Montenegro: De Te Fabula Naratur [PDF]

Zitiervorschau

Montenegro: de te fabula naratur

Radovan Radonjić

Montenegro: de te fabula naratur

Biblioteka LUČA 3. knjiga

Nakladnik Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske Sunakladnik Disput d.o.o. za izdavačku djelatnost, Zagreb Za nakladnika Radomir Pavićević Za sunakladnika Josip Pandurić

Urednik biblioteke Dragutin Lalović

Likovno rješenje naslovnice G oran Grčić Grafička priprema Disput Tisak Kikagraf, Zagreb

Godina i mjesec objavljivanja 2008, lipanj CIP-zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 668604 ISBN (Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske) 978-953-7239-17-6 ISBN (Disput) 978-953-260-066-7

Radovan Radonjić Montenegro: de te fabula naratur (priča o Crnoj Gori)

Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske / Disput Zagreb, 2008

11

Objavljivanje ove knjige omogućio je Savjet za nacionalne manjine

SADRŽAJ

Umjesto uvoda

7

Dio prvi Lomovi i prelomi Politička misao u Crnoj Gori na prelasku iz XVIII u XIX vijek Lijeva opcija i crnogorsko pitanje u periodu NOR-a (1941-1945)

19 61

Crnogorska 1948. godina

113

(S)m isao “novog početka”

137

Dio drugi Izazovi i iskušenja Crna Gora pred izazovima budućnosti

175

Smisao i pretpostavke crnogorske nezavisnosti

189

Vjerske organizacije u novom Ustavu

201

Crna Gora - nova država u međunarodnim odnosima

217

Dio treći Okviri i portreti Razgovor sa prijateljem

229

Saga o Šćepanu

247

Zašto priča o Suli?

269

O Titu, opet

277

Ban bez banovine

281

Gavro Vuković kao politički mislilac

285

Prilozi Summary

297

Registar imena

305

O autoru

309

UMJESTO UVODA

Cma Gora je neobična zemlja. Neki bi rekli, zemlja izrazitih, teško pojmljivih krajnosti. Prostorno malo veća od “vrha od igle”, a traje duže od milenijuma. Uistinu feniksovske priro­ de, a jedva kadra da se “iznutra presabere” i stare rane zacijeli prije nego dobije nove. Često na udaru moćni(ji)h, ali vazda spremna da se uhvati u njihovo kolo. Što su je više sjekli i pa­ lili, više se podmlađivala. Što su je dublje potapali, glava joj je više bila iznad vode. Što su je jače stezali u “bratskim zagr­ ljajima”, snažnije se otimala i više osamostaljivala. Što više, kao država, postaje svoja na svome, više dolaze do izražaja njene protivurječnosti. Pisati o takvoj zemlji, na bilo koji način, veliki je izazov. I veliki rizik. Metaforiku i simboliku “slobodnog zatočenika i usužnjene slobode”, kako Cmu Goru opisuje Veljko Vlahović, nije lako prevesti na obični jezik. Isto je i sa metaforikom i simbolikom “jedne slamke među vihorove”, kako svoju zemlju, inspirisani Njegoševom poetikom, poimaju mnogi Crnogorci. Mala je korist i od mitologizacije kakvu nudi tvrdnja,1 da se “istorija bitisanja Crne Gore” može ra­ zumjeti jedino ako se shvati i prihvati da “nešto nedokučivo, ‘irealno’, ispreda svoju mrežu, stvara svoj život, koji postaje očigledna, makoliko i makako zagonetna, stvarnost”: mana“Pobjeda”, 24. septembar 2fl05, str. 21.

MONTENEGRO: OE TE FABULA NARATUR

stirske “impresije” i “postulati” volje božje nijesu ključ za “formulu” crnogorske enigme. Put do naučnih spoznaja crno­ gorske društvene stvarnosti, ranije i aktuelne, dug je i težak, a s obzirom na “stanje fondova” i pouzdanost “građe” - i ne­ izvjestan. Svako veličanje male zemlje, u principu može da “zvuči” kao pretjerivanje. A opet, uzdržavanje od upotrebe superlativa, samo zato što se govori o zemlji geografske ili demokratske “neznatnosti”, može da bude nepravedno. Teže od toga je, možda, samo jedno - ostati indiferentan pred izazovima crnogorskih neobičnosti. Ova knjiga je jedna od priča o Crnoj Gori. Tačnije, ona je nastavak autorove priče o Crnoj Gori, koja - bilo zbog za­ htjeva drugih (najčešće njegovih kolega i prijatelja iz raznih izdavačkih kuća ili redakcija), bilo zbog njegove “unutraš­ nje potrebe” da u nekom trenutku nešto kaže - traje potonjih desetak godina. O karakteru i intenzitetu te priče, fokusirane uglavnom na crnogorsko državno pitanje, svjedoče desetine stručnih i naučnih radova objavljenih u domaćim i stranim zbornicima, časopisima i drugim publikacijama, kao i knjiga­ ma: Aporije socijalizm a (Podgorica, 1996), Tranzicije (Podgorica, 1998), Crnogorska enigma (Podgorica, 2002) i Poli­ tička m isao u Crnoj Gori (Podgorica, 2006). Nakanu da se ta priča o Crnoj Gori nastavi, nije pokole­ bala činjenica d aje u već objavljenim tekstovima i knjigama obuhvaćeno gotovo sve što se u trenutku njihove pojave sma­ tralo važnijim političkim, etičkim, ideološkim ili aksiološkim aspektom crnogorske novije istorije odnosno aktuelne crno­ gorske društvene zbilje. Ni činjenica daje referendumom, na kome su građani rekli svoje “da” crnogorskoj nezavisnosti, ostvareno ono suštinsko što je u tim tekstovima o crnogor­ skom pitanju razmatrano i potencirano, nije u tom pogledu bila dovoljno djelatna. Isto važi i za autorovu obavezu da po­ nešto napiše i o nekim temama koje nijesu samo crnogorske, a nijesu apsolvirane u njegovim potonjim teorijskim radovi­ ma odnosno knjigama “opšteg karaktera” (Političke i pravne teorije - Podgorica-Cetinje, 2002; Demokratija - Podgorica, 2004; Pravna retorika - Podgorica, 2006; Liderstvo - Podgo-

UMJESTO UVODA

rica, 2007). Naprosto, prevagnulo je uvjerenje da referendum od 21. maja 2006. godine, iako krucijalno važan u mnogom pogledu, nije automatski “ukinuo” sve probleme i protivurječnosti u razvoju crnogorskog društva i države, pa time ni potrebu da se o njima govori i piše. Niti su pozitivnom referendumskom odlukom građani “rekli posljednju riječ” o drža­ vi kakva im treba, niti će Crna Gora nakon tog čina, po nekom usudu istorije, lagodno (bez nedoumica i tenzija bilo koje vr­ ste) nastaviti svoje milenijumsko trajanje. Niti su svi građani Crne Gore, koji su rekli referendumsko “da”, u nezavisnost svoje zemlje “investirali” jednako i isto, niti će svoj doživljaj nove stvarnosti graditi na istim idealima i interesima. Niti će “briselska administracija”, svojim mjerama i standardima “ispeglati” sve crnogorske neravnine, niti će integracijom Crne Gore u evroatlantske strukture prestati potreba njenih građa­ na za svojom državom. Suočavanje s barem nekim teorijskim i inim implikacijama takve stvarnosti, izazov je kome se ne može odoljeti. Izbor tekstova sadržanih u ovoj knjizi, izvršen je po kriterijumima: istorijske i teorijske aktuelnosti, važnosti za ra­ zumijevanje tekućih društvenih procesa u Crnoj Gori, razno­ rodnosti njihovih žanrova i različitosti okolnosti u kojima su nastali. To je razlog što su podijeljeni u tri grupe, od kojih svaka predstavlja izvjesnu tematsku cjelinu. Naslovi grupa određeni su saobrazno sadržaju odnosno formi tekstova koje obuhvataju. Prvi dio knjige, čiji je naslov LOMOVI I PRELOMI, obuhvata tekstove posvećene dominantnim sadržajima crno­ gorske političke misli u tzv. prelomnim godinama: Politička m isao u Crnoj Gori na prelasku iz XVIII u XIX vijek; Lijeva opcija i crnogorsko pitanje u periodu NOR-a (1941-1945); Crnogorska 1948. godina; (S)misao " novogpočetka’’. Motivi za pisanje odnosno ponovno objavljivanje ovih tekstova, brojni su i raznovrsni. Najvećim dijelom, ipak, nala­ ze se u potrebi da se potpunijim objašnjenjem nekih od “prelomnih tačaka” u crnogorskoj novijoj istoriji učini korak dalje u razumijevanju problema i protivurječnosti kroz koje je Cma 9

MONTENEGRO: DE TE FABULA NARATUR

Gora prolazila u rješavanju svog nacionalnog i državnog pi­ tanja i tako suzi prostor za njihovo korišćenjc u razne propa­ gandne manipulativne svrhe, uglavnom sračunate na postiza­ nje političkih ciljeva uperenih protiv crnogorskih nacionalnih i državnih interesa. Tekst Politička misao u Crnoj Gori na prelasku iz XVIII u XIX vijek - čija je poenta u dokazivanju da Crna Gora već pri­ je 200 godina ima političku misao koja ni po stepenu autoh­ tonosti i autonomnosti, ni po obuhvatnosti i širini referentnog okvira, ni po dubini pronicanja u suštinu pitanja i problema koje opservira, ni po doraslosti zahtjevima i izazovima aktuelne istorijske zbilje nije zaostajala za evropskom političkom mišlju - ima za cilj da na konkretnim primjerima iz vremena kad Crna Gora još nije bila obnovila svoju državnost, pokaže da se istorijski proces u njoj, kao u svugdje drugo, iskazuje kao čovjekovo svjesno i plansko djelovanje na ostvarivanju nekih njegovih ciljeva i interesa, te da crnogorska istorija nije samo istorija ratovanja, već i posvemašnje društveno kretanje koje ni u jednom svom materijalnom ili duhovnom supstratu suštinski nije drugačije od sličnih procesa na drugim nacio­ nalnim i državnim prostorima. Svrha teksta Lijeva opcija i crnogorsko pitanje u p erio­ du NOR-a (1941-1945) u tome je da se, takođe posredstvom precizno navedenih argumenata, pokaže: da crnogorsko “vra­ ćanje sebi” 21. maja 2006. godine nije bilo djelo samo gene­ racije koja je na referendumu rekla “da” svojoj državi, već i emanat težnji mnogih ranijih generacija čije je angažovanje na rješavanju crnogorskog nacionalnog i državnog pitanja pred­ stavljalo istorijsku pripremu tog čina; da nemaju uporišta u istorijskim činjenicama nastojanja da se crnogorski komunisti prikažu kao antinacionalno zadojeni zatočenici boljševičke paradigme, koji su zarad uspostavljanja sopstvene diktature žrtvovali Crnu Goru i njene državne interese; da jednako ne­ maju pokrića ni pokušaji da se, po kriterijumu odnosa prema nacionalnom i državnom pitanju (formulisanom u logofemi: da ijedni i drugi potiču iz istog naroda; da ijedni i drugi svom narodu jednako žele dobro; daje i kod jednih i kod drugih bilo 10

UMJESTO UVODA

“kršenja ustava” i “zločinačkih instrumenata” koji “uprljaju i nasvetije ideje”), izbriše razlika između crnogorskih antifašista i kolaboracionista sa silama Osovine i time faktički stavi znak jednakosti između komunističkog poziva crnogorskom narodu da se bori “za svoju slobodu, svoju nezavisnost i svoju kulturu” i četničkog nastojanja da Cmu Goru zadrži u zajed­ nici “sa četiri najosnovnija atributa” - srpska država (Velika Srbija), Srbin kralj (iz dinastije Karađorđcvića), srpska na­ rodnost i srpska vjera; da usud integr(al)izma nije mimoišao nijednu generaciju Crnogoraca u novijoj istoriji, uključujući i onu koja je za samo 4-5 godina uspjela da protjera, okupatore iz zemlje, obnovi svoju državu, promijeni karakter društvene organizacije i izjednači se u pravima i slobodama sa drugim jugoslovenskim narodima. Tekst Crnogorska 1948. godina (prvi put objavljen u “Matici”, br. 1/2000), nastao je iz uvjerenja da iz više razloga “interne” i “eksterne” prirode (među kojima fama da su se tzv. informbirovci borili za “pravu stvar” svakako nije na posljed­ njem mjestu), treba učiniti izvjestan korak dalje u traganju za objašnjenjima nekih “pojedinosti” o dramatičnim zbivanjima u Crnoj Gori prije pola vijeka, osobito onih koje se tiču koli­ čine i karaktera participacije Cme Gore i Crnogoraca u jugoslovensko-sovjetskoj kontroverzi, te implikacija tada iskaza­ nih crnogorskih specifičnosti na kasnija društvena i politička gibanja, uključujući i uticaj “prisjećanja na prošlost” na odnos prema procesu rješavanja crnogorskog nacionalnog i držav­ nog pitanja. U tekstu (S)misao “novog početka ” fokusirani su poto­ nji misaoni tokovi u dvjema međusobno politički i ideološki oštro sukobljenim grupacijama pobornika “definitivnog rje­ šenja” crnogorskog nacionalnog i državnog pitanja - integralistima (tj. pobornicima ideje zajedničke države Cme Gore i Srbije) i independentistima (tj. pobornicima ideje nezavisne države C m e Gore), s ciljem da se, na jednoj strani, “sačuva od zaborava” gdje je ko u Crnoj Gori tokom rasplitanja potonje jugoslovenske krize bio i za koju se i čiju opciju zalagao i, na drugoj strani, pomogne onima koje ova tematika još inte-

MONTENEGRO: DE TE FABULA NARATUR

resuje, da se lakše snađu u traganju za izvorima i građom na temelju kojih će moći da bolje razumiju i sigurnije procjenju­ ju prirodu i moguća ishodišta postreferendumskih kretanja u Crnoj Gori. Drugi dio knjige, čiji je naslov IZAZOVI I ISKUŠENJA, obuhvata tekstove posvećene crnogorskoj društvenoj stvarno­ sti uoči i nakon referenduma: Crna Gora pred izazovima bu­ dućnosti', Smisao i perspektive crnogorske državnosti; Vjer­ ske organizacije u novom ustavu', Crna Gora - nova država u međunarodnim odnosima. Crna Gora p red izazovima budućnosti, tekst je izlaganja na tribini Crnogorske nacionalne zajednice u Rijeci (Hrvat­ ska), 10. jula 2002. godine, čiji je cilj bio da u vrijeme kada je održavanje referenduma još bilo neizvjesno, ukaže na slo­ žen splet unutrašnjih i spoljnih okolnosti u kojima se odvija proces rješavanja crnogorskog državnog pitanja, ali i na real­ ne izglede koje ideja nezavisne i međunarodno priznate Cme Gore u tom procesu ima. Tekst Smisao i perspektive crnogorske državnosti nastao je u “završnoj fazi” priprema za referendum, kada je, kako se u independentističkim krugovima procjenjivalo, bilo izuzetno važno da se građani Cme Gore “još jednom podsjete” zašto treba da imaju svoju državu i kakva država im jedino odgova­ ra, i predstavljao je jedan od uvodnih referata za razgovor na okruglom stolu što ga je Udruženje pravnika Cme Gore tim povodom organizovalo. Tema Vjerske organizacije u novom ustavu, bila je pred­ met pažnje na okruglom stolu koji je u organizaciji Matice crnogorske održan u vrijeme kada je, nakon referenduma, započela javna rasprava o ustavu nezavisne Crne Gore, i po­ kušaj je da se “zagrebe” ispod površine očekivanih ustavnih formulacija “građanske provenijencije” o položaju vjerskih zajednica i odnosu crkve i države, i ukaže na suštinske pro­ bleme koji u toj oblasti u Crnoj Gori postoje, dobrim dije­ lom zahvaljujući i “strategiji” aktuelne vlasti, koja ih, umje­ sto da se založi za njihovo rješavanje, i dalje koristi kao

12

UMJESTO UVODA

sredstvo svojih ne baš uvijek lako razumljivih “političkih potreba”. Crna Gora - nova država u međunarodnim odnosima, na­ slov je (zadate) teme izlaganja na međunarodnom okruglom stolu Hrvatskog atlantskog vijeća, na otoku Sipanu, krajem petog mjeseca 2007. godine, fokusiranog na to da se ukaže na činjenicu da priča o Crnoj Gori u međunarodnim odnosima jeste priča o ambiciji, r životnoj potrebi, jedne prostorno i u demografskom smislu male države da ostvari dva svoja veli­ ka cilja: s jedne strane, da cjelokupnim svojim djelovanjem dokaže svijetu smisao svog postojanja kao nezavisne i među­ narodno priznate države; s druge strane, da svoju novu međunarodnti poziciju i prednosti koje joj ona donosi iskoristi za brži ekonomski i uopšte društveni razvoj, koji će se temeljiti na daljoj afirmaciji njenih autentičnih vrijednosti i potreba i biti saobrazan savremenim evropskim i svjetskim kriterijumima i standardima. Teći dio knjige, pod naslovom OKVIRI I PORTRETI, obuhvata tekstove posvećene najprije prikazu nekih okolno­ sti u kojima se odvijala ili se još odvija bitka za afirmaci­ ju i implementaciju crnogorske nacionalne i državne ideje, a potom i nekim ličnostima koje su vrijeme u kome su živjele obilježile nečim što - kao opomena ili putokaz - i dalje ima značaj za taj proces. Riječ je zapravo o jednom razgovoru sa prijateljem, u kome se iz ugla aktuelnih društvenih dešavanja pokušava baciti nešto više svijetla na nedavnu prošlost i njene aporije, i o pet svojevrsnih političko-etičkih portreta ličnosti iz crnogorske odnosno jugoslovenske prošlosti, iz či­ jeg se čina i učinka, ili pak iz načina na koji se o njima priča i piše, može mnogo naučiti (Šćepana Malog, “lažnog cara” koji je, kako Njegoš reče, “znamenitu epohu u Cmoj Gori i okolini učinio”; Kostadina-Sule Radulovića, mudraca bez škole; Josipa Broza Tita, vrhovnog komandanta i partijskog vođe koga su se crnogorski borci i komunisti, nakon poduže stanke, ponovo sjetili; N ovice Cerovića, bana bez banovine; vojvode Gavra Vukovića, vrsnog diplomate u službi politike bez senzibiliteta). 13

MONTENEGRO: DE TE FABULA NARATUR

Tekst Razgovor sa prijateljem , nastao je krajem 2001. godine i sadrži veći dio razgovora vođenog sa Vukotom B. Radulovićem, koji je, tragajući za objašnjenjima nekih socijalno-političkih i psihološko-etičkih fenomena obuhvaćenih projektom njegove knjige, insistirao na potrebi da se “nešto više kaže” o jednom broju pitanja relevantnih za karakter i smjer crnogorske “tranzicije” i njena moguća ishodišta. Tekst o Šćepanu Malom (Saga o Šćepanu) napisan je s ambicijom da se posredstvom analize fenomena “lažnog ca­ ra”, kako ovoga prikazuju (“tumače”) oficijelna i reprezenta­ tivna “istorijska štiva”, ukaže na krupne probleme crnogorske istoriografije, koja i dalje ne uspijeva u dovoljnoj mjeri da objasni kako se i zašto crnogorsko “povijesno zbivanje” uopšte, pa i ono u doba Šćepana Malog, iskazivalo kao “napredo­ vanje u svijesti o slobodi”, već kao matricu za razumijevanje crnogorske istorijske prošlosti i formiranje istorijske svijesti savremene generacije Crnogoraca i dalje nudi ideju Cme Go­ re kao božjom promišlju određenog pribježišta pravovjernih, kome mitomansko prizivanje izmišljenog nobiliteta i fikcija slovenske i pravoslavne autentičnosti čine jedine odrednice smisla postojanja. Tekst o Kostadinu-Suli Raduloviću (Zašto priča o Suli?), napisan je s ciljem da se objasni da “tajna” Suline “vječite aktuelnosti”, koja se s protokom vremena povećava, nije sa­ mo u tome što je bio mudar čovjek (u Crnoj Gori je uvijek bilo onih čije se umovanje temelji na suptilnim, maestralno iznijansiranim elementima psihološkog, aksiološkog, etičkog i političkog i kao takvo “nadahnjuje potomstvo”), već u tome što je taj “obični čovjek iz naroda” zborio i tvorio, pokazujući na svom primjeru da su djela, a ne riječi, ono što se pamti, odnosno da samo riječi iza kojih stoje valjana djela, zvuče uvjerljivo - i traju. Tekst o Josipu Brozu Titu (O Titu, opet), sadrži riječi izgo­ vorene na hommageu Josipu Brozu (24. maja 2004, u Podgorici), u kontekstu pokušaja da se odgovori na u tom trenutku (i inače) veoma zanimljivo pitanje: Otkud to da se, nakon pet­ naestak godina “ćutanja”, u gradu koji se odrekao njegovog 14

UMJESTO UVODA

imena opet javno govori o Titu, ako se zna da titoista u Podgorici i Cmoj Gori više gotovo i nema, a da se Tito i njegovo vrijeme, sve i da se hoće, vratiti ne mogu? Tekst o Novici Ceroviću {Ban bez banovine) još je jedna priča o zborenju i tvorenju, napisana s ciljem da objasni kako je i zašto njen glavni junak ispunio proročanstvo da će “sve svoje stare osvetiti” i kojim je ličnim osobinama i doprinosi­ ma Cmoj Gori pokazao zašto je bio crnogorski ban i kako se m ože biti ban bez banovine. Tekst o Gavru Vukoviću {Gavro Vuković kao politički mi­ slilac) napisan je s dvostrukim ciljem: da ukaže na impresi­ van doprinos ovog diplomate razvoju političke misli u Crnoj Gori, koji se naročito ogleda u tome što je u njenu riznicu unio principe i sadržaje koji osim opšteg metodološko-teorijskog značaja imaju i značenje ključa za razumijevanje speci­ fične konkretnoistorijske situacije u kojoj Crna Gora opstojava, ali i na ograničenja u toj misli koja će, zajedno s onim što ta misao odražava, dovesti do toga da jedna država, upravo u vrijeme kada učvršćuje centralnu vlast, uvodi parlamentari­ zam, uspostavlja diplomatske odnose sa svim velikim silama i uopšte počinje da se razvija saobrazno principima i standar­ dima evropske modeme, (u)čini odlučujuće korake na putu svog nestanka. Tekstovi su u svakom dijelu knjige navedeni redom po ko­ me su nastali (napisani) odnosno prvi put objavljivani. Odraz su vremena u kome su se pojavili i pokušaj da se odgovori ko­ liko na naučne i teorijske, toliko i na političko-etičke izazove s kojima se Crna Gora suočavala.

15

Dio prvi LOMOVI I PRELOMI

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ XVIII U XIX VIJEK

Stvarnost Cme Gore početkom XIX vijeka doimala se veo­ ma sumornom. Nijedan od relevantnih parametara (površina zemlje, broj stanovnika, ekonomska i vojna moć, nivo kul­ turne razvijenosti i međunarodni položaj), nije ulivao nadu čak ni u opstanak zemlje, a kamo li u njen razvoj i napredak. Činilo se da izolovanost spolja i posvemašnja materijalna oskudica unutra tvore okvir iz kojeg nije bilo bijega. U tako nepovoljnim “opštim okolnostima” skučene su bile i moguć­ nosti za duhovni razvoj, uključujući i onaj njegov dio koji se odnosi na političku misao. Cma Gora je spadala u prostorno najmanje evropske države. Ili, kako piše u jednom dokumentu nastalom u Vene­ ciji 1744. godine, “Čemaja Gora jest opšti zbor naroda”, raz­ dvojen “va pet nahijah, koje su razdijeljene na 70 knežinah”, čiji su susjedi “ot istoka i ot sjevera i ot juga gradovi turski, a od pri moru gradovi principovi”.1 Faktički, Crnom Gorom se u to vrijeme naziva samo manji dio (“slobodni ostatak”) nekada relativno velike i u mnogom pogledu moćne i uticajnc države. Riječ je o prostoru Gornje Zete (po nekima “stare” ili “podlovćenske” Cme Gore, a po nekima, jednostavno, “četiri nahije”). Površina tog prostora, koji seže “s mora na Moraču”, različito se procjenjuje. No, uvijek je riječ o dimenzijama 1 Vidi: Prednjegoševsko doba, Titograd, 1966, str. 178-179. 19

d io prvi: lom ovi i prelomi

koje se obično ne smatraju dovoljnim ne samo za neke više oblike društvene organizacije i duhovnog života, nego ni za obezbjeđenje elementarnog egzistencijalnog minimuma.2 Za razliku od antičkog grčkog, crnogorski prostor nije bio eko­ nomski i kulturno razvijen do nivoa koji njegove fizičke ga­ barite čini manje važnim. Na malenom prostoru, pa još “odsvud stiješnjenom”, broj stanovnika nije mogao biti velik. O crnogorskoj populaciji s početka XIX vijeka nema sigurnih i preciznih podataka, jer niti su njene evidencije redovno pravljene, niti su onda ka­ da ih je i bilo vršene po istim kriterijumima. Austrijski pu­ kovnik Paulić procjenjuje (1782) da Crna Gora ima 40.000 stanovnika,3 ali ne kaže da li se ta brojka odnosi samo na “če­ tiri nahije” ili na neki širi prostor. Za razliku od njega, francu­ ski pukovnik Viala de Somijer, koji nešto kasnije konstatuje da “prema posljednjem popisu koji je obavljen u Gornjoj Zeti 1812. godine Cma Gora nema više od 53.168 stanovnika”, navodi tabelarni pregled stanovništva po naseljima iz kojeg se vidi da se podaci odnose na “pet nahija” (Katunsku, Ri­ ječku, Pješivačku, Lješnasku i Crmničku), pet sela (opština) “srpsko-pravoslavne religije koja se zajedno sa Crnogorcima bore protiv Turaka” (Rovčani, Bjelopavlići, Piperi, Vasojevići i Kuči - naseljeni rimokatolicima), i pet sela (opština) “kato­ ličke religije koja pomažu Cmu Goru u njenim ratovima pro­

2 Tako, austrijski oficir Paulić procjenjuje (1782) da se radi o povr­ šini čiji se periferijski krug “može preći za 23 časa” (prema: Sreten Zeković, Podsjetnik o Crnoj Gori i crnogorstvu, Cetinje, 1996, str. 176). Nešto kasnije, slijedi podatak (opet iz pera jednog stranog ofi­ cira) da Cma Gora (zajedno sa dijelom Brda) obuhvata površinu od 418 kvadratnih milja (Viala dc Somijer, Istorijsko i političko putova­ nje u Crnu Goru, Cetinje, 1994, str. 45). Nedugo zatim - nov podatak iz domaćeg izvora: Njegoševa Grlica (1835) kaže da površina Crne Gore iznosi 200 milja kvadratnih (prema: Sreten Zeković. op. cit., str. 176). ' Prema: Dušan D. Vuksan, Petar / Petrović Njegoš i njegovo doba, Cetinje, 1951, str. 19. 20

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ

XIX VIJEK

tiv Turaka” (Klimenti, Rapša, Hoti, Škrelji i Kastrati).4 Po po­ dacima grofa Karačaja iz 1839. godine, “četiri nahijc” i Brda (bez Vasojevića) imaju 107.000 stanovnika.5 Rasprava o tome koja je od ovih cifara najbliža stvarnosti bila bi irelevantna, budući da ni jedna od njih ne dovodi u pitanje činjenicu daje Cma Gora zemlja sa malim ljudstvom, i to ne samo u relativ­ nom već i u apsolutnom smislu. Implikacije takvog stanja bile su brojne i uglavnom negativne, osobito u sferi na koju se od­ nosi filozofema “Malo rukah, malena i snaga”.6 S tako “malo rukah” nijesu se m ogle zadovoljiti ni osnovne vojne potrebe, jer i onda kad se saberu (brojčano i fizički) svi koji su bili kadri da “ponesu oružje” - jedva se imalo 12.000 “pušaka”, što se smatra nedovoljnim ne samo za “ratovanja širih raz­ mjera” nego i za dužu odbranu od bilo kog agresora.7 O mo­ gućnosti Crne Gore da svojim demografskim potencijalom “pokrije” neke druge oblasti društvenog života i razvoja, nije m oglo biti ni govora. Ona ne samo što nije imala dovoljno ljudstva da se uz grupaciju ratnika formira neka druga grupa­ cija sa drugačijim zadacima, poput recimo grupacije profesi­ onalnih mislilaca u antičkoj Grčkoj, već u ratnim vremenima nije uspijevala da uradi ni ono najosnovnije za preživljavanje - prikupi ljetinu. Dramatiku takvog bivstvovanja povećavala 4 Vidi: Viala de Somijcr, op. cit., str. 45-50. 5 Prema: Đoko D. Pcjović. Crna Gora u doba Petra 1 i Petra II, Beograd, 1981, str. 38. h Petar II Petrović Njegoš, Spjevovi. Podgorica. 2004, str. 12. ' Ovu brojku prvi pominjc vladika Petar I. u svom pismu ruskom caru, 19/30 maja 1798. godine (vidi: Crnogorski zakonici 1796-1916 , Pod­ gorica, 1998, knj. I, str. 25). Koristeći taj podatak, francuski generali procjenjuju, krajem prve decenije XIX vijeka, da sa 13-14 bataljona mogu pokoriti Crnu Goru, i to za svega petnaestak dana (vidi: Branko Pavićević. Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878. Istorija Crne Gore, Podgorica, 2004, knj. 4, tom 1, str. 96). Situacija ne bi bila bitno drugačija ni kada bi se radilo o 13.292 naoružana žitelja Crne Gore o kojima govori Viala de Somijer (vidi: Viala dc Somijcr, op. cit., str. 50), ili o 20.700 vojnika koje pominje grof Karaćaj, uzi­ majući u obzir i naoružane u svim Brdima, izuzev Vasojevića (vidi: Đoko D. Pejović, op. cit., str. 38).

DIO PRVI: LOMOVI i PRELOMI

je činjenica da su Crnogorci, najvećim dijelom, ratno stanje sa susjedima, osobito s Turskom, smatrali pravilom kome sve treba da bude podređeno, a ne izuzetkom u normalnim dobro­ susjedskim odnosima. U ekonomskom pogledu, Crna Gora je stajala lošije od bilo koje evropske države. Objektivno, ona nije bila bez pri­ vrednih resursa: imala je relativno povoljne uslove za razvoj tzv. seoske privrede (zemljoradnje, povrtarstva, stočarstva i lova); u dvjema njenim nahijama (Riječkoj i Crmničkoj) bio je razvijen ribolov (na Skadarskom jezeru); u Crmničkoj, Ri­ ječkoj i Lješanskoj nahiji uzgajala se kvalitetna vinova loza i proizvodilo vino, a u ovoj potonjoj i duvan; bili su razvije­ ni neki zanati (tesarski, zidarski, kamenorezački, tkački, čak i puškarski), a postojala je i trgovinska razmjena u zemlji i sa susjedima.8 Problem je, međutim, bio u tome što ti resur­ si, iz raznih razloga, nijesu optimalno korišćeni. Jednom je to bilo zbog angažovanosti radno sposobnog stanovništva na poslovima odbrane zemlje, odnosno u ratovima za ciljeve sa­ veznika.9 Drugi put, zbog čestih zatvaranja graničnih prelaza prema Spužu, Podgorici, Skadru, Baru, Ulcinju, Kotoru i Risnu sa kojima je vršena trgovina. Treći put je nedovoljno korišćenje prirodnih resursa bilo uzrokovano elementarnim nepogodama, osobito sušama. Česte “gladne godine”,10 inače zakoniti pratilac takvog ekonomskog stanja, donosile su nove s Više o tome kod: Branko Pavićcvić, Sazdanje crnogorske nacional­ ne države 1796-1878, knj. 4, tom 1, str. 158. ’’ O dramatičnim situacijama do kojih je to dovodilo, govori vladi­ ka Petar I u svom pismu knezu Galicinu, 26. juna 1824. godine, kad kaže: “Pobuđen ratom koji gaje iznurio do ništavila i koji gaje učinio neobuzdanim - narod je prenebregao svoju unutrašnju organizaciju i upravu, uronio je u pogubno beznađe, i bez toga zapustivši svoju sla­ bu zemljoradnju, i sada gomilama hrli na vrata Cctinjskog manastira, mjesta mog boravka i jedinog mog imetka, čiji prihod ne obezbjeđuje moje sopstveno veoma umjereno izdržavanje - i traži milostinju” (Cr­ nogorski zakonici 1796-1916, knj. 1, str. 86). 1,1 Gladnim godinama nazivane su godine u kojima se, zbog suše ili drugih elementarnih nepogoda, nije mogla obezbijediti prehrana sta­ novništva. Takvih godina bilo je puno, ponekad čak i desetak zarc22

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ XVIII U XIX VIJEK

krupne probleme, uključujući i ugroženost samog biološkog opstanka ljudi. Među iskušenjima koja su iz toga proizilazila, dva su bila izuzetno teška. Radilo se o krađi, koja je ponekad uzdizana na nivo kultne vrline, i pojavi ideje o djelimičnom ili potpunom preseljavanju Crnogoraca u druge zemlje. Ia­ ko je u mnogim slučajevima predstavljala “slamku spasa”, tj. jedini način pribavljanja sredstava za preživljavanje, usljed čega je imala i izvjesno etičko “pokriće”, krađa je i formalno i faktički nosila u sebi klicu razaranja društva, odnosno svo­ đenja ljudi na grupu jedinki (i jadnika) kojima nema spasa. To se naročito odnosilo na situacije kada su krađu upražnjavali i oni kojima ona objektivno nije bila uslov opstanka. Sva­ kim vraćanjem “starom zanatu”, kako neki istoričari nazivaju “pljačkaške nasrtaje na tuđu teritoriju”,11 Crnogorci su iznova pristajali na to da svoje puko preživljavanje plaćaju cijenom koja ih je na duži rok prikivala za samo dno materijalnog i du­ hovnog života. Konkretno, radilo se: o drastičnom odstupanju od osnovnih principa prava na kojima se zasnivala njihova in­ dividualna i kolektivna egzistencija, a koji su i u crnogorskoj verziji, isto kao i u klasičnoj Ulpinijanovoj formuli, glasili -p o š te n o živjeti, drugoga ne vrijeđati, svakome svoje dati','2 o davanju novih argumenata za stare teze da Cma Gora nije ništa drugo do zemlja nereda i bezakonja, što je njenim pro­ tivnicima služilo kao opravdanje za još veće pritiske na nju; o rušenju mita o crnogorskom čojstvu i junaštvu, što ih je či­ nilo manje vrijednim i u sopstvenim i u inim očim a.1' Ideja o djelimičnom ili potpunom preseljavanju Crnogoraca u druge dom (vidi: Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878, knj. 4, tom 1, str. 128). " Isto, str. 127. Vidi: Radovan Radonjić. Političke i pravne teorije, Podgorica, 2002, str. 48. 13 Analizirajući implikacije ovog potonjeg, Živko Andijašević se, u svom tekstu Čojstvo kao falsifikat, jetko pita: “I šta ovdje imamo”? I odgovara: “Imamo plemstvo sa vunenim lentama, junaštvo iz bitaka sa čobanima, i čojstvo kojim se diče ovcekradice” (Živko M. Andrijašević, Nacija s greškom, Cetinje, 2004, str. 53). 23

DIO PRVI: LOMOVI I PRELOMI

zemlje, takođe je imala humanu i etičku podlogu, ali i brojne negativne konotacije. U prvom redu, svaki projekat zasno­ van na toj ideji - dakle, ne samo projekti kakav je bio onaj iz 1814. godine, kojim je predviđano preseljenje svih 20.000 crnogorskih porodica u Rusiju,14 već i projekti o preseljenju manjih dijelova stanovništva u druge zemlje - imali su za po­ sljedicu pojavu nesigurnosti u smisao postojanja i mogućnost opstanka Crne Gore. Tim putem stvorena predstava kod dijela njenog stanovništva o privremenosti Crne Gore, ili barem o njihovoj privremenosti u njoj, više ih je podsticala na traženje alternativnih rješenja nego što ih je mobilisala u rješavanju njenih krucijalnih pitanja i problema. Zatim, ideja o mogu­ ćim preseljenjima Crnogoraca čak u Englesku,15 ozbiljno je dovodila u pitanje tezu o čvršćem povezivanju unutar pravoslavno-slovenskog korpusa kao o pretpostavci svekolikog progresa, koja je i tada i kasnije imala izuzetno veliku ulogu u formiranju istorijske svijesti Crnogoraca i nerijetko pred­ stavljala svojevrsnu “borbenu parolu” njihove nacionalne identifikacije i državne emancipacije. Najzad, svako seljenje Crnogoraca u druge zemlje, počev od onih individualnih na mletačku teritoriju pa do onih kolektivnih (u Istru - 1567. i 1611. godine, ili u Rusiju - 1789. godine i kasnije),16 krunilo je moć i mogućnost Crne Gore da rješava svoje probleme ma­ kar tamo gdje demografski faktor ima relevantnu funkciju.17 Veliku smetnju za korišćenje ekonomskih resursa predstav­ 14 Vidi: Branko Pavićcvić, Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878, knj. 4, tom 1, str. 122. 15 Vidi: isto, str. 103-104. 16 Vidi: Dr Gligor Stanojcvić - Dr Milan Vasić. Istorija Crne Gore. Titograd, 1975, knj. III, tom I, str. 42. i 113; Branko Pavićcvić, Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878, knj. 4, tom 1, str. 21. 17 Na razmjere tog problema upozorava mitropolit Vasilijc 1763. go­ dine, kada se obraća mletačkom providuru s planom da se zaustave seobe iz Cme Gore. On kaže: “Zbog velike gladi počinje ova krajina da ostaje pusta. Neki su pošli u tursku državu a drugi u Pulju i uistinu Cma Gora ostaće raseljena kao i Primorje” (Istorija Crne Gore, Titograd, 1975, knj. III, tom I, str. 362). 24

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ XVIII U XIX VIJEK

ljalo je i to što je Cma Gora bila “zemlja bespuća, povezana sa spoljnim svijetom putnom mrežom jedino podobnom da zadovolji pješački saobraćaj i dosta ograničeni transport tovamom stokom”.Is Trgovački putevi prema Trebinju i Skadru (preko Skadarskog jezera) bili su otvoreni samo onda kada su pogranični turski zapovjednici smatrali da to njima odgova­ ra. Slično je bilo i sa trgovačkom linijom prema Boki (preko Njeguša), koja je legalno funkcionisala zavisno od strateških potreba i procjena kotorskih vlasti.'1' Struktura stanovništva Crne Gore nije bila obećavajuća ni u jednom svom elementu. Ona ne samo što nije davala osnova za priču o Cmoj Gori kao posljednjem pribježištu dijelova ne­ ke i nečije ranije elite (plemića i vitezova koji se ne dadoše “u lance vezati”), što bi podrazumijevalo i njen odgovarajući na­ čin života, već je govorila nešto sasvim drugo. Stanovništvo Crne Gore činili su, kako Rovinski kaže, “samo zemljoradnici i pastiri,... po zvanju vječiti vojnici, i u tome nije bilo razli­ ke između prvih, počev od vladike, i posljednjih”.20 U Cmoj Gori, dakle, ne samo što nije bilo aristokratije, profesionalnih vojnika, školovanih upravljača i intelektualaca zaokupljenih pitanjima naučno-teorijskog rada, već nije bilo ni pismenih. Izuzev vladike i guvemadura, ponekog njihovog bliskog ro­ đaka i dijela inače malobrojnih sveštenika, niko drugi nije znao ni čitati, ni pisati. Ideja otvaranja škola i opismenjavanja stanovništva nije zapostavljena (pominje se u molbi vladike Vasilija Petrovića ruskoj carici Jclisaveti Petrovnoj krajem 1757. ili početkom 1758. godine, a potom i u peticiji pred­ stavnika Crne Gore bečkoj vladi 1779. godine), ali je prva škola u Cmoj Gori osnovana tek 1834. godine, pa i tada u manastiru, za ograničen broj đaka i to samo iz “viđenijih” poll< Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878, knj. 4, tom I, str. 260. 19 Neki autori smatraju da je zatvaranje kotorskog tržišta bilo “naj­ moćnije i najefikasnije” sredstvo borbe protiv Crnogoraca (vidi: /sto­ rija Crne Gore, knji. III, tom I, str. 357). :o Pavel Apolonovič Rovinski, Zapisi o Crnoj Gori, Podgorica, 2001, str. 254.

DIO prvi: lom ovi i prelomi

rodica.21 Negativne posljedice u duhovnom i drugom pogle­ du, koje su zakonito proizilazile iz takvog obrazovnog miljea, nijesu mogle biti potrte činjenicom da se na čelu zemlje nalazi obrazovana i misaona ličnost. Politički um vladike Vasilija, na primjer, zahvaljujući kome je mogao napisati Istoriju o Cr­ noj Gori, djelo kojim je, kako neki autori kažu, Crnogorce izveo “svijetu pred oči”22 - bio je vrijednost po sebi i važna pretpostavka za obavljanje funkcije na kojoj se nalazio. Im­ presionirala je i intelektualna ličnost vladike Petra I, takođe autora jedne istorije (Kratke istorije Crne Gore), znalca više svjetskih jezika koji u svojoj biblioteci ima djela Rusoa, Voltera, Lomonosova, Bifona i mnogih drugih znamenitih auto­ ra, od antičkih teoretičara do novovjekovnih književnih stva­ ralaca i naučnika.23 No, karakter i smjer društvenih procesa i promjena nikada ne zavisi samo od jedne ličnosti, ma koliko ona bila snažna (moćna) i uticajna. Osim toga, velika razlika između vođe i sljedbenika u intelektualnom, obrazovnom ili bilo kom drugom pogledu, u principu ima znatno više loših nego dobrih strana. U formalno-pravnom smislu, Crna Gora nije imala gotovo ni jedno obilježje države. Ili, kako bi Rovinski rekao, Crna Gora nije bila “politička jedinica” i u njoj nije bilo “nikakvih državnih ustanova i nikakve vlasti, osim vladike, koji je, me­ đutim, bio samo duhovno lice, a ono nije imalo pravo da se miješa u mnoge stvari svjetovnog života”.24 Plemena su funkcionisala kao samostalne i u mnogom pogledu samodovoljne cjeline, rezistentne prema svemu što bi, i svakome ko bi, mi­ jenjao takvu njihovu poziciju. Česte čarke ili sukobi pojedi­ nih plemena sa susjedima na spoljnim granicama, čije su neke negativne posljedice svi snosili, kao i činjenica da se interesi 21 Školuje osnovao vladika Petar II, u Cetinjskom manastiru, i imala je ukupno 31 učenika. 22 Mitropolit Vasilijc Petrović, Istorija Crne Gore, Ccrinje-Titograd, 1985, str. 10. 23 Vidi: Branko Pavićcvić, Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878, knj. 4, lom 1, str. 185. 24 Pavel Apolonovič Rovinski, op. cit., str. 253. 26

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU 11 XVIII U XIX VIJEK

plemena u pogledu toga hoće li u nekom trenutku na spoljnim granicama biti mir ili rat nijesu uvijek poklapali, činili su međuplemenske odnose veoma složenim i nepostojanim. Iskuše­ nja u tom pogledu bila su utoliko veća što su razna sporenja oko međuplemenskih granica zbog prava na korišćenja šuma, pašnjaka i pojila bila veoma česta i što je krvna osveta pone­ kad izlazila iz međuporodičnih i međubratstveničkih okvira i poprimala međuplemenski karakter. Gotovo isti problemi, samo u nešto drugačijim obrisima, postojali su i u unutarplemenskim odnosima. Crnogorci - ti, kako ih Rovinski portreti­ ra, “surovi i prekaljeni borci, koji ni za šta nijesu htjeli da zna­ ju osim za rat”25 - nijesu prezirali samo zemljoradnju i zanate već i svaku organizaciju, uključujući i onu unutar plemena, koja bi bila zasnovana na hijerarhijskim odnosima i spolja nametnutim pravilima. Skloni anarhističkom apsolutizovanju sopstvenog “ja”, pa još u uslovima pretežno intuitivnog opre­ djeljivanja za pojedine solucije (jer uvjerenja stečenih teorij­ skim raspravama i naučnim putem nijesu imali), Crnogorci su se često oglušivali i o molbe i preklinjanja svojih vladika.26 Sve je to, objektivno, bilo više u funkciji usporavanja nego ubrzavanja njihove društvene emancipacije. Jedna od impli­ kacija takve stvarnosti bilo je i shvatanje, koje se održalo sve do kraja pretposljednje decenije XIX vijeka, daje Crna Gora kudikamo više vojni logor nego prostor uobičajenog (normal­ nog) društvenog i državnog organizovanja i življenja.27

25 Isto, str. 64. 26 Neki autori u tome vide razlog što u poslanicama vladike Petra I ima toliko kritika i prijekora njegovim podanicima. Jedan od njih čak tvrdi da “još nije pronađena poslanica vladike Petra I u kojoj on o svom narodu kaže lijepu riječ” (Živko M. Andrijašcvić, op. cif., str. 52). 2' Takvo uvjerenje može se sresti i kod knjaza Nikole, koji u svom go­ voru povodom proglašenja Imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru, 26. aprila 1888. godine, pored ostalog kaže: “Crna Gora nije više vojnički tabor nego država; Crnogorac nije samo vojnik nego i građanin” (Nikola I Petrović, Djela, Podgorica, 1997, str. 945). 27

DIO PRVI: LOMOVI I PRELOMI

Međunarodna pozicija Crne Gore bila je krajnje složena i nepovoljna. Turska osvajanja donijela su mnoge promjene na političkoj mapi Evrope, a zajedno s ovima i nove ofici­ jelne “registre” evropskih država i nacija. U mnogim od tih registara, Crne Gore početkom XVIII vijeka nije bilo. Ili, ka­ ko Rovinski kaže, Turska i Venecija su ovu malu zemlju bi­ le “potpuno izolovale od cijelog svijeta, i osim njih - niko u Evropi nije znao o postojanju Cme Gore”.2* Cmogorsko-turski odnosi predstavljali su “klasičan” primjer uzajamnog nepodnošenja dvaju susjeda. Suprotnost njihovih državnih ciljeva - Turska je željela da svoju formalno proklamovanu vlast nad Crnom Gorom pretvori u faktičku, a Crna Gora je svim silama nastojala da joj to ne dozvoli - činila je da dvije zemlje budu u konstantnom neprijateljstvu, koje je često bilo praćeno oružanim sukobima slabijeg ili jačeg intenziteta. Ni odnos Cme Gore sa Venecijom (Mletačkom republikom) nije bio idiličan. Još od vremena Cmojevića, dvije zemlje se jav­ ljaju kao “prirodni saveznici” protiv zajedničkog neprijatelja (Turske), ali i kao susjedi čije odnose opterećuju mnoga uza­ jamna nepovjerenja i nesuglasice. Uzrok tome nije bio samo u različitim društvenim uređenjima i nivoima ekonomske i kulturne razvijenosti, već i u činjenici da, s jedne strane, Cr­ nogorci nijesu prezali od pokušaja da dio svojih egzistencijal­ nih problema rješavaju upadima na mletačku teritoriju i da, s druge strane, Mlečani nijesu odustajali od ambicije da Cmu Goru podvedu pod svoje ingerencije i pretvore u neku vrstu živog štita prema otomanskoj imperiji. Pokušaj Cme Gore da problem odnosa sa susjedima riješi tako što će .se staviti pod trajnu zaštitu neke velike sile, donio joj je nove probleme. Pojava Rusije u takvoj ulozi budila joj je nadu, jer se radilo o “pravoslavnoj” i slovenskoj zemlji, uz to dovoljno udaljenoj da bi ugrozila njenu nezavisnost. Pokazalo se, međutim, da su crnogorska očekivanja od tog “pokroviteljstva” bila pretjera­ na. Rusija je u Crnoj Gori vidjela “klin, koji bi u svako vrije­ me, uz pomoć spolja, mogao početi svoje rušilačko djejstvo, Pavel Apolonovič Rovinski. op. cit., str. 283. 28

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ XVIII U XIX VIJEK

ne samo protiv Turske nego i protiv svake susjedne države”.2'1 I svaki put, “čim bi postigla cilj, istog momenta je zaborav­ ljala na Crnu Goru”.2 930 Kad god je moćna carevina trebalo da bira između sopstvenog interesa i “duga” prema vazda vjer­ noj Crnoj Gori, izabrala je prvo.31 Cmoj Gori iz Rusije stižu carske gramate (najčešće sračunate na ukrepljenje vlasti vjer­ nih vladika), crkvene relikvije (radi održanja “vjere pravo­ slavne”) i novčana pomoć (namijenjena, i jedva dovoljna, da povremeno podsjeti Crnogorce da nijesu zaboravljeni, ali i da znaju čiji su “dužnici”). Pa i ta pomoć, kaže Rovinski, “stizala je neuredno, i dobijanje je bilo praćeno s velikom galamom, a zbog toga je katkada bilo potrebno trpjeti čak i uvrede”.32 Sve drugo, Crnogorci su morali stvarati doma ili nabavljati iz inovjem og i inorodnog okruženja sa kojim su, upravo zbog zbližavanja s Rusijom, zapali u nove teškoće i neprijateljstva. “Sa strane Crne Gore takvih kolebanja nije bilo: ona se za po­ moć obraćala drugoj državi samo onda kada se Rusija odva­ jala od nje”.331 na drugoj strani je situacija bila ista, s tim što su drugi, za razliku od Rusije, imali više ili manje otvorene 29 Isto, str. 237. 30 Isto, str. 238. 31 Crnogorci, tako, nijesu bili u fokusu svog “zaštitnika” ni kod skla­ panja Kučuk-Kajnardžijskog mira (1774), ni kod potpisivanja rusko-turskog ugovora u Jašiju (1792), ni u mnogim drugim prilikama. Ru­ sija je u tom pogledu dosljedno slijedila svoj postupak prema Cmoj Gori iz prve godine njihovog “savezništva”, kada joj nije javila daje nakon dva poraza na Prutu (1711) sklopila mir s Turskom, tako da je mala balkanska država nastavila da gotovo godinu dana sama ratuje protiv otomanske imperije. Posljedice te prve ruske “omaške” za Crnu Goru su bile katastrofalne. U znak odmazde za njenu takvu prorusku revnost, Numan-paša Ćuprilić je (1714) gotovo uništio Crnu Goru. “Nikad Crnogorci, ni ranije ni kasnije, nijesu zapamtili takvu nesre­ ću. Hiljade ljudi je ubijeno. Zemlja je ostala popaljena, opustošena i opljačkana... Otada počinje borba na život i smrt između Crnogoraca i Turaka, koja će trajati dva vijeka” (Dr Gligor Stanojević - Dr Milan Vasić, op. cit., str. 265). 32 Pavel Apolonovič Rovinski, op. cit., str. 238. 33 Isto, str. 228. 29

DIO PRVI: LOMOVI I PRELOMI

teritorijalne pretenzije prema Crnoj Gori.14 To se pokazalo i u slučaju kada su crnogorski prvaci, “umorni od gledanja” ka­ ko njihov narod “služi za igračku iluzijama Rusije”, pokušali (1779) da rusko “pokroviteljstvo” zamijene austrijskom “vi­ sokom zaštitom”.15 Traženje strateškog utočišta u okrilju veli­ kih, i pored izvjesnih koristi koje su neka od njih donosila, od početka se iskazivalo kao kretanje u “začaranom krugu”. Pre­ ma malom ratničkom narodu, koji je u očima mnogih i dalje bio samo skupina necivilizovanih gorštaka što žive od pljačke tuđe imovine, niko nije imao previše sentimenta. Nikome od “velikih” nije odgovaralo stvaranje samostalne države na tako važnom geostrateškom području, ukoliko ona ne bi bila pod njegovom apsolutnom kontrolom. Prostorno skučena, s malim demografskim potencijalom, smještena “u brdima”, daleko od gradova i važnijih putnih pravaca, stalno “na ratnoj nozi” sa susjedima i bez nekih važ­ nih (materijalnih i duhovnih) pretpostavki za svoj društveni i državni razvoj, Cma Gora je teško mogla da se suoči i sa svojim unutrašnjim nedaćama elementarne prirode, a kamo li s izazovima evropske modeme (kako se obično naziva period nakon građanskih revolucija u Americi i Francuskoj, karakte­ rističan po razvoju centralistički ustrojene nacionalne države i privrede, te afirmaciji ideja ljudskih prava i sloboda, odnosno humane i racionalne organizacije političkog života), što je bio uslov njenog opstanka. Ima li se to u vidu, i uvaži li se činjeni­ ca da između strukture jednog društva, odnosno opštih prilika u njemu, i strukture ideja, vjerovanja i vrijednosti koje čine njegov pogled na svijet, postoji zakonita veza - eto osnova za 14 Opisujući ambicije Venecije u tom pogledu, Rovinski kaže: “U vri­ jeme kada je Cma Gora Rusiji bila potrebna samo kao saveznik za slučaj rata s Turskom, Venecija je išla direktno na to da uspostavi svo­ ju vlast u Crnoj Gori zauvijek, onako kako ju je uspostavila u Boki i Primorju, oduzevši pri tome dio teritorije crnogorskog vladike” (isto, str. 236). " Nacrt ugovora (konvencije) o prihvatanju pokroviteljstva Austri­ je nad Crnom Gorom, u: Crnogorski zakonici 1796-1916, knj. I, str. 294. 30

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ

XIX VIJEK

zaključak ne samo da je razvoj političke misli u Crnoj Gori bio višestruko limitiran, složen i protivurječan već i da ove u pravom smislu nije ni bilo.

Iako formalnologički održiv, takav zaključak faktički ne bi bio ispravan. Greška takvog zaključka bi bila ista kao i u slu­ čaju o kome govori Pavel Rovinski, kada upozorava da su neki autori (analitičari crnogorske pravne stvarnosti), iz fakta da Cma Gora u jednom periodu nije imala pisanih pravnih spomenika, izvodili zaključak da je ona i u pogledu pravne misli tabula rasa.-* Stvarnost Cme Gore na prelasku iz XVIII u XIX vijek, ma koliko teška, nije gušila njenu duhovnost uopšte, pa ni razvoj političke misli. Ona je ovima samo nametala odgovarajuće forme i sadržaje. Slika koja pokazuje samo nizak nivo razvi­ jenosti materijalnih proizvodnih snaga, teške političke prilike i arhaične društvene odnose, ma koliko upečatljiva, ne odra­ žava svu stvarnost Cme Gore toga vremena. Ispod tog, pr­ vog sloja crnogorske društvene stvarnosti nalazi se drugi, koji potvrđuje pravilo da duhovne vrijednosti i uopšte društvene i političke moći jednog naroda ne zavise uvijek od nivoa nje­ gove materijalne razvijenosti. Naspram materijalne oskudice i drugih nedaća u Crnoj Gori postoji bogat duhovni život, čiju važnu komponentu čini relativno razvijena politička misao. Njegoš će to u Lažnom caru Šćepanu malom ovako objasniti: “Ako nema mjesta za življenje, a ono je mjesta za pričanje”.17 I to pričanje “iz koga će naša pokoljenja, vječnu silu duševnu sisati”.36*38 Naime, crnogorska društvena stvarnost na prelazu iz XVIII u XIX vijek, imala je i nekoliko obilježja koja daju osnova Rovinskom da konstatuje kako je Cma Gora, u to vri­

36 Vidi: Pavel Apolonovič Rovinski, op. cit., str. 455. 3‘ Petar II Petrović Njegoš, Spjevovi, str. 250.

38 Isto.

DIO PRVI: LOMOVI I PRELOMI

jeme, “zaista predstavljala nešto neobično u Evropi”.31' Sušti­ na te “neobičnosti” ogledala se u nepodudarnosti faktičkog stanja u Crnoj Gori sa onim što bi se moglo smatrati logičnom posljedicom konteksta što ga tvore ekonomski i demografski parametri. Drugim riječima, iako navedene okolnosti Crnu Goru čine zemljom u kojoj se, kako jednom reče vladika Pe­ tar I, ne može “ni živjeti ni umrijeti spokojno”,4" ona nikako nije pusta i prazna, lišena svake mogućnosti da stvara auten­ tične duhovne vrijednosti i ima sopstveni pogled na svijet. Kraj cmojevićke države nije bio i kraj Cme Gore. Cmojevićka država, kao društvena organizacija, u svojevrsnom je odstupanju pred osvajačkom otomanskom najezdom i njen aparat vlasti raspao se s nestankom pretpostavki za njegovo normalno funkcionisanje. Tim faktom jesu bitno izmijenjeni neki oblici istorijskog kretanja Cme Gore, ali nije prekinut kontinuitet tog procesa, niti je izgubljen sopstveni identitet i ugašena sopstvena vlast. Rovinski to objašnjava na sljedeći način: “Narod ne prekida tako lako veze sa svojom prošlo­ šću, makar ona bila i najudaljenija. Mijenjaju se i gube jedino oblici, ali u duhu, u karakteru i pogledima naroda uvijek se odražava njegova prošlost. Poslije pada Zetske države i od­ laska posljednjeg Cmojevića, u Crnoj Gori se uspostavio po­ seban sistem, pod čijim uticajem se snažno izmijenio i način života naroda”.39401 Funkciju države zamjenjuje sistem u kome svaki građanin postaje svojevrsni .vt//' juriš, sa precizno utvr­ đenim ličnim i kolektivnim pravima i obavezama. Snažan pe­ čat tome daje Đurađ Cmojević. On uviđa da ističe vrijeme vladavine na stari način i u ranijim okvirima; da istorijska smrt jednog naroda nastupa tek gubitkom njegovog kulturnog identiteta, odnosno da će crnogorski narod preživjeti jedino ako se održi duhom; da će u novonastalim uslovima glavnu ulogu u tome imati duhovni “pastiri”, a ne svjetovni vladari; 39 Pavel Apolonovič Rovinski, op. cil., str. 253. 40 Vidi: Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878, knj.4, lom 1, str. 98. 41 Pavel Apolonovič Rovinski, op. cit., str. 455. 32

RUUIICKA MlbAU U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ

U XIX VIJEK

da knjiga kao oružje duha može odoljeti duhu oružja. Zato vuče dva “neobična” poteza: prvo, osniva štampariju “kad joj vrijeme nije”; drugo, težište upravljanja društvom, kako neki autori kažu, pomjera sa političke vlasti na uticaj duhovnika.42 Štampanjem knjiga, Đurađ u maniru kamijevskog poimanja kulture kao “krika ljudi pred licem svoje sudbine”,4’ podiže most za prelazak ideje i duha crnogorske države preko ponora u koji se balkanske zemlje stropoštavaju pod udarom moć­ ne otomanske carevine. Porast uticaja duhovnika, pak, otvara put mogućnosti da se etičkim imperativom, molbom i molit­ vom nadomjesti ono što je do tada postizano organizacijom, uređenim državnim životom, zakonima. Dakako, to nije zna­ čilo da su se Crnogorci samo kulturom mogli suprotstaviti procesu potčinjavanja od strane većeg i moćnijeg, da su im za to bili dovoljni duhovni sadržaji utemeljeni na mitologi­ ji, predanjima, epici i romantičarskim prisjećanjima na dobra stara vremena. Ali jeste značilo da je kultura, shvaćena kao cjelina duhovne egzistencije, literarnog stvaralaštva i načina života jedne zajednice, ona pretpostavka istorijskog prava na očuvanje posebnosti, tj. na život koji ne znači uklapanje i uta­ panje u susjedne države, bez koje taj cilj ne bi bio ostvarljiv. Tamo gdje nije m oglo biti škola - nije bilo pismenih. Ali jeste bilo mudrih i odvažnih: pismenost je zamijenjena usmenošću, pisani zakon običajem, strah od sankcija moralnom normom, briga i odgovornost odabranih brigom i odgovornošću svih. Nepostojanje centralne vlasti, sa pripadajućim joj ingerenci­ jama u pogledu očuvanja društvenog i državnog identiteta i integriteta zemlje, nadomješćuje se individualnim i grupnim energijama. U tom pogledu nije bilo manje i više odgovornih, 4: Cma Gora je od 1220. godine do kraja XX vijeka imala 45 pravo­ slavnih mitropolita i vladika, i to: 16 do odlaska Cmojevića, 18 iz raz­ nih plemena (do vladike Danila), petoricu iz kuće Pctrovića, četvori­ cu nakon smrti vladike Rada i dvojicu nakon obnavljanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve (prema: Marijan Maso Miljić, Arsenijeplam enac, zaboravljeni vladika crnogorski, Podgorica, “Vijesti”, 4. april 2004, str. 22). 43 Vidi: Culture Chrash, “Foreign Policy”, March/April 2004, str. 1.

DIO PRVI: LOMOVI I PRELOMI

niti je neko mogao biti prvi a neko posljednji: svi su imali ista prava i obaveze, a posljednjim se smatrao “samo plašljivac ili čovjek koji ni za šta nije”.44 Plemenska organizacija koja je zamijenila državnu zajednicu,45 nije značila istorijski retrogradnu pojavu već oblik prilagođavanja teritorijalne, političke i vojne organiza­ cije društva novim uslovima. Neki autori čak smatraju da se samo plemensko društvo u to doba moglo uspješno oduprijeti Turcima.46 Pleme, u datim okolnostima, sasvim odgovara potrebama građana i svojom društvenom funkcijom, odnosno etičkim si­ stemom. “Prvom ličnošću u plemenu smatra se vojvoda, koji je bio i vojni komandant plemena... Iza vojvode su bili ser­ dari, čiji je zadatak bio da vode brigu o unutrašnjem redu u zemlji... Iza serdara su bili kneževi. To su već bili starješine sela... Mnogi od tih vojvoda, serdara i kneževa su se prosla­ vili. Ali ma kakvo poštovanje oni uživali, najvažniji poslo­ vi u svakom plemenu rješavali su ne glavari nego narodni sabori (skupštine), gdje su učestvovali svi pripadnici ili, u krajnjoj liniji, predstavnici plemena”.47 Crnogorac je teritorijalizovan (ima mjesto stalnog boravka) i ukorijenjen u svom privatnom posjedu, te mu ne odgovara nikakvo i ničije mije­ šanje u njegova prava.48 “U zemlji nema ni policije ni zakona 44 Pavel Apolonovič Rovinski, op. cit., str. 254. 45 Pleme ne samo stoje zamjenjivalo državnu zajednicu, nego se kao organizovana cjelina, koja ima širu funkciju od odbrambene, u ne­ kim postupcima i radnjama i “ponašalo kao država” (Nikola Škerović, Naše plem e novijeg doba, Beograd, “Istorijski časopis”, br. 5/1955. str. 256). 4 Vidi: Istorija Crne Gore, knj. III, tom I, str. 97. 47 Pavel Apolonovič Rovinski, op. cit., str. 66. 4K O tom faktu, koji Crnogorce razlikuje od svih drugih balkanskih naroda tog perioda, Rovinski piše: “Premda u Crnoj Gori postoji i opštinska zemlja (pasišta i šume u planinskim zaravnima, koji pri­ padaju ovom ili onom bratstvu, i na koje, otuda, ima pravo nekoliko porodica), svaka porodica ima svoje odvojeno parče zemlje, uvijek ograđeno, potpuno odvojeno od zemlje druge porodice, i na to par34

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ XVIII U XIX VIJEK

i među ljudima vlada potpuna jednakost, tako da se niko ne smatra manjim od najvećega glavara. Glavari, opet, uživaju ugled po tome što se bave opštim poslovima i smiruju sva­ đe i razmirice”.49 Ipak, individualne slobode, koje Crnogorac shvata kao odsustvo spoljnih smetnji u kretanju i ponašanju, ne dovode u pitanje socijalnu koheziju društva. Lojalnost pre­ ma državi zamjenjuje se lojalnošću prema plemenu: ono je utemeljeno na samoodgovomosti svakog pojedinca za ono što on jeste, i kako jeste - kao individua i kao dio kolektiviteta kome pripada. Pleme nema pisanu pravnu regulativu, ali ima valjano uređen i dobro regulisan pravni život. Društveni po­ redak u njemu utemeljenje na socijalnoj integraciji, moralnoj uravnoteženosti i jednakim pravima i obavezama za sve. Nje­ govo običajno pravo je postojano, obligatno i, zahvaljujući snazi unutrašnje prinude, veoma efikasno u zaštiti dostojan­ stva čovjeka, njegove časti i imetka, prava na život, slobode, autonomije, porodične i lične sreće i privatnosti.so Osim raz­ vijene pravne svijesti, na regulisanje međuljudskih odnosa u plemenu utiče još i relativno visok kulturni nivo eksterne i interne komunikacije. Posredničku i politički kohezivnu ulogu u odnosima među plemenima ima Opšti crnogorski zbor, Skupština plemenskih starješina i, u određenim prilikama, Skupština svih Crnogora­ ca. Zbor sankcioniše rješenja od važnosti za cjelinu i ne upušta se u konkretne probleme i sporove, koji su prepušteni pleme­ nu, odnosno plemenskim starješinama i sudijama. Primjena odluka zbora zavisi od lične moralne odgovornosti i svijesti če zemlje nema nikakvih prava ni bratstvo ni pleme. I tim parčetom zemlje svaka porodica može raspolagati po svojoj volji: davati je u nasljedstvo, dijeliti je među članovima porodice, poklanjati je, proda­ vati je” (isto, str. 66). w Dušan D. Vuksan, op. cit., str. 20. 50 Opisujući funkcionisanje crnogorskih “sudskih organa” primjere­ nih takvom pravnom sistemu, Viala dc Somijcr kaže: “Njihove odlu­ ke se uvijek poštuju. To nije teško shvatiti; njih donosi porota kojoj su sofizmi i izigravanje pravnog postupka nepoznati. Tu svako brani svoju stvar” (Viala de Somijer, op. vit., str. 39). 35

DIO PRVI: LOMOVI I PRELOMI

svakog pojedinca, tako da niti zbor inja izvršni organ, niti se poseže za spoljnim sankcijama.51 Što se sudovanja i sudija tiče, stvari ovako izgledaju: Svako pleme ima svoje sudije, koje bira narod. Sudije mogu biti samo pripadnici plemena za koje se sud bira. Mandat im traje godinu dana, da ne bi jedni te isti obavljali tu funkciju i po tom osnovu imali prednost nad drugim članovima plemena. U sudu ne mogu istovremeno biti dva brata, kako bi se obezbijedilo da svaka porodica ima jed­ nako pravo zastupljenosti u tom organu. Kod izbora važi prin­ cip da se “između sve braće izabere najpošteniji, a pri tome i najpametniji i najrazboritiji”, i da sudija ne može biti neko “ko je poročan i poznat kao nevaljao čovjek”.52 Desi li se da neki sudija u nečemu pogriješi, da se pokaže kao nepošten, nesposoban za sudijsku funkciju ili nepravedan u suđenju, pleme ga smjenjuje i na njegovo mjesto bira drugog. Plemen­ ski sudovi rade samostalno i o svom radu ne podnose izvještaj višim instancama - “državnom vladaocu i vrhovnom sudu iliti savetu (senatu)”.53 Ovima se obraćaju jedino onda kada se suoče s nekim težim slučajem koji sami ne mogu da riješe. Rješavanje takvog slučaja u višoj instanci ne traje duže od jednog dana, “da ljudi ne bi dangubili i prenebregavali svoje domaće poslove”.54 Time se okrivljeni, odnosno krivac zašti­ ćuje od prevelikih troškova. “Jednom riječi, sav se sud i sami vrhovni tako obrće i postupa kao jedna velika porodica”.55 Tako, u staroj formi pulsiraju novi, modemi sadržaji: nema gospodara i slugu, nema podjele na javnu i privatnu sferu, svi imaju ista prava i obaveze, neposredno demokratsko odluči­ vanje i puna autonomija u realizaciji dogovorenog. Plemenska podijeljenost, iako po logici stvari odiše stal­ nom opasnošću za unutrašnje jedinstvo zemlje i sposobnost 51 Vidi: Slobodan Tomović, Lažni car Šćepan Mali, u: Petar II Pctrović Njegoš, Spjevovi, str. 525-526. M. Medaković, O sudijama i sudu, u: Crnogorski zakonici 1796-1916, knj. I, str. 508. 51 Isto, str. 509. 54 Isto. 55 Isto.

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU IZ XVIII U XIX VIJEK

njenog bržeg spoljnopolitičkog prestrojavanja kad to okol­ nosti zahtijevaju, ima i jednu veoma pozitivnu stranu upra­ vo u tom smislu. U mjeri u kojoj su bila izložena pritisku spolja i suočena s pokušajima nosilaca tog pritiska da preko njih, putem raznih separatnih dogovora i ugovora, razaraju jedinstvo Cme Gore, plemena su imala priliku i obavezu da sama, neposredno odlučuju o mnogim pitanjima iz domena spoljne politike i međunarodnih odnosa. Takvu njihovu funk­ ciju podsticala su i dva unutrašnja momenta: prvo, to što su crnogorski prvaci stalno odašiljali poruke građanima da izola­ cionizam u odnosu na susjede, ma kako se oni odnosili prema Crnoj Gori, može da donese više štete nego koristi; drugo, to što ti prvaci sami, u regulisanju odnosa plemena sa spoljnim susjedima, najčešće nijesu imali, kako vladika Petar I ka­ že, “sile nikakve... izvan pera i jezika”.56 Domet i intenzitet uticaja tih dvaju momenata na podsticanje razvoja spoljnopolitičke funkcije plemena i njegove odgovornosti za kvalitet i posljedice ove, ilustruje na svoj način poslanica Petra I Crnogorcima povodom nekog spora s Primorcima, u kojoj nakon kritike vinovnika zbog njihovog “rđavoga i samovolj­ noga posla” traži da se oni sami s Primorcima dogovore “đe bude potreba” kako da spor riješe, a da njega nc prizivaju ako neće “s mirom stojati i slušati”, kako ih moli i zaklinje.57 Strukturu i sadržaj tog uticaja u razvijenoj formi sadrži posla­ nica vladike Petra I Katunjanima povodom tzv. “zločinstva ožegovićkog”. Vladika najprije podsjeća Katunjane koliko je puta pisao i govorio s namjerom da njih i druge Crnogorce privoli da lijepo i m im o s državom ćesarskom žive, da na pazare idu m im o i prođu se svakog lošeg i nepriličnog djela koje susjedsku ljubav i tiđinu razmeće, da samovoljnu osvetu ne čine i da sva potraživanja od ćesarskih ljudi na koja imaju pravo traže “sudom bez svake smutnje i svađe”.58 Zatim, ko­ reći varvarski postupak O žegovića, koji su “dva ćesarska sol'6 Petar I Petrović, Poslanice, Cetinje, 1993, str. 17. Petar I Petrović, Djela, Podgorica, 1999, str. 94-95. Isto, str. 109.

DIO PRVI: LOMOVI I PRELOMI

data na stražu ubili i dva Ledeničanina zarobili”, iznosi svoje strijepnje o mogućim posljedicama toga čina, pa kaže: “Ja se tresem i trepćem ne manje od stida, nego li od straha; jer neće zli i sramotni glas po svijetu na same Ožegovičane poći, za koje nitko izvan naše zemlje ne znade, nego na cijeli narod naš, da ga svaki mrzi i počituje za narod varvarski, bezbožni, bezakoni i bezdušni, koji niti ima poštenja, ni čelovječestva, nego samo sramotna, hajdučka, lupeška i razbojnička djela”.59 Konstatujući da takve niko u svijetu ne trpi, te da će počinje­ no razbojništvo izazvati žestoki gnjev austrijskog cara i silno rasrditi ruskog cara (“našega visokoslavnoga Pokrovitelja”), vladika pita Katunjane: “Hoćete li vi i ostali Crnogorci puštit da to bezčastno ime vječno na cijeli narod ostane i da takvo­ me kastigu budete podložni i hoćete li iskat sebe lijek i hoćete li se izliječit, da ne budete sramotni i kastigu podložni”?60 Na kraju, obavještavajući ih da im u prilogu svoje poslanice šalje pismo koje je povodom predmetnog slučaja primio od “zapo­ vjednika Bokeljske Provincije”, vladika izražava nadu da će problem riješiti tako što će zločince uhvatiti i “kako pismo izgovara kastigaati”.61 Isto kao što je privatna svojina implicirala bogatstvo prav­ nih odnosa i instituta, koji će svoj izraz dobiti u Imovinskom zakoniku, tako i posebna spoljnopolitička i diplomatska ak­ tivnost plemena snažno utiče na razvoj političke misli u ovim domenima. Najzad, prenošenje težišta vlasti na duhovna lica jeste do izvjesne mjere usporavalo građansku emancipaciju Crne Gore, ali moć vladika, barem u početku, nije.bila tolika da bi ovaj proces bio zaustavljen.62 Vladičanstvo je, naročito od vremena kad je postalo nasljedno, bilo neka vrsta kompromi-

Isto. 60 Isto, str. 109-110. 61 Isto, str. 110. ',2 Bilo je vladika, poput vladike Arsenija na primjer, koji su vladali “nekako na margini događaja i izvan toka glavnih dešavanja u crno­ gorskom društvu i okruženju” (Marijan Mašo Miljić, op. cit., str. 22). 38

POLITIČKA MISAO U CRNOJ GORI NA PRELASKU 11 XVIII U XIX VIJEK

sa između porodice koja ga je imala i koja je “golu ljušturu - vladičansku mitru, čuvala radi toga da bi je punila novim kneževskim sadržajem”,63 i plemenskih glavara, kojima je ostavljalo dovoljno prostora za njihovu relativnu autonomiju i ličnu m oć.64 U zamjenu za neke sadržaje društvenog živo­ ta, osobito u sferi duhovnog, koje su upražnjavali građani u zemljama gdje je crkva bila odvojena od države, crnogorski mitropoliti su vjerska osjećanja svoje pastve u velikoj mje­ ri koristili za razvijanje nacionalne svijesti i patriotskih osje­ ćanja. Crnogorska crkva je pravo vjere izjednačavala s pra­ vom na slobodan život, tako da je “odbrana jednog prava... nužno povlačila za sobom i odbranu drugog”.65 Konkretno, to je značilo da u Cmoj Gori crkva i sveštenstvo, u cjelini gledano, gotovo u svemu dijele sudbinu ostalih. Niti im je materijalna i društvena pozicija bolja nego drugima, niti su im obaveze u odbrani zemlje bile manje. Kao posljedica toga u sveštenstvu opstojava ista svijest kao i kod ostalih građana o tome zašto je Cma Gora tako važna i zbog čega ni jedna žrtva za nju nije prevelika.66 Takva društvena stvarnost uslovila je da sveštenici budu i vojnici, a da vladike budu “više 65 Milovan Đilas, Njegoš - pjesnik, vladar, vladika, Bcograd-Ljubljana, 1988, str. 99. 64 To će se održati sve do vladike Petra II Petrovića i važiće za odnose čak i u njegovoj porodici, čiji su moćniji članovi zaklanjajući se iza njegovog imena u stvari vladali Crnom Gorom (vidi: Vojvoda Gavro Vuković, Memoari, Cetinje-Titograd, 1985. knj. 2, str. 151). 65 Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, Cetinjc. 1948, str. 68. 66 Zanimljivu ilustraciju u tom pogledu predstavlja kazivanje jednog nikšićkog sveštenika H. A. Angelu, krajem XIX vijeka, koje, kako ga Angel navodi, glasi: “I siromašniji smo bili, i'bjedniji, i malobrojniji; ali uz podršku milostivoga Boga, uz hrabrost sinova naših i kćeri, ipak smo pobjeđivali. Jer snaga zemlje ne mjeri se bogatstvom i brojnošću njenih naroda. Sve dok se moj narod pridržava vjere otaca i njihovih zakona, dok je čestit, neporočan, skroman, siromašan, sve dok smo jedinstveni i složni otadžbina će naša slobodna da bude i nezavisna... Ja sam čovjek mira, ali isti Bog, koji m ije u ruku dao krst, da mu slu­ žim, dao mi je za pojasom oružje, zemlji svojoj da služim” (Kapetan 39

DIO PRVI: LOMOVI I PRELOMI

političari nego duhovni dostojanstvenici”.67 To što su vladike bile izborne ličnosti, i što su najvećim dijelom (a u pitanjima odbrane zemlje i podnošenju nedaća koje su proizilazile iz njenog ekonomskog položaja i socijalnog miljea i sasvim) di­ jelili sudbinu svih stanovnika - učvršćivalo je njihov položaj i jačalo ugled u narodu. Sve je to imalo za posljedicu da vre­ menom uticaj vladika postane veoma velik ne samo kod do­ nošenja političkih odluka, već i kod izricanja sudskih presuda gdje su oni u većini slučajeva imali posljednju riječ, odnosno ulogu onoga ko te presude ratifikuje.6* Njihov veliki politički uticaj u jednom relativno dugom periodu nije sužavao pro­ stor za angažman i akciju drugih, jer se nije temeljio na sili i prinudi već na moralnom prestižu i autoritetu. Prvi zakoni donešeni na njihovu inicijativu više su u funkciji stvaranja centralnih državnih organa, nego učvršćivanja vlasti mitro­ polita. Prava vladike kod izbora sudija sasvim su ograničena. Vladika Crnogorcima kao slobodnom narodu “nikoga silom i preko narodne volje ne može nametnuti”.69 Njegovo je samo da priznaje i potvrđuje sudije koje narod izabere. U procesu stvaranja vlasti, koji će potrajati više decenija, važnu funkci­ ju unutrašnjeg političkog kohezionog sredstva imaće duhovni rad mitropolita. Naročito značajna biće njihova komunikacija s bratstvima i plemenima putem poslanica.70 Namjena posla­ nica - koje predstavljaju svojevrsna književna štiva, prožeta jezgrovitom metaforikom i bogata semantičkim i leksičkim osobenostima - eminentno je vanknjiževna: njima se saopštavaju političke ideje i inaugurišu poželjni smjerovi razvoja unutrašnjih odnosa i međunarodne orijentacije.71 Jednostav­ ni. Angel, Kroz Crnu Goru na skijama, Cctinjc-Titograd, 1991, str. 126-127). 67 Pavcl Apolonovič Rovinski, op. cit., str. 227.