwolonego dążenia do zaspokaj ania pragnień. Poli­ tyka zajmuj e się zaś określaniem godnych pochwały norm postępowania cywilnego oraz pochwalaniem bądź potępianiem reguł cywilnych, któ­ rych, j ako że określaj ą dążenie do celów, nie sposób wywnioskować z sa­ mych tych celów, do których się dąży. O normie cywilnej nie sposób więc dowieść, że j est godna pochwały, na mocy tego, że zaspokaj a j akieś pragnienie bądź sprzyj a dążeniu do osiągnięcia j akiegoś rzeczowego wyniku. Jednakże j ej pożądalności nie można też ustanowić na mocy rzekomego związku dedukcyj nego z j akąś wyższą normą niekwestionowanie bądź powszechnie uważaną za godną pochwały, taką bądź inną regułą moralną, takim bądź innym

O stanie cywilnym

1 99

normatywnym prawem rozumu lub przyrody, j akąś zasadą użyteczności, j akimś imperatywem kategorycznym itp . 1 8 A j est tak nie z racj i j akichkol­ wiek wątpliwości, j akie w ogóle można żywić co do istnienia takiego bądź innego bezdyskusyjnego rozumowego bądź boskiego ładu kosmicz­ nego, ani nie dlatego, że zalecenia moralne (na przykład) , z których pra­ widła cywilne miałyby być dedukowalne, nie są w sposób oczywisty god­ ne pochwały, lecz dlatego, że tego rodzaj u wnioskowanie j est niemożli­ we; ze złotej zasady bądź z Kantowskiego imperatywu kategorycznego nie można wydedukować żadnej reguły stanu cywilnego. Ponadto o normie cywilnej , czy to obowiązuj ącej , czy też dopiero proponowanej w programie politycznym, nie można okazać, że j est god­ na pochwały, w rozumowaniu, które pretenduj e do roli dowodu, że nor­ ma ta została adekwatnie ukształtowana na wzór j akiej ś ogólnej normy postępowania moralnego, albo że j est dobrze ugruntowanym rozwinię­ ciem tego rodzaj u normy; i na odwrót, o respublicae nie można okazać, że wymaga skorygowania bądź uzupełnienia, na mocy tego, że nie zawiera przepisów odnoszących się do postępowania, które skądinąd j est uznane za zło. O normie cywilnej , która poczytuj e cudzołóstwo za przestępstwo, nie dowiedzie się, że j est godna pochwały, j eżeli - i dlatego że - cudzo­ łóstwo j est uznane za postępowanie złe moralnie; a j eśli uważa się, że na rodzicach ciąży moralny obowiązek kształcenia dzieci, to nie wynika stąd, że respublica, w której obowiązek ten nie został uznany za powin­ ność cywilną, j est tym samym ułomna. Stan cywilny oznacza zatem pewien porządek względów moralnych (nie instrumentalnych) , wobec czego tak zwana moralna neutralność norm cywilnych j est zaledwie półprawdą, która wymaga uzupełnienia rozpoznaniem stowarzyszenia cywilnego j ako więzi o charakterze moral­ nym, nie zaś roztropnościowym. Więź cywilna j est z pewnością związ­ kiem opartym na wierze, w którym wierność nie j est narzędziem służą­ cym zaspokaj aniu rzeczowych pragnień; zarazem j ednak nie j est wierno­ ścią przyj aciół . Nie znaczy to, że warunki godne cywilnej pochwały nie są związane z bardziej bliskimi więzami moralnymi; znaczy to j edynie, 1 8 Powinno być jasne, że nie rozważam tu możliwości ustalenia autorytetu norm cy­ wilnych, lecz możliwość ustalenia ich wartości czy też pożądalności. Poświęciłem j uż nieco miej sca odróżnieniu tych dwu względów i rozważyłem (ustalaj ąc, że są puste) ar­ gumenty głoszące, że autorytet i prawomocność lex wywodzi się z j ego związku z popę­ dami organicznymi, z potrzebami człowieka, ze wspólnym celem lub z jakimś " prawem wyższym " .

200

O postępowaniu człowieka

że tego, co godne cywilnej pochwały, nie można dedukować ani w żaden inny sposób wywodzić z tego, co ogólnie godne moralnej pochwały, że j eśli warunki te okazuj ą się nie popychać w tym samym kierunku co te ogólne względy moralne lub nawet kłócić się z nimi, nie musi to świad­ czyć o ich ułomności, i że namysł polityczny oraz mowa polityczna (do­ tyczące tego, co godne cywilnej pochwały) związane są z sobie właściwy­ mi względami moralnymi1 9 • Stan cywilny nie j est wszakże sam w sobie j akąś normą, z której na sposób dedukcj i bądź na j akiej ś innej zasadzie można wyprowadzać wnioski co do składników respublicae i ich wartości. Stan cywilny to postać idealna, zidentyfikowana we właściwościach i teoretyzowana w formie postulatów; w skrócie to tyle co obcowanie sprawczych podmiotów w ra­ mach respektowania autorytetu takiego bądź innego systemu znanych i egzekwowalnych praw określaj ących warunki postępowania cywilnego, j ako różne zwłaszcza od obcowania sprawczych podmiotów związanych transakcyj nie w dążeniu do zaspokoj enia wybranych pragnień i od obco­ wania sprawczych podmiotów związanych dążeniem do pewnego wspól­ nego rzeczowego celu i w terminach uznanych decyzj i " kierowniczych " dotyczących tego, j ak w danych przygodnych okolicznościach będzie się dążyć do tego celu. Ó w stan cywilny może być rozpoznany j ako sam w so­ bie godny pochwały i być może j ako godny pochwały bez względu na po­ żądalność bądź niepożądalność zaleceń konkretnej respublicae. I można (j ak i rzeczywiście to się czyni) identyfikować go w poj ęciach ogólnych: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. Ale nie są to same w sobie praescripta, z których można wyprowadzić autentyczne przepisy konkretnej respublicae stanu cywilnego, ani nie są to kryteria zdolne roz­ strzygać o pożądalności elementów j akiegokolwiek systemu legis . I nie ist­ niej e też żadne summurn bonum civile, uchwytne dla ducha cywilnego, z którego można by wywnioskować bądź w j akiś inny sposób wyprowa­ dzić nieskazitelne warunki obcowania cywilnego i reguły, w których nale19 W dyskusj ach dotyczących rozziewu między przeświadczeniem moralnym a wy­ mogami prawa gotowi śmy przywiązywać nadmiernie wielką uwagę do sytuacj i drama­ tycznych, powstaj ących w stowarzyszeniach, w których element cywilny jest nieledwie że nieobecny (j ak w narodowo-socj alistycznych Niemczech) , aż po zupełne ignorowanie sytuacj i autentycznych, j ak choćby ta ukazana przez Andre Charosona w Roux le bandit. Stosunek między przeświadczeniem moralnym a obowiązkiem cywilnym w znakomity sposób rozpatrzył Ciarendon w esej u On Conscience; zob. Edward Hyde, Miscellaneous Works, 1 75 1 , s. 1 62 i nast.

O stanie cywilnym

20 1

żałoby je sformułować. Nie istnieje też wreszcie żadna cosmopolis, uchwyt­ na dla wyobraźni cywilnej , której reguły i porządki byłyby wiarygodnym i dostatecznym wzorcem reguł i porządków konkretnej civitatis. I nic z te­ go nie j est ani zaskakuj ące, ani wyj ątkowe: żaden w ogóle namysł moral­ ny nad godnymi pochwały warunkami, które należy przyjmować za swo­ je w postępowaniu, nie ma tego charakteru i z takich wyobrażonych mo­ deli nie sposób wyciągnąć żadnych w ogóle wniosków moralnych. Terminy praktyki cywilnej nie są zatem wnioskami wywiedzionymi z postulatów stowarzyszenia cywilnego, z teorematów dotyczących tak zwanych przyrodzonych warunków życia człowieka, z teorematów doty­ czących skłonności charakteru człowieka, z teorematów dotyczących przygodnych pragnień, celów i wyobrażonych zaspokoj eń ani z teorema­ tów dotyczących tak zwanych " ideałów społecznych " lub tak zwanych " " prawdziwych potrzeb społecznych ; i nie są one konsekwencj ami wy­ prowadzonymi z norm obowiązuj ącej w danym czasie moralności bądź j akiej ś rzekomej moralności racj onalnej , naturalnej czy też tak zwanej " " moralności krytycznej , ani też z norm tak bądź inaczej sfabrykowane­ go summi boni civilis bądź j akiej ś " sprawiedliwości idealnej " . I ich pożą­ dalności czy też wartości nie można rozważać pod względem tego, czy zostały poprawnie wyprowadzone z j akiejkolwiek z tych racj i bądź czy zostały należycie na j ej wzór sformułowane. Ale też, z drugiej strony, nie są to j edynie opinie, " irracj onalne pre­ ferencj e " czy tak zwane " subiektywne sądy o wartości (stanu bądź inte­ resu cywilnego) " . I nie są też " czystymi aktami woli " . Ż adna opinia, ża­ den sąd na temat faktu bądź wartości nie j est " czysto subiektywny " ; ża­ den czyn ani żadna wypowiedź nie j est " czystym aktem woli " . Obecny we wszelkiej opinii element subiektywny (samo meum bądź tuum) może być w j akiej ś sytuacj i istotny, lecz nigdy nie j est mniej istotny niż w roz­ ważaniu pożądalności reguł cywilnego sposobu życia. Normy postępo­ wania cywilnego, podobnie j ak inne normy postępowania, są przygod­ nymi wyborami, które mogą mieć racj e, ale nie przyczyny, i które nale­ ży rozumieć j ako racj e zdolne rozj aśnić domniemaną pożądalność (nie autorytet) zaleceń wchodzących w skład istniej ącej bądź zamierzonej re­ spublicae. Krótko mówiąc, programy polityczne są wnioskami i niezależ­ nie od tego, czy zostały głębiej przemyślane, są wnioskami dyskursyw­ nymi; i niezależnie od tego, czy wyraża się je i propaguj e w postaci ar­ gumentów perswazyj nych, wypowiedzi, w których się j e obwieszcza, należą do dyskursu perswazj i, a nie do dyskursu dowodu . I zrozumienie

202

O postępowaniu człowieka

polityki polega na zrozumieniu, j akie względy są możliwymi względami myślenia i j ęzyka politycznego . Przedmiotem namysłu politycznego j est pewna uchwytna praktyka w użyciu i pożądalność składaj ących się na nią warunków. Praktyka ta wyróżniona j est nade wszystko j ako okolicznościowa praktyka stowarzy­ szenia cywilnego. Składa się z reguł rozpoznanych j ako wnioski inteli­ gentnych podmiotów sprawczych odpowiadaj ących rozważnie lub nie całkiem rozważnie na przygodne sytuacj e, a myślących przy tym w ka­ tegoriach obcowania cywilnego. Nie j est wytworem tak zwanych " sił społecznych " , " subiektywnej woli " wynalazców ani wytworem rozumu; a choć z pewnością będzie nosić znamiona przygodnych losów i cha­ rakterystycznych odpowiedzi tych, których wiąże, w niczym nie stanie się j aśniej sza, j eśli poczytamy ją za dzieło j akiegoś unoszącego się nad wszystkim Volksgeist. Respublica j est wytworem inteligencj i konkretnych ludzi i j est rozpoznawana j ako mniej lub bardziej spój ny system reguł. Kiedy wszakże rozważa się pochodzenie j akiegokolwiek tego rodzaj u systemu reguł i okoliczności, w których został złożony w całość, nie spo­ sób oczekiwać, że system ten będzie się odznaczał j akąkolwiek godną uwagi elegancj ą bądź prostotą budowy; i nie może nie być postrzępiony na brzegach, gdzie niesie sugestie co do sytuacj i, dla których nie ma go­ towych rozstrzygnięć. I j est rozpoznany j ako podlegaj ący ustawicznym zmianom w użyciu i ustawicznemu precyzowaniu w orzecznictwie praw­ nym co do j ego znaczenia w przygodnych sytuacj ach. Ale daną historyczną praktykę obcowania cywilnego można także ro­ zumieć w terminach pewnych ogólnych teorematów o różnym stopniu abstrakcj i, a dotyczących postępowania civium, za pomocą ogólnych poj ęć prawnych U ak poj ęcie osoby prawnej , naruszenia prawa, winy, odpowie­ dzialności, wykroczenia, przestępstwa, zaniedbania, dbałości, krzywdy, zniewagi, zbrodni itd. ) , idei ogólnych dotyczących tego, na czym polega postępowanie cywilne, i pewnych jeszcze bardziej ogólnych idei moral­ nych U ak uczciwość i życzliwość) , które zostały " ucywilizowane " po­ przez to, że nadano im określone znaczenie w terminach stanu cywil­ nego. A wszystko zostało wydobyte, z namysłem, choć incydentalnie, z danej praktyki obcowania cywilnego . I podobnie j ak reguły składaj ące się na praktykę w użyciu, owe idee ogólne rozumie się j ako podatne na zmianę, a ich stan bieżący rozpoznaj e się j ako doraźne bądź nie cał­ kiem doraźne osiągnięcie refleksj i cywilnej .

O stanie cywilnym

203

Tak oto sytuacj a, j aka poddaj e się rozwadze politycznej , taka bądź inna praktyka obcowania cywilnego w użyciu, nie j est ani całkiem sta­ bilna, ani całkiem dynamiczna; to sytuacj a ustawicznego odpowiadania na okoliczności w ramach reguł . I j est to sytuacj a, która dostarcza nie tylko przedmiotu namysłu politycznego, lecz i dostępnych narzędzi intelektualnych, j akimi się można posłużyć, gdy j akaś mała bądź wielka część tej sytuacj i stanie się przedmiotem uwagi krytycznej i kreśli się proj ekt rozważnej j ej zmiany. Na podorędziu są pewne idee ogólne, któ­ re można przywołać, lecz siłą rzeczy brak wolnych od przygodności kry­ teriów aprobaty bądź dezaprobaty. Pożądalność bądź niepożądalność każdej proponowanej innowacj i trzeba uzasadniać przez domniemane wady tego, co poczytuj e się za ułomne, i domniemane zalety tego, co w danym przypadku proponuj e się utrzymać bez zmiany. To, w czym się zakorzenia ów namysł i argumentacj a, j est płynne . Rozstrzygnięcia ostateczne są z konieczności niemożliwe; ostateczne rozwiązania i kon­ kurencyjne idealne systemy lex to retoryczne sztuczki bądź chwytliwe złudzenia. Możliwe względy namysłu politycznego są zatem względami pomoc­ niczymi refleksj i, nie zaś bezdyskusyj nymi kryteriami wyboru . Ż aden nie może wyłamać się spod swoistej warunkowości tego rodzaj u namysłu, ale też nie ulega wątpliwości, że niektóre są bardziej solidne niż inne . Dla ilustracj i wskazać możemy trzy takie racj e : po pierwsze, racj ę głoszą­ cą, że przepis cywilny j est niepożądalny, j eśli j est niemożliwy do wyeg­ zekwowania; po drugie, racj ę głoszącą, że posłuszeństwa wobec zaleceń stanu cywilnego wymagać należy j edynie w tym zakresie postępków, w j akim zdolne są szkodzić bliźnim; po trzecie, racj ę głoszącą, że propo­ nowana nowelizacj a powinna mieć taki charakter, aby respublica, której dotyczy, była w stanie j ą przyswoić. Pierwszy z tych względów j est bezwarunkowy j edynie z uwagi na wy­ kluczenie nakazu wiary, a racj ą tego sprzeciwu j est niemożliwość autory­ tatywności tego rodzaj u nakazu, nie zaś niemożliwość j ego wyegzekwo­ wania. Poza tym nie j est to nic więcej niż pewien warunkowy wzgląd po­ mocniczy namysłu. Reguła może być trudna do wyegzekwowania, j eśli nieposzanowanie zalecanych przez nią warunków j est trudne do wykry­ cia. Ale trudność ustalenia tego zależy nie od rodzaj u istotnego tu postę­ powania, lecz od niedoskonałości aparatu śledczego, który maj ą do dys­ pozycj i rządzący: mało co, należy sądzić, uchodziło uwagi w szesnasto­ wiecznej Genewie. Tak oto niepożądalność nie j est tu niepożądalnością

O postępowaniu człowieka

204

j akiegoś immanentnie niewykonalnego prawa, j ak choćby takiego, prze­ ciwko któremu grzmiał Bentham (nie może być takiego prawa) , lecz nie­ pożądalnością przepisu, o ile j ego egzekwowanie wymaga takiego aparatu śledczego i badawczego (będącego sam w sobie również pewnym ukła­ dem przepisów stanu cywilnego) , który jest niezgodny z normami postę­ powania cywilnego, zapisanymi bądź w sposób daj ący się wyłuszczyć uta­ j onymi w respublica. ]eden z istotniej szych zarzutów Foxa wobec Ustawy o zniesławieniu z roku 1 792 polegał nie na tym, że ustawa ta zalecała wa­ runki, których poszanowanie bądź nieposzanowanie j est zasadniczo nie­ wykrywalne, lecz na tym, że zalecała coś, co wówczas było niewykrywal­ ne bez poważnego i w sposób daj ący się uzasadnić niepożądalnego rozbu­ dowania aparatu śledczego20• Drugi z tych względów Mili podniósł do rangi zasady bezwarun­ kowej , a głoszącej , że czyny dotyczące samego sprawcy powinny być wy­ j ęte spod j urysdykcj i stanu cywilnego; obcowanie cywilne obej muj e j e­ dynie operationes quae sunt ad alterum . To niefortunne nie tylko z powodu niej asności tej klasyfikacj i czynów i dlatego, że j eśli nawet nie pociąga j ej za sobą, to w każdym razie godzi się z błędną doktryną głoszącą, że celem norm cywilnych j est zapobieganie, karanie bądź wynagradzanie krzywd wyrządzanych konkretnym civibus, lecz nade wszystko dlatego, że zmniej sza użyteczność pewnego wartoś ciowego pomocniczego względu namysłu politycznego . Ó w wzgląd rozpoznamy zgodnie z j ego właściwym charakterem warunkowym, j eśli sformułuj emy go w sposób następuj ący: choć żaden czyn określony w terminach miej sca (na przy­ kład, "w domu " ) , okoliczności, następstw bądź stosunku (na przykład, j ako czyn właściciela w stosunku do psa lub rzeczy nieożywionych) nie może być z zasady wyłączony spod j urysdykcj i warunków stanu cywil­ nego, obcowanie cywilne rozpoznaj e zasługuj ącą na uwzględnienie oko­ licznościową prywatność i pewien zakres swobody działania poza ob­ szarem formalnej autonomii przyznanej civibus przez normy cywilne bę­ dące prawami . Pożądalność tego, aby przepis, który proponuj e się dołączyć do res­ publicae, był zawsze przepisem możliwym do przyswoj enia przez daną 20

Dwa wystąpienia Foxa przeciwko tej ustawie są (pomimo pewnych niezwiązanych i fantazyj nych wtrętów) modelowymi przykładami perswazyj nej myśli i mowy politycz­ nej . I dotyczy to również odpowiedzi Pitta. Obydwaj mówcy rozumieli, że ich rolą jest debatowanie na temat pewnej reguły stowarzyszenia cywilnego, nie zaś na temat korzy­ ści, przywilej ów bądź ograniczeń dla daj ących się wskazać osób.

O stanie cywilnym

205

respublicam, j est tutaj względem rzeczowym, a nie formalnym; nie różni się wiele od wymagania, ażeby wszelki werdykt prawny był przypisa­ niem legi pewnego znaczenia, które zasadnie daj e się związać z interpre­ towanym przepisem i z systemem, do którego ten przepis należy. Gdyby między składnikami systemu nie było " gry znaczeniowej " , gdyby system nie dawał do zrozumienia niczego, czego nie oznajmia, bądź gdybyśmy ów wzgląd poczytywali za bezwarunkową zasadę, oznaczałoby to, rzecz j asna, zakaz wszelkiej nowelizacj i . Tak wszakże nie j est z respublica, a w istocie z żadną w ogóle praktyką. Tym, co j ako pewien wzgląd po­ mocniczy namysłu przywołuj e ta racj a, j est " tolerancj a " respublicae oraz wartość ciągłości i oszczędności w nowelizacj i politycznej . I racj a ta uzmysławia wyższą perswazyjność argumentacj i politycznej , o ile wśród uwzględnianych aspektów pożądalności j est i " dopasowanie " tego, co ta argumentacj a proponuj e - bo przecież nawet j edna odpowiednio pomy­ ślana reguła może rozbić spójność praktyki . Krótko mówiąc, racj a ta na­ pomina, że przedmiotem namysłu i intencj onalnej reformy w polityce j est pewien rodzimy j ęzyk obcowania cywilnego i że zawsze istniej ą pew­ ne etymologiczne i składniowe standardy, z którymi trzeba się liczyć, j e­ śli nawet j ako takie ulegaj ą pośrednio zmianie za sprawą nowych wyra­ żeń, które wprowadza się w obieg. Na ogół j ednak considerabilia namysłu politycznego nie wydaj ą się na­ wet zakrawać na zasady bezwarunkowe. Każda propozycj a intencj onalnej nowelizacj i warunków postępowania określonych w respublica j est za­ równo odwołaniem się do bieżących osiągnięć stanu cywilnego, j ak i od­ czytaniem sugestii utaj onych w tych osiągnięciach; i nie istniej e żaden niepodatny na błąd sposób robienia tego. Nie ma też żadnej zagadki w tym, j ak nastręczaj ą się sytuacj e rozpoznawane j ako wezwania do za­ trudnienia inteligencj i politycznej ; zrodzić je czy wyrzucić na powierzch­ nię może j akakolwiek zmiana okoliczności lub przekonań, a żywa wy­ obraźnia polityczna może j e rozpoznać, nim j eszcze choćby na wpół wzej dą ponad horyzont moralny. I, rzecz j asna, każda korekta respublicae j akoś zmienia układ sił, które nadaj ą j ej spoistość, i j est potencj alnym czynnikiem wydobycia na j aw niewidocznych dotąd pęknięć. Jedna nie­ podatna okoliczność może absorbować uwagę polityczną całego pokole­ nia; co więcej , tak samo j ak w obszarze stroj u bądź choroby, tak i w po­ lityce panuj ą mody. Wybieranie, na co w owym okolicznościowym prze­ pływie zdarzeń zwróci się uwagę, rozumienie tego j ako wpływ na daną praktykę obcowania cywilnego i rozważanie, j aka zatem ma być cywilna

O postępowaniu człowieka

206

na to odpowiedź - to właśnie j est zaangażowaniem inteligencj i politycz­ nej . I choć owo zaangażowanie dbałości o warunki stowarzyszenia cywil­ nego może wydawać się mniej wymagaj ące - j ak i z pewnością j est mniej ekscytuj ące - niż zaangażowanie obmyślania polityki i sposobu kierowa­ nia sprawami j akiegoś stowarzyszenia przedsięwzięcia, to wymaga tak celnego skupienia uwagi i tak niezwyczajnej powściągliwości, że trudno być zaskoczonym, skoro odkrywamy, że owa forma związania ludzi j est równie rzadka, j ak wspaniała. Jako forma obcowania ludzi stan cywilny j est postacią idealną, której przebłyski można czasem dostrzec w biegu spraw l udzkich, któ­ rej okruchy wychodzą czasem na j aw w decyzj ach, skłonnościach do podej mowania decyzj i, a i w pewnych odpowiedziach na rzeczywi­ ste sytuacj e, lecz która nigdzie nie j est rozmyślnie przyj ętą formą po­ stępowania człowieka. Za sprawą swego rodzaj u wyobraźniowego tour de Jarce Arystoteles uchwycił pewne z istotnych właściwości tej posta­ ci w ateńskiej polis, Cyceron - w republice rzymskiej , Hobbes i Monte­ skiusz - w powstaj ących państwach nowożytnej Europy. I trudno się dziwić, że w tych mętnych i wieloznacznych okolicznościach, owe wła­ ściwości identyfikowano często błędnie bądź niedokł adnie. Stefan de la Boetie wykluczył " królów " , inni włączyli to, co nazywali " demokracj ą " , j e szcze inni zaś, j ak choćby Mill, nie wiedzieli, czy uwzględnić j ą, czy wykluczyć; a i wiele rozprawiano o " kapitalizmie " , o " braterstwie " i o " miłości " . Wszystko to j e st wszakże całkowicie nieistotne . Mimo to tu i ówdzie udało się naszkicować postać złożoną z mniej lub bardziej spój nych właściwości . Ni ektóre z tych szkiców miały charakter wizj o­ nerski, co niefortunne, albowiem czymkolwiek byłby stan cywilny, z pewnością nie j est Nowym Jeruzalem ani Łaski Obfitością* . Inne, co niedorzeczne, pretendowały do roli proj ektów inżynieryj nych; j eszcze inne, w co nie sposób uwierzyć, miały być rzekomo " realistycznymi " przedstawieniami przygodnej sytuacj i . Mimo to większość z autorów tych szkiców spisała się lepiej , niż byli tego świadomi, nawet Burke; a Hobbes, rzecz j asna, zostawił o wiele więcej niż szkic. Naj trudniej ­ szym d o uchwycenia i należytego umiej scowienia rysem stanu cywilne­ go było i j est prawo . A było i j est tak nie dlatego, że nie było czy nie 1 0.

* Zapewne aluzj a do tytułu dzieła Johna Bunyana Grace Abounding to the Chief of Sin­ ners (przyp . tłum.) .

O stanie cywilnym

207

ma wielkiego korpusu prawa, które należy respektować i którego trze­ ba przestrzegać w użyciu, i nie z tej tylko racj i , że korpus ów był i j est nadzwyczaj wieloznaczną mieszaniną wszelkiego rodzaj u reguł, zale­ ceń moralnych, nakazów i dyrektyw nie będących w ścisłym sensie re­ gułami, z której ogromnie trudno było i j e st wydestylować i rozpoznać samo prawo (nie reguły prawa) odpowiednie dla stanu cywilnego. Nie, trudność tę zwiększało i zwiększa i to, że teoretycy prawa zostawiaj ą tak wiele mylnych tropów (identyfikuj ąc j e choćby j ako " nakaz " i j ako narzędzie służebne względem osiągania rzeczowych zaspokoj eń) i zaj ­ muj ą s i ę n a ogół raczej tak zwanymi " źródłami " prawa, przygodnymi wierzeniami co do j ego autorytetu i j ego tak zwanym " celem " , a nie tym, czym ono j e st. W porównaniu z tym trudność zidentyfikowania tego, co nazywam " polityką " , j est o wiele mniej sza, gdyż wymaga po­ konania j ednej poważnej przeszkody, polegaj ącej na rezerwowaniu z góry tego słowa dla oznaczenia pewnego rysu nowożytnego państwa europej skiego, który nie ma odpowiednika w stanie cywilnym; miano­ wicie oderwania tego słowa od rozważań nad decyzj ami " kierowniczy­ mi " w zakresie dążenia do j akiegoś wspólnego celu w przygodnych sy­ tuacj ach bądź rozważań nad negocj owaniem przywilej ów dla prywat­ nych interesów. Choć wszakże teoretyk musi uznać swój dług wobec tych, co okre­ ślili postać stanu cywilnego za pomocą właściwości, to z uwagi na to, że j ego zadaniem j est zrozumienie tej postaci dzięki j ej postulatom, musi też przemierzyć grunt wydeptany przez filozofów moralności i prawoznawców. Nie zabraknie mu przewodników. Większość prze­ wodników j est pewna, że zna drogę . Naj gorsi nie wiedzą nic więcej ; naj lepsi s ą ci, od których możemy nauczyć się także i sztuki wspinacz­ ki i którzy nie przywiązuj ą szczególnej wagi do punktu przeznaczenia. I ślady ich nauk przetrwaj ą, j eśli nawet o wiele później uświadomimy sobie, że nauczyliśmy się czegoś, czego oni nigdy nie uczyl i . Na użytek tych, co przywiązuj ą wagę do punktu przeznaczenia, pozwolę sobie przypomnieć to, co u s taliłem rozważaj ąc stowarzyszenie cywilne w ka­ tegoriach j ego postulatów, zebrać ową skromną wiązkę paru wzaj em­ nie związanych idei . Wiązkę tę tworzą: idea stowarzyszenia j ako więzi inteligentnej , kultywo­ wanej wyłącznie na gruncie tego, że j est wyuczona i rozumiana, więzi odmiennej od (dajmy na to) więzów na zasadzie bliskości terytorialnej ,

208

O postępowaniu człowieka

pokrewieństwa, genów i odmiennej od więzi gatunkowej bądź tak zwa­ nej więzi " społecznej " . Idea stowarzyszenia nie przez uczucie, wybory złączenia sił w dąże­ niu do j akiegoś wspólnego rzeczowego celu, nie przez włączenie w tego rodzaj u przedsięwzięcie i nie za sprawą autonomicznych podmiotów transakcj i negocj uj ących z sobą w celu zaspokoj enia przez siebie wybra­ nych egoistycznych lub altruistycznych pragnień, lecz wyłącznie w obrę­ bie praktyki czy j ęzyka obcowania. Idea praktyki j ako układu warunków, uzusów, reguł itd . , które nie są ani nakazami spełnienia określonych czynów, ani zastępczymi wyborami postępowania i nie są środkami prokurowania zaspokoj eń ani narzędzia­ mi skutecznego dążenia do j akiegoś wspólnego celu, lecz które są wzglę­ dami moralnymi określaj ącymi warunki, które należy przyj mować za swoj e w wyborach postępków, względami niezależnymi od pożądane­ go wyniku j akiegokolwiek postępku i niesłużebnymi względem żadnego celu. Praktyka " dobrego " postępowania. Idea praktyki moralnej , ustanawiaj ącej podatny na intencj onalną zmianę system prawa i określaj ąca względy istotne daj ącego się zidenty­ fikować stosunku obcowania cywilnego, względy nie będące nakazami, którym trzeba być posłusznym, lecz warunkami, które należy brać w ra­ chubę i przyjmować za swoj e w wyborach postępowania. Praktyka postę­ powania " sprawiedliwego " . Idea civium, osób stowarzyszonych nie z uwagi na wspólne przedsię­ wzięcie ani nie na gruncie prokurowania pożądanych reakcj i bliźnich w dążeniu do zaspokoj enia pragnień indywidualnych, lecz w warunkach praktyki czy j ęzyka obcowania cywilnego, praktyki, której osoby te ani nie zamyśliły, ani nie wybrały, ale j urysdykcj ę której w stosunku do sie­ bie uznaj ą i którą, przyjmuj ąc za swoj ą, nieustannie eksploruj ą i na no­ wo ustanawiaj ą. Idea civitatis, nie będącej sama w sobie przedsięwzięciem, przedsię­ biorstwem, " gospodarką " ani organizacj ą edukacyj ną bądź terapeutycz­ ną, ani związkiem przedsiębiorców czy związkiem związków przedsię­ biorców stowarzyszonych w dążeniu do uzyskania uznania bądź przywi­ lej ów dla swych przedsięwzięć, lecz stowarzyszeniem civium; stosunkiem równych i stanem samowystarczalnym j ako opartym na więzi w warun­ kach pewnej praktyki, które się nie zużywaj ą w użyciu, nie zaś na więzi w kategoriach j akiegoś rzeczowego celu bądź rzeczowych celów, które ma się urzeczywistniać.

O stanie cywilnym

209

Idea respublicae, praktyki cywilnej określaj ącej nie czyny, lecz warun­ ki, które należy przyj mować za swoj e w wyborach czynów, a tym samym wspólną czy też " publiczną " troskę, nie zaś wspólny cel civium. Idea " rządzenia " civitate j ako czegoś odmiennego od " kierowania " przedsięwzięciem, zarządzania dążeniem do wspólnego celu, rozkazywa­ nia bądź przekonywania j ednostek do spełniania pożądanych czynów bądź żywienia pożądanych wierzeń i j ako czegoś odmiennego od egze­ kwowania " pańskości " . Idea " poddanych " j ako różnych od podwładnych, sług, podopiecznych, pensjonariuszy, inwalidów, wykonawców ról w jakimś wspólnym przedsię­ wzięciu, osób, którym przydziela się zadania, osób, które winne są j akieś rzeczowe usługi bądź którym winnym się j est rzeczowe wynagrodzenie. Idea " tego, co publiczne " j ako różnego od " tego, co prywatne " , na gruncie której wszelkie chcenia, wybory, postępki, zaspokoj enia, wła­ sność i sprawstwo uznaj e się za rzecz osobi stą i sprawę odpowiedzialno­ ści tego, kto wybiera, działa czy posiada, a j ednocześnie wszelkie postęp­ ki i wszelkie posiadanie są " publiczne " z uwagi na to, że maj ą respekto­ wać wymogi określone w respublica, i z uwagi na nic innego. Tak oto każda sytuacj a j est spotkaniem " tego, co prywatne " z " tym, co publicz­ ne " , spotkaniem czynu bądź wypowiedzi służących sprokurowaniu j akie­ goś wyobrażonego i pożądanego rzeczowego zaspokoj enia z wymogami cywilnego sposobu życia, które ów czyn bądź wypowiedź powinny re­ spektować; i żadna sytuacj a nie ma j ednego z tych charakterów z całko­ witym wyłączeniem drugiego. Idea autorytetu cywilnego i obowiązku cywilnego, uznawania auto­ rytetu j ako czegoś odmiennego od pochwalania warunków, j akich posza­ nowania domaga się on w postępowaniu, i j akiegokolwiek rachowania następstw (czy to osobistych, czy powszechnych) poszanowania bądź nieposzanowania tych warunków; i idea obowiązku respektowania tych warunków j ako czegoś odmiennego od poczucia zobowiązania do takie­ go postępowania, od skłonności do takiego postępowania z uwagi na strach bądź karę, bądź nadziej ę na pożądany wynik, od wiary, że takie postępowanie w dłuższej perspektywie się opłaca, od wyboru lub po­ chwalania tych warunków bądź zgody na nie, od zwyczaj u posłuszeń­ stwa, a i (rzecz j asna) od postępowania w sposób należyty za sprawą per­ swazji, rozkazu bądź przymusu. Idea wolności cywilnej j ako stanu związania z innymi wyłącznie na zasadzie respektowania autorytetu (nie zaś wyboru bądź pożądalności)

210

O postępowaniu człowieka

przysłówkowych warunków postępowania określonych w respublica, j ako stanu odmiennego od sytuacj i wyboru stowarzyszenia z innymi w ra­ mach wspólnego celu i decyzj i o uznawaniu bądź nieuznawaniu postęp­ ków, poprzez które przygodnie dąży się do urzeczywistnienia tego celu. Idea " polityki " j ako zaangażowania namysłu nad pożądalnością wa­ runków określonych w respublica oraz proponowania i propagowania roz­ ważnych zmian tych warunków, zaangażowania odmiennego od rozwa­ żania " polityki " j akiegoś stowarzyszenia przedsięwzięcia, od dążenia do uzyskania aprobaty lub przywilej u dla j akiegoś osobistego bądź kor­ poracyj nego celu, a i od działań maj ących kłaść fundamenty pod Nowe Jeruzalem.

III

O postaci nowożytnego

państwa europejskiego Mon Dieu ! Qu'est-ce que ce monde. Ostatnie słowa M. de Cinq-Mars

Owe pod pewnymi względami nowe stowarzyszenia ludzi, któ­ re mi ały zostać nazwane nowożytnymi państwami europej skimi, wy­ łaniały się wolno, a ich powstawanie, choć nie pozbawione zwiastu­ nów we wcześniej szych dziej ach Europy, przebiegało nie bez pewnych dramatycznych perypetii . Każde z nich powstało w wyniku l udzkich decyzj i, ale żadne nie było owocem zamysłu . Wyłani ały się w spos oby tak rozmaite, j ak różnorodne były warunki lokalne, w j akich się rodzi­ ły. Niektóre okrzepły szybciej niż inne, losy wszystkich były niespo­ koj ne, trwani e - nierówne. Były niby instrumenty, których możliwości dopiero czekały na zbadanie przez j e s zcze nienarodzonych kompozy­ torów. Każde z tych państw wyłoniło się j ako zamieszkany obszar pod rzą­ dami j akiej ś władzy: terytorium, ludność i rząd wyłaniały się j ednocze­ śnie. Owo terytorium posiadało granice, które z upływem czasu ozna­ czano coraz ściślej na coraz dokładniej szych mapach i poszerzano (w rej onach nadmorskich) o sięgaj ący na określoną odległość od brze­ gu pas "wód terytorialnych " oraz tak samo sprecyzowaną co do grubo­ ści warstwę przestrzeni powietrznej nad ziemią. W początkach, niekie­ dy, coś w rodzaj u tego terytorium było j uż wyznaczone zgodnie ze zwy­ czaj em danego czas u . O dp owiadało choćby domeni e j akiegoś średniowiecznego króla, władztwu ziemskiemu księcia, hrabiego, mar­ grabiego, landgrafa, księcia-biskupa czy terytorium j akiegoś quasi-nie­ zależnego municypium. Ale naj częściej terytoria państw nowożytnych wyodrębniano na nowo . Były owocem ruchów konsolidacj i, za sprawą których likwidowano niezależne organizmy lokalne, oraz ruchów dez­ integracj i, za sprawą których państwa wyłani ały się z rozpadu królestw l.

212

O postępowaniu człowieka

i cesarstw średniowiecznych. Ustanawiano j e przez podbój , przewrót, secesj ę, zabój stwo dziedziców, na mocy różnych traktatów, w drodze kupna, nabycia praw do eksploatacj i handlowej , na mocy u staw parla­ mentów, przez małżeństwa dynastyczne rodów panuj ących, sukcesj ę dziedziczną uprzednio niepołączonych dominiów, likwidacj ę niezależ­ nych palatynatów, scalanie wygasłych lenn, upadek dziedzicznych feu­ dów, a granice tych terytoriów przebiegały często wzdłuż linii przygod­ nego przygaszenia konfliktu . Wszystkie te siły działaj ą nieprzerwanie do dzisiaj : żadne europej ­ skie porozumienie terytorialne nigdy nie obowiązywało dłużej niż kilka lat. I w XX wieku przesunięcia terytorialne są tak samo częste j ak w każdym innym stuleciu nowożytnych dziej ów Europy. Mamy niezwy­ kłe wyj ątki : Wielkie Księstwo Luksemburga, księstwa Monako i San Marino oraz republikę Andory. I j edynie splot niesprzyj aj ących okolicz­ ności przekreślił bynaj mniej nie czcze nadziej e Burgundii i Nawarrył . Ale żaden z takich wyj ątków nie może być pewny swoj ego losu, a uśpio­ ne aspiracj e w końcu się budzą; j eszcze w XIX wieku południe Francj i mogło wybić się na niepodległość. Historia nowoczesnej Europy j est j ak historia Polski - tyle że j eszcze bardziej burzliwa. I nieliczne tylko ze sposobów zmiany, wedle których wyłaniały się wczesnonowożytne pań­ stwa europej skie, wyszły z użycia: Stany Zj ednoczone Ameryki i Domi­ nium Kanady zostały ustanowione w zasadniczo ten sam sposób, w j a­ ki dwieście lat wcześniej wyłoniły się Zj ednoczone Niderlandy: za spra­ wą woj en secesyj nych, woj ny domowej , na mocy traktatów, handlu, kolonizacj i . Losy ludności określał z reguły los terytorium; rola wyborów indywi­ dualnych bądź społecznych j est mało istotna; zdarzały się wysiedlenia, chociaż rzadko. Po wielu stuleciach przemieszczania się tam i z powro­ tem, długiej epoce, gdy naj azd i podbój nie różniły się od migracj i i po­ nownego osadnictwa, wędrówki ludów europej skich ustały. Państwa, które nie respektuj ą zwyczaj ów nomadycznych lub czynią to tylko w bar­ dzo ograniczonym stopniu, w zasadzie nie mogły powstać, nim ludy eu­ ropej skie nie utraciły popędu migracj i . Skoro zaś granice państw nowo­ czesnych są w istotnej mierze arbitralne i niestałe, a ponadto zmniej sza 1 Po śmierci Filipa Dobrego (samozwańczego Duc de l'occident) Burgundia była j ed­ nym z najpotężniejszych królestw piętnastowiecznej Europy; pod koniec tego stulecia za kraj niezależny uznawano Nawarrę, rządzoną przez książęta Foix.

O postaci nowożytnego państwa europejskiego

213

się rola tego rodzaj u warunków geograficznych j ak góry i rzeki, to i mi­ mo sporadycznych usiłowań władz uzyskania za pomocą rzezi, wysie­ dleń i represji czegoś w rodzaj u j ednorodności, ludność pozostaj e nie­ odmiennie wymieszana i różnorodna. Każde z państw wyłonionych w początkach europej skiej nowożyt­ ności obej mowało mniej szą bądź większą rozmaitość starożytnych społeczności z niezatartą pamięcią innych przywiązań, własnej niezależ­ ności czy wzaj emnej wrogości, albo też fragmenty takich społeczności odcięte granicą od pobratymców, słowem, mozaikę organizmów spo­ łecznych pozbawionych wspólnej historii, wspólnego j ęzyka, prawa, monety, różnorodnych etnicznie, pod względem obyczaj u, a często i wiary religij nej : ludzi pod tym czy innym względem odartych z dawnej tożsamości i dopiero maj ących uzyskać nową tożsamość. Niektóre z tych państw miały tę przewagę nad innymi, że wywodziły się z j akie­ goś historycznego królestwa, ale i one w trakcie przekształcania się w państwa ulegały istotnym przemianom; a i tak średniowieczne króle­ stwa miały w znacznej mierze charakter nominalny. Jedynie naj mniej sze z tych państw i te nie naj trwalsze mogły uważać się za społeczeństwa o uchwytnie pradawnym rodowodzie. Państwa powstałe później nie różnią się pod tym względem od państw wcześniej szych niczym prócz tego, że siłą rzeczy obej muj ą ludność zachowuj ącą w dobrej lub złej pa­ mięci przynależność do innych państw. I w tych, które okazały się naj ­ trwalsze, narosło tyleż i tak samo wielkich różnic wewnętrznych, ile ich znikło. Nawet Anglicy, mimo wyj ątkowo korzystnego położenia, j edynie przelotnie osiągali poczucie j edności społecznej ; rozmaici sami w sobie, niegdyś związal i się z trzema, a obecnie z dwoma niespokoj nymi part­ nerami . Każda ze społeczności, które wchodziły w skład wczesnonowożyt­ nych państw europej skich, posiadała swoj e, j eśli nawet niekiedy nie wy­ łącznie swoj e prawo " cywilne " czy " prywatne " : w czas wyłaniania się tych państw Europa była mozaiką praw, j urysdykcj i i procedur orzecznic­ twa w sprawach sporów o własność i co do transakcj i powszedniego ży­ cia. Składnik autentycznego prawa w tych porządkach mógł być niekie­ dy skromny, niemniej w tych to raczej , nie zaś w innych warunkach iden­ tyfikowały się owe społeczności . I choć poj ęcie prawa było, j ak i pozostało wieloznaczne, więź na zasadach prawa była dla mieszkańców Europy wczesnonowożytnej bardziej swoj ska niż j akakolwiek inna. Jeden z doniosłych aspektów powstania państwa polegał na integracj i prawnej

214

O postępowaniu człowieka

mieszkańców j ego terytorium oraz przekształceniu - na zasadzie rozpo­ znania i likwidacj i - prawa lokalnego i sądów lokalnych w prawo i sądy państwowe. W niektórych średniowiecznych królestwach Europy zmia­ na ta była j uż mniej lub bardziej zaawansowana, niemniej tego rodzaj u integracj a wymaga czasu, tak ż e w niektórych państwach nigdy nie zo­ stała doprowadzona do końca. Państwo zatem Q eśli wolno przystanąć na chwilę, by wygłosić pew­ ną ocenę) , w tej j ego postaci, w j akiej wyłoniło się w początkach euro­ pej skiej nowożytności, i z uwagi na skład j ego ludności nie było obiecu­ j ącym tworzywem, z którego można by mieć nadziej ę ulepić coś, co w należytym sensie zasługiwałoby na miano wspólnoty. Co najwyżej można było liczyć na to, że kiedyś, j eśli będzie miało szczęście, odkryj e j akiegoś rodzaj u chwiej ną tożsamość i zdoła być sobą. I w rzeczy samej tyle, nie więcej , da się rozpoznać j ako to, co osiągnęły nawet i te z państw nowożytnych, którym powiodło się naj lepiej . Zawsze byli tacy, którzy pragnęli więcej , pragnęli państwa będącego zintegrowaną spo­ łecznością podążaj ącą wspólną drogą i dążącą do wspólnego celu, i za­ wsze byli tacy, którzy obawiali się rozpadu stowarzyszenia i wyobcowa­ nia się j ego składników, skoro tak nie j est; i później będzie trzeba rozwa­ żyć te pragnienia i obawy oraz ich następstwa. Wszakże ci, co urzeczeni pewną w najwyższym stopniu nieodpowiednią analogią do nowożytnych państw europej skich odnoszą się j ako do " państw narodowych " , przez co daj ą wyraz przeświadczeniu, że w istocie osiągnięto więcej , biorą marze­ nia za rzeczywistość. Wszystkie państwa europej skie zrodziły się j ako wymieszane i różnorodne zbiorowości ludzi, j edynie doraźnie złączone w j edność i targane przez uprawnione albo i zmyślone irredenta. I żadne państwo europej skie (a co dopiero j akakolwiek j ego imitacj a gdziekol­ wiek w świecie) nigdy nie zbliżyło się na uchwytną odległość do stanu " " państwa narodowego . Jeśli odłożyć na bok przypadek śmiałków czy awanturników pokroj u Cesare Borgii, który podj ął prywatne przedsięwzięcie stworzenia pań­ stwa z miast i terytoriów Romanii (co spełzło na niczym) , państwo j ako władza rządu rozciągnięta na odrębne dotąd terytoria i ich mieszkańców albo też uwalniaj ąca j akieś władztwo ziemskie od zwierzchnictwa feu­ dalnego lub imperialnego było dziełem ludzi, którzy j uż rządzili; to zna­ czy, ludzi, którzy już przedtem posiadali j akiegoś rodzaj u uznany autory­ tet. A ich pierwszą potrzebą było uzyskanie tytułu do rządzenia w spo­ sób odpowiedni do nowych okoliczności, w których się znaleźli . Jeśli

O postaci nowożytnego państwa europejskiego

215

nowy władca był królem królestwa " feudalnego " , mu siał zdobyć uznanie i wierność nowych poddanych. Jeśli wyrastał z poziomu hrabiego, diuka, markiza itp . , chodziło mu o sprokurowanie dla siebie i egzekwowanie niezależnego statusu princeps, ku czemu od dosyć dawna pchały go am­ bicj a, roszczenie do Landeshoheit i oczytanie w zakresie prawa rzymskie­ go, a następnie sprawienie, aby ów status uznali j ego poddani. W przed­ sięwzięciu zdobywania stosownego autorytetu ów nowy władca poruszał się po gruncie nie całkiem dziewiczym, niemniej nowe elementy j ego sy­ tuacj i były liczne, istotne i wcale nie łatwe do opanowania. W rzeczy sa­ mej , j ak się okazało, podejmował zadanie, które nie ma końca; zaanga­ żowanie budowy państwa pozostało stałym czynnikiem europej skiego sposobu rządzenia. To przedsięwzięcie będące od pięciuset lat przedmio­ tem spekulatywnej refleksj i robiącej wrażenie zarówno przez różnorod­ ność stosowanych argumentów, j ak i nieostateczność wyników, a i obej ­ muj ące pełne wzlotów i upadków konstytucyj ne dziej e nowoczesnych państw europej skich. Albowiem to " konstytucj a " j est tym, w czym rzą­ dzący i rządzeni wyrażaj ą swe przekonania co do autorytetu rządu. Ale też władca, który stał się odpowiedzialny za rządzenie pań­ stwem, potrzebował nie tylko autorytetu odpowiadaj ącego j ego sytuacji, lecz także władzy, współmiernego do okoliczności aparatu wykonawcze­ go . I w tym obszarze rutyna mieszała się z innowacj ą. Istniały procedu­ ry i narzędzia j uż używane przez królów i książęta (zwłaszcza księcia Burgundii) , a także władców republik średniowiecznych, procedury i na­ rzędzia, które, zróżnicowane znacznie, choć z czasem w coraz mniej szym stopniu, stosownie do potrzeb lokalnych, miały w sumie ustanowić no­ wy i swoisty aparat rządzenia państwem. Mimo to sytuacj a rządzącego domagała się nieustannej innowacyj ności. Owo przedsięwzięcie zdoby­ cia władzy urzeczywistniano wszakże z większym powodzeniem niż za­ angażowanie polegaj ące na zdobywaniu autorytetu . I ono znalazło swój wyraz w uprawianej od pięciu stuleci refleksj i spekulatywnej , a j ego czę­ ścią są dziej e administracj i nowożytnych państw europej skich. Albo­ wiem aparat rządzenia j est tym, przez co rządzący zdobywa i sprawuj e władzę. Te dwa wątki i dwie historie maj ą charakter poboczny względem głównego przedmiotu moich dociekań, j ako że nade wszystko chodzi mi o rozważenie dziej ów myślenia o postaci nowożytnego państwa euro­ pej skiego i o urzędzie (to znaczy, zaangażowaniach, nie zaś konstytucj i) j ego rządu . Ale też oba te wątki i obie historie trzeba omówić nieco

216

O postępowaniu człowieka

szerzej , aby odróżnić je od siebie i aby rozpoznać ich stosunek do tego, co j est przedmiotem moj ego zainteresowania. Większość państw w chwili wyłonienia się była rządzona przez monar­ chę i dotyczy to nawet tych, których początki wiążą się z przyj ęciem no­ minalnie " republikańskiej " konstytucj i . Większość z tych monarchów usuwała osoby, które mogłyby pretendować do udziału w egzekwowaniu autorytetu, a i szlachtę, która z mocy iuris feudarum domagała się udzia­ łu . Ci zaś, co nie przyj ęli tej linii postępowania, j uż to układali się z part­ nerami, których nie usunęli Q ak we Francj i i w Anglii) , j uż to podporząd­ kowywali się im (j ak w Czechach, na Węgrzech i w Polsce) , odwlekali przekształcenie swych królestw w państwa i w rezultacie stawali na cze­ le anarchii niezdolnych przeciwstawić się zniszczeniu ich niepodległości. Tak oto lwia część refleksj i na temat autorytetu dotyczyła uprawnienia monarchów. Z czasem wszakże wszystkie te porządki monarchiczne ulegały zmianie zarówno z uwagi na przesunięcia w hierarchii udziałow­ ców autorytetu, j ak i za sprawą poj awiania się osób i związków osób, które proklamowały się j ako nowe i alternatywne podmioty egzekwowa­ nia autorytetu : powstawały monarchie konstytucyj ne, a także porząd­ ki " imperialne " , " republikańskie " , " demokratyczne " bądź " ludowe " . By­ ły to istotne zmiany, choć w większości przeczuwane w refleksj i na te­ mat autorytetu władców sięgaj ącej wstecz nawet XIV wieku . Ale też nieodmiennie przemiany te są istotne raczej j ako przej awy niezadowole­ nia niż z uwagi na treść asertywną; nigdy nie były niczym więcej niż po­ zbawionym ostatecznych rozstrzygnięć poszukiwaniem bardziej przeko­ nuj ących wierzeń co do autorytetu władców. I nowoczesne dziej e auto­ rytetu w Europie świadczą raczej o kruchości niż o trwałości tego rodzaj u stowarzyszeń ludzi . Pierwszym zadaniem nowego władcy nowego państwa było zdobycie autorytetu przez doprowadzenie poddanych do uznania j ego nowego uprawnienia (a i siebie samego j ako podmiotu tego uprawnienia) ; i nie było to zadanie wykonalne w pięć minut. Niektórzy władcy w XVI wie­ ku posiadali w tej mierze istotny dziedziczny kapitał wiary. Częsta oko­ liczność polegaj ąca na tym, że byli " cudzoziemcami " , nie stanowiła żad­ nej przeszkody, j ako że w większości przypadków podobnie było z wielo­ ma z ich poddanych. I przez czas pewien władcy ci nadzwyczaj dobrze radzili sobie z tym trudnym zadaniem. Wszyscy byli świadomi anarchii nurtuj ącej tuż pod powierzchnią, spiski i bunty były chlebem powsze-

O postaci nowożytnego państwa europejskiego

217

dnim, a częstym interludium - woj na domowa, której zarzewiem zawsze j est odmowa uznania autorytetu. Nawet ogłoszony w drugim roku pano­ wania Henryka VII edykt " De Facto " proklamował go j ako j edynie " póki co Króla i Suzerena tych ziem " . Inni władcy działali trwale w sytuacj i skrajnej niepewności lub nawet raptownie upadali. Później szym godnym uwagi przykładem przedsięwzięcia zdobywania autorytetu j est ustana­ wianie rządu federalnego w Stanach Zj ednoczonych Ameryki . Przedsię­ wzięcie to realizowali ludzie obdarzeni civile sapientia graniczącą z geniu­ szem, sprzyj ał mu znaczny dziedziczny kapitał wiary, a i tak nie obyło się bez buntu i woj ny domowej . Co więcej , z każdą istotną zmianą porządku konstytucyjnego owo za­ danie zdobycia autorytetu trzeba było podejmować od nowa, często po bezmyślnym wykorzenieniu cennych pokładów wiary. Choć bowiem zmianę konstytucyj ną można rozpoznać j ako wyraz niepewnego j eszcze wierzenia co do autorytetu, które oceni się dopiero po owocach, to prze­ cież by wydało owoce, musi najpierw zostać przyswoj one w powszednim j ęzyku obcowania cywilnego. W Anglii po wojnie domowej i bezkrólewiu Protektoratu stosunkowo drobne innowacj e stały się źródłem wcale nie­ bagatelnych zmian instytucj i oraz wierzeń co do autorytetu . Natomiast gdzie indziej większość proponowanych porządków konstytucyj nych w sposób zaiste przygnębiaj ący nie była w stanie zdobyć sobie niezbędne­ go uznania. Tak to we Francji ani żaden z dwu parweniuszowskich po­ rządków " cesarskich " , ani żadna z pięciu j ałowych " republik " nie zdoby­ ły trwalszego autorytetu . W Hiszpanii, począwszy od XVII wieku autory­ tet licznych rządów był prawie żaden, a woj na domowa trwała niemal bez przerwy. Spośród rządów wielu państw powstałych w naszym stuleciu raptem kilka zdobyło sobie j akikolwiek w ogóle, a i to bardzo chwiej ny autorytet. Włochy pozostały niemal tak samo podzielone, j ak były przed " zj ednoczeniem " ; Republika Irlandii nigdy nie uwolniła się od woj ­ ny domowej ; bandytyzm cechuj e rząd grecki od czasu uzyskania przez ten kraj niepodległości; w czasach nowszych niewiele j est rządów, których poddani potaj emnie lub nawet j awnie nie pokładaliby swej wierności gdzie indziej : " zdrada stanu " , laesa majestas (zbrodnia, która obrosła w no­ we znaczenie od czasu wyłonienia się państw nowożytnych) j est oczywi­ stym przestępstwem, które wszakże zauważa się dziś właściwie dopiero podczas wojny. Ale też żaden z tych faktów bynaj mniej nie j est zaskaku­ j ący. Roszczenia rządów do autorytetu opiera się na skrajnie niewiarygod­ nych i szemranych racj ach, które mało kto, a i to nie dłużej niż przez pięć

218

O postępowaniu człowieka

minut uzna za przekonuj ące, i które nie maj ą wiele albo i zgoła nic wspól­ nego z tym rządem, który się na nie powołuj e : " suwerenność ludu " czy też " narodu " , " demokracj a " , " rządy większości " , " partycypacj a " itp . I kto, j eśli nawet uważa się za " proletariusza " i wierzy, że rząd ma autorytet na mocy tego, że składa się z " proletariuszy " bądź żywi " proletariackie " sympatie, j est w stanie odnieść to do owych kieruj ących się prywatnym interesem uzurpatorów, wykonawców najbardziej oszukańczego coup d'etat w epoce nowożytnej , którzy przez ostatnie półwiecze sprawuj ą wła­ dzę w Rosji? W rzeczy samej swój tytuł do rządzenia tym najbardziej nie­ j ednorodnym z państw nowoczesnych mogą opierać j edynie na szybko topniej ącym kapitale wiary, za sprawą którego można ich pomylić z legal­ nymi następcami carów, co może wydać się przekonuj ące z uwagi na ich postępowanie, z uwagi na bezpośrednie przej ęcie carskiego aparatu wła­ dzy i z uwagi na uznanie, j akie uzyskali u innych rządów. Ó w uderzaj ący fakt, że w większości nowoczesnych państw europej ­ skich ( a i we wszystkich państwach powstałych n a ich wzór gdziekol­ wiek w świecie) nie udało się ustanowić rządu, który zdobyłby sobie nie­ kwestionowany autorytet, wywołuj e przekonanie, że autorytet się nie li­ czy. Rządy skłonne są przemawiać do swych poddanych j edynie w terminach władzy i okazj onalnych osiągnięć, a i poddani skłonni są oczekiwać j edynie takiej rekomendacj i . W rzeczy samej odległy j est czas, gdy odrzucenie idei autorytetu j ęło wypaczać nasze myślenie o ukonsty­ tuowaniu rządów. Większość twórców i reformatorów konstytucj i w cza­ sach nowożytnych nie uważała za potrzebne uj mowania konstytucj i j ako tego, w ramach czego można rozpoznać autorytet władzy: pomieszali to z samym aparatem rządzenia i rozpoznali j ako j edynie element maszyne­ rii czynienia możliwie szybko i przy możliwie naj mniej szym sprzeciwie tego, co wedle nich należy czynić. I rzutuj e to na przeszłość: dzisiaj po­ ucza się nas, że monarchia dziedziczna była roztropnym rozwiązaniem strzegącym przed sporami o sukcesj ę i zabezpieczeniem przed zamętem interregnum. Choć jednak osiągnięcia mogą zj ednać niektórych, nawet wielu, choć porządek konstytucyj ny może budzić aprobatę z uwagi na j e­ go praktycznie korzystne następstwa i choć władza rządu nowoczesnego może być często zaiste nieodparta, nie są to kategorie, w których da się przypisać rządowi autorytet. Owo toporne i dziś j uż powszechne pomieszanie poj ęć gotowe uj ść naszej uwadze, j ako że doniosłe słowa, których używamy dla wyrażenia wierzeń co do konstytucj i rządów (a tym samym i ich prawomocności

O postaci nowożytnego państwa europejskiego

219

czy autorytetu) s ą dzi siaj dwuznaczne, ponieważ używa się ich również do wyrażania wierzeń co do przedsięwzięć i osiągnięć rządzących2• W ten sposób słowo " demokracj a " , w należytym sensie oznaczaj ące sposób ustanawiania rządu i legitymizowania j ego władzy, stosuj e się również do opisywania konkretnych rozporządzeń bądź polityki władz lub nawet do opisywania pewnego rodzaj u więzi prywatnych i pewnych motywacj i do działania. Często ma to charakter manipulacj i politycznej : z uwagi na aprobatę, j aką wzbudza słowo " demokracj a " użyte w należytym kon­ stytucyj nym sensie, w nadziei uzyskania podobnej aprobaty naciąga się je tak, aby określało realizacj ę konkretnej polityki. Ale owo podstępne zabieganie o poparcie j est tylko j ednym z przej awów wieloznaczności, która skaziła całe słownictwo dyskursu politycznego, a j akiekolwiek sło­ wo w sensie " autorytetu " unika wypaczenia j edynie wtedy, gdy w ogóle nie j est używane. Nikt nie pomyśli, że poczytawszy uchwalenie Statute of Uses* za krok, który godziło się uczynić rządzącym z uwagi na " dane od Boga, dziedziczne prawo " , wypowie j akąkolwiek istotną pochwałę lub naganę tej regulacji, wielu natomiast uzna (niesłusznie) , że powiedzą coś istotnego, j eśli przyznanie państwowych rent dla osób starszych, gwarancj ę pomocy prawnej dla biedoty czy też wprowadzenie obowiąz­ ku szkolnego na poziomie ponadpodstawowym poczytaj ą za akty " demo­ kratyczne " . Nowożytna refleksj a europej ska na temat autorytetu władzy j est bar­ dzo rozległa; choć często pomysłowa, niekiedy głęboka, to w wymiarze praktycznym nie szanuj e zbytnio " roztropności cywilnej " Europejczyków. Arystotelesowi, który posiadał j edynie słowa na oznaczenie konstytucj i rządów, trudno było tego uniknąć. Ale odpowiedzialność za nierozważne zaszczepienie tej dwu­ znaczności nowożytnej europej skiej terminologii politycznej ponosi Monteskiusz. Inte­ resowało go to, co nazywam postacią państw europej skich i urzędem ich rządów, i był j ednym z pierwszych myślicieli, który niedwuznacznie określił to j ako swój przedmiot zainteresowania. Niefortunnie j ednak j edyne znane mu słowa na oznaczenie postaci by­ ły słowami oznaczaj ącymi konstytucje. Na przykład " tyranii " (która dla Monteskiusza była pewnym typem idealnym pozbawionym egzemplifikacj i w Europie) nie uważał za rząd posiadający autorytet do rządzenia w pewien sposób, lecz poczytywał go za wła­ dzę skłonną odwoływać się do pewnej skłonności w poddanych (mianowicie strachu) i taką, po której poddani mogli oczekiwać określonego rodzaj u działań. ' " Ustawa o użytkach " , przyjęte za czasów Henryka VIII ( 1 535) prawo u uwłaszczeniu nieruchomości znajduj ących się w " użytkowaniu " wszelkiego rodzaj u podmiotów. Przez nadanie prawa własności Korona dążyła do zwiększenia wpływów podatkowych oraz do rze­ czywistego przejęcia dóbr kościelnych, skoro król był głową Kościoła Anglii (przyp. tłum.) . 2

O postępowaniu człowieka

220

W historii konstytucyj nej państw europej skich są wspaniałe epizody; na ogół j ednak, czemu trudno się dziwić, historia owa to dziej e raczej mętnych i brudnych zabiegów w celu ugruntowania nowoczesnej skłon­ ności do osądzania wszystkiego z punktu widzenia skutków politycznych i praktycznych oraz w celu odsunięcia na bok kwestii prawomocności. Ale też w kontekście tematu niniej szych rozważań liczy się przede wszystkim zrozumienie, że względy dotyczące autorytetu władzy nie identyfikuj ą officii rządzących ani charakteru stowarzyszenia rządzonych i że wierze­ nia, w obrębie których można je zidentyfikować nie są terminami pozwa­ laj ącymi na przypisanie władzy autorytetu. Interesuj e mnie to, co myśla­ no i mówiono na temat postaci nowożytnego państwa europej skiego j ako stowarzyszenia ludzi, a i to, co myślano i mówiono na temat urzędu bądź zaangażowań władzy3• Ź ródłem władzy " pozostaj ącej w dyspozycj i rządzących nowymi pań­ " stwami nowożytnej Europy był z wolna rozbudowywany aparat rządze­ nia. Aparat ów składał się z rad, komisj i, komitetów, sekretariatów sta­ nu, doradców, zawodowych urzędników, poborców podatków, konsta­ blów, wszelkiego rodzaj u szpiegów i agentów, a także bureaux, w których wszyscy oni pracowali, z ich wiedzy, procedur, dochodzeń, które prowa­ dzili, informacji, które gromadzili, a i z ich zdolności do odszukiwania informacj i w archiwach, skoro okazywała się potrzebna. Aparat ten roz­ winął się na gruncie rudymentarnego aparatu administracyj nego i poli­ cyj nego średniowiecznych królów i władz municypalnych, i, ustawicznie wzbogacany o narzędzia i procedury sprawdzone w przedsięwzięciach gospodarczych, stale rozrastał się i doskonalił w rękach następców pierwszych władców Europy nowożytnej , tak że przez minione pięć stu­ leci nie było w Europie ani j ednego pokolenia rządzących, które nie do­ dałoby czegoś do tej maszynerii . W rezultacie o dzisiej szych rządach europej skich można powiedzieć, że ich "władza " polega na zdolności do j asnego formułowania zamy­ słów i obwieszczania ich w taki sposób, że staj ą się od razu dostępne i są Na soborze w Bazylei koncyliaryści utrzymywali, że upoważnienie do rządzenia Kościołem powinno należeć do soboru powszechnego, a rolę papieża powinno się ograni­ czyć do funkcji rektora (to znaczy, urzędnika wykonującego postanowienia soboru) , nato­ miast ich przeciwnicy odrzucali stanowczo jakąkolwiek tego rodzaj u reformę konstytucyj ­ ną. Niemniej żadna ze stron nie dopuściła się kolosalnego błędu pojęciowego polegaj ące­ go na pomieszaniu tej kwestii ze sporem o należyte zaangażowania władzy Kościoła. 3

O postaci nowożytnego państwa europejskiego

22 1

łatwo zrozumiałe dla wszystkich zainteresowanych, na zdolności do mo­ bilizowania stałego poparcia bądź wymuszania stałego posłuszeństwa, na zdolności do szybkiego i oszczędnego działania w sposób gwarantu­ j ący osiągnięcie pożądanego wyniku w postaci możliwie naj mniej skażo­ nej przez nieprzewidziane przeszkody. I rządy współczesne posiadły tę " "władzę dzięki temu, że wytyczyły oznaczone na dokładnych mapach, strzeżone granice terytorium swej j urysdykcji, granice, których nikomu nie wolno przekroczyć bez drobiazgowej kontroli i bez wyraźnego ze­ zwolenia; dzięki łatwym do zmobilizowania, umundurowanym i stosow­ nie wyposażonym siłom zbroj nym; dzięki wielkim siłom policyj nym, dysponuj ącym naj nowocześniej szym materie[; dzięki procedurom księgo­ wym, bankowym i monetarnym pozwalaj ącym zbierać podatki, do któ­ rych ściągania rządy są upoważnione, a i pozwalaj ącym funkcj onować w stanie permanentnego zadłużenia; dzięki kontroli emisj i pieniądza i kredytu; dzięki piśmiennym poddanym, którym ze znaczną ufnością można narzucić obowiązek czytania rozporządzeń i wypełniania formu­ larzy, wśród których bez przeszkód można rozpowszechniać zarządzenia (czy to nakazy, czy też zachęty) , z których od każdego można wymagać noszenia documenti i z których każdego można zidentyfikować z imienia i nazwiska, z uwagi na podpis, zdj ęcie, odciski palców itd . ; dzięki swo­ bodnej dostępności papieru, atramentu i rej estrów (urodzeń, śmierci, małżeństw, adresów, dochodów, zaj ęć itd.) , które samorzutnie powstaj ą, skoro tylko papier i atrament sprzęgnie się z ciekawością bądź ambicj ą; dzięki ministerstwom, urzędom, aktom, kartotekom, rocznikom staty­ stycznym; dzięki telegrafowi (który w minionym stuleciu pozwolił Ab­ dulowi Harniciowi z nieporównaną efektywnością dokonać rzezi ormiań­ skich poddanych) , telefonowi, radiu i telewizji, maszynie Holleritha, komputerowi i mikrofonowi. Ale owa "władza " będąca dziś w dyspozycj i rządów (dzięki której naj mniej potężny z nich posiada bardziej skuteczne narzędzia urzeczy­ wistniania swych zamysłów niż najpotężniej szy z dawniej szych rządów) j est j edynie odbiciem ogromnego rozrostu w czasach nowożytnych możliwości panowania nad ludźmi i rzeczami . Ó w aparat rządzenia nie j est niczym więcej niż wykorzystywaniem przez rządy procedur, narzę­ dzi oraz wynalazków, które bezmiernie podniosły dostępność i wiary­ godność informacj i, szybkość komunikacj i oraz stopień pewności, z j a­ kim można przewidywać wynik działania, procedur, narzędzi i wynalaz­ ków, które stoj ą do dyspozycji każdego, kto może sobie na nie pozwolić.

O postępowaniu człowieka

222

Aparat ów j est wspólny - stosownie do ich zasobów i decyzj i - wszyst­ kim rządom bez względu na ich konstytucj ę; j ego dostępność nie ma nic wspólnego ze sposobem, w j aki rząd j est upoważniony do rządzenia. W całych dziej ach nowożytnych żaden nowo ukonstytuowany rząd nie ograniczył nigdy - właśnie z racj i tego, że j est ustanawiany od nowa - swego tytułu do używania aparatu władzy odziedziczonego po po­ przedniku, j eśli nawet niekiedy zawieszał doraźnie funkcj onowanie szczególnie kontestowanych w danym czasie elementów tego aparatu Q ak taj na policj a bądź inkwizytorskie metody przesłuchań) . Niemniej uzurpator, który zdobywa zwierzchność nad tym aparatem, nie staj e się tym samym upoważniony do rządzenia, a i autorytet prawomocnego rządu nie ulega żadnemu uszczupleniu, j eśli rząd ów dysponuj e j edynie skromnym aparatem władzy. Z drugiej wszakże strony postaci przypisywane państwu j ako stowa­ rzyszeniu ludzi i urzędowi nim rządzących są ściśle związane z aparatem władzy. Oczywiście, owej postaci i należytych zaangażowań rządzących nie sposób określić j ako takich w kategoriach aparatu władzy i nie j este­ śmy zobowiązani do przychylenia się do niesłychanej (co nie znaczy: nie­ słyszanej) sugestii, j akoby należyte zaangażowania rządu były określone przez możliwości powolnego mu aparatu władzy i j akoby rząd miał pra­ wo robić wszystko, co tylko j est w stanie uczynić. Choć j ednak wierze­ nia, na mocy których dany rząd j est upoważniony do rządzenia, nie do­ starczaj ą żadnych w ogóle racj i po temu, ażeby rząd ów wyrzekł się ta­ kiego bądź innego instrumentu władzy (nie istniej e nic takiego j ak swoiście " demokratyczny " albo republikański czy też monarchiczny apa­ rat władzy) , to tego rodzaj u racj e wypływaj ą z wierzeń co do postaci sto­ warzyszenia, które ma być rządzone, i co do należytych zaangażowań rządu takiego stowarzyszenia. Krótko mówiąc, choć nie należy oczeki­ wać, że wierzenia co do postaci nowożytnego państwa europej skiego i of ficii j ego rządu znalazły odzwierciedlenie w dziej ach konstytucyj nych no­ wożytnych państw europej skich, to zarazem należy oczekiwać, że owa postać i owo officium rzeczywiście odzwierciedliły się w tym, co można by nazwać historią administracyjną tych państw. Kiedy w XVI wieku do europej skiego słownika typów stowarzy­ szenia dodano słowo state (i j ego odpowiedniki w innych j ęzykach) , a na­ stępnie, po niej akich wahaniach, zaczęto używać go na oznaczenie sto­ warzyszenia j ednostek ludzkich, odniesienie tego słowa nie pokrywało 2.

O postaci nowożytnego państwa europejskiego

223

się z tym, co dotąd nazywano " królestwem " lub, w kręgach wykształco­ nych, regno vel civitate. Słowo to oznaczało pewien nowy typ stowarzysze­ nia ludzi wyłaniaj ący się w Europie przez z górą stulecie i krzepnący w niektórych częściach kontynentu szybciej i wyraziściej niż w innych. Słowo to urobiono od rdzenia łacińskiego, przez co niosło z sobą potocz­ ne znaczenia słowa status i (podobnie j ak " naród " w j ego nowoczesnym znaczeniu) było metaforą wskazuj ącą na podobieństwo owej wyłaniaj ą­ cej się organizacj i i tego, co było j uż swoj skie (tego choćby, co oznacza­ no słowem estate w różnych j ego znaczeniach) . Ale poza tym nie dawało żadnych wskazówek pozwalaj ących zidentyfikować, a tym bardziej spre­ cyzować postać tego stowarzyszenia, które nazywało. W rzeczy samej stawiało, a nie rozstrzygało pytanie o to, j ak właściwie należy rozumieć owo wyłaniaj ące się stowarzyszenie. I nie było to pytanie łatwe do pominięcia. Człowiek przystosowywał się do niektórych dotąd nie znanych mu i co bardziej naglących wymo­ gów narzuconej mu nowej sytuacj i bez większych może trudności, o ile j ednak j akoś nie odpowiedział sobie na to pytanie, nie wiedział, czego oczekiwać, a i czego ogólnie oczekuj e się od niego. Urobienie sobie j a­ kichś wierzeń co do tych oczekiwań i ukształtowanie w sobie zdolności odróżniania postępowania stosownego dla aktora tego nowego rodzaj u dramatu oznaczało naszkicowanie sobie odpowiedzi n a to pytanie, j eśli nawet nigdy nie zostało otwarcie zadane. Choć wszakże większość lu­ dzi aż po dziś dzień nie doszła w tej sprawie do niczego więcej , owo ro­ zumienie nie j est w stanie sprostać wymogom żadnych innych prócz najprostszych sytuacj i obcowania międzyludzkiego, a co dopiero zaspo­ koić nienasyconą ciekawość człowieka nowoczesnego. Nawet do Bate­ sów tego świata coraz słabiej przemawiała maksyma, że " dość dla nas wiedzieć, że j esteśmy króla poddanymi " * . Tak oto trudno się dziwić, że owo pytanie miało skupić na sobie tak wielką uwagę, j aką mu po­ święcono w początkach epoki nowożytnej , i że udzielano na nie tak roz­ maitych odpowiedzi, od opisów sformułowanych w ramach właściwości i tego, co podawano za adekwatne analogie, po głęboko przemyślane konstrukcj e teoretyczne . Co więcej , j est to pytanie, które kolej ne po­ kolenia stawiaj ą stale od nowa, j ak gdybyśmy przez pięć stuleci nigdy nie nawykli do tego rodzaj u stowarzyszenia, które określamy mianem * Szekspir, Życie króla Henryka V, akt IV, scena (przyp . tłum.) .

l,

w

przekładzie Leona Urlicha

224

O postępowaniu człowieka

" " państwa , i nigdy nie przestali uważać go, a i owej narzucanej nam przezeń tożsamości, za rzecz zagadkową. Albo też należałoby może po­ wiedzieć, że ów nowy typ stowarzyszenia nie wyj awił od razu w chwili powstania wszystkich swych potencj alności, że początkowo był nie wię­ cej niż szkicem i że to, co robimy od pięciuset lat, j est eksplorowaniem doświadczenia, które wymyka się ostatecznemu zrozumieniu, ponieważ u stawicznie otwiera się przed nami w zaskakuj ąco rozmaitych kierun­ kach . jakkolwiek by j ednak z tym było, chodzi mi j edynie o rozważenie niektórych z perypetii owego zaczętego w XVII wieku badania postaci państwa nowożytnego . ] es t to badanie należące do pewnej rodziny przedsięwzięć badaw­ czych, którą zwykliśmy określać mianem nowożytnej europej skiej myśli politycznej . A choć daj e się odróżnić od wszystkich tych przedsięwzięć pokrewnych, z niektórymi j est skoligacone bliżej niż z innymi . I tak, j est szczególnie blisko związane z badaniem funkcj i rządu; w rzeczy samej często poj awia się w pismach myślicieli, którzy uprawiali j e j ako będące samo w sobie badaniem zaangażowań rządów i tożsamości, j aką te zaan­ gażowania narzucaj ą rządzonym, i wcale nietrudno zrozumieć, dlaczego tak miałoby być. I w dalszym ciągu moich rozważań oba te przedsięwzię­ cia badawcze będę traktował j ako dwa aspekty j ednego badania, podej ­ muj ąc j edno bądź drugie stosownie d o tego, c o wyda się naj bardziej do­ godne. Badanie to wiąże się również blisko z dociekaniami co do apara­ tu władzy, choć w tym przypadku (j ak to j uż zaznaczyłem) cały czas trzeba pamiętać o istotnej różnicy. Natomiast związek z dociekaniami dotyczącymi konstytucj i i autorytetu rządów j est bardziej odległy. Co więcej , owo badanie j est dociekaniem, które można rozwij ać, j ak i j est rozwij ane w którymkolwiek z dwu kierunków: państwo j est pewną wie­ lością w j edności i j ego postać można analizować skupiaj ąc uwagę j uż to na tej wielości, j uż to na tej j edności; na postaciach stowarzyszonych al­ bo na sposobie, w j aki są stowarzyszeni. Nazywanie refleksj i na ten dwoisty temat - postaci państwa i zadań j ego rządu - " badaniem " , podczas gdy namysł ów w tak wielkiej mierze dotyczył i dotyczy tego, czym można uczynić owo stowarzyszenie zwa­ ne " państwem " , j aką postać można mu nadać i j akich działań należy oczekiwać od rządu, może się wydać przesadą. Ale też w refleksj i tej za­ wsze obecne było i j est dążenie do osiągnięcia autentycznie teoretycz­ nego rozumienia doświadczenia życia w państwie i właśnie to badanie będzie mnie tutaj nade wszystko zaj mować, a pisma obrońców ideał-

O postaci nowożytnego państwa europejskiego

225

nych sposobów ułożenia tych rzeczy oraz pisma czynnych polityków bę­ dą mnie interesować wyłącznie z uwagi na postulowane w nich stano­ wiska teoretyczne. Sytuacj a w szesnastowiecznej Europie nie była tak zagadkowa j ak sytu­ acj a w antycznej Grecj i, odnośnie do której panuj e opinia, że życie w wa­ runkach polis wyłoniło się z okoliczności życia plemiennego, a owo " zj ed­ noczenie plemion " zrodziło nieistniej ącą przedtem personam: " obywate­ la " . Europa będąca przedmiotem naszego zaintere sowania (może z wyj ątkiem Szkocji) na długo przedtem utraciła istotny charakter ple­ mienny, tym zaś, co rozpoznawało słowo " państwo " , była pewna kon­ strukcj a powstała z przeporządkowania elementów średniowiecznego królestwa, z których każdy od dawna był przedmiotem niezmordowanej refleksj i . Wszystko w tym państwie, rzec można, było niej asno znaj ome, choć nic nie było uchwytnie takie samo. Niewiele zgubiono w trakcie przebudowy, niewiele dodano bezdyskusyj nie nowego, niemniej wszyst­ ko uległo zmianie. Konstrukcj a ta powstała w głównej mierze z materia­ łów odzyskanych: to mieszkanie budowane przez wiele rąk, przez wiele lat, w odpowiedzi na okolicznościowe potrzeby, z materiałów czerpanych z pobli skich ruin sadyby seniora, dworu królewskiego i średniowieczne­ go opactwa; to budowla, w odniesieniu do której poj ęcia dzieła ukończo­ nego i nieukończonego są na równi nieadekwatne . Niektóre z kamieni rozłupano i ukształtowano inaczej , inne pozostawiono w zasadzie w sta­ nie, w j akim wyj ęto j e z ruin; i wzniesiono z nich nową budowlę, w któ­ rej każdy miał nowy użytek. Ale że nie było architekta, rozumienie tej budowli nie może polegać na dociekaniu zamysłu. To cokolwiek bez­ ładna konstrukcj a wzniesiona przez rzemieślników, którzy sami sobie służyli doraźnie za proj ektantów, działaj ąc wedle przez siebie ustano­ wionych konwencj i . Postać państwa nie j est modelem, z którego można robić odbitki; j est tym, czym uczynił ją wysiłek rozumienia tego do­ świadczenia. Ó w wysiłek zrozumienia natrafił na szereg wytartych analogii, z któ­ rych pewne śmiało możemy pominąć, choć nie dlatego, że nie cieszą się istotnym wzięciem, lecz dlatego, że szybko okazały się nieadekwatne bądź nieprzekonuj ące, j ak idea głosząca, że państwo j est niby " rodzina " i że stosunki między j ego członkami przypominaj ą stosunki rodzinne; al­ bo też sugestia, że państwo j est j ak " organizm " i że stosunki między j e­ go członkami są j ak stosunki między elementami procesu organicznego.

226

O postępowaniu człowieka

Zarazem j ednak poj awiły się dwie idee, a każda obiecuj ąca istotny przy­ rost rozumienia i dowodnie gotowa wchłonąć cały kierunek myślenia, wokół których od XV wieku nieprzerwanie obraca się europej ska reflek­ sj a na ten temat, a mianowicie idea państwa poj ętego j ako societatis oraz idea państwa uj ętego w poj ęcie universitatis . Idee te wywodziły się z rzymskiego prawa cywilnego, na gruncie któ­ rego te kluczowe słowa odnosiły się do dwu odrębnych typów stowarzy­ szenia ludzi; i począwszy od XII wieku słów tych używano powszechnie we wszelkiej argumentacj i dotyczącej prawnej kwalifikacj i stowarzyszeń. Tak oto pomysł, by sprawdzić ich przydatność do zrozumienia owego wyłaniaj ącego się stowarzyszenia, którego nie nazywano j eszcze " pań­ stwem " , ale rozpoznawano j uż j ako cokolwiek zagadkową nowość, był czymś naj zupełniej naturalnym. W rzeczy samej było niemal nieuniknio­ ne, że refleksj a podąży tym tropem, albowiem można powiedzieć, że u schyłku średniowiecza każda ludzka wielość-w-j edności była prawnie zrozumiała wyłącznie za pomocą poj ęć j uż to societatis, j uż to universita­ tis. W kontekście wszakże interpretacj i postaci państwa każde z tych słów nabrało nieco szerszego znaczenia, ogarniaj ącego rozmaitość cokol­ wiek luźno związanych właściwości, i to właśnie te poj ęcia (nie zaś ich wersj e ściśle prawne) będą nas tu interesować. Rozważanie losów reflek­ sj i na temat postaci państwa i zadań rządu za pomocą tych poj ęć otwie­ ra perspektywę badawczą, która nie musi być bardziej istotna od innych, nie mniej interesuj ących, a ukazuj ących te losy w innej postaci. Wszakże badanie historyczne, które pozwala zrozumieć i rozpatrzeć krytycznie pewne szczególne spój ne przedstawienie przygodnej sytuacj i, osiąga chy­ ba wszystko, na co można liczyć w tego rodzaj u przedsięwzięciu. W okresie późnego średniowiecza słowa societas i universitas były j uż używane na oznaczenie pewnych rzeczywistych stowarzyszeń i wspól­ not. Całą ludzkość poczytywano za pewną societatem, podobnie j ak civitas lub regnum; natomiast wolne miasto, gildię, kapitułę katedry lub " uni­ wersytet " rozpoznawano j ako universitates. W następstwie tego kiedy j ę­ ły służyć za adekwatne określenia państwa, w oczach nieuczonych zda­ wały się podsuwać użyteczne, ale stanowczo niedoskonałe analogie. W kręgach uczonych każde z nich stało się wszakże punktem wyj ścia subtelnej argumentacj i zmierzaj ącej do wyłuszczenia natury państwa. A że sądzono przy tym, że tego rodzaj u charakterystyka niesie z sobą określone wnioski co do zadań rządu, słów tych zaczęto również po­ wszechnie używać w sporach na ten temat. Na przykład reformatorzy

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

227

na soborze w Bazylei swe rozumienie urzędu papieża opierali na założe­ niu, że Kościół j est pewną universitate. W ten sposób societas i universitas, utarte j uż j ako określenia dwu odrębnych typów stowarzyszenia ludzi, zaczęły reprezentować dwie rozłączne interpretacj e państwa, tak że opo­ wiedzenie się za j edną oznaczało odrzucenie drugiej . Jednakże obietnica precyzji, j aką owo rozdzielenie stron obiecywało badaniu, okazała się iluzoryczna. Każde z tych wyrażeń, oderwane od wymuszaj ącego ścisłość kontekstu prawnego, j ęło oznaczać j akiś luź­ no związany zespół właściwości, z których pewne były j awnie nieistotne w nowym kontekście; w naj lepszym przypadku można się nimi było po­ służyć z zastrzeżeniami, a źródłem rozumienia, j akie ewentualnie to przynosiło, była raczej zasada czynienia owych wyj ątków niż sam wybór modelu . Rozłączność tych terminów rozmyła się, j ako że najwyraźniej ogarniały pewne wspólne właściwości; autentyczne przeciwieństwa zo­ stały zamazane, nie ulegaj ąc likwidacj i : choćby słowa, które stały się od­ powiednikami tych terminów łacińskich w j ęzyku angielskim (partnership i corporation) zaczęły w końcu być używane zamiennie. Wreszcie zamęt poj ęciowy, pośród którego słowo " społeczny " zawłaszczyli szermierze universitatis, sprawił, że owe dwa terminy, które zdawały się dwoma obie­ cuj ącymi narzędziami refleksji, utraciły wiele ze swej wartości . Tak oto, gdy z j ednej strony nieustannie rozwij ała się wieloznaczna postać pań­ stwa, z drugiej wychodziła na j aw nieprzydatność czy to słowa societas, czy też universitas j ako adekwatnych reprezentacj i tej postaci, a także ich niepodatność na złączenie w j edno bardziej adekwatne określenie. I w rozmaitych przebraniach koncepcj e te przetrwały j ako rywalizuj ące dogmaty, wyrażaj ące bynajmniej niewłaściwą postać państwa, lecz skłon­ ność eksplorowania potencj alności tej postaci w j ednym albo w drugim kierunku . Choć j ednak są tak znieprawione, pojęć tych nie uważam za zasługu­ j ące na wieczne potępienie i proponuj ę odkupić je przywracaj ąc im funk­ cj ę, dla której zostały pierwotnie pomyślane : funkcj ę wyodrębniania i uprzystępniania rozumieniu owej wielości-w-j edności stowarzyszeń człowieka. Czego bowiem żaden w odniesieniu do państwa nie j est w stanie dokonać samotnie, tego może dokonaj ą pospołu za sprawą na­ pięć wspólnictwa. Nieredukowalne, niepodatne na syntezę i odrzucone j ako alternatywne uj ęcia postaci państwa, poj ęcia te można przywołać j a­ ko określenie wewnętrznego podziału samej tej dwuznacznej postaci. Państwo da się być może poj ąć j ako nierozładowane napięcie między

O postępowaniu człowieka

228

tymi właśnie dwiema skłonnościami, które reprezentowane są przez sło­ wa societas i universitas . jakoż i w słownictwie stowarzyszenia europej ­ skiego funkcj onowało j u ż pewne w najwyższym stopniu wieloznaczne wyrażenie, za pomocą którego identyfikowano (choć rzecz j asna nie roz­ wiązywano) zagadkę, j aką stanowi dla nas postać nowożytnego państwa europej skiego : i było to wyrażenie societas cum universitate. Owo napięcie, twierdzę, przeniosło się z czasów wcześniej szych. Obrosło w nowe wy­ miary, wytworzyło szczególną dwuznaczność w łonie wszystkich insty­ tucj i państwa nowożytnego i w sposób znamienny rozdwoiło znaczenie słów należących do opisuj ącego go dyskursu: zrodziło zamęt, w którym dziś żyj emy, sytuacj ę, w której wszystkie słowa takie j ak " prawo " , "wła­ dza " , " polityka " itp . maj ą dwa sprzeczne znaczenia. Tak oto teza, j aką proponuj ę zbadać, głosi, że owo właśnie napięcie, nie zaś żadne inne i gorąco debatowane we współczesnym dyskursie politycznym, ma ośrodkowe znaczenie dla zrozumienia postaci nowożytnego państwa eu­ ropej skiego i officii j ego rządu . Badanie to wymaga zagłębienia się w szczegóły tego, co myślano i co mówiono o tej postaci państwa i po­ wołaniu j ego rządu, przedtem trzeba wszakże wyświetlić znaczenia sa­ mych tych istotnych tu poj ęć. Idea societas to tyle co idea sprawczych podmiotów, które, na mo­ cy wyboru bądź okoliczności, są związane wzaj emnie w taki sposób, że tworzą pewnego rodzaj u uchwytne stowarzyszenie. Owa łącząca je więź, posiadaj ąca taki charakter, że z uwagi na nią każdy z tych sprawców roz­ poznaj e siebie j ako socius, nie j est więzią zaangażowania w przedsięwzię­ cie dążenia do j akiegoś wspólnego rzeczowego celu ani umacniania j a­ kiegoś wspólnego interesu, lecz więzią wzaj emnej loj alności, której wa­ runki mogą o s i ągnąć formalizm oznaczany pokrewnym słowem " " legalność . Prawoznawcy poj mowali societatis j ako owoc paktu bądź umowy nie co do tego, że będzie się działać zgodnie, lecz co do tego, że będzie się uznawać w działaniu autorytet pewnych warunków. Do tych warunków dołączyć można przepisy stowarzyszenia, a nawet przysięgę wierności, ale dodatki te nie są konieczne; i tego rodzaj u stowarzyszenie nie wymaga też wyodrębnienia za pomocą nazwy własnej . Ale w szer­ szym sensie (który nas tu interesuj e) ów pakt konstytutywny stał się opisem pewnego rezultatu, mianowicie sociorum, z których każdy dąży do urzeczywistnienia własnych interesów, a nawet jednoczy się z niektó­ rymi innymi w dążeniu do j akichś wspólnych zaspokoj eń, lecz wszyscy 3.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

229

są wzaj emnie związani nieprzerwanym uznawaniem autorytetu reguł postępowania niezmiennych względem czy to dążenia do j akiegokolwiek celu, czy też j ego urzeczywistnienia. Tak oto przyj aciele, sąsiedzi, strony procesu sądowego czy też użytkownicy tego samego j ęzyka - wszystko to są grupy, z których każdą można poczytać za pewne societas . Tego rodza­ ju więź j est więzią, którą w poprzedniej części rozważań nazwałem wię­ zią moralną. Bycie związanym w ten sposób może być - w każdym razie w zasa­ dzie - wynikiem wyboru . Przyj aciele wybieraj ą się wzaj emnie. Ale że istotny tu wybór nie j est ani zobowiązaniem dążenia do j akiegoś wspól­ nego rzeczowego celu, ani wyborem warunków stowarzyszenia, imma­ nentnym rysem tego typu stowarzyszenia nie j est decyzj a o byciu zwią­ zanym, lecz uznanie domyślnych kategorii tego związania - uznanie, na przykład, pewnej wspólnej kondycj i j ęzykowej bądź moralnej . Stąd owo domniemane societas ludzkości, na gruncie którego każdy człowiek rozpoznaj e siebie j ako związanego z każdym innym w ramach preskryp­ tywnego prawa natury bądź Boga, którego to prawa sam nie wybrał i na­ kazów którego sam nie może uchylić; albo też (wyrażaj ąc się w idiomie bardziej współczesnym) societatem, na gruncie której każdy człowiek roz­ poznaj e siebie j ako związanego z każdym innym wspólnotą sytuacji, na którą można odpowiedzieć w nie wiadomo j ak wiele różnych sposo­ bów i na którą każdy musi sam odpowiedzieć, ale w sposób ograniczony przez warunki owej wierności w stosunku do bliźnich. I dalej , w societate warunki stowarzyszenia mogą być skodyfikowane w postaci systemu prawa, mogą i stnieć osoby pełniące urząd sędziów uprawnionych do obwieszczania znaczenia reguł prawa w przygodnych sytuacj ach, do rozstrzygania sporów na gruncie tych reguł i do kara­ nia odstępstw od przyj mowania tych reguł za swoj e w postępowaniu . I societas może mieć władcę lub władców, aczkolwiek nie j est to koniecz­ ne dla i stnienia tego typu związku . Że j ednak w państwie z pewnością istniej e prawo i instytucj e władzy, analogia z societate j est użytecznym narzędziem rozumienia państwa j edynie wtedy, gdy wzięta j est w zna­ czeniu stowarzyszenia o charakterze prawnym i posiadaj ącego zarząd . Ale też urząd władcy czy rządzącego współbrzmi w tym przypadku - j ak i w każdym innym - z charakterem zarządzanego stowarzyszenia. I nie­ zależnie od ukonstytuowania j ego władzy, a i wierzeń, pod względem których rozpoznaj e się j ego autorytet, władca państwa, kiedy rozu­ miemy je j ako pewną societatem, j est kustoszem więzów wierności tego

230

O postępowaniu człowieka

stowarzyszenia i strażnikiem oraz egzekutorem warunków ustanawiaj ą­ cych więź łączącą sociorum . Nie może, na przykład, być właścicielem lub powiernikiem własności societatis, ponieważ niczego ona nie posiada; i nie j est kierownikiem czy menedżerem działań societatis, ponieważ so­ cietas nie działa w sposób, którym trzeba kierować. Ó w władca j est mi­ strzem ceremonii, nie zaś arbitrem mody. Przedmiotem j ego troski są " " maniery współtowarzyszy, a j ego zadaniem j est podtrzymywanie roz­ mowy, nie zaś dyktowanie, co należy mówić. Tak oto państwo uj ęte w poj ęcie societatis j est tym, co gdzie indziej nazwałem civitas, a j ego rząd (niezależnie od konstytucji) j est nomokracj ą, której prawa rozumie się j ako warunki postępowania, a nie narzędzia zaspokaj ania wybranych pragnień . Podobnie bez trudu poj muj emy, czym j est universitas . To tyle co osoby stowarzyszone w taki oto sposób, że ustanawia to j e wespół j ako swego rodzaj u osobę; to tyle co związek osób, który sam w sobie j est osobą czy też pod pewnymi ważnymi względami przypomina osobę. Trudność nastręcza dopiero zrozumienie tego w terminach więzi między osoba­ mi, które maj ą w ten sposób tworzyć coś o tej samej postaci co każda z nich . Wydaj e się to równie paradoksalne j ak dusza świata złożona z dusz bądź rodzina złożona z rodzin . Ale też paradoks ten zniknie chy­ ba, j eśli związkowi temu nie będziemy przypisywać zbiorowej osobowo­ ści, lecz zadowolimy się rozpoznaniem go j ako właściwości bardziej banalnych i łatwiej uchwytnych. Tak właśnie rozumieli universitatem j uryści rzymscy, którzy wymyślili tę korporacyjną formę stowarzyszenia. Związek ten podciągnęli pod prawa dotyczące osób; a choć ni gdy nie zrównali go z rzeczywistą osobą, przypisali mu niektóre z właściwości rozpoznane j ako przysługuj ące wyłącznie osobom; uznali go, na przy­ kład, za podmiot praw własności. Ową universitatem poj mowali j ako byt powoływany do istnienia aktem władzy i odróżniali go od innych rodza­ j ów stowarzyszeń (zwłaszcza od societatis) z uwagi na udzielone mu szczególne uprawnienia. Kiedy zaś j uryści schyłku średniowiecza zaczę­ li badać tę ideę stowarzyszenia korporacyj nego w kontekście kościołów kolegialnych, gmin, uniwersytetów itd . , poj ęcie to uzyskiwało stopnio­ wo coraz większą precyzj ę . Ciało korporacyj ne rozpoznano j ako osoby stowarzyszone z uwagi na pewien j awny wspólny zamysł, w dążeniu do uznanego celu bądź w umacnianiu wskazanego trwałego interesu . Było wytworem ustano-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

23 1

wienia władzy (na przykład królewskiej , książęcej bądź papieskiej ) , które nadawało mu pewne prerogatywy i przywilej e określane zbior­ czym mianem privilegii universitatis . Zdolność tworzenia korporacj i przyznawano grupom złożonym przynaj mniej z trzech osób. Było to zrzeszenie wieczyste, mogące się stale odnawiać przez przyj mowanie nowych członków, i posiadało całkowitą zwierzchność nad swymi członkami j ako takimi . Korporacj a mogła przestać istnieć wyłącznie wskutek naturalnej śmierci wszystkich członków, w następstwie do­ browolnego zrzeczenia się właściwych j ej przywilej ów, za sprawą ska­ sowania przyznanych j ej przywilej ów z uwagi na nadużycie posiada­ nych uprawnień bądź sprzeniewierzenie się deklarowanym celom, wreszcie przez przedawnienie się celu, dla urzeczywistniania którego powstała. Korporacj a mogła ustanawiać reguły rządzące postępowa­ ni em j ej członków i ustanawiać wewnętrzne władze wykonawcze zarządzaj ące j ej sprawami; na ogół decyzj a większości zgromadzenia korporacyj nego była wiążąca i dla mniej szości, która zrazu miała inne zdanie. A że więź korporacyj na była więzią na zasadach j akiegoś wspól­ nego rzeczowego celu, członkostwo wymagało deklaracj i udziału w dą­ żeniu do tego celu, zobowiązania (możliwe że ślubów) działania na rzecz tego celu i akceptacj i ze strony j uż stowarzyszonych . Członek mógł wystąpić z korporacj i na mocy własnej decyzj i, z tym że mogło to wymagać spełnienia j akichś wymogów formalnych; z drugiej strony, członek mógł być u s unięty za odstępstwo . Tego rodzaj u zrzeszenie mu­ siało mieć nazwę (w później szym czasie również dostępny w rej estrach adres) , często posiadało też wspólną pieczęć j ako narzędzie poświad­ czania autentyczności ustanowi eń korporacyj nych . Mogło posiadać własność, nabywać, sprzedawać, zawierać umowy z innymi, zatrudniać pracowników i w inne j eszcze sposoby działać tak, j ak gdyby było oso­ bą. Niemniej korporacj a j ako taka (choć nie j ej członkowie) nie podle­ gała oskarżeniu o przestępstwo, nie była uważana za podmiot zdolny do grzechu i, j ako byt pozbawiony duszy, nie podlegała cenzurze ko­ ścielnej . Zarazem j ednak podlegała kontroli i nadzorowi ze strony wła­ dzy, która j ą powołała. Tak oto wolno stwierdzić, że nie dopuszczano się niczego szczególnie niestosownego, gdy tego rodzaj u zrzeszenie poczytywano za persona ficta. Zrzeszenie korporacyjne nasuwało się jako pewna analogia, w ramach której można by próbować zrozumieć owe wyłaniaj ące się w Europie no­ wożytnej stowarzyszenia, które wkrótce zaczęto nazywać " państwami " .

232

O postępowaniu człowieka

I j asne było, że to obiecuj ąca analogia, bogata w treści nie tylko atrakcyj ­ ne dla teoretyka, ale i zapraszaj ące do snucia rozmaitych zamysłów, wedle których można by chcieć formować nieukształtowaną j eszcze postać tego nowego rodzaj u stowarzyszenia. Zarazem j ednak j asne też było, że te analogie trzeba pod pewnymi względami zmodyfikować, j eśli maj ą być adekwatne. Pewien rozdźwięk wywoływał choćby fakt, że kor­ poracj e były ustanowieniem j akiegoś już uznanego autorytetu prawnego, j eśli nawet i niektóre państwa nowożytnej Europy powstały w ten spo­ sób. Rysem j awnie nieadekwatnym było podleganie przez korporacj e kontroli i nadzorowi ze strony tegoż autorytetu : w końcu "wolnemu " i " suwerennemu " państwu można było - przynaj mniej z j ednego punk­ tu widzenia - w ogóle przypisać istnienie wyłącznie przez zaprzeczenie j akiegokolwiek tego rodzaj u poddaństwa. I tak samo nieadekwatny był też rys korporacj i polegaj ący na tym, że to zrzeszenie dobrowolne, z któ­ rego można wystąpić po prostu na mocy postanowienia. Ale gdy z for­ muły tego zrzeszenia usunąć klauzulę podległości prawnej , a i dostoso­ wać ją pod paroma j eszcze innymi względami, zachowuj e dostateczne bogactwo treści, aby być użytecznym narzędziem rozważania oraz iden­ tyfikacj i państwa pod względem j ego właściwości . Niektórzy z tych, co w później szych czasach skłonni byli uznawać postać państwa za ciało korporacyj ne, uważali za stosowne teoretyzować j e w terminach " rzeczywistej " osobowości (osoba fikcyj na może być j e­ dynie wytworem wyższego autorytetu prawnego) czy też " powszechnej " lub nawet " rzeczywistej " woli. Ale też tego rodzaj u postulaty nie są wa­ runkiem sensowności tego podej ścia. Owa postać państwa sugerowana przez analogię z ciałem korporacyj nym nie j est niczym bardziej niezro­ zumiałym niż to, że j akaś wielość inteligentnych podmiotów sprawczych staj e się j ednym w połączonym dążeniu do j akiegoś wspólnego rzeczo­ wego celu i w posiadaniu narzędzi koniecznych do podejmowania decy­ zj i kierowniczych, j akich owo dążenie wymaga. Nie polega to (ani nie musimy zakładać, że polega) na przekształceniu się wielu osób w j edną osobę . Polega to na tym, że wielu mówi j ednym głosem, choć nie dlate­ go, że j ęzyki w ustach wszystkich staj ą się w j akiś cudowny sposób j ed­ nym j ęzykiem, ani dlatego, że inteligencj e wszystkich staj ą się j ednym Umysłem bądź wole j edną Wolą, lecz dlatego, że wszyscy (inaczej niż so­ cii) zgodzili się nie tylko używać tej samej mowy, ale i mówić to samo, i że posiadaj ą narzędzia zobowiązywania się do uznawania takich zbio­ rowych wypowiedzi za swoj e .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

233

Państwo uj ęte poj ęciem universitatis oznacza zrzeszenie inteligent­ nych sprawców, którzy rozpoznaj ą się j ako zaangażowani w zbiorowe przedsięwzięcie dążenia do zaspokoj enia j akiegoś wspólnego rzeczowe­ go pragnienia; wielu staj e się j ednym z uwagi na pospólne zaangażowa­ nie i wespół stanowi siedlisko całkowitej władzy nad sposobem dążenia do związanego z tym celu. Zbiorowość ta może ustanowić funkcj e zarzą­ dzaj ące, których wykonawcy są upoważnieni do podejmowania decyzj i w zakresie dążenia do wspólnego celu, których działania i wypowiedzi uznawane są za czyny i wypowiedzi zrzeszenia. Zbiorowość ta może ustanawiać reguły nakazuj ące respektowanie warunków postępowania, które uważa się za służebne względem owego zbiorowego dążenia. Zie­ mia i bogactwa naturalne terytorium tej zbiorowości, a być może nawet i talenty j ej członków, są własnością korporacji; ale też mogą istnieć re­ guły rządzące tytułem własności i eksploatacj i tych bogactw, a nakłada­ j ące obowiązki bądź przyznaj ące prerogatywy lub przywilej e w tej mierze j ednostkom bądź grupom j ednostek. I tego rodzaj u prawo własności bę­ dzie rozumiane j ako narzędzie sprzyj aj ące realizacj i owego wspólnego przedsięwzięcia. Rząd tej zbiorowości można nazwać teleokracj ą, kie­ rowniczą troską z uwagi na cel. Owo stowarzyszenie nie ma żadnych zo­ bowiązań wierności w stosunku do żadnego zewnętrznego autorytetu; nie podlega oskarżeniu o zbrodnię czy przestępstwo; i " nigdy nie umie­ ra " , j ako że ustawicznie odnawia się przez przyjmowanie nowych człon­ ków uznawanych za dorosłe, inteligentne i uznaj ące fakt przynależności sprawcze podmioty. To, j ak tego rodzaj u zrzeszenie mogło było pierwot­ nie wyłonić się, o ile nie zostało powołane przez j akiś autorytet, j est kwestią nieistotną, ponieważ zrzeszenie to ustawicznie samo się ustana­ wia w postanowieniach bądź przez brak odrzucenia go przez j ego człon­ ków. I choć rezygnacj a z uczestnictwa w nim musi być możliwa (gdyż wspólny rzeczowy cel musi być wybrany przez każdego z udziałowców przedsięwzięcia, a wybór musi być czymś, co można zmienić) , rezygna­ cj a ta j est rzeczą okolicznościowo trudną. Kiedy wczesnonowożytna myśl europej ska podj ęła kwestię identyfikacj i oraz zrozumienia postaci państwa i urzędu j ego rządu, j ako pomocnice namysłu w tej mierze nastręczały się idee societatis oraz universitatis. Fakt, że wskazywały w różnych kierunkach, nie był żadnym powodem po te­ mu, ażeby rezygnować z ich usług. W tym zaczątkowym okresie państwo musiało j awić się j ako zagadkowo wieloznaczny zarys stowarzyszenia,

O postępowaniu człowieka

234

niełatwy do identyfikacj i i dopuszczaj ący nie więcej niż mocno hipote­ tyczne domniemania co do tego, czym można je uczynić w przyszłości; i żadna z tych analogii nie była na tyle zniewalaj ąca, żeby wykluczała drugą. Naszym zadaniem j est teraz rozważenie tych cech państwa i urzę­ du j ego rządu, które sprawiły, że przekonuj ące były owe tak rozbieżne odczytania j ego postaci, oraz wyników nowożytnej refleksj i europej skiej na ten temat, która potoczyła się tymi dwiema drogami. A że j edna z mych tez głosi, że owe cechy państwa, które popychały do takiego dwo­ istego właśnie rozumienia j ego postaci, zostały odziedziczone po króle­ stwach i księstwach Europy średniowiecznej , i że idee societatis oraz uni­ versitatis były już przedtem przywoływane przez myślicieli średniowiecz­ nych w celu rozumienia tych cech, to właśnie j est sprawa, ku której muszę się zwrócić najpierw. Zacznę od próby uchwycenia postaci i ustroj u królestwa schyłku średniowiecza oraz od tego, co będę nazywał utaj onymi w nich zapowie­ dziami societatis; choć bowiem niektóre nowożytne państwa europej ski e wyłoniły się ze stowarzyszeń o innych charakterach, to prefiguracj ą ich pospólnej postaci było właśnie średniowieczne civitas vel regnum . Władca średniowiecznego królestwa nie wyrastał nad bliźnich feudałów z uwagi na wielkość j ego maj ątku ziemskiego, lecz z uwagi na piastowanie urzę­ du władzy, identyfikowanego przez j ego tytuł, takie bądź inne warunki sukcesji, pewną ceremonię wprowadzania na ten urząd, określone ocze­ kiwania co do postępowania j ego wykonawcy i pewne wierzenia co do źródła j ego autorytetu . Był królem. jego władztwo nie było władz­ twem ziemskim; w rzeczy samej trudno je było rozpatrywać w obrębie terytorium. I władztwo to nie składało się z osób (wspólników bądź pra­ cowników) związanych z właścicielem-zarządcą (seigneur) z uwagi na eksploatacj ę zasobów j akiej ś dziedziny ziemskiej . Władztwo to pole­ gało na wierności tych, którymi władca miał tytuł rządzić. Warunkami tej wierności były zobowiązania do nieczynienia i czynienia, artykułowa­ ne z rozmaitym stopniem wyraźności. Zobowiązania te nie były j ednoli­ te w stosunku do wszystkich poddanych, mogły mieć różnorodną postać, od j edynie soj u szu począwszy, a na powinnościach zaspokaj ania określo­ nych roszczeń bądź świadczenia sprecyzowanych usług kończąc, ale ustanawiały więź nadrzędną względem wszelkich innych więzi i do żad­ nej z nich niepodobną: więź między rządzącym i rządzonym, którą da­ wało się odróżnić od więzi seigneur et homme. 4.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

23 5

Królestwo było zatem pewnym stowarzyszeniem osób i wspólnot pod względem warunków postępowania, rozpoznawalnych, choć nie w pełni sprecyzowanych . Wierność rządzonych, aczkolwiek nie zasadza­ ła się na pochwalaniu uczynków władcy, nie była niczym nie uwarunko­ wana; oczekiwano, że władca wynagrodzi za nią swym postępowaniem, i miała swoj e granice wytrzymałości, tak że mogła zostać wypowiedzia­ na, j eśli władca srodze zawiódł te oczekiwania. Zobowiązania władcy by­ ły, przynaj mniej w zasadzie, deklarowane w ślubach koronacyj nych i do­ konuj ące się z biegiem dziej ów zmiany sformułowania tych ślubów świadczą o zmianach oczekiwań poddanych. Rzeczą niezmienną była uf­ ność, że władca będzie postępował należycie, nie zaś w sposób kapryśny, że nie będzie bez potrzeby naciągał warunków stowarzyszenia i że j ego rządy nie przerodzą się w tyranię; to znaczy, w używanie zasobów króle­ stwa dla sycenia prywatnych ambicj i . Ale też zaangażowania znamienne dla tego rodzaj u władcy wyczytamy wyraźniej z j ego powszednich dzia­ łań, osiągnięć oraz opinii wydawanych na te tematy przez poddanych niż z owych często nie dotrzymywanych obietnic. Tak oto pierwszym z zaangażowań władcy było przełożenie owej wierności poddanych na pewną communitatem regnum; to znaczy, wy­ dźwignięcie siebie z poziomu przywódcy militarnego i strażnika pewne­ go źle zdefiniowanego " pokoj u " , silnie uzależnionego od j ego osoby i obecności, na poziom prawodawcy i najwyższego dysponenta sprawie­ dliwości wśród poddanych, niezależnie od ich dostoj eństwa bądź odle­ głości . Poddani byli świadomi siebie j ako przynależni do wspólnot o rozmaitym charakterze i różnych rozmiarach, nigdy nie byli całkiem pozbawieni obyczaju, sądów i procedur rozstrzygania spornych rosz­ czeń, odpłacania za zbrodnie, wynagradzania za krzywdy, j eśli nawet na naj niższym szczeblu obyczaj ów w sposób wielce niedoskonały od­ różniał się od senioralnych reguł kultywowania władztwa ziemskiego. I oto ludzie ci podążali drogą stanowienia królestwa, w którym obycza­ j e takie i procedury podlegały zatwierdzeniu ze strony autorytetu mo­ narszego, drogą stanowienia sądów (lokalnych i kraj owych) będących emanacj ą autorytetu władcy i orzekaj ących pod przewodnictwem sę­ dziów mianowanych przez króla, drogą stanowienia procedur i narzę­ dzi, które uznawały zwierzchność j urysdykcj i monarszej . W ten sposób królestwo wyłoniło się j ako zbiorowisko zachodzących na siebie i nie w pełni sprecyzowanych j urysdykcj i i j ako pewna organizacj a osobi­ stych, komunalnych i korporacyj nych privilegiorum uznawanych przez

23 6

O postępowaniu człowieka

autorytet królewski . Stan stowarzyszenia w terminach systemu rzeczo­ wego prawa, ustanawiaj ącego ład cywilny, był wizj ą odległą i egzotycz­ ną, niemniej widomą przynajmniej prawnikom, gdy w XI stuleciu odzy­ skano Carporem Iuris Civilis, a później sze dążenia władców do porządko­ wania lokalnych obyczaj ów i uj mowania ich w formę pisanych kodeksów w każdym razie nie były z nią sprzeczne4• Owo stopniowe i często przerywane poszerzanie zakresu sprawiedli­ wości królewskiej miało tyleż wspólnego z podtrzymaniem prerogatyw władcy i ściąganiem należnych królowi podatków, ile z egzekwowaniem sprawiedliwości wśród poddanych, i było przedsięwzięciem o niezróżni­ cowanie finansowym, administracyj nym i prawnym charakterze. Nie­ mniej j eszcze przed XV stuleciem j ego owocem było przynaj mniej pro­ ceduralne prawo funkcj onowania królestwa i wyłonienie się owego rozu­ mienia królestwa, na gruncie którego zostało ono rozpoznane j ako stowarzyszenie w ramach prawa: lex facit regnum. A kiedy, skoro owo roz­ poznanie było j uż bliskie, również władca odkrył, że sam nie może się z niego wyłamać, że lex facit regem nie mniej niż facit regnum, zostało to nie tylko przyj ęte z zadowoleniem tak przez najmniej szych, j ak przez największych j ego poddanych, ale ustanowiło kryterium odróżniaj ące j e­ go urząd od funkcj i zarządcy, seigneur czy pana j akiegoś władztwa ziem­ skiego. Używane w celu identyfikacj i urzędu władcy wyrażenia w rodza­ ju utilitas publica i salus populi były bez wątpienia podatne na rozmaite przygodne i mętne interpretacj e, a później obj awiły się j ako prawdziwe arcydzieła dwuznaczności, niemniej u schyłku średniowiecza oznaczały nade wszystko królestwo j ako stowarzyszenie pod względem obyczaju, prawa, privilegiorum i zobowiązań, których autorytet wywodzi się z uzna­ nia przez króla, i w zakresie procedur prawnych i sądów działaj ących pod przewodnictwem urzędników królewskich : j ako władztwo ustano­ wione w kategoriach prawnych, w którym toute justice emane du roi. 4 Niektórzy myśliciele średniowieczni spostrzegli tę różnicę i utożsamili idealne sto­ warzyszenie cywilne z " odzyskaniem " libertatis Romanae, o której papież Sylwester II po­ wiedział, że została " zniszczona przez miecz Gotów " . Zdano sobie sprawę, że prawo rzymskie było systemem reguł postępowania określaj ącym formalne stosunki między civibus, przez co wyodrębniało i chroniło pewną sferę działalności, której samo nie zaj ­ mowało i która z uwagi n a t o była obszarem wolności cywilnej . W odróżnieniu o d tego, królestwo średniowieczne było stowarzyszeniem na zasadach określaj ących libertatum, będących j ako takie wytworami prawa i przysługuj ących warunkowo osobom, wspólno­ tom, korporacj om itd., tak że j ego prawo było j edynie ogółem płynnych privilegiorum.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

23 7

Drugim z zaangażowań średniowiecznego króla było zwiększanie wpływów do skarbca korony. Na wpływy te składały się dochody z ziem posiadanych przez króla, z należności i nawiązek z tytułu renty płaconej przez wasali za prawo własności nadanych ziem oraz z grzywien, konfi­ skat, wywłaszczeń itp . wynikaj ących z wymierzania sprawiedliwości . I to właśnie z uwagi na precyzowanie uprawnień do ściągania tego rodzaj u opłat, z uwagi n a ochronę tych uprawnień przed praktykami grożącymi ich nadwątleniem, a i z uwagi na wolę kontrolowania zasobów, które mogłyby zostać spod niej wyj ęte, król przedsiębrał pierwsze wypady w stronę " prawodawstwa " . Obj awiał się j ako twórca kodeksów i pisarz edyktów. Swe dochody mógł wszakże zwiększać przez sprzedaż bądź od­ dawanie w dzierżawę różnego rodzaj u statutowych praw i privilegiorum, urzędów, immunitetów, "wolności " , praw statutowych, monopoli itp. osobom, miastom, społecznościom gminnym lub stowarzyszeniom kor­ poracyj nym; i poprzez nakładanie rogatkowego, akcyzy i ceł na transak­ cj e handlowe oraz wymianę dóbr. Ponadto dochody te można było istot­ nie zwiększyć przez opodatkowywanie poddanych. To wszakże pociągnę­ ło za sobą ucieranie j akiej ś procedury układania się z płatnikami, na gruncie czego wyłoniły się zarówno te instytucj e przedstawicielskie (j ak Stany prowincji we Francj i czy Izba Gmin w Anglii) , przez które spo­ łeczności lokalne mogły formalnie dochodzić swych praw i wywierać pe­ wien, j eśli nawet wątły wpływ na ustanowienia króla w zamian za zgodę na taki czy inny podatek, j ak i pewien aparat sądów i urzędników zajmu­ j ący się wyłącznie ściąganiem należności wynikaj ących z ustanowień po­ datkowych. Owa monarsza nienasycona żądza dochodów prowadziła niekiedy do poważnego zubożenia poddanych; była najpowszechniej szym powo­ dem buntu . I gotowa była określać królestwo w j ego postaci j ako spo­ łeczności i osoby pochłonięte umacnianiem zwyczaj owych interesów i stowarzyszone w ramach procedur prawnych sankcj onowanych i wyko­ nywanych przez autorytet monarszy. Ale też nie niosła sugestii, j akoby królestwo było j ako taki e władztwem ziemskim, eksploatowanym pod kierunkiem króla w celu przynoszenia mu j ak najwyższych docho­ dów, ani sugestii, j akoby rządzenie było zarządzaniem władztwem ziem­ skim. Bogactwa trafiaj ące do skarbca korony zużywano na pokrywanie kosztów administrowania królestwem, na finansowanie przedsięwzięć polegaj ących na poszerzaniu granic królestwa (j ak podbój Walii, uj arz­ mienie Burgundii czy naj azd Granady) , na operacj e zbrojne przeciwko

23 8

O postępowaniu człowieka

naj eźdźczym armiom i na urzeczywistnianie ambicj i dynastycznych lub rozstrzyganie zatargów rodowych nie maj ących związku z interesami poddanych . Choć j ednak poddany Ludwika XI mieszkaniec Poitou, pod­ dany Henryka VII mieszkaniec Kentu bądź kataloński poddany Ferdy­ nanda i Izabeli był źródłem finansowania tych zaangażowań, w pełni zdawał sobie z tego sprawę i zapewne oburzał się na to, niemniej nie my­ ślał o sobie j ako o członku pewnej kierowanej przez króla korporacj i na rzecz rozwoj u, zaj muj ącej się prokurowaniem środków służących urzeczywistnianiu tych wspomnianych bądź j akichkolwiek innych celów. Także uczonym z trudem przychodziło przekonać samych siebie do roz­ patrywania królestwa w tych kategoriach. Prawdą j est, że ówczesnym królom przypisywano magiczne zdolności uzdrawiania chorych, lecz królestwa od dawna j uż nie sposób było uważać za swego rodzaju stowa­ rzyszenie na rzecz wspólnego dobrobytu, którego los zależał od magicz­ nych mocy cnót królewskich, dzięki którym można panować nad siłami przyrody, bądź od umiej ętności króla zj ednywania sobie bogów. Rzą­ dzenie średniowiecznym królestwem w wielkiej mierze polegało na ścią­ ganiu podatków, ale nie przekształcało go to w przedsięwzięcie gospo­ darcze, do którego można by zastosować zasady czysto ekonomicznego rachunku kosztów. Po trzecie, królestwo posiadało organizacj ę zbroj ną, której wodzem był król . W rzeczy samej nie pozbawiona podstaw była myśl, że we wcze­ śniej szych czasach to właśnie i niewiele co więcej należało do j ego posta­ ci . Poza obowiązkiem służenia radą, najważniej szym obowiązkiem praw­ nym magnatów, którzy najwcześniej zostali poddanymi króla, było do­ starczanie mu ludzi używanych w celu wspólnej obrony królestwa przed łupiestwem naj eźdźców. Owe obowiązki z czasem uległy przedaw­ nieniu, a właściwie przekształceniu w zobowiązania o, nade wszystko, charakterze finansowym . Armie pozostaj ące w dyspozycj i królów w okresie schyłku średniowiecza nie były mobilizowane na zasadzie roz­ syłania wici, lecz składały się z naj emników Q ak legia szwaj carska Lu­ dwika XI) i były rekrutowane na potrzeby konfliktów o charakterze wo­ j en domowych oraz znamiennych dla tego czasu ekspedycj i zewnętrz­ nych . Siły zbrojne króla były ważnym czynnikiem utrzymywania władzy nad królestwem, niemniej w owym czasie nie sposób j uż było uważać królestwa j ako takiego za swego rodzaj u przedsięwzięcie militarne bądź stawiać znaku równości między poddaństwem królowi a byciem j ego żołnierzem.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

239

Zarazem j ednak istniały poważne przeszkody utrudniaj ące władcy skuteczne angażowanie się w te przedsięwzięcia, a tym samym i utrud­ niaj ące rozpoznanie królestwa j ako stowarzyszenia na zasadach " spra­ wiedliwości " . Istniały rozliczne więzy wierności, z których pewne ogra­ niczały loj alność w stosunku do władcy. Były zwyczaj e lokalne, które należało wykorzenić, sądy lokalne, które należało wcielić, niezależne j urysdykcje, które należało unieważnić, byli możni poddani, których należało sobie podporządkować, i były prywatne armie, które trzeba było rozformować. Poza tym wiara, że król ma prawo " używać, co j ego własne " , że j ego uprawnienia ograniczaj ą się do tych tkwiących w " kró­ lewskim maj estacie " , i że nikogo nie wolno bez pozwolenia pozbawiać niczego, co do niego należy (co rozumiano j ako dominium utile) , sprawia­ ła, że opodatkowanie trudno było przekształcić z transakcj i w obowią­ zek prawny. Co więcej , zwierzchność władcy nad królestwem musiała konkuro­ wać z autorytetem potężnych władców zewnętrznych . Roszczenie do ustanowienia imperii mundi ze strony cesarza nie zawsze było pomij al­ nym zagrożeniem dla władania królestwem: Cyd pierwsze wspaniałe zwycięstwa odniósł na rzecz króla Kastylii nad woj skami cesarza. Ponad­ to niezaprzeczalny i wszechogarniaj ący był autorytet papieża. Wiadomo było, że detronizuj e królów, ekskomunikuj e ich, obkłada królestwa inter­ dyktem, zwalnia poddanych z loj alności - zawsze straszliwie skutecznie. Mógł ustanawiać podatki, z których dochody wysyłano do Rzymu; wy­ łącznie on mógł uprawniać uniwersytety do przyznawania tytułów, przez przedstawiciela przewodniczył każdej koronacj i i był stroną wszelkich umów pod przysięgą zawieranych między władcami . W każdym króle­ stwie byli wysocy dostoj nicy kościelni, posiadacze rozległych włości ziemskich i wykonawcy niezależnych j urysdykcj i, związani stosunkiem wierności o odniesieniu (przynajmniej częściowo) zewnętrznym wzglę­ dem królestwa. I były sądy kościelne, egzekwuj ące prawo Kościoła, o j u­ rysdykcj i w zakresie wszystkich spraw części poddanych i niektórych spraw wszystkich poddanych. Tak oto rządzenie królestwem polegało w istotnej mierze na przezwyciężaniu tych ograniczeń dla władzy. Nie­ mniej ustanowienie królestwa j ako stowarzyszenia opartego na więzach prawnych, stowarzyszenia rządzonego przez urzędników królewskich i wyj ętego spod zewnętrznych autorytetów cesarstwa i Kościoła, było wprawdzie często przerywanym, ale też nigdy nie zarzucanym zaangażo­ waniem każdego władcy.

O postępowaniu człowieka

240

Zmienne kolej e, meandry i fluktuacj e, które znaczą bieg zdarzeń pro­ wadzących do wyłonienia się Francji, Hiszpanii i Anglii j ako najważ­ niej szych królestw piętnastowiecznej Europy, miały pod wieloma wzglę­ dami odmienny charakter, niemniej wynik w każdym przypadku j awi się w sposób uchwytny j ako idiom j ednej ogólnej postaci . Każde z tych kró­ lestw było wielością złożoną z osób rozpoznanych w zakresie ich statusu prawnego, ze społeczności o nierównie dawnym rodowodzie i różnych rozmiarach (prowincji, pays, hrabstw, dominiów, baronatów, seigneuries itd.) i z korporacji posiadaj ących prawa, "wolności " i obowiązki . I w każ­ dym przypadku owa wielość była zj ednoczona (w tej mierze, w j akiej by­ ła zj ednoczona) uznawaniem przez wszystkich, że ich status, obyczaj lo­ kalny i prawo do samorządności, ich "wolności " i obowiązki pochodzą z nadania autorytetu króla czy też że zostały stworzone aktem królew­ skiego uznania, a i przez podleganie j urysdykcj i królewskich sądów zaj ­ muj ących się wymiarem sprawiedliwości i ściąganiem podatków. Nawet Kościół posiadał status j edynie korporacj i w obrębie królestwa. Tak oto wiele rysów piętnastowiecznego królestwa i cech zaangażo­ wań j ego władzy pozwalało sądzić, że uprawione j est rozumienie tej for­ macj i w poj ęciu societatis. Nowo powstałe królestwo nie było władztwem ziemskim, przedsięwzięciem handlowym (cła nie były narzędziami urze­ czywistniania zamysłu kierowania energii przedsiębiorców ku bardziej zyskownym zaj ęciom) ani organizacj ą zbroj ną, lecz stowarzyszeniem pod względem więzi prawnych. Nowy władca (koniec końcem zwycięzca woj ny domowej) nie był grand seigneur, władczym posiadaczem dominiu­ m5 ziemskiego, wodzem hordy ani kimś zaj muj ącym się sprawowaniem j akiej ś niesprecyzowanej opieki moralnej i roztropnościowej nad życiem, działaniem i losem j ego ludzi; był władcą poddanych, defensore pacis, któ­ rego urząd polegał na wykonywaniu pewnych obowiązków publicznych, odróżnianych (choć j eszcze z niej aką trudnością) od j ego interesów pry­ watnych. Jeszcze przed nastaniem XVI wieku słowo " dominium " przestało w przypadku króla Francj i oznaczać j ego dobra ziemskie, a j ęło odnosić się do władzy sprawowanej nad royaume bądź niekiedy (w węższym sensie) do władzy w tych częściach królestwa, które składały się z pays d'election . Być może należy uznać to za zapowiedź późniejszego uzusu, zgodnie z którym rządy " tyrańskie " , j akich się j uż nie spotykało w kraj ach chrze­ ścij ańskich, określano mianem " rządów senioralnych " , a i za zapowiedź poj awienia się władców, których tytuł identyfikowano nie z uwagi na terytorium lecz z uwagi na ludzi (choćby właśnie " król Francuzów " ) . 5

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

24 1

Główne z tych obowiązków obej mowały stanie na straży consuetudi­ num królestwa, przekuwanie ich w prawo reguluj ące życie królestwa, utrzymywanie sądów, w których wszyscy poddani mogli uzyskać zadość­ uczynienie za doznane krzywdy i aprobatę dla działań zgodnych z pra­ wem, obronę królestwa przed wrogami oraz napełnianie skarbca króle­ stwa wpływami z podatków w celu finansowania wszystkich tych dzia­ łań. A j eśli w spełnianiu tych zobowiązań władca wyrastał na postać, w odniesieniu do której słowo p rinceps nie wydawało się nie na miej scu, i obrastał w majestatem, j akim się pierwej nie cieszył, żadna z tych oko­ liczności nie zaprzeczała poj ęciu rządów, j akie się obj awiało w tych zaan­ gażowaniach . Królestwo zmierzało ku temu, by stać się " suwerennym " stowarzyszeniem cywilnym, a majestas króla był maj estatem sędziego. Niektórzy władcy, nie staj ąc się aż tyranami, podejmowali te zaangażo­ wania nie dość może skrupulatnie albo nadgorliwie, inni (zainspirowani prawem rzymskim) widzieli zaś może siebie j uż j ako princeps swych kró­ lestw; niemniej ani gorliwość tych pierwszych nie była w stanie narzucić ich władztwu postaci universitatis, ani też nie mogło uj ść uwagi tych dru­ gich, że nawet cesarze rzymscy, choćby i u szczytu potęgi, byli nie wię­ cej niż władcami pewnej societatis . Tak oto nie bez powodu doszło do tego, że w XV wieku postać kró­ lestwa najpowszechniej odczytywano j ako societatis, j eśli nawet takie od­ czytanie nie było wolne od dozy nie spełnionej j eszcze nadziei, a i lekce­ ważenia właściwości wskazuj ących w inną stronę . Bracton nie fantazj o­ wał, kiedy rozpoznawał communitatis regni j ako osoby (włącznie z królem) zaj muj ące różne pozycj e w życiu i zaangażowane z osobna we własne sprawy, niemniej stowarzyszone j ako podmioty podległe prawu i orzecz­ nictwu sądów uznawanych przez autorytet króla. A i Beaumanoir nie od­ dawał się czczym roj eniom, gdy identyfikował królestwo Francj i w obrę­ bie systemu prawnego i obwieszczał, że fief et justice n 'ont rien de commun i że toute justice emane du roi. Co więcej , w oczach uczonych owo rozu­ mienie królestwa umacniało się na kanwie lektury Cycerona, którego niedwuznaczne utożsamienie civitatis i societatis oraz civium i sociorum myśliciele średniowieczni przenosili na królestwo i poddanych króla6• 6 Cyceron rozpoznawał civitas j ako zrzeszenie wielu z uwagi na poszanowanie prawa (juris consensu) i z uwagi na bycie związanym (sociatus) na podstawie justitia. Ustanawiana przez to concordia wynikała z poszanowania iuris majorum, prawa i sądów, oraz z kultywo­ wania cnoty fidei. Nie było w tym cienia sugestii, jakoby cives byli złączeni jakąkolwiek

242

O postępowaniu człowieka

Niemniej owo odczytanie postaci królestwa i urzędu j ego władcy nie było pozbawione konkurencji, i przej dę teraz do rozważenia wierzeń co do stowarzyszenia ludzi i cech królestwa średniowiecznego, które moż­ na uważać za wskazówkę, że władztwo to należałoby rozumieć j ako ana­ logię z universitate czy zrzeszeniem korporacyj nym. Należy sądzić, że poj ęcie korporacj i w ścisłym sensie weszło do pra­ woznawstwa średniowiecznego wraz z odzyskaniem Corporis Iuris Civilis, choć wydaj e się też, że coś na kształt tego poj ęcia rozpoznawano i wcze­ śniej . Była to idea wielości ludzi zj ednoczonych z uwagi na wspólny cel, interes, zamysł czy " sprawę " . I samo przez się rozumiało się, że postu­ luj e to osoby, z których każda rozpoznaj e siebie przez określony cel bądź interes i j est związana z pozostałymi, które rozpoznaj ą siebie z uwagi na tenże cel bądź interes, a tym samym rozpoznaj ą się j ako związane w ramach określonego wspólnego celu bądź interesu . To znaczy, korpo­ racj a nie składa się z osób o rozbieżnych potrzebach bądź interesach a stowarzyszonych na gruncie wzaj emnego układania się w imię zaspo­ kaj ania owych różnorodnych pragnień i interesów każdej z nich. I nie j est też towarzystwem oddaj ącym się spekulatywnej dyskusj i . To tyle co oso­ by stowarzyszone na gruncie dochodzenia do wspólnych wniosków o charakterze decyzj i co do tego, co mówić bądź co robić w związku z dą­ żeniem do pewnego wspólnego celu. Co więcej , j ako że wniosków tych nie da się wydedukować z tego wspólnego celu, wśród stowarzyszonych istnieć mogą różnice zdań co do tego, co należy mówić bądź robić, i nie­ zbędna j est j akaś reguła określaj ąca, co będzie się liczyć j ako korporacyj ­ na czy wspólna decyzj a. Nałożenie wymogu j ednomyślności narażało­ by stowarzyszenie na daremność bądź rozpad w każdym przypadku, gdy trzeba wybrać. Tak oto zazwyczaj przyjmowano regułę (przej ętą z prawa rzymskiego) , że głosem korporacj i j est głos większości członków uczest­ niczących w podejmowaniu decyzj i . Tego rodzaj u stowarzyszenie mogło potrzebować urzędników upo­ ważnionych do zwoływania i prowadzenia zgromadzeń członków, a także funkcj onariuszy wykonuj ących j ego decyzj e lub negocj uj ących ich wykowięzią tak wymagaj ącą jak miłość wzaj emna ani też jakoby byli stowarzyszeni na zasadach dążenia do j akiegoś wspólnego rzeczowego celu; w rzeczy samej oba te domniemania były wprost odrzucone. I dlatego właśnie św. Augustyn (skądinąd dobry cycerończyk) , który rozpoznał ludzi j ako stworzenia namiętne, niezdolne się stowarzyszyć bez j akiegoś wspól­ nego rzeczowego przedmiotu oddania, czuł się zmuszony przypisać własne rzeczowe (teologiczne) odniesienia cycerońskim kategoriom justitia, fides, pax, concordia itd.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

243

nanie z innymi. Korporacj a miała wszakże swobodę kształtowania reguł rozstrzygania tych i innych kwestii związanych z prowadzeniem j ej spraw czy zarządzaniem j ej maj ątkiem. Mogła, na przykład, upoważnić niektó­ rych z członków do podej mowania określonych bądź nawet wszystkich decyzj i w j ej imieniu, a tym samym wyposażyć się w zarząd uprawniony do " reprezentowania " całej korporacji; to znaczy, ustanowić na czas okre­ ślony powierników celu stowarzyszenia, nie wykonawców chęci j ego członków. Albo też mogła obdarzyć j ednego z członków prawem prowa­ dzenia j ej spraw, a tym samym ustanowić sobie custodem bądź wielkiego mistrza, który mógł być zobowiązany do zasięgania opinii członków kor­ poracj i j edynie w sprawach najwyższej wagi oraz do składania okresowe­ go sprawozdania ze swej służby. Zwyczaj owe przywilej e związane ze statusem korporacyj nym obej ­ mowały prawo wieczystej sukcesji, prawo d o występowania j ako zrzesze­ nie w roli powoda lub oskarżonego przed sądem, prawo do swobodnego ustanawiania reguł prowadzenia swych spraw, korporacyjne posiadanie własności oraz prawo do poświadczania decyzj i korporacyj nych wspólną pieczęcią. Odpowiadaj ący temu obowiązek polegał na wierności zadekla­ rowanemu oficj alnie celowi (nade wszystko j ak chodzi o wykorzystywa­ nie funduszy) i na przestrzeganiu wszelkich szczególnych warunków, o ile takie wiązały się z uzyskaniem statusu korporacj i . Władzę przyzna­ wania statusu korporacyj nego posiadali papieże i królowie, aczkolwiek wiemy, że książęta uzurpowali sobie niekiedy to prawo. Ostatecznie, choć niektórzy, obdarzeni szczególnie żywą fantazj ą, myśliciele średnio­ wieczni skłonni byli rozumieć zrzeszenia korporacyj ne j ako pospólny " " " umysł bądź pospólną "wolę , to j urysprudencj a owych czasów żywiła na ogół coś, co można by nazwać arystotelesowską niechęcią do wysu­ wania tego rodzaj u postulatów: universitas nie była "j ednością " lecz wie­ lością zj ednoczoną z uwagi na j akiś wspólny cel. I nawet Kościół, j eśli ujmowany w kategoriach korporacyj nych, powszechnie poj mowano raczej j ako mnogość zj ednoczoną wspólną wiarą niż j ako (czym wedle niektórych j est) " mistyczną j edność " wiernych . Począwszy od XII wieku więź korporacyj na była swoj ską cechą życia średniowiecznego : oto kościoły kolegialne, kapituły katedralne, zakony i klasztory, zgromadzenie kardynałów, municypia, gildie kupców i rze­ mieślników, uniwersytety i szkoły; prowincj onalne cortes w Hiszpanii, Parlement de Paris lub parlament Tuluzy (uznany w 1 48 3 roku) , Izba Skar­ bowa Normandii, Kawalerowie Maltańscy, Bractwo św. Graala.

244

O postępowaniu człowieka

Niemniej oprócz tych z premedytacj ą ustanowionych collegiorum by­ ły też samoodtwarzaj ące się, wybierane lub mianowane (z tym że nie przez autorytet posiadaj ący prawo przyznawania statusu korporacj i i nie w celu reprezentowania członków j akiej ś korporacj i) zespoły ludzkie, których zadaniem było wypełnianie pospołu określonych obowiązków i które określano w ramach tego zadania, zespoły posiadaj ące wiele z właściwości znamiennych dla korporacj i w sensie właściwym i daj ące się uj mować w tych terminach : na przykład, Wielka Rada Wenecj i . Sama Wenecj a nie była korporacj ą (w odróżnieniu od wielu innych miast wło­ skich nigdy nie była rzymskim municypium) , niemniej od końca XII wie­ ku rządziła nią Wielka Rada, którą pod wieloma względami można było rozumieć j ako związek korporacyj ny. Członkowie Izby Gmin byli w pewnym sensie przedstawicielami związków korporacyj nych (gmin i hrabstw) , j eśli nawet to nie z tego powodu w XVI wieku zaczęto my­ śleć i mówić o Izbie j ako korporacj i . Prawnicy angielscy, maj ąc na uwa­ dze odróżnienie króla j ako władcy od wszelkich innych j ego ról, j ęli uwa­ żać go za j ednoosobową korporacj ę . Tak oto myśliciele średniowieczni częstokroć byli skłonni rozciągać poj ęcie zrzeszenia korporacyjnego i ho­ norowy status universitatis na nieledwie wszelkie " mnogości ludzkie " złą­ czone w dążeniu do j akiegoś wspólnego celu, zwłaszcza zaś wtedy, gdy j asne było, że do celu tego nie da się dążyć bądź go osiągnąć bez działania zespołowego: j ak w społeczności feudalnej czy też senioralnej . Wszystko to było swoj skie. Nas wszakże zajmuj e kwestia stosow­ ności i użytku czynionego z idei universitatis j ako narzędzia refleksj i zmierzaj ącej do zidentyfikowania królestwa j ako takiego oraz kwestia stosowności uj mowania j ego władcy j ako podmiotu zarządzaj ącego uni­ versitate, j eśli nie będącego j ako taki podmiotem korporacyj nym. A roz­ ważaj ąc tę kwestię, musimy przystać na tę swobodę, z j aką myśliciele eksploruj ący ten kierunek refleksj i interpretowali ideę zrzeszenia kor­ poracyJnego . To zwodnicza kwestia i zacznę od zilustrowania czyhaj ących tu pu­ łapek. Za myśliciela, który w rozważaniach nad postacią królestwa i urzędem j ego władcy czynił rzeczowy użytek z analogii ze zrzeszeniem korporacyj nym, uchodzi choćby Marsyliusz z Padwy, aczkolwiek głów­ nym przedmiotem j ego zainteresowania było co innego (upoważnienie do stanowienia prawa) i choć w rzeczy samej pisał o królestwie j ako o universitate, w wywodach swych w żadnej mierze nie zachęcał do utrzy­ mania tej j ego postaci .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

245

Dla Marsyliusza istota ludzka j est inteligentnym sprawcą dążącym do zaspokoj enia swych pragnień; a że wielu z tych pragnień nie sposób zaspokoić bez pomocy bliźnich, położenie człowieka można rozpoznać j ako sytuacj ę inteligentnych sprawców dążących do zaspokoj enia swych pragnień przez wymianę z bliźnimi . To położenie, któremu trudno lub nawet nie można sprostać bez j akichś wspólnych reguł postępowania; i wobec tego można powiedzieć, że ludzie maj ą pewną wspólną po­ trzebę, której nie da się zaspokoić poprzez transakcj e indywidualne, lecz której zaspokoj enie j est warunkiem wszelkich przedsięwzięć trans­ akcyj nych . Królestwo (civitas) j est przygodnym zbiorowiskiem takich sprawców, którzy, rozpoznawszy siebie w tej wspólnej potrzebie i za­ angażowaniu na rzecz j ej zaspokoj enia, stanowią pewną universitatem . I, tak zespoleni, uzyskuj ą razem pewien nie daj ący się ustanowić z góry autorytet, którego nie mogą posiadać j ako j ednostki i którego nie moż­ na zdobyć w żaden inny sposób. Ó w autorytet j est uprawnieniem do stanowienia praw (to znaczy, wykonalnych nakazów) dla siebie sa­ mych; i prawa te nie są niczym innym niż wyrazem zespolonej woli civium ustalanym w głosowaniu, w którym wszyscy mogą uczestniczyć. jako zrzeszenie korporacyj ne maj ą też prawo wybrać bądź upoważnić j ednego albo grupę do roli administratora tych praw: ustanowić "wład­ cę " czy " rząd " . Ó w "władca " j est postacią istotną, ponieważ pod nie­ obecność tego rodzaj u urzędu nie sposób oczekiwać, że owe prawa będą skuteczne : władza ta j est w rzeczy samej parte principans władz­ twa, osobą lub grupą, od której zależy efektywny ład w tym władztwie. Ale też nie j est niczym więcej niż wykonawcą zespolonej woli civium, usuwalnym, gdyby miał nie wypełniać swych obowiązków, wyzutym z j akiegokolwiek w nim samym zakorzenionego autorytetu . Tak oto " " "władztwo czy królestwo nie ma innego " celu niż zaspokaj anie owej wspólnej potrzeby przymusowego porządku, a rozumie się j e j ako universitatem civium dlatego, że j edynie zrzeszenie korporacyj ne daj e się rozpoznać j ako siedlisko uprawnienia do stanowienia reguł, w ramach których zaspokaj a się ową potrzebę . Marsyliusz ma i inne wyrażenia na oznaczenie owego zaspokoj enia, ku któremu dąży się w tym zespolonym zaangażowaniu ustanawiaj ącym królestwo. Nazywa j e dobrobytem człowieka, pokoj em, spokoj em i dba­ łością o " zdrowie " położenia ludzi . Ale też wyrażenia te nie ukazuj ą ani nie niosą zamysłu ukazania królestwa j ako stowarzyszenia na rzecz dą­ żenia do j akiegoś wspólnego rzeczowego celu. Stanowione reguły nie

246

O postępowaniu człowieka

dyktuj ą pragnień, które należy wybierać, ani czynów, które należy speł­ niać; określaj ą j edynie warunki, które należy przyj mować za swoj e w sa­ modzielnie wybranych transakcj ach indywidualnych sprawców. I Marsy­ liusz z rozmysłem powiada, że "j edność " , j ednostkowość głosu, która musi znamionować zarówno zaangażowanie prawodawcze zespolonych civium, j ak i administracyj ne wykonawstwo ich woli, nie ma żadnego od­ powiednika w zwykłym postępowaniu, które pozostaj e postępowaniem osób poszukuj ących zaspokoj enia swych różnych pragnień na gruncie nieredukowalnej mnogości wybranych przez siebie działań i odpowiedzi na działania; i myśliciel ten wprost stwierdza, że gdyby było inaczej , oznaczałoby t o ruinę i dla j ednostek, i dla królestwa. Tak oto, mimo owe­ go sztafażu sformułowań z j ęzyka zrzeszenia korporacyj nego, okazuj e się, że królestwo nie j est dla Marsyliusza tworem co do swych istotnych właściwości tożsamym z universitate. Inaczej niż cech rzemieślników, szkoła, uniwersytet, zakon bądź formacj a zbrojna nie j est mnogością zj ednoczoną w dążeniu do j akiegoś wspólnego rzeczowego zaspokoj enia; a i władca nie j est kierownikiem . To " mnogość ludzka " formalnie zwią­ zana prawem, które ustanawia dla siebie i które j est uprawniona ustano­ wić na mocy zrzeszenia się po to, aby to zrobić. Ś ciśle więc biorąc, universitas to wielość złączona w dążeniu do wy­ konania j akiegoś rzeczowego przedsięwzięcia, a j ej władca G eśli ma ta­ kiego) związany j est z tym przedsięwzięciem w pewien taki sposób j ak kustosz, strażnik, dyrektor bądź zarządca. I w tym, j ak ówczesnemu oku j awiło się królestwo i postępowanie j ego władcy, mało co skłaniało do uj ­ mowania ich na gruncie któregokolwiek z dwu najbardziej przekonuj ą­ cych podówczas sposobów zrzeszenia korporacyj nego, czy to militarne­ go, czy też gospodarczego: na pierwszy było j uż za późno, na drugi - j eszcze za wcześnie. Woj na była rzecz j asna codziennością: woj ny quasi-domowe, w wy­ niku których w XV wieku wyłoniły się takie państwa nowożytne j ak Francj a, Anglia i Hiszpania, operacj e zbroj ne w celu obrony władztwa przed naj azdem obcych bądź w celu j ego poszerzenia. Walia została pod­ bita, armie Kastylij czyków i Aragończyków zaj ęły Granadę i południową Nawarrę, Burgundia utraciła niezależność, zaś armie Karola VIII naj e­ chały Italię w imię prawnych roszczeń terytorialnych. Powinności służby woj skowej j ako więź wierności ustanawiaj ąca królestwo nie przestały j eszcze obowiązywać, choć armie w owych czasach były j uż w lwiej czę­ ści zaciężne. W okresie wcześniej szym zarówno Anglia, j ak i Francj a

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

247

w żadnej innej sytuacj i nie były bardziej zj ednoczone wokół króla niż za sprawą sprzeciwu wobec agresywnych roszczeń wysuniętych w papie­ skiej bulli Clericis laicos z 1 29 6 roku . Machiavelli sformułował doktrynę, zgodnie z którą armia obywatel ska j est sine qua non państwa włoskiego. Korporacj a militarna - j ak Zakon Krzyżacki, Zakon Kawalerów Maltań­ skich czy hiszpańskie zakony Santiago i Alcantary* - była formą swoj ską dla ówczesnych mieszkańców Europy. I nie byłoby niczym ekscentrycz­ nym uznanie, że symbolem władzy j est organizacj a militarna. Choć j ed­ nak władcy Europy średniowiecznej zdobywali pozycj ę j ako wodzowie woj sk, u schyłku średniowiecza nikomu nie przychodziło do głowy iden­ tyfikować królestwa w ten sposób. Także sytuacj a w królestwie nie nasuwała automatycznie sugestii, że można je j ako takie poj ąć j ako korporacyj ne przedsięwzięcie w celu eks­ ploatowania zasobów ludzkich i terytorialnych i że więź łącząca commu­ nitatem regni j est współudziałem w zyskach . I rządzenie niełatwo było rozpoznać j ako zarządzanie czy kierowanie przedsięwzięciem na rzecz wspólnej pomyślności. 1 ednym z pamiętnych osiągnięć średniowiecznej praktyki i refleksj i j est odróżnienie władania od panowania, z którego owo władanie przygodnie się wyłoniło; odróżnienie króla od pana, rzą­ dzenia królestwem od zarządzania seigneurie czy posiadłością, podda­ nego od wasala, dzierżawcy czy homme, więzi " publicznej " od więzi " pry­ watnej " , poborcy królewskiego od skarbnika domu panuj ącego, strażni­ ka prawa od strażnika interesu wspólnego. Ale nigdy nie było to więcej niż chwiejne odróżnienie, a umocnienie go, j akiego można by dokonać powoławszy się na odpowiadaj ące mu Arystotelesowe odróżnienie polis i oikia, było dla uczonych średniowiecznych niedostępne z braku źródła. Władanie i panowanie nigdy nie zostały rozdzielone; idea urzędu, które­ go autorytet j est wyłącznie autorytetem władcy, odnoszącym się wyłącz­ nie do poddanych, nigdy nie wyłoniła się w czystej postaci . Niemniej błędem byłoby domniemywać, że idea królestwa j ako swe­ go rodzaj u przedsięwzięcia na rzecz wspólnej pomyślności narzucała się za sprawą przysługuj ących królowi uprawnień dominii eminens, na mocy których monarchowie rościli sobie, a niekiedy i egzekwowali zwierzch­ nie prawo własności w stosunku do wszelkich zasobów swych królestw * Zakon Santiago to założony w 1 1 70 roku przez Ferdynanda II rycerski Zakon św. Ja­ kuba od Miecza. Zakon Aleantara to powstały w 1 1 5 7 roku rycerski Zakon św. Juliana z Pe­ reiro (przyp. tłum.) .

O postępowaniu człowieka

248

i prawo do wywłaszczania. Z roj alizmem takim flirtowali prawnicy fran­ cuscy, j ako raczej na nowo wynaleziony niż przypomniany wrócił w XVII wieku, niemniej był niemal wyłączną własnością Anglików, gdzie można go uważać za dziedzictwo terytorialnych porządków z okresu podboj u Normanów, kiedy " każdy spłacheć ziemi " należał do króla. Ale też tego rodzaj u prawo własności nigdy nie było bezwarunkowe; nato­ miast warunek j ego egzekwowania, pewne cokolwiek mgliste ex justa causa, nie wcześniej niż w XVII wieku, a i to nadal z wahaniem, zinter­ pretowano G ak to uczynił Cole) j ako ogarniaj ący zastrzeżenie pomyślno­ ści królestwa. Krótko mówiąc, poj ęcie królestwa j ako korporacyj nego przedsięwzię­ cia w celu posiadania i eksploatowania zasobów danego terytorium nie było pozbawione podstaw, niemniej podj ęte w XV wieku w Anglii próby uwypuklenia tej cechy nie były przekonuj ące. Na przykład sir John For­ tescue pisał o królestwie Anglii j ako o collegio kierowanym przez króla czy też przez króla w parlamencie; i pisarz ten wydaj e się wyobrażać so­ bie owo królestwo j ako swego rodzaj u bogatą fundacj ę (zapewne nie bar­ dzo różną od fundacj i edukacyjnych z poprzedniego stulecia) , której " " fundusz w znacznej części znaj dował się w dyspozycj i patrona-króla i miał być wydatkowany z korzyścią dla poddanych; ale była to j edynie fantazj a. I zgoła nieprawdopodobne było, aby to, co nie nastręczało się przekonaniu w bynaj mniej nie nieobiecuj ących warunkach Anglii, narzu­ cało się przekonaniu na kontynencie. Mimo to zrośnięta z urzędem kró­ la nie wykorzeniona resztka pańskości była j ednym z czynników, dzięki którym w postaci nowożytnego państwa europej skiego rozwinęła się w żadnym razie nie czysto recesywna cecha, z uwagi na którą państwo to stało się podatne na rozumienie j ako pewnego rodzaj u universitas: kiero­ wane przez rząd przedsięwzięcie produkcyjno -handlowe czy też korporaCJ a prorOZWOJ OWa. Ale poza tą raczej mętną przesłanką poczytywania królestwa za przedsięwzięcie korporacyj ne istniały solidniej sze względy kieruj ące namysł w stronę universitatis, a naj bogatsze i naj bardziej przekonuj ące rozwinięcie poglądu głoszącego, że królestwo należy rozumieć j ako zrze­ szenie korporacyj ne, wiązało się z kapłańskim autorytetem j ego władcy. Kościół chrześcij ański rozumiano j ako reprezentanta stałej obecno­ ści Chrystusa na ziemi, osoby zaś z uwagi na przynależność do niego sta­ nowiły korporacj ę mistyczną, szczególną universitas poświęcaj ącą się od­ dawaniu czci Bogu, wypełnianiu j ego woli i korzystaniu z darów oraz po.

.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

249

cieszenia j ego łaski . O zrzeszeniu tym zaczęto mówić j ako o respublica Christi. Autorytet papieża j ako głowy tej universitatis humana miał charak­ ter plentitudinis potestatis i obejmował, z mocy j ego urzędu, tytuł strażni­ ka i administratora prawa i własności zrzeszenia oraz najwyższego pra­ wodawcy i sędziego królestwa chrześcij an Q ego potestatem jurisdictionis) ; tytuł strażnika wiary i sakramentalnych obrządków Kościoła oraz oznaj ­ miciela doktryny chrześcij ań s kiej (j ego potestatem ordinis) ; tytu ł zwierzchnika edukacj i świata chrześcij ańskiego, kuratora nauczania oraz arbitra wiedzy (j ego potestatem docendi) . Spośród zespołu tych uprawnień właśnie owo ostatnie było naj istotniej sze j ako autorytet, dzięki któremu kultura chrześcij ańska miała być przekazywana każdemu następnemu pokoleniu. Owa respublica Christi była communitate totius orbis i każde re­ gnum particulare pojmowano j ako okolicznościową cząstkę owej ecclesiae, a j ego władcę we wszystkich zaangażowaniach uważano za delegata au­ torytetu kapłańskiego, figurę uświęconą, która tak samo j ak ksiądz przyj ­ mowała komunię w obu postaciach, z a "wasala " papieża, a j ego władz­ two - za administrowanie sprawami nieoddzielnej części powszechnej

universitatis . Doktrynę tę propagowano za pomocą papieskiej instytucj i urzę­ du cesarza, a od XIII wieku (skoro cesarze okazali się niegodnymi zaufania wykonawcami) przez uznawanie statusu " cesarskiego " wład­ ców królestw, z których większość obj awiła się j ako j eszcze mniej spolegliwe sługi respublicae Christi. Doktryna ta została niedwuznacz­ nie oznaj miona w Dictatus p apae Hildebranda, pod względem prawnym ukształtował j ą Innocenty III, a j ej poj ęć nie odrzucali piętnasto­ wieczni koncyliaryści, którzy pragnęli j edynie przekazać papieską plen­ titudinem potestatis w ręce rady kardynałów. Wszakże doktryna ta nigdy nie była niczym więcej niż marzeniem. Sformułowany w tych ter­ minach autorytet Kościoła j edynie sporadycznie zdobywał uznanie; przebił się na powierzchnię porządków administracyj nych w sporze o inwestyturę; funkcj onował, rzecz j asna, w kwestiach wykładni wia­ ry, a w sposób mniej sporadyczny sprawował nadzór nad studio; oka­ zj onalnie, przywoływany przez królów przeciwko buntuj ącym się pod­ danym i przez poddanych przeciwko samowolnym królom, wywierał pewien wpływ na sprawy wewnętrzne królestw. Niemniej doktryna ta nigdy nie zdołała nadać postaci kapłańskiej universitatis żadnemu z kró­ lestw, j eśli nie liczyć królestwa Chrystusa. Choć j ednak nie stała się rzeczywistością, pozostała marzeniem wywieraj ącym głęboki wpływ,

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

25 1

konkurencyj nego autorytetu, dzięki czemu król przybliżał się do roli " " imperatora swego królestwa. Ale takie odczytanie tej sytuacj i zamazu­ je j ej najistotniej szą cechę, mianowicie, że ów autorytet kapłański, który po części przypadał w ten sposób regno, był autorytetem innego rodzaj u niż autorytet przynależny dotąd władcy świeckiemu, z którego egzekwo­ waniem władca był obeznany. Owo przej ęcie autorytetu (w tej mierze, w j akiej był rzeczywiście respektowany) nie tylko umacniało autorytet monarszy, ale i zapowiadało pewną przemianę urzędu władcy, a to z ko­ lei zapowiadało nowe rozumienie postaci królestwa. Władca królestwa, którego j uż zaczynano rozpoznawać j ako sibi princepem, uzmysłowił sobie oto siebie j ako powiernika przynajmniej zalążka tego rodzaj u plentitudinis potestatis, która sugerowała, że j est nie tylko " suwerennym " władcą pew­ nej societatis, ale i przewodnikiem pewnej universitatis i że odpowiada nie mniej za doczesną pomyślność poddanych, niż za ich animas. Krótko mó­ wiąc, przemiana, która j ęła się dokonywać, niosła w sobie zapowiedź no­ wego rozumienia wszystkich członów owej nierozdzielnej triady: posta­ ci poddanych, postaci królestwa i urzędu rządzących . Tym, co dołączono do tego urzędu, nie była j edynie władza mianowania urzędników kościel­ nych (z których wielu wkrótce było świeckimi) , lecz prawo kierowania ich działaniami; nie tylko posiadanie rozległych dóbr odebranych Kościo­ łowi, lecz nadzór nad szkołami i uniwersytetami, dobroczynnością, świę­ tami publicznymi, prawem małżeńskim, metrykami chrztu, lichwą itd . , itd.; nie tylko j urysdykcj ę nad osobami dotąd wyłączonymi z j ej zasięgu, ale i nad sprawami takimi j ak herezj a, bluźnierstwo, wykroczenia moral­ ne i nieprawomyślność; nie tylko wielką część papieskiej potestatis juris­ dictionis, ale i j ego potestatis docendi. W Hiszpanii j eszcze przed upływem XV wieku król posiadł prawo " inkwizycj i " w sprawie wiary swych pod­ danych, które realizował najpierw w odniesieniu do Żydów i Maurów, rychłe wszakże i w stosunku do Kastylij czyków, a następnie Katalończy­ ków, Sardyńczyków i Sycylij czyków. W rzeczy samej władcy świeckiemu zbywało j eszcze tylko prawa (które wielu zdobyło sobie w następnym stuleciu) decydowania o wyznaniu poddanych; a j eśli miał j akieś hamul­ ce przed dalszym poszerzaniem władzy, to j edynie w stosunku do papie­ skiej potestas ordinis . Tak więc to, do czego urząd papieski dążył daremnie w stosun­ ku do pewnej idealnej respublica Christi ogarniaj ącej wszystkie króle­ stwa, stawało się dostępne królom i książętom w stosunku do ich osob­ nych władztw. A i rozpoznanie poczynione jeszcze w XIII wieku przez

252

O postępowaniu człowieka

uczonych, którym Arystotelesowa Folityka zdała się obj awieniem, a i przez tych, co stanęli na czele ruchu podkopywania kulturalnego au­ torytetu Kościoła, a mianowicie rozpoznanie, że civitas vel regnum winno być rozumiane j ako samo w sobie pewna universitas i communitas perfecta, wypowiadano teraz j uż z mniej szą obawą i większym przekonaniem. Zarówno Akwinata, j ak i Dante uznali wszelką communitatem politi­ cam za totum zaangażowane w j edno i to samo przedsięwzięcie: dążenie do prawdziwego " celu " człowieka, vivere secundum virtutem na tym świe­ cie w imię osiągnięcia ultimae beatitudinis post mortem. Rządzenie poj ęli zaś j ako coś więcej niż stanie na straży prawa i sądów służących zapew­ nieniu ternporale tranquillitatis poddanym, z których każdy posiada własną " " przyczynę celową rozpoznania osobistej odpowiedzialności przed Bo­ giem, co rozpiął nad nim parasol łaski uświęcaj ącej . Rządzenie miało być staniem na straży materialnej , moralnej i duchowej pomyślności wspól­ noty posiadaj ącej własną teleologię, w której roztapiała się teleologia każdej duszy indywidualnej . Rządzenie miało być kierowaniem aktywno­ ścią poddanych w taki sposób, ażeby wnosili wkład w to wspólne przed­ sięwzięcie; miało być prowadzeniem nawy państwowej ku j ej przezna­ czeniu ad potram salutis aeternae. Przyznać trzeba, że myśliciele ci nie po­ ważyli się sprowadzić civium do roli absolutnie nieodróżnialnych " " " cząstek pewnej " istotnej toti, roli sług j akiegoś boni commune, aczkol­ wiek blisko im było do tego. U Akwinaty przeświadczenie o istnieniu " " dobra civitatis zawsze sprzęga się z wiarą w istnienie " dobra człowie­ ka, które nie polega na wspólnocie, lecz przynależy do każdego j ako j aź­ ni " 7. Ale niektórzy z następców Tomasza i Dantego mieli mniej skrupu­ łów. Ich wizj a civitatis była bezdyskusyj nie wizj ą universitatis, wielu, co stali się quasi unus homo, którego " celem " j est bonurn universale, w którym urząd władcy j est ministeria obdarzonym rozległym nieustannie egzekwo­ wanym dyskrecj onalnym autorytetem kierowania aktywnością podda­ nych, których rozpoznaj e j edynie j ako członków korporacj i i wspólników związanych obowiązkiem w stosunku do j ej celu. Krótko mówiąc, ci póź­ niej si myśliciele poświęcali się eksplorowaniu nie "wigowskich " czy " po­ pulistycznych " , lecz teleokratycznych zalążków utaj onych w wierze po­ przedników. Kto z urzędem władcy wiąże tego rodzaj u " posłannictwo " , rozległą odpowiedzialność za bene vivere poddanych na tym i na tamtym świecie, 7 Summa contra Gentiles, III, rozdz. 80.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

253

ten łatwo może przypisać temu przesadne znaczenie i wyolbrzymić związane z tym rozumienie postaci królestwa. Idea " posłannictwa " z pewnością zaj mowała więcej miej sca w pismach filozoficznych tamtej epoki niż w działaniach władców, którym brak było aparatu władzy od­ powiedniego do takiego zadania. Zarazem myśliciele ci nie angażowa­ li poważniej wyobraźni praktycznej , aby przedstawić, czym byłoby rze­ czywiście takie królestwo albo też j ak dalece różni się ono od tego, co j est faktem. Nigdy nie zostało odmalowane z taką dbałością o szczegół, z j aką w XV wieku choćby Malory opowiedział sen o arturiańskiej An­ glii j ako doborowej korporacj i rycerzy i ich drużyn, oddanej dążeniu do j ednego idealnego celu, przy czym, nawiasem mówiąc, właśnie żarli­ wość owego oddania rozpoznał j ako powód rozpadu tego " braterstwa " . Ale i bez tego nie sposób pomylić kierunku, w którym wskazywało owo rozpoznanie królestwa i urzędu j ego rządu, a i nie rozeznać j ego pro­ weniencj i w respublica Christi. To takie odczytanie postaci królestwa, które nie wypływa ani z dziej ów politycznych wyłaniania się tak zwa­ nych państw " suwerennych " ani z " populistycznych " wierzeń co do po­ chodzenia autorytetu władców, lecz wiąże się z eksplorowaniem analo­ gii zrzeszenia korporacyj nego j ako układu, w którym należy uj mować postać królestwa. Doświadczenie, j akie się w tym odbij a, j est doświad­ czeniem władców j ako dziedziców resztek nominalnie wszechogarnia­ j ącego autorytetu eklezj alnego - dziedziców nadal niepewnych charak­ teru, j aki im owo dziedzictwo narzuca. I w taki też sposób najbardziej donośnie wyrażało się poczucie, że królestwo należy rozumieć za pomo­ cą poj ęcia universitatis8• Wyłonienie się z warunków średniowiecznego życia i myślenia no­ woczesnych państw europej skich zapośredniczały zmiany konstytucyj ne i administracyjne, które same w sobie nie sugerowały ani nie narzucały im żadnej rzeczowej postaci stowarzyszeń ludzi, a i nie nakładały na ich 5.

Można odnieść wrażenie, że pisma jana z Salisbury i innych podsuwaj ą rozu­ mienie królestwa j ako universitas sformułowane w kategoriach analogii " organicznych " . Królestwo j awi się jako wspólnota, której składniki są integralnymi " członkami j edne drugich " , a każdy jest z rozporządzenia Boga wykonawcą określonej roli w przedsięwzię­ ciu urzeczywistniania realnego stanu rzeczy zwanego " pomyślnością całej wspólnoty " . Ale trudno brać to dosłownie. Przywołane pisma są grą analogii, nie zaś traktatami teo­ retycznymi na temat postaci królestwa, a odwoływanie się do analogii z organizmem zawsze poprzedzone j est zastrzeżeniami . 8

254

O postępowaniu człowieka

władców zobowiązań w stosunku do żadnych innych zaangażowań prócz tych związanych z kontynuacj ą odziedziczonego i nie zakończonego przedsięwzięcia, a mianowicie dzieła wyzwalania siebie i swych podda­ nych spod władzy wyższego autorytetu zewnętrznego i usuwania konku­ rentów do władzy w obszarze wewnętrznym: dzieła wyodrębniania i konsolidacj i . Pod tym względem każde powstaj ące państwo wyłaniało się z odmiennej sytuacji, a kroki prowadzące do j ego powstania wynika­ ły nade wszystko z potrzeby chwili, dyktowały j e warunki lokalne. Nie­ kiedy działano wedle zamysłu, ale nigdy wedle wielkiego zamysłu . Szło to na ogół powoli, zostawiało za sobą resztki uprzednich stosunków podległości i rywalizacji, niemniej owocem tych działań było powstanie państw, z których każde było jakimś idiomem j ednej formalnej postaci idealnej : postaci "wolnego " czy " suwerennego " stowarzyszenia ludzi . Przełomowe dokonania w tej mierze dotyczyły uwolnienia się od au­ torytetów zewnętrznych, papiestwa i władzy konstytucj i cesarskiej . jeśli chodzi o stosunki z Kościołem, to, co przez stulecia miało po­ stać sporadycznych zatargów, w których j ego roszczenia najpierw igno­ rowano, obchodzono, odrzucano, po czym w okroj onej postaci uznawa­ no doraźnie na mocy konkordatu, przerodziło się w kampanię, na grun­ cie której w całej Europie doszło do zniesienia papieskiej potestatis jurisdictionis oraz do niespotykanej dotąd grabieży własności Kościoła nie tylko przez zdeklarowanych j ego wrogów, ale i przez skądinąd wiernych j ego członków. Skoro sądy cywilne przej ęły to, co leżało w j urysdykcj i są­ dów kościelnych, skoro testamenty i traktaty przestały być dokumenta­ mi quasi-kościelnymi, skoro wyczerpał się autorytet papieża j ako arbitra sporów między władcami królestw, skoro świeccy władcy zakazali podat­ ków papieskich, skoro urzędy kościelne stały się nadaniami królewskimi i zaroiło się na nich od świeckich, skoro cofnięto przywilej e Kościoła i rozwiązano wielką liczbę korporacj i kościelnych, skoro ekskomunika nie przerażała a interdykt nie pociągał za sobą żadnego niebezpieczeń­ stwa, wówczas sczezła majestas prawna papiestwa. Ó w pierwszy zamach na j urysdykcj ę oraz własność Kościoła był, rzecz j asna, częścią szerszego zaangażowania (podj ętego najpierw przez władców sprzysiężonych z re­ formatorami i działaj ących w imieniu poddanych nawróconych na taki bądź inny protestantyzm) , na gruncie którego rządzący państwami wy­ właszczali Kościół również w innych obszarach j ego autorytetu . Ale to inna historia (i opowiemy ją w swoim czasie) , za sprawą której państwo - j ako że j ego władca przedzierzgnął się w kogoś w rodzaj u świeckiego

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

255

kapłana i nauczyciela poddanych - wydało się podatne na rozumienie, a i wynoszenie nad inne w ramach j akiegoś rodzaj u universitatis. Tym, co nas w tej chwili zajmuj e, j est ów wzrost niezależności od zewnętrznego autorytetu, j aki wyłaniaj ące się nowożytne państwa europej skie osiągnę­ ły dzięki podporządkowaniu papieskiej potestatis jurisdictionis autoryteto­ wi królewskiemu . Dokonało się to j eszcze przed końcem XVI wieku, choć nie bez pozostawienia j akichś resztek starych porządków, które miały potem kłopotać, na przykład, napoleońską Francj ę i bismarckow­ skie Niemcy. jeśli chodzi o prawo zwierzchności cesarskiej , w przypadku Anglii, Francji, Hiszpanii oraz Portugalii podówczas nie trzeba j uż było zabiegać o j ego uchylenie. Cesarzem był król Niemiec. To wszakże, co w końcu XV wieku zaczęto nazywać " świętym cesarstwem rzymskim narodu (Volk) niemieckiego " , nie posiadało żadnego z atrybutów królestwa: nie miało systemu prawa, sądownictwa, aparatu administracyjnego, skarbu, armii . Było zbiorowiskiem około trzystu pięćdziesięciu władztw rozma­ itej wielkości, o dłuższej lub krótszej historii, o różnorodnym statusie, pozostałości władztw feudalnych cieszących się podówczas różnym stop­ niem zdobytej bądź wytargowanej niezależności: księstw elektoralnych, wielkich księstw, zwykłych księstw, arcybiskupstw, księstw biskupich, landgrafatów, margrafatów, wolnych miast Rzeszy, municypiów korpora­ cyj nych i pomniej szych domen . Obej mowało władztwa dziedziczne wiel­ kich rodów j ak Habsburgowie, Wettinowie, Hohenzollernowie i Wittels­ bachowie. Autorytet imperialny należał do obieralnego cesarza (z rodu Habsburgów, arcyksięcia Austrii, protektora hrabstw Tyrolu, Styrii, Ka­ ryntii oraz Krainy) oraz do Reichstagu, w którym mogli zbierać się wład­ cy lub przedstawiciele władców składowych domen cesarstwa. W tam­ tym czasie cesarstwo zostało okroj one utratą księstwa Holsztynu na rzecz królestwa Danii oraz s ecesj ą kantonów szwaj carskich . Od wschodu groził mu naj azd turecki, od zachodu ambicj e króla Francj i i samozwańczego wielkiego księcia Burgundii . Na mocy konkordatu wie­ deńskiego ( 1 448) arcyksiążę Austrii uwolnił swe włości spod potestatis jurisdictionis papieża, a w Reichstagu debatowano nad podobnym wyzwo­ leniem nominalnego " kościoła narodu niemieckiego " ; poza tym cesar­ stwo nie posiadało żadnej prawnej ochrony przed egzekucj ą autorytetu prawnego papieża. Snuto plany przekształcenia cesarstwa w realną fede­ racj ę księstw, a nawet rekonstrukcj i go j ako królestwa na modłę nowo­ czesną, ale wszystkie te zamiary spełzły na niczym za sprawą sprzeciwu

256

O postępowaniu człowieka

panów składowych domen . Panowie ci od dawna j uż dążyli do niezależ­ ności od swych suzerenów oraz ich planów dynastycznych, co urzeczy­ wistniali za pomocą lig i soj uszów tworzonych stosownie do okoliczno­ ści . I w przeciągu niespełna dwóch stuleci - za sprawą woj en, secesji, de­ klaracj i i odbierania niepodległości, sukcesj i dziedzicznej , traktatów, sprzedaży i kupna posiadłości oraz odumierania wielu prywatnych wło­ ści (reliktów domen feudalnych) o rozmaitym stopniu niezależności - z tego j uż czysto nominalnego cesarstwa stopniowo wyłoniło się sześć królestw o zasadniczo podobnym charakterze do nowoczesnych państw: Austria, Prusy i Brandenburgia, Bawaria, Saksonia, Wirtemberga i West­ falia. Władcy tych państw z poziomu panów terytoriów i wasali wybili się do roli władców " suwerennych " królestw i poddanych. Niektórzy po temu, aby zdobyć ów niezależny status królewski przyj ęli w imieniu swych poddanych taką bądź inną wiarę protestancką, niemniej wszyscy tak samo uwolnili się od autorytetu zarówno papieskiej , j ak cesarskiej j urysdykcj i; każdy z nich był tym, kim zgodnie z powszechnie przyj ętym prawem rzymskim miał być: sibi principe we własnym królestwie. Losy tych nowych państw, podobnie j ak wszystkich innych europej skich państw nowożytnych, były niepewne. Niektóre z nich okazały się trwal­ sze niż inne, niemniej nie było wśród nich takiego, które nie musiałoby bronić świeżo zdobytej niepodległości przed zakusami podobnych im tworów, i niewiele takich, których władcy nie przedsiębrali działań zbroj ­ nych w celu poszerzenia terytorium i zwiększenia liczby oraz różnorod­ ności swych poddanych. Druga część dziedzicznego zadania władcy, zaangażowanie na rzecz konsolidacj i władzy przez dławienie bądź zj ednywanie sobie konkuren­ tów do rządzenia w j ego domenie, była sprawą bardziej mozolną. Kiedy rządzący znaj dowali się w sytuacji, w której w istotnej mierze musieli j eszcze utwierdzać swój autorytet w stosunku do niektórych, j eśli nie wszystkich poddanych, wówczas z reguły siłą rzeczy dochodziło do pew­ nego zawężenia zaangażowań : rządzenie stawało się w pewnej mierze działaniem pacyfikacyj nym w celu neutralizacj i bądź podkopywania sta­ rych siedlisk niezależności, których nie dawało się od razu wykorzenić. Z miasta włoskiego można było wypędzić odszczepieńczego i krnąbrne­ go wielmożę, w Hiszpanii można było zdławić potężny zakon zbroj ny, ale we Francj i nie tak łatwo było pozbyć się wielkich panów, synów tych, co upokorzyli Ludwika XI, i j eszcze za panowania Ludwika XIII nadal by­ li tacy, co mienili się równymi królowi, a podporządkowanie się mu uwa-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

257

żali za przej aw łaskawości . Status palatynatu posiadany przez Durbam lub przywilej Walii można było znieść ustawą Parlamentu; ale potęgi Percych w północnej Anglii nie dawało się ograniczyć równie łatwo; Kornwalia odstawała zarówno pod względem j ęzyka, j ak i więzów wier­ ności; trudno było ograniczyć niezależność Katalonii i Gaskoni i . W Szwecj i po śmierci Gustawa Wazy ( 1 5 60) urząd króla ocalał w zasa­ dzie tylko w prowincj i Dalarne, a kwestia sukcesj i była przedmiotem sporu między dziedzicami Gustawa. Unia, uroczyście proklamowana w Utrechcie w 1 5 76 roku, aż do 1 8 1 4 roku pozostała niewiele czym wię­ cej niż paktem prowincj i . I mimo niedogodności oraz konfliktowości tych uwarunkowań wielu rządzących musiało tolerować religij ne od­ szczepieństwo i j ęzykową rozmaitość nowych poddanych. Zarazem j ed­ nak na gruncie nowej samoświadomości umacniały się nowe wierzenia co do źródeł droit gouvernement; co zrazu było mglistym zamysłem, urze­ czywistnianym w miarę nastręczaj ących się możliwości, przedsięwzię­ ciem obliczonym j edynie na uwolnienie się spod zwierzchnictwa obcych władców, przeradzało się w plan polityczny, który dzięki j akiemuś usprawnieniu aparatu rządzenia można było dalej rozwij ać. Ale też ad­ ministracj a królewska choćby we Francj i długo j eszcze była chaosem krzyżuj ących się zadań i j urysdykcji, a imponuj ący aparat rad i nadzor­ ców w królestwie Hiszpanii był nie tyle systemem, ile owocem podejmo­ wanych pod presj ą sytuacj i decyzj i interwencyj nych. Mimo wszystko jeszcze przed upływem XVI stulecia właściwości swoiste państw nie budziły j uż poważniej szych wątpliwości . Oczywiście wskazywane cechy nie były w pełni sprecyzowane; były to nie więcej niż kryteria rozpoznania. I stowarzyszenia pretenduj ące do statusu państwa rzecz j asna przej awiały te cechy z różnym stopniem zupełności . Nie­ mniej , tak bądź inaczej , tego rodzaj u stowarzyszenie, które wyodrębnia­ ły, było tworem znacznie mniej mgławicowym niż najbardziej zwarte z królestw średniowiecznej Europy; przynaj mniej zarys nie budził wąt­ pliwości . Otóż nowożytne państwa europej skie, od Moskwy po Portuga­ lię, od Szwecj i po Neapol, wyłoniły się za sprawą przekształcenia więzi feudalnych i osobistych w więzi między poddanymi a władcą oraz we wzaj emne więzi poddanych, za sprawą zniesienia niezależnych j urysdyk­ cj i oraz za sprawą nadrzędności ustawy w stosunku do tradycyjnego pra­ wa i obyczaj u . Państwo rozpoznano j ako przygodne, zniszczalne stowarzyszenie ludzi zamieszkuj ących określone terytorium i zj ednoczonych z uwagi

258

O postępowaniu człowieka

na podległość władcy bądź rządowi . Status poddanego był kwestią pra­ wa, nie zaś kwestią wyboru, przypadku ani nawet miej sca zamieszkania. Władca był j edynym siedli skiem niezbywalnego autorytetu bez zwierzchnika, wspólnika czy rywala. Był strażnikiem " prawa i kraj u " , dawcą uprawnień i obowiązków określaj ących poddanych, systemu prawnego, autorytatywnych procedur stanowienia i modyfikowania pra­ wa oraz procedur gromadzenia dochodów publicznych. Przysługiwał mu dyskrecj onalny autorytet podejmowania decyzj i wykonawczych, miano­ wania urzędników oraz funkcj onariuszy, i był też j edynym zwierzchni­ kiem sił zbrojnych. Każde tego rodzaj u stowarzyszenie było j ednym z szeregu podobnych stowarzyszeń i również kształtowanie stosunków wzaj emnych było prerogatywą władców, których zadanie polegało na obronie integralności swych terytoriów. Tak oto świat chrześcij ański stał się Europą, czyli zbiorowiskiem niezależnych państw przywiązanych do własnej różnorodności . Słowem, wyrażaj ąc się w j ęzyku epoki, państwo było stowarzysze­ niem "wolnym " czy " suwerennym " z uwagi na trzy właściwości . Było " "wolne z uwagi na to, że rząd nie podlegał żadnemu wyższemu autory­ tetowi zewnętrznemu . Było "wolne " j ako stowarzyszenie prawne. I było " "wolne z uwagi na to, że rząd miał i autorytet, i procedury pozwalaj ące nieustannie wyswobadzać się z własnej przeszłości prawnej , czyli j ako nie związane na zawsze żadnym uświęconym zwyczaj em; żadne prawo nie było tak stare bądź tak zakorzenione, że nie można by go poprawić lub znieść. I chociaż żadne nowożytne państwo europej skie nie przej a­ wiało tych właściwości w czystej formie, cały później szy namysł nad cha­ rakterem państwa i zadaniami j ego rządu dotyczył owej właśnie tożsa­ mości idealnej . Tożsamość ta podsuwała wiele różnorodnych, historycznych i filozo­ ficznych, tematów do przemyślenia. Żaden z nich nie był nowy, terminy, w j akich j e rozważano, były często przestarzałe, niemniej każdy uzyski­ wał okolicznościową doniosłość, w której odbij ały się napięcia epoki : spekulowano na temat tak zwanego " pochodzenia " stowarzyszenia cy­ wilnego i źródeł autorytetu cywilnego zarówno w sensie ogólnym, j ak i w odniesieniu do poszczególnych państw; rozważano odpowiedzial­ ność rządzących oraz obowiązki rządzonych; zastanawiano się nad wła­ ściwościami tyranii, sposobami usuwania tyranów i tak dalej . Jeden z wątków owej refleksj i, który stale przyciągał uwagę, zasługu­ je na odnotowanie, choć nie należy do naszego głównego przedmiotu .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

259

Chodzi o kwestię konstytucj i oraz trwałości urzędu tego rodzaj u rządu; to znaczy, o kwestię j ego autorytetu, nie władzy. Tak ogromny autorytet, utożsamiany pierwotnie z monarchą i j ego przedstawicielami, miał wie­ le cech, które mogły być rozpoznane j ako wartościowe przez poddanych pragnących wyzwolenia od niedogodności walk społecznych i żądnych emancypacj i od przestarzałych zobowiązań i podporządkowań: podobnie j ak luterańska ewangelia uzasadnienia wyłącznie na gruncie wiary, pań­ stwo nowożytne było dla wielu doświadczeniem wyzwalaj ącym, choćby od niepokoj ów społecznych . Ale j ak euforia dobrej nowiny luteran przy­ niosła z sobą ograniczenia i rygoryzm purytanizmu, tak ów wyzwoliciel­ ski autorytet państwa obj awiał także pewien groźny aspekt: budził oba­ wy współmierne z j ego rozległością. Oczywiście istniały nie zapomniane jeszcze wierzenia, na gruncie których wszelki autorytet rządzących uważano za ograniczony; wszakże konwencj onalne sformułowania tych wierzeń w kategoriach " prawa przyrodzonego " , poj ętego j ako prawidła pewnego wyższego autorytetu, bądź na mocy zwierzchniego autorytetu tradycyjnych consuetudinum, pra­ wa " fundamentalnego " bądź legurn imperii j awnie nie miały zastosowania do autorytetu, który uważał się i był uznawany j ako absolutus et exceptus, suwerenny i nieograniczony, i którego wartość polegała właśnie na j ego potestate uwolnienia poddanych od zakorzenionych, lecz teraz już nie chcianych zobowiązań . Zarazem przedsięwzięcie przeformułowania tych ograniczeń w ramach postulatów, nie zaś nakazów, które po długim okresie rozwoj u zostało ukoronowane ogłoszeniem tak zwanych " zasad " interwencj i oraz nieinterwencj i państwa, mniej więcej pod koniec XIX wieku legło w gruzach - choć nie dlatego, j akoby poddani zoboj ęt­ nieli na groźbę stwarzaną przez tak rozległy autorytet, lecz za sprawą niekonsekwencj i kazuistyki, j aką zrodził ten sposób myślenia. Ale też poj awiła się bardziej adekwatna odpowiedź; mianowicie stanowisko uznaj ące lub nawet pochwalaj ące nieskrępowanie rządu, a j ednocześnie zogniskowane wokół tak poj ętej konstytucj i i trwałości j ego autorytetu, że w ich obrębie można wyeliminować groźbę stwarzaną przez taki rząd. Niektórzy z myślicieli, których namysł zmierzał w tym kierunku, podej ­ mowali t ę kwestię n a poziomie teoretycznym i (podobnie j ak poprzedni­ cy pokroj u Marsyliusza z Padwy lub Bartalusa z Sassoferrato) występo­ wali z teorematami, zgodnie z którymi autorytet rządzących uważano za " kontraktowy " czy też analogiczny do " zaufania " . Inni oddawali się marzeniom o rządzie " suwerennym " o takiej trwałości, że nie może

O postępowaniu człowieka

260

stwarzać zagrożenia, bądź o rządzie o tak rozproszonej " suwerenności " , że automatycznie przekreśla to związane z nią zagrożenia. Ale byli j esz­ cze i tacy, co, nie otumanieni przez niemądre formuły9, nawiązywali ra­ czej do wcześniej szych prób ograniczenia węższego autorytetu władców średniowiecznych, i w celu znalezienia narzędzi zmniej szenia zagrożeń związanych z suwerennością bez naruszenia wartości rządu obdarzone­ go " suwerennym " autorytetem eksplorowali treści utaj one w bieżących praktykach konstytucyj nych: instytucj ach takich j ak Parlement de Paris, zgromadzenia stanów prowincj i, korporacj e sędziowskie, Izba Gmin, prawo do informacj i, do zażalenia, do protestu, do uczestnictwa czy też do aprobaty. I ta niesiona przez lokalne i okazj onalne sposobności reflek­ sj a wypracowała szereg godnych uwagi poj ęć oraz koncepcj i : idee tak zwanej monarchii ograniczonej i mieszanej , rządu konstytucyj nego, kon­ stytucji pisanej , rządu federalnego, rządu mandatowego, rządu partyj ne­ go, plebiscytu i " demokracj i parlamentarnej ", poj ętej j ako taki sposób wyłaniania rządu (okresowe wybory) i taki sposób rządzenia (pod nad­ zorem zgromadzenia obdarzonego autorytetem) , ażeby ograniczyć za­ grożenia związane z j ego " suwerennością " . Owe rozwiązania konsty­ tucyj ne, mylone z takimi bezsensownymi pomysłami j ak " suwerenność ludu " , a później " rządy większości " , były często bezmyślnie poczytywa­ ne za podstawę tak zwanej suwerennej " samorządności " , wykorzystywa­ ne do wyprowadzania rzekomo lepiej uzasadnionych albo i niepodważal­ nych wniosków co do należytych warunków stanu cywilnego czy do pro­ klamowania tak zwanej nienaruszalnej tożsamości " interesu " rządzących i rządzonych . Mimo to wszakże z narzędzi o zmiennej wartości i podat­ ności na zepsucie, a służących ograniczaniu autorytetu monarszego, przedzierzgnęły się w instytucj onalne, przemij aj ące lub trwałe ekspresj e moralnych (a nie roztropnościowych) przeświadczeń co do konstytucj i i trwałości " suwerennego " autorytetu rządu w nowożytnym państwie europej skim. Ale też państwo rozpoznane j ako osoby i grupy osób stowarzy­ szone w ramach prawa, orzeczeń prawnych i nakazów administracyj nych wydawanych z mocy prawa, a także rząd j ako władza " suwerenna " były 6.

9 Na przykład niezależność postępowań sądowych wiązano z trwałością urzędu sę­ dziego, podczas gdy wypływa ona z reguły głoszącej , że oskarżyciel publiczny (korona bądź " lud " ) j est przed sądem stroną.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

261

wprawdzie tożsamościami j uż rozumianymi, ale i nadal czekaj ącymi j eszcze na zrozumienie. Pierwsza z tych tożsamości jest dwuznaczna. Czy owo prawo j est systemem niezależnych (nie zaś j edynie bezstron­ nych) względem zaspokaj ania pragnień zaleceń, które należy przyjmo­ wać za swoj e w decydowaniu, co czynić bądź mówić, czy j est zestawem roztropnościowych konkluzj i kierowniczych wytyczaj ących pewien wspólny cel i określaj ących sposób, w j aki ów cel będzie przygodnie urzeczywistniany? Czy państwo należy rozumieć w terminach societatis, czy za pomocą poj ęcia universitatis, czy też j est dwuznaczną mieszaniną obu tych typów stowarzyszenia? Czy stowarzyszonych należy uważać za " poddanych " , czy za wykonawców ról w pewnym wspólnym przedsię­ wzięciu? A druga z tych tożsamości j est nie w pełni sprecyzowana: rząd j est rozumiany j ako władza " suwerenna " w przyj ętym znaczeniu tego wyrażenia, ale nie przynosi to żadnego określenia j ego urzędu . Czy j ego zaangażowanie j est zaangażowaniem strażnika systemu nakazów, które należy przyjmować za swoj e w decydowaniu (to znaczy, przedsięwzię­ ciem " rządzenia " ) , czy też j est to zaangażowanie dotyczące wyboru i pie­ lęgnowania j akiegoś korporacyjnego celu i kierunku j ego urzeczy­ wistniania (to znaczy, przedsięwzięciem " kierowania " swego rodzaj u przedsiębiorstwem) ? Czy j est t o zaangażowanie nomokratyczne, czy te­ leokratyczne, czy też j est dwuznaczną mieszaniną j ednego z drugim? I dalej , czy " polityka " (rozpoznana j ako przedsięwzięcie rozważania au­ torytatywnych społecznie zaleceń z punktu widzenia ich wartości oraz proponowania wyłączeń, dodatków lub poprawek w tym zakresie) doty­ czy pożądalności warunków obcowania cywilnego, które należy przyjmo­ wać za swoj e w spełnianiu przez siebie wybranych czynów, czy dotyczy użyteczności, potrzeby decyzj i i wskazówek kierowniczych co do dążenia do j akiegoś wspólnego celu? A może j est dwuznaczną mieszaniną j edne­ go z drugim? Oto, j ak sądzę, kluczowe pytania, na które trzeba odpowiedzieć, j eśli chce się zrozumieć nowożytne państwo europej skie i urząd j ego rządu, i w tym miej scu naszych rozważań zajmę się rozpatrzeniem tego, co w związku z nimi myślano i j ak na nie odpowiadano w epoce nowożytnej . Nie zawsze j est to łatwe do uchwycenia. Niektórzy myśliciele sami stawiali sobie te pytania i udzielali bezpośrednich, j eśli nawet nie zawsze j asnych odpowiedzi na nie oraz wskazywali racj e, dla których myśleli tak, nie inaczej . Przeważnie j ednak to, co myślano i mówiono na te te­ maty, trzeba wyłuskiwać z pism, których główny przedmiot j est inny

O postępowaniu człowieka

262

- konstytucj a i autorytet rządu oraz aparat rządzenia (to znaczy, w su­ mie, władza rządzących) . I nawet wtedy, gdy głównym przedmiotem za­ interesowania j est postać państwa j ako stowarzyszenia ludzi, pole roz­ ważań j est na ogół z góry ograniczone do officii rządu . Co więcej , nie ma żadnej wiarygodnej więzi między rozważaniami na te tematy a rozważa­ niami j akichkolwiek innych kwestii podej mowanych przez myślicieli zaj­ muj ących się nowożytnym państwem europej skim. Na przykład Hobbes w celu uzasadnienia werdyktu, że stowarzyszenie będące przedmiotem j ego rozważań j est swego rodzaj u societate, z premedytacj ą rozwij a kon­ cepcj ę głoszącą, że autorytet władzy państwowej wywodzi się z pewne­ go rodzaj u paktu czy umowy lub w każdym razie może być obj aśniony przez taki pakt czy umowę; owa umowa ma tutaj " ustanawiać " i podtrzy­ mywać " suwerenną " władzę cywilną, a nie j ednoczyć umawiaj ących się w dążeniu do urzeczywistnienia j akiegoś wspólnego rzeczowego zamy­ słu . Władca j est symbolem powziętej przez umawiaj ących się decyzj i o tym, że będą mieli prawo i władcę; nie j est powiernikiem czy kierow­ nikiem dążenia do j akiegoś wspólnego rzeczowego celu. Także inni my­ śliciele posługiwali się tą koncepcj ą w taki sposób . Zarazem j ednak tę ideę paktu czy umowy wykorzystywano (i to w sposób nie mniej przeko­ nuj ący) do opisania więzi między zbiorowością zj ednoczoną na gruncie j akiegoś wspólnego przedsięwzięcia a osobą lub osobami upoważniony­ mi przez tę zbiorowość do spełniania roli przygodnego kierownika tego przedsięwzięcia. I owa " rękojmia " z pism Sartre' a j est używana (nie bez dwuznaczności) na oznaczenie wyboru j akiegoś wspólnego celu, z uwa­ gi na który zostaj e ustanowiona universitas . Tak oto zastrzegłszy, abyśmy stale pamiętali o tych trudnościach, proponuj ę rozważyć najpierw warunki, wierzenia, uczucia itd . , które wy­ woływały pojmowanie nowożytnego państwa europej skiego j ako societas i karmiły postanowienie podtrzymywania go w tej postaci. Użycie słowa state na określenie owych wyłaniaj ących się w nowo­ żytnej Europie stowarzyszeń można poczytać za niedościgły wzorzec neutralności; słowo to nie wyj awia niczego, j ak chodzi o to, co sądzono o charakterze stowarzyszonych bądź wspólnym im położeniu (l'estat) . Czy są to osoby złączone dotrzymywaniem "wiary " sobie nawzaj em, wiernością " prawu tego kraju " , czy są związane uznaniem " prawdy " za­ wartej w j akimś wspólnym rzeczowym celu? A i government (gubernacu­ lum) było mało co mniej giętkim słówkiem. Czy owo rządzenie było 7.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

263

sprawowaniem autorytetu prawnego w celu egzekwowania j akiej ś wier­ ności (j ak gdy " regulator " j akiej ś maszyny, co nie " puszcza j ej w ruch " , moderuj e prędkość, z j aką poruszaj ą się j ej części) , czy było to " przewo­ dzeniem w imię prawdy " , pobudzaniem i kierowaniem j akimś rzeczo­ wym przedsięwzięciem? Kto to wie? Ale też niemało z tego, co j awiło się na samym wierzchu wynu­ rzaj ącego się państwa, zwłaszcza j eśli za zawiązek miało j akieś śred­ niowieczne królestwo, nasuwało raczej to pierwsze niż drugi e rozpo­ znanie, choćby nawet abstrahować od pozostałości stowarzyszenia " " feudalnego , które wskazywały w tym samym kierunku . Tego rodza­ j u państwo składało się z osób, społeczności i ułomków społeczności obcych sobie nawzaj em, odrębnych pod względem j ęzyka, wyobraźni moralnej , obyczaj ów, aspiracj i i warunków życia, ożywianych przez lokalne chęci i niechęci, znaczonych przez różnice wiary religijnej , któ­ re począwszy od XII wieku stały się czymś powszechnym w świecie chrześcij ańskim, a wszyscy wabieni przez te z roj owiska nowości tego czasu, którym zdarzyło się skrzyżować z nimi drogę - państwo to było zlepkiem tożsamości historycznych wyrwanych z odosobnienia przez naj eźdźcze armie bądź nieproszonych oficj eli. Czegóż więcej można by­ ło oczekiwać, niż że zbiorowi sko takie - Bretończycy, ludzie z Burbonii i ci z Sewenn, ludzie z krainy Fen, ludzie z Kent i mieszkańcy Walii, Katalończycy, mieszkańcy dolin Aragonii i ludzie z Olivenza - będzi e połączone wspólnym prawem i j ednym władcą? I czy aparat rządzenia będący w dyspozycj i władców tych państw nie rozprzestrzeniał się równomiernie w trakcie tworzenia i utrzymywania tego rodzaj u for­ malnej j edności ? Wzgl ędy te są tak wymowne, że łatwo przypisać im nadmierne znaczeni e : pamiętać trzeba, że możliwości nie są dane, lecz j e się stwarza. Ale podówczas dość było danych po temu, ażeby na­ wet ci, co myśleli o ustanowieniu bardziej rzeczowej j edności, docho­ dzili do wniosku, że powinni skorygować te oczekiwania. 1 eśli Mich e l de l ' Hospital i j ego towarzysze z niechęcią uznali w końcu, że króle­ stwo Francj i nie może być universitate przynaj mniej pod j ednym donio­ słym względem (wiary religij nej ) i że gdyby j ego " suwerenny " władca " " przewodził w imię prawdy , wówczas zniweczyłby stowarzyszenie, którego j est władcą, że więc albo będzie strażnikiem cokolwiek formal­ nej wierności, albo sam wyda na siebie wyrok śmierci, to ich obawy nie były uroj eniem. I choć niektórym rządzącym w XVI stuleciu udało się w j akiej ś mierze uj ednolicić pod tym względem swych poddanych,

264

O postępowaniu człowieka

to i okazało się to naj mniej trwałą zdobyczą wszelkich ich wycieczek w stronę j edności korporacyjnej . Ale to, co podówczas, j ak i zawsze, było tylko roztropnościowym wnioskiem wyciągniętym z rozpoznania pewnego uderzaj ącego rysu wielu wyłaniaj ących się państw Europy nowożytnej (rozpoznania, że by­ naj mniej nie narzucaj ą się j ako podatne tworzywo universitatum) , a w czym także bez wątpienia odzwierciedlała się średniowieczna skłon­ ność do poj mowania władztwa raczej w ramach prawa niż w ramach de­ cyzj i kierowniczych, poddaj e się teoretyzowaniu w zakresie j ego warun­ ków; to znaczy, w terminach charakterów stowarzyszonych. Albowiem, choć charakter stowarzyszenia, charakter urzędu j ego rządu Q eśli stowa­ rzyszenie ma rząd) oraz charakter stowarzyszonych są warunkowo wza­ j emnie zależne, tak że każdy implikuj e pozostałe, to właśnie ów trzeci z nich ustanawia causam foederis; stowarzyszony j est tym, kim j est wedle własnego rozumienia. W pierwszej części naszych rozważań przedłożyłem coś, co można nazwać ostatecznym postulatem postępowania człowieka: bycie inte­ ligentnym sprawcą rozumiej ącym (choćby źle rozumiej ącym) własną sytuacj ę i odpowiadaj ącym na nią pragnieniami i wyborami czynów, związanym z bliźnimi w układaniu się w sprawie zaspokoj eń, w dąże­ niu do sycenia wspólnych potrzeb i w pospólnej świadomości pro­ cedur i praktyk moralnych i roztropnościowych - bycie tym, co nazy­ wam " wolnym " sprawcą j ako różnym od j edynie siedliska biologicz­ nych i innych popędów. Postulat ów nie odróżnia j ednego sprawcy od drugiego i nie pociąga za sobą żadnego typu stowarzyszenia; j est na równi postulatem stosunków pana i niewolnika, rozkazywania i po­ słuszeństwa, rządzenia i bycia rządzonym, aktywności kierowania, układania się, zachęcania i odpowiadania, przekonywania, nauczania i uczenia się, obiecywania, kochania, nienawidzenia, oszukiwania, wy­ baczania itd . , itd. Postulat ten nie odróżnia wyrządzania od cierpienia (które zawsze j est odpowiedzią) i nie odróżnia postępowania " racj o­ nalnego " od postępowania rządzonego namiętnością bądź fał szy­ wą wiarą. Tym, co się tu postuluj e o sprawcy, nie j est "wolna wola " , lecz inteligencj a. Postępowanie j est określone j ako - mądre lub głupie - czyny i słowa, które maj ą - adekwatne lub nieadekwatne - racj e, ale . . n1e maJ ą przyczyn. To, że osoby stowarzyszane w celu tworzenia nowożytnych państw europej skich, rozpoznawały wszelkie i stotne " dziania- się " inter homines

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

265

j ako " postępowanie " w wyżej wyłuszczonym sensie, nie ulega moim zdaniem wątpliwości . Ó w sens tkwił w nauce chrześcij ańskiej , gdzie został rozciągnięty na stosunki między ludźmi a Bogiem, który u sta­ nawia reguły, obietnicą łaski umacnia ich przestrzeganie i karze bądź wybacza odstęp stwa, lecz który nie j est pierwszą przyczyną ani " pra­ wem " j akiegoś procesu. Sens ów dziedziczono wraz z popularnym podówczas stoicyzmem, a potem też wraz z rychle maj ącym zdoby­ wać uznanie epikureizmem, i tkwił w odzyskanym prawie cesarstwa rzymskiego, a także w będących przedmiotem wytężonych studiów pismach Arystotel esa i Augustyna. Sztuka i literatura średniowiecza obfituj e w różnorodne wyobrażenia położenia człowieka, sytuacj ę ludzką alegoryzowano i teoretyzowano w wielu różnych idiomach zo­ gniskowanych wokół j uż to "wolnej woli " , j uż to rozumności, już to niemożliwego do rozładowania napięcia między namiętnością i rozu­ mem; niemniej życie człowieka ukazywano zawsze j ako samoustana­ wianie się j ednostki, nie zaś fragment j akiegoś procesu kosmicznego, a więź międzyludzką j ako więź dramatyczną i inteligentną, nie zaś organiczną. I owo rozpoznanie sytuacj i ludzkiej nie podlegało ograni­ czeniu , j eśli czasem dołączała się do niego wiara, że ostateczne prze­ znaczenie człowieka, j ego " zbawienie " bądź " potępienie " , j est " z góry postanowione " . Ani wtedy, ani w starożytności wiara w tego rodzaj u quasi-determinizm nigdy nie przeszkadzała rozpoznaniu czynów i słów człowieka j ako przygodnych odpowiedzi niosących znaczenia nie będą­ ce przyczynami . W tej mierze więc, j eśli nawet n a ogół milcząco, ludzie c i byli prze­ świadczeni, że są właśnie tacy: że są osobami, których czyny należy ro­ zumieć odnosząc je do wierzeń, uczuć, życzeń i wyborów tych, których one dotyczą. Zarazem j ednak owo położenie może budzić niej edno­ znaczne uczucia, w których w naj rozmaitszych proporcj ach mieszaj ą s i ę sprzeciw, l ę k i zaufanie; b o i j est t o sytuacj a tyleż zaszczytna, ile trudna do udźwignięcia. Tego rodzaj u samospełnienie, j akie obiecuj e, wiąże się nierozdzielnie z ryzykiem samowyobcowania czy samounice­ stwienia. Bywa, że brzemię człowiecze wyciska skargę z ust nowocze­ snego poety: Bądź dumne, o drzewo nieśpieszne. Ciesz się Skało i ptaku, i ty Aruno, i wy rzeczy wszelkie, Co rośniecie wśród maj a bezgłośnie, się cieszcie, Ż e nie na obraz Boga stworzone j esteście.

266

O postępowaniu człowieka

I mało kto z tych, co medytowali nad tym połączeniem "wolności " i odpo­ wiedzialności, zdołał uniknąć konkluzji siedemnastowiecznego twórcy: Szczęsna to j est niedola człowiekiem się zrodzić*.

Ale kiedy zastanawiamy się nad charakterami ludzi, których stowa­ rzyszano czy też łączono w zbiorowość ustanawiaj ącą nowożytne pań­ stwo europej skie, wtedy obok owego milczącego uznawania pewnego ta­ kiego odczytania sytuacj i człowieka, za sprawą którego ludzkość j est roz­ poznana j ako obarczona pewną nie poszukiwaną i ni ezbywalną " "wolnością , do egzekwowania której pod pewnymi względami ludzie są źle wyposażeni, trzeba odnotować coś j eszcze; mianowicie towarzyszące tamtemu rozpoznanie owej sytuacj i j ako symbolu godności człowieka i j ako położenia, które każdy ma swobodę odkrywać, kultywować, wyko­ rzystywać j ak tylko potrafi i traktować j ako sposobność raczej niż j ako brzmię. Bo i rzeczą, której bezwzględnie nie wolno nie brać tu w rachu­ bę, j est owa historyczna skłonność do przekształcania tej nieposzukiwa­ nej "wolności " postępowania z postulatu w doświadczenie i do czynienia z niej źródła samoistnego zaspokoj enia, niezależnego od przypadkowych i przerywanych zaspokoj eń płynących z wybranych przez siebie czynów, które przynoszą wyobrażone i pożądane przed ich spełnieniem owoce: skłonność do poj mowania wyobrażania sobie, namysłu, pragnienia, wy­ bierania i działania nie j ako kosztów związanych z poszukiwaniem zado­ woleń, lecz j ako zadowoleń samych w sobie, j ako egzekwowania za­ szczytnej samorządności czy też autonomii osobistej . Tej skłonności czy też j akości charakteru nie należy rozumieć j ako poddania się tak zwanej "woli subiektywnej " ani j ako osunięcia w łatwą pobłażliwość dla zachcianek, ani j ako uświęcenia " sumienia " ; to pewne trudne osiągnięcie. jaźń to tutaj tyle co pewna rzeczowa osobowość, wy­ twór edukacji, którego zasoby zostaj ą zebrane w postaci j akiegoś rozu­ mienia siebie; postępowanie zaś j est rozpoznane j ako przygoda, w trak­ cie której to kultywowane ja używa swych zasobów, obj awia się i ustana­ wia w odpowiadaniu na j ego przygodne sytuacj e i zarazem zdobywa * Z epitafium na cmentarzu przykościelnym w Zennor: Hope, fear, false-j oy, and trouble, Are these four wincis which daily toss this bubble, His breath' s a vapour, and his life's a span; Tis glorious misery to be born a man (przyp. tłum. ) .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

267

i potwierdza swą autonomię . I nie j est też tak, j akoby doświadczenie tej skłonności pociągało za sobą kult nonkonformizmu, oddanie dla arbi­ tralnego tak zwanego "wyrażania siebie " czy też niezłomność odróżnia­ nia się za wszelką cenę. Postępowanie, ku j akiemu to popycha, nie skła­ da się z bezwarunkowych wyborów i nie wymaga oboj ętności wobec praktyk moralnych bądź roztropnościowych ani niechęci wobec wszel­ kich innych niż własne reguł. Postępowanie to składa się z czynów i wy­ powiedzi odbij aj ących przygodne uczucia, pasj e i wierzenia, j akie ta wła­ śnie konkretna j aźń przyj ęła za swoje, z czynów i wypowiedzi spełnia­ nych wedle swoistego dla tej j aźni wpisania się w te praktyki, których zasoby sobie przyswoiła. Autonomia takiego j a i niezależność bądź ory­ ginalność takiego postępowania w ogóle nie polega na niezważaniu na warunki określaj ące sztukę sprawstwa. I, co więcej , skłonność ta nie wyklucza tego rodzaj u więzi z innymi j ak uczestnictwo w zbiorowym przedsięwzięciu dążenia do j akiegoś wspólnego celu; wymaga j edynie, ażeby ta więź była stowarzyszeniem w terminach ustawicznego wybiera­ nia przynależności, w którym odzwierciedla się rozumienie siebie wła­ ściwe tym, których to dotyczy. Krótko mówiąc, tym, co się tu postuluj e i podkreśla, j est pewna zbudowana osobowość, autonomiczna n a mocy właściwego j ej rozumienia siebie i władania zasobami, które sobie przy­ swoiła. I takie rozumienie siebie polega w połowie na znaj omości wła­ snych ograniczeń. Człowiek, w którym ta skłonność j est silna, może obj awiać j ą we władczym egoizmie nieledwie tak oboj ętnym dla interesów niektórych bliźnich, j ak dla ich opinii, w lekceważeniu konsekwencj i czy uznania, w zniewalaj ącej wszechstronności albo we wdzięcznym bądź obcesowym wtrącaniu się w sprawy mniej szczodrze obdarzonych . Ale też, rzecz j a­ sna, skoro mowa tutaj o postępowaniu inteligentnym, w ogóle nie wcho­ dzi w grę utożsamienie tej skłonności z samozadowoleniem. Człowiek szczodrze nią obdarzony może obj awiać ją na co dzień bądź tylko w chwilach istotnych, ale w każdym przypadku będzie to ktoś cokolwiek wybredny, który zawsze wszystko chce robić po swoj emu . Jego umiej ęt­ ność podej mowania inicj atywy, podczas gdy inni pracowicie mobilizuj ą swe zasoby duchowe bądź szukaj ą stronników, j ego zdolność brania odpowiedzialności za siebie i " prowadzenia swych spraw, j akby nie miał nikogo na świecie " (j ak uj ął to Halifax) sprawiaj ą, że rozpoznaj emy w nim kogoś, kogo warto mieć przy sobie. Obdarzony szczodrzej niż inni może pozwolić sobie na to, aby zaryzykować więcej , stracić i nie

268

O postępowaniu człowieka

pozostać z niczym. Należy stawiać raczej na to, że padnie w j akiej walce z wiatrakami, niż że dokona żywota w łóżku; chociaż, j akkolwiek będzie, tak samo umrze po swoj emu, j ak po swoj emu żyj e . Albo też skłonność t a może wyrazić s i ę w skromnej i nieagresywnej niezależności, w pogodzeniu się człowieka z własną zdolnością do samo­ stanowienia, na czymkolwiek by ono miało polegać; i może wyrazić się nawet zgoła pokornie po prostu w tym, że człowiek wie, j ak panować nad sobą, i że woli wiązać się z innymi na tych warunkach . I może sprzę­ gać się z pogodnym uznaniem i podziwem dla wyższości innych, owym arystokratycznym rozpoznaniem własnej nieistotności i pokorą wolną od poczucia upokorzenia. Natomiast ten, który uważa się za posłańca j a­ kiegoś boga, za " oświeconego " z góry czy też za głos przeznaczenia, któ­ ry twierdzi, j akoby to, co sam myśli, nie miało żadnego wpływu na to, co czyni lub mówi, a tym samym zdej muj e z siebie wszelką odpowiedzial­ ność za własne czyny i słowa, ten j est postacią zupełnie innego rodzaju; wyrzeka się charakteru właściwego istotom ludzkim i stawia się poza konwencj ą konwersacj i ludzkości . Jest albo aniołem, albo szaleńcem. Co więcej j ednak owa skłonność czy upodobanie do samodzielności w postępowaniu może mieć silniej szą orientacj ę moralną. Samostano­ wienie może być rozpoznane nie tylko j ako użyteczne, j ako istotne źró­ dło szczęścia i czynnik sprawiaj ący, że życie staj e się dla wszystkich bar­ dziej zaj muj ące lub zabawne, lecz także j ako doniosła cnota. A gdy oso­ bista autonomia zostanie w ten sposób wpisana w praktykę moralną, wtedy autentyczność postępowania zostanie zaliczona w poczet j ego za­ let, a i zapewne względów istotnych, choć nie wyłącznie, dla j ego u spra­ wiedliwienia. W Lutrowej formule Ich kann nicht anders akcent pada na ich, które nie j est odczuciem ani tylko " sumieniem " , lecz sądem wy­ pływaj ącym z rozumienia siebie, i bez naj mniej szych wątpliwości rozpo­ znaj emy w tym zarys usprawiedliwienia j ego czynu . Oczywiście j est tu możliwa przesada, wyniesienie na piedestał najwyższego ideału moral­ nego, tak że wartość postępowania zostanie utożsamiona z jego auten­ tycznością; ale też tego rodzaj u nadużycie grozi ze strony fanatyków każ­ dej skłonności rozpoznanej j ako cnota. Ponadto autonomię osobistą poj ­ muj e się też (j ak czyni to Rousseau i inni) j ako domniemane organiczne poczucie tożsamości z sobą, rozproszone w świadomości refleksyj nej i nie mogące przetrwać w postępowaniu inter homines, czy j ako " prosto­ tę " prostaczków; i postępowanie wypływaj ące z rozumienia siebie przez inteligentnego sprawcę uważa się wobec tego za z konieczności nie-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

269

autentyczne. Wszakże te i im podobne obłędne koncepcj e nie zasługuj ą n a to, by się nad nimi zatrzymywać. Tak oto tym, czym musimy się bliżej zaj ąć, j est skłonność do kulty­ wowania owej wrośniętej w sprawstwo "wolności " , do rozwij ania indy­ widualności, a także sprzęgaj ąca się z tamtą skłonność do przyznawania wartości egzekwowaniu wypływaj ącej z rozumienia siebie autonomii osobistej . A musimy się tym zaj ąć, ponieważ j est to skłonność historycz­ na, widoma wyraźnie nie tylko w moeurs nowożytnej Europy, lecz od­ zwierciedlona w postaci, j aką przypisuj e się państwom i w charakterze officii, j akie przypisuj e się rządom. Ale błędem byłoby sądzić, że skłonność ta wyłoniła się po raz pierw­ szy w epoce nowożytnej . Porlobnie j ak wszystko inne w nowożytnym charakterze europej skim, owo poczucie indywidualności poj awiło się j a­ ko modyfikacj a średniowiecznych warunków życia i myślenia. Nie zro­ dziło się z roszczeń ani deklaracj i wysuwanych w imię indywidualności, lecz w następstwie stopniowego i nieprzerwanego, począwszy od mniej więcej XII wieku, rozpadu zamkniętego w sobie władztwa senioralnego, w warunkach którego wybory, czyny i zobowiązania określone były pew­ ną uznaną roztropnościową rutyną, zanikania swoj skich zależności poj ­ mowanych w terminach pozycj i społecznej i z rzadka uwolnionych od wzorca więzi pokrewieństwa oraz słabnięcia przemożnej ortodoksj i moralnej i religijnej , j aka panowała w łacińskim świecie chrześcij ańskim od czasów, gdy skończyła się epoka " nawracania " . Poczucie to obj awiało się w osobach młodszych synów szukaj ących swoj ej drogi w świecie, w którym nie przewidziano dla nich wiele miej sca, w osobach wolnych od zobowiązań poszukiwaczy przygód, co oderwali się od ziemi i wzięli do handlu, w osobach mieszkańców miast, co wyswobodzili się ze wspólnotowych więzów wsi, w osobach wędrownych nauczycieli, w zu­ chwałych spekulacj ach Abelarda, w niebezpiecznych herezj ach, w żywo­ tach nieulękłych młodzieńców i mężczyzn, co opuszczali domowe piele­ sze, aby samemu szukać szczęścia, własnego sposobu życia godnego " " człowieka j ak j a , a i w stosunkach mężczyzn i kobiet. Poczucie to od­ zwierciedlało się w łacińskiej i rodzimej poezj i z owej pamiętnej epoki wiosny ducha europej skiego, w osobach i pieśniach trubadurów prowan­ salskich oraz w budzących podziw postaciach mężczyzn i kobiet sławio­ nych w chansons de geste: w dumnej i nierozważnej autonomia Rolanda, która czyni Roncevalles monumentalnym zdarzeniem w dziej ach euro­ pej skiej wyobraźni moralnej , a głos j ego rogu przemienia w niemilknące

270

O postępowaniu człowieka

wezwanie, którego echo się niesie przez wieki . I poczucie to wyraziło się w moralności rycerza chrześcij ańskiego (Parsifala czy Gawaina) , których powołaniem nie było zwyciężać, lecz okazywać triuwe, wierność, w każ­ dej ludzkiej sytuacj i . Perypetie owej skłonności w następnych stuleciach układaj ą się w długą i zawiłą opowieść; znamię tej historii to nie gładki przepływ, lecz przypływy i odpływy, fale ufności i obawy, zagarnianie pól dotąd nie obj ętych, wyczyny i skromne, i te wiekopomne, ale przez to wszystko nieodmiennie - spiętrzanie samoświadomości . Skłonność ta wyłoniła się wraz z przywróconą do życia herezj ą albigensów, a i w chrześcij aństwie świętego Franciszka; Burckhardt (którego nadal można uważać za naj ­ czulszego z j ej historyków) ukazał trzynastowieczną Italię j ako roj owisko doniosłych i banalnych j ej ekspresj i; w wersj i heroicznej sławiły j ą sagi północne, w wersj i surowej - nikczemne transakcj e Nibelungów, w wy­ daniu prowokuj ącym - En paradis qu'ai je a faire? Aucassina* , lirycznie - miłość Tristana i Izoldy; Ockham przełożył ją na filozoficzny teoremat; w 1 34 1 roku została ukoronowana w koronacj i Petrarki; żyj e w posta­ ciach Boccacia, a kanterberyj scy pielgrzymi Chaucera są poruszaj ącą ilustracj ą maksymy poety: " niech idą za twym przykładem " ; elegij nie wyraziła się w poezj ach Villona, z teutońską powagą - u meistersinge­ rów norymberskich, kwieciście - u Celliniego, a głębinowo - w dewo­ cj ach Tomasza z Kempis i św. jana od Krzyża. Zarazem materializowała się, j ak i zdobywała materialne oparcie w ogarniaj ącym przez te wszyst­ kie wieki coraz rozleglej szy zakres spraw użyciu pieniądza, przej ęła dla siebie energię rozpadu, który wywołała plaga czarnej śmierci, obj awiła karykaturalne oblicze w bezmiernym chaosie uczuciowym i myślowym XV wieku, cofnęła się przed siłą cechów rzemieślniczych, które narzuci­ ły organizacj ę korporacyjną miastom będącym dotąd stowarzyszeniami j ednostek, a i uniwersytety stały się mniej dla niej gościnne, skoro prze­ dzierzgnęły się w korporacj e licencj onowanych scholarchów, funkcj ona­ riuszy takiego bądź innego curriculum. Ale też znamieniem wczesnego etapu europej skiej nowożytności j est właśnie ufność, z j aką przyj mowano tę skłonność za swoj ą, energia, z j a­ ką eksplorowano to, co w niej utaj one, a i skala tego zaangażowania. * Aucassin i Nicoletta to średniowieczna chansan de toile, opowiadaj ące dziej e miłości hrabicza Aucassina i saraceńskiej niewolnicy Nicoletty, która okazuj e się księżniczką (przyp. tłum.) .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

271

Każde przedsięwzięcie praktyczne i każde dążenie intelektualne obj awia­ ło się j ako pewien zestaw sposobności do samoustanawiania; nawet re­ ligia stała się znowu sprawą wyboru . Dla niektórych skłonność ta bez wątpienia była wszystkim, co im zostało po upadku bądź zniszczeniu ży­ cia komunalnego, czego wyłanianie się państw było tak istotnym katali­ zatorem; a podj ąć ją najlepiej , j ak umieli, znaczyło przekuć konieczność w cnotę . Ale niosła ich wzbieraj ąca fala; to był czas, gdy skłonność ta płonęła " twardym, diamentowym blaskiem " *, znalazła klasyczny wyraz w Essais Montaigne'a i (bardziej formalnie) w De la sagesse Charrona: od­ czytaniach sytuacj i ludzkiej , zgodnie z którymi życie człowieka j est przy­ godą osobistego samostanowienia. Nie ma tu obietnicy zbawienia całe­ go rodzaju, nie ma danej z góry pewności, że rozproszone owce spotka­ j ą się wcześniej czy później we wspólnej owczarni, nie ma zapowiedzi bliskiego bądź odległego ponownego scalenia " prawdy " rozszczepionej w akcie stworzenia świata ani oczekiwania, że ludzkość w końcu pozna świat tak dobrze, że odkryj e " całą prawdę " , i nie ma wizj i odkupienia przez j akiś przełom technologiczny, który zapewni pełniej sze zaspokaj a­ nie przygodnych pragnień; jest tylko zachęta, aby nie ulegać zwątpieniu w obliczu naszych niedoskonałości, a i rozpoznanie, że " człowiek staj e s i ę niemal bogom równy, skoro wie, j ak należeć d o siebie " i j ak żyć we­ dle tej wiedzy. Augustyn znów bierze górę tak nad gnostykami, j ak pela­ gianami . I były to znamiona owego ćige d'or, którego narodziny dostrzegł Erazm w zamęcie swoich czasów i którego gratulował światu, mało co przeczuwaj ąc przewrót, j aki to wywoła. Owa skłonność do kultywowania "wolności " przyrodzonej w spraw­ stwie (zamiast nad nią utyskiwać) i do rozpoznawania postępowania w poj ęciu autentyczności przemówiła zgiełkliwie w piętnastowiecznej Ita­ lii; w pismach Pico delia Mirandoli stała się wręcz zasadą nowego obrazu " " natury ludzkiej , której symbolem nie j est Adam ani Prometeusz, lecz Proteusz - postać znamienna z racji tego, że obdarzona niczym nie ograni­ czoną zdolnością samoprzemiany bez samozniszczenia; j ej możliwości z nieporównaną wnikliwością i niedościgłym zapałem zeksplorował Rabe­ lais; Cervantes stworzył bohatera, w którym fiasko wszelkich potyczek ze światem nie j est w stanie naruszyć j ej j ako aktu samostanowienia. Skłon­ ność tę na sposób rozwiązły eksplorowali libertyni, Pascal rozpoznał ją ja­ ko otchłań samotności, a Buffcoat poczytał w swej naiwności za " prawo " * Z Historii renesansu pióra Waltera Patera (przyp. tłum.) .

O postępowaniu człowieka

272

każdego, " choćby i najbiedniej szego " . Odzwierciedliła się w stosunkach rodzinnych, w sposobach życia wiodących do prywatności, w architektu­ rze domu; objawiła się w wierzeniach religijnych, w przemyśle i handlu, w sztuce i literaturze; ucieleśniła się w poezji, w dramacie i w prozie; i przez większą część dwóch stuleci wyznaczała bezdyskusyjny punkt wyj ­ ścia nieledwie wszelkiego namysłu nad stosunkami moralnymi. A choć później - mylona z chmarą wulgarnych swobód, uromantyczniana, poczy­ tywana za rzekome egzekwowanie "woli subiektywnej " , utożsamiana ze " " świętym wewnętrznym przekonaniem i lada jakim indywidualizmem, wreszcie ostatecznie wynaturzana przez utożsamianie z "wrażliwością" (zdolnością odczuwania przyj emności i bólu) bądź tak zwanym " popędem libido " - zginęła niemal pogrzebana pod górą śmiecia, niemniej pozostała naj mocniej szym włóknem w sieci przeświadczeń moralnych mieszkańców nowożytnej Europy10• Nas wszakże nie zaj muj e tu sama nowoczesna historia tej skłonności, która w tej że epoce karmiła tyle pokornej stanowczości i tyle wybuj a­ łych ambicj i; a i rzecz j asna nie była j edynym głosem, j akiemu trzeba by­ ło przychylić ucha. Ale też poświęciłem j ej nieco uwagi, ponieważ przedmiotem naszych rozważań j est owo rozumienie postaci państwa i urzędu j ego rządu, w którym odzwierciedlało się to odczytanie po­ staci i sytuacj i ludzi w państwie tym stowarzyszonych. I j est rzeczą raczej nie podlegaj ącą dyskusj i, że państwo odpowiadaj ące tego rodzaj u osobom, j est j akąś wersj ą tego, co nazwałem stowarzyszeniem cywil­ nym, co w sposób dość szczegółowy omówiłem w poprzedniej części rozważań i czego analizy nie będę tutaj powtarzał . O soby rozumiej ące siebie i rozumiane pod względem tej skłonności postuluj ą państwo rozumiane za pomocą poj ęcia societatis . Jeśli maj ą być civibus, muszą być sociis; to znaczy, złączeni w uznawaniu autorytetu pewnej praktyki, nie zaś z uwagi na j akiś wspólny rzeczowy cel . Oczywiście w tak rozumia10

Sumowanie tego wszystkiego w j akiej ś historii tak zwanego " mieszczańskiego ka­ pitalizmu społeczeństwa rynkowego " jest rozpowszechnionym przykładem fuszerki in­ telektualnej . Oczywiście owa skłonność przej awia się w handlu. Jeśli wszakże kto wie­ rzy, że frere Jean des Entommeurs (brat Jan Łomignat z Gargantui w przekładzie Boya - przyp. tłum.) bądź Parini to byli tylko " zachłanni indywidualiści " albo że to jest wła­ ściwe miano tych, o których pisali Pico delia Mirandola, Montaigne, Hobbes, Pascal, Kant, Blake, Nietzsche lub Kierkegaard, ten dowodzi tym samym, że jest w stanie uwie­ rzyć we wszystko.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

273

nej postaci tych osób nie ma nic, co stałoby na przeszkodzie j ednocze­ niu się ich z bliźnimi w dążeniu do urzeczywistniania uzgodni onych wspólnych rzeczowych celów, przez co staj ą się członkami rozmaitych stowarzyszeń przedsięwzięcia, w które postanowili zainwestować pew­ ną dozę swej energii, talentów, bogactwa i z których mogą wystąpić, skoro tylko uznaj ą, że nie mogą dłużej uznawać za swoj e przygodnych decyzj i kierowniczych ustanawiaj ących dążenie do urzeczywistnienia tych celów. W rzeczy samej dobrowolna więź korporacyjna tak dalece nie kłóci się z charakterem tak poj ętych osób, że z wielką dozą pewności należy oczekiwać zadzierzgania tego rodzaj u więzi w celu zaspokaj ania wspólnych pragnień . jednakże państwo, na gruncie j akiegokolwiek od­ czytania j ego postaci, j est stowarzyszeniem wszechstronnym, wyłącz­ nym i przymusowym . I choć będziemy musieli j eszcze rozważyć zalety i trudności rozumienia państwa j ako samego przez się swego rodzaj u zrzeszenia korporacyj nego określonego w terminach j akiegoś wspólne­ go rzeczowego celu i rządu, którego urząd polega na podej mowaniu roztropnościowych decyzj i kierowniczych dotyczących dążenia do tego celu, to przecież dostatecznie j asne j est, że tego pokroj u osoby, j akie teraz rozważamy, nie są materiałem, z którego można by stworzyć tak poj ęte państwo . Tak oto naszym przedmiotem j est tu ów nurt nowożytnej myśli eu­ ropej skiej , w którym państwo j est rozumiane j ako stowarzyszenie osób (civium) w terminach prawa rozpoznanego j ako system narzuconych z góry - i całkowicie niezależnych (nie zaś tylko neutralnych) wzglę­ dem zaspokaj ania rzeczowych pragnień - warunków (respublicae) , które osoby te maj ą przyj mować za swoj e w podej mowaniu decyzj i o tym, co robić bądź mówić we wzaj emnym obcowaniu; w którym officium rządu j est rozpoznane j ako urząd strażnika respublicae, uprawnionego do zmiany bądź unieważnienia j akiej kolwiek z j ej reguł, do ogłaszania wykładni znaczenia tych reguł z uwagi na przygodne sytuacj e, do pena­ lizacj i odstępstw w zakresie respektowania tych reguł przez nieuznawa­ nie skutków tego rodzaj u czynów, nałożenie za nie grzywny lub wymie­ rzenie innej kary, do " policyj nego nadzoru " stowarzyszenia, do obrony stowarzyszenia przed zniszczeniem i do żądania od stowarzyszonych pokrycia związanych z tym wszystkim kosztów; i w którym " polityka " j est rozpoznana j ako rozważanie respublicae z punktu widzenia pożą­ dalności wszelkich narzucanych przez nią warunków i propagowanie określonych poprawek.

O postępowaniu człowieka

274

Owo rozumienie państwa za pomocą poj ęcia societatis może, rzecz j asna, wyrażać się w rozmaitych sposobach i nie pociąga za sobą żadnej konkretnej konstytucj i rządu . Odzwierciedla wiele z tego, co wychynęło na powierzchnię w charakterze średniowiecznego królestwa, a także wiele przygodnych okoliczności wyłaniania się nowożytnych państw eu­ ropej skich, ale w celu uwypuklenia j ego głównego postulatu teoretycz­ nego, owo tak poj ęte państwo nazwę civitate peregrina1 1 : stowarzyszeniem nie pielgrzymów, podążaj ących do wspólnego miej sca przeznaczenia, lecz śmiałków, z których każdy podejmuj e naj lepiej j ak umie wyzwanie świadomości w świecie złożonym z innych takich j ak on, z których każ­ dy j est dziedzicem imaginacyjnych dokonań (moralnych i intelektual­ nych) tych, co szli przed nim, z których każdy j est może związany raz z tymi, raz z innymi na gruncie rozmaitych praktyk roztropnościowych, ale którzy wszyscy są tu udziałowcami takiej czy innej praktyki obcowa­ nia cywilnego, której reguły nie są służebne względem zaspokaj ania rze­ czowych pragnień i która nakłada zobowiązania nie wytwarzaj ące żadnej zależności symbiotycznej . W czasach nowożytnych należące do nich civitas peregrina, officium rządu i utilitas publica spotyka się powszechnie na poziomie milczącego założenia pism, argumentów i wypowiedzi dotyczących innych spraw i wyrażaj ących często rozbieżne w tej mierze opinie: w rozważaniach dotyczących konstytucj i rządów, " pochodzenia " autorytetu reguł i rzą­ dzących, narzędzi ograniczania rzekomego zagrożenia związanego z władzą " suwerenną " , aparatu rządzenia, propozycj i ustaw i opodatko­ wania poddanych . I, zależnie od kontekstu, owo milczące założenie można rozpoznać j ako "wiarę " , aspiracj ę bądź domniemaną sytuacj ę hi­ storyczną. Na przykład Machiavellemu, który bezpośrednio skupiał uwagę na przedsięwzięciu tworzenia i podtrzymywania państwa w trudnych okolicznościach, nigdy nie przyszło na myśl wątpić, że owo tworzone i podtrzymywane państwo j est stowarzyszeniem o wskazanej tu posta­ ci . Myśliciel ten zakładał, że człowiek j est inteligentnym sprawcą dążą­ cym do zaspokoj enia własnych pragnień przez wybrane przez siebie czyny i wypowiedzi domagaj ące się odpowiedzi ze strony bliźnich, z których każdy kieruj e się la sua fantasia (własnym rozumieniem sie­ bie) . Poza tym wierzył w i stnienie taj emnych sił (necessita i fortuna) , 11

Zob. Peter Brown, Augustine of Hippo ( 1 9 6 7) , rozdz. 27.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

275

które trzeba brać w rachubę, i uznawał, że człowiek może się łączyć z innymi w stowarzyszeniach przedsięwzi ęcia takich j ak cech bądź so­ dalicj a . Ale państwo było przygodnym, cokolwiek niepewnym stowa­ rzyszeniem takich osób złączonych nie postanowieniem dążenia do j a­ kiegoś wspólnego celu, lecz uznawaniem autorytetu prawa wykonywa­ nego przez potężnego władcę będącego zwierzchnikiem karnych sił zbroj nych . Władca ów nie był seigneur zainteres owanym zarządzaniem posiadłością ziemską ani prorokiem zainteresowanym zbawieniem dusz, ani prywatnym przedsiębiorcą zainteresowanym samozadowole­ niem: tego pierwszego Machiavelli utożsamił (konwencj onalnie i co­ kolwiek pochopnie) z możnowładcą tureckim, postacią bez nij akich godnych szacunku europej skich korzeni; przelotna zbiorowa euphoria, j aką wzbudził Savonarola, nie była substytutem więzi cywilnej ; a i rzą­ dzenie nie było egzekwowaniem libidinis dominandi, wyborem, narzuce­ niem i kierowaniem dążeniem do j akiegoś wspólnego cel u . Władcy rzą­ dzą " poddanymi " . I j ako twórców oraz strażników praktyk obcowania cywilnego Machiavelli uważał ich za godnych upamiętnienia dobro­ czyńców ludzkości . W czasach później szych państwo poj ęte w terminach societatis - znów nie j ako bezpośredni przedmiot rozważań bądź opisu - było założeniem tych, co obmyślili amerykańską deklaracj ę niepodległości, autorów pism zamieszczanych w "The Federalist " (zwłaszcza Jamesa Madisona) oraz oj ców konstytucj i amerykańskiej ; i tak poj ęte państwo j est presupozycj ą Declaration de Droits de l'Homme et du Citoyen . Jest też wspólnym założeniem tak skądinąd rozbieżnych rozważań j ak The Trew Law of a Free Monarchy, Locke'a Traktatów o rządzie i Discourses Algeroona Sidneya12; j est tym, co łączy skądinąd niezgodne pisma Burke'a, Pai­ ne'a i lorda Salisbury; i j ego idea kształtowała spór Iretona z Buffcoatem o prawa obywatelskie. Tak poj ęte państwo było tym, czym w marzeniach starych wigów (choć bezpośrednio myśleli o czym innym) , a także nie­ których ich konstytucyj nych oponentów mogłaby być Anglia; i było też tym, czym wedle wyobrażenia Montesquieu, de Lolme'a i innych ówcze­ snych myślicieli na kontynencie była wtedy Anglia. Dwuznacznie maj a­ czy w tle rozważań pierwszych propagatorów tak zwanego Rechtsstaat, Dodałbym tu Filmera, gdyby nie podej rzenie, że dla niego władca cywilny jest, przynajmniej w części, seigneur, dziedzicem Adamowego prawa własności do bogactw ziemi . 12

O postępowaniu człowieka

276

choć wyrzekną się go ich następcy. Mylone z ambiwalentną zasadą " " " rządów prawa i ze świętością " sumienia zadomowiło się na krótko w szczelinach angielskiej i kontynentalnej " liberalnej " doktryny konsty­ tucyj nej 1 3 . Ranke poczytał j e za historyczne doświadczenie Europy; u To­ cqueville'a stało się wiarą polityczną; i było tym, do czego odnosił się lord Acton, gdy (cokolwiek optymistycznie) uj mował nowożytne dziej e Europy j ako " historię wolności " . W pismach innych myślicieli civitas peregrina staj e się rozumieniem nowożytnego państwa europej skiego uj ętym w kategoriach j ego właści­ wości . Błyskotliwie, choć nieformalnie przedstawił to Benj arnin Cons­ tant w De l'esprit de con q uete ( 1 8 1 3) i w Principe de politique ( 1 8 1 5) . Owe zaś wymienione w j ego słynnym wykładzie z 1 8 1 9 roku (De la liberte des anciens comparee a celle des modernes) cechy przypisane przezeń la liberte des modernes j awią się j ako osobisty przegląd naj istotniej szych właści­ wości państwa poj ętego w terminach societatis : gwarancj a poddaństwa jedynie w stosunku do praw, gwarancj a, że nikt nie bę­ dzie aresztowany, zatrzymywany, skazany na śmierć ani w żaden inny sposób prześladowany na mocy samorzutnego aktu woli kogokolwiek innego bądź wielu . Każdy ma prawo wyrażania opinii, wyboru zaj ęcia i oddawania mu się w spokoj u; prawo rozporządzania swym dobytkiem, choćby rozrzutnie, swobo­ dę poruszania się bez zezwolenia i bez obowiązku zdawania sprawy z własnych

" " " Liberal izm kłopotał się tym, co nazwałem groźbą władzy " suwerennej , i po­ szukiwał konstytucyj nych sposobów zmniej szenia tej groźby. Jeśli posiadał pewne ro­ zumienie teoretyczne państwa, to j ako stowarzyszenia na mocy gwarantowanych " praw naturalnych " rozpoznawanych j ako warunki obcowania cywilnego, które należy przyj ­ mować z a swoj e w postępowaniu, natomiast t ę groźbę identyfikował j ako skłonność rządzących do ograniczania korzystania z tych praw poprzez egzekwowanie pańskości . Skoro jednak w poczet tych " praw naturalnych " zaliczono korzystanie z pewnych mate­ rialnych stanów rzeczy, co można zapewnić j edynie przez egzekwowanie pańskości (na przykład w obszarze zatrudnienia, opieki medycznej , oświaty) , to w tym kontekście zagrożeniem stała się nie kierownicza pańskość rządu, lecz właśnie rząd zaniedbuj ący swe " pańskie " obowiązki zapewnienia poddanym korzystania z owych materialnych stanów rzeczy bądź rząd narzucaj ący inne, podobne, ale niepożądane warunki, j ak choć­ by uniformizm wyznania. Locke zdradza, że nie w pełni rozumie, czym jest stowarzy­ szenie cywilne, gdy "władzę, która zapewniałaby wykonywanie ustanowionych po­ przednio praw " składa w rękach egzekutywy (a nie sądownictwa) ; Traktat drugi, par. 1 44 (w przekładzie Zbigniewa Raua, Locke, Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1 9 92, s. 2 6 7 - przyp. tłum. ) . 13

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

277

motywów i kroków. Każdy ma prawo do gromadzenia się z innymi j ednostka­ mi j uż to w celu naradzania się z nimi we wspólnych sprawach, j uż to w celu praktykowania wybranej przez siebie rel igii, j uż to po prostu w celu spędzenia wolnego czas u zgodnie z własnymi skłonnościami, a choćby i w rzeczy samej stosownie do swego kaprysu 1 4 •

A są też inni myśliciele, którzy zadanie zbadania tego poj ęcia no­ wożytnego państwa europej skiego w zakresie j ego właściwości podj ęli z niezwykłym staraniem i sumiennością; myślę tu zwłaszcza o Monte­ squieu i młodym von Humboldtcie . Montesquieu w D e l'esprit des lois eksploruj e wiele różnych kwestii nie zawsze j asno powiązanych j edna z drugą, niemniej głównym przed­ miotem tego dzieła j est postać nowożytnego państwa europej skiego i funkcj a j ego rządu . Sprawę tę zaciemniaj ą w pewnej mierze niefortun­ ne decyzj e autora co do nazw postaci idealnych, w terminach których prowadzi swe badanie. Otóż postaci te identyfikuj e za pomocą słów od­ noszących się do konstytucj i rządów: despotisme, republique i monarchie. To wszakże, że ma na uwadze odpowiednie typy stowarzyszenia i officia (nie zaś konstytucj e) rządów, staj e się j asne z uwagi na przedstawioną cha­ rakterystykę tych postaci idealnych . Każda j est stowarzyszeniem persona­ rum rozpoznanych w terminach pewnej skłonności, i " rząd " każdej zosta­ j e poj ęty w terminach wykonywania określonego urzędu w stosunku do stowarzyszonych. W ten sposób każda z tych postaci idealnych j est pewnym typem stowarzyszenia wyróżnionym przez pewną principe (skłonność stowarzyszonych) oraz rząd wyróżniony przez pewien but z uwagi na tę principe. Te postaci idealne podsuwa się j ako środki pomoc­ nicze namysłu zaangażowanego w badanie tożsamości nowożytnego państwa europej skiego . Oczywiście nie można oczekiwać, że j akiekol­ wiek państwo historyczne będzie ściśle odpowiadało której kolwiek z tych postaci idealnych, a w dążeniu do zrozumienia któregokolwiek z konkretnych państw trzeba brać w rachubę szereg uwarunkowań przy­ godnych (j ak klimat, wierzenia religij ne stowarzyszonych i konstytucj a 1 4 W dalszej części wykładu Constant wskazuj e też warunki, które nie s ą w ścisłym sensie właściwościami postaci tego państwa, a daj ą się rozpoznać jako narzędzia ograni­ czania owego rzekomego zagrożenia, j akie stwarza suwerenna władza cywilna: " prawo każdego do wywierania pewnego wpływu na służbę funkcj onariuszy publicznych, czy to przez udział w wyborze wszystkich lub niektórych funkcj onariuszy, czy też przez wysy­ łanie przedstawicieli, składanie petycj i, wysuwanie żądań, co wszystko władze zobowią­ zane są w mniej szej lub większej mierze uwzględniać " .

278

O postępowaniu człowieka

rządu) , które nie maj ą reprezentacj i wśród właściwości tych postaci ide­ alnych; mimo to każde takie państwo może stać się lepiej rozumiane dzięki użyciu tych postaci idealnych j ako narzędzi badania. Ale też głów­ nym celem Montesquieu było doskonałe wysubtelnienie tego narzędzia badania i użycie go nie do odróżniania państw historycznych, lecz do scharakteryzowania tego, co uważał za esencj alną postać nowożytne­ go państwa europej skiego w ówczesnym j ego wcieleniu. I żaden inny myśliciel nie dokonał bardziej wnikliwej klasyfikacji stowarzyszeniowe­ go doświadczenia Europy nowożytnej . Spoiwem w stowarzyszeniu typu oznaczonego mianem despotisme j est przerażenie. Dystynktywną skłonnością stowarzyszonych j est tu strach przed potentatem, którego znaj ą j edynie j ako kapryśną wolę, któ­ rego oznaj mienia są rozkazami, którego sposób obcowania z nimi pole­ ga na stosowaniu przemocy i którego samozadowolenie j est but j ego tak zwanego " rządu " . Względami istotnymi w tego typu stowarzyszeniu są la crainte i la force, i Montesquieu dostrzega tylko dwie istotne rzeczy, które należy powiedzieć o tym sposobie obcowania ludzi . Po pierwsze, typ taki w j akimś j edynie skraj nie szczątkowym stopniu daj e się rozpo­ znać j ako stowarzyszenie ludzi : urąga istotom ludzkim redukuj ąc j e d o roli niewolnika woli innego . Po drugie, nie występuj e w nowożyt­ nej Europie: j ego siedliskiem j est Turcj a, Persj a, Japonia, Rosj a i Chiny. To w istotnej mierze obniża j ego wartość j ako tożsamości idealnej , w za­ kresie której należałoby rozpatrywać postać nowożytnego państwa euro­ pej skiego, niemniej można go włączyć do instrumentarium namysłu j a­ ko użyteczne narzędzie wykrywania w państwach europej skich pewnej przygodnej skłonności, tendencji, którą Montesquieu uważał za utaj oną we Francj i czasów Richelieu i panowania Ludwika XIV. Osoby zj ednoczone w stowarzyszeniu typu oznaczonego mianem republique wyróżniaj ą się z uwagi na skłonność do nagradzania la vertu. Oczywiście nie wszyscy są równie cnotliwi, niemniej oddanie la vertu j est p rincipe stowarzyszenia. Montesquieu utożsamia to z renoncement a soi-me­ me i zobowiązaniem w stosunku do le bien public poj ętym j ako wspólny interes lub cel, pewien rzeczowy stan, w którym stowarzyszeni nauczyli się gouter les memes plaisirs et former les memes esperances. Osoby zj ednoczo­ ne w ten sposób nie posiadaj ą żadnych w ogóle prywatnych interesów ani prywatnych personarum; są złączone nie przez miłość wzaj emną ani nie przez ową wzaj emną troskę o potrzeby innego, która rozpoznaj e i re­ aguj e na różnice, lecz przez oddanie dla pewnego wspólnego celu. Iden-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

279

tyfikuj ą i rozumiej ą sami siebie j ako sługi tego celu i wobec tego w tym stowarzyszeniu nie ma miej sca dla etranges. To, czym właściwie j est ów cel, pozostaj e cokolwiek taj emnicze; zostaj e nazwany l 'amour de la repu­ blique, o której powiada się, że pociąga za sobą l'amour egalite i l 'amour de la frugalite generale itp . Jakkolwiek wszakże można by go określić i bez względu na to, że Montesquieu nazywa go z naciskiem pewnym stanem moralnym, cel ten polega na ustawicznym zaspokaj aniu pewnej wspól­ nej rzeczowej potrzeby bądź wiązki potrzeb. Krótko mówiąc, typem sto­ warzyszenia oznaczonego słowem republiq ue j est typ zrzeszenia korpora­ cyj nego; i, stosownie do tego, powiada się, że " rząd " w tym stowarzysze­ niu j est powierzony wszystkim stowarzyszonym. Mogą istnieć prawa, lecz będą roztropnościowymi narzędziami umacniania wspólnego rze­ czowego interesu, j ak choćby prawo " agrarne " , zgodnie z którym ziemia ma być mniej więcej równo podzielona; istnieć może senat, strażnik mo­ ris majorum; istnieć mogą sędziowie, lecz będą egzekwować disciplinae do­ mesticae. I but owego " rządu " j est, rzecz j asna, należyte kierowanie dąże­ niem do tego wspólnego celu. Natomiast najważniej szym instrumentem kontroli w l'etat republicain będzie przekazywanie kolejnym pokoleniom " " taj emnicy owego wspólnego celu, do którego się dąży; i owo wtaj em­ niczanie Montesquieu nazywa l'education . Względami istotnymi w tej formie stowarzyszenia są zatem la vertu i la puissance: rządzenie j est au­ torytatywnym wychowywaniem. Nie licząc paru raczej przygodnych spostrzeżeń, Montesquieu do­ strzega trzy rzeczy istotne, które należy powiedzieć o tego typu stowa­ rzyszeniu . Po pierwsze, chociaż j est to autentycznie ludzka forma stowa­ rzyszenia, a i (pomimo nacisku, j aki autor kładzie na mediocrite') prawdzi­ wie godna podziwu, to j est trudna: zobowiązanie do dążenia do wspólnego rzeczowego celu j est zaangażowaniem uciążliwym, wyma­ gaj ącym nie słabnącej uwagi i nieustannej samokrytyki . Tego rodzaj u więź z innymi j est sama przez się sposobem życia. Po drugie, ta forma stowarzyszenia nie j est szczególnie "wolna " : dążenie do wspólnego celu dopuszcza j akiś margines swobody w wyborze czynów i słów w przygod­ nych sytuacj ach, ale j est srodze restryktywne; postępowanie j est tutaj poprawne albo niepoprawne. Po trzecie, l 'etat republicain j est nieznane w nowożytnej Europie : żadnego nowoczesnego państwa europej skiego nie da się rozpoznać j ako zrzeszenia korporacyj nego, nie wspominaj ąc o korporacj i oddanej la vertu . Montesquieu wierzył, że takie państwa ist­ niały w starożytności, że to była postać Sparty, Aten i republiki rzymskiej

280

O postępowaniu człowieka

w pierwszym okresie j ej dziej ów. Znał nowożytne państwa europej skie o tak zwanej republikańskiej " konstytucj i " , lecz żadne z nich nie obj a­ wiało właściwości tego typu stowarzyszenia. I żeby wskazać przykłady takich stowarzyszeń musiał odwołać się do społeczności, których w żad­ nym sensie nie sposób było rozpoznać j ako państwa: społeczności kan­ tonu berneńskiego i społeczności Nowej Anglii żyj ącej nad zatoką Dela­ ware pod przywództwem Williama Penna. Trzeci z wyróżnionych przez siebie typów idealnych stowarzyszenia Montesquieu oznacza mianem la monarchie. Wskazuj ąc j ego właściwości, w większym zakresie uwzględnia okoliczności przygodne, co być może wynika z faktu, że państwa o konstytucj i monarchicznej były mu znane znacznie bliżej niż tyranie czy republiki . Zarazem poświęca większą uwa­ gę temu, co nazywa le gouvernement monarchiq ue, co znów wynika pewnie z faktu, że le monarchie j ako j edyne spośród owych trzech stowarzyszeń j est, w należytym sensie tego słowa, " rządzone " : " niewolnicy " tyrana są entraine wedle j ego woli, obywatel republiki podlega edukacj i i j est pro­ wadzony. A choć wprawdzie dostrzega pewne istotne powinowactwo łą­ czące stowarzyszenie monarchiczne ze stowarzyszeniem republikańskim i odróżniaj ące je od tyranii, mianowicie la moderation, niemniej nie spo­ sób wątpić, że j ego zdaniem la monarchie j est typem idealnym stowarzy­ szenia kategorialnie różnym od każdego z pozostałych dwóch: że choć monarchia i republika mogą mieć pewne cechy wspólne, to j ako typy sto­ warzyszenia są odrębne i nie mogą być połączone. Cechą swoistą la monarchie j ako typu stowarzyszenia j est j ej postać j a­ ko wielości zj ednoczonej wyłącznie w terminach prawideł postępowania: la łoi. Stowarzyszeni nie są tu związani wzaj emnie j ako poszukiwacze za­ spokoj eń pragnień osobistych ani j akimś wspólnym pragnieniem, lecz z uwagi na system prawa. Stowarzyszenie republikańskie (inaczej niż ty­ rania) nie j est wolne od prawa, niemniej " prawa " są w nim służebne względem dążenia do j akiegoś wspólnego celu i są stosunkowo mało istotnymi narzędziami kontroli postępowania; tę ich rolę uzurpuj ą sobie edukacj a i kierowanie. Natomiast w stowarzyszeniu monarchicznym prawo j est systemem niezależnych od zaspokaj ania pragnień i nie od­ zwierciedlaj ących żadnego wspólnego celu warunków, które osoby sto­ warzyszone maj ą przyj mować za swoj e i stosować w decydowaniu, co ro­ bić bądź mówić w przygodnych sytuacj ach, i stowarzyszeni są związani wyłącznie świadomością autorytetu tych warunków. Zamiast wspólne­ go rzeczowego interesu łączy ich wspólna troska o to, aby obowiązki

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

28 1

nakazywane przez la loi były respektowane i aby to stowarzyszenie cywil­ ne nie uległo rozpadowi bądź zniszczeniu . Skłonność będącą principe tego typu stowarzyszenia Montesquieu określa mianem l'honeur. Słowo to budziło, rzecz j asna, istotne okoliczno­ ściowe skoj arzenia, ale Montesquieu zależało na tym, aby oderwać j e o d treści przygodnych i wyłuszczyć j ako nazwę skłonności mogącej być odpowiednikiem la crainte w tyranii oraz la vertu w republice; i poradził sobie całkiem dobrze z tym trudnym zadaniem. Otóż j est to skłonność do bycia - i do poczytywania za wartość tego, że kto j est - odrębną oso­ bą, skłonność do rozpoznawania i reagowania na " osobność " (raczej niż " " osobistość ) w bliźnich i do pochwalania uwodzicielskiej skądinąd sym­ biozy stowarzyszenia korporacyj nego j edynie wtedy, gdy została z preme­ dytacj ą wybrana i stała się w ten sposób sama w sobie j eszcze j ednym em­ blematem " osobności " . Osoby maj ące tę skłonność mogą kierować się " " interesem własnym w sensie gotowości do ulegania motywom ego­ istycznym i Montesquieu (omamiony przez odpowiedni nurt ówczesnej teorii moralnej) często pisze o nich w tych kategoriach. I jest to być mo­ że odpowiednikiem wcześniej szego niefortunnego utożsamienia republi­ kańskiej vertu z renoncement a soi-meme. Ale rzeczywiście istotne j est to, że stowarzyszenie takich osób nie zależy od (choć i nie wyklucza) wzaj em­ nej sympatii dla ich pragnień, od działania w duchu wzaj emnej życzliwo­ ści (bądź na gruncie j akiegokolwiek innego motywu) ani od więzi polega­ j ącej na " odczuwaniu tych samych przyj emności i żywieniu tych samych nadziei " . To stowarzyszenie z uwagi na wzaj emną wierność w ramach systemu reguł postępowania. I but przyświecaj ącym gouvernement w tym stowarzyszeniu nie j est umacnianie j akiegoś wspólnego rzeczowego inte­ resu, lecz strzeżenie, troska, interpretowanie i egzekwowanie warunków narzuconych na postępowanie w la loi. Względami istotnymi w tego typu stowarzyszeniu są zatem la loi oraz la pouvoir15: rządzący nie są wolą, któ­ rą trzeba zadowolić, ani wychowawcami bądź nadzorcami; są posiadaj ą­ cymi sprecyzowane prerogatywy i powinności prawodawcami i sędziami, którzy rządzą " poddanymi " . Krótko mówiąc, to, co Montesquieu naszki­ cował pod szyldem la monarchie, j est civitate peregrina, stanem cywilnym, w którym każde przedsięwzięcie j est " prywatne " , ale żadne nie j est wyj ę­ te spod względów " publicznych " zawartych w la łoi. 1 5 To znaczy, ściśle sprecyzowany autorytet władcy j ako różny od puissance, mniej sprecyzowanego autorytetu " przywódcy " bądź " kierownika " .

282

O postępowaniu człowieka

Tego typu stowarzyszenie Montesquieu poczytuj e za w najwyższym stopniu godne człowieka: to inteligentna więź w ramach rozumia­ nych norm postępowania. Jest mniej uciążliwa i swobodniej sza niż więź w kategoriach nieodwołalnego wspólnego rzeczowego celu, czy będzie to la vertu, czy cokolwiek innego. Nie wymaga pracochłonnego " nauczania" określonego sposobu życia i może być kultywowana pośród ludzi względ­ nie sobie obcych. Inaczej niż stowarzyszenie republikańskie nie j est to forma " całodobowa " . Ponadto, powiada Montesquieu, posiada pewną so­ bie właściwą wolność. Członek korporacj i j est wolny, o ile stowarzysze­ nie z innymi w dążeniu do wspólnego rzeczowego celu j est j ego własnym wyborem i o ile decyzj e korporacyjne są dla niego wiążące dopiero wtedy, gdy sam uzna j e za swoj e; i właśnie z tej racj i tak trudno j est rozpoznać państwo zarazem j ako zrzeszenie korporacyjne i stowarzyszenie ludzi " "wolnych . Natomiast stowarzyszeni na zasadzie monarchicznej są wolni właśnie dlatego, że nie są związani dążeniem do j akiegokolwiek wspól­ nego celu, lecz wyłącznie z uwagi na pospólne uznawanie autorytetu sys­ temu prawa, które nie określa ani nie może określać rzeczowego postę­ powania i które nie wymaga pochwalania warunków, j akie zaleca. I Mon­ tesquieu dochodzi do wniosku, że postać nowożytnego państwa europej skiego odpowiada bliżej temu niż j akiemukolwiek innemu typowi idealnemu stowarzyszenia. Państwa Europy nowożytnej są oczywiście j e­ dynie mniej lub bardziej wiernym odbiciem tego typu stowarzyszenia i każde ma własną konstytucj ę rządu; ale naczelna racj a identyfikacj i ich w obrębie tego typu stowarzyszenia głosi, że wszelkie stowarzyszenia są zrelatywizowane do skłonności stowarzyszonych, a typ monarchiczny za­ razem odpowiada, j ak i stwarza przestrzeń dla tej skłonności moralnej , która j est naj silniej sza u mieszkańców Europy nowożytnej , mianowicie historycznej skłonności do bycia " osobnym " . Jeszcze przed upływem XVI stulecia postać nowożytnego państwa euro­ pej skiego zaczęła wszakże przyciągać uwagę myślicieli, którzy nie tylko identyfikowali j e w kategoriach właściwości j ako societatem, ale i pragnęli teoretyzować w terminach j ej postulatów. Większość z nich interesowa­ ła się także innymi sprawami, tak zwanym " pochodzeniem " stowarzy­ szenia cywilnego, autorytetem rządzących, konstytucj ami historycz­ nych rządów i w poglądach na te sprawy myśliciele ci często różnili się między sobą; niemniej zarazem wspólne i swoiste dla nich było, po pierwsze, rozpoznanie państwa j ako określonego typu stowarzysze-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

283

nia, po drugie, zaangażowanie teoretyzowania go w terminach postu­ latów i, po trzecie, pewien methodus rozumienia teoretycznego . Jako teo­ retycy nie mówią oni j ednym głosem, często krytykuj ą wzaj emnie swe narzędzia rozumienia teoretycznego, niektórzy są bardziej ambitni niż inni z uwagi na obszar, j aki usiłuj ą ogarnąć namysłem teoretycznym, żaden nie ustrzegł się pomniej szych ekwiwokacj i, a i, co więcej , zwykłą praktyką jest naciąganie i przykrawanie części, tak aby ułożyć je w pew­ ną całość; niemniej łączy ich rozpoznanie państwa w terminach societatis. Najwybitniej si z tych myślicieli to Bodin, Hobbes, Spinoza, Kant, Fichte i HegeP 6• Ideę państwa, cokolwiek szkicową, sformułowaną w tych kate­ goriach da się być może wydobyć z pism Hume'a, idea ta przyświe­ ca (wyrażona w idiomie teologicznym) rozważaniom Locke'a nad tak zwanymi granicami władzy cywilnej , w zarysie i w sposób znamiennie ambiwalentny daj e o sobie znać w niektórych pismach J.S. Milla. Naj od­ ważniej sze i naj mniej wieloznaczne j ej uj ęcie dał Hobbes; Lewiatan j est urzekaj ąco integralnym dziełem sztuki . Ale w tym miej scu tytułem ilu­ stracj i omówię tylko najbardziej szkicowe i wyrafinowane j ej przedsta­ wienia, mianowicie te będące dziełem Bodina i Hegla. Rdzeniem refleksj i Bodina j est rozpoznanie państwa (republiq ue) j ako stowarzyszenia ludzi wyróżnionego przez określonego typu więź; i j ego celem (czy też j ednym z wielu j ego celów) j est zbadanie tej więzi w ter­ minach j ej postulatów. Pierwszym z nich j est charakter stowarzyszo­ nych . Człowieka Bodin identyfikuj e j ako "wolnego " sprawcę; to znaczy, j ako odrębną inteligentną istotę, której czyny są wyborami na rzecz pro­ kurowania wyobrażonych i pożądanych zaspokoj eń i która działa nie w próżni, lecz w j ej "własnej " sytuacj i . Teoretyczne konsekwencj e tego charakteru polegaj ą na tym, że aby zrozumieć czyny człowieka, trzeba badać j ego myśli (a nie tak zwane " instynkty " bądź chromosomy) , i że sprawca i to, co j ego "własne " , są nierozdzielni . Konsekwencj e praktycz­ ne polegaj ą zaś na tym, że więzi swoiście ludzkie to są te więzi, na grun­ cie których ludzie wzaj emnie uznaj ą się j ako "wolni " sprawcy, i że są to więzi między pewnym "j a i moj e " i pewnym " ty i twoj e " . A skoro, j ak to 16

Bodin, Les Six Livres de la republique ( 1 5 76) ; Hobbes, Elements of Law ( 1 640) , De Cive ( 1 642) , Leviathan ( 1 6 5 1 ) ; Spinoza, Ethica ( 1 674) , Tractatus Politicus ( 1 672) , Tractatus Theo­ logico-Politicus ( 1 670) ; Kant, Metaphisik der Sitten ( 1 79 6) ; Fichte, Grundlege des Naturrecht ( 1 796) ; Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts ( 1 82 1 ) . Rzecz j asna istniej ą inne, nowsze dzieła poświęcone teoretyzowaniu nowożytnego państwa europej skiego w po­ j ęciu societatis.

284

O postępowaniu człowieka

j est czasem u Bodina, ta " natura " ludzka zostaj e rozpoznana j ako dar od Boga, o ludziach można powiedzieć, że posiadaj ą dane od Boga pra­ wo czynienia co chcą, o ile tylko uznaj ą warunki, które ustanawiaj ą " rzą­ dy rozumu " . Takie " autonomiczne " osoby są w stanie ignorować te warunki; czło­ wiek może dążyć do sprokurowania j akiegoś zaspokoj enia przez używa­ nie innego " przemocą " . Ale ludzie mogą być - j ak i powszechnie są - na­ leżycie związani wzaj emnie w przerywanych transakcj ach na rzecz pro­ kurowania osobistych zaspokoj eń, w zrzes zeniach korporacyj nych na rzecz umacniania j akiegoś wspólnego interesu bądź związani przyj aź­ nią, miłością albo wspólnotą wierzeń na temat świata. W tym i im po­ dobnych stowarzyszeniach osoby są związane w spełnianiu rzeczowych czynów dla prokurowania uzgodnionych zaspokoj eń; " pomyślności " , " " szczęścia czy korzystania z błogosławieństw Boga. Istnieć mogą prawi­ dła, procedury, rytuały, których trzeba przestrzegać, lecz j eśli tak j est, są one nie więcej niż narzędziami służebnymi względem zaspokaj ania od­ powiednich potrzeb. I w tego rodzaj u stowarzyszeniu "wolne " spraw­ stwo nim obj ętych nie zostaj e zniesione wtedy, gdy i dlatego, że samo owo związanie jest więzią dobrowolnie przyj ętą i ustawicznie podtrzy­ mywaną w decyzj ach tych nim obj ętych. Ale, wedle zapatrywania Bodina, istniej e też inny typ stowarzysze­ nia; mianowicie więź w kategoriach puissance (autorytetu) i obowiązku . Za stosunek tego rodzaj u Bodin uważa rodzinę (un mesnage) : związanie przez autorytet chef de familie, warunkowe w odniesieniu do żony i sług, absolutne w odniesieniu do dzieci 17• Wszakże naj lepszym przykładem tego typu stowarzyszenia j est państwo: stowarzyszenie rządzone, nie zaś zarządzane, związek międzyludzki nie w rozumieniu rzeczowych czy­ nów, lecz obowiązku respektowania warunków dokonywania wyboru czynów, wspólnota nie pod względem dążenia do j akiegoś rzeczowego zaspokoj enia, w poj ęciach miłości bądź oddania, lecz w poj ęciach la jus­ tice, la vertu i zobowiązania w stosunku do pewnej puissance souveraine. Państwo, zatem, to tyle co osoby, rodziny, grupy, zrzeszenia korpora­ cyjne itd., z których każde dąży do własnych odrębnych i różnych celów, 1 7 Bodinowska mesnage i Arystotelesowa oikia to dwa różne typy stowarzyszenia. Władza oj ca nad dziećmi jest wedle Bodina " przyrodzona " i wywodzi się z tego, że oj ciec " " stworzył dzieci . Rodzina jest stowarzyszeniem prywatnym, lecz, j ak każde inne, za­ razem publicznym z uwagi na warunki cywilne.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

285

a wszystkie są wzaj emnie związane w uznawaniu pewnego suwerenne­ go autorytetu . Nie j est j eszcze j ednym zgrupowaniem chętnych osób, kolej ną solidita bądź philitia, dodaną do tych, które j uż istniej ą; nie j est stowarzyszeniem na rzecz prokurowania j akiegoś nadrzędnego zaspoko­ j enia, powszechnej " pomyślności " bądź " szczęśliwości " ; i nie j est stowa­ rzyszeniem maj ącym dodatkowo sprzyj ać zaspokaj aniu pragnień ani też maj ącym spełniać tę rolę w odniesieniu do j akichś szczególnie chwaleb­ nych pragnień. Jest związkiem w terminach cywilizowanego sposobu by­ cia; stowarzyszeniem wzaj emnej sprawiedliwości . To surowa więź. Spra­ wiedliwość nie j est rozciągliwa; w rzeczy samej j ej cnotą j est ścisłość. I Bodin był zdania, że tego rodzaj u więź nie mogłaby zadzierzgnąć się łatwo (lub nawet wcale) między ludźmi, którzy wszyscy byliby sobie na­ wzaj em całkiem obcy, całkowicie wyzuci z wzaj emnej sympatii i niezwią­ zani żadną współpracą. I w następstwie tego uznawał, że więzi amitie są nie tylko źródłem wszelkiej słodyczy w obcowaniu ludzi, lecz że kładą pewne elementarne edukacyjne podstawy niezbędne dla obcowania cy­ wilnego. W rzeczy samej skłonny był uj mować państwo raczej j ako sto­ warzyszenie rodzin, korporacj i itd. niż stowarzyszenie w żaden sposób niezwiązanych poza tym z sobą osób. Niemniej republiq ue sama w sobie nie j est tego rodzaj u związkiem; może ogarniać zarówno obcych, j ak przyj aciół, osoby i grupy o rozbieżnych przywiązaniach, interesach, am­ bicj ach i wierzeniach, tak samo j ak i osoby złączone wspólnotą celów. Autorytet cywilny j est atrybutem pewnego urzędu; to tyle co la puis­ sance de donner loy a tous generał et a chacun en particulier, wykonywania tego prawa w postępowaniach sądowych oraz autoryzowania niższych urzę­ dów wymiaru sprawiedliwości i mianowania ich wykonawców. Władzę tę sprawuj ą ci, którzy w danym czasie prawomocnie zaj muj ą ten urząd. Stowarzyszenie na zasadach autorytetu cywilnego i obowiązku cywilne­ go j est zatem związkiem na podstawie prawa. I prawa cywilne, inaczej niż reguły stowarzyszenia korporacyjnego, są warunkami, które należy przyj mować za swoj e w postępowaniu, lecz które nie odnoszą się do rze­ czowych celów postępowania; są to reguły moralne, nie zaś roztrop­ nościowe. Nie określaj ą żadnego " interesu " publicznego (nie ma cze­ goś takiego) , lecz j edynie publiczną troskę o sposoby, w j akie dąży się do umacniania prywatnych interesów1 8• Bodin pisze o takich prawach 18 Bodin rozpoznawał quasi-prawa, które zwał ordonnances i uważał za prawidła uży­ teczności.

286

O postępowaniu człowieka

j ako o commandments i j ako o wytworach "woli " prawodawczej ; puissance j est zawsze uprawnieniem do rozkazywania i otrzymywania posłuchu. Owo pomieszanie prawa, woli, rozkazu i posłuszeństwa j est niefortun­ ne, ale nie katastrofalne. Nie popycha go to do przekonania, że prawo można określić j ako akt zidentyfikowanej "woli " czy że tym, co prawo nakazuj e, j est spełnianie rzeczowych czynów. Autorytet cywilny j est zatem uprawnieniem do stanowienia, po­ prawiania, znoszenia i wykonywania praw. Jakieś cite różni się j edynie od państwa tym, że wprawdzie posiada autorytet sądowniczy, lecz nie posiada nij akiego niezależnego autorytetu prawodawczego . Bodin był przeświadczony, że władzy stanowienia prawa należy używać oszczęd­ nie, niemniej warunki stowarzyszenia cywilnego daj ą się rozpoznać j ako powinność człowieka j edynie w terminach tego uprawnienia przyznane­ go rządzącym tym stowarzyszeniem. I nie ma też żadnej taj emnicy w tym, w j aki sposób tego rodzaj u urząd prawodawczy i sądowniczy zdo­ bywa swój autorytet. Cywilny puissance nie j est darem Boga, nie j est uprawnieniem wywodzącym się z j akiegoś uprzedniego prawa własności (władzy senioralnej) , nie jest wynikiem j akiegoś poj ęciowego bądź histo­ rycznego ustanowienia i nie wypływa z cnoty bądź charyzmy osób, któ­ re go wykonuj ą. Jest ustawicznie zdobywany i posiadany w ustawicznym uznawaniu przez tych, co są nim zobligowani . A jeśli kto zdziwi się, j ak to możliwe, że takie poddaństwo w stosunku do autorytetu cywilnego nie szkodzi nienaruszalnej autonomii człowieka, niechże zważy, że auto­ rytet ów wprawdzie zobowiązuj e, lecz nie do rzeczowych czynów, a jedy­ nie w stosunku do warunków, które należy przyj mować za swoj e w wy­ borach czynów, i że nie żąda pochwalania tych warunków, a j edynie uznania ich autorytetu . I owa " swoboda " cives nie może stawać się więk­ sza z uwagi na posiadanie przez nich udziału (z konieczności fikcyj nego) w wykonywaniu autorytetu cywilnego, aczkolwiek z innych względów może to być pożądane i samo przez się nie wypacza stowarzyszenia cy­ wilnego. Stowarzyszenie cywilne nie ma w sobie nic, co wymaga monar­ chicznej , arystokratycznej bądź demokratycznej konstytucj i j ego rządu . Ale rządy cywilne to nie j est zwykłe wykonywanie puissance; j est to wykonywanie puissance souveraine, puissance absolue. Bodin oczywiście nie j est tak bezmyślny, ażeby łączyć te przymiotniki z czymkolwiek prócz au­ torytetu : poj ęcie władzy (la force) absolutnej j est pozbawione znaczenia. I określenia te maj ą dla Bodina sprecyzowane odniesienie. Zaj mować prawodawczy i sądowniczy urząd obdarzony puissance souveraine to tyle co

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

287

nie być poddanym żadnemu wyższemu autorytetowi i nie mieć poza ob­ szarem tego autorytetu żadnego partnera, z którym trzeba się układać; to tyle co posiadać wyłączny i bezwarunkowy tytuł do stanowienia, po­ prawiania bądź zniesienia wszelkiego prawa19; i tyle co sprawować puis­ sance perpetuelle, to znaczy autorytet ciągły (nie zaś wieczysty) . (Państwo j est dla Bodina wynalazkiem ludzi, a wszystko, co ludzkie, przemij a.) Znaczy to, że warunki narzucone w tych prawach rządzą wszystkimi innymi regułami (ale ich nie zstępuj ą) i że żaden czyn ani wypowiedź nie są, co do zasady, wyj ęte z zasięgu obowiązku poszanowania warunków obcowania cywilnego . Puissance absolue nie j est autorytetem bezwarunko­ wym; to j edynie autorytet, którego warunki są immanentne. A skoro dla Bodina autorytet cywilny j est uprawnieniem do oznaj miania warunków, które należy przyj mować za swoj e w wyborach czynów, z konieczności wyklucza to (na przykład) uprawnienie do zaj mowania mienia j akiego­ kolwiek poddanego czy do nakładania podatków. To są żądania spełnial­ ne j edynie na gruncie rzeczowych odpowiedzi, wymagaj ą zatem otwartej zgody tych, do których są kierowane. Wszystko to zostawia, rzecz j asna, wiele istotnych pytań bez odpo­ wiedzi, a niektóre nawet pomija. W tym wszakże obszarze, j aki ogarnia, j est to pewne rozumienie nowożytnego państwa europej skiego w poj ę­ ciu societatis. Stowarzyszeni są odrębnymi osobami o rozmaitych talen­ tach, zdolnymi do oddania i współpracy, obj awiaj ącymi i ustanawia­ j ącymi się w wielu różnych przez siebie wybranych zaangażowaniach, niektórych bardziej godnych podziwu niż inne, i żywiącymi wiele róż­ nych wierzeń, a zarazem związanymi pewną więzią formalną. La vertu nie j est rzeczową doskonałością; oznacza osobę skłonną być sprawiedliwą w stosunku do innych takich osób. I la fin principale de la Republique bien ordonnee j est określenie praktyki postępowania sprawiedliwego i pod­ trzymywanie prowadzonej w cywilizowany sposób konwersacj i między ludźmi, którzy skłonni są nie zawsze być rozmowni. Osiągnięciem Bodina było dostrzeżenie czegoś, co w XVI wieku jesz­ cze się rodziło (uchwycenie pewnego etapu przekształcania un domaine w un estat) , oraz poświęcenie temu wnikliwej uwagi; a że był człowiekiem 1 9 Bodin pisze o tym j ako o autorytecie niezwiązanym przez własne akty prawodaw­ cze, ale rozumie przez to jedynie autorytet uprawniony do rozważania własnych aktów prawodawczych w kategoriach pożądalności i do zmiany tych aktów, nie taki zaś, który może ignorować ustanowione przez siebie reguły.

288

O postępowaniu człowieka

znacznej wiedzy, zwłaszcza na temat prawa, użył j ej do teoretyzowania postaci tego wyłaniaj ącego się stowarzyszenia ludzi. Podobnie Hegel ob­ darzony był wnikliwym zmysłem refleksyj nej obserwacji, myślicielem głęboko zainteresowanym warunkami i skłonnościami politycznymi j ego czasu; bystrym i elastycznym Europej czykiem, który rozpoznał coś, co było rodzącą się nowoczesnością, na którą trzeba będzie odpowiedzieć. Sądził, że rewolucj a francuska i wstrząs napoleoński, który przetoczył się przez Europę, są oznakami wyłaniania się stowarzyszeń pod wieloma względami odmiennych (a i wyższych) od wszelkich formacj i, j akie tyl­ ko można znaleźć w całych wcześniej szych dziej ach europej skich stosun­ ków międzyludzkich, i nazwał te stowarzyszenia " państwami " , maj ąc na myśli " państwa w sensie właściwym " . W pierwszej kolej ności identy­ fikował j e przez charakterystykę negatywną. Otóż nie są związkami ludzi w terminach wiary religijnej ani tak zwanej " świadomości narodowej " , ani miłości bądź cnoty, ani w ramach rozporządzeń j akiegoś pana ziem­ skiego i j ego funkcj onariuszy. Co więcej , nie miały się stać (co Fichte i Saint-Simon uważali za ich przeznaczenie) stowarzyszeniami na rzecz ochrony, umacniania bądź godzenia " interesów " j ednostek z uwagi na ich dążenie do zaspokaj ania przygodnych pragnień . W rzeczy samej He­ gel poświęcił szczególną uwagę odróżnieniu tego rodzaj u stowarzyszenia przedsięwzięcia i żywił w stosunku do niego pewne głębokie obawy wy­ nikaj ące z obserwacj i tego, j ak samo prezentowało się wtedy w ówcze­ snym wcieleniu przedsiębiorstwa przemysłowego. Na polu charaktery­ styki pozytywnej był mniej drobiazgowy. Jak się wydaje, te wyłaniaj ące się stowarzyszenia uważał za zbiorowości ludzi związanych wzaj emnie w kultywowaniu j akiej ś wybranej przez nich samych rozmaitości postę­ powania i stowarzyszonych na mocy wszelkich wymogów obrony tego porządku przed ruiną wewnętrzną (popadnięciem w anarchię bądź uni­ formizm) lub unicestwieniem z zewnątrz. Tak oto na poziomie Zeitpro­ bleme Heglowi chodziło o ponaglenie j ego pokolenia do uznania za swo­ je zadania przyspieszenia powstawania takich stowarzyszeń. Nigdy nie wątpił, że są one wytworami ludzi, a w ich powstawaniu dostrzegał obietnicę zbudowania " domu " dla zagubionych i zdesperowanych, j akich - wraz z Holderlinem i raczej oczyma wyobraźni niż naprawdę - widział wszędzie wokół . Ale Hegel był filozofem, który postanowił wprawdzie rozumieć wszystko w terminach j ego postulatów i zaangażował się w niezmor­ dowane badanie warunków, ale który zarazem rozpoznawał warunkową

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

289

autonomię czegokolwiek, co obj awiało się j ako uwarunkowane. I w Za­ sadach filozofii prawa postawił sobie zadanie nie tylko opisania i zareko­ mendowania owych wyłaniaj ących się j eszcze Q ak sądził) " państw " , lecz i zadanie steoretyzowania tego typu stowarzyszenia w terminach j ego po­ stulatów, a także zadanie ukazania j ego miej sca w dziej ach więzi między­ ludzkiej . W tych rozważaniach zamierzam j edynie przedstawić krótkie uj ęcie j ego refleksj i na te tematy, pomij aj ąc wiele z tego, co pomieścił niej ako w zakładkach badania, zmieniaj ąc porządek wywodu i podążaj ąc niekiedy na skróty w stosunku do niektórych oryginalnych w nim frag­ mentów. Zaczyna od ludzi . Rozpoznaj e ich nie j ako poruszane genetycznymi popędami organizmy biologiczne ani j ako j aźnie psychologiczne, lecz j a­ ko j ednostkowe przej awy der Geist: inteligentne osoby. Der Geist nie j est dla Hegla j akąś substancj ą ani rozproszoną we wszechświecie bezoso­ bową " siłą " . Jest refleksyjną inteligencj ą raczej niż rozumem; j est pew­ ną procedurą " krytyki " (dialektyki) raczej niż procesem, a j eśli w ogóle da się o nim powiedzieć, że gdziekolwiek istniej e, to w charakterach, przygodach, dziełach i stosunkach ludzi . Pod względem bycia przej a­ wem der Geist każdy człowiek j est samoporuszany przez własne samo­ rozumienie, i to, czym j est rodzaj owo (Geist) , j est określeniem j ego in­ dywidualności . Jest w sobie tym, czym j est dla siebie. Geist to Subjekt, nie Substanz. Tak oto choć o takich ludziach da się, być może, powie­ dzieć, że posiadaj ą pewne wspólne zaangażowanie, które można rozpo­ znać j ako uczestnictwo w ciągłym samoustanawianiu się der wirkende Geist (pewnej przygodzie, nie j akimś procesie teleologicznym) , to nie posiadaj ą żadnego wspólnego rzeczowego celu; są nieredukowalną wie­ lością Subjekte. Po drugie, takie osoby mogą być związane wzaj emnie j edynie pod względem wyuczonych i rozumianych warunków stowarzy­ szenia; związanie przyczynowe bądź rozumienie ich j ako składników j akiegoś organicznego bądź innego procesu albo organicznej bądź innej całości oznaczałoby zaprzeczenie owego das Subjektive, które j est imma­ nentną j akością Geist. W tym miej scu nie interesuj e nas Heglowskie badanie ekspresj i Geist w dziełach sztuki, w wierze religij nej czy w refleksj i filozoficznej . Intere­ suj e nas to, co myśliciel ten ma do powiedzenia o takich ludziach, skoro zostaną rozpoznani j ako znaj duj ący się w określonej warunkowej sytu­ acj i (mianowicie, skoro sceną ich przygód j est pewien świat " naturalny " ) bądź też, alternatywnie, skoro sami są rozpoznani dzięki odpowiednim

290

O postępowaniu człowieka

warunkowym zaangażowaniom zdobywania wiedzy o tym, j ak działa świat " naturalny " , i używania j ego zasobów do zaspokaj ania pragnień. Ś wiat naturalny " składa się z rzeczy, które są tym, czym są, nie zaś tym, " czym są wedle swego rozumienia, ponieważ pozbawione są samoro­ zumienia. Możemy pominąć owo zaangażowanie poznawcze; uwaga Hegla sku­ pia się tutaj na der Wille. Chcenie j est zaangażowaniem inteligencj i re­ fleksyj nej ; z tej racji, i z żadnej innej , j est to samookreślone czy tak zwa­ ne " subiektywne " zaangażowanie . Jest wyobrażeniem nie-j a (świata " na­ turalnego " ) j ako inny niż j est i postanowieniem zmiany j ego stanu z tego, j aki ma, na ten, j aki został wyobrażony. Tak oto podmiot w chceniu wybiera i spełnia określoną czynność, która nie tylko zamienia ledwie rzecz w przedmiot, lecz także wiąże pod­ miot z tym przedmiotem j ako jego przedmiotem, przez co samo podmiot wyraża siebie czy " obiektywizuj e " się w tym przedmiocie. W chceniu i działaniu podmiot przestaj e być j edynie podmiotem i staj e się pewnym " "j a i moj e , skończoną osobą. Warunki określaj ące stosunek podmiotu do rzeczy dotyczą, oczywiście, zdolności podmiotu do przekształcenia tej rzeczy w przedmiot: cokolwiek podmiot j est w stanie zrobić w tym względzie, to wolno mu zrobić, a to, co robi, j est obj awianiem i u stana­ wianiem siebie. O takim działaniu podmiotu powiada się, że podmiot wykonuj e w nim bezwarunkowe " prawo " Geist nad przyrodą (nie-Geist) . Aczkolwiek, ściśle biorąc, skoro podmiot w tej aktywności nie może po­ stąpić " źle " , to nie może ani postąpić "w sposób prawy " , ani mieć tutaj " " prawa . Ale j ego działanie spełnia się w świecie nie tylko złożonym z rzeczy, ale i zamieszkanym przez inne podmioty. I każde takie działanie j est nie tylko " czynem " , lecz także milczącym bądź j awnym apelem o uznanie przez innych tego, co zostaj e dokonane. A to j est stosunek między pod­ miotem a podmiotem, a nie j edynie między podmiotem a rzeczą: wymia­ ną między podmiotami . Warunkiem wszelkiego "j a i moj e " (skończonej osobowości) j est przyznanie: " ty i twoj e " . Ustaliwszy to, Hegel przecho­ dzi do badania nie związku między podmiotem a rzeczą, lecz stosunków osób i do zadania zrozumienia tych stosunków. Stosunki między daj ącymi się określić osobami, nawet gdy zachodzą z uwagi na przedmioty, nie są stosunkami w obrębie samych przed­ miotów, lecz stosunkami w kategoriach rozumianych, wzaj emnie rozpo­ znanych, być może z rozmysłem uzgodnionych warunków czy praktyk.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

29 1

" "]a i moj e j est, w każdej sytuacji, wytworem reguł rozpoznania. A gdzie wchodzi w grę rozumienie, tam może być nie tylko niezrozumienie, nie­ dbałość, błąd itd., lecz także okolicznościowy brak poszanowania warun­ ków danego stosunku, j ak i spór o to, czy warunki te są, czy nie są prze­ strzegane. Co więcej , w takich transakcj ach w grę może wchodzić zwo­ dzenie, fałszywe przedstawianie, podstęp, oszustwo itd. Krótko mówiąc, wymiana nie tylko może " pój ść źle " (czyn może nie osiągnąć swego wy­ obrażonego przedmiotu) , lecz może " być zła " . A gdzie w grę wchodzi " " zło , tam może być rzeczowa krzywda. " " Zło j est tutaj (rozmaitego rodzaj u) uchybieniem przez j edną bądź więcej osób uwikłanych w daną wymianę j ej domniemanym warunkom formalnym, a j ego antytezą jest " słuszność " zidentyfikowana j edynie j ako wierne poszanowanie tych warunków. Ale żadna taka transakcj a nie j est odrębna; postuluj e więź z osobami innymi niż te strony tej wymiany, które mogą doznawać krzywdy. I warunki wszelkiej wymiany nie są tylko względami, j akie mogą być arbitralnie uzgodnione przez strony bez­ pośrednio zaangażowane, lecz postuluj ą względy (normy) , w termi­ nach których j e same można rozpoznać j ako " słuszne " bądź " złe " . Krót­ ko mówiąc, egzekwowanie der Wille w postulowaniu możliwości lo­ kalnego " zła ", postuluj e " słuszność " , która nie j est j edynie antytezą tego lokalnego " zła " , lecz składa się z racj i nie dotyczących przedmiotów chcia­ nych, a dotyczących używania samej der Wille. Te względy słusznego postępowania Hegel nazywa das Recht, a zwią­ zanie w tych kategoriach (pospólne uznawanie das Recht) to tyle, co pod­ trzymywanie więzi sittlich. Choć j ednak das Recht j est koniecznym postu­ latem der Wille, j ego treści (zalecane warunki postępowania) są przygod­ nymi owocami osiągniętego samorozumienia historycznych skończonych inteligencj i . Treści te mogą być ilustracj ami zasady głoszącej , że osoby za­ wsze powinny być traktowane j ak osoby (Subjekte) , a nigdy j ak ledwie rze­ czy, lecz nie można ich wydedukować z żadnej tego rodzaj u zasady. Mimo to maj ą pewne rysy konieczne. Postępowanie człowieka to zatem nie tyle j edynie co podmioty prze­ kształcaj ące rzeczy w przedmioty w działaniach, z których każde j est przygodą prokurowania pożądanego konkretnego zaspokoj enia, i czynią­ ce to w j akimś wzaj emnym związaniu, lecz tyle, co zaangażowanie, w którym podmioty nieustannie stwarzaj ą i znów stwarzaj ą same siebie j ako skończone osoby, którymi chcą być: der Wille j est swym własnym Objekt. Takie j est naj ogólniej sze zaangażowanie każdego życia człowieka

292

O postępowaniu człowieka

i na j ego gruncie osoba j awi się w j ej prawdziwej postaci j ako niezależna manifestacj a der wirkende Geist, czynna inteligencj a. I koniecznym rysem warunków postępowania stanowiących das Recht j est to, że, j akkolwiek mogłyby określać owo zaangażowanie, w niczym mu nie zaprzeczaj ą ani nic mu nie uj muj ą. Warunki, które odbierałyby podmiotom ich samo­ rządność w samostanowieniu, po prostu niweczyłyby aktywność, którą rzekomo miałyby określać. Zasadę tę poczytuj e się wszakże za podstawę wniosków, których nie j est w stanie podtrzymać. Twierdzenie, że pod­ miotowi nie powinno się imputować odpowiedzialności za niezamierzo­ ne następstwa j ego czynów, j est pewnym nieuniknienie niesprecyzowa­ nym, lecz być może niepozbawionym racj i uznaniem owej koniecznej in­ tegralności podmiotów, ich immanentnej "wolności " , bez której nie może istnieć ani słuszność, ani zło. Natomiast twierdzenia głoszące, że warunki das Recht zostaj ą j ako takie spełnione z uwagi na samą tylko " do­ brą wolę " , dobrą wiarę, " szczerość " bądź sumienność zaangażowania sprawcy w samoustanawianie, albo że sama " autentyczność " j ego postę­ powania strzeże je przed uchybieniem warunkom słuszności, są źle sfor­ mułowane. Nie tylko nie identyfikuj ą das Recht, lecz po prostu mu za­ przeczaj ą. Z tym że ich fałsz j est jedynie następstwem przesady. " Auten­ tyczność " postępowania wprawdzie nie może być wystarczaj ącym określeniem warunków stanowiących das Recht, niemniej odnosi się do zasady o najwyższej doniosłości; że mianowicie j edynymi warunkami postępowania nie naruszaj ącymi immanentnej integralności podmiotu są warunki, które ujmuj ą go w j ego ich rozumieniu, które ma swobodę przyj ąć bądź odrzucić i które można przyj ąć za swoj e j edynie inteligent­ nym aktem woli. Koniecznym rysem das Recht nie j est to, że podmiot musi sam wybrać bądź pochwalić to, czemu ono nakazuj e mu się podpo­ rządkować, ale to, że zj awia mu się j ako wytwór refleksyj nej inteligencj i i przedstawia swój tytuł d o uznania i ż e nakazuj e n i e j akiś rzeczowy czyn, lecz uznanie pewnego warunku, który można spełnić wyłącznie przez samodzielnie wybrany czyn. Czymkolwiek może być das Recht, nie może być prawem " przyrody " ani Boga i nie może być j edynie nakazem spełnienia określonego czynu. jednym z bardziej godnych uwagi przykładów stowarzyszenia w warun­ kach das Recht jest stowarzyszenie, na gruncie którego osoby są wzajemnie związane w nieustannych transakcjach na rzecz prokurowania zaspokojenia ich najbardziej powszednich pragnień: pewna " gospodarka" . To sittlich for­ ma stowarzyszenia. Oznacza to osoby poszukuj ące zaspokoj enia swych

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

293

wielorakich, różnych, stale zmieniających się indywidualnych pragn1en i związane pod względem pewnej rozmaitości praktyk, z których każda składa się z reguł i podobnych regułom zaleceń pretendujących do ogar­ niania dogodnych procedur prowadzenia wchodzących tu w grę wymian. Każda taka praktyka jest pewną sztuką sprawstwa w tej jego odmianie, w której dotyczy czerpania zaspokoj eń z przyrodzonych zasobów świata. Das Recht jest tutaj pewną rozmaitością warunków służebnych względem zaspokaj ania pragnień, j akiekolwiek by one były. Hegel żywił głębokie obawy w związku ze sposobem, w j aki owo zaangażowanie na rzecz zaspokaj ania pragnień realizowano w Europie nowożytnej , ale nie to j est względem, j aki uważał za istotny. Względem istotnym j est to, że, j akiekolwiek byłyby wyniki w kategoriach biedy i bo­ gactwa, j est to warunkowy, nie zaś autonomiczny typ stowarzyszenia. Postuluj e inny tryb związania, na gruncie którego das Recht nie składa się z instrumentów służących zaspokaj aniu pragnień, lecz z racji, które na­ leży przyjmować za swoj e w wybieraniu pragnień do zaspokoj enia i w spełnianiu czynów przedsiębranych w celu ich zaspokoj enia, a i z uwagi na które stowarzyszeni nie są dla siebie nawzaj em jedynie środkami zaspokoj enia, lecz vollendeten sittlichen Willen . Tego typu sto­ warzyszenie, które j est stowarzyszeniem " etycznym " i nie j est zaintere­ sowane ani wspieraniem, ani utrudnianiem zaspokaj ania przygodnych pragnień, Hegel nazywa der Staat. Das Recht w tym przypadku (tego typu stowarzyszenia) j est takim bądź innym systemem znanych, pozytywnych, samopoświadczaj ących się, nieinstrumentalnych reguł prawa (Gesetze) ustanowionych przez ludzi wedle j akiej ś procedury zatwierdzonej w tymże systemie prawa; reguł podatnych na rozważanie w terminach ich pożądalności i na roz­ ważną zmianę; odnoszonych do przygodnego postępowania osób w za­ sięgu ich j urysdykcji na gruncie j akiej ś procedury orzecznictwa wykony­ wanej przez autorytet upoważniony dodatkowo do karania uchybień w zakresie respektowania zalecanych przez nie warunków; reguł, wresz­ cie, egzekwowanych na gruncie podobnie umocowanych procedur admi­ nistracyj nych. Związanie w terminach das Gesetz to tyle co związanie w terminach warunków, które mogą być przestrzegane j edynie j ako ro­ zumiane, które mogą być przyj mowane za swoj e j edynie w przez siebie wybranych działaniach i które same w sobie nie mogą nakazywać rzeczo­ wych czynów; które nie tylko dopuszczaj ą "wolne " sprawstwo, lecz po­ stuluj ą "wolnych " sprawców j ako swe podmioty. Uznanie ich autorytetu

294

O postępowaniu człowieka

nie wymaga pochwalania tego, co zalecaj ą; nie mogą żądać niczego, co mogłoby szkodzić autentyczności postępowania, j akim rządzą; ani nie nakazuj ą, ani nie zakazuj ą j akiegokolwiek innego typu stowarzyszenia. W Zasadach filozofii prawa Heglowi chodziło zatem o scharaktery­ zowanie tego typu idealnego stowarzyszenia, j aki j est postulowany w osobach rozumianych w warunkowych terminach der Wille. Doszedł do wniosku, że j est to pewna więź w terminach das Gesetz i (być może nieroztropnie) nazwał takie stowarzyszenie der Staat. W toku argumen­ tacj i obstawał przy tym, że rzeczywistych Gesetze rządzących postępowa­ niem j akiej kolwiek historycznej zbiorowości osób związanych wzaj em­ nie w ten sposób nie da się wydedukować z charakteru das Gesetz j ako ta­ kiego. W tych okolicznościach " prawodawstwo " j est z konieczności refleksyjnym zaangażowaniem odzwierciedlaj ącym przygodne samoroz­ umienie moralne uwikłanych w to osób. Kolej ne domniemanie Hegla, że mianowicie ten typ stowarzyszenia był przynajmniej utaj ony w tak zwanych państwach Europy nowożytnej , j est uprawnionym przedłużeniem j ego argumentacji, ale nie ma to nic wspólnego z owymi często daleko posuniętymi związkami, j akie Hegel rzekomo ustanawia między tym typem stowarzyszenia a pewnymi praw­ nymi oraz rządowymi ustanowieniami nowożytnej Europy. W argumen­ tacj i na rzecz tego domniemania Hegel zwraca uwagę na dwa istotne względy przygodne. Po pierwsze, stwierdza, że myśli spekulatywnej trudno byłoby - o ile w ogóle byłaby w stanie - ot tak wydedukować typ stowarzyszenia, w którym das Recht j est das Gesetz, gdyby w świecie nie było j akichś rzeczywistych zapowiedzi tego. I oświadcza, że odkrył taką zapowiedź, o zróżnicowanym stopniu czytelności, w tak zwanych stowa­ rzyszeniach " politycznych " ludów europej skich; w polis greckiego anty­ ku, w średniowiecznym królestwie, a zwłaszcza w nowożytnych pań­ stwach europej skich. Tyle że, rzecz j asna, żadnego nowożytnego państwa europej skiego nie można zidentyfikować j ako niedwuznacznego przykładu idei Staat. Drugi wzgląd dotyczy tego, co Hegel uważał za " dziej e " der wirkende Geist. Der Geist j est poj ęciem filozoficznym, podobnie j ak i ów warunkowy modus der Geist, który Hegel nazywa der Wille, niemniej samorozpoznanie osób w poj ęciu der Wille j est pewnym historycznym osiągnięciem. To znaczy, der subjektive Geist j est nie tylko ideą filozo­ ficzną, lecz może też być przygodną ludzką skłonnością. Hegel uważał, że niewiele j est świadectw obecności tej skłonności wśród antycznych Greków, ale też uważał j ą za dziedzictwo samorozumienia związane

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

295

z chrześcij aństwem, które szczególnie silnie obj awiło się w samoroz­ umieniu ludzi epoki nowożytnej . Tak oto j ego wiara w to, że państwa Europy nowożytnej podążaj ą drogą wiodącą ku ucieleśnieniu w sobie postaci der Staat, opierała się na przeświadczeniu, że uwikłane w tego typu stowarzyszenie samorozpoznanie człowiecze jest j uż uchwytnym (choć j eszcze niepełnym) osiągnięciem historycznym. Sumuj ąc krótko, powiemy zatem, że na gruncie owego nieprzerwanie snuj ącego się wątku nowożytnej myśli europej skiej państwo rozumie się j ako ten typ stowarzyszenia, które wcześniej nazwałem stowarzyszeniem cywilnym. Osoby stowarzyszone nie są złączone w dążeniu do j akiegoś wspólnego rzeczowego celu ani w dążeniu do zaspokaj ania swych indywi­ dualnych pragnień. Cives i podmioty tego związania są rozpoznane i same się rozpoznaj ą j ako związani z uwagi na uznawanie przez siebie autoryte­ tu pewnego systemu legis złożonego z warunków, które należy przyjmo­ wać za swoj e w podejmowanych przez siebie wyborach postępowania, warunków, które są niezależne od zaspokoj eń będących przedmiotem dą­ żenia w określanych przez te warunki czynach i wypowiedziach. Ó w sys­ tem legis obej muje urzędy i procedury, na gruncie których można je inten­ cj onalnie zmieniać, rozszerzać bądź zwężać, na gruncie których można autorytatywnie wykładać j ego znaczenie w przygodnych sytuacj ach i na gruncie których egzekwuj e się te wykładnie. Konstytutywne dla tego stowarzyszenia uznanie autorytetu nie pociąga za sobą pochwalania wa­ runków, które autorytet ten zaleca, i rzeczą niewyobrażalną w j akimkol­ wiek nowożytnym państwie europej skim jest, aby stowarzyszeni pochwa­ lali j e wszystkie; ale też nie wyklucza to rozważania tych warunków z punktu widzenia ich pożądalności. Reguły podatne na rozważną zmia­ nę to reguły podatne na pochwalanie bądź potępianie. Myślenie i mó­ wienie o lege z uwagi na pożądalność tego, co ono zaleca (to znaczy, " po­ lityka " ) , może - j ak wszelka inna działalność cives - podlegać warunkom obcowania cywilnego, lecz w stowarzyszeniu cywilnym autorytet legis nie może tej działalności ani zakazywać, ani uzależniać od pozwolenia. Cives mogą mieć bezpośredni lub pośredni udział bądź w ogóle nie mieć udzia­ łu w autorytatywnym zaangażowaniu stanowienia i poprawiania legis, ale j est to wzgląd drugorzędny i nie ma żadnego wpływu na autorytet legis oraz obowiązek uznania tego autorytetu. Pochwalanie czy uprzednie po­ chwalenie ani potępianie czy uprzednie potępienie warunków zalecanych w lege tak samo nie ma znaczenia dla ich autorytetu .

O postępowaniu człowieka

296

Teraz z kolei musimy rozważyć losy postaci nowożytnego państwa europej skiego rozumianego j ako zrzeszenie korporacyj ne, losy urzędu j e­ go rządu j ako wskazywania (a może i narzucania) stowarzyszeniu j akie­ goś wspólnego rzeczowego celu bądź układu rzeczowych celów, losy " " prawa j ako kodeksu zrzeszenia korporacyjnego, a tym samym j ako re­ guł dotyczących dążenia do tego wyznaczonego wspólnego celu, i losy stowarzyszonych j ako integralnych członków stowarzyszenia oddanego urzeczywistnianiu j akiegoś wspólnego celu, rozumianych i rozumiej ą­ cych siebie j ako towarzyszy w j akimś przedsięwzięciu . Teraz interesuj e nas poj ęcie państwa, w którym s ą kierownicy, nie rządzący; wykonawcy ról z uwagi na j akiś wspólny cel, nie cives czy podmioty; reguły instru­ mentalne, nie zaś lex. I odłożę na bok kwestię fundamentalnego rozzie­ wu między tym a państwem rozpoznanym j ako stowarzyszenie niefakul­ tatywne. W epoce nowożytnej owo rozumienie państwa przez poj ęcie universi­ tatis (podobnie j ak j ego rozumienie j ako societas) manifestowało się na różnych poziomach namysłu i z różnym stopniem pewności, wiary, wahania bądź kompromisu. Można j e wykryć niekiedy w zamysłach rzą­ dzących i w nadziej ach bądź lękach rządzonych. Popierano je przeko­ nuj ącymi argumentami i czyniono przedmiotem proroczych zapowie­ dzi . Na gruncie wiary w to, że wszelkie stowarzyszenie ludzi musi być związaniem pod względem celu (bądź czegoś, co się zwie "wspólnotą woli " ) , rozpoznawano w nim konieczną postać państwa; a na gruncie wiary, że to " naj lepszy " typ stowarzyszenia, tak poj ęte państwo stawało się przedmiotem aspiracj i i poświęcenia. Owo rozumienie państwa eks­ plorowano w terminach j ego właściwości, a i przedsiębrano nieśmiałe próby teoretyzowania go w terminach j ego postulatów. Państwu przy­ pisywano różne wspólne cele, a rzeczywiste państwa identyfikowano pod względem odrębnych celów. Cele te wyobrażano sobie j asno bądź cokolwiek mgliście, określano ściśle bądź cokolwiek szkicowo. Rozpo­ znawano je j ako materialne stany rzeczy do osiągnięcia w bliższej bądź dalszej przyszłości i myślano o nich j ako o pewnym trwałym wspólnym interesie, który należy nieustannie eksplorować i umacniać. Przez pięć stuleci nowożytnych dziej ów Europy żaden z tych wyobrażonych celów, skoro j uż poj awił się na scenie intelektualnej , nigdy nie zniknął na dobre z pola widzenia i każdy przywoływano i propagowano za pomocą instru­ mentarium, które w wielkiej mierze stało się wspólną metaforyką i reto­ ryką. Ale cele te zastępowały się kolej no w roli punktu skupienia uwagi 8.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

297

i stawały się mniej lub bardziej modne; i właśnie owo następstwo tych wyobrażonych czy też rozpoznawanych po omacku celów wspólnych za­ mierzam teraz wykorzystać j ako nić przewodnią przeglądowej opowieści o losach rozumienia nowożytnego państwa europej skiego j ako zrzesze­ nia korporacyj nego. Zanim j ednak zacznę ów przegląd, chcę uwypuklić pewien aspekt nowożytnej sceny europejskiej , który z owym rozumieniem państwa wiąże się j edynie pośrednio i który trzeba od tego rozumienia odróżniać. Skłonność człowieka po temu, aby stowarzyszać się z bliźnimi nie tylko w ramach wspólnych rzeczowych wierzeń, lecz tworzyć z nimi zrzesze­ nia nastawione na dążenie do wybranych wspólnych celów bądź kulty­ wowanie wybranego wspólnego sposobu życia, utwierdzała się, j ak mniemam, zawsze, skoro tylko ludzie wyzwalali się z egzystencj i ple­ miennej , która absorbowała niemal wszystkie skłonności stowarzysze­ niowe. Tego rodzaj u wspólnoty powstawały w antycznej Grecji, mnożyły się w cesarstwie rzymskim i po dziś dzień w istotnej mierze określaj ą ży­ cie Europej czyków. Wspólnoty te składaj ą się z ludzi związanych z sobą z uwagi na uznawanie w swym kręgu reguł, konwencji, praktyk itd. w j a­ kimś stopniu odmiennych od tych (choć niekoniecznie sprzecznych z ni­ mi) , których poszanowania oczekuj e bądź wymaga się poza tym od nich na co dzień. Praktyki te mogą być mniej lub bardziej wymagaj ące, ale w oczach zwolenników są wyznacznikami pewnego takiego rzeczowego sposobu życia, który wybieraj ą, ponieważ uważaj ą go za lepszy od innych, może nawet " doskonały " , lub poczytuj ą za bardziej adekwatny w stosunku do tego, j ak rozumiej ą sytuacj ę człowieka, albo też dlatego, że służy speł­ nianiu misji, do wypełnienia której nie wszyscy są wezwani. Tego rodza­ ju wspólnoty odznaczaj ą się tym, że w mniej szym bądź większym stopniu świadomie dystansuj ą czy odżegnuj ą się od " świata " i j ego spraw, bądź też tym, że uczestnictwo w tych sprawach obwarowuj ą szczególnymi za­ strzeżeniami . Trwać mogą krótko bądź długo, mogą rozpadać się w na­ stępstwie waśni bądź rozczarowania, mogą karleć wskutek odstępstwa i mogą ulegać przemianom, ponieważ ich zasadniczym rysem j est to, że są wspólnotami osób, które same z siebie bądź w odpowiedzi na j akieś wezwanie postanowiły żyć mniej lub bardziej niezwykłym życiem i które mogą potem odwołać ów wybór. Stąd braterstwo tych, co zbierali się w ogrodzie Epikura, wspólnoty pierwszych chrześcijan zj ednoczone w czystości i oczekiwaniu epokowego wydarzenia, stąd reguła zakonna,

298

O postępowaniu człowieka

braterstwo illuminatorum, wspólnoty Morawian inspirowane i finansowa­ ne w osiemnastowiecznej Anglii przez hrabiego Zinzendorfa *, osady zwo­ lenników prostego życia zbrzydzonych nędzą egzystencji w mieście, stąd kibuce, Władztwa Miłości* *, Dzieci Ś wiatła* * *, braterstwa spoj one przez nadziej e milenarystyczne, kolonie nudystów czy choćby grupy powstałe w imię kultywowania pewnego wysoce zintegrowanego życia wspólnoto­ wego dla niego samego; mnisi dla samego kaptura. Takie wspólnoty nie przej awiaj ą większej skłonności do prozelityzmu, z reguły uważaj ą się za strażników doniosłych prawd, ale dbałe są o to raczej , ażeby pozbywać się odstępców, niżby przyjmować ludzi o wątpliwej wierze. Cesarstwo, królestwo lub państwo będące w istotnej mierze stowa­ rzyszeniem cywilnym nie będzie mieć z pomieszczeniem u siebie tego rodzaj u wspólnot większych trudności, niż ma ze stworzeniem miej sca dla j ednostek o ekscentrycznych przekonaniach. Państwo takie nie ma żadnego własnego celu, którego musiałoby bronić w obliczu celów ta­ kich wspólnot, ich zamiary nie kłócą się w sposób istotny z warunkami respublicae, i państwo może nawet przyznawać im pewne swobody, łaska­ wie zwalniaj ąc z j akichś obowiązków cywilnych - j ak na przykład służba sędziego przysięgłego - gdy ich wypełnianie narażać może na konflikt sumienia. I wszystko to przystaj e dobrze do postaci państwa rozumiane­ go pod poj ęciem societatis . Natomiast państwo poj ęte j ako samo w sobie zrzeszenie korporacyj ne nie może mieć u siebie miej sca dla takich wspól­ not. jeśli bowiem tego rodzaj u wspólnota prywatna stawia przed sobą cel odbiegaj ący od tego, który przyświeca tak poj ętemu państwu, wów­ czas słusznie musi być rozpoznana j ako odszczepieństwo groźniej sze niż odstępstwo j ednostki; j eśli zaś j ej cel j est zbieżny z celem państwa, wów­ czas dążenie ku niemu na zasadzie przedsięwzięcia prywatnego musi być uznane za uzurpacj ę kierowniczej misj i rządu. Szesnastowieczna Gene­ wa nie była miej scem gotowym przyj ąć czy to j akieś Władztwo Miłości, * Mowa o braciach morawskich. Hrabia Zinzendorf był ich protektorem w Sakso­ nii, lecz być może wspierał też ich działalność misyjną w Anglii (przyp. tłum . ) . * * Abode of Love, Agapemene, pseudoreligijna wspólnota założona w 1 846 roku w Spaxton w Sarnerset przez zbuntowanego pastora Henry 'ego Prince'a, rzekomego sy­ na Boga, będąca prototypem dwudziestowiecznych sekt opartych na charyzmie przywód­ cy. Price przewodził Władztwu Miłości do śmierci w 1 8 9 7 roku, przez następne trzydzie­ ści lat rządził nim samozwańczy następca Smyth-Piggott, w szczątkowej postaci sekta przetrwała do 1 9 5 6 roku (przyp. tłum.). * * * Inna nazwa kwakrów (przyp. tłum . ) .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

299

czy też choćby j akąkolwiek wspólnotę pragnących chwalić Boga na wła­ sną modłę. Tak oto ów aspekt nowożytnej sceny europej skiej nie wiąże się bezpośrednio z naszym badaniem rozumienia państwa j ako zrzesze­ nia celowego; dziej e tego rodzaj u przygód życia wspólnotowego obcho­ dzą zaś nas o tyle tylko, o ile miały być wyrazem identyfikacji postaci nowożytnego państwa europej skiego bądź wyrastały z zamiaru narzu­ cenia państwu j akiegoś sposobu zrzeszenia korporacyj nego. Zarazem j ednak przygody te są istotne dla naszych rozważań j ako źródło większo­ ści tropów owej retoryki, j aką przywołuj e rozumienie państwa i officii j ego rządu w ramach zrzeszenia celowego. Nowożytne państwa europej skie, tak j ak wyłaniały się z królestw, księstw i feudów średniowiecznych, nie były pozbawione właściwości nasuwaj ących porównanie z universitate; i choć wiele wskazywało ku cze­ mu innemu, było coś, co popychało rozumienie i wyobraźnię cywilną w tym kierunku, a więcej takich zachęt czekało za horyzontem. I nim rozpatrzę dziej e tego odczytania postaci owych państw, odnotuj ę pewne ogólne przygodne okoliczności nowożytnej historii Europy, które moż­ na rozpoznać j ako czynniki podnoszące wiarygodność tej interpretacj i . Okoliczności t e nie spowodowały, rzecz j asna, ż e państwa przyj ęły po­ stać stowarzyszeń przedsięwzięcia, ani nie popchnęły ich definitywnie w tym kierunku; umacniały j edynie takie odczytanie charakteru państwa i stwarzały rządzącym, o ile byli tak nastawieni, sposobności podążania w tym kierunku czy też po prostu zmniej szały przeszkody, j akie stały przed nimi na tej drodze. Pierwszą z tych okoliczności było stworzenie i niezmordowane roz­ wijanie oraz doskonalenie przez wieki centralnego aparatu rządzenia. Apa­ rat ów to rzecz całkowicie niezależna od konstytucji rządu (to znaczy, od warunków j ego upoważnienia do rządzenia) 20• I nie ma też związku z tak zwaną " suwerennością " państw: autorytet " suwerenny " nie ma nic wspólnego z kompetencją, a tym bardziej z wszechkompetencją. Aparat rządzenia odnosi się do postaci państwa j ako typu stowarzyszenia i do wie­ rzeń co do należytego urzędu czy właściwych zaangażowań rządu. 20

Postać tego aparatu zostaj e z gruntu błędnie zidentyfikowana, j eśli określi się j ą poronionym mianem " biurokracj i " , słowem mącącym rozumienie z uwagi na to, ż e cał­ kiem niepoprawnie przedstawia aparat rządzenia jako kategorie upoważnienia rządu do rządzenia.

300

O postępowaniu człowieka

Tego rodzaj u aparat stał się czymś odrębnym, kiedy z niezróżnicowa­ nego zaangażowania orzecznictwa prawnego i administrowania właści­ wego rządom średniowiecznym wyłoniło się osobne zaangażowanie ad­ ministracyj ne, wyróżnione nie z racj i tego, j akoby nie podlegało kontro­ li prawnej , lecz dlatego, że j ego procedury nie były procedurami sądowymi, a j ego funkcj onariusze nie byli j ako tacy urzędnikami sądowy­ mi . Mowa tu o stróżach porządku, kontrolerach monety, mierniczych, prefektach, komisarzach, proktorach, strażnikach, superintendentach, inspektorach, nadzorcach, wywiadowcach, archiwistach i wszelkiego ro­ dzaj u urzędnikach wraz z ich pomocnikami, biurami, radami, komisj ami, komitetami, konferencj ami itd . , oraz regulacj ami, j akie maj ą wykonywać i egzekwować. Takie urzędy i ich funkcj onariusze nie były, rzecz j asna, czymś wymyślonym de novo przez rządzących nowożytnych państw euro­ pej skich ani czymś zakroj onym za podszeptem nowo odkrytej wiary, że urząd rządzących j est urzędem kierowania pewnym przedsięwzięciem korporacyjnym; tak nie było, j eśli nawet przyznawanie tu i ówdzie statu­ su urzędników akademikom, nauczycielom, duchownym lub lekarzom mogło nasuwać podej rzenie, że stoi za tym tego rodzaj u zamysł. Taki aparat czysto administracyj ny rozwijano j ako narzędzie sprawo­ wania rządów wtedy, gdy zaangażowanie rządzenia pociągało za sobą dą­ żenie do uzyskania j akiegoś rzeczowego zaspokoj enia, j ak zbieranie praw­ nie ustanowionych opłat bądź tłumienie lokalnych buntów. Funkcjona­ riuszami tego aparatu byli poborcy podatków, akcyzy, celnicy, policj anci, żołnierze itd. I nawet wówczas, gdy aparat ten stawał się bardzo rozbu­ dowany, j ak w osiemnastowiecznym Paryżu z j ego garnizonami woj sko­ wymi, z j ego dwudziestoma specj alnymi oddziałami policji, z j ego inspek­ torami tego i tamtego, z j ego strażnikami, z j ego nienasycenie dociekliwy­ mi urzędnikami i wścibskimi concierges, z j ego rej estrami przyj ezdnych, handlarzy ulicznych i zawodowych włóczęgów, z j ego paszportami, za­ świadczeniami tożsamości itd., itd., wyrażał raczej skłonność do ujmowa­ nia wszelkiego postępowania w ramach stwarzanych przez nie zagrożeń dla ładu publicznego niż j akiś zamysł " kierowania życiem ludz i " . Zara­ zem j ednak urząd kierowniczy przynależny do urzeczywistniania j akiegoś przedsięwzięcia j est niemożliwy do wykonywania bez udziału j akiegoś te­ go rodzaj u aparatu administracyj nego i wolno sądzić, że poj awienie się te­ go narzędzia rządzenia j ako powszechnego uposażenia nowożytnych państw europej skich zachęcało wyobraźnię do ujmowania ich jako stowa­ rzyszenia przedsięwzięcia, a i sprawiało, że postanowienie, aby nadać im

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

301

ten charakter, było mniej fantastyczne. I tak też bezsprzecznie w czasach nowożytnych wszelkie nadziej e na przedzierzgnięcie państwa w stowa­ rzyszenie dążenia do j akiegoś wspólnego celu podszyte były rozpozna­ niem znaczenia takiego aparatu rządzenia: w Utopii nie ma prawników, a roi się od inspektorów i nadzorców. Drugą z okoliczności karmiących przeświadczenie, że państwo j est lub może bądź powinno być zrzeszeniem korporacyj nym, była niewyple­ niona resztka " pańskości " , która trwała utaj ona w urzędzie monarchów nowożytnych, która wraz z tym urzędem była dziedziczona przez następ­ ców królów i której owi dziedzice nie mieli nij akiej skłonności się wy­ rzec. Pańskość wiąże się z posiadaniem dóbr ziemskich (z prawem czer­ pania korzyści) , wiąże się z eksploatacj ą bogactw tych włości i z żywo­ tem wykonawców zadania eksploatacj i tych bogactw. I o ile z uwagi na tę resztkę pańskości nowożytne państwo europej skie można było rozpo­ znać j ako będące samo w sobie dominium, o tyle też poddawało się ro­ zumieniu j ako swego rodzaj u gospodarstwo, j ego terytorium poddawało się rozumieniu j ako " posiadłość ziemska " , j ego prawa - j ako reguły słu­ żebne względem pomyślności tego gospodarstwa, urząd j ego rządu - j a­ ko zarządzanie posiadłością, a j ego " poddani " - j ako wykonawcy ról w pewnym przedsięwzięciu. Bezwarunkowe przypisanie państwu tej po­ staci pociągnęłoby oczywiście za sobą całkowite sprowadzenie zaangażo­ wania rządzenia do egzekwowania pańskości, a takie opisanie biegu spraw z pewnością nie było przekonuj ące w odniesieniu do żadnego z państw, które wyłoniły się z królestw Europy średniowiecznej . Tak oto za źródło, które syciło skłonność do uj mowania postaci państwa i urzę­ du jego rządu w tych terminach, należy uznać raczej nieostrość odróżnie­ nia tych dwu zaangażowań (rządzenia królestwem i zarządzania posia­ dłością) niż j akiekolwiek zniewalaj ące przeświadczenie, że państwo można w należyty sposób rozumieć j ako posiadłość ziemską. Prawdą j est, że u zarania Europy nowożytnej królowie stali się wład­ cami o wyraźnych cechach panów. Często byli największymi indywidual­ nymi posiadaczami ziemskimi, przysługiwały im rozległe prawa rozpo­ rządzania własnością poddanych, pośrednio bądź bezpośrednio nadzoro­ wali handel zagraniczny, przyznawali licencj e i monopole handlowe i przemysłowe. I prawdą też jest, że w istotnej mierze powiększali swe włości przez konfiskatę dóbr kościelnych i rościli sobie prawo zwierzch­ niej własności, na które mogli powoływać się w razie konieczności. Ale nic z tego nie sposób uznać za cokolwiek więcej niż sugestię możliwości,

302

O postępowaniu człowieka

zachętę dla skorej wyobraźni, j ak wyobraźnia Francisa Bacona. I nie wi­ dać też nij akiego uchwytnego zamysłu na rzecz zwiększania dozy kierow­ niczej pańskości w wykonywaniu urzędu władcy21 ; w rzeczy samej Hen­ ryk VIII i inni władcy j uż to sprzedawali części nowo nabytych włości w celu finansowania przedsięwzięć korony, j uż to darowali j e j ako fun­ dusz założycielski szkołom i uniwersytetom. I tradycyj ny obowiązek cią­ żący na królu Francj i w stosunku do włości korony dotyczył nie zarządza­ nia nimi, lecz powstrzymania się od ich zbywania. Zasoby te rozpoznawa­ no raczej j ako wsparcie rządów cywilnych. A j eśli gdzie towarzyszył temu głębszy zamysł, j ak w roj eniach sir Johna Fortescue i w planach Thomasa Cromwella, intencj ą nie było przekształcenie państwa w posiadłość ziem­ ską, rządzenia zaś w zarządzanie posiadłością, lecz zapewnienie koronie maj ątku, dzięki któremu nie byłoby potrzeby opodatkowywać poddanych. Krótko mówiąc, przetrwanie owej dozy pańskości wpisanej w urząd wład­ cy nie wyzwalało ani nie mogło samo przez się wyzwalać rozumienia pań­ stwa j ako swego rodzaj u przedsiębiorstwa, lecz było j edynie gruntem, na którym owo rozumienie mogło kiełkować, co też później się stało22• Wszakże obok tych wyżej wspomnianych państw istniały inne, inaczej zakorzenione, których okoliczności powstania w sposób bardziej bezpo­ średni zachęcały do rozumienia państwa jako posiadłości ziemskiej i urzę­ du jego rządu j ako zaangażowania kierowniczego. Były to państwa (na ogół, choć nie zawsze z obszaru cesarstwa) , które w odróżnieniu od państw wy­ łonionych na gruncie królestw średniowiecznych, powstały z tego, co rze­ czywiście było posiadłością ziemską, a ich władcy wybijali się do tej roli z poziomu posiadaczy ziemskich czy feudałów, w których charakter pana ziemskiego j edynie z wolna ustępował przed charakterem rządzącego pań­ stwem. I te okoliczności były w stanie umacniać rozumienie państwa w ter­ minach władztwa ziemskiego dlatego, że choć niektóre z tych organizmów nigdy nie utraciły zupełnie charakteru dominiów ziemskich23 i rzeczywiście 21 Zbitka " dominium Anglii " i rozpoznawanie w królu j ego " pana " funkcj onowały, w XVI wieku, na zasadzie hiperboli. Dla Beatrice Webb wyrażenia te stały się (cokolwiek staromodnymi) kategoriami wizj onerskiego zamysłu postaci państwa przyszłości . 22 Niełatwo rozeznać, jak rozumieć werdykt Christophera Saint Germana, że Parle­ ment posiada bezwarunkowe prawo rozdzielania wszelkich rzeczy doczesnych między poddanych królestwa. Division between Spirituality and Temparality ( 1 5 3 2) . 23 Władca Ansbach-Baireuth sprzedał Prusom za gotówkę swe księstwo wraz z mieszkańcami, j ak gdyby było to gospodarstwo rolne, którego utrudzony j ego zarzą­ dzaniem nie chciał dłużej posiadać.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

303

łączyły ten charakter z innymi właściwościami dziedziny feudalnej, to zara­ zem miały uchwytny charakter nowożytnych państw europej skich. Nabyły niektórych z właściwości stowarzyszenia cywilnego, miały prawo, sądow­ nictwo, jak i aparat rządzenia, zaś autorytet ich " suwerennych " władców nie był związany z tytułem właścicielskim24• Nawet tutaj była to rzecz nie­ dbałości raczej niż zamysłu, rutynowego kultywowania przygody pańskości niż woli pozostania panem. Niemniej wkład wnoszony przez tę przygodną okoliczność powstawania nowożytnych państw europej skich w ideę rządze­ nia j ako zarządzania swego rodzaju przedsiębiorstwem nie był bez znacze­ nia. To pośród tych państw idea ta znajdowała naj lepsze miej sce do życia. I była j eszcze inna okoliczność skłaniaj ąca czy też kusząca wyobraź­ nię cywilną do uj mowania officii rządu j ako sprawowania nadzoru senio­ ralnego; mianowicie okoliczność polegaj ąca na tym, że w bynaj mniej nie marginalnym obszarze swego funkcj onowania rząd w oczywisty sposób to właśnie czynił . Inspiracj e przygody kolonialnej były rozmaite, a wyni­ kłe z tego przedsięwzięcia plantacj e, osady itd. nie miały j ednolitego cha­ rakteru, niemniej wszędzie stanowiły przedłużenie dominium władców, pod auspicj ami bądź z nadania których powstawały; osadnicy nie wystę­ powali nigdy j ako niczym nie związani " poddani " swych władców. Rzecz istotna polega nie na tym, że wiele z tych akcj i osadniczych było same w sobie przedsięwzięciami korporacyj nymi, wspólnotami osób tworzo­ nymi na wzór konstytucj i kościołów czy sekt religijnych Q ak Oj cowie Pielgrzymi * i inni osadnicy nowoangielscy) bądź wedle reguł przedsię­ wzięć komercyj nych, bądź j ako garnizony woj skowe; i rzecz istotna nie polega też na tym, że osadnictwo to, choć formalnie przynosiło z sobą j a­ kieś prawo (angielskie prawo zwyczaj owe, coutume de Paris * *, rzymskie prawo Niderlandów czy Hiszpanii) , nie było bezwarunkowym przedłuże­ niem tych stowarzyszeń cywilnych, które były j ego źródłem. Rzecz istot­ na dla naszych obecnych rozważań polega na tym, że owe formalnie nie­ zamieszkane krainy Nowego Ś wiata rozumiano j ako należące - prawem podboj u bądź zasiedlenia - do władców państw, z których pochodzili 24 Władcy ci różnili się od takich nieeuropej skich postaci j ak tak zwany tyran Morei, którego autorytet rzeczywiście wywodził się z prawa własności i który był zatem " tyra­ nem " w należytym sensie tego słowa. * Grupa purytanów, która na statku " Mayflower " przeprawiła się z Anglii do Ame­ ryki, gdzie w 1 620 roku stworzyła kolonię Plymouth (przyp. tłum.) . * * Zwyczaj owe prawo środkowej Francji, uwzględnione potem w Kodeksie Napo­ leona (przyp . tłum.) .

304

O postępowaniu człowieka

osadnicy. Krainy te uważano za terytoria ekspansj i władztwa królów. I status osadników j ako " poddanych " j akiegoś króla był ograniczony tym, że działali j ako j ego przedstawiciele bądź dzierżawcy, bądź j ako sprawcy związani z nim j ako wykonawcy j akichś zleceń, posiadacze kon­ cesji, licencj i itd . , za które często musieli płacić i które z reguły nakłada­ ły na nich obowiązki dostarczania " panu " określonych dóbr bądź świad­ czenia określonych usług. Taki był charakter osadnictwa hiszpańskiego w Ameryce Południo­ wej i Ś rodkowej oraz osadnictwa francuskiego w Ameryce Północnej . Tak zwane pierwsze imperium brytyj skie składało się zaś z osadników, których tytuł do ziemi był pochodzącym z " osobistego bądź wspólnego nadania " prawem dzierżawy królewskiego dominium East Greenwich*; ludzie ci byli wykonawcami pewnego przedsięwzięcia. W XVII wieku w Indiach, gdzie nadania dotyczyły nie ziemi, lecz praw prowadzenia handlu, a później też sprawowania j urysdykcj i (przez analogię z hrab­ stwami palatynackimi) , " rządy " sprawowane przez Kompanię Wschod­ nioindyj ską były rządami handlowców w imię powodzenia ich przed­ sięwzięcia: było to, j ak miał później rzec Burke, " państwo przebrane za kupca, wielki urząd publiczny przebrany za izbę rozrachunkową " * *. W okresie od 1 6 70 do 1 8 69 roku (gdy podpisano akt zrzeczenia się) Kompania Zatoki Hudsona posiadała nadanie, z mocy którego stanowi­ ła prawodawczy, sądowy i wykonawczy autorytet w Ziemi Księcia Ru­ perta, i wykonywała te uprawnienia (j ak i tego od niej oczekiwano) w interesie przedsięwzięcia handlowego, j akim była. W czasach póź­ niej szych, zwłaszcza zaś w odniesieniu do Afryki i obszarów południo­ wego Oceanu Spokoj nego, tak zwane terytoria kolonialne i ich rządy miały odmienny charakter; w większości nie były to licencj onowane przedsięwzięcia na rzecz dążenia do rzeczowych zaspokoj eń, lecz epizo­ dy toczonej szczególnie pod koniec XIX wieku walki o prestiż, w której doraźnie rozładowywano antagonizmy europej skie. Ale i tu godnym uwagi wyj ątkiem, zakorzenionym j eszcze w zwyczaj ach siedemnasto* Od czasów Henryka VIII, który j edną ze swych głównych rezydencji uczynił pa­ łac w East Greenwich, oficjalną formułą królewskiego nadania ziemi stało się wyrażenie " " as of the manor of East Greenwich . Sformułowanie to figuruj e na wielu nadaniach kolonii w Ameryce Północnej (przyp. tłum.) . * * Z mowy oskarżycielskiej wygłoszonej przez Burke'a w 1 78 8 roku w sprawie War­ rena Hastingsa, wówczas j uż byłego pierwszego gubernatora generalnego Indii Brytyj ­ skich (przyp. tłum.) .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

305

wiecznych, było Kongo Belgij skie, które aż do 1 9 08 roku pozostawało posiadłością prywatną, zarządzaną przez namiestników grand seigneur, króla Belgów, gdzie, mówiąc znów za Burkiem, " ta sama władza handlo­ wała, ta sama władza była panem " *. Oczywiście nikt nie poczytywał wczesnych ustanowień osadniczych i plantacj i za będące same w sobie państwami; i nie sposób ich było wziąć za zwyczaj ne poszerzenie terytoriów państw. Organizmy te były przedsięwzięciami prowadzonymi bezpośrednio bądź pośrednio przez władców odpowiednich państw, były swego rodzaj u przedsiębiorstwami, w których rządzenie i zarządzanie były zaangażowaniami nieodróżnial­ nymi od siebie. I następstwem tego doświadczenia kolonialnego było oswoj enie się Europy nowożytnej z państwami, które pod pewnym do­ niosłym względem były swego rodzaj u przedsiębiorstwami, i oswoj enie się z rządzeniem, które było kierowaniem takim przedsiębiorstwem25• Wszystko to są względy nie bez znaczenia z uwagi na dziej e rozumie­ nia państwa j ako stowarzyszenia na warunkach pewnego rzeczowego ce­ lu i rozumienia urzędu rządu j ako kierowania pewnym przedsięwzię­ ciem, niemniej istniej e pewna okoliczność dalece bardziej istotna z tego punktu widzenia; mianowicie woj na. Państwa Europy nowożytnej wyła­ niały się nie tylko kuszone obietnicami Nowego Ś wiata, lecz powstawa­ ły zarazem w cieniu zagrożenia ostatnim (? ) wielkim naj azdem z ze­ wnątrz, czyli inwazj ą Turków; i pięć stuleci epoki nowożytnej j est okre­ sem ustawicznych woj en między nimi, toczonych często na arenach bitewnych poza Europą. Kampanie były, rzecz j asna, przerywane, nie­ mniej przerwy były krótkie; i j uż to zaangażowanie na rzecz pod­ trzymania zdolności do ataku bądź obrony, j uż to sposobienie się do wy­ powiedzenia wojny bądź do odparcia wroga, już to samo prowadze­ nie wojny, już to przeciwdziałanie następstwom woj owniczości innych, * Tamże (przyp . tłum.) . W przypadku Anglii owo doświadczenie zostało w pełni skonsumowane w związ­ ku z Irlandią jeszcze w XVII wieku. Aż do czasów współczesnych król Anglii był " pa­ nem " Irlandii, Strafford w Ulsterze postępował tyleż j ak zarządca posiadłości ziemskiej , c o przedstawiciel rządu, Cromwell zachowywał się raczej j ak sekciarz niż j ak urzędnik cywilny, a i sir William Petty (skądinąd dobry hobbesista) nie widział żadnych przeszkód po temu, aby uważać Irlandię za " zapóźniony " folwark, którego mieszkańców należy przymuszać do posłuszeństwa, gonić do pracy i którego bogactwa naturalne należy eks­ ploatować pod nadzorem namiestników jego " pana " . Kiedy proponował sporządzenie katastru dóbr tej krainy, czynił to z myślą o jej " rozwoj u " , przez co ów spis miał zgoła odmienny charakter niż Doomsday Book czy Valor Ecclesiasticus z 1 5 3 5 roku . 25

O postępowaniu człowieka

306

j uż to usuwanie zniszczeń woj ennych było i j est normalnym stanem każ­ dego z państw europej skich. Cele przyświecaj ące działaniom woj ennym w epoce nowożytnej były rozmaite, wyniki owych działań były nietrwa­ łe, ale nie to nas tutaj interesuj e . Z punktu widzenia naszych rozważań istotny j est przygodny związek okoliczności polegaj ącej na ustawiczno­ ści zaangażowania woj ennego z postacią nowożytnego państwa europej ­ skiego j ako stowarzyszenia ludzi i z postacią urzędu j ego rządu . Ogólnie biorąc, rzec można, że nowożytne państwo europej skie, nie­ zależnie od siły właściwej mu skłonności do zachowania postaci stowa­ rzyszenia cywilnego, w sytuacj i woj ennej bezdyskusyj nie zwraca się ku postaci stowarzyszenia w terminach rzeczowego celu . Podczas samej wojny owa skryta czy nie całkiem skryta w urzędzie j ego rządu doza kie­ rowniczej pańskości wydobywa się śmiało na powierzchnię i podporząd­ kowuj e sobie inne funkcj e, i to, co dotąd było nie więcej niż aparatem służącym zbieraniu podatków, ochronie źródeł dochodów państwa czy utrzymywaniu porządku cywilnego, staj e się aparatem służącym kontro­ li używania zasobów i eliminowaniu rzeczowego wyboru z postępowania obywateli. W czasie wojny status obywatela czy " podmiotu " schodzi na drugi plan w stosunku do statusu uczestnika i wykonawcy roli w pew­ nym przedsięwzięciu, a " to, co publiczne " przestaj e oznaczać względy cywilizowanego sposobu życia, które cives powinni przyjmować za swoj e w dążeniu do uzyskiwania wybranych przez siebie zaspokoj eń, zaczyna zaś denotować nowy obowiązkowy korporacyj ny cel stowarzyszenia. I ów stan w pełni obowiązuj ący w czasie trwania wojny ulega j edynie pewnemu złagodzeniu w okresach między woj nami . W nowożytnym państwie europej skim woj na j est wrogiem stowarzyszenia cywilnego; woj owniczość j est obca stowarzyszeniu cywilnemu26• Z kolei, woj na i przygotowania zbrojne narzucaj ą ów charakter państwu w mniej szym lub większym zakresie zależnie nie od niszczycielskości wojny, lecz sto­ sownie do rozległości roszczeń, j akie w imię wojny wysuwa się w sto­ sunku do uwagi, energii oraz zasobów obywateli; i faktem j est, że wojny nowożytne są coraz bardziej wymagaj ące pod tym względem. Woj na, 26

Kant i inni przypuszczali, że Europa złożona z państw o konstytucji republikań­ skiej byłaby Europą pokoj u . Niedorzeczność tę usprawiedliwia się często j ako opartą na j eszcze j akoś sensownym (chociaż naiwnym) utożsamieniu wojny z tak zwaną wojną dynastyczną, j ednak w rzeczywistości j ej źródłem j est owo pomieszanie poj ęć, przed któ­ rym tak usilnie starał się nas ustrzec Monteskiusz, a mianowicie pomieszanie konstytu­ cji rządu (republikańskiej) z typem stowarzyszenia (więzią cywilną) .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

307

która w XIV wieku w wymiarze bezpośrednich zmagań niszczyła wszyst­ ko, co napotkała na swej drodze, ale poza tym dotykała ludzi j edynie przez żądania poborców podatków i zostawiała zubożonym obywatelom swobodę prowadzenia swych spraw, w XX wieku stała się okazj ą do nie­ mal całkowitej mobilizacji, kontroli i nakazowej alokacji uwagi, energii i zasobów obywateli na potrzeby dążenia do j ednego celu . Po trzecie, no­ wożytne państwo europej skie, które w j akiej kolwiek istotnej mierze utraciło charakter stowarzyszenia cywilnego i w którym officium rządu stało się nade wszystko zaangażowanie menedżerskie, albo też państwo, w którym charakter stowarzyszenia cywilnego nigdy się w pełni nie roz­ winął, j est (w warunkach Europy nowożytnej ) z przyrodzenia woj owni­ cze; przyrodzona mu skłonność celowa przyzywa celowość stanu woj ny. I wreszcie, to, czego uczy woj na, zostaj e w pamięci, gdy milkną działa. Wzorca państwa rozumianego j ako stowarzyszenie pod względem j akie­ goś rzeczowego celu i wzorca j ego aparatu rządzenia poszukiwano za­ wsze - j ak i je znaj dowano - w postaci i organizacj i państwa nastawio­ nego na podbój bądź w postaci i organizacj i oblężonego miasta: potocz­ ny słownik " rządów " celowych j est słownikiem woj skowym. Tak oto, choć być może niełatwo wskazać nowożytne państwo europej skie będą­ ce uchwytnym odpowiednikiem antycznej Sparty (to znaczy, państwo, którego rzekomym celem j est woj na j ako taka) , panuj ący niemal bez przerwy w epoce nowożytnej stan wojny oswoił Europę z widokiem państw w istotnej mierze, j eśli nawet z przerwami, przekształcanych w stowarzyszenia przedsięwzięcia; i to właśnie j est głównym pokarmem wiary, że państwo należy rozumieć w tych kategoriach. A zatem, rządom nowożytnych państw europej skich ani nie brako­ wało zachęt do rozpoznawania swego officii j ako zaangażowania kierow­ niczego na rzecz dążenia do j akiegoś celu, ani zasobów pozwalaj ących podj ąć to zaangażowanie, choć niektóre były lepiej przygotowane do te­ go niż inne. Niemniej istniej e j eszcze pewna inna przygodna okolicz­ ność, która umacniała rozumienie państwa na zasadach analogii z univer­ sitate; dotyczy ona charakteru stowarzyszonych i można j ą nawet uznać za ludzki, to znaczy, dotyczący ludzi postulat tak rozumianego państwa. Poprzednio w sposób dość szczegółowy rozważyłem charakter sto­ warzyszonych postulowany w państwie rozumianym pod poj ęciem socie­ tas i w j akiej ś mierze ukazałem go j ako historyczny charakter właści­ wy Europej czykom zwłaszcza w epoce nowożytnej : charakter związany ze skłonnością kultywowania "wolności " przyrodzonej w sprawstwie,

308

O postępowaniu człowieka

skłonnością rozpoznawania korzystania z tej wolności j ako głównego składnika godności człowieka, skłonnością do egzekwowania tej wolno­ ści nieledwie za każdą cenę i skłonnością do przypisywania wartości au­ tonomii osobistej zdobywanej przez rozumienie siebie: pokrój człowieka opisany przez Tocqueville'a i steoretyzowany przez Hegla. I gdyby czło­ wiek tego pokroju był j edyną postacią stąpaj ącą po ziemi w czasie, gdy wyłaniały się nowożytne państwa europej ski e, wówczas śmiało można by przypuszczać, że państwa te, niezależnie od wszelkich innych okolicz­ ności, stałyby się stowarzyszeniami cywilnymi w czystej , niedwuznacz­ nej postaci . Ale w epoce tej wszędzie wokół egzystowała i inna persona, o takim mianowicie pokroj u , że miej sce dla siebie mogła znaleźć wyłącz­ nie w stowarzyszeniu o takim charakterze, j aki przypisywano państwu na gruncie analogii z universitate; to znaczy, w przymusowym stowa­ rzyszeniu przedsięwzięcia, w ramach którego officium rządu nie polega na rządzeniu obywatelami, lecz na dokonywaniu rzeczowych wyborów za tych niezdolnych bądź nieskłonnych podejmować je samemu . W świecie przekształcanym przez aspiracj e i działania tych, co pod­ chwycili z entuzj azmem sposobności samoobj awiania i samostanowie­ nia się, wyłonione z rozpadu wspólnotowo zorganizowanego sposobu życia, byli tacy (możliwe, że liczni) , którzy czuli się wezwani do doko­ nywania samodzielnych wyborów w kwestiach wiary, j ęzyka, postępo­ wania, zatrudnienia, więzi i zaangażowań wszelkiego rodzaj u, ale nie byli w stanie odpowiedzieć na to wezwanie. Rozpad starych pewników wiary, rozumienia, zatrudnienia i pozycj i dotykał nie tylko tych, co mie­ li dozę ufności we własną zdolność (albo i zwykłą gotowość) do życia w świecie złożonym z autonomicznych j ednostek, ale i tych, co za spra­ wą okoliczności lub temperamentu nie posiadali nij akiej tego rodzaj u wiary w siebie ani determinacj i . Przedsiębiorcy rolnemu, rzutkiemu kupcowi, rzemieślnikowi pewnemu swych umiej ętności po j ednej stro­ nie odpowiadał pozbawiony zatrudnienia robotnik po stronie drugiej ; człowiekowi samodzielnemu i libertin spirituel p o j ednej stronie odpo­ wiadał wydziedziczony wyznawca po stronie drugiej . Swoj skie ciepło więzi wspólnotowych ulotniło się tak samo dla wszystkich, a emancy­ pacj a, która ekscytowała j ednych, przygnębiała i niepokoiła drugich . Krótko mówiąc, okoliczności panuj ące w początkach nowożytności w Europie karmiły nie j edną postać, lecz dwie w pewnym istotnym sen­ sie przeciwstawne postaci, to znaczy człowieka indywidualnego i j ed­ nostkę man q ue; i w tym bądź innym idiomie obie już na dobre z nami

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

309

zostały od tamtych czasów. W tej części naszych rozważań interesuj e nas druga z tych postaci . Nie miej sce tu na spekulacj e co do tego, j aki splot okoliczności ta­ kich j ak wydziedziczenie, upośledzenie, niewiedza, lękliwość, bieda, sa­ motność, wykorzenienie, prześladowanie lub nieszczęście czy to w po­ czątkach nowożytności, czy w czasach później szych rodził osoby o nade wszystko tym pokroj u : bezradne ofiary j akiegoś zamkniętego sposobu życia, angielskiego kalwinistę, co uchodził do Genewy, gdzie mógł spo­ tkać j edynie sobie podobnych, ofiary nowożytnego życia miej skiego. I nie znaj duj ę też żadnych innych słów, w których można by uchwycić tych, co w toku nowożytnych dziej ów Europy obj awiali ten pokrój . Nie są biedo­ tą (aczkolwiek zasobność zapewnia pewną powierzchowną ochronę) ; nie są europej skim chłopstwem, które (aż do niedawna) opierało się temu charakterowi; i nie są to w ścisłym sensie ci, których inni identyfikuj ą j a­ ko " proletariat " , ponieważ poza ubóstwem materialnym równie istot­ nym rysem ludzi tego pokroj u j est pewne ubóstwo ducha; nie przynale­ ży do nich nawet prawdziwy włóczęga. A gdyby należało ich zidentyfiko­ wać (co często się czyni) j ako " masy " , wówczas trzeba by zastrzec, że nie chodzi w tym o ich liczbę, lecz niezdolność do prowadzenia indywidual­ nego życia i tęsknotę za przytuliskiem j akiej ś wspólnoty. W czasach no­ wożytnych liczba tych ludzi zmieniała się ogromnie, ale, co pewna, dzi­ siaj , głównie za sprawą polityki rządów, ich odsetek j est z pewnością wyższy niż kiedykolwiek przedtem. Pokrój człowieka, j aki nas tu zaj mu­ j e, właściwy j est tym, co z j akiej kolwiek racj i skłonni są przedkładać rze­ czowe zaspokoj enia nad przygodę i ryzyko samostanowienia. I nie mogę zaproponować więcej niż próbę rozpoznania tej skłonności zgodnie z tym, j ak wyłaniała się w Europie nowożytnej , i uchwycenia j ej wpływu na postać państwa i officium j ego rządu. Względnie słabsi skłonni są szukać bezpieczeństwa w cieniu protek­ cj i tych względnie silniej szych i są zazwyczaj zadowoleni, j eśli znaj dą od­ powiedniego, a nie nazbyt wymagaj ącego patrona. Tak to w czasach wcześniej szych słabi " oddawali się " pod opiekę pana, który uznawszy ich j ako klientów, stawał się stroną transakcj i polegaj ącej na tym, że oni mu służyli, on zaś zapewniał im protekcj ę . jednakże interesuj ący nas tutaj człowiek początków europej skiej nowożytności nie był j edynie słaby bądź niepewny; został wydziedziczony, potrzebował wyrównania tej straty, a zdawał sobie sprawę, że sam tego nie osiągnie . Warunki stowa­ rzyszenia cywilnego, j ak j e wyraził choćby sędzia królewski Fitzherbert

310

O postępowaniu człowieka

w 1 5 70 roku, że mianowicie " żaden człowiek nie j est nikomu poddany, j ak tylko Bogu, j ego królowi i prawu " , nie były nij ak pomocne w j ego nie­ doli, co ustać mogła j edynie w cieple j akiej ś solidarności, którego sam nie był w stanie na nowo wytworzyć, i dzięki odzyskaniu rzeczowych za­ spokoj eń, j akie był utracił . Miał raczej potrzeby niż pragnienia; szukał patrona, nie rządu, pana możnego podejmować za niego wybory, których sam nie był w stanie podj ąć, nie zaś prawa, które chroniłoby go w przy­ godzie decydowania. Przyzywał nie ową przynależną do urzędu rządu państwa dozę rządów prawa, lecz tę niewykorzenioną j eszcze w nim resztkę pańskości - i nie pozostał całkiem bez odpowiedzi . W " boskim księciu " czasów reformacj i i w j ego rodowitym dziedzicu, " oświeconym " monarsze czasów później szych, można rozpoznać figury powołane do życia w celu podej mowania okolicznościowo nieuniknionych wybo­ rów za tych, co nie potrafią podj ąć ich sami . Wyłonienie się j ednostki manque, a i tego, co w naj szerszym sensie można nazwać problemem " biedoty " , zachęcało rząd nowożytnego pań­ stwa europej skiego do podej mowania zaangażowania kierowniczego w odniesieniu do pewnych istotnych aspektów życia przynaj mniej nie­ których z j ego obywateli; i choć rządzący często reagowali na to wezwa­ nie opornie, ustanawiało to pewne nieuniknione ograniczenie charakte­ ru rządu j ako wykonawcy samego prawa w stosunkach między obywate­ lami . Zadanie to wymagało dysponowania takimi zasobami, że stopniowo doprowadziło do przekształcenia idei opodatkowania, odmie­ niło prawo cywilne, w którym trzeba było znaleźć miej sce na przepisy za­ lecaj ące udzielanie rzeczowych korzyści określonym osobom, umacniało aparat administracyj ny kosztem aparatu sądowego, opieka, j aką rozto­ czono nad tymi, co przyjmowali ją j ako odpowiedź na rzeczywistą po­ trzebę, w sposób nieunikniony ogarniała i tych, co tak nie czynili, i wreszcie, na takiej czy innej zasadzie, zadanie to umacniało rozumienie państwa j ako organizmu innego niż stowarzyszenie cywilne. Wszakże j eszcze więcej czekało za horyzontem. Jednostka man q ue doznała nie tylko rzeczowej straty, ale i porażki moralnej . W świecie wyłaniaj ących się państw europej skich z pewnością nie było tak, j akoby moralność szacunku dla indywidualności i cnotliwe­ go samostanowienia nie miała rywalek, rychłe musiała stawić czoło od­ rodzonej (choć cokolwiek chwiej nej) moralności osnutej wokół idei dą­ żenia do tak zwanego " dobra wspólnego " , i starła się z nią z takim skut­ kiem, że odrzuciła nie tylko to, co może niezbyt cenne, ale i to, co cenne

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

311

w moralności więzów wspólnotowych . I ciężar tego zwycięstwa mo­ ralnego przygniótł srodze j ednostkę man q ue. Już wymanewrowana na szorstkim gruncie postępowania roztropnościowego, doznała teraz uszczerbku na duszy. Co było nie więcej niż niezdolnością do utrzyma­ nia własnej pozycj i na polu przekonania i postępowania, przemieniło się w głęboki brak wiary w siebie; co było goryczą niepowodzenia, prze­ dzierzgnęło się w zgryzotę winy. Pokrój takiego człowieka niewątpliwie odzwierciedlał w pewnej mierze powszechny niepokój istoty, która u świadamia sobie oto, że j est obarczona ową daną j ej bez pytania i przy­ musowo "wolnością " sprawstwa ludzkiego, i która nie j est pewna, czy potrafi to udźwignąć; zarazem j ednak człowiek taki j est postacią histo­ ryczną i pochodną, ofiarą nie tylko rozkładu swoj skich wierzeń i zwią­ zań, ale i żywszej reakcj i innych na ów rozkład wierzeń i związań. I w du­ szy tej postaci zalęgło się ziarno urazy. Człowiek taki żywił raczej uczucia niż myśli, miał odruchy raczej niż zdanie, słabości raczej niż pasj e . Trzeba mu było mówić, co ma myśleć, czego się domagać, co robić, i w toku dziej ów ta przyrodzona mu ule­ głość przyzywała poj awienie się " przywódców " , którzy mieli to wszyst­ ko mu mówić. " Przywódcy " owi nie byli szafarzami żadnych rzeczowych dóbr; byli j edynie adwokatami sprawy j ednostki manque, niekiedy podej ­ mowali się organizacj i j ej życia, żywili dozę autentycznej troski o j ej położenie, z rzadka okazywali j ej nawet współczucie i szacunek, na j a­ kie zasługuj e . Często zaciemniali sytuacj ę przez wyrażanie tak zwanych potrzeb j ednostki manque w ramach " praw " do rzeczowych zaspokoj eń, ukrywali przed nią zmianę j ej statusu j ako podmiotu, j aką pociąga za so­ bą zaspokaj anie tych potrzeb przez rząd, i nigdy nie zdradzili j ej " śmiesz­ ności pocieszanych " *. Ale ludzie ci wpadli w ręce manipulatorów o mniej szych skrupułach . Bo i j ednostka manque j est w sposób niemożliwy do przeoczenia swego rodzaj u instrumentem, a instrument przyzywa virtuoso; j akoż i poj awili się wirtuozi tego instrumentu, " przywódcy " w nowoczesnym wydaniu, osoby posiadaj ące dość indywidualności, aby czerpały pewne zadowole­ nie z przygody decydowania, lecz nie tyle wszakże, ile trzeba, aby szukać tej satysfakcj i gdziekolwiek indziej niż w komenderowaniu innym, oso­ by sprawiaj ące często wrażenie zarazem lustrzanej podobizny, j ak i pana swych zwolenników, osoby, których celem j est sprawowanie władzy * Aluzj a do wiersza W. B. Yeatsa The Folly of Being Comforted (przyp. tłum.) .

O postępowaniu człowieka

312

i które są z przyrodzenia niezdolne do j akiegokolwiek j ej ograniczenia i nigdy nie wezwą zwolenników do kultywowania samodzielności czy choćby postawy krytycznej w stosunku do własnych popędów. Przywód­ cy ci uzmysławiali j ednostce manque fakt, że nie j est sama (w istocie za­ wyżali ogromnie liczność j ej plemienia) , uwodzili przekonuj ąc, j ak wiel­ ką ma siłę, i szczególnie sumiennie potrącali j edyną haniebną strunę j ej duszy, czyli urazę wobec wyższości moralnej indywidualności . A j ednak było to trudne partnerstwo; nawet owa licha indywidualność przywód­ ców łatwo wzbudzała podej rzenia, a żądza władzy popychała ich do pod­ sycania nadziei, których nie byli w stanie spełnić. Do tych, którym prze­ wodzili, przemawiali w j ęzyku milenarystycznych oczekiwań, a wizj a, j aką roztaczali przed j ednostką manque, nie była obietnicą wyrównania straty bądź posięścia rzeczowych korzyści, lecz obietnicą zbawienia, wizj ą świata, z którego wszystko, co utwierdzało j ą w przekonaniu o wła­ snej niższości, zostało w cudowny sposób usunięte. Postać j ednostki manque przekuli w postać skończonej " antyj ednostki " 27, człowieka wro­ giego nie tylko wyższości, lecz samej różnicy, skłonnego dopuścić w każ­ dym innym j edynie replikę samego siebie i zj ednoczonego z sobie podob­ nymi w obrzydzeniu dla osobności . I wzywali wyznawców do działania, poszukiwania tego wyzwolenia w państwie nieskażonym śladem stowa­ rzyszenia cywilnego, w pewnej solidarite commune, w której nie byłoby żadnych różnic między osobami i z której nikt nie byłby wyłączony; w swego rodzaj u korporacj i terapeutycznej oddanej sprawie usuwania owego tak zwanego samowyobcowania, którego poczucie zaszczepiali swoim zwolennikom. Tak oto królestwa i księstwa średniowieczne nie były pozbawione cech nasuwaj ących myśl o stosowności analogii z universitate, a w nowożyt­ nym państwie europej skim cechy te stały się bardziej wydatne; okolicz­ nościowe warunki nowożytnych dziej ów Europy sprawiały, że analogia ta stawała się tym bardziej odpowiednia j ako narzędzie rozumienia po­ staci tych państw. I podczas gdy państwa te podążały tą drogą z mniej szą

To właśnie tę postać w XIX wieku dostrzegli Burckhardt i inni, a jej rysy badał Eric Hoffer w The True Believer ( 1 952) . Skłonność właściwa antyj ednostce znalazła też soj uszniczkę w modnej niegdyś pseudobiologicznej doktrynie " postępu ludzkości " , zgod­ nie z którą "w długiej perspektywie (dla przeciętnej wielkiej liczby zdarzeń) jednostka znaczy tyle co nic " . 27

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

313

bądź większą konsekwencj ą i z mniej szym bądź większym zaangażo­ waniem, niektóre nieumyślnie lub j edynie z uwagi na lokalne i doraźne wyzwania, inne stanowczo, a wszystkie powściągane w tym przez pew­ ną wierność idei societatis, myśliciele spekulatywni eksplorowali możli­ wości różnorodnego wachlarza idiomów stowarzyszenia korporacyj nego, j akie nasuwały się im za sprawą skłonności wyobraźni lub z uwagi na to, co często było nie więcej niż przedsięwzięciem podejmowanym przez rządy nie z żadnej lepszej racji, niż że skupiły w swym ręku władzę, któ­ ra pozwalała to czynić. I te właśnie przedsięwzięcia oraz spekulacyjne wizj e trzeba nam teraz rozważyć. Najwcześniej sze i najbardziej stanowcze z tych przedsięwzięć rzą­ dzący podej mowali na gruncie dążenia do wykonania ich najbardziej bez­ pośredniego zadania utwierdzenia niezależności państwa i zdobycia uznania swego autorytetu i urzędu . Celem było wzbudzenie uczucia so­ lidarności w tej na ogół różnorodnej zbiorowości osób i społeczności, j a­ ką stanowili ich poddani; nadanie im pewnego rysu rzeczowej j edności przez narzucenie wspólnej kultury i wspólnego wyznania, czy też, mó­ wiąc w j ęzyku czasów później szych, uczynienie z nich " narodu " . Niektó­ rzy władcy dziedziczyli po wiekach średnich stan rzeczy, w którym zada­ nie to było j uż na wpół wykonane, innym wszakże nastręczało się j ako . . . . zaangazowan1e nowe 1 wymagaJ ące . Przedsięwzięcie to wymagało j akiej ś dozy surowości, wyplenienia naj bardziej uporczywych czynników rozrywaj ących j edność: unicestwie­ nia bądź wysiedlenia społeczności o ekscentrycznej kulturze, usunię­ cia grup zidentyfikowanych j ako " obcy " (j ak choćby żydzi i Maurowie na Półwyspie Iberyj skim) wykorzenienia starożytnych kultów pogań­ skich, nowych kultów antynomiańskich, czarów i magii, ustanowienia cenzury, kontroli rozrywek, zakazu używania osobnych j ęzyków i wszel­ kiego rodzaj u odstępstw, zwłaszcza takich, które tworzyły więzi wykra­ czaj ące poza granice terytorium. Natomiast po stronie pozytywnej zaan­ gażowanie to obej mowało obligowanie nauczycieli i kaznodziej ów do przemawiania j ednym, oficj alnym głosem. Pociągnęło to za sobą prze­ j ęcie i sprawowanie będącego dotąd prerogatywą papiestwa i j ego funk­ cjonariuszy auctoritatis docendi, na gruncie czego wyłoniły się nie tylko tak zwane " narodowe " kościoły Europy wczesnonowożytnej , lecz także szkoły i uniwersytety uwolnione spod nadzoru Kościoła i poddane kró­ lewskiej kontroli i kierownictwu w zakresie badań, tytułów, dyscypliny, 9.

3 14

O postępowaniu człowieka

zarządu korporacyj nego i własności. I tym, co ukazało się światu mniej lub bardziej wyraziście, były państwa, w których temparalia i spiritualia zbliżyły się wzaj emnie nie tylko w wymiarze prawnym, ale i rzeczowym, poj awiły się rządy poważnie dążące do religij nego i kulturowego zj edno­ czenia poddanych i dysponuj ące aparatem władzy w żadnym razie nie za­ sługuj ącym na lekceważenie. Sędzia świata chrześcij ańskiego utracił wpływy, ale j ego urząd nie pozostał bez obsady; rolę strażnika edukacji, wiary i obyczaj u przej ęli władcy państw, jeśli nawet gdzieniegdzie wyko­ nawcami w tej mierze byli, przez pewien czas, księża i pastorzy. Gdzie zasadą solidarności pozostało chrześcij aństwo rzymskie wraz z j ęzykiem i rodzimą kulturą tej części państwa, która była ostoj ą j ego autorytetu, tam władca musiał bronić tej zasady przed natarczywością nowych wierzeń " protestanckich " oraz przed kosmopolityczną kulturą edukacj i " humanistycznej " . I od wczesnych lat XVI wieku władcy Fran­ cj i, Hiszpanii, Portugalii, Polski, a później także Austrii równie stanow­ czo podej mowali to dyscyplinuj ące i kierownicze zaangażowanie. Nadzór nad instytucj ami oświatowymi, ich maj ątkiem i programami badania, wszędzie wyjmowano z rąk Kościoła i włączano w zakres autorytetu kró­ lewskiego. Istniej ące szkoły i uniwersytety poddawano inspekcji, refor­ mom i oddawano pod kierownictwo kuratorów; lokowano i uwłaszczano nowe instytucj e, wyj ęte spod nadzoru papieża, a te znaj duj ące się poza zasięgiem reformy - likwidowano. U stanawiano cenzurę, a mianowania kościelne, od dawna podległe j uż "j urysdykcj i " królewskiej , wykorzysty­ wano do zakładania kościołów " narodowych " . Ale też, j eśli postanowio­ no raczej wyplenić herezj ę wśród poddanych, czyniono to z większym j eszcze zapałem i nigdzie to się nie udało bez niestrudzonej pomocy Bractwa jezusowego. W latach 1 5 63-1 5 7 1 Albrecht V Bawarski zaanga­ żował wszystkie siły i środki na rzecz przywrócenia katolicyzmu j ako j e­ dynego wyznania w j ego dominiach, ustanawiał kuratorów, zarządzał in­ spekcj e, powoływał cenzorów, a funkcj onariuszy publicznych wszystkich szczebli weryfikował z uwagi na afirmacj ę kredo trydenckiego. We Fran­ cj i tak zwany Kościół galij ski zwyciężył na pewien czas konkurentów, Sorbona zeszła na poziom uczelni parafialnej , a langue d'orl utwierdził swą wyższość nad langue d'oc. W Hiszpanii przeważyła kultura kasty­ lij ska i wyłonił się kościół " narodowy " , bardziej zależny od autorytetu królestwa niż którykolwiek inny w świecie chrześcij ańskim. Zasada cuius regio illius religio rządziła w potrydenckiej Europie katolickiej tak samo j ak wszędzie indziej .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

315

Te dążenia scalaj ące (często tak rozległe, j ak na to tylko pozwalały okoliczności i dostępny aparat rządzenia) były ćwiczeniami w teleokra­ cj i . Oczywiście całkowite powodzenie zawsze wymykało się tym, co te dążenia podej mowali; na j akimś poziomie lokalności życie zawsze szło własnym trybem, instytucj e, których niezależność nigdy nie wynikała z kościelnych privilegiorum, opierały się kontroli, a i libertine (tak świecki, j ak religij ny) nie dawał się uj ąć w karby. Co więcej , sama zasada solidar­ ności nie była niepodatna na zmianę, ograniczenie bądź nawet rozpad. Katolicyzm j ako bezdyskusyj ne j ądro j edności kultury nigdzie z wyj ąt­ kiem Hiszpanii, Portugalii oraz Polski nie przetrwał dłużej niż do końca XVII wieku; we Francj i j ego potencj ał scalaj ący był zawsze ograniczany przyciąganiem Genewy. Większość pism dających wyraz temu rozumieniu państwa j ako kul­ turowej i religijnej universitatis w terminach potrydenckiego idiomu katoli­ cyzmu j est dziełem tych, co działali na rzecz urzeczywistnienia tej idei. Niekiedy wszakże, z reguły pod wpływem Akwinaty, owo rozumienie sta­ wało się przedmiotem bardziej refleksyjnego namysłu. Jest tak w Bossueta La politiq ue tiree de l'ecriture sainte, gdzie urząd władcy rozpoznaj e się jako ministre de Dieu, j ego zaangażowanie j ako rolę strażnika religijnej i moral­ nej verite, państwo zaś j ako une parfaite solidarite, comme un seul homme, a więc w j ęzyku zrzeszenia korporacyjnego. Ale szczególnie wymownym świadectwem zakresu możliwości, jakie w tej mierze podsuwa katolicyzm, są pisma Josepha de Maistre' a, będące bodaj j edynym prawdziwie teore­ tycznym uj ęciem idei nowożytnego państwa europej skiego j ako zrzeszenia religijnego w terminach idiomu katolickiego. Państwo j est tu rozumiane jako niezniszczalna korporacja, na gruncie której temparalia i spiritualia są nieodróżnialne i której członkowie są wespół bezterminowo zaangażowa­ ni w spłacanie zbiorowego długu wobec Boga, który został zaciągnięty przez pierworodny grzech samolubstwa i który rósł z każdym później szym nieodpokutowanym grzesznym czynem. Aktywami tej korporacji są zasłu­ gi świętych; w rzeczy samej właśnie la reversabilite des merites j est tym, co expliq ue tout i co ustanawia korporacyjny charakter państwa. Władca (któ­ ry j est zarazem kapłanem i królem) to organizator i kierownik owego przedsięwzięcia spłaty długu moralnego. Krótko mówiąc, państwo j est przygodną cząstką ludzkości, solidarite winy, universitas, której od Boga za­ danym celem j est zbawienie pewnej części ludzi. Współczesny de Ma­ istre'a Louis de Bonald, z mniej szą lotnością i z bardziej pozytywistycznym zacięciem, poj ął państwo j ako korporacyjną solidarność ludzi spojonych

316

O postępowaniu człowieka

więzami " koniecznych stosunków wywodzących się z natury rzeczy " i wy­ mogami wspólnej wiary religijnej , starających się zasłużyć na zbawienie

post mortem. W Anglii oficj alna norma solidarności oświatowej i religijnej wy­ łaniała się wolno i nigdy ostatecznie nie okrzepła. Długi parlament z 1 5 3 9 roku zniósł zarówno auctoritatis jurisdictionis, j ak i auctoritatis do­ cendi papiestwa i utorował drogę do powołania Kościoła Anglii w miej ­ sce Kościoła w Anglii, d o przewlekłych zmagań stronnictw katolickiego i kalwińskiego, które obydwa odcisnęły własne piętno na urzędowym ładzie kościelnym i religij nym, a także do wizytacji, inspekcj i i reform zarówno szkół, j ak i uniwersytetów, które znalazły się pod nadzorem królewskim. Jednakże prawo " o zniesieniu rozbieżności opinii " j ęło kruszyć się w posadach niemal zaraz po tym, j ak zostało uchwalone, a przez pierwsze lata instytucj e edukacyj ne w Anglii podlegały raczej erozj i niż konsolidacj i . Kolegia w Oksfordzie i Cambridge ledwie unik­ nęły likwidacj i . Mimo wszystko nawet w szczytowym okresie tej ofen­ sywy przeświadczenie o tym, że Anglia j est stowarzyszeniem cywilnym - wiara wyrażona przez sir Thomasa Smitha De Republica Anglorum i przez Hookera Laws of Ecclesiastical Polity - nigdy poważniej się nie za­ chwiała. I Anglia dopiero później miała, a i to na krótko, znaleźć się w rękach ludzi, którzy planowali nadać j ej postać zarządzanej kulturo­ wej i religij nej solidarite commune. Władcy, którzy w XVI wieku w imieniu poddanych przechodzili na luteranizm, przedsiębrali bardziej stanowcze kroki w kierunku teleo­ kracj i . W takich przypadkach sama kulturowa i religij na norma była no­ wa i opowiadaj ąc się za nią, władca obj awiał nowo nabyty autorytet strażnika moralnego i duchowego dobrobytu poddanych, a j ednocześnie zabezpieczał się przed restytucj ą, na gruncie której mógłby utracić to, co zdobył przez rabunek dóbr Kościoła. Protestanci (a zwłaszcza Luter) głosili przesłanie emancypacj i od dys­ cypliny Kościoła i ewangelię wyzwolenia od tego, co przekonuj ąco przed­ stawiali j ako religię prawa, posłuszeństwa i autorytetu kapłanów. Uczyli nawracanych korzystania z "wolności chrześcij anina " , który osiąga zba­ wienie dzięki samej wierze (fiduciae, nie ledwie assensui) i nie musi zapra­ cować na prawo wstępu do nieba dobrymi uczynkami i pokutnymi umar­ twieniami . Owocem tego była niezmierzona moralna i religijna anarchia, której sami reformatorzy nie byli skłonni okiełznać nowym kanonem wia­ ry bądź nowym ładem kościelnym. I to " boskiemu księciu " Q ak to zdarzy-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

317

ło się wcześniej cesarzowi Konstantynowi) przypadło zadanie przecięcia najwyraźniej nierozstrzygalnych dysput teologicznych, zadanie zdefinio­ wania "wyznania " poddanych, zadanie powołania " reformowanego " ko­ ścioła j ego państwa i uposażenia go z zagrabionego mienia Kościoła kato­ lickiego, zadanie narzucenia i strzeżenia bezkompromisowej j edności, dzięki czemu umieszczał państwo pod egidą nowego i potężnego Boga protestantów. A czyniąc to, zdobywał taką władzę nad poddanymi, j akiej żaden król katolicki nigdy nie posiadał . Za sprawą nawróconych przez re­ formatorów, rzesz uwolnionych z karbów dyscypliny i powolnych pory­ wom setki nowych fanatyzmów, za sprawą pragnienia książąt i rządów municypalnych, żądnych zabezpieczyć dokonane przez siebie konfiskaty i umocnić własną niezależność, wyłoniły się nowe terytorialne kościoły " " reformowane , z których każdy był " kółkiem w wielkiej machinie pań­ stwa " , duchowieństwem bez kapłańskiego autorytetu, klerem, którego losy (skoro tylko utwierdził się w zdradzie, rezygnuj ąc z bezżenności) sprzęgły się nieodwołalnie z losami reżimu, a j ego często zagubione kon­ gregacj e związały się z religią tego regionis, który zamieszkiwały. Na gruncie tych przemian eklezj alnych wyłaniała się kultura teryto­ rialna, narzucana przemocą bądź przez patronat księcia nad wszystkim, co znajdowało się na j ego ziemiach. Ustanawiano inkwizycj ę i cenzurę, zakazywano dawnych zwyczaj ów, ograniczano komunikacj ę ze światem zewnętrznym, mianowano kuratorów oświaty, reformowano szkoły i uni­ wersytety i powoływano nowe (uposażane z łupów grabieży) , nadzorowa­ no przyznawanie tytułów i narzucano programy badań i nauczania. jako że była to pod wieloma względami nowa kultura, żyła w stałej obawie przed wypaczeniem; przekazywano ją j ako ortodoksj ę, od której w żad­ nym punkcie nie wolno było odstąpić, a j ej przykazań uczono na pamięć w szkołach i uniwersytetach . Tym, co się wyłoniło i co gdzieniegdzie mia­ ło siłę utrzymać się w mniej lub bardziej nietkniętej postaci przez pół­ tora stulecia, było państwo o postaci bliskiej typu universitatis, w którym officium władcy polegało na " przewodzeniu w imię prawdy " . Owa kultura luterańska była wszakże pozbawiona substancji; nazbyt nieokreślona, aby wzbudzać w poddanych władcy silne poczucie solidarności (z wyj ątkiem być może Szwecji, gdzie za odstępstwo płaciło się głową) , i gotowa się za­ łamać pod dostatecznie stanowczym naporem. Wszakże w przypadku państw, gdzie uczucie solidarności sprzę­ gło się z kalwinizmem, było inaczej . Podczas gdy bowiem kościoły lute­ rańskie były tworami władców i instytucj ami polityczno -religij nymi,

O postępowaniu człowieka

318

utrzymywanymi gdzieniegdzie z powszechnych podatków, państwa kal­ wińskie były tworami stronnictw kalwińskich . W tym przypadku pań­ stwo (a naczelnym przykładem j est Genewa) rozumiano j ako osaczoną wspólnotę " strzegących wierności słowu bożemu " i oddanych głoszeniu światu " chwały i wielkości Boga " , której rząd składał się z kościelnych i świeckich starszych i sędziów piastuj ących urząd zarządców tego kor­ poracyj nego przedsięwzięcia. Korporacyjną społeczność rozpoznawano j ako niemożliwą do rozdzielenia mieszaninę "wybranych " (czyli prede­ stynowanych do zbawienia) i " skazanych " , w następstwie czego rządzą­ cych j ako takich nie uważano za wykonawców planu zbawienia; ich urząd polegał na prokurowaniu i utrzymywaniu określonego rzeczowe­ go stanu sytuacj i człowieka, stanu, w którym postępowanie każdego z ich poddanych byłoby w każdej chwili zgodne z celem całego przed­ sięwzięcia: sławieniem Boga, który wywrze swój gniew na każdej spo­ łeczności odstępców. Ó w j edyny cel, z którym miały korespondować wszelkie w ogóle czyny, wyrażony był w instrumentalnych regułach, przepisach, zaleceniach i nakazach, które, stosownie do tego, w żaden sposób nie rozgraniczały sfery " publicznej " i " prywatnej " i nie dozwa­ lały żadnego uchybienia względem tego zj awi skowego stanu rzeczy, któ­ ry rozpoznano j ako salutis populi. Rządzenie tego rodzaj u państwem by­ ło egzekwowaniem wszechogarniaj ącej disciplinae domesticae, nie pomij a­ j ącej niczego i uzurp uj ącej sobie nawet autorytet rodzici e l s ki . Sprawowanie takich rządów wymagało rozbudowanego aparatu, nie­ ustannego nadzoru , sądów obyczaj owych, praw przeciwko zbytkowi, in­ kwizycj i, informatorów, taj nych agentów w kraj u i za granicą, cenzuro­ wania sztuki, literatury i rozrywki, godziny policyj nej , kuratorów w szkołach i uniwersytetach, weryfikacj i , oskarżeń, ostrzeżeń, gróźb, klątw, kar pokutnych, zakazów i deportacj i . Krótko mówiąc, tego rodza­ j u państwo odzwierciedlało podporządkowanie rządów cywilnych rzą­ dom teleokratycznym w sposób i w stopniu ledwie szczątkowo przeczu­ wanych w naj dalej idących roszczeniach, które niegdyś wysuwano w imię respublicae Christi28• Inaczej niż luteranie, nie posiadaj ący kościoła ani "wyznania " innych niż dane im przez księcia, lokalne wspólnoty kalwinów były w stanie utrzymywać się j ako korporacj e prywatne w kraj ach katolickich, a także 28

John Knox przenikliwie rozpoznał Genewę j ako " szkołę " , nie zaś stowarzyszenie dorosłych.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

319

(na przykład) w Nowej Anglii; w sprzyj aj ących okolicznościach wszakże stronnictwo kalwińskie mogło przechwycić państwo i ustanowić tele­ akratyczny reżim o takiej postaci, podobnie j ak zgoła niedawno stronnic­ two zj ednoczone na gruncie pewnej doktryny świeckiej narzuciło prze­ mocą reżim o zbliżonym charakterze w Rosji i Polsce. I w środkowym okresie XVII wieku tak właśnie stało się w Szkocji, Holandii (gdzie wią­ zało się to ze zrzuceniem j arzma Hiszpanii) i w Anglii, a nade wszystko w Genewie po 1 54 1 roku . Jak wszystkie takie reżimy narzucone w Euro­ pie nowożytnej poddanym przyzwyczaj onym do życia prywatnego, i te wymienione rozpoznawano (nawet wśród poddanych nawykłych do naj ­ surowszych rządów cywilnych) zgodnie z ich naturą: j ako zastąpienie stowarzyszenia cywilnego zrzeszeniem korporacyj nym. Przyj mowano j e raczej z rezygnacj ą niż z radością; były skorumpowane; sami integryści zaś, choć pragnęli być " kochani " , byli znienawidzeni w stopniu odpowia­ daj ącym skali ich powodzenia. Gdzieniegdzie ów sukces był niebagatel­ ny, niemniej taka choćby Genewa pozostała za fasadą j ednym z miast najbardziej libertin w całej Europie. Istniały oczywiście inne i bardziej ekscentryczne wersj e wiary, że państwo należy rozumieć j aką korporacj ę moralną i religij ną, i niektó­ re z tych wiar wyraziły się nawet w postaci krótkotrwałych reżimów bądź prób coups d 'etat, j ak w przypadku reżimu anabaptystów w Miinster. Istniała na przykład wiara, że państwo j est korporacj ą osób nieodróżnial­ nych pod względem pospólnego oczekiwania na ponowne przyj ście Chrystusa j ako króla na ziemię. Rządzący w takiej korporacj i byli samo­ zwańczymi " świętymi " (osobami, które za sprawą danej im łaski były locum tenentes tego wyglądanego " króla " ) , których officium polegało na wymuszeniu na osobach " nieodrodzonych " postępowania tak cnotli­ wego, j ak to przystoi ludziom, dla których j edyną rzeczą prawdziwie istotną w życiu j est być gotowym na owo epokowe wydarzenie i przy­ nieść ludzkości j ak naj mniej wstydu, kiedy j uż do niego dojdzie. Całkowite powodzenie zawsze wymykało się tym, którzy dążyli do urzeczywistnienia tego sposobu rozumienia państwa j ako universi­ tatis; libertin w nowożytnej Europie zawsze był nieuj arzmiony, a prze­ trwałe pozostałości stanu cywilnego nieodmiennie odżywały, by zadać im klęskę. I j edynie w odniesieniu do państw, gdzie idiom ów ucieleśnio­ no tak dalece j ak w szesnastowiecznej Genewie, narodowosocj alistycz­ nych Niemczech i współczesnej Rosj i, można powiedzieć, że państwo j ako takie j est przedsięwzięciem, którego " cel " polega na ustanowieniu

O postępowaniu człowieka

320

i podtrzymywaniu religijnej i kulturowej j edności; co więcej , we wszyst­ kich tego rodzaj u przypadkach jest ono j edynie elementem pewnego szerszego przedsięwzięcia korporacyj nego . Zarazem j ednak to, że idiom ów może być ucieleśniony w takiej skali, mieści się doskonale w grani­ cach owej postaci nowożytnego państwa europej skiego, j aka się wyłoni­ ła ze średniowiecznych warunków życia i myślenia. Ó w idiom teleokratycznej wiary w odniesieniu do nowożytnego państwa europej skiego odczytałem j ako następstwo wymieszania się w dziej ach nowożytnych tego, co w skrócie można nazwać uprawnieniem do rządze­ nia z j ednej i uprawnienia do edukowania z drugiej strony, wymieszania, które było utaj one w owym dziedzictwie praktyk oraz idei, j akie zostawił po sobie schyłek średniowiecza29 • Ale mniej więcej w połowie XVII wie­ ku owo dziedzictwo przełożono na terminy świeckie. Miej sce " życia zboż­ nego " czy też preparationis do " zbawienia " j eszcze na ziemi albo i post mor­ tern j ako celu wytyczanego państwu zaj ęła " cnota " (oddanie sprawie " do­ bra wspólnego " zrzeszenia świeckiego) ; officium zaś rządu zaczynano rozumieć raczej w terminach " oświecenia" niż " świętości " . Nim wszakże rozważymy rezultat tej przemiany, musimy j eszcze odnotować pewien drugi idiom rozumienia państwa j ako przedsięwzięcia korporacyj nego; ten mianowicie, który był owocem owej tkwiącej w urzędzie władcy nie­ wykorzenionej resztki " pańskości " . Albowiem idea rządu " oświeconego " oraz owo rozumienie postaci państwa, które idea ta za sobą pociąga i któ­ re stanowi obecnie naj silniej sze włókno wiary teleokratycznej w nowo­ czesnej myśli europej skiej , same są mieszaniną zaliczanych do officii rzą­ du zaangażowań moralnych, religijnych i " pańskich " . Korporacj a to tyle co osoby zrzeszone z uwagi na dążenie do j akie­ goś wspólnego celu, i j est określona nie w terminach j ej " konstytucj i " , lecz przez ów konkretny cel będący przedmiotem wspólnego dążenia. Taka interpretacj a tej kwestii zawdzięcza wiele Rankemu i takim neurankener hi­ storykom jak Lenz, który utrzymywał, że naczelnym " tematem " nowożytnych dziej ów Europy j est, podlegaj ące nieustannej transformacj i, napięcie między stowarzyszeniem religijnym a cywilnym. W tym miej scu należy zauważyć, że dziej e Rosj i różnią się pod tym względem od dziej ów Europy Zachodniej nie tylko z racji szczupłości rosyj s kiej tradycj i stowarzyszenia cywilnego (co być może należy złożyć na karb nieobecności w Rosj i tego rodzaj u " feudalizmu " , j aki wytworzył bogatą tego rodzaj u tradycj ę w Euro­ pie) , ale także z racj i różnicy między Kościołami wschodnim a łacińskim. 29

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

321

W następstwie tego ci, c o skłonni byli myśleć o państwie w poj ęciu uni­ versitatis, musieli przypisać mu j akieś konkretne przedsięwzięcie. Mogli czuć się zwolnieni z obowiązku wskazania, kto wybrał owo przedsię­ wzięcie i kiedy dokonano tego wyboru, ale nie mogli wypierać się obo­ wiązku okazania, że cel, który przypisywali państwu, był przekonuj ący pod względem wierzeń danego czasu, warunków Europy nowożytnej oraz potencj ału ówczesnych rządów. W obliczu j awnej różnorodności składu oraz doraźności postaci państw było to trudne zadanie; w rzeczy samej wszelkie tego rodzaj u sugestie zakrawały z tej racj i na wizj oner­ stwo. Niemniej wizj e zawsze zależą od okoliczności, a te, o których tu mowa, j ako wytwory wyobraźni praktycznej zależały od realnych w da­ nym czasie możliwości oraz ambicj i . Wyłonienie s i ę państw, w których spiritualia i temparalia upodobniły się wzaj emnie i stały się przedmiotem dbałości zespolonego autorytetu, wskazywało w j ednym kierunku; wpisana w urząd rządu a niewykorze­ niona resztka pańskości wskazywała w drugim. Określała dobro wspól­ ne w innych terminach. Egzekwowanie pańskości polega na zarządzaniu posiadłością i eksploatowaniu j ej zasobów. A widzieliśmy, że endemicz­ ny stan woj ny i towarzysząca mu mobilizacj a zasobów na rzecz obrony bądź napaści, stanowił okoliczność, za sprawą której rząd zaintereso­ wany nie więcej niż eksploatacj ą i pomnażaniem źródeł dochodów po­ szerzał to zaangażowanie, przekształcaj ąc je w j akiś tego rodzaj u zamysł polityczny j ak to, co później miało zostać nazwane merkantylizmem. I widzieliśmy, j ak zainteresowanie plantacj ami kolonialnymi pomnażało i rozwij ało zdolności kierownicze rządów nowożytnych państw europej ­ skich. Niemniej p o temu, aby poj ąć państwo j ako zrzeszenie korporacyj ­ n e zainteresowane eksploatacj ą zasobów posiadłości ziemskiej , urząd zaś rządu j ako zarządzanie posiadłością, i aby sformułować uzasadnione (w obszarze ówczesnych wierzeń) uj ęcie tego idiomu teleokracji, trzeba było dopiero śmiałości wyobraźni Francisa Bacona. I argumentacj a Baco­ na warta j est rozważenia, choć nie przekonała Jakuba I (który mądrze udawał, że j ej nie rozumie) , choć pewne j ej fragmenty, niezdolne utrzy­ mać uwagi następnych pokoleń, popadły w zapomnienie i choć wymaga­ ła poszerzenia, j akiego dokonali myśliciele maj ący na względzie warunki odmienne od panuj ących w Europie szesnastowiecznej , niemniej Bacon j est uznanym pionierem owego rozumienia postaci nowożytnego pań­ stwa europej skiego, na gruncie którego państwo to jest rozpoznane j ako w istocie tożsame - nie zaś tylko związane - z pewną " gospodarką " .

O postępowaniu człowieka

322

Co zrozumiałe, a i nieledwie nieuniknione w XVI wieku, argumen­ tacj a ta zaczyna się wywodem teologicznym. W rzeczy samej autor twier­ dzi, że j ego tezy maj ą za sobą autorytet Biblii, j ego retoryka j est zaś kal­ wińska. Bóg przyznał ludzkości absolutne prawo w stosunku do bogactw ziemi i korzystania z nich w celu zaspokaj ania j ej pragnień . Pod tym względem nic nie j est zakazane. W grzesznym świecie taj emnice ziemi odsłaniaj ą się człowiekowi tylko w upartym badaniu, a eksploatacj a j ej bogactw j est nieuniknienie żmudnym przedsięwzięciem. Ale upadek człowieka nie pozbawił ludzi żadnej ze zdolności potrzebnych do wyko­ nywania owego prawa: nie zubożył ani ich władz fizycznych, ani rozumo­ wych. Wyrywanie światu przyrodzonemu j ego taj emnic i eksploatowanie j ego bogactw j est głównym (a może j edynym) sposobem, w j aki ludzkość może chwalić Boga; i im pilniej ludzie poświęcaj ą się temu przedsięwzię­ ciu, tym większej chwały doznaj e Bóg. Oto więc należyte zaj ęcie ludzko­ ści : niezmordowane i inteligentne eksploatowanie bogactw ziemi w celu zaspokaj ania ludzkich pragnień . I j akiekolwiek ludzkie działanie można rozpoznać j ako dozwolone j edynie z uwagi na j ego stosunek do tego zaangazowan1a. Ale (ciągnie swój wywód Bacon) j ak dotąd ludzkość prowadzi to przedsięwzięcie w sposób żałośnie niedbały. Nie zasiedla trwale rubieży poznania, nie szuka zawsze nowych sposobów zwiększania możliwości podboj u przyrody: w czym Bóg nakazał pilność, w tym ludzkość j est ha­ niebnie leniwa. Zaniedbuj e wykonywania w pełni owych " praw w sto­ sunku do przyrody, które j ej się należą z boskiego nadania " *; woli sku­ piać uwagę na ultima beatitude post mortern bądź pobłażać sobie w roj e­ niach o krainie obfitości (Cockaigne) , której magiczny dostatek sprawia, że zdaj e się perspektywą bardziej sprawiedliwą niż sam raj , i pozwala w rezultacie trwać światu przyrodzonemu w stanie godnego pożałowa­ nia " niedorozwoj u " . Skłonność ludzkości do zadowalania się żałośnie niskim poziomem " dobrobytu " j est grzeszna i stanowi obelgę dla Boga. Owa oboj ętność w stosunku do własnego dziedzictwa i owo nieprzykła­ danie się do swego właściwego zaj ęcia są wszakże zgoła nieistotnymi uchybieniami w porównaniu z bezgraniczną głupotą ludzkości. Ludzie nigdy j eszcze nie zrozumieli należycie, choć powinno to być naj zupełniej oczywiste nawet dla najpośledniej szego z umysłów, że powodzenie w tym kierowanym przez Boga przedsięwzięciu zależy od połączenia ich .

.

* Novum organum, w przekładzie jana Wikarjaka, Warszawa 1 955, s. 1 60 (przyp. tłum.) .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

323

wysiłków. Póty będziemy uchybiać Bogu w należnej mu chwale, póki nie wyeliminuj emy marnotrawnych wysiłków przez obj ęcie eksploatacj i bogactw ziemi centralnym kierownictwem. A j eśli wysiłki wszystkich zostaną tak zestroj one, wiedza będzie wzrastać, władza będzie stale się zwiększać, będziemy cieszyć się coraz wyższym " dobrobytem " , a Bóg - zamiast obrazy odbierze wreszcie należną mu chwałę. Państwo trzeba rozumieć j ako okolicznościowo wyodrębnione tery­ torium, którego mieszkańcy, zj ednoczeni w nieugiętej eksploatacj i j ego bogactw, są pospołu zainteresowani nieprzerwanym powodzeniem tego przedsięwzięcia. Rząd państwa j est zaś kustoszem tego wspólnego inte­ resu oraz kierownikiem i zarządcą tego przedsięwzięcia. W ten sposób to, co j est grzechem w stosunku do Boga (zaniedbaniem wykorzysta­ nia j ego darów dla ludzkości) staj e się zdradą w stosunku do korporacj i (sabotowaniem j ej przedsięwzięcia) . Zaangażowanie "władcy " państwa, który j est przewodniczącym rady technokratów, nie polega j edynie na określaniu ogólnej strategii całego przedsięwzięcia i zarządzaniu j ego prowadzeniem na co dzień; polega również na strzeżeniu j ego integral­ ności przez dławienie wszelkich wierzeń i czynów, które mogłyby prze­ szkadzać w j ego wykonywaniu . Będzie kierował badaniami uczonych, nadzorował rolnictwo, przemysł i handel, regulował ceny, określał wiel­ kość inwestycj i w stosunku do konsumpcji, przydzielał rozmaite zada­ nia członkom korporacj i stosownie do ich talentów, nagradzał pilność, tępił bezczynność i marnotrawstwo, chronił ziemie, za które j est odpo­ wiedzialny, przed ingerencj ą wścibskich obcych i przed łupiestwem na­ j eźdźców, poszerzał terytorium o kolonialne plantacj e, strzegł taj emnic korporacj i i organizował wywiad gospodarczy w celu wykorzystania dla własnych przewag osiągnięć innych tego rodzaj u korporacj i . Będzie do­ stosowywał edukacj ę poddanych do potrzeb przedsięwzięcia korpora­ cyj nego, propagował wierzenia sprzyj aj ące prowadzeniu tego przedsię­ wzięcia i dławił te, które mogłyby temu przeszkadzać30• " Ureguluj e " reli­ gię tak, żeby nie kolidowała z prowadzonym przedsięwzięciem, i zakaże zbędnych form aktywności, rozpraszaj ących rozrywek, wakacj i, które nie służą przygotowaniu się do pracy, muzyki i poezji, które nie sławią celu korporacj i . Z a szczególnie złowrogą i wymagaj ącą stanowczego zwalczania Bacon poczytywał rozpowszechnioną wiarę, że " świat " jest stary i bliski fazy starczego uwiądu, a to z tej racj i, że wiara ta " odbiera nadziej ę i stępia ostrze ludzkiej przedsiębiorczości " . 30

324

O postępowaniu człowieka

Owo collegium, z którym Bacon utożsamia nowożytne państwo euro­ pej skie, j est wszakże cokolwiek osobliwym przedsięwzięciem. Powierz­ chownie wydaj e się przypominać Owenowską kooperatywę, w której każdy uważa siebie i j est uważany za członka pewnej korporacji, " żywą maszynę " sprzęgniętą z rozległym przedsięwzięciem wytwórczym maj ą­ cym generować nieprzerwany strumień zaspokoj eń. l, bez wątpienia, można oczekiwać po nim dostarczania zaspokoj eń odczuwanych pra­ gnień, j ak i poszerzania zakresu życia człowieka przez nasuwanie i za­ spokaj anie pragnień przedtem nie odczuwanych . Ale wszystko to j est w uj ęciu Baconowskim mało istotne dla samego zamysłu, który ni mniej ni więcej polega na tym, aby " zmusić przyrodę do dawania tego, czego nigdy dotąd nie dawała " . Wizj a Baconewska j est marzeniem technolo­ ga, w którym owoców tego przedsięwzięcia nie rozpoznaj e się przede wszystkim pod względem ich " użyteczności " , lecz j ako wotywne ofiary na dożynkach czy eksponaty na religijno -przemysłowej wystawie, gdzie nawet maszyna do produkcj i taśmowej budzi uznanie nie dla j ej wydaj ­ ności, lecz j ako wiekopomne osiągnięcie człowieka, pokaz władzy, dar złożony nie tyle ludziom, ile Bogu . Ó w będący przedmiotem wspólnego dążenia " dobrobyt " zostaj e rozpoznany raczej j ako wypełnienie "wezwa­ nia " do podboj u świata przyrody niż zaspokoj enie, które czerpie się z po­ siadania łupów tego podboj u . Krótko mówiąc, wizj a Baconewska należy j eszcze do idiomu religijnego: laborare est orare. Ale była to religia nie­ zdolna się obronić przed wulgaryzacj ą, której rychłe ją poddano. Następcy Bacona przyznawali, że właściwe zatrudnienie ludzkości polega na zdobywaniu panowania nad światem przyrodzonym i na wy­ korzystywaniu j ego bogactw do granic możliwości . Ale też wraz z tym, j ak przestano w nim widzieć akt kultu, owo przedsięwzięcie zaczęto ro­ zumieć j ako zaangażowanie, na gruncie którego ludzie dążą do zaspoka­ j ania swych bez końca mnożących się potrzeb i identyfikuj ą się j edynie j ako uczestnicy pewnego przedsięwzięcia produkcyj nego. I zgodnie też przyznawano, że powodzenie byłoby j akoś ograniczone (j eśli nie uda­ remnione) , gdyby owo przedsięwzięcie nie zostało centralnie zorganizo­ wane zarówno pod względem pragnień, które maj ą być zaspokaj ane, j ak i pod względem sposobów dążenia do tych zaspokoj eń: każdemu uczest­ nikowi trzeba przypisać określoną funkcj ę w tym przedsięwzięciu. Ca­ łość zaś musi być zarządzana przez illuminatos ( " naukowców " ) dążących, a i odpowiednio przysposobionych do wyświetlania taj emnic świata na­ turalnego i do kierowania wykorzystywaniem tej wiedzy. W ten sposób

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

325

utorowano drogę do wyłonienia się poj mowania państwa j ako civitatis cu­ piditatis : korporacyj nego przedsięwzięcia wytwórczego, nastawionego na eksploatacj ę materialnych i ludzkich zasobów danego terytorium i za­ rządzanego przez rząd, którego urząd polega na kierowaniu badaniem, dławieniu zbędnych zaangażowań i stanowieniu prawideł prowadzenia tego przedsięwzięcia w celu przypisania każdemu z " obywateli " odpo­ wiedniej dla niego roli i wykorzystania energii wytwórczych i talentów " " " obywateli zgodnie z " naukowo opracowanym planem. Owo rozumienie państwa j ako universitatis, której korporacyj nym ce­ lem j est wytężone eksploatowanie zasobów j ego terytorium w imię za­ spokaj ania ludzkich pragnień zostało potem rozwinięte z różnym stop­ niem przekonania w spekulacj ach licznych myślicieli kolej nych pokoleń. Jest ono tematem choćby pism Samuela Hartliba i England's Wants Pete­ ra Chamberlena. Na kontynencie, zwłaszcza we Francj i , było umacnia­ ne przez wymogi woj ny. Idea państwa j ako senioralnej posiadłości ziem­ skiej bądź j ako będącego samo w sobie " plantacj ą " była stopniowo wy­ pierana przez ideę państwa j ako przedsięwzięcia przemysłowego oraz ideę rządu j ako zarządu swego rodzaj u fabryki; w warstwie retorycznej owo myślenie pozostało osadzone w idiomie nadziei milenarystycz­ nych; ale też chyba nigdzie nie było całkiem wolne od pewnych wpły­ wów pozostałości poj mowania państwa j ako stowarzyszenia cywilnego . W postaci stosunkowo mało określonej przez inne względy wyraziło się w pismach hrabiego de Saint-Simona, którego deklarowaną intencj ą by­ ło upowszechnienie unowocześnionej wersj i przesłania, j akie odebrał od Bacona. W tym uj ęciu czynnik ludzki nowożytnego państwa europej skiego rozumie się j ako właścicieli i zarządców warsztatów, fabryk i przedsię­ wzięć rolniczych, badaczy, wynalazców maszyn i procesów przemysło­ wych, technologów, artystów, rzemieślników, księgowych, bankierów, kupców, sklepikarzy, nauczycieli itd. (wszystko tylko nie cives) , którzy j ak j eden mąż zaangażowani są w wytwarzanie (bądź wspomaganie wy­ twarzania) użytecznych przedmiotów z surowców świata naturalnego. Tym, co się dziej e, j est wieczne stwarzanie i zaspokaj anie rzeczowych ludzkich pragnień. Faktem j est, że istniej ą też j acyś przetrwańcy z daw­ niej szych porządków, których można rozpoznać j ako j edynie konsumen­ tów i którzy nie maj ą udziału w tym zaangażowaniu wytwórczym: praw­ nicy, żołnierze, politycy, szlachta i j acyś żałośnie niezdatni do żadnego zaj ęcia. Ich liczba j est wszakże nieznacząca. Wytwórcy rozpoznaj ą j eden

326

O postępowaniu człowieka

drugiego dość łatwo j ako dostawcy owych zaspokoj eń, j akie wzaj emnie sobie prokuruj ą. Niemniej brak koordynacj i nie tylko utrudnia im dzia­ łalność, ograniczaj ąc powodzenie, lecz także skrywa przed nimi fakt, że w rzeczywistości nie są nikim innym niż wykonawcami ról w j ednym korporacyj nym przedsięwzięciu przemysłowym, uczestnikami j ednego przedsięwzięcia na rzecz eksploatacj i bogactw naturalnych ziemi dla za­ spokaj ania ludzkich pragnień . I ta " rzeczywista " sytuacj a j est dodatko­ wo zamazana przez istnienie rządzących i obowiązków prawnych, które w oczywisty sposób nie odgrywaj ą żadnej roli w tym wspólnym przed­ sięwzięciu, są pozbawionymi znaczenia reliktami przedprzemysłowego stanu rzeczy. Tym zatem, co domaga się rozpoznania, j est fakt, że nowo­ czesne państwo europej skie nie tylko j est sceną przedsięwzięć przemy­ słowych, lecz samo w sobie j est korporacyj nym przedsięwzięciem prze­ mysłowym, oraz konsekwencj e tej sytuacj i . Wi ęzi cywilne, j ak te między władcą a poddanym lub między obywatelem a obywatelem, niczemu j uż nie służą; j edyną więzią istotną j est więź, na gruncie której udziałowcy tego przedsięwzięcia przemysłowego rozpoznaj ą się wzaj emnie w tym charakterze. Rząd i prawo cywilne (to znaczy, prawidła postępowania nieinstrumentalne względem powodzenia tego przedsięwzięcia) są j uż czymś przestarzałym; tym, czego domaga się ta sytuacj a, j eśli ma być skutecznie wykorzystana, j est pewne wszechogarniaj ące zaangażowanie kierownicze, na gruncie którego owo przedsięwzięcie przemysłowe bę­ dzie centralnie planowane i organizowane, a takie instytucj e j ak szkoły i uniwersytety zostaną z nim skoordynowane. I ów regime administratif różni się od przestarzałego regime gouvernemental nie tylko przez to, że j est zaangażowaniem układania plan generał de travaux i podej mowania rzeczowych decyzj i co do należytego sposobu prowadzenia tego przed­ sięwzięcia w przygodnych sytuacj ach, lecz i przez to, że j est zaangażo­ waniem " naukowym " , będącym troską lumieres wyposażonych w wiary­ godną wiedzę . Owo " państwo " Saint-Simona nie j est wszakże civitate cupiditatis w czystej postaci z uwagi na ingerencj ę teologii. Otóż Saint-Simon żywił był j eszcze podejrzenie, że sama posunięta do granic możliwości eksplo­ atacj a bogactw ziemi, choćby nawet prowadzona pod kierunkiem znaw­ ców zarządzania, j est niegodną przyj ęcia zasadą stowarzyszenia ludzi i że persona, w j aką wyposaża udziałowców owo wszechogarniaj ące przedsię­ wzięcie przemysłowe, j est tożsamością cokolwiek znikomą; i z uwagi na to odwołał się do le nouveau christianisme i głosił, że państwo j ako wiel-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

327

ka faktoria musi zarazem być rozpoznane j ako siedlisko braterskiej , j eśli nie boskiej miłości. I dodać tylko możemy, że tego rodzaj u echa teologii gasły w myśleniu następców Bacona z później szych pokoleń: Fouriera, Owena, Louisa Blanca, Bellamy 'ego, Webba, Lenina, j eśli nawet niekiedy znowu się odzywały, j ak - w pewnym nowym idiomie - u Comte'a bądź - w innym - u Marksa. Skoro j ednak owo rozumienie nowożytnego państwa europej skiego j ako civitatis cupiditatis (które, oczywiście, j est całkowicie różne od tego, co nazywa się cywilizacj ą przemysłową) mogło wyłonić się w należytej postaci dopiero wtedy, gdy przedsięwzięcie wytwórcze uwolniono od narzuconego mu przez Bacona idiomu religij nego, to koncepcj a kor­ poracyj nego przedsięwzięcia wytwórczego musiała najpierw ulec roz­ szerzeniu, nim mogła zostać rozpoznana j ako właściwe określenie pań­ stwa poj ętego j ako " gospodarka " . Wytwory owej organisation du travail musiały zostać rozpoznane j ako przychód korporacyj ny, a kwestia po­ działu tego przychodu między członków korporacj i musiała zostać roz­ poznana j ako nie mniej istotny przedmiot zainteresowania korporacyj ­ nego niż sam sposób j ego wytworzenia. I , nie licząc tych, c o oczekiwa­ li, że ów tak zwany " produkt społeczny " będzie niewyczerpaną (niczym kraina obfitości Cockaigne) , a tym samym i nie wymagaj ącą żadnego podziału obfitością, zgodzono się, że musi istnieć pewna ogólna reguła dystrybucj i czy też że zadanie przydzielenia każdemu należnej mu czę­ ści musi przypaść strażnikom interesu korporacyj nego, owym lumieres, którzy dokonaj ą tego w drodze decyzj i administracyjnej . Ale sam spo­ sób, w j aki należy tego dokonać, kryteria owej tak zwanej sprawiedli­ wości " dystrybucyjnej ", priorytety, które należy tutaj przywołać, narzę­ dzia, j akich należy użyć, wszystko to było, rzecz j asna, sprawą budzącą zastanowienie. Tak oto eksploatowanie tego rozumienia postaci nowo­ żytnego państwa europej skiego polegało na argumentowaniu, kalkulo­ waniu, debatowaniu, a i tym, co Swift nazywał " myśleniem wizj oner­ skim " , tyleż na te tematy, ile na temat samej wydaj ności wytwórczej 3 1 • -

Ten temat " solidarności konsumentów " zaczęto eksplorować jeszcze w pokoleniu Bacona, ale j ako uzupełnienie (bądź nawet alternatywę) wizj i Baconowskiej rozpozna­ no go wprost dopiero później , w pismach Babeufa ( 1 760- 1 797) , Fouriera ( 1 772- 1 8 3 7) , Simoncle de Sismondiego ( 1 773- 1 842) , Dupont-White'a ( 1 807- 1 878) , Louisa Blanca ( 1 8 1 2- 1 8 82) itd. I w literaturze tej " konsumpcj ę " jako otrzymywanie korzyści miesza się często z " konsumpcj ą " j ako zaspokaj aniem pragnień. 31

328

O postępowaniu człowieka

Związek myśli ekonomistów klasycznych z tym rozumieniem posta­ ci państwa j est niebezpośredni i aby stał się wyraźny, musimy go krótko rozważyć. Ich punktem wyj ścia była owa historyczna rozmaitość nowo­ żytnych państw europej skich wraz z ich kolonialnymi przydatkami, a każde z tych państw rozumiano j ako złożone z prywatnych osób (lub rodzin) poszukuj ących zaspokoj eń swych pragnień. O tych osobach za­ kłada się, że są w stanie same decydować o sobie, że nawykły do tego i że skłonne są przedkładać zaspokoj enie pragnienia ponad otrzymanie j a­ kiej ś korzyści. Skoro j ednak zaspokoj enie j akiegokolwiek z istotniej szych pragnień człowieka musi zależeć od uzyskania przezeń stosownego od­ zewu bliźnich i skoro j edynym pewnym i stale możliwym do użycia na­ rzędziem osiągania tego j est własna zdolność dostarczania zaspokoj eń pragnień bliźnich, osoby te rozpoznaj e się j ako ustanawiaj ące pewne sto­ warzyszenie na rzecz wzaj emnego zaspokaj ania pragnień. Jest to stowa­ rzyszenie przyszłych konsumentów, zaangażowanych w działalność wy­ twórczą i wymieniaj ących między sobą swe wytwory G uż to bezpośred­ nio, j uż to wedle wyceny pieniężnej) j edynie w celu prokurowania zaspokoj eń swych pragnień; stowarzyszenie wytwórcze zostaj e w istocie poj ęte nie tylko j ako obliczone na wytwarzanie pożądanych dóbr, lecz j a­ ko będące samo w sobie, wewnętrznie działalnością polegaj ącą na zaspo­ kaj aniu pragnień . I j est to stowarzyszenie na rzecz wzaj emnych korzyści, nie zaś przedsięwzięcie korporacyjne. Choć bowiem niektóre z pragnień stowarzyszonych mogą być wspólne wielu z nich bądź nawet wszystkim, to nie istniej e takie wspólne rzeczowe pragnienie, którego spełnienie można uznać za przedmiot dążenia każdego z nich; chyba że, być może, poczytamy za takie " szczęście " zaspokaj ania pragnień najmniej szym na­ kładem energii. Badanie właśnie tego rodzaj u societatis cupiditatis postawili sobie za cel ekonomiści klasyczni. A z wniosków, do których dochodzili i z uwagi na które ich refleksj a w sposób uchwytny dotyczyła " ekono­ m i i politycznej " , naj ważn i ej sze są może u s tal enia następuj ące . Po pierwsze, uważali, że stanem najbardziej sprzyj aj ącym ze wszyst­ kich stanów możliwych zaspokoj eniu największej liczby pragnień j est stan, na gruncie którego ludzie maj ą swobodę kupowania wszystkiego, co tylko maj ą ochotę kupić (o ile stać ich na to) , i swobodę wytwarza­ nia bądź dostarczania wszystkiego, co przyniesie im największą ko­ rzyść. Po drugie, rozumieli, że ów stan nie j est stanem samoistnym. Wymaga ochrony przed wrogami zewnętrznymi i wewnętrzną korup-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

329

cj ą, a zapewnienie tej ochrony j e st zadaniem władzy cywilnej . Nowo­ żytne państwo europej skie należy rozumieć j ako societate cupiditatis ograniczoną przez względy narzucone w prawie cywilnym, względy, które nie są same w sobie służebne w stosunku do zaspokaj ania pra­ gnień. Co więcej , uważali, że poddanie owej societatis władzy " zarzą­ du " , którego zadaniem j est narzucenie j ej pewnej organisation du trava­ il i rozdzielanie uzyskiwanych dzięki temu korzyści, a tym samym prze­ kształcenie j ej w pełną universitatis cupiditatis, mogłoby wprawdzie zaowocować bardziej wydajną eksploatacj ą bogactw danego terytorium i talentów j ego mieszkańców32, ale oznaczałoby z konieczności całko­ wite zniszczenie tego stowarzyszenia, j ako że zaspokaj anie pragnień zostałoby zastąpione przez otrzymywanie korzyści, a zaspokoj onych bądź niezaspokoj onych wolnych sprawców zastąpiliby - możliwe że opływaj ący w dostatki - wykonawcy ról . Krótko mówiąc, myśliciele ci byli przeświadczeni (j ak w rzeczy samej przeświadczony był Saint-Si­ mon) , że civitas cupiditatis j est stowarzyszeniem odpowiednim dla j ed­ nostek manques, które nie decyduj ą same o sobie i potrzebuj ą kierow­ nictwa urzędowych lumieres . Mimo to sądzili, że do zadań rządu w pań­ stwie obok rządzenia należy również sprawowanie swego rodzaj u " " " pańskości . Owo " pańskie zaangażowanie nie polega (z wyj ątki em stanu wyższej konieczności) na zawieszaniu czy ograniczaniu konsty­ tutywnych dla stowarzyszenia powszednich transakcj i bądź nałożo­ nych na te transakcj e wymogów cywilnych; nie dotyczy rozdzielania korzyści, lecz dostarczania zaspokoj enia pragnień, których posiadanie można przypisać wszystkim lub prawie wszystkim pospołu, a które w przeciwnym razie nie byłyby wcale bądź równie łatwo zaspokaj ane: j est rządzeniem, które Rzymianie zwą res publicae .

32 Przy bliższym wej rzeniu okazuj e się, że trudno na to liczyć. Fanuj e zgoda (nawet wśród baconi stów) , że nikt nie może znać z góry owoców eksploatacj i bogactw natural­ nych świata; to nie maj ące kresu zaangażowanie na rzecz zdobywania i wykorzystywania wiedzy w celu zaspokaj ania potrzeb. Wobec tego ograniczenie liczby trudzących się na tym polu poprzez poddanie ich kierownictwu urzędowego collegio badaczy i planistów musi zmniej szyć owoce ich trudu . Może to przynieść inne korzyści; na przykład, ograni­ czyć marnotrawstwo wynikaj ące z dublowania wysiłków. Niemniej owocność zaangażo­ wania na rzecz " zmuszenia przyrody do dawania tego, czego nigdy dotąd nie dawała " musi być największa wtedy, gdy wynikaj ące zeń inicj atywy i decyzj e co do kierunków, w których się je rozwija, ogarniaj ą możliwie szeroki zakres, i musi być proporcjonalna do liczby niezależnych współpracuj ących z sobą w tym duchu umysłów.

330

O postępowaniu człowieka

W sytuacj i nowożytnych państw europej skich istniały zatem elementy wskazuj ące, że państwa te można by w należytym sensie rozumieć na tę cokolwiek toporną Baconowską modłę, każde j ako pewne zrzeszenie korporacyj ne zaangażowane w eksploatacj ę własności korporacyjnej rozpoznanej j ako ogarniaj ąca sumę bogactw terytorium owego zrzesze­ nia oraz talentów j ego członków, a i wskazuj ące zarazem, że urząd kie­ rownika tego przedsięwzięcia należy przypisać rządowi państwa i j ego " " prawu poj ętemu, w całości bądź w części, j ako złożone z reguł roz­ dzielania ciężarów tego przedsięwzięcia, a być może i reguł rozdzielania j ego owoców. Wydaj e się, że w dziej ach niektórych państw na doktrynę tę na­ trafiano w sposób niezamierzony i przyj mowano j ą z rezerwą; i moż­ liwe, że tak właśnie było w swoim czasie w Anglii . W XVII wieku poj awiła się u nas prawna doktryna " interesu publicznego " , który iden­ tyfikowano nie j ako warunki cywilnego sposobu życia, j akie należy przyj mować za swoj e w działaniu, lecz w terminach czynów sprzy­ j aj ących osiąganiu j akiegoś pożądanego rzeczowego wyniku . Tak oto działania dobroczynne rozpoznawano j ako " publiczne " nie z uwagi na wymogi cywilne, j akie powinno się przy ich spełnianiu respektować, lecz dlatego, że ich zamysłem j est osiąganie pewnego pożądanego materialnego stanu rzeczy, a mianowicie ograniczenia ubóstwa. I po­ cząwszy od tego skromnego przyczółka, rozwinęło się szersze stano­ wisko głoszące, że państwo j est tego rodzaj u stowarzyszeniem osób, które należy poczytać za swego rodzaj u korporacj ę rozwoj ową, i że j akiekolwiek przedsięwzięcie osób prywatnych, j ak budowa domu czy fabryki, które podnosi poziom ogólnej pomyślności, należy z tej racj i rozpoznać j ako " publiczne " i zwolnione z obowiązku uwzględniania zaskarżalnych skądinąd uciążliwości, j akie może narzucać innym, bądź zniszczeń dogodnych warunków życia, j akie mogą z niego dla nie­ których wynikać. I doktryna ta wydawała się szczególnie godna przy­ j ęcia wtedy, gdy owo zamierzone przedsięwzięcie podnosiło poziom pomyślności niepartykularnej . Na przykład, budowę linii kolej owej bądź nowej drogi j ako przedsięwzięcia podnoszące poziom niepar­ tykularnej pomyślności należało poczytywać za działania "w interesie publicznym " , które z tej racj i należy obj ąć klauzulą ochronną w sto­ sunku do urzędowego zakazu, a i roszczeń z tytułu szkód ponoszonych przez osoby dotknięte przez negatywne następstwa, a tym samym zwol­ nić inwestorów z obowiązku ponoszenia pełnych kosztów tego przed-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

331

sięwzięcia33. Z czasem, rzecz j asna, owa próbna korekta praw własności w imię " rozwoj u " (to znaczy, w imię " zmuszenia przyrody do dawania tego, czego nigdy dotąd nie dawała " ) uległa istotnemu pogłębieniu . jeśli wszakże abstrahować o d tego rodzaj u odchylania kursu stowa­ rzyszenia cywilnego w stronę civitatis cupiditatis, w nowożytnej historii Europy nie zabraknie przykładów rozmyślnych i stanowczych prób na­ rzucenia państwu tej postaci, przekształcenia go w korporacj ę rozwoj o­ wą, której członkowie są związani wyłącznie na warunkach tego przed­ sięwzięcia i której " prawa " zakroj one są wyłącznie z uwagi na sprzyj anie j ego nieprzerwanemu powodzeniu. W rzeczy samej ukształtowało to osobny głos w owej wiązce j ęzyków, za pomocą których wszystkie rządy państw europej skich oznaj miaj ą swoim otumanionym (choć często wdzięcznym) obywatelom swe wieloznaczne rozumienie własnego urzę­ du . Nie j est to głos " suwerennego " autorytetu ani, co oczywista, głos rządów cywilnych, a i nie ma nic wspólnego z " kapitalizmem " ; to staro­ żytny głos " pańskości " . Mimo to żadne z nowożytnych państw europej ­ skich nigdy nie stało się tego rodzaj u korporacj ą w czystej postaci, a eg­ zekwowanie pańskości nigdzie nie wyparło do końca zaangażowania rzą­ dzenia34. Ale na tym nie koniec tej historii. 3 3 " Może powstać konieczność naruszenia pro publico bono powszechnego prawa do czystego powietrza [ . . . ] osobista wygoda musi ustąpić przed koniecznością publiczną " ; ] . Wilkes, Hole v. Barlaw ( 1 8 5 8) . " Kiedy powstaj e i rozwij a się coś wielkiego, co j est narzę­ dziem pomnażania bogactwa narodowego, wtedy nie wolno stać na gruncie pełnych uprawnień i dozwalać, aby kto mówił: «Pozwę cię za to bądź owo itd.)). Gdyby na to przy­ stać, gospodarka nie mogłaby się rozwij ać " ; lord Wensleydale, St. Helen v. Tipping ( 1 865) . 34 Zarazem j ednak właśnie ów głos, naj toporniej szy z głosów pańskości, był tym, którym mentorzy europej scy przemawiali do tak zwanych państw wyłaniaj ących się naj ­ pierw w Ameryce Południowej , a później w Afryce. Nasza skłonność d o rozpoznawania tego, co się dzieje, w terminach konstytucj i (nie zaś zaangażowań) rządów oraz metod rządzenia (nie zaś typów stowarzyszenia) utwierdza nas w przekonaniu, że naszymi da­ rami dla tych nowych państw są " liberalne " konstytucj e i pewien wzorzec aparatu rzą­ dzenia, po czym niekiedy j esteśmy zaskoczeni, że państwa te przyj muj ą te dary z całko­ witą oboj ętnością. Otóż tym, czego państwa te uczą się od nas, j est właśnie rozumienie państwa jako przymusowego zrzeszenia korporacyj nego oraz idea rządzenia j ako zarzą­ dzania swego rodzaj u przedsiębiorstwem korporacyj nym, i nazywaj ą to " nacj onali­ zmem " . Natomiast tym, czego państwa te nigdy nie słyszą, jest głos stowarzyszenia cy­ wilnego, albowiem my sami dawno j uż dopuściliśmy się pomieszania go z " liberalną" troską o rozwiązania konstytucyjne. Kiedy prezydent Malawi oświadczył : " Nie obchodzi mnie, co mówi o mnie świat, czy nazywa mnie dyktatorem, czy inaczej , moj e zadanie po­ lega na rozwij aniu tego kraj u " , mówił głosem europej skim.

332

O postępowaniu człowieka

Państwo rozpoznane j ako pewne collegium moralne i religijne oraz pań­ stwo utożsamione z pewną civitate cupiditatis zostały złączone w pewnej wersj i zrzeszenia korporacyj nego, która w XVIII wieku ustanowiła się j ako uprzywilej owany nowoczesny idiom państwa poj ętego w terminach universitatis; mianowicie wielu złączonych w j edno w oddaniu dla j akie­ goś wzorca postępowania " oświeconego " . Osiemnastowieczne wyrażenie le despotisme eclaire wyróżniło pewne rozumienie nowoczesnego państwa europej skiego, które zawdzięczało coś owemu nouvelle fa�on commune de pensie właściwemu philosophe, wro­ śniętej w ów sposób myślenia niechęci do " przesądu " i j ego mętnych ob­ j awień gnostyckich, i było niedwuznacznie utaj one w technologicznym nastawieniu Encyclopedie. Jego więź z niemieckim Aufkliirung była nie­ istotna; i było całkiem dalekie od wierzeń co do stowarzyszenia cywilne­ go, j akie eksplorowali myśliciele z kręgu oświecenia szkockiego . Wyrazi­ ciele tego rozumienia powoływali się na inspiracj e pismami Bacona, lecz myślenie to najwięcej zawdzięczało menedżerskim wynalazkom rządów tych państw, które wyłoniły się z lenn cesarstwa i w których pańskość została naj mniej ograniczona przez stan cywilny. Idea państwa j ako zrzeszenia korporacyjnego w ramach postępowania " " oświeconego miała wiele prefiguracji w dziejach wcześniej szych: w respu­ blica Christi, w administration de la parole de Dieu kalwinistów, w szesnasto­ wiecznym odrodzeniu i wypaczeniu stoickich wierzeń na temat związku rządzenia z " mądrością" , w Baconewski ej wizji państwa jako przedsięwzię­ cia technologicznego i, nade wszystko, w purytańskiej idei rządzenia jako narzucania przyrodzie łaski bożej . Bez wątpienia bene vivere Akwinaty, " pra­ wość " kalwinistów, " dobre życie " stoików, Baconewski " dobrobyt " , " świę­ ta wspólnota" purytanów, verite moralna Bossueta, vertu w rozumieniu phi­ losophe i homo felix " oświecenia" odzwierciedlają krańcowo odmienne wizj e owego wspólnego celu będącego należytym przedmiotem dążenia osób sto­ warzyszonych dla ustanowienia nowożytnego państwa europejskiego, ale też idee te są podobne z uwagi na to, że każda wytycza pewien rzeczowy cel pewnego przedsięwzięcia korporacyjnego, że wobec tego została wybrana z pewnego wachlarza konkurencyjnych możliwości, a i nie odbiegają od sie­ bie z uwagi na to, że nie są takim wyborem samych stowarzyszonych, z któ­ rego każdy mógłby się wycofać mocą samego postanowienia, że niniej szym to czyni. Są to takie idee państwa (to znaczy, stowarzyszenia przymusowe­ go) , na gruncie których państwo j est rozpoznane j ako wspólne przedsię­ wzięcie, nie zaś j ako stowarzyszenie "wolnych " sprawców związanych jedy-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

333

nie pewnym obligiem w stosunku d o względów cywilnego sposobu życia. I rządzenie takim państwem rozpoznawano j ako przedsięwzięcie kierowni­ cze i nauczycielskie, nie zaś jedynie jako zaangażowanie rozwagi cywilnej . Takie właśnie było znaczenie słowa despotisme. Oświecony " tyran " w osiem­ nastowiecznej Europie nie był, niby Wielki Mogoł, kimś, kto rządzi pew­ nym stowarzyszeniem płatników renty (a nie płatników podatków) , sprawuj ąc władzę, którą wywodzi z właścicielstwa, i bez nij akiego zain­ teresowania dla aktywności poddanych; nie, ów " tyran " był kimś, czyje zaangażowania są " pańskie " w europej skim sensie: senioralnym zarząd­ cą posiadłości ziemskiej35• Rysem wyróżniającym go nie była " absolutność " posiadanego autorytetu, lecz właśnie pańskie zaangażowanie. I nacisk, j aki kładziono na tożsamość " interesu " tego rodzaju władcy z " interesem " kierowanej przezeń korporacji ani nie był niczym nowym, ani nie zasłu­ guje na szczególną uwagę, albowiem tożsamość ta j est cechą immanent­ ną zrzeszenia korporacyjnego. A kiedy później owych pańskich monar­ chów XVIII wieku, pretendujących do roli głowy gouvernement serviteur, zastąpiły rządy ukonstytuowane " demokratycznie " , owa pretensj a uchodzi­ ła za bardziej przekonującą bynajmniej nie dlatego, j akoby tego rodzaju rząd z każdym poszerzeniem kategorii osób uprawnionych do głosowa­ nia umacniał ową tożsamość " interesu " , lecz za sprawą pomylonej wiary, że gdzie " lud " jest panem, tam nie ma pańskości. Rzekomym celem tego przedsięwzięcia korporacyjnego był " dobro­ " byt stowarzyszonych. " Dobrobyt " ów, rozumiany j ako " dobro wspólne " stowarzyszenia i identyfikowany j ako " życie cnotliwe " , nadawał tego ro­ dzaj u państwu postać quasi-moralną i w terminach tej postaci dawało się rozpoznać j ako świecka wersj a " świętej wspólnoty " . " Cnota " , o tyle, o ile stanowiła pewien wzorzec rzeczowych czynów służebny względem pew­ nego wyobrażonego zaspokoj enia i dopuszczaj ący j edynie funkcj onalne odchylenia, była tu odpowiednikiem purytańskiej " prawości " ; różniła się zaś od niej j ako zaangażowanie postępowe (ale niepragmatyczne) , w któ­ rym człowiek ma się kierować " rozumem " , a nie autorytetem Pisma bądź natchnieniem od Boga, i j ako zaangażowanie, na gruncie którego owym poszukiwanym zaspokoj eniem j est nieprzerwane umacnianie j akiegoś 35 Wszyscy oświeceni władcy XVIII wieku zarówno we własnym przeświadczeniu, j ak i w przeświadczeniu poddanych rządzili na mocy prawa dziedzicznego, aczkolwiek niektórzy z nich byli tak ogłupiali, że życzyli sobie, aby wierzono, że ich tytuł do rządze­ nia wypływa z właściwego im " oświecenia " , co, rzecz j asna, nie mogło być faktem.

O postępowaniu człowieka

334

interesu, a nie osiągnięcie ostatecznego ziemskiego bądź niebiańskiego zbawienia. Albowiem ów będący przedmiotem pospólnego dążenia " do­ brobyt " składał się z zaspokoj eń, wszelkiego możliwego rodzaju, j akie nieprzerwanie wypływaj ą z niezmordowanej i zawsze coraz bardziej sku­ tecznej eksploatacj i przyrodzonych zasobów świata. Krótko mówiąc, pań­ stwo oświecone identyfikowało samo siebie j ako korporacj ę rozwoj ową, w której cnota i chciwość miały ustanawiać j edno zaangażowanie kiero­ wane czy zarządzane przez j akiegoś pana i j ego funkcj onariuszy. Samo w sobie było to nie więcej niż szkicem postaci państwa, który wiele pytań pozostawiał nie tylko bez odpowiedzi, ale nawet ich nie stawiał; zarazem jednak było to coś więcej niż takie czy inne wyśnione jedynie Ben­ salem. Wizja ta czerpała natchnienie z niekiedy większej , niekiedy mniej ­ szej, ale nigdy nie znikomej dozy pańskości egzekwowanej przez władców nowożytnych państw europej skich; i na j ej gruncie ich z dawien dawna wy­ konywane prerogatywy, nadzór nad handlem zagranicznym, rynkami i przedsięwzięciami przemysłowymi, nieustanna dbałość o utrzymanie go­ towości bojowej czy obronnej, o moralną i religijną solidarność poddanych i edukację, uzyskiwały nowe ukierunkowanie. Co było instrumentarium podnoszenia dochodów i reliktem zaangażowań na rzecz uwolnienia się od obcych autorytetów, przekształciło się w porządki wyodrębniające pań­ stwo j ako stowarzyszenie integralne. Ale prawdziwą innowacją w le despo­ tisme eclaire nie było pojęcie państwa jako zrzeszenia korporacyjnego ani przypisanie państwu tego konkretnego celu, lecz j asne rozeznanie, że zarzą­ dzanie tego rodzaju przedsięwzięciem korporacyjnym wymaga aparatu pa­ nowania odpowiadającego skali tego zadania. I zbadanie tego wątku było w przeważającej mierze dziełem myślicieli niemieckich. Podczas gdy na­ tchniony philosophe, j ak i co poniektóry z j ego prekursorów, wyobrażał sobie rząd oświecony j ako cudowne dziecko " suwerennego " autorytetu i rozum­ nej życzliwości, kameraliści snuli bardziej przyziemne zamysły, zastana­ wiając się, j akiego aparatu władzy potrzebuje kierownik tego rodzaju przed­ sięwzięcia36. Dziej e państwa oświeconego przynależą w wielkiej mierze do administracyjnych dziejów nowożytnych państw europej skich.

Myśliciele, którzy mieli przejść do historii jako kameraliści, byli w większości profesorami administracji publicznej na uniwersytetach niemieckich i cesarskich, j ak Lud­ wig von Seckendorff ( 1 626-1 692, Gotha) , von Hornigk ( 1 638-1 7 1 2, Passau) , Gasser ( 1 676-1 745, Halle) , Dithmar ( 1 678-1 737, Frankfurt) , ].G. von justi ( 1 720-1 77 1 , Wiedeń i Getynga) , EK. von Moser ( 1 733-1 778, Darmstadt) , Joseph von Sonnenfels ( 1 733-1 8 1 7, 36

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

335

Kameraliści rzecz j asna czerpali z nawarstwiaj ącego się o d XV wieku dziedzictwa nie byle j akich osiągnięć administracyjnej pomysłowości władców nowożytnych państw europej skich, a owocem ich refleksj i był pewien aparat panowania będący nowością nie tyle z uwagi na j ego szcze­ góły, ile z uwagi na j ego totalność: pewien zasób sprawdzonych i stoso­ wanych w razie potrzeby elementów sprzęgli w j edną machinę admi­ nistracyj ną. Machina ta składała się z rad, komisji, organizacji, agencj i, biur, władz i instytutów badawczych; z ministrów, radców, dyrektorów, intendentów, superintendentów, finansistów, księgowych, Steuerriithe, Fachmiinner, Beamten, nadzorców tego i tamtego, inspektorów, statysty­ ków, agronomów, botaników, architektów, inżynierów, technologów, na­ uczycieli i astrologów, których zadaniem było zbieranie informacj i, kre­ ślenie planów, proj ektowanie przedsięwzięć, doradztwo w zakresie za­ rządzania i wdrażanie decyzj i " rządzących " . Urzędy prawne zaj mowały skromne miej sce w tym zamyśle, a kameraliści (podobnie j ak philosophes) nie wiązali większego pożytku z parlementaires. I j eśli pierwszym przej a­ wem " rozumności " rządów oświeconych było samo poj ęcie państwa j ako zrzeszenia ludzi, których wspólnym celem j est " zmuszenie przyrody do dawania tego, czego nigdy dotąd nie dawała" , to j ej wtórnym obj awem był ów " naukowy " charakter zarządzania tym przedsięwzięciem : wyko­ nawcy wyuczeni pewnej doktryny administracyj nej i mianowani wyłącz­ nie z uwagi na zdolność sprawowania urzędu. Owo pojęcie postaci państwa dopuszczało, rzecz j asna, pewną od­ mienność lokalnych urzeczywistnień, a i nie wyskoczyło w pełni doj ­ rzałe z głowy j akiegoś demiurga. Jego implikacj e odsłaniały się stop­ niowo, zawsze przyzywane w imię owej wizji, która miała być nazwa­ na " postępem cywilizacji " , i ponaglane wyzwaniami wojny nowoczesnej . Niemniej od samego początku utajone w nim były owe w zasadniczym Wiedeń) , A.L. von Schłozer ( 1 735-1 8 1 0, Getynga) . Ogólne ujęcie zasad rządu oświeco­ nego można znaleźć w dziele von ] ustiego Die Natur und das Wesen des Staaten, Berlin 1 7 60. " " Należycie ustanowione państwo , pisał w innym miej scu, " musi być ściśle podobne do maszyny, której wszystkie kółka i tryby są precyzyj nie dopasowane do siebie; władca zaś musi być mistrzem, sprężyną czy też duchem (jeśli można się tak wyrazić) , który wprawia wszystko w ruch " (Die Chimiire des Gleichgewichts von Europa) . W dwa wieki póź­ niej Sidney Webb pisał : " Doskonały i odpowiedni rozwój każdej j ednostki niekoniecznie polega na j ak najpełniej szym i j ak najwyższym kultywowaniu jej osobowości, lecz na wy­ pełnieniu w możliwie najlepszy sposób owej skromnej właściwej jej funkcji w wielkiej machinie społecznej " (Fabian Essays, s. 54) .

336

O postępowaniu człowieka

zarysie uj awnione j uż w XVIII wieku zaangażowania kierownicze, które od tamtego czasu okrzepły j ako oczywiste funkcj e nowoczesnych rządów europej skich, a mianowicie: rzeczowe panowanie nad zasobami danego terytorium, włączaj ąc w to energię i talenty mieszkańców; sterowanie działalnością wytwórczą przez umowy, dotacj e, zwolnienia, koncesj e, kary, budżet bądź zamówienia woj skowe itd.; pełne zatrudnienie lub gwaran­ towany dochód; ściąganie podatków przemienione w narzędzie zdobywa­ nia bezpośredniego nadzoru nad wielką częścią " dochodu narodowego " , wydatkowaną na uprzywilejowane zamysły bądź rozdzielaną w postaci " " świadczeń w naturze lub formalnie obwarowanych świadczeń pienięż­ nych; tak zwany rosnący standard życia; dbałość o przymusową ogól­ ną edukacj ę i szkolenie technologiczne; odbieranie " podmiotowości " na rzecz statusu sługi bądź pensj onariusza owej korporacji, chronionego przed przeciwnościami, jakie niesie życie na własną rękę; ograniczanie pra­ wa cywilnego na rzecz reguł instrumentalnych i sądowego rozstrzygania sporów cywilnych na rzecz administracyjnego wprowadzania przepisów i zarządzeń instrumentalnych; wypieranie dążenia do przez siebie wybra­ nych zaspokoj eń otrzymywaniem gwarantowanych korzyści - co wszystko j est rysem państwa niewolników. A cały ów zamysł zaciemniony nazywa­ niem go " publicznym " (zamiast rozpoznania go j ako " pańskiego " ) , poczy­ tywaniem go za zaangażowanie " społeczne " , a i urobioną na kontynencie manierą, na gruncie której samo słowo " państwo " jęło oznaczać sam ów aparat władzy, a przestało nazywać stowarzyszenie ludzi. Natchnione po części tą wizj ą nowoczesnego państwa europej skiego i należytego officii j ego rządu, ale i czerpiące z dziedzictwa władców od dawna j uż zaprzątniętych budowaniem moralnej i religijnej j edności poddanych, praktycznym wdrażaniem idei merkantylistycznych, wymo­ gami wojny, eksploatacj ą posiadłości kolonialnych, a i " problemem ubó­ stwa " , w ostatnich dekadach XVII wieku niemal wszystkie państwa euro­ pej skie zaczynały ustanawiać reżimy odpowiadaj ące w mniej szej lub większej mierze swoistym wizj om " oświecenia " , i na tym tle j ako godne uwagi stosunkowo mało tym skażone wyj ątki odstaj ą Anglia i Hanower37• Ale też bez względu na owo bynaj mniej wcale nie bagatelne doświadcze37 Brak j akiegokolwiek szerszego, zgodnego z tym idiomem zaangażowania mene­ dżerskiego rządu Anglii zauważali często myśliciele kontynentalni G ak choćby Monte­ skiusz i de Lolme) , ale z reguły kładli to na karb uwarunkowań konstytucyj nych, zamiast wiązać ze stosunkowo żywą wiarą w stowarzyszenie cywilne.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

337

nie menedżerskie władca, który w XVIII wieku podejmował zadanie narzucenia tej postaci swemu państwu, napotykał na silny opór. Niemal wszędzie działała siła przeciwstawna: przyciąganie stowarzyszenia cy­ wilnego i tradycj i rządów cywilnych, później na nieszczęście pomylone z laissez-faire i " demokracj ą " . Na przeważaj ącym obszarze Europy na prze­ szkodzie takiemu władcy stała szlachta j eszcze nie wyzuta z j ej privilegio­ rum, taki czy inny kościół j eszcze nie do końca wchłonięty, j eszcze nie zdławiona niezależność lokalna, obstrukcyj ne prywatne prawa własności, wyrafinowanie miast i tradycyjna różnorodność wsi, lokalne oazy pod­ daństwa i (zwłaszcza we Francj i) opór włościaństwa. Przyświecaj ące mu marzenie o powściąganej j edynie przez różnice funkcjonalne j ednolitości i o sprzęgnięciu wszelkich form działalności w j edno podległe centralne­ mu planowaniu przedsięwzięcie nie pasowało do j ego sytuacj i . I nie ma nic zaskakuj ącego w tym, że pierwsze osiągnięcia hołubione pod mianem le despotisme eclaire miały raczej niej ednorodny niż całościowy charakter, były reformami cząstkowymi, przebłyskami idei oświecenia, nie zaś oka­ zami głębokiej strukturalnej inżynierii społecznej . Menedżerska i nauczycielska skłonność królów Francj i była szczegól­ nie przemożna, a natrętny nadzór sprawowany przez Conseil du Roi i j ej funkcj onariuszy (intendents) rozciągał się tak szeroko, j ak na to tylko po­ zwalała sytuacj a: ogarniał rolnictwo i przemysł w tej mierze, w jakiej był w stanie oddziaływać za pośrednictwem doradztwa, inspekcji, przepisów, dotacj i, zasiłków, ulg, darowizn, pożyczek modernizacyjnych, kwot pro­ dukcyjnych, konfiskat, kompensowania strat, urzędowych cen, zakazów i kar. Roztoczona w La Code de la Nature ( 1 755) wizj a Morelly ' ego niosła niewiele treści, które nie byłyby j uż utaj one w istniej ącym ustroj u . D o 1 77 1 roku ustrój ten miał oponentów w osobach parlementaires, a zwo­ lenników (odrobinę krytycznych w stosunku do samego zamysłu i bardzo krytycznych w stosunku do efektywności j ego wykonania) w osobach doktrynerskich ekonomistów. Władcy Hiszpanii z dynastii Bourbonów obrali tę samą drogę, a Karol III zdobył poparcie dwu możnych ministrów, rzeczników oświecenia, hrabiego Aranda i Floridablanki; ale nie zdoła­ li przemóc oporu nadal nieuj arzmionej szlachty, zakorzenienia władzy Kościoła nad edukacj ą, a także awersj i Hiszpanów wobec działalności wytwórczej j ako stylu życia i ich nieposkromionego indywidualizmu. Pombal nie osiągnął w Portugalii niczego więcej niż garść reform w idio­ mie merkantylistycznym; w kraj u nie był w stanie powtórzyć tego, co udało mu się w Brazylii. Najdalej na tej drodze (w granicach ich sytuacji)

O postępowaniu człowieka

338

zaszły państwa, których władcy byli pod głębokim wrażeniem niemiec­ kiej doktryny zarządzania, a którzy zarazem zdołali tak bądź inaczej obej ść sprzeciwy szlachty: Austria, Szwecj a, Dania, Rosj a, Polska, Wielkie Księstwo Toskanii pod rządami Leopolda II i Mediolan zarządzany przez hrabiego Firmiana. Ale, za sprawą szczególnie sprzyj aj ących okoliczności, nieporównanie największy sukces w tej mierze stał się udziałem Pru s . Władcy Prus odziedziczyli zaangażowania woj skowe i organizację stwo­ rzoną przez margrabich marchii cesarstwa i przez większą część XVIII wie­ ku prowadzili wojnę. Podobnie j ak inni książęta protestanccy zdobyli nad­ zór nad kościołem, szkołą i uniwersytetem. Szlachta, inaczej niż we Francji, nie posiadała znaczniej szych "wolności " , które nie byłyby nadaniami kró­ lewskimi i nie mogłyby być obj ęte nadzorem administracyjnym. Niemal czwartą część terytorium stanowiły dobra królewskie, a bogactwa nowo zdobytych obszarów, j ak Ś ląsk i zachodnia Polska, można było eksploato­ wać jako posiadłości " kolonialne " ; w 1 740 roku ziemie korony przynosiły niemal połowę dochodów władcy. Kierując się doktrynami kameralistów rozbudowano aparat rządzenia o nieporównanej w tamtym czasie solidno­ ści i skuteczności działania. We wszystkim, co się tyczy organizacji rządu oświeconego, Prusy stały się i na długo pozostały przewodnikiem Europy. Ale na przeważaj ącym obszarze Europy istniały w tej mierze poważ­ ne przeszkody do pokonania, choć występowały też sprzyj aj ące okoliczno­ ści, które należało wykorzystać. Rząd kierowniczy, a zwłaszcza poczuwa­ j ący się do misj i przewodzenia, potrzebuj e ludności, która zechce być za­ rządzana raczej niż rządzona, i oświeceni władcy europej scy nie mogli narzekać na brak takich poddanych. Należeli do nich j uż to ci, co (z j akie­ gokolwiek powodu) nie mieli do powzięcia żadnych własnych decyzj i, ci rozchwiani moralnie i ci wydziedziczeni intelektualnie, pozbawieni wła­ snych środków rozumienia i przyswoj enia potworności owego moderni­ stycznego, że tak powiem, Baconowskiego odczytania sytuacj i człowieka i officii rządu, a więc j ednostki man q ues potrzebuj ące przywódcy, esclaves volontaires, j ak nazwał ich Duclos38; już to byli to owi " ubodzy " , ci wyko­ rzenieni, ci bezradni, żebracy, co nie mogą wybierać, albo też po prostu ci,

C.P. Duci os, Considerations sur le moeurs de ce siecle ( 1 750) . W później szym czasie Pareto zidentyfikował ich j ako tych, co, pozbawieni pragnień i j akiegokolwiek spoleg­ liwego wyobrażenia o własnych potrzebach (bądź w istocie o świecie, w którym żyj ą) , niezdolni s ą d o postępowania " rozumnego " , a ich " zachowanie " sterowane jest przez " " przekonania płynące z rezyduów upowszechniane przez elitę rządzącą. 38

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

339

c o nie dotrzymali kroku czasom, canaille świeżo uwolnieni z j akiegoś sta­ rego idiomu niewolnictwa, a nie mogący pozwolić sobie na odrazę, kiedy zapachnie im nowym, la classe la plus nombreuse et la plus miserable, j ak, nie bez pewnej przesady, cytuj ąc Neckera, nazwał ich Saint-Simon . I kto też może wiedzieć, j ak dalece zachodziły na siebie te dwie grupy osób j edna­ ko niegotowych na stowarzyszenie cywilne? Pospołu ludzie ci stanowili zbiorowość urodzonych rekrutów armii pensj onariuszy, którzy mieli za­ j ąć miej sce " obywateli " w państwach zarządzanych przez pańskich mo­ narchów i ich funkcjonariuszy. W rzeczy samej , z pewnego bynajmniej nie nieistotnego punktu widzenia, rząd oświecony można rozpoznać j ako pewną nową odpowiedź na to, co nazwano " problemem ubogich " . Dotychczas na " ubogich " patrzono z niej akim zażenowaniem: j ako na leniwych i nieudacznych, co j eśli zużywaj ą mało, owo mało i tak prze­ wyższa to, co wytwarzaj ą. Byli odpowiednikiem " odrzuconych " z kalwiń­ skiej teologii politycznej , " przyrody " , której można wprawdzie narzucić pewien ład za sprawą przenikniętych łaską rządów świętych, ale której nie da się zbawić. Ale na gruncie nowej religii wydaj ności można było ich rozpoznać j ako rozrzutnie marnowany zasób, " największy skarb narodo­ wy " , j ak to rzekł Peter Chamberlen, j ako najbardziej użytecznych i naj ­ gorzej używanych członków owego dotychczas haniebnie źle prowadzo­ nego przedsięwzięcia korporacyj nego39, j ako nieskończenie podatnych na kształtowanie " ubogich " Roberta Owena, nieodzownych w przedsię­ wzięciu obliczonym na przekształcenie " przyrody błądzącej i zmiennej " w " przyrodę odmienioną i uj arzmioną " na służbie ludzkości. Co więcej , wielu rzeczników oświecenia owo rozpoznanie wartości tych dotąd pogardzanych łączyło z wizj ą odrodzenia moralnego. Ludzie, którym zbędność, bieda, niewiedza i niepowodzenie zostawiły j edynie śladową tożsamość, mieli zdobyć poczucie własnej wartości i i stotności, skoro tylko pozwoli się im rozpoznać w sobie cenionych i j uż nie pogar­ dzanych członków pewnej solidarite commune, którą zaczęto nazywać " na­ rodem " . Nie można obdarzyć ich potestate vivendi ut velis; odkupienie w tej skali j est zarazem niepożądane i niemożliwe40• I nie można też ich się radzić: " zagadnienie organizacji społecznej ', pisał w znamiennych Encyclopedie, artykuł Peuple. " "Wolności człowieka, właściwej mu zdolności sprawstwa nie można zwiększyć ani zmniej szyć za sprawą obowiązku przestrzegania reguł, ale można ją okiełznać siłą i wykastrować jałmużną. 39

40

O postępowaniu człowieka

340

słowach Saint-Simon, " musi zostać rozwiązane dla ludu. Lud sam przez się j est bierny i apatyczny i rozważaj ąc tę kwestię, nie można liczyć się z j ego zdaniem " . Ale to lud miał dostąpić szczęścia nowego życia, w któ­ rym nie będzie j uż skazany na łaskę przeciwności; lud był w potrzebie, a j ego los spoczywał w rękach wprawnych i życzliwych menedżerów41 • Obietnica rządu oświeconego była skromna. Nie był to zamysł chary­ tatywny, ale nie było to też zaangażowanie na rzecz przywrócenia utraco­ nych praw tym, co doznali niesprawiedliwości : zamysł ów nie był uj ęty w poj ęciu stanu cywilnego, lecz w poj ęcie pańskości. Jego inspiracj ą była " " racj onalna zgroza wobec marnotrawstwa. Uwagę menedżerów przyku­ wała nie Baconewska bonanza, lecz wydajne wykorzystanie bogactw da­ nej posiadłości ziemskiej . Aparat rządzenia był nadal rudymentarny. I wy­ śniony stan rzeczy, w którym " administracj a osiemdziesięciu lub dzie­ więćdziesięciu ministerstw opiekuj e się i zarządza każdym przej awem życia narodu " 42, w którym wszelka działalność j est czym j est z uwagi " " Ubodzy byli także problemem dla tych, co pojmowali państwo jako societas. Rozpoznawano w nich groźbę dla stowarzyszenia cywilnego, ponieważ j ako wyznawcy błędnej wiary, j akoby nie mieli nic do stracenia oprócz ubóstwa, gotowi byli słuchać żąd­ nych władzy wywrotowców: " pośród tych, co grabili własny kraj z wolności, nie masz ni­ kogo, kto nie posłużyłby się biedotą " ; Botero, The Reason of State, 1 5 89, IV, 7. W podob­ nym duchu wypowiadali się Machiavelli i inni, czerpiąc często raczej z historii Rzymu niż z dziejów nowoczesnych . Jedyne wyj ście, j akie dostrzegano w tej sytuacji, polegało na surowości dla owych spiskowców i pobłażliwości dla nieszczęśników, których nabij a­ li w butelkę. Jedynie Hegel okazał się tego pokroj u bezkompromisowym modernistą, który bardziej subtelnie uj mował tę sprawę. Nowoczesne ubóstwo jest pewnym stanem względnym, nie zaś absolutnym, jest raczej odpowiednikiem nowoczesnego bogactwa niż znamieniem osobistej nieudaczności . Można oczekiwać, że w warunkach nowocze­ snego przedsięwzięcia przemysłowego biedni będą odczuwać ubóstwo j ako niedomogę największą ze wszystkich, przez co staj ą się zagrożeniem dla stowarzyszenia cywilnego będąc gotowi łatwo dać się przekonać, że bieda zostałaby zlikwidowana, gdyby samo państwo jako takie przekształcono w pewną universitatem przemysłową, w której ogrom­ ne zróżnicowanie poziomu powodzenia w zaspokaj aniu pragnień zostałoby zniesione przez przyznanie każdemu równego udziału; to znaczy, byli zagrożeniem j ako gotowi przehandlować własną niedolę za niewolę wszystkich. Zarazem j ednak wielkie dyspropor­ cj e bogactwa są przeszkodą (choć nie barierą) dla kultywowania stowarzyszenia cywilne­ go; i tę przeszkodę można i powinno się zmniej szać przez narzucanie na przedsięwzię­ cie przemysłowe warunków cywilnych (utrzymanych być może w duchu przepisów, j a­ kie wprowadzano w celu wykluczenia oszustwa lub przeciwko zanieczyszczaniu powietrza) , a i egzekwowaniem tam, gdzie to konieczne, j akiej ś rozważnej " pańskości " dla ulżenia wydziedziczonym. 42 Perez Galdós, The Spendthrifts ( 1 8 84) . 41

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

341

na związek z " życiem narodu " i w którym indywidualne dążenie do wy­ obrażonych zaspokoj eń zostało niemal zupełnie zastąpione odbieraniem gwarantowanych świadczeń, był nadal wizj ą odległą. I poza stanem woj ­ ny nie nastręczało się też j asne przewidywanie, że le despotisme eclaire wy­ maga nie tylko " ubogich " , którzy ani nie maj ą, ani nie mogą odczuwać żadnej skłonności po temu, aby opierać się natrętnemu kierowaniu ich życiem, lecz całego narodu, który został w tym sensie spauperyzo­ wany; to znaczy, osób pozbawionych statusu " podmiotu " zobowiązanego do przyjmowania za swoj e warunków cywilnego sposobu życia, a prze­ mienionych w sługi pewnego przymusowego przedsięwzięcia korporacyj­ nego. Bez wątpienia boj ar musi odej ść, ale owo konieczne odsuwanie w przeszłość stowarzyszenia cywilnego, niemożliwość tego, aby rząd od­ dany j akiemuś rzeczowemu przedsięwzięciu był zarazem surowym auto­ rytetem moralnym dyktuj ącym warunki, które należy respektować w dą­ żeniu do j akiegokolwiek celu, owo przeciwieństwo rzeczowej pańskości i rządu cywilnego skoj arzonych w j ednym urzędzie - wszystko to było bądź ukryte, bądź też lekceważone j ako pozbawione znaczenia. Tymczasem zaangażowanie le despote eclaire polegało j uż nie tylko na zarządzaniu państwem j ako zintegrowanym systemem rzeczowych aktywności, lecz i na przysposabianiu canaille do roli, w j akiej ich obsa­ dzono: obj ęło zadanie, j ak to nazywano, " edukowania " ich. Zawłaszczenie przez władców nowożytnych państw europej skich po­ testatis docendi było pierwotnie niewiele czym więcej niż potwierdzeniem ich " suwerennego " autorytetu w sprawach religii. Zostało wykorzystane do modyfikacj i zastanego zaangażowania oświatowego stosownie do in­ teresu oraz doktryny kościoła " narodowego " , czy to katolickiego, czy protestanckiego: choćby inspekcj a Oksfordu i Cambridge z 1 5 3 5 roku za­ leciła pilniej sze studiowanie Pisma i okroj enie programów teologii scho­ lastycznej . Ale wspaniały rozkwit zaangażowania oświatowego, który zbiegł się z wyłanianiem się nowożytnego państwa europej skiego, był w lwiej części dziełem niezależnych myślicieli oświatowych, którzy, na­ wet gdy (j ak j ezuici) pracowali na rzecz Kościoła, czerpali inspiracj ę z " humanistycznej " pochwały istotnego dziedzictwa poznania ludzkiego, które należy przekazywać przyszłym pokoleniom, co na długie lata okre­ śliło programy nauczania szkół kolegialnych i elementarnych w Anglii oraz tak zwanych szkół łacińskich na kontynencie, protoplastek gymnasia i lycees. Byli to ludzie pokroj u Melanchthona, Johanna Sturma ze Stras­ bourga i Rogera Aschama, akuszerzy przej ścia od edukacj i monastycznej

342

O postępowaniu człowieka

i dworskiej do oświaty nowoczesnej ; i ludzie pokroj u Komeńskiego, któ­ rzy zapoczątkowali zmiany sposobów nauczania i uczenia się. Władcy odgrywali często istotną rolę w tym przedsięwzięciu, ale j ako patroni na­ uczania, nie zaś j ako zarządcy systemu oświaty. I najbardziej godne uwa­ gi wysiłki na rzecz zwiększenia edukacyj nych perspektyw biedoty, j ak działalność Bractwa Życia Wspólnego* w Zwolle i Bar-le-Duc, były ini­ cj atywami prywatnymi, podej mowanymi w celu (tak samo j ak to było przedtem w przypadku szkół klasztornych) upowszechniania nieustan­ nie odnawianej kultury chrześcij ańskiej . Dla tych ludzi oświata była za­ angażowaniem wtaj emniczania następnych pokoleń w dziedzictwo mo­ ralne i intelektualne. Ale despotes eclaires wzbogacili cały ów obszar o pewien nowy wymiar: ani Fryderyk Wielki, ani 1 ózef II, ani oświatowi reformatorzy w osiemna­ stowiecznej Francj i nie byli patronami nauczania. I tym, co zapoczątko­ wano w wielu państwach niemieckich (zwłaszcza w Prusach) , w cesar­ stwie i we Francj i, nie była próba zmiany charakteru istniej ących szkół i uniwersytetów, lecz zamysł otwierania możliwości zdobycia alterna­ tywnego przygotowania zawodowego do dorosłego życia przed tymi, co, głównie z racj i ubóstwa, mieli mizerne lub w ogóle żadne szanse w tym względzie. Dzieci " ludu " miały być przyuczane do pewnych podrzęd­ nych, ale bardziej nowoczesnych zawodów, dzięki czemu z obciążenia z punktu widzenia państwa mogłyby stać się czymś bliższym bogactwu i z uwagi na co same mogłyby z większym przekonaniem rozpoznać sie­ bie j ako inteligentny element j ego bogactw naturalnych, j ego " kapitału " ludzkiego. Taki właśnie był zamysł pruskiego Landschulregiment z 1 763 roku, naj ambitniej szego z wielu podobnych przedsięwzięć w owych czasach. Zakłady, w których odbywało się to szkolenie, miały na wpół stary, na wpół nowy charakter i w j akiej ś mierze odzwierciedlały lokalne dzie­ dzictwo: j ak choćby przetrwałe wiej skie szkoły chrześcij ańskie, uzależ­ nione od niepewnej łaski lokalnej dobroczynności i samozaparcia księży lub pastorów. Ale w doj rzałej postaci zamysł ów wyłonił się wtedy, gdy * Broeders des gemeenen levens - wspólnota katolicka założona w XIV wieku przez Geerta Groote'a, świeckiego wychowawcę, który w następstwie obj awienia religij nego postanowił głosić ideał poświęcenia się jezusowi Chrystusowi . Bracia życia wspólnego głosili ideały zbliżone do tych propagowanych przez wcześniej szy ruch beginek i begar­ dów, który podówczas już zamierał. Zaj mowali się przede wszystkim działalnością oświatową (przyp. tłum.) .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

343

uczęszczanie do tych szkół stało się obowiązkowe, kiedy wyraźniej spre­ cyzowano j ego cel zewnętrzny, kiedy stał się przedmiotem nadzoru mi­ nistra oświaty i kiedy zaczęto rozumieć go j ako obietnicę autentycznej education nationale, sztandarowy element centralistycznej doktryny rządu oświeconego: j ako prawo i obowiązek rządu nowoczesnego państwa eu­ ropej skiego co się tyczy " kształcenia narodu " w taki sposób, ażeby każ­ dy człowiek mógł rozpoznać siebie j ako członka tego zrzeszenia korpo­ racyj nego i został przysposobiony do wnoszenia wkładu w dążenie kor­ poracyjne stosownie do j ego zdolności i zgodnie z bieżącą polityką korporacyj ną. W warstwie retorycznej zamysł ów opracowali nade wszystko myśliciele francuscy, i j est to retoryka utożsamienia niewoli z emancypacj ą. Już w 1 763 roku La Chalotais stwierdził w Essai d'educa­ tion nationale, że dzieci la nation są własnością państwa. A choć początko­ wo doktrynę tę odnoszono j edynie do " biednych " , wszędzie tam, gdzie kwitło to rozumienie postaci państwa, stopniowo została rozciągnięta na wszystkich " obywateli " . W rzeczy samej stopień, w j akim w dowol­ nym z państw europej skich ów zamysł przymusowej i j ednolitej , prowa­ dzonej przez rząd education publique stłamsił wszelkie inne zaangażowa­ nia oświatowe, można śmiało uważać za miernik siły, j aką w tym kraj u m a owa koncepcj a postaci państwa. Rząd oświecony był zatem naj rozleglej szą wersj ą państwa rozumia­ nego przez poj ęcie universitatis i rządu j ako zaangażowania teleokratycz­ nego, j aka miała się poj awić od czasu wyłonienia się Europy j ako zbio­ rowiska rozmaitych państw. Rząd ów przyswoił sobie wszystko, co za­ szło przedtem, a i niósł w utaj eniu niemal wszystko, co miało zaj ść później . Wybór " dobrobytu " czy " pomyślności " j ako należytego celu dą­ żenia otwarł ów zamysł na wielość interpretacj i : przydał pewien moral­ ny wydźwięk pewnemu skądinąd odrażaj ąco niewyszukanemu przed­ sięwzięciu i sprawił, że cel ów nie wymagał żadnej rzeczowej zmiany, gdy pańskich monarchów XVIII wieku zastąpiły rozmaicie ukonstytu­ owane rządy i gdy za stosowną korporacyjną analogię państwa zaczęto poczytywać nie tyle posiadłość ziemską, ile zakład przemysłowy. Jest wszakże j eszcze inna uchwytna wersj a państwa poj ętego j ako univer­ sitatis, która zasługuj e na uwagę. I ona nie j est pozbawiona starożytnego rodowodu, a pod pewnymi względami może być rozpoznana j ako rudy­ mentarne wierzenie ukryte we wszelkich wersj ach tego rozumienia. Na j ego gruncie państwo rozumie się j ako stowarzyszenie inwalidów,

344

O postępowaniu człowieka

którzy wszyscy są ofiarami tej samej choroby i j ednoczą się w poszu­ kiwaniu lekarstwa na tę wspólną bolączkę; zaś urząd rządu j est zaan­ gażowaniem leczniczym. Rządzący są therapeutis, kierownikami swego rodzaj u sanatorium, z którego żaden pacj ent nie może się wypisać na mocy własnego postanowienia. Koncepcj a głosząca, że choroba (rozmaicie identyfikowana, j ako śmiertelność, grzech, wina, wyobcowanie od Boga, podatność na błąd, pycha, egoizm, trwoga, anomia itd.) j est atrybutem samej " natury ludz­ kiej " , to, rzecz j asna, mocno wytarta idea; i formułowana z różnym stop­ niem wyrafinowania, była i j est j ednym z najbardziej przekonuj ących ob­ razów położenia człowieka. Ma swoj e miej sce w doktrynie chrześcij ań­ skiej i zdobyła szerokie uznanie w chrześcij ańskiej herezj i, zwłaszcza w herezji wywodzącej się z nauk Manesa; i kiedy wyłaniały się owe sto­ warzyszenia zwane " państwami " i nastręczały refleksj i, koncepcj a ta by­ ła j uż j edną z klisz myśli europej skiej . Gdzie chorobę tę poczytuj e się za nieuleczalną (bądź tak trudną do uleczenia, że nie robi to większej różnicy) lub gdzie wierzy się, że Bóg zesłał na nią lekarstwo, obiecuj ące całkowite wyzdrowienie i niosące do­ raźną ulgę, tam wpływ owej koncepcj i w ramach wierzeń co do postaci państwa może nie być wiele znaczący. W takim stanie wiary rządowi można co najwyżej przypisać zaangażowanie na rzecz łagodzenia co bar­ dziej przykrych obj awów. Przyznawanie mu urzędu zbawiciela nie mia­ łoby sensu. Gdzie chorobę tę rozpoznaj e się j ako przej aw pewnego nisz­ czycielskiego pryncypium zła we wszechświecie i gdzie wierzy się, że re­ cepta na j ej uleczenie zawarta j est w pewnym korpusie wiedzy taj emnej (gnosis) , udzielanej ludziom przez bliźnich będących posłańcami pewne­ go ukrytego i życzliwego Boga, tam może zrodzić się również wiara, że do tych posłańców należą i rządzący czy też że urząd rządzących właśnie im się należy. I trudno poważniej wątpić, że to w ramach j akiej ś tego właśnie rodzaj u doktryny Bacon przeznaczył ów urząd dla korporacj i illuminatorum. Gdzie wszakże wierzy się, że najistotniej szym rysem istot ludzkich j est to, że wszystkie na równi są ofiarami pewnej uchwytnej choroby i że przypadłość owa, pozbawiona zgoła wszelkiej kosmicznej istotności, j est historyczną słabością, którą ludzie sprowadzili sami na siebie, i gdzie sprzęga się to z wiarą, że samo " dobro wspólne " moż­ na utożsamić z odzyskaniem zdrowia (nie zaś, daj my na to, z możliwie naj dalej posuniętym wykorzystaniem bogactw ziemi) i że owo uleczenie leży w granicach ludzkich możliwości, tam otwarta j est droga do rozpo-

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

345

znania państwa j ako przygodnego stowarzyszenia cierpiących, do przy­ znania rządowi państwa funkcji wykonawcy j akiegoś programu profilak­ tyki i leczenia i do utożsamienia " polityki " z umacnianiem tego odczyta­ nia położenia człowieka. Jak Saint-Simon za najbardziej uderzaj ący " " fakt czasów nowożytnych uznał przedsięwzięcie przemysłowe, w ślad za czym doszedł do wniosku, że samo państwo powinno być przedsię­ wzięciem przemysłowym, tak w tym przypadku za najbardziej uderzaj ą­ cy " fakt " czasów nowożytnych poczytuj e się taką czy inną powszechną nerwicę, skąd wyprowadza się wniosek, że państwo należy rozumieć j a­ ko stowarzyszenie ludzi podlegaj ących terapii. I j akkolwiek niewydarzo­ ne może wydać się to rozumienie postaci państwa, rzesza pisarzy rzeczy­ wiście wiedzie tym tropem myśl europej ską. Eksploracj a tego rozumienia państwa w ciągu minionych stu pięć­ dziesięciu lat obfituj e w niezwykłe przygody. Stawiano rozmaite diagno­ zy owej choroby, zarówno banalne, j ak i poważne : ubóstwo, lenistwo, niepewność, poczucie znikomości, życie miej skie, społeczeństwo prze­ mysłowe, niezaspokoj enie seksualne; niepokój , który j ął trawić sumienie XVII wieku; nieokreślone " niespełnienie " , które poeci XIX wieku nazy­ wali " chorobą nowoczesności " , i owo "wyobcowanie " , które przebij ało w myśli wielu diagnostyków, a które Karol Marks wyposażył Q ak wszyst­ ko, czego się tknął) w spoistość prawdziwego przesądu . W rzeczy samej każde kolejne pokolenie myślicieli stawiało własną diagnozę, a każde no­ we uwarunkowanie poddawało nowe określenie owego "wyobcowania " , owego " niespełnienia " czy owej " niepewności " , której trzeba zaradzić. Rozmaicie tłumaczono wyłonienie się (czy, j ak to się powiada, " przy­ czynę " ) oraz dziej e tej choroby, a niektórzy diagnostycy domagali się nawet statusu " naukowości " dla wysuwanego przez siebie twierdzenia, że "wszyscy jesteśmy chorzy " , i dla formułowanego przez siebie roz­ poznania owej niedyspozycj i . Terapeutów odróżnia się od pacj entów z uwagi na zawód; obecnie są nimi socj ologowie, psychologowie spo­ łeczni, psychiatrzy, spece od terapii grupowej i tak zwani "wykwalifiko­ wani pracownicy społeczni " , a właściwe im zaangażowanie polega na " doradzaniu " , " inżynierii zachowani owej " bądź " przebudowie zacho­ wań " . I, rzecz j asna, w oczach stowarzyszonych na zasadzie niedomaga­ nia i rozpoznaj ących sami siebie nie j ako cives, lecz j ako " przypadki " dla j akiegoś therapeutae Q ak i w oczach samych terapeutów) , wszystko j est tym, czym j est w obrębie j ego wartości leczniczej : praca (z wyj ątkiem, rzecz j asna, " pracy społecznej " ) j est " terapią zaj ęciową " , edukacj a leczy

O postępowaniu człowieka

346

z przesądó\03, czas wolny j est najlepszą kuracj ą, " środowisko naturalne " ma działanie profilaktyczne. Jak Bacon rozumiał wszystko (religię, poezję, pracę i zabawę) w odniesieniu do przedsięwzięcia eksploatacji bogactw ziemi, tak w tym przypadku wszystko pojmuj e się w odniesieniu do " zdro­ wia " ; to znaczy, j ednolitej tak zwanej normalności. Krótko mówiąc, gdy poddanych rządu " oświeconego " identyfikowano j ako cokolwiek głupko­ wate dzieci, pogrążone w niewiedzy, skłonne do próżniactwa i zbij ania bą­ ków, a potrzebuj ące nauki, dyscypliny i kierownictwa, w tym przypadku obywateli rozumie się j ako " rozstroj onych " pacj entów wymagaj ących " te­ rapii " . Ci, co powzięli to zapatrywanie na charakter państwa i urząd j ego tak zwanego " rządu " , trafnie rozeznawali, że osiągnięcie wyznaczonego mu celu będzie sygnałem j ego śmierci; zaangażowanie terapeutyczne, ina­ czej niż to polegaj ące na eksploatacj i zasobów ziemi, ma w każdym razie wyobrażalny kres. Wszakże z naszego punktu widzenia interesuj ące j est to, że samo to zaangażowanie j ako takie, a nie dopiero j ego pomyślne wy­ pełnienie, j est już sygnałem śmierci stowarzyszenia cywilnego. Podobnie j ak to j est z wieloma innymi zagadnieniami w naszych czasach, intelektualne eksplorowanie postaci państwa w poj ęciu universitatis, offi­ cium j ego rządu zaś j ako zaangażowania kierowniczego od dawna j est j uż zakończone; miej sce refleksj i zaj ęło powtarzanie idees re�ues44• I długo przedtem, nim koncepcj a ta weszła w XX wiek, wchłonęła tak wiele re­ miniscencj i wcześniej szych wersj i, że dziś zakrawa raczej na swego rodza­ j u antologię wierzeń niż zborną doktrynę. Na przykład, w owej wiązce różnorodnych przekonań, które przechowuj ą się dziś pod szyldem " socj a­ lizmu " , wyraźne niegdyś różnice religijnego, oświeconego, odkupiciel­ skiego, terapeutycznego, produkcj onistycznego i dystrybucj onistycznego idiomów teleokracj i zatarły się całkowicie i obecnie j awią się j ako we­ wnętrzne napięcia, które rzecznicy tej idei mogą najzupełniej dowolnie stopniować stosownie do oczekiwań słuchaczy. Tu i ówdzie uchwytna j est Education publique jest sama w sobie leczniczym procesem uspołecznienia " , a j ej " gałęzią jest tak zwana " oświatowa służba społeczna " , której zadaniem jest usuwać skut­ ki zaniedbań czy oboj ętności rodziców. 44 W obecnym wysypie literatury z obszaru tego, co dziś nazywa się " politologią " , należałoby może rozpoznać pewne sporadyczne nowe dokonania na tym polu. Tyle że wszystko to jest albo asekurancko osadzone na gruncie koncepcj i państwa j ako takiej czy innej korporacj i rozwojowej , albo dotyczy procesów organicznych lub mechanicznych, nie zaś postępowania ludzkiego. 43

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

347

reminiscencj a niemal w czystej postaci: wszystkie współczesne wersj e są niezatarcie Baconowskie, niedwuznaczny j est związek fabianizmu z ka­ meralizmem, a przenikaj ące niektóre wcześniej sze wersj e nadziej e mile­ narystyczne przetrwały w dzisiej szym kulcie postępu, w przeświadczeniu o uczestnictwie w pewnym dobroczynnym procesie teleologicznym. Z ha­ łasem rzucono pewne nowe hasła - " państwo służby społecznej " , " pań­ stwo dobrobytu " , " bezpieczeństwo socj alne " , " uspołecznienie " , "wła­ sność społeczna " , " nacj onalizacj a " , " integracj a " , " inżynieria kulturowa " , " " " " komunizm , " kolektywizm , " socj alizm narodowy , państwo rozumiane j ako " korporacj a usług publicznych " itd. - ale żadnego, które byłoby bez­ pośrednio zrozumiałe dla von Justiego i j ego pobratymców, i nieledwie żadnego, które wydałoby się dziwne (nie licząc j ego mętności) Thomaso­ wi Cromwellowi, Baconowi, Kalwinowi, Fryderykowi pruskiemu, Saint­ -Simonowi bądź komukolwiek innemu skłonnemu utożsamiać rządzenie państwem z egzekwowaniem pańskości . I wszelkie nowe ukierunkowa­ nie, j akie owo rozumienie państwa przybiera w czasach naj nowszych, za­ wdzięcza więcej okolicznościom niż zamysłowi. Teleokratyczny dryf, w który dwie woj ny światowe oraz techniki nadzoru i integracji wypraco­ wane w tych okolicznościach wtrąciły wszystkie rządy państw europej­ skich (zarówno tych walczących, j ak i tych neutralnych) , odzwierciedla się w coraz pewniej szej siebie wierze, że to właściwy kurs . Ideę państwa j ako wszechogarniaj ącego przymusowego zrzeszenia korporacyjnego i j ego rządu j ako kierownika pewnego przedsięwzięcia na­ leży zatem rozpoznać j ako j eden z najbardziej uparcie snutych wątków owej sieci myślenia, którą j est nowoczesna europej ska refleksj a polityczna. Idea ta nie j est Qak czasem się sądzi) owocem niedawnych przygód inte­ lektualnych i nie j est też odpowiedzią na długą epokę oboj ętności i niedba­ łości rządzących, na tak zwane " kapitalistyczne " przedsięwzięcie przemy­ słowe, na wzrost liczby ludności, na " społeczeństwo zatomizowane " ani na diagnozowane ostatnio wyobcowanie człowieka " od siebie samego " . Nie, to sposób myślenia rozwij any w trakcie wyłaniania się Europy j ako zbiorowiska różnorodnych państw i był j uż eksplorowany w odniesieniu do królestw i księstw czasów średniowiecznych. Odzwierciedla nie roj enia wizj onerów, lecz niektóre z przygodnych cech tych państw i okoliczności ich powstania: ślady zniszczonych przez nie starożytnych wspólnot i en­ klaw życia wspólnotowego; przetrwałą pańskość rządzących i stałe po­ większanie aparatu rządzenia; pieczęć wojny odciśniętą na kartach dziej ów nowożytnych; plentitudinem potestatis zdobytą przez szesnastowiecznych

O postępowaniu człowieka

348

królów i książęta, skoro odebrali Kościołowi średniowiecznemu auctorita­ tem docendi i włączyli w poczet swoich pańskich prerogatyw; chciwość nie­ których z ich poddanych, przygodną bezradność i hołubioną w sobie ura­ zę innych, oboj ętność wielu na wolność cywilną; złudzenie demokracji; i j est tym, jak owe rządy - sporadycznie, czasem bezmyślnie, czasem świa­ domie - same siebie rozumiej ą. To rozumienie postaci państwa wczepione głęboko w instytucje cywil­ ne nowoczesnej Europy; skaziło prawo cywilne, wypaczyło słownictwo dyskursu cywilnego. Wśród jego dzieci są parlamenty, wprzódy odarte z ich charakteru j ako krytyków rządów cywilnych i j ako wspólników w dziele kultywowania respublicae, następnie obrócone w targowiska, na których interesy prywatne j azgoczą o łaski rządu-patrona bądź targuj ą się między sobą o dostęp do zaspokoj eń, a w końcu nakłonione, aby po­ czytały same siebie za radę udziałowców pewnego przedsięwzięcia korpo­ racyjnego; prawa zeszły na poziom narzędzi polityki zarządzania (les regles hygieniques pewnego przedsięwzięcia, w rozumieniu Saint-Simona) ; słowa takie j ak " państwo " , " rząd " , " polityka " , " publiczny " , "wolność " , " " " " " " uprawnienie , " obowiązek , " sprawiedliwość , " demokracj a , " podatki itd. zdewaluowały się, skażone wieloznacznością. Niekiedy wyłaniaj ą się reżimy, które z uwagi na ich stanowczość w eksploatacj i skłonności do panowania można poczytać, z wybaczalną dozą przesady, za " repre­ zentatywne " dla tego rozumienia państwa; za wyplenienie do gruntu sto­ warzyszenia cywilnego. To wszakże nie ma dla nas większego znaczenia niż j ako świadectwo na temat tego rozumienia postaci państwa. W rze­ czywistości bowiem żaden reżim przez całe pięć stuleci nowożytnych dziej ów Europy nie " reprezentował " tego rozumienia państwa w pełni, bez ograniczeń; głos stowarzyszenia cywilnego przycichł tu i ówdzie do szeptu, ale nigdzie nie został uciszony całkowicie45• Nowożytny namysł europej ski nad postacią państwa i urzę­ dem j ego rządu eksplorował zatem dwie rozbieżne - odnoszące się do odrębnych typów stowarzyszenia o sobie właściwej logice - analogie, 1 0.

45 Warto może zauważyć, że idee " pokoj u powszechnego " i " rządu światowego " , które w XVIII wieku eksplorowano w terminach stowarzyszenia cywilnego, w naszym stuleciu przedzierzgnęły się w zamysły " zarządu światowego " , którego zadaniem jest rozdzielanie rzeczowych dóbr. Rozstrzygaj ące pociągnięcie w tej mierze dokonało się w okresie oddzielaj ącym Ligę Narodów od Organizacji Narodów Zj ednoczonych.

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

349

przez które zalecał rozumieć państwo, a mianowicie typ stowarzyszenia cywilnego i typ stowarzyszenia przedsięwzięcia bądź celu. Rysem łączą­ cym te dwa rozumienia j est rozpoznanie państwa j ako stowarzyszenia wyłącznego : żaden człowiek nie może być członkiem dwu takich stowa­ rzyszeń . Członkowie stowarzyszenia cywilnego to tyle, co osoby (cives) zwią­ zane wzajemnie nie w granicach j akiegoś rzeczowego przedsięwzięcia, lecz wspólnego uznawania autorytetu praw cywilnych (nie instrumentalnych) wyłuszczaj ących warunki, które należy przyjmować za swoj e w spełnia­ niu wybranych przez siebie czynów. Państwo poj ęte w tych terminach j est tożsame z systemem prawa i jego j urysdykcji. Urząd j ego rządu to tyle co rola kustosza respublicae będącej systemem prawa cywilnego, rozstrzyganie sporów co do znaczenia poszczególnych praw respublicae w przygodnych sytuacjach, aprobowanie czynów i wypowiedzi spełnianych z należytym poszanowaniem tych praw, karanie odstępstw w tej mierze i wyrówny­ wanie wynikłych z tego krzywd, oraz zatwierdzanie zmian w korpusie praw respublicae. Stowarzyszeni są tu zatem związani w sposób formalny; nie na zasadzie zaspokajania rzeczowych pragnień, lecz w ramach warun­ ków, j akie należy przestrzegać w dążeniu do zaspokaj ania pragnień. Wspólną troską cives jest wyłącznie działać właściwie; to znaczy, na grun­ cie adekwatnego poszanowania zaleceń respublicae, które są podatne na ko­ rygowanie w odpowiedzi na zmiany rozumień tego, co "właściwe " . Wyłączność tak rozumianego państwa jest określona niemożliwością uznawania autorytetu dwu niezgodnych systemów prawa cywilnego bądź podpadania pod dwie różne suwerenne j urysdykcj e . Państwo takie j est, co więcej , stowarzyszeniem immanentnie przymusowym z uwagi na to, że zasadza się na uznawaniu autorytetu respublicae, nie zaś na po­ chwalaniu przez wszystkich lub kogokolwiek ze stowarzyszonych wszystkich lub któregokolwiek z warunków, j akie narzuca na postępo­ wanie. I j est stowarzyszeniem przygodnie przymusowym, choć bowiem stowarzyszenie tego typu może być ustanowione na mocy postanowie­ nia każdego ze stowarzyszonych, że będzie związany w terminach auto­ rytetu danej respublicae, to żadne nowożytne państwo europej skie nigdy nie zostało w ten sposób ustanowione46• Logicznym odpowiednikiem Niekiedy wprowadza się powszechne śluby loj alności Q ak choćby w połowie XVII wieku w Anglii) , ale normalnie przysięgi takiej wymaga się tylko od obywateli na­ turalizowanych, to znaczy, ochotników. 46

350

O postępowaniu człowieka

tego przygodnego przymusu j est niedopuszczalność wyj ęcia spod prawa i równość statusu " poddanych " czy też civium . Na mocy nieposiadania przez stowarzyszenie cywilne żadnego wła­ snego rzeczowego celu państwo rozumiane pod tym względem j est z przyrodzenia otwarte na wszelkie przej awy skłonności stowarzysze­ niowych swych członków, zauważaj ąc je (tak j ak zauważa wszelkie inne czyny i wypowiedzi civium) j edynie w warunkach cywilizowanego sposo­ bu życia, j akich poszanowania od nich wymaga. Członkowie stowarzy­ szenia cywilnego mogą zadzierzgać, stosownie do swego wyboru, sto­ sunki uczuciowe, dyskursywne, wynikaj ące z uczestnictwa w zyskow­ nym przedsięwzięciu bądź z zaangażowania na rzecz zabawy, ale na gruncie łączącej ich więzi cywilnej nie można w tym względzie od nich niczego wymagać ani niczego im zabraniać; na gruncie tej więzi wymaga się od nich j edynie przyj mowania za swoj e warunków respubli­ cae. Tak więc "wolność " immanentna więzi tego typu polega, po pierw­ sze, na tym, że stowarzyszeni nie są związani wzaj emnie w dążeniu do j a­ kiegokolwiek rzeczowego celu, chyba że sami tak zdecydowali i chyba że mogą odstąpić od tego dążenia na mocy własnego postanowienia, i, po drugie, na tym, że ich czyny i wypowiedzi nie są nawet zauważane czy zauważalne (a tym bardziej i nie podlegaj ą badaniu lub korygowa­ niu) z uwagi na ich charakter rzeczowy, lecz wyłącznie z uwagi na wa­ runki cywilne, których respektowania się od nich wymaga. I j est to "wol­ ność " wyboru, która j est wykonywana w spełnianiu rzeczowych czynów, lecz także postulowana w posłuszeństwie warunkom respublicae: prawa nie mogą ani określać czynów, ani wyłuszczać w pełni, na czym polega posłuszeństwo tym warunkom. "Wolności " tej nie można zwiększyć przez posiadanie tytułu do udziału w dbałości o respublica i w strzeżeniu j ej ; i nie zmniej sza się ona w sytuacj i nieposiadania tego tytułu; i ci, co są uprawnieni do stanowienia bądź korygowania przepisów respublicae, nie są ani bardziej , ani mniej "wolni " niż ci, co nie maj ą tego upraw­ nienia. Krótko mówiąc, postulatem stanu cywilnego i państwa rozu­ mianego w terminach stowarzyszenia cywilnego są samookreślaj ące się autonomiczne istoty ludzkie poszukuj ące zaspokoj eń swych pragnień w wybranych przez siebie transakcj ach z bliźnimi. Stowarzyszenie przedsięwzięcia składa się z osób związanych na warun­ kach określonego wspólnego celu lub interesu i rozpoznaj ących się wza­ j emnie w ramach wspólnego zaangażowania na rzecz dążenia do tego

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

351

celu bądź umacniania tego interesu . Każdy stowarzyszony j est świadom siebie j ako służebnika celu będącego przedmiotem dążenia. Stowarzy­ szeni mogą tu także rozpoznawać się j ako związani regułami postępo­ wania, że j ednak reguły te, podobnie j ak sami stowarzyszeni, są słu­ żebne względem dążenia do tego wspólnego celu, nie ustanawia to wię­ zi odrębnej . Otóż do j akiegokolwiek celu można dążyć j edynie przez spełnianie rzeczowych czynów; a zatem, stowarzyszeni ci są nie tylko złączeni w rozpoznaniu ich wspólnego celu, lecz także j ako współpra­ cownicy związani w spełnianiu czynów, z których każdy j est (lub ucho­ dzi za) przyczyniaj ący się do osiągnięcia tego wspólnego celu. Tak więc więź tego typu j est rzeczowa; jest stowarzyszeniem w kooperacyj nym " " czynieniu . I może istnieć tyle takich stowarzyszeń, ile j est celów przy­ zywaj ących wspólne dążenie. Państwo rozumiane j ako stowarzyszenie celowe j est zatem zidenty­ fikowane w ramach j akiegoś celu i osób złączonych w dążeniu do tego celu. Cel ów nie j est j edynie j ednym z wielu celów, na gruncie dążenia do których osoby te lub ich grupy mogą doraźnie postanowić się złączyć, ani nie j est sumą takich celów: cele koryguj ą się wzaj emnie i nie mogą być łączone na zasadzie czysto addytywnej j uż choćby dlatego, że każdy j est z konieczności konkurentem każdego innego, j ak idzie o udział w skończonym ogólnym zasobie czasu i energii . Cel ów j est nadrzędnym celem tych osób, takim, który wyznacza wszystkie pozostałe; j est ich tak zwanym " dobrem wspólnym " . I urząd rządu tego rodzaj u państwa pole­ ga na określeniu i interpretowaniu tego nadrzędnego celu i na kierowa­ niu dążeniem ku niemu; to znaczy, na ustalaniu, w j aki sposób będzie się do niego dążyć w przygodnych okolicznościach, i na kierowaniu rzeczo­ wymi czynami stowarzyszonych tak, aby postępki każdego przyczyniały się do osiągnięcia tego celu, bądź też na rozstrzyganiu sporów co do te­ go, j akie działania przyczyniaj ą się do tego, a j akie nie. Określenie wyłączności tak rozumianego państwa j est zatem dwoj a­ kie. Po pierwsze, będąc stowarzyszeniem przedsięwzięcia państwo to j a­ ko takie nie może mieć dwu lub więcej niezgodnych celów; j eśli owo przedsięwzięcie określone jest przez mnogość celów, to cele te muszą być powiązane z sobą systemowo bądź pod względem środków do pewnego celu głównego. Po drugie, j ak tego rodzaj u państwo nie może tolerować czynów odchylonych bądź oboj ętnych względem dążenia do konstytu­ tywnego celu tego stowarzyszenia, tak nie może przyj ąć stowarzyszeń celowych, których cele są odchylone bądź obojętne względem jego celu.

O postępowaniu człowieka

352

Nieuporządkowana wielość samorzutnych stowarzyszeń celowych możli­ wa j est wyłącznie tam, gdzie państwo samo nie j est stowarzyszeniem ce­ lowym. Tak zwane stowarzyszenia " mniej szościowe " mogą istnieć wy­ łącznie tam, gdzie państwo rozpoznaj e się j ako stowarzyszenie cywilne; i tam nie wymagaj ą żadnej autoryzacj i . Co więcej , tak rozumiane państwo j est stowarzyszeniem immanentnie przymusowym, ponieważ więź, którą ustanawia, j est więzią nie tylko w terminach autorytetu założonego wspólnego celu (od którego żadne odchylenie nie j est dozwolone) , lecz także więzią w terminach autorytetu decyzj i kierowniczych określaj ących, j ak w przygodnej sytuacj i będzie się dążyć do tego celu. Być członkiem to tyle, co zrzec się wyboru w tych sprawach47• I j est to stowarzyszenie przy­ godnie przymusowe, choć bowiem stowarzyszenie tego rodzaj u ustana­ wia się w sensie właściwym przez postanowienie każdego ze stowarzy­ szonych, że będzie związany w ramach pewnego wspólnego celu, i przez postanowienie każdego ze stowarzyszonych, że będzie uznawał za swoj e decyzj e kierownicze, co się tyczy dążenia do tego celu, to żadne nowo­ żytne państwo europej skie nie zostało nigdy ustanowione w ten sposób. Odpowiednikiem tego przygodnego przymusu, na gruncie którego stowa­ rzyszeni zostaj ą pozbawieni samostanowienia w postępowaniu, j est rząd, którego urząd polega nie tylko na znaj dowaniu miej sca w tym wspólnym przedsięwzięciu dla każdego stowarzyszonego i na dbałości o to, ażeby żaden stowarzyszony nie pozostał bez zaleceń, co ma robić, lecz również na możliwie efektywnym rozdysponowaniu talentów stowarzyszonych, na wspieraniu każdego ze stowarzyszonych w wypełnianiu jego roli bądź na utrzymywaniu go, kiedy (z racji j akiegoś błędu w zarządzaniu) jest " " bezrobotny . Postępowanie odchylone bądź oboj ętne względem wspól­ nego celu odpowiada tu " zdradzie " w stowarzyszeniu cywilnym; i tak też stowarzyszony trwale niezatrudniony w owym wspólnym przedsięwzię­ ciu bądź taki, któremu odmówiono utrzymania, j est tu odpowiednikiem kogoś wyj ętego spod prawa. " "Wolność immanentna w stowarzyszeniu celowym j est wolnością wyboru tego związania i wypływaj ącą z tego możnością przecięcia tej Ó w immanentnie niedobrowolny charakter takiego państwa uległby bez wąt­ pienia zmianie, gdyby j ego rząd został ukonstytuowany w taki sposób, że decyzj e co do tego, co należy robić, mogłyby zapadać jedynie j ednogłośnie; o ile wszakże reguła liberum veto jest uznaną metodą paraliżowania wszelkiego rodzaj u stowarzyszenia, o tyle jest niezawodną metodą unicestwienia stowarzyszenia celowego. 47

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

353

więzi, j eśli odrzuci s i ę cel tego stowarzyszenia bądź przyj ęty w nim spo­ sób dążenia do tego celu. Kiedy wszakże owo stowarzyszenie j est pań­ stwem, j est to wykluczone na mocy logiki j ego ukonstytuowania. Wier­ ność dotyczy tutaj Q ak w każdym stowarzyszeniu celowym) wspólnego celu, lecz żaden stowarzyszony nie może sam j ej wypowiedzieć, bo ża­ den sam się do niej nie zobowiązał. Każdy j est własnością stowarzysze­ nia, j ednostką j ego zasobów kapitałowych. Może umknąć, j eśli zdoła, ale to, czy ma zostać, czy wolno mu odej ść, j est sprawą decyzj i kierowniczej ; i, oczywiście, j asno rozpoznaj emy to j ako fakt we wszystkich nowocze­ snych państwach europej skich, które zbliżyły się do tego stanu48• Oko­ liczność ta, można by pomyśleć, uj awnia, że państwo poj ęte j ako stowa­ rzyszenie przedsięwzięcia j est cokolwiek chwiej ną budowlą moralną, to wszakże j est sprawa, od której rozważenia się uchylam, aby nie uprze­ dzać badania rzeczowej postaci tego państwa. Ale gdy wykluczona j est owa "wolność " zadzierzgania i przecinania więzi z innymi, to co zostaje? "Wolność " immanentna w takim państwie j est stanem uwolnienia od wszelkich trosk w świecie z wyj ątkiem jednej ; mianowicie dbałości o to, by nie lenić się w wypełnianiu własnej roli w owym wspólnym przedsięwzięciu, by nie utrudniać bądź nie przekre­ ślać owej absolutnej mobilizacj i zasobów, która ustanawia takie pań­ stwo. To stan, w którym żywienie pragnień i dążenie do często iluzorycz­ nych zaspokoj eń i związane z tym ryzyko chybienia własnych celów zo­ stało zastąpione odbieraniem gwarantowanych świadczeń. Posłusznym przypadnie udział w zyskach z tego przedsięwzięcia, a pożądana konsty­ tucj a rządu takiego państwa będzie taką, która czyni to bardziej niż mniej pewnym. Członek takiego państwa cieszy się spokoj em ducha po­ borowego, który j est pewny obiadu49 • Jego "wolność " jest ciepłą, wyna­ grodzoną niewolą. 48 Nie jest łatwo obalić pogląd głoszący, że logika tak ukonstytuowanego państwa wpisuj e w poczet uprawnień j ego rządu możność eksterminacj i stowarzyszonych, których dalsze istnienie ocenia się j ako czynnik nieodwołalnie przekreślaj ący osiągnię­ cie założonego w tym państwie celu. 49 W czasie ostatniej wojny każdy żołnierz w armii brytyj skiej miał obiad, " swój obiad " , nominalnie taki sam j ak obiad każdego innego żołnierza. Żołnierza mogło nie być na miej scu, ażeby spożyć ten obiad, a ustalenie, gdzie daj ą ten obiad, też mogło być wca­ le niełatwe: jeśli żołnierz został odkomenderowany do, daj my na to, szpitala, jego obiad za nim podążał, tyle że mogło to mu zająć dzień lub dwa. Ale obiad ów bez wątpienia ist­ niał, jeśli nawet nie w kuchni, to z pewnością w księgach jakiegoś kwatermistrza.

354

O postępowaniu człowieka

W warunkach Europy nowożytnej owe dwa idealne opisania państwa i urzędu j ego rządu wytyczyły dwa wydeptane szlaki myślenia, które wie­ le umysłów przemierzało tam i z powrotem, a z których każdy wiedzie do pewnego miej sca przeznaczenia, czyli mniej lub bardziej sprecyzowa­ nego rozumienia teoretycznego, z których pierwsze (oznaczone j ako so­ cietas civilis: imperium) dotyczy pewnego stanu formalnego, drugie zaś (oznaczone j ako universitas: dominium) dotyczy pewnego stanu rzeczowe­ go . Rozpoznanie tych przeznaczeń nigdy nie było tak ścisłe, aby całkiem wykluczało nieporozumienia, i po obu tych szlakach podążali i podążaj ą wędrowcy oczekuj ący, ż e dotrą gdzie indziej , niż te szlaki prowadzą. Zatarto nawet zasadniczą różnicę między tymi punktami doj ścia. Błędna wiara, że wszystkie więzi między ludźmi muszą być zadzierzgane w ra­ mach wytkniętych celów i spełnianych czynów, przekonała wielu, że wszystkie stowarzyszenia ludzi muszą składać się z osób już to związa­ nych transakcyj nie w dążeniu do zaspokoj eń indywidualnych, j uż to związanych na zasadzie współpracy w dążeniu do wspólnych zaspokoj eń, i że wobec tego postać państwa musi być określona przez j akiś rzeczowy warunek sytuacj i człowieka. I tak państwo rozumiane w terminach socie­ tatis nazywa się często stowarzyszeniem "wolnej inicj atywy " , podczas gdy w należytym sensie j est stowarzyszeniem " bez inicj atywy " . A i zna­ ki używane do wyrażenia rozpoznania owych przeznaczeń często nie są w pełni określone. Sądzi się, na przykład, że dostateczną identyfikacj ą stowarzyszenia cywilnego s ą " rządy prawa " , podczas gdy sprawą istotną j est charakter tego prawa: czy jest " moralne " , czy instrumentalne. Wę­ drowcy, co chcieli przemierzyć te szlaki, nie zawsze rzetelnie opisuj ą miej sca, d o których doprowadziła ich intelektualna przygoda, a współ­ cześnie na te drogi myślowe na własnych nogach wyrusza tak samo nie­ wielu inteligentnych poszukiwaczy przygód j ak na wszelkie inne: dziś bowiem woli się podróżować w powietrzu i nocą, i do miej sca przezna­ czenia docierać we śnie . I zamęt j eszcze się zwiększył za sprawą żartow­ nisiów obydwu wyznań, którzy poprzestawiali znaki drogowe tak, aby prawo znaczyło lewo, reakcj a - postęp, stagnacj a - rozwój , ubóstwo - do­ statek, konserwatyzm - liberalizm, ślepa uliczka - wolną przestrzeń, wolność - bezpieczeństwo, autorytet - wolność, konflikt - pokój , rywa­ lizacj a - współpracę, bierność - odpowiedzialność, oboj ętność - współ­ czucie, apatia - braterską miłość, piekło - niebo, niebo - piekło itd. I do­ dano j eszcze najzupełniej nieistotne w tej wyprawie miej s ca przezna­ czenia: demokracj ę, autorytaryzm, kapitalizm, biurokrację, pluralizm,

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

355

centralizm itd. I j akiś czas temu całe pokolenie przyszłych wędrowców przebudziło się, aby odkryć, że j eden z tych żartownisiów obydwa te szlaki opatrzył drogowskazami: Wolność, ] eruzalem czy Kukania. Ale nawet j eśli każdy z tych kierunków myślenia j est j asno określo­ ny, konflikt nie znika: obydwa pretenduj ą do odsłonięcia prawdziwej po­ staci nowożytnego państwa europej skiego, lecz są nieusuwalnie rozbież­ ne. Nie byłoby w tym nic godnego uwagi czy zbij aj ącego z tropu, gdyby każdy z nich rozwij ano od początku do końca j ako określoną próbę teo­ retyzowania postaci nowożytnego państwa europej skiego i urzędu j ego rządu . Gdyby tak było, komentator mógłby ograniczyć się do wyłuszcze­ nia każdego z nich, odróżnienia jednego od drugiego i zbadania losów i następstw każdej z tych dwu przygód intelektualnych. Mógłby zauwa­ żyć, na przykład, że podczas gdy członkowie societatis civilis zdolni są do działalności politycznej , wspólnicy stanowiący pewne zrzeszenie kor­ poracyj ne zdolni są rozważać to, co godne pożądania, wyłącznie j ako ich wspólny cel; albo że rząd rozpoznany j ako promotor pewnego interesu ma sens j edynie wtedy, gdy państwo rozumie się j ako stowarzyszenie celowe. Albo też mógłby spostrzec, że nowoczesny europej ski tak zwany " " anarchizm j est cokolwiek mętną reakcj ą na państwo rozumiane j ako pewne przedsięwzięcie i rządzenie rozpoznane j ako egzekwowanie pań­ skości i że anarchizm nie ma żadnego znaczenia ani istotności w odnie­ sieniu do stowarzyszenia cywilnego5 0 • Albo mógłby odnotować, że kiedy " " " Prawo kwestionowane przez " anarchi stę nie jest (j ak on sam j est skłonny myś­ leć) prawem cywilnym, lecz instrumentalnym i " anarchista " dodatkowo clezinterpretuj e j e, przypisuj ąc mu charakter rozkazu, który domaga s i ę odpowiedzi w postaci j akiegoś rzeczowego czynu. Gdy j ednak Peguy wyglądał rewolucji, która zniesie wszelkie autory­ tety (ma revolution supprimera toute authorite) , miał na myśli uwolnienie z j arzma Baco­ nowskiego, wyzwolenie z owej organisation du travail, którą mylił z " kapitalizmem " i nie­ słusznie utożsamiał z nowożytnym państwem europej skim. I było to też owo " odkupie­ nie " , j akiego szukali Ernst Jtinger, Ernst Toller i inni " anarchiści " ze szkoły niemieckiej , w których pismach rozbrzmiewa echo oskarżenia, j akie w stosunku d o civitatis cupiditatis wysuwał HOlderlin: kto próbuj e obrócić państwo w raj , ten zawsze obróci je w piekło. Imponuj ąco rozbuchanym potępieniem państwa rozumianego jako stowarzyszenia ce­ lowego są pisma Proudhona, nieporównanie najbardziej inteligentnego badacza idei " " anarchi i w czasach nowożytnych, który stowarzyszenie takie uważał za une uniformite beate et stupide, la solidarite de la sottise. Zamysł swój opisuj e zaś następuj ąco: trouver un etat de l'egalite sociale qui soit ni communaute, ni despotisme, ni morcellement, ni anarchie, mais liberte dans l'ordre et independende dans l'unite; De la celebration du dimanche, s. 5 9 . Wcale niezła cha­ rakterystyka stanu cywilnego. 50

356

O postępowaniu człowieka

państwo rozumie się j ako stowarzyszenie celowe, j est to analogia całko­ wicie nieuprawniona, albowiem stowarzyszenie pod względem wspólne­ go celu musi wynikać z postanowienia każdego ze stowarzyszonych, że będzie w ten sposób związany z innymi, z postanowienia, które każdy stowarzyszony musi móc odwołać, a żadne nowożytne państwo europej ­ skie nigdy nie miało tej postaci . Ale te skłonności myślowe nie wytyczaj ą j edynie kierunków namysłu teoretycznego; wytyczaj ą rozbieżne rozpoznania postaci państwa i urzę­ du j ego rządu, które wespół składaj ą się na świadomość polityczną Eu­ ropy nowoczesnej . I rozumieć nowożytne państwo europej skie to nie je­ dynie tyle, co rozumieć pewne doświadczenie, które okazało się zdolne wzbudzać czy tolerować te alternatywne odczytania j ego postaci; to tyle, co rozumieć pewne dwuznaczne doświadczenie. Tym, co trzeba wytłu­ maczyć, nie j est obecność któregokolwiek z tych uj ęć, lecz pewna wy­ obraźnia polityczna, która j est j ako taka ustanowiona przez napięcie między nimi. Krótko mówiąc, teza moj a głosi, że nowoczesna świado­ mość polityczna Europy j est pewną świadomością spolaryzowaną, że to są j ej bieguny i że wszystkie inne napięcia G ak te rozpoznawane w sło­ wach " lewica " lub " prawica " , lub w uszeregowaniach partii politycz­ nych) są w porównaniu z tym napięciem zgoła nieistotne . Zgody na to odczytanie postaci nowożytnego państwa europej skiego można by odmówić z tej racji, że zachowuj ę w nim pewną niespój ność, która, j ak się sądzi, powinna dawać się usunąć. I są myśliciele, którzy, dostrzegłszy j akieś tego rodzaj u rozdwoj enie j ak to, które właśnie opisa­ łem, uważaj ą j e za niezrozumiałe i, żeby stało się przystępne dla ich umysłów, poczytuj ą j edną z owych skłonności za przeważaj ącą, drugą zaś za recesywną i w ślad za tym wyglądaj ą ku przyszłości, w której owa ustępuj ąca wreszcie odej dzie, państwo obj awi się zaś w czystej , niedwu­ znacznej postaci . I zwykłym pociągnięciem jest utożsamienie państwa ze stowarzyszeniem celowym j ako dominuj ącą formułą określaj ącą nowo­ czesną europej ską wyobraźnię polityczną i poczytywanie stowarzyszenia cywilnego za formę recesywną. Ale j eśli nawet odsunie się na bok co bar­ dziej niedorzeczne wersj e tego poglądu (mam na myśli wersj e, w których tę formę ustępuj ącą identyfikuj e się w naj zupełniej tu nieistotnych ter­ minach takich j ak " kapitalizm " ) , nadal j est nieprzekonuj ący. Tak wysuwa się domniemanie, że nowożytne dziej e Europy nale­ ży rozumieć j ako ciągłe, bolesne i po części uwieńczone powodze­ niem " poszukiwanie wspólnoty " . Wyłonienie się nowożytnych państw

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

357

europej skich maluj e s i ę j ako zniszczenie pewnej cywilizacj i "wspólno­ towej " , cywilizacj i osób, które były świadome siebie j ako udziałowców wspólnych solidarności i utożsamiały się z głębokimi zaspokoj enia­ mi w ramach celów zbiorowych . (Tak Saint-Simon myślał o Francj i . ) Zdarzenia tego n i e przedstawia s i ę j ako zmiany nagłej , o charakterze katastrofy, lecz j ako stopniowe rozrywanie owej bliskości i gaszenie owego ciepła życia wspólnotowego przez rozrastaj ący się świat zaanga­ żowań transakcyj nych między obcymi (identyfikowanymi j ako " zabor­ czy indywidualiści " ) . To, co nazywam państwem rozumianym w termi­ nach universitatis, poczytuj e się za wyraz tęsknoty ludów europej skich za utraconym poczuciem "wspólnoty " i za próbę odbudowania utraco­ nej tożsamości wspólnotowej . I w pismach Rou sseau i innych widzi się wysiłek przywrócenia wyobcowanym civibus państw europej skich tego, co Comte określił j ako la pensee de [ 'ensemble et le sentiment de la solidarite

commune. Ale takie podej ście do sprawy ma niewiele argumentów, którymi mogłoby do siebie przekonać. Po pierwsze, odróżnienie stowarzyszenia j ako przedsięwzięcia opartego na zasadzie współpracy i stowarzyszenia j ako zaangażowań transakcyj nych j est odróżnieniem w obrębie stowarzy­ szenia celowego, nie opiera się więc na żadnej różnicy istotnej . I choć­ by nawet wyłonienie się nowożytnych państw europej skich oznaczało, o ile możemy rozeznać, upadek tego pierwszego i rozwój tego drugiego (czego nie rozeznaj emy) , nie miałoby to żadnego wpływu na względne dziej e owych dwu zasadniczych rozumień postaci państwa. Państwo j ako koordynator interesów i państwo j ako rzecznik j ednego interesu są tak samo odległe od stowarzyszenia cywilnego. Po drugie, obraz kró­ lestw średniowiecznych j est iście parodystyczny, j eśli pomij a ich pa­ miętne osiągnięcia w eksplorowaniu treści utaj onych w stowarzyszeniu cywilnym, a osiągnięcia na tym polu europej skich państw nowożytnych zostaj ą całkowicie zafałszowane, j eśli w państwach tych dostrzega się j edynie twórców tak zwanego społeczeństwa " zatomizowanego " . Pra­ gnienie narzucenia państwu postaci pewnej solidarite commune j est z pewnością silną skłonnością, niemniej , nie będąc wcale naj silniej szą skłonnością europej skiej wyobraźni politycznej , daj e się łatwo rozpo­ znać j ako swego rodzaj u relikt niewolnictwa, którego ludy europej skie maj ą wszelkie powody głęboko się wstydzić - j eśli nawet trwa w nich j eszcze pewna podstępna tęsknota za ową zimną wygodą właściwej mu

solidarite.

358

O postępowaniu człowieka

Prawdą j est, rzecz j asna, że to szlakiem opatrzonym drogowskazem universitas: dominium podąża dziś liczniej sza rzesza wędrowców. Przemie­ rzaj ą go nie tylko autentyczni badacze intelektualni, lecz również wielkie niesamodzielne rzesze bezradnych i otumanionych wiedzione przez pół­ ludzi wyzutych z choćby krztyny szacunku dla tych, których wiodą. Ale choć tych, co skłonni są obrać tę drugą drogę, j est być może mniej i choć z reguły dorabia im się gębę indywiduów frywolnych, co wyszły ot sobie na spacer, żaden Europej czyk świadom swego dziedzictwa świadomości moralnej nigdy nie był ani nie j est w stanie bez głębokiego poczucia winy zaprzeczyć temu, że stowarzyszenie cywilne stoi wyżej w porządku wartości 51 • Persona będąca odpowiednikiem stowarzyszenia cywilnego, człowiek opiewany przez Montaigne'a i Rabelais, nie j est ani nieokrzesa­ nym egoistą, ani bezdusznym " kapitalistą " , ani legendarnym podłym burżuj em, który (odegrawszy swą rolę) j est obecnie zakałą moralną; i w żadnym razie nie j est postacią przebrzmiałą. Albo też, na pewnej konkurencyj nej zasadzie wierzy się (lub w każ­ dym razie mówi) , że owa przeważaj ąca skłonność nowożytnej europej ­ skiej świadomości politycznej faworyzuj e j akąś funkcj onalnie spoj oną solidarność, osiąganie j ednakowych korzyści i rządy będące zarządcami społecznie preferowanych przedsięwzięć, ale że nie należy upatrywać w tym żadnego popędu (j ak to wyśledzili Durkheim i inni) do przywró­ cenia owego ciepła pewnej utraconej solidarności wspólnotowej i unik­ nięcia j arzma konieczności podej mowania wyborów oraz przeżywania rozczarowań, albowiem ma to być rzeczywiste przeznaczenie narzuca­ ne Europie (a w istocie całemu światu) przez "wymogi epoki " . I wła­ śnie owe "wymogi " (nie musząc zgoła stać się pragnieniami) przeko­ nuj ą o nieadekwatności stowarzyszenia cywilnego i odsyłaj ą je do mu­ zeum osobliwości politycznych . Argument, j aki się tu wytacza, głosi, że stowarzyszenie cywilne należy rozpoznać j ako recesywny rys nowo­ czesnej polityki europej skiej , ponieważ staj e się niemożliwą formą sto­ warzyszenia w przeludnionym świecie poddawanym szybkiej i ciągłej 5 1 Paliatywem tego poczucia winy jest naturalnie oszukiwanie samego siebie. Rzecz­ nicy teleokracj i z rzadka zaniedbuj ą pokłonić się i drugiej stronie: " Pragniemy gospodar­ ki w pełni planowej , społecznej własności wszelkich środków produkcji, gwarancj i za­ trudnienia, szerszej i lepszej opieki społecznej , jednego systemu obowiązkowej oświaty, a wszystko to na gruncie wolnego społeczeństwa " . Albo też uciekaj ą się do formuł ma­ gicznych: " Gospodarka w pełni planowa może ograniczyć swobody indywidualne, ale po­ szerzy zakres wolności osobistej wszystkich członków społeczeństwa " .

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

359

przemianie za sprawą nieukierunkowanego zapału wynalazczych tech­ nologów. I wierzy się (lub też tylko liczy na to) , że Europę (i świat) ocalą przed katastrofą, w ostatniej rzekomo chwili, nie (j ak można by oczekiwać) rządy, których j edyny urząd polega na okre ślaniu warun­ ków, j akie musi resp ektować ów wybuj ały rozwój przygody technolo­ gicznej , lecz rządy, które zmonopolizuj ą ten rozwój , będą go wspierać i nim kierować. Jednakże argumentacj a ta nie ma w sobie nic godnego uwagi, j eśli nawet przymkniemy oko na j ej wewnętrzną niedorzecz­ ność. Skłonność do pochwalania teleokracj i , którą autorzy tej fantazj i przedstawiaj ą j ako wytwór czasów zgoła nieodległych, j e st właściwo­ ścią europej skiej świadomości politycznej od przeszło pięciu stuleci i doczekała się definitywnego sformułowania j uż przed trzystu laty w postaci idei rządu " oświeconego " : owi fantaści nie mówią ani nie maj ą do powiedzenia niczego, czego nie powiedzieliby j uż Bacon i von Justi . Oczywi ście prawdą j est, że w nowożytności europej skiej zacho­ dzą dziej owe przemiany, które faworyzuj ą teleokracj ę (związane zwłaszcza z wymogami woj ny) , a ona sama, gdy j uż uchwyci grunt, nie spocznie w wysiłkach na rzecz utrwalenia okoliczności j ej sprzyj aj ą­ cych, ale idea głosząca, j akoby w nowożytnych dziej ach Europy istnia­ ła pewna nieodparta tendencj a pchaj ąca nas w stronę teleokracj i i że obecnie stoimy j uż przed wyborem między teleokracj ą a katastrofą, na­ leży bez reszty do arsenału mocno wyświechtanych j uż środków reto­ rycznych niepewnego siebie teleokraty. Choć wszakże tych składników owej ambiwalentnej postaci państwa i urzędu j ego rządu nie należy uważać za skłonności myślowe, z których j edna j est dominuj ąca, druga zaś recesywna, to przecież nie sposób ich też uważać za czynniki komplementarne - oba niezbędne (niby wymiary figury na płaszczyźnie) do opisania wszelkiego nowożytnego państwa europej skiego. Societas i universitas oznaczaj ą każde niezależny, samowy­ starczalny typ stowarzyszenia; i moj a teza głosi, że obydwa są określe­ niami państwa nie dlatego, j akoby z przyrodzenia potrzebowały siebie nawzaj em (w rzeczy samej wzaj emnie sobie przeczą) , lecz dlatego, że za sprawą ludzkich wyborów zostały z sobą złączone w postaci nowożyt­ nego państwa europej skiego. I j eśli tak się rzeczy maj ą, niewykluczone, że nie sposób uczynić więcej , niż zaproponować te poj ęcia j ako naj bar­ dziej wydaj ne narzędzia rozumienia rzeczywistej złożoności państwa, przedstawić świadectwa historyczne, na gruncie których można oddalić domniemanie, j akoby były to tylko wymysły fantazj i, nie kłaść na nie

3 60

O postępowaniu człowieka

większego nacisku, niż mogą wytrzymać, i na tym poprzestać. Skoro od­ różniliśmy ten wątek - postać nowożytnego państwa europej skiego i urzędu j ego rządu - od wszystkiego innego, co myślano i mówiono o państwach i rządach, skoro wytłumaczyliśmy to, co myślano i mówio­ no snuj ąc ten wątek, poprzez odsłonięcie związków łączących go z pew­ nym dziedzictwem refleksj i, aspiracj i i dokonań, i skoro prześledziliśmy przygodne losy tego dziedzictwa w czasach nowożytnych, to być może uczyniliśmy coś, dzięki czemu wszystko to stało się bardziej zrozumiałe. Ale pozostaj e pokusa, aby poszukać j akiegoś ogólniej szego wyj aśnienia owej ambiwalencj i niż to, j akie może dać rozumienie historyczne. Myślę, że j est to pokusa, której należy się oprzeć, lecz j eśli j ej ulegniemy, kie­ runek, w którym musimy się zwrócić, nie ulega wątpliwości . Państwo j ako stowarzyszenie ludzi i urząd jego rządu są odpowiednikami po­ staci (to znaczy, samorozumień) stowarzyszonych, tak że wyłuszczenie raz jeszcze rysów tych postaci rzuci może pewne dodatkowe światło i na tę taj emnicę. Otóż może być prawdą, że w charakterze człowieka utaj one są dwie po­ tężne i przeciwstawne skłonności, z których żadna nie j est na tyle silna, aby pokonać bądź zmusić drugą do oddania pola. Jedna j est skłonnością do " samozatrudnienia " , na gruncie czego człowiek rozpoznaj e siebie i wszystkich innych w ramach samookreśle­ nia; to znaczy, w ramach pragnień raczej niż nietrwałych zaspokoj eń i w ramach przygód raczej niż niepewnych wyników. ] est to skłonność do przedkładania drogi nad gospodę, wędrownej konwersacj i nad wynaj ­ dywanie środków do osiągania celów, prawideł ruchu nad wskazówki, j ak dotrzeć do miej sca przeznaczenia, a i skłonność do rozeznawania, że: Droga zawsze ku morzu bieży Pomiędzy obowiązkiem i rozkoszą.

A że ludzie gotowi są tworzyć bogów, których postać odbij a tę, któ­ rą maj ą za swą własną, bóstwem odpowiadaj ącym tej skłonności j est Augustyński bóg o maj estatycznej wyobraźni, któremu, kiedy mógł był zamyślić j akiś wszechświat bezproblemowy, nie brakło ikry, żeby stwo­ rzyć ów złożony ze znaj duj ących sami dla siebie zatrudnienie poszu­ kiwaczy przygód o nieprzewidywalnej fantazj i, żeby oznaj mić im j a­ kieś prawidła postępowania, i w ten sposób sprokurować sobie braci

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

361

zdolnych " dać m u odzew " w samodzielnych tonach, by przepędzić z ni­ mi wieczność na rozmowie. Druga j est skłonnością do identyfikowania siebie j ako wspólnika po­ zostałych w pewnym wspólnym przedsiębiorstwie i udziałowca pewne­ go wspólnego zasobu bogactw i wspólnego zasobu talentów służących eksploatacj i tych bogactw. Zamysł tego przedsiębiorstwa można opisać rozmaicie: j ako poszukiwanie prawdy, dążenie do dobra wspólnego, j ako " " zmuszanie przyrody do dawania tego, czego nigdy dotąd nie dawała itd . Jest to tak zwane przedsięwzięcie kooperacyj ne, a więc zawiązane w ramach decyzji kierowniczych co się tyczy czynów; i j est tu pewna " " naj lepsza droga prowadzenia tego przedsiębiorstwa. Na gruncie tej sa­ moidentyfikacj i wyniki przedkłada się nad przygody i zaspokoj enia nad pragnienia. W rzeczy samej w ogóle nie ma tu pragnień w ścisłym sensie; są tylko oczekiwania korzyści zatwierdzonych w tym przedsię­ biorstwie. Korzyści te mogą być rozmaite: pozycj a, chleb, " teren rekre­ acyj ny " , dochód, zatrudnienie, tak zwana edukacj a itd. Choć wszakże można się nimi cieszyć, nie są to w ścisłym sensie " zadowolenia " ; nie wiążą się z wyborami, lecz z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa i z ową " najlepszą drogą " . Są to " racj e " czy świadczenia i rozdzielane są wedle pewnego prawidła rozdawnictwa, o którym tuszy się, że sprzyj a prowadzeniu tego przedsiębiorstwa. Gotowe są być nazywane " prawa­ mi " do otrzymywania określonych ilości określonych rzeczy, ale kto oczekuj e, że wytwory tego przedsiębiorstwa będą dzielone równo, ten na ogół dozna zawodu . I owo samorozumienie można rozpoznać j ako pewną skłonność (w następstwie czego i wszelką próbę rozumienia tego przedsięwzięcia j ako procesu organicznego rozpozna się j ako błąd) , po­ nieważ opiera się na pewnym szczątkowym pragnieniu, a mianowicie pragnieniu związanym z przedkładaniem bezpieczeństwa odbierania oczekiwanych korzyści nad niepewność poszukiwania zaspokoj enia sa­ morzutnie wybranych pragnień . Bóstwem odpowiadaj ącym tej skłonno­ ści j est właścicielka owej posiadłości o niezmierzonych bogactwach ( " natura " ) , która, choć może być podej rzewana o to, że w gruncie rzeczy j est łaj daczką, niemniej uchodzi za " opatrzność " , nie za autorkę prawi­ deł postępowania, lecz za szafarkę rzeczowych korzyści . I można mniemać, że pewna tego rodzaj u wewnętrznie ambiwalent­ na postać prowadzi nas o krok dalej ku wytłumaczeniu owej dwuznacz­ nej postaci nowożytnego państwa europej skiego i urzędu j ego rządu. Ale istniej ą dobre racj e po temu, by wątpić, że tak ogólny, tak śliski i tak

3 62

O postępowaniu człowieka

spekulatywny osąd " natury ludzkiej " może przesuwać granice rozumie­ nia państwa. Zarazem j ednak jeśli szukamy postulatów, w ramach któ­ rych należy rozumieć nowożytne państwo europej skie j ako stowarzysze­ nie ludzi, właśnie te przygodności postaci człowieka są tym, ku czemu musimy się zwrócić. To, rzecz j asna, gruby błąd mniemać Q ak czynił Karol Marks i paru innych) , że terminy samorozumienia człowieka, a więc i terminy stowa­ rzyszenia ludzi, muszą być w gruncie zawsze te same; że są to, dajmy na to, terminy stosunku człowieka do zaangażowania eksploatacj i bo­ gactw naturalnych świata w imię zaspokaj ania ludzkich pragnień. I oso­ by złączone i przestaj ące razem w nowożytnym państwie europej skim różnią się znacznie samorozumieniem. "Wykarmione mlekiem wielu ma­ mek " , j ak powiada Fulke Greville, mogą nie mieć z sobą wiele wspólne­ go . I samorozumienie każdej z nich j est wielorakie. Niemniej być może j est co nieco do powiedzenia na rzecz domniemania, że tak to się ułoży­ ło, że osoby, ogólnie biorąc, identyfikuj ą się pod względem j ednego bądź drugiego z dwu uwarunkowań nie bardzo odmiennych od owych skłon­ ności, które wyróżniłem, i że to właśnie j est owo napięcie (nie odpowia­ daj ące żadnemu z wielu innych zauważalnych napięć) odzwierciedlone w dwuznacznej postaci nowożytnego państwa europej skiego . Ale też co­ kolwiek jest do powiedzenia na rzecz tego uj ęcia sprawy, zależy od iden­ tyfikacj i tych skłonności j ako historycznych samorozumień, nie zaś j ako powszechnych tak zwanych typów psychologicznych . Każdą z nich trze­ ba rozpoznać j ako przygodną odpowiedź na pewną sytuacj ę historyczną i j ako owoc samoedukacji, a nie j ako postać w j akiś sposób narzuconą przez okoliczności takie j ak ubóstwo lub bogactwo. Każda j est pewnym idiomem przygodnej postaci człowieka, znanym wyłącznie w czynach i słowach. A choć zidentyfikowanie ich w tych kategoriach nie uspra­ wiedliwia uchybienia im w ich odmienności, to w rzeczy samej każe przypuszczać, że nie należy ich sobie aż tak radykalnie przeciwstawiać: każda j est pewną postacią historyczną i postacią w drodze, podatną na zmiany w obcowaniu z drugą. W nowożytnym państwie europej skim nie są w przyj aźni, ale nie są też w ścisłym sensie wrogami; być może, j ak to w XVI wieku mawiano o Anglii i Francj i, j edna j est dla drugiej " "wrogiem umiłowanym . Krótko mówiąc, j eśli, w cokolwiek nieuprawniony sposób, poszuku­ j emy j akoś głębszego niż historyczne wytłumaczenia tego, j ak to się sta­ ło, że postać nowożytnego państwa europej skiego i urzędu j ego rządu

O postaci nowożytnego państwa europej skiego

3 63

zaczęto rozumieć j ako owe rozbieżne analogie societatis i universitatis, to być może da się to znaleźć w przekładzie tej rozbieżności na j ęzyk przygodnych skłonności człowieka; to znaczy, w rozpoznaniu owych analogii j ako odzwierciedleń samorozumień, z których każde j est hi­ storyczną odpowiedzią na wyzwanie świadomości i które wyłoniły się pośród stowarzyszonych wchodzących w skład owych nadal zagadko­ wych stowarzyszeń zwanych nowożytnymi państwami europej skimi, zapuściły w nich korzenie i krzewią się j edna kosztem drugiej w wiecznie zmienneJ proporq 1 . .

.

.

.

.

Skorowidz nazwisk

Abelard Piotr 269 Acton John, lord 276 Albrecht V Bawarski 314 Allen C.K. 156 Ambroży, św. 99 Arand, hrabia 33 7 Arnold Matthew 34 Arystoteles 26, 80, 86, 106, 120, 128-13� 139, 189, 191, 206, 219, 247, 252, 265, 284 Ascham Roger 341 Augustyn, św. 93, 99, 100, 102, 242, 265, 271 Austin John 175, 195

Babeuf Franc;ois Noel 327 B acon Francis 48, 302, 321-325, 327, 330, 332, 338, 344-346, 355, 359

Bagehot Walter 72, 117 Barańczak Stanisław 34, 98 Bartolus z Sassoferrato 259 Beaumanoir Philippe de Remi de 241 Bellamy Edward 327 Benedykt, św. 13 7 Bentham ]eremy 111, 193, 195, 204 Blake William l 02, 272 Blanc Louis 327 Boccacio Giovanni 270 Bodin Jean 283-287 Boecj usz 98 Boetie Stefan de la 104, 206

Bonald Louis de 315 Borgia Cesare 214 Bosquet Pierre 140, 141 Bossuet jacques-Benigne 315, 332 Botero Giovanni 340 Boy- Ż eleński Tadeusz 88, 272 Bracton Henry de 241 Brown Peter 274 Bunyan 1 oh n 206 Burckhardt jacob 270, 312 Burke Edmund 206, 275, 304, 305 Butler Samuel 189 Cellini Benvenuto 270 Cervantes Miguel de 102, 271 Chalotais Louis Rene La 343 Chamberlen Peter 325, 339 Chamsen Andre 200 Charron Pierre 271 Cinq-Mars M . de 211 Ciarendon Edward Hyde 200 Cole 248 Comte Auguste 327, 357 Constant Benjarnin 276, 277 Cornford Frances 80 Cromwell Thomas 302, 305, 347 Cyceron, Marcus Tullius Cicero, cesarz rzymski 206, 241 Dante Alighieri 252 Davi son Emily 189

366

Skorowidz nazwisk

Dernokryt 53 Descartes Rene (Kartezj usz) 45 Dirac Paul Adrien Maurice 29 Dithmar Justus Chri stph 334 Duclos C. P. 338 Dupont-White Charles 327 Durkheim E mile 358 Einfeld Oswald 58 Epikur 297 Erazm z Rotterdamu 271 Ferdynand II, króla Leónu 24 7 Fichte Johann Gottlieb 283, 288 Filip III Dobry, książę Burgundii 212 Filmer Robert 275 Firmian, hrabia 338 Fitzherbert, sędzia królewski 309 Floridablanka, hrabia 33 7 Foix, ród książęcy 212 Fortescue John sir 191, 248, 302 Fourier Charles 327 Fox Charles James 204 Franciszek z Asyżu, św. 270 Fryderyk I Barbarossa, cesarz rzymsko­ -niemiecki 26 Fryderyk Wielki, król Prus 342, 347 Galdós Perez 340 Gasser Simon Peter 334 Godolphin Sidney 187 Greville Fulke 362 Groote Geert 342 Gustaw I Waza, król Szwecj i 257 Halifax 267 Hamid Abdul 221 Hartlib Samuel 325 Hastings Warren 304 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 129, 283, 288-294, 308, 340 Heidegger Martin 37

Henryk VII, król Anglii i lord Irlandii 217, 238

Henryk VIII, król Anglii i Irlandii 219, 302, 304

Hildebrand, później szy papież Grzegorz VII 249 Hobbes Thomas 91, 129, 206, 262, 272, 283

Hoffer Eric 312 Holderlin Friedrich 288, 355 Homer 99 Hocker Richard 316 Hopkins Gerard Manley 101 Horacy, Quimus Horatius Flaccus 41 Horngk Philip Wilhelm von 334 Housman Alfred Edward 80 Humboldt Wilhelm von 277 Hum e David 16, 111, 283 Hyde Edward 200 Innocenty III, papież 249 Jakub I, król Anglii i Szkocji 194 Jakub, św. 247 Jakubowicz Jan 127 Jan od Krzyża, św. 270 Jan z Salisbury 253 Jerzy V, król Wielkiej Brytanii i Irlandii 189

Józef II, cesarz rzymsko -niemiecki 342 Jiinger Ernst 355 Justi Johann Heinrich Gettlob von 334, 347, 359

Kalwin Jan 347 Kant Immanuel 86, 199, 272, 283, 306 Karol l, król Anglii i Szkocj i 187 Karol III, król Hiszpanii 337 Karol VIII, król Francj i 246 Keats George 98 Keats Georgiana 98 Keats John 98 Kelvin, lord 28, 29 Kierkegaard S0ren 2 72 King Henry 98 Kołakowski Leszek 111

Skorowidz nazwisk Knox ]ohn 318 Komeński ] an Amos 342 Konstantyn Wielki, cesarz rzymski 317 Krzemień-Oj ak Sław 127 Last Hugh 118 Lee Robert E. 187 Legutko Ryszard 38 Lenin Włodzimierz 327 Leopold II, cesarz rzymsko-niemiecki 338 Lenz 320 Lloyd George David 189 Lloyd-Jones Hugh 164 Locke John 275, 276, 283 Lolme Jean Louis de 275, 336 Ludwik XI, król Francj i 238, 256 Ludwik XIII, król Francj i 256 Ludwik XIV, król Francj i 278 Lukrecj usz, Titus Lucretius Carus, cesarz rzymski 98 Luter Martin 268, 316 Mabbott ] . D . l O Machiavelli Niccolo 247, 274, 275, 340 Madison James 275 Maistre ] osep h de 315 Maitland F. William 117 Malory Thomas 253 Manes 344 Marek Aureliusz, cesarz rzymski l 03 Marks Karol 327, 345, 362 Marsyliusz z Padwy 244-246, 259 Martineau Harriet 98 Melanchton Filip 341 Michel de l'Hópital 263 Mill john Stuart 30, 86, 204, 206, 283 Montaigne Michel de 88, 104, 271, 272, 358

Montesquieu Charles-Louis de (Monteskiusz) 206, 219, 275, 277-282, 306, 336 Morelly 337

Moser Friedrich Karl von 334 Myślicki Ignacy 111

367

Necker Jacques 339 Newman L. W 103, 130 Nietzsche Friedrich 272 Ockham William 270 Oktawian, Gaius lulius Caesar, cesarz rzymski 118 Owen Robert 324, 327, 339 Paine Thomas 275 Pareto Vilfredo 338 Pascal Blaise 271, 272 Pater Walter 271 Peguy Charles 355 Penn William 280 Petrarka Francesco 2 70 Petty William sir 305 Pico delia Mirandola Giovanni 271, 272 Pi t t William 204 Platon 38-42, 62, 86, 164 Pombal Sebastiao Jose de Carvalho e Melo 337 Prince Henry 298 Proudhon Pierre Joseph 355 Ptolemeusz z Lukki 191 Rabelais Fran�ois 93, 94, 271, 358 Radne jean-Baptiste 29 Ranke Leopold von 276, 320 Rau Zbigniew 276 Retz jean-Fran�ois-Paul de Gondi de, kardynał l 08 Richelieu Armand-Jean du Plessis de, kardynał 278 Rousseau Jean-jacques 179, 268, 357 Saint German Christopher 302 Saint-Simon Henri de 288, 325, 326, 329, 339, 340, 345, 347, 348, 357

Salisbury Robert Gascoyne-Cecil, lord 275 Sartre jean-Paul 262 Savonarola Girolamo 275

368

Skorowidz nazwisk

Schłozer August Ludwig von 335 Seckendorff Ludwig von 334 Shaftesbury Anthony Ashley Cooper, lord 112 Sidney Algernon 275 Sismondi Simone de 327 Siwek Paweł 40 Smith Adam 58 Smith Thomas sir 316 Sokrates 39 Sonnenfelf Joseph von 334 Spinoza Benedykt de 111, 283 Sturm Johann 341 Sylwester II, papież 23 6 Syme Ronald sir 118 Szekspir William 223

Tomasz z Akwinu 252, 315, 332 Tomasz z Kempis 270 Trocki 194 Urlich Leon 223 Vico Giambattista 127 Viilon Fran�ois 270 Webb Beatrice 302 Webb Sidney 327, 335 Wensleydale, lord 331 Wikarj ak Jan 322 Wilkes J. 331 Wolff Stefan 58 Yeats William Butler 311

Thomson James 97 Tocqueville Alexis de 276, 308 Toller Ernst 355

Zinzendorf, hrabia 298 Znamierowski Czesław 111

Skorowidz poj ęć *

aisthesis l 06

anarchia 216, 2 8 8, 316, 355 anarchizm 355 autopreferencj a 66 autoreferencj a 66 autorytet 36, 74, 8 2, 91, 94, 96, 108, 176, 203, 232, 274,

135, 137, 178-180, 207, 210, 245, 249, 2 8 0, 2 84,

145, 151, 173, 191, 199, 201, 214, 216, 229, 255, 256, 272, 285 - a wojna domowa 217 - cywilny 174, 177, 207, 209, 285-2 87, 349, 352 - prawa 179, 232, 275, 282, 2 8 6, 293, 295, 349 - władzy 163, 166, 215, 218, 220, 224, 229, 234-237, 239-241, 247, 248, 250, 253, 258, 263, 281, 282, 303, 313, 314, 316, 318, 333

byt społeczny 113-115 cives 128, 131, 142, 145, 148, 149,

152, 162, 166, 168, 169, 18 6, 208, 225, 306, 308, 310, 325, 32 6, 336, 343, 346 civitas 12 8, 130, 131, 145, 149, 180, 201, 208, 226, 230, 234, 241, 245,

250, 252, 274, 276, 325, 327, 331, 329, 355 - cupiditatis 325-327, 329, 331, 332, 355 - peregrina 274, 276, 281 - vel regnum 234 cnotliwość 8 6, 90, 93 czyn sprawiedliwy 91

demokracj a 191, 206, 218, 219, 337, 348, 354

- parlamentarna 2 60 despotisme 277, 278, 332, 333, 334, 341,

355

dobro wspólne 76, 116, 139, 179, 310, 320, 321, 333, 344, 361 dominium 167, 240, 301-303, 354, 358 - utile 239

dyskurs - perswazyjny 64 - "wyj aśniaj ący " 64 działanie - a wytwarzanie 47 - alternatywne 56, 105 - j ako odpowiadanie na przygodną sytuacj ę 48, 54, 64, 67, 270 - j ako rozumienie 46 - jako zaangażowanie intelektualne 53 - sprawcy 51, 52

* Skorowidz nie obej muj e nazw geograficznych.

370

Skorowidz poj ęć

" " dzianie-się 1 1 , 1 2, 1 5-39, 43, 44, 1 06, 1 09, 12 1

- a przygodność 1 2 1 - j ako " coś-w-szczególności " 12 - j ako przej awy inteligencj i 23, 44 - nie będące przejawami inteligencji 24 fakt 1 2, 13, 1 8, 345 Geist 289, 294 Geistesgeschichte 1 1 6 Gesetze 293, 294

grzech 98, 99- 1 0 1 , 344 - pierworodny g. samolubstwa 3 1 5 identyfikacj a 1 5, 16, 30, 44, por. postać idealna - błędna 1 5 - j ako diagnoza 1 8 idiom - badania 27-29, 44 - wiary, religii 102, 320, 324, 327 interes - publiczny 285, 330 - wspólny 1 28, 1 36, 1 38, 1 50, 1 62, 1 96, 242, 278

j askinia Platońska 38-42 j ednostka 1 87, 233, 265, 277, 298, 335 - antyj ednostka 3 1 2 - manque 308, 3 1 0-3 1 2, 329, 338

j ęzyk - moralności, postępowania moralnego 29, 73, 77-80, 89, 92, 94-96 - obcowania powszechnego 1 44 - reguł 1 45 - właściwości 1 4 kolonializm 303-305 konstytucj a 1 73, 260 - amerykańska 275 - angielska 1 1 7 - monarchiczna 280 - republikanska 280, 306

korporacj a, zrzeszenie korporacyjne, przedsięwzięcie korporacyj n e 1 34, 1 39, 242, 245, 270, 279, 300, 301, 3 1 8-32 1 , 339, 34 1 ,

23 1 , 248, 282, 303, 323, 343,

233, 252, 284, 306, 328, 344,

236, 238, 240, 253, 260, 261, 285, 296-299, 3 1 2, 3 1 4, 3 1 5, 330-334, 336, 346, 348, 355

zob. również stowarzyszenie korpo­ racjne Kościół 2 1 8, 227, 237, 238, 246, 248, 250, 252, 3 1 1 , 3 1 2, 3 1 7, 3 1 8, 335, 339, 346 - anglikański 2 1 7, 3 1 4 - katolicki 3 1 4-3 1 8, 341 - narodowy 31 1 , 314, 339 - protestancki 314, 34 1 - przywilej e K. 250, 254 królestwo 1 67, 216, 223, 298 - średniowieczne 2 1 2, 2 1 5, 225, 234-25 1 , 253-257, 263, 274, 294, 299, 301, 302, 312, 314, 347, 357 laborare est orare 324 lex 128, 1 49-165, 1 69, 1 72-1 75, 1 80,

1 90, 1 95, 1 99, 200, 203, 236, 295, 296 - a werdykt prawny 1 58 - facit regnum 236 - j ako system prawa 150 - j ako zasada stowarzyszenia 1 54 - la łoi 280, 28 1 los człowieka 97, 98, 265, 266

ład publiczny 41, 1 69, 300 medycyna l 03 minimalne warunki epistemologiczne 1 6 monarchie 277, 280, 281 - civile 1 27

moralność 94 zob. również postępowa­ nie moralne, j ęzyk moralny - autonomia moralna 94 - doświadczenie wyboru moralnego 95

Skorowidz pojęć - j ako naturalny język 94 - krytyczna 96 - racj onalna 96 mowa potoczna 73 namysł 12, 20, 55-60, 62, 64, 73, 81, 83, 95, 105, 106, 110, 124, 182, 183, 201, 205, 283, 296, 315 - a działanie 55 - a lex 100, 161 - a państwo 258, 277, 278, 296, 348, 356 - a perswazj a 62 - a polityka 196, 197, 200, 202, 203, 205, 210 - a rządzenie 190, 192, 194, 224, 258 naród 313, 339-341, 343 natura ludzka 76, 110-114, 117, 138, 271, 284, 334, 362 nauka 28, 31, 37 zob. również psycho­

logia, socj ologia

37 1

- j ako stowarzyszenie 273, 282, 283, 351

- j ako universitatis 226, 233 - narodowe 212, 214 państwo przebrane za kupca " 304 " perswazj a 59-63 phronesis l 06

polityka 128, 184, 185, 187, 188, 189, 192, 195, 196, 206, 207, 210, 228 - a rządzenie 190, 191 porządek badania 23, 26, 27, 29 postać idealna 14, 16-18, 20, 22, 24, 25, 27, 28, 30, 31, 34, 36, 43, 108-113, 118, 123, 127-129, 131, 142, 206, 277, 278

postępowanie zob. również działanie - a rozwiązania ostateczne 59 - a sprawczość 49 - a stanowienie o sobie 49 - człowieka 42-44, 100, 118, 123 - haniebne 92 - inter homines 35, 47, 48, 52, 59, 68,

obiektywność 64, 65 obowiązek 81, 82, 84, 90, 177-180 - cywilny 177, 178, 186, 195, 200, 209, 285, 298

- powinności cywilne 152 obywatel, obywatele zob. cives odróżnienie kategorialne 25 odwaga j ako źródło czynu 53 orzecznictwo 154-157, 165 zob. także lex osadnictwo 212, 303, 304 oświecenie 117, 320, 332, 333, 336, 339

" " panowanie ludzi nad rzeczami 48 państwo 128 - europej skie nowożytne 9, 10, 128, 211-363

- j ako civitatis cupiditatis 325-327 - j ako organizm 225 - j ako rodzina 225 - j ako societatis 226, 272, 274, 283

69, 73, 105, 138

- j ako samoobj awienie 88, 91 - j ako samoustanawianie 88, 91 - moralne 29, 37, 74-77, 81-83, 85 - postulaty 57 - usprawiedliwienie 83-85 pragmatae 43, 45, 48, 53, 58

praktyka 26, 35, 48, 69, 70-72, 74, 75, 102, 104, 114, 116, 117, 118, 140, 142, 143, 169, 201, 208 prawa 98, 181, 204, 361 prawo 128, 149, 228 zob. również lex - obywatelskie 130, 275 - prywatne l 73 - publiczne 173 - rządy p. 182, 276, 310, 354 - rzymskie 226 - system p . 150, 157, 171, 172, 208, 229, 255, 280, 282, 293, 349 - systemy prawne 29 procedura 24 proces 24, 25

372

Skorowidz poj ęć

- społeczny 36, 106, 131 - uspołeczniania l 03 przygodność 119, 120 przywilej e 192, 193, 196, 204, 207, 208, 210, 231, 233, 243

przywództwo, przywódzcy 176, 191, 235, 281, 298, 311, 312, 338 psychologia jako nauka 31-36

societas 104, 229, 262 - cupiditatis 328, 329

socj ologia j ako nauka 31-36 solidarność 310, 313-317, 327, 334, 357, 358

społeczeństwo 35, 103, 104, 114 - j ako system 35 - feudalne 244 Sprachgefiihl 96

racj e 31, 35, 50, 53, 58, 89, 94, 140, 144, 154, 157, 192, 203 Recht 291-293 reguła, reguły 145-149, 161, 169-171, 188, 197, 201 religia 97-99, 101, 102 respublica 128, 169-179, 181-197, 199, 200, 202-205, 209 - autorytet r. 172, 174-176, 191, 195 - j ako system prawa 172, 193 - reguły ustanawiaj ące 170 - samolegalizowanie się r. 173 republique 277, 279, 283, 285

rozumienie - a postaci idealne 22 - bezwarunkowe 40 - j ako działanie 45, 46 - j ako identyfikowanie 15, 17 - j ako opowieść 123 - teoretyczne postępowania 9-125, - warunkowa płaszczyzna 15, 22, 38, 44

rząd oświecony 320, 334, 335, 338-340, 343, 346, 359 rządzenie 163, 168, 169, 209

- j ako autorytatywne wychowywa­ nie 279 - typ dyskursywny 163 - typ nakazowy 163 salus populi 236

samoobj awianie 88, 91-93, 100, 118,

sprawca 23, 38, 46-48, 50-95, 100-119, 163, 166, 186, 198, 268, 274,

123-125, 131-150, 162, 167, 170, 180, 182, 184, 204, 228, 233, 245, 246, 292, 304 - wolny s . 49, 51, 92, 94, 105, 131, 180, 264, 283, 293, 329, 332 sprawiedliwość 91, 175 - vertu 279, 281, 282, 284, 287, 332 stan cywilny, obcowanie cywilne 9, 127-210, 217, 261, 274-276, 281, 285, 287, 295, 332 - a system reguł l 70 - cztery naczelne znamiona 129 - j ako postać idealna 200, 206 state 222, 262 stowarzyszenie 104, 129, 208 - cywilne 9, 10, 37, 131, 133, 139, 140, 143, 144, 147, 148, 150-154, 158-177, 180-185, 191-196, 198, 210, 202, 204, 206, 207, 236, 241, 258, 272, 276, 281, 282, 286, 295, 298, 303, 306, 307, 309, 310, 312, 316, 319, 320, 325, 331, 332, 337, 339-341, 346, 348-358 - korporacyjne 230, 237, 242, 246, 281, 285, 313 - przedsięwzięcia 132-140, 142, 145, 149, 151, 152, 158, 159, 161, 169, 18� 182, 189, 195, 196, 206, 21� 288, 300, 306-308, 349, 353 subiektywność 64, 65

141, 163

samoustanawianie 88, 91-93, 101, 118, 141, 163

świadomość refleksyj na 12, 105, 106, 110

Skorowidz pojęć teleokracj a 233, 3 1 5, 3 1 6, 32 1 , 346, 358, 359 teoremat 1 1 - 1 3, 1 8, 20, 26, 30, 32, 39, 44-46, 50, 1 46, 1 92 teoretyzowanie 9-13, 1 7, 24, 26, 29, 34, 36, 37, 1 08- 1 1 0, 1 1 7- 1 19, 124, 1 38 - a metafizyka 3 7 - a nauka 36, 37 - a to-co-j eszcze-nie-rozumiane 21 - j ako bezwarunkowa przygoda 1 9, 2 1

tożsamość - j ako preadicamentum 23 - kategorie 23, 26 - ni ewieloznaczna kategorialne 26, 27, 29

- poj ęciowa 14 - samodzielna 20 - wieloznaczna kategorialne 26, 30 universitas 226, 227, 23 1 , 233, 234, 24 1 ,

244, 248, 249, 251, 253, 255, 261, 296, 3 1 5, 3 1 7, 3 1 9, 321, 325, 332, 346, 357, 363 - cupiditatis 329 utilitas publica 236, 274 utopia 30 1 - Cockaigne 322, 327 - Schlaraffenland 1 87 uzus 72, 1 9 1

warunkowość 1 9 wieloznaczność kategorialna 27, 3 1 więź 1 4 1 - cywilna, obcowania cywilnego 1 27, 1 30, 1 3 1 , 1 39, 1 44, 1 58, 1 68, 1 87, 275, 326, 350

373

- feudalna 255, 257 - idealny typ w. międzyludzkiej 9 - incydentalna 1 2 1 - korporacyjna 231 - militarna 1 30 - moralna 82, 1 30, 183 - religijna 1 30 władza 1 67, 1 76, 220, 22 1 , 254, 262, 323

- cywilna 1 66, 1 91, 283, 277, 329 - suwerenna 261, 261 - rządu 214, 2 1 8 woj na 305-307, 32 1 , 325, 335, 336, 338, 34 1 , 347, 353, 359 - cywilna 1 30 - domowa 130, 1 87, 2 1 2, 2 1 7, 240, 246 wola 49, 5 1 , 65, 94, 1 6 1 , 17 1 , 1 80, 20 1 , 232, 245, 246, 286, 292 - boska 1 8 1 , 248 - subi ektywna 53, 202, 266, 272 - Wille 290, 291, 294 - wolna w. 66, 68, 264, 265 - wspólnota w. 1 35, 1 39, 296 wolność chrześcij anina " 3 1 6 " wolność 237, 282, 292, 308, 348, 350, 352-354 - a odpowiedzialność 240, 266 - a sprawstwo 49, 53, 94, 27 1 , 307, 31 1 - cywilna 1 80, 1 8 1 , 1 92, 1 94, 2 1 0, 236, 348

wspólne dobro zob. dobro wspólne wspólny system wartości 77 zachowanie 34 zmiana społeczna 36