Mukaddimetü'l-Edeb [PDF]

Zitiervorschau

---====--':'-~~~~-~1 \ t) " ..

ATAT O R K K OL TOR, DIL VE T ARIH Y OK SEK K U R UM U TO R K D i L K UR UM U YAY IN LARI : 535

~..".",

~~~

_ EBU'L-KASIM CÁRU LLÁH MAHMU D BIN 'ü MAR BIN MU HAMMED BIN AHMED . EZ-ZAMAIj~ARi EL-~ VA R IZM i .

MUKADDiMETÜ'L-EDEB IjVÄRizM T ÜRKÇESi iLE TERCÜMELi ~U~TER NÜ SHASI • GI R I~, DIL OZELLtKLERI, METtN, INDEKS

NUR I YOCE

2.

Baskr

ANKARA 1993

~

Ru esn-in S846 uYlh u n ulUo gó re bUlu n )'3IY ln . ttn::umr w: ik, ibu b"klan Tiirk Dil Ku rv.m u·1Uo " iu ir.

Haztrlayan : Prof. Dr. Nuri VOC E tncdrym : Prof. Dr. Md iha ANBARCIOCLU 'kinri Baskl : aooo

•

ISBN 975-16-067-7

III

i çi ND EKiLER Û nsöz

__ __

G i R I~ ve

v

__

DiL ÖZ ELLiKLERI

.

GIR i~

3

H árizm böJgesinin islámi yett en önceki durumu H êriam bö lgesini n tslämÎ dcvir vc Tilrklesrnesi Za ma hsa rl'nin hayau ve eserler i a) Hayau b) Eserleri M ukaddi metii'l-edeb nasrl bir eserdir?

,.

Mukaddimerü'l-edeb'In Harizm Tiirk çesi ile rercümef nüsha lan

M u ~~ddimetü'l-edeb'in ~~~Ier niishast

: "'........................... _...........

3 4 6 6 6 7

8 9

a) Neden ~u~ter n ûshasr seçild i? b) ~u~te r n êshasmm taruulmasr M ukaddirnet ü'l-edeb iizerinde ya prlan çalrsmalar

12

MUKADDiMETÜ'L-EDEB'IN DIL OZELLiKLERI

'5

a) imlä özellikleri Ünlü lerin yazJlI~1 Ün süzlerin yaz l h~1 b) Ses bilgisi özellikleri Ün lüler Ü nsüzler c) $ekil bilgist ozellikleri ,.., ,......................................................... ç) Kelime hazinesi , , ,...... d) Metinde geçen isletme ekleri

9 10

15 15 16 17 17 19

24 24 27

METIN

29

iNDEKS

8,

Bibliyografya Kssaltmalar Yardrmcr isêreûer

, ,.................................................................. ,......................................................................

2 17 225 228

ONSOZ Mu~addimetü'l-tdeb, meshur tefsir vc lügat álimi Zarnahsarl'nin; 1~27·1144

yrllart arasmda yaz tp, lJärizITl§ah Atse'a sundugu, Ar apça pratik bir sözlü ktü r. Eserd eki Arapça kelime ve krsa cu mleleri n anlamlarr sa n r aral anna pek çok nüshada T ürkçe, Farsça, birnüshada bunlara il áveten Mogetea ve bir nüs hada d a yalmz tlärizmce (I ra n dili ) ile yazrlmq n r. Bilinen nüshalar a rasmda en esklleri Hä ris m T ürkçesi ve Farsça ile tercü meli olan nüsh alardrr. • Eser üzeri nd e §imdiye kader çall.JrnlJ clan bilginlerd en a ncak bi r kisrm Hári zrn T ürkçesi d il malzemesi ile ilgilenmis, fakat bunlann hiç biri hu ma lzemeyi bütünü ile de ab p isleme imkärnm b ula manusn r. Bcnun için bit bu arasurmameda her seyden önce eserde ki Häriam T ür kçesi dil ma lzemes ini orta ya çrkarmayr ön pJanda tuttuk. Bu mak sadla, inçded i~imiz çesitli nüshalar arasmd an, gerek dil özellikleri ve ,gerekse l ügat zenginligi konusunda, ta~ldlgl de~eri dikkate alarak, ~u~ter n üsha sr üzerinde çahsmayr d aha uygun gördük. • ."'!'Çehsmamm n "Girif' krsrrunda tlärizm bölgeeinin Islam kültü rü ne girmesi, Mukaddimet ë'f-edeb'In mü ellifi, eseri n mähiyen, nü shal an, vc bunlar üzerinde ya pJlan çahsmalar ile eserin dil özellikleri ana hatlanyla belirtilmistir.

türkl~mesi

Bundan senraki bölü m, eserde bulunan Ijärizm Türkçesi dil malzemesinin cranskri psiyonlu bir met nidir. Arap harfli metnia, gerek imlä ve gerekse ses yönünde n , tra nskripsiyonlu metinde ta m ya nsru lmasma elden geldig; kader dikkat etti k. Metinde geçen bü tün kelim elerin tam blr indeksini ya p u k. T ekrarsrz 3506 kelime tutan bu Ind eks, Mukaddimetü'l-edeb'in, Dtv ên ü Lüg äti't-t ürk'den son ra, O rta Tü rkçe'nin ~ zengin kelime haz inesine sahip bir dil yádigán oldugunu gös termektedir. Eser in dili , K ar ahanh ~i vesi özelliklerinin agtr basngr, fakat O g ue, ~ pç a~ ve diger T ürk ~ivelerinden alm an gramer ve lügat unsurlanmn d a yog un bir je kilde bul undugu tipik tlärizm T ürkçesi'dir. • tl lrizm bölgesinde eb iden koruqulan dil Iran d ili l:;Ii m mtt Wli. Bu raya Türk boylanrun ymqmesiyle Türkçe filyt kb. Her iki farklJ d iJden Iran dili ee "l:;Ilrttmcc", Türk dilinc "l;Ioramcc" d ntir . Bil: daha önccki ya ymlanm w:l.a hu bOIge Tü rkçes:i için " 1;I~~tTH:c" tibirini ku llanmlftJk. ~i mdi hu cscrdc " I:;I1rizm T ürkçesi" adlm kl.ill a myoruz.

r

NUR! VÜCE

VI

M ukaddimetu'l-edeb' in T ü rk di li l ügat çalqrna larmdaki yeri old ukça m ühimd ir. Bilhassa , belli h3§h Eski ve O rta T ürkçe sözlüklerde yeT almayan op/ale ' horoz' , flndar'gerdanhk', emd- 'meylet mek', e;:,ig ' köse', indist 'tiri t", k!l mru~ 'tasak' , ktygir(t)· ' ut a nmak', sahgl- '§3§mak', tij sagnagu ' rnisva k, d i§ firça sr" , tij nzgu ' misvak (veya kürda n?)' , uruk ' lbre t', öndime-ündime ' kolay çöaülebilen düA"üm' , .J!lSU~ ' geçit', Yl!.VuQ ' beläk, felàk et ' ,y öviil 'yard rm' gibi d ah a pek çok kelimenin bu eserde bulunm asr ve yaytmla nara k istifädeye sun ulmasr Türkoloj i için, ge rçekten,

sevinilecek bir kaea nçnr. • • ) l stanbot, 19 Temmus 19 79

Nuri Y üce

•

••

MII~addimtlü'l~dl üeeri nde ~l qmalanmLZ d~.m etm ektedir. Bu esenn lJirizm T ürkçes i ile tercümeli 2o'd~ fula yaz,ma nüshal annd a ki Arapça. Fança ve I:fàriz:m Tûrkçni metni bir a id; ~ bu metinde gtÇen I:fà rizm T ürkçesi kelim ejeein örn...k ctlmld erle bi rlikle gepi, bir wzl ü~ p ü ikinci bi r ciJd oIan k hunlamaktaYlz .

fsla nbu l, 16 MaYI! 1984.

GIRt§ VE

DIL ÖZELLtKLERt

•

G1R l$ H érirm bö!gesinin l slámiyettm önceki durumu

Bir dogu lran kavminin ad] olan "Häriarn (Ara pça H värizm ij)".,=- )" bu kavrnin bir zamanlar ya~aml~ oldugu (ve bu gün Özbeklsta n, Kara Kalpakistan ve T ür kmenistan topraklarf içinde kalan) Amu Derya (C eyh ûn) irmaguun a p gl yatagmm sagmd a ve solundaki bölg e için , sonradan Arap t áribçileri rarafindan kullamlan bir yer adr olmus ve bu bölgede yapyan halka da "Hê rizmt (A. tI väriami IJ"j)",.:- )" de nilmistir. MlSIf, Mezopotamya , Hindistan ve be nzeri ülkelerdeki tarihî medeniyetl erin dogus ve gelismelerinde verimli delralanyla ön sartfan hazu-layan rrmakla r gibi H êriem bölgesindeki Amu Derya'nm verimli deltast ve kiydan d a eskid en beri çevresind eki bölg enin kültür ve medeniyetinin gelismesinde m ühim rol ovna nu snr. Amu De rya'mn dogusundaki Sag Hä rizm'in mer~ezi Kàs ( '":'" Hvê rizm ), bausmdaki Sol H árizm'in merkezi de Gû rgenç (= C urc äniye = Ü rge nç ) idi . Heaäresb, Kerder, Hemcerd ve Htve önemli bûy ük sehirler idil è? Birûnî Islàmiyetten önceki Hêrizm tàrihine ai t verdigi riväyetlerde H árizm sülálesinin atasmm Äfr'g ad md a biri oldugunu kavdeder 1. H àrizm devlet teskiláttrun Hazar ve Köktürk h äkanhklannkine benzeven çife kralhk old ugu tarihçiler rarafindan kabûl edilmektedir 2. Hêrizmlilerin M.S. daha X l. yü zyilda ayn bir dil ko nustuklan ve ya zdrkla n ve bu dili XIII. yüzytla kadar muhafaza ett ikleri ta rihi kay naklardan ve son zamanlarda bu dil e ait bulunan metinlerden anlasrlrnaktad u-. Hárizm kavminin dil i üz erinde yapilan çahsmalar bu dilin, yani Hàriz mce'ni n, Aves ta. Sog d, Yagn öb ve Osset dilleri gibi bir dogu Iran dili cldugunu ortaya çkarrmsur 3. I

~

Bîrûnî : AI-AIáru 'l-bii~iyt s. 35 vd. T ogan , Z.V.: f/lJri.J~ Y{llbtJrdl

Üf

r;g ile yazrlmu nr.

lS:il ahga lS.lS~ T(m'}n.ga lS~IA I ihgrtdi

6:$;§" köQlingt .

~lc

...

.....J;....r •

.n

nlmmmg -rv ltnng .

ma ktadrr. 9. Ayni dosten iki ünsüa çoglln lllkla rek yaeilm akta fakat çift okun hr. Bu tür yazlh, larda bazan ~de kullam ~l u/ii ~ .»liJ ~!,ûu 'güç, eor' ~I

itii .$i" 14 ltii

P

~1 öggt

M U~DDfMETû'L-EDEB

'7

10 . Arapça ve Farsç e'dan Ha rizm T ürkçesi'ne geçmis cla n kelimel eri n imlásr (Miram '~Ik' < A. g!Jräm; ve ~UIQ ' kma' < A. ~J.nnä' istisna olmak üzere) aslr imlälan m aynen mu hafaza etmislerd ir. 11 . Bazr çekim ve yaprrn ekleri umumiyetle kelime kök veya g övdesin e bitistiri lmeyerek ayn yaz rlmaktad ir. Bu ekleri n ba~ical a n Aunlard lr: lsim çekim eklerinden: ll gi háli (gen. ) eki+mQ I +l'liQ, +l'lul'lg l +nüng, yükleme häl i (a k.) eki + 111 1 + "i, ya klasma h áli [da t.] eki + gal + gt, +~a l + kt, çrkrna hàli (a b!.) eki +Jm l +Jil'l; Îsim yaplm eklerinden: + 1'* 1 -r Iik, + lu~ 1 +liik, + lig I +/ig, +Iugf +Iiig, +lul +lu, +rn:1+flZ, + sk4 1+ n"iz; isim-fiil (partisip) ekleri nde n : kismen -tul-gu, -mIJ l -miJ; çokluk eki: + /sr f+ler.

~~~ yjgit-/ik-I'l ihg, l.f.,) ~ b,itig-Jil'l, j db das-lu, f- degi~ik ligi bul unm ak tadir .

Y'gTt/- (2)

pgnl -

' b urusma k'

())

28. tki ünlü arasmd a bulunan - ~- umumiyetl e kendisin t muh afaza etmekredir . fa~lr -

(3), ~l~l r - (4) 'çag rrmak'; sl~a-, sr~aj (2) ' srgaslama k'; ta~r/­ (6) 'dagllmak', ta~lt - (5) ' dagumak' , I~I (60) ' ve' , tg'uz dultlfmaf;l 'uyuz bulasm asi', im b?rm4r 'i~art=t pa rm agr'.

t ki ünlü aras mda ki -~- sesinin (metinde -g- 'ya d önüsm üs sekline rasda nma digi için) kendisini koru dugu göz önü ne ah nara k, ince -k - sesinin d e kendisini mu hafaza ett igi d üs ünülebilir.

at )'ügürmeki, süt köpüki, ton üpürcüki, vs. 29. Bir kaç kelim ed e

-~-

>

- k-

dJtanj- « 4 tan f -) , fiHa yfiljl «

Y41)n) , ~ulI - «

degi§ikligi vardr r. «

o~ja -)

ya~III -)

•

•

30. Bird en fazla heceli kelimeleri n sonunda ki - g/- g sesleri umu mived e kend isini kor umak la bir likte, ara m a d üst ukleri [ve bu nda n dolayr , -g /-g'de n önceki - I-/- i-' nin - uf- ü oldugu ) ömekle re ra stla nmaktad ir.

• NU RI YÛCE

'4

~utga'

s{llgaj -

al y umuTlga boyga y!t s{llgm

~lI.to.T -

(7) (9) (, )

Sfl i ln

{t )

y umurta

(3)

boya y !l -

al-

(9)

(, ) {r) (, )

c) $tkil bilgisi ÓZtlliklni

32. l sim çekim eklerinde n farkh ezellik gösterenler: Yaklasma hili (da t.) eki u mumi yetl e +ga/ +gt, çok az olmak üzere +~a l + kt ve kahplasrmq bir ka ç duru md a d a +0/ +t jeklind edi r.

alp -Lu~ - ga, T {lijn - ga, c{lmf/ -ge, tif i - ge, a'~a~,a! - ~a, d!tjmfln- ~a,yantnga, ton,!-fQ, boygay!t -} boyay.t t - J öorca spllg tdij - , biryana tur- . tûbine ~.ITa kés-, songma, uctna.

33. V êsu a h àli (instr.) eki je kli d e b ulunmak tadrr.

+ n yay gmd rr. An cak, bir keç örn ekte + /o /+ /e

)!lr}agln yöriij - .

dulun tint - • l!limun öllürül - •

~uru.ÛZ

ye- .

y !':;g,- ltJ b,Jgur - , tiinlt .

• ,

34. Geleeek za man isÎm-fiil (partisip) ekleri nden -asll / - tSii, -gul -gii ve - u arj- is" Mukaddimetü'l-ed eb'de yanyan a kullamlmaktadir. Bun lardan biri ncisi Kasga rh M ahmud'u n d a kaydenigi gibi, O gu z §ivesinde, ikincisi d e Ka ra hanh (H a kêniye) §ivesinde kullam lan sekillerdir (D LT 1 33). Aynca O kuz ~Îvesi nde kullanrlan bir de - uar/ - is" §ekli va rd rr. ~J'tarasuga

hirdi (.4.7-8) ' ödü nç verd i', ~yta rtuga hiTilgrn (4 7-8) 'öd ünç verilen ' , biftJii ~ll hoM (8-8) ' biçeçek vakri old u' , Y1Jguar bu/ul -lar ( 14-8) ' yagacak bul utlar' , UVt f ökiirgii y er (46-7) 'd eve çökt ürecek yer".

35. Bir örnekte isim-fiil (partisip) eki ola n - mJj geti rilmqtir.

- du~' d a n

sonra yine bir isim-fii l eki

muJ;galdu~- m!f- rn ~utargall (8-5) ' bunalrrusr kurtaran' . ç) Kelime ha;;llltJ'Î 36. Mukaddimet ü'f-ed eb 'm , yapml§ oldugum uz tJ ärizm T ü rkçesi kelime d izininde madde b a~1 olara k 3506 tä ne kelime bulunmaktadrr. Bunl arcla n 2g08

MUK)\DDIMETÜ'L-EDEB

"

tánesi T ürkçe, sg8 tênesi yabancr kelimedir (450 tänesi Arapça, 133 t ênesi Farsça, 5 tánesi Mogolca, 4- t än esi H árizmce, '2 tánesi Sogudca , 2 tàn esi Rusça, 1 tänesi Tibetçe ve I tànesi de Yu nancadrr]. Beqka bi r ifàdeyle, eserde %83 T ürkçe, % 17 yaba ncr kelime va rd rr. Yabancr keli melerd ea Arapça olanla r % 12,8, Farsça olanla r % 3,8, ö teki di lleede n ola nlar ise % oa'dö r. Oivà n ü Lu g äri't-t ürk'd e madde ba~1 olan kelim e savrsrrun 8000, K u tadgu Bilig'de 2B60, R yla nds n üshas t K ur' an Tercü mesind e 2943, An onim Tefsir'de 2415, G ülistan Tercümesinde 3000 , Ge dal Dlv ämnda 258 1 oldugu hatrrlanirsa, Mukaddimetü'l-ede b'In 3506 kelime ile, û rta T ürk çe'nin, Dlv änü Lügati'trü rk'd en soma, en zengi n ve en mühim lügat haztnesine sà.hip oldugu anlasrhr. 37. Mukaddimet ü'l -ed eb'de geçen yaba ncr kelimelerin hangi d ilden ahndrklan, hazlrladlglmlz Hàrizm Tü rkçesi kelime d izininde g ösrerilmistir. Arapça ve Farsça asrlh kelimeler, daha ilk ba ktsta ta runacak kadar belli old ukla n için, onlar üz erinde durmayacagia. Ancak diger dillerden H áriam T ürkçesi'ne geçmi~ olan kelimel eri helirtmek faydah oJur. Mogolca : I.:~le/ei ' hikä ye, söz' (M o . l;;tle/ei)

I.:tl!vg ' a h ma k, gevat' (M a . At/tvii) kuda ' hrsim, a kraba' (M o. kuda) olca 'ga nîmet, yagma' (M o. olca) s(.wgal ' hed iye' (M o. savgat) H arizmce : biïmf!.n ' ümi tsiz' (ti. b'm'n) o*r 'gevis, gevseme' (ti . ' nq,' r) ftImÜfiJ 'refah, sus' (ti, j'mwV A) wtaIJ ' cesur, küstah' (Ij. 'st'~ ) Sogudca :4Jmug 'cehennem ' (Sogd . tmwg) UIlmiJl) ' ce nnet' (Sogd . 'Wf lmg) Rusça : j {JmiJliJ ' ka Iran' (R . smold) l?igil ' zift' (R . digaf) Tibe tçe : feA ' ha r, suur' (T ib. ,htg ) Yunanca : ipJiA 'ipotek' (Vu. l!noOJjKJj)

~

.:"'-

38. Eserde, H äriam Tü rkçesi'ne ha ngi di lde n geçt igi tam belli olmayan bazr kelimele r vardrr. f!>va; 'taç' [bkz.: C la uson , EDPT 395a). fuuimiiJ: 'ö rt ü, b ürüncek',

indist ' tirit, ekmek çorbasr' , isptrik ' teg, asm a',

NURI VûC E 39. M ukaddimetü'l-edeb'de, H ári am T ürkçesi' nin bic hu sûsiyeti olarak, ay ni rnàn áyr ifàde eden bic kaç kelimeyi bi rden b ulmak mümkünd ür. artut, köybtt, Jfl vgat. soy ur~m1/, lusgu, e;;il-, t vü/ bo/- 'rsla nma k",

l~u

'hed iye, armagan' ,

«o«. miiQü/. s,l;tir ' köse, bucak' , kg , köp, ükÜj ' çok', k{ 'Ibret'

MUKADnj~1ETÜ'L-EDEB

'7

öndime -kolay çözûlebilcn d ügüm, ilm ek d ügüm',

sahgl- 'sasmak, hayret eunek ' , t(lr~at.

hol-

' mcsg ul olmak',

ti~ s(lgrlagu 'di§ firçasi, misvak ' , tij SIZgU 'dis temieleme çöpü, kürdan, misvak",

tutnafr.. -lu hol - 'sabu-h olma k" ,

y aia-: 'v u r m a k istemek, vuracakrms gihi hücum e tm ek ', ](l layt - 'ift ir a etmek', ](lSU ~

'geçit', (y(,lSu~ - JUz ]er ' geçit siz ycr'}, ].lga~ -lu ' vusa k, haram ', Y.lga~ -sIZ

'hel ál, mubah, ya sak olmayan", Ylij'uhg ' helä k, fel äket', yövüt 'yard lm ' ,]övütge-

'y a rd tm ctmck' . vs.

d ) Metinde geçen isle tme ekleri Yaklasrna hàli eki {d a t. ]

+ a, +e

=

- a, - e

= Zarf fiil eki (ger.)

- ar, - er

= Oenis za m a n eki

- ar, - er

= [sim fiil eki (pa r t. )

- asu, - esii

= l sim Fiil eki (pa re )

an vakrtta ! (5) açuk boldi yüzi , açi ld r yüzi I t ükel kildi a m I äsayi§ krldr 1 isig suv-ga kirdi I (6) onrgarasl boldi tam, eylemek istedi t'!lOl .l tolandr ka lkan birle, y{l§mdl ka lkan bi rie I (7) kuy tulandi, ,{!!'pugga kirdi 1 vumsak bu ldr (8) köl ük-ni t'.lfl d öse k-ni I ( l) korigu rdr n èrseni, kapsadi nèrseni 1 t ü kel ald t, yetr ü aldi haräc-m I (2) bq.g~ i~ tiled i a ndm, bagislayu koldi andm n èmeni Y açilmakuu tiledi nêrsenin'g, açl bèrmek tiledi andm n èmen i 1 istedim nersenin'g açrlmak-hkr ru 1 (3) yaldurdr ot-ru, tutusdurdi ot-UI 1 oglan anasr l:>I1dl karabas-m I (4) tükel a ldr andm I' çörnel ü olturdr, barmakfan ucma otu rdr èvmekdin I ol èvmek üze lurur. ! (5) avuncasiz boldr andl~)...,kên~edi ~ndm I (6) ~~gl ~nrga e m äne t-ni, sak lamak uçu n isba rl a d r anga n emem 1 otalamak riledi (7) oreer-dm, igini aytu b èrdi etaer-ga emçi-Iemek uçun I berk bagladi kapug-m, berk-ledi kapugru I (8) ... ètgen bu ldr yêgüni 1 yur t tu rundr èl- ni, ornadi èlde 1 ( I) àsán bokh, kertges boldi i~ f nçvmld boldi, (2), b àman boldr andm I oygandi I nl:>in bi ldi, kön'gli tölenü bildi i~-ni 1 (3) ti;ivbe ~tlma~ tiledi yazul:t I:tJigandm ! (4) kabet Ipldl 1 §çk-lig bo ld l amn'g bi r le I (5) ~'.lvab kördi räyçti I istindi ~tld! (6) I:r\ldç§ ~tlga n I ~ö~ huldl, ~ö§ kçldi I näy!b-Iu1;r. tiledi andm I (7) kêç sadl am I slgmmal:t tiledi andm ! (8) .. ,I ( I) ol tmç-h~ 1 T