Międzynarodowe stosunki polityczne [PDF]

Zitiervorschau

Zawartość NASTĘPSTWA WIELKIEJ TRANSFORMACJI W EUROPIE ........................................................................... 2 1. Rozpad bloku wschodniego ............................................................................................................. 2 2. Od ZSRR do WNP ............................................................................................................................. 3 3. Droga do partnerstwa Waszyngtonu i Moskwy w nowym ladzie światowym .............................. 15 4. Poszukiwania nowego ładu międzynarodowego w strefie Europy Środkowej ............................. 27 5. Ewolucja bloku zachodniego ......................................................................................................... 49 6. Rozwój procesów paneuropejskich i transeuropejskich ............................................................... 77 7. Kryzys jugosłowiaoski .................................................................................................................... 96 PRZEZWYCIĘŻANIE KONFLIKTÓW I NAPIĘD W AZJI ............................................................................. 112 1. Stabilizacja stosunków między mocarstwami na Dalekim Wschodzie ........................................ 112 2. Trudności „nowego partnerstwa" paostw koreaoskich .............................................................. 124 3. Rozwiązanie problemu kambodżaoskiego .................................................................................. 130 4. Wysiłki integracyjne w strefie Pacyfiku ....................................................................................... 136 5. Budowa zaufania w Azji Południowej .......................................................................................... 141 6. Następstwa II wojny w Zatoce Perskiej ....................................................................................... 144 7. Rozwój rzeczywistego procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie ........................................... 154 STABILIZACJA STOSUNKÓW NA KONTYNENCIE AMERYKAOSKIM....................................................... 167 1. Działania na rzecz integracji latynoamerykaoskiej ...................................................................... 167 2. Budowa wspólnego rynku w Ameryce Północnej ....................................................................... 170 3. Rozwiązywanie konfliktów w Ameryce Środkowej i na Karaibach.............................................. 172 4. Odnowa stosunków między dwoma częściami Ameryki ............................................................. 182 TRUDNOŚCI LIKWIDACJI KONFLIKTÓW AFRYKAOSKICH ...................................................................... 186 1. Likwidacja systemu apartheidu ................................................................................................... 186 2. Wygaszanie konfliktu angolaoskiego........................................................................................... 190 3. Przedłużanie się konfliktów w „rogu Afryki" ............................................................................... 193 4. Przeszkody w stabilizacji stosunków w Afryce Północnej ........................................................... 198 5. Cieo nowego lądu międzynarodowego nad Afryką ..................................................................... 203

CZĘŚĆ CZWARTA KSZTAŁTOWANIE NOWEGO ŁADU MIĘDZYNARODOWEGO LAT 1990. Rozdział XXIX

NASTĘPSTWA WIELKIEJ TRANSFORMACJI W EUROPIE 1. Rozpad bloku wschodniego Wielkie przemiany systemowe w paostwach Europy Środkowej i Wschodniej stały się nieuchronnie impulsem dla przewartościowao sensu istnienia i roli dotychczasowych struktur bloku wschodniego. Na plan pierwszy wysuwały się dyskusje na temat Układu Warszawskiego, głównego instrumentu sankcjonowania politycznej i wojskowej hegemonii ZSRR w tym bloku. Paostwa nowych demokracji uważały, że dotychczasowa formuła Układu Warszawskiego przeżyła się. Pod ich naciskiem Moskwa zgodziła się na powołanie pełnomocników do spraw przemian w funkcjonowaniu Układu. W drugim półroczu 1990 r. odbyli oni trzy posiedzenia.

504 Pełnomocnicy uzgodnili likwidacje większości wojskowych i politycznych organów Układu Warszawskiego, pozostawiając jedynie organy konsultacyjne. Zmiany te miały byd zatwierdzone przez Doradczy Komitet Polityczny i wejs'd w życie w pierwszym półroczu 1991 r. W praktyce przygotowania do likwidacji Układu Warszawskiego przeciągały się, ponieważ Związek Radziecki pod różnymi pretekstami odwlekał zgodę na zwołanie Doradczego Komitetu Politycznego. Tymczasem z Układu Warszawskiego odeszła NRD (24IX 1990 r.), która m.in. w ten sposób przygotowywała się do wejścia w skład RFN. Moskwę niepokoiła rozlegająca się w pozostałych stolicach retoryka na rzecz wstępowania do NATO. Ostatecznie struktury wojskowe Układu Warszawskiego przestały istnied z dniem l kwietnia 1991 r. i to z inicjatywy Moskwy, która poprzez „ucieczkę do przodu" chciała uniknąd indywidualnego występowania paostw z Układu. Zamiar przekształcenia go w instytucję politycznokonsultacyjną nie powiódł się, ponieważ zakres wspólnych interesów okazał się znikomy, a konsultacje (głównie między Czechosłowacją, Polską i Węgrami) zaczęto odbywad na innych zasadach. Na podstawie budapeszteoskich uzgodnieo ministrów spraw zagranicznych i obrony (z 25II 1990 r., kiedy to zdecydowano o likwidacji struktur wojskowych), doszło w Pradze l lipca do" rozwiązania Układu Warszawskiego. Podpisany tam protokół mówił o utracie mocy przez układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej (z 14 V 1955 r.) oraz przedłużający jego trwanie protokół (z IV 1985 r.). Dokument podlegał ratyfikacji przez parlamenty paostw sygnatariuszy. Byli nimi prezydenci Polski, Czechosłowacji, Bułgarii i Rumunii - Lech Wałęsa, Vac-lav Havel, Żeliu Żelew, łon Iliescu, premier Węgier Jozsef Antall oraz wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew. Podpisali oni również wspólny komunikat mówiący o potrzebie tworzenia nowego kształtu stosunków europejskich na zasadach sformułowanych w Akcie Koocowym KBWE i w Paryskiej Karcie Nowej Europy. Ratyfikacji protokołu praskiego przez paostwa sygnatariuszy dokonano bardzo szybko. W ten sposób Układ Warszawski odszedł w przeszłośd. Powstała po nim próżnia w Europie Środkowej zaczęła powoli i nie bez oporów wypełniad się siecią układów dwustronnych i porozumieo o współpracy wojskowej). Był to czas, kiedy jednostki Armii Radzieckiej opuściły już

Czechosłowację (27 VI1991 r.) i Węgry (19 VI1991 r.); rozpoczynały się przygotowania do ich odejścia z Polski, jak również Litwy, Łotwy i Estonii. Załamywała się również RWPG, będąca drugim filarem bloku wschodniego. W 1990 r. zaczęto opracowywad projekt statutu nowej organizacji, która mogłaby ją zastąpid. Po tych przygotowaniach Komitet Wykonawczy RWPG na posiedzeniu w Moskwie (4—5 11991 r.) wysunął hasło integracji na zasadzie równego partnerstwa. Przyjął też plan przekształcenia RWPG w dostosowaną do praw rynku Międzynarodową Organizację Współpracy Gospodarczej, nie mającą uprawnieo decyzyjnych i koncentrującą się na działalności konsultacyjno-doraddzej. W jej skład weszłoby 9 dotychczasowych członków RWPG oraz Jugosławia i RFN jako spadkobierca NRD. Nowa organizacja miałaby ułatwiad integrację krajów członkowskich z gospodarką zachodnią. *Rozpad RWPG przyspieszyło gwałtowne załamanie się od początku 1991 r. wymiany handlowej między ZSRR a krajami Europy Środkowej, co pogłębiło w nich recesję i zwiększyło bezrobocie. Do brutalnego zerwania więzi ekonomicznych prowadziła ponadto rezygnacja (l I 1991 r.) z transakcji w rublach transferowych, gdyż żadnego z paostw nie było stad na gotówkowe rozliczenia w dolarach. Gwałtowny spadek wymiany okazał się w poszczególnych krajach katastrofalny dla wielu gałęzi przemysłów, które były uzależnione od rynków sąsiadów. Towary zachodnie zaczęły zalewad niedostatecznie zabezpieczone rynki krajów Europy Środko505 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

wej. Koncepcja nowej organizacji gospodarczej, niezależnie od przyświecających Moskwie motywów politycznych, zmierzała do zapobiegania wielkiej nierównowadze wymiany w obu kierunkach. RWPG nie nadawała się do tego celu.) W pół roku po obradach moskiewskich przedstawiciele rządów 9 paostw członkowskich RWPG (tzn. 6 paostw Układu Warszawskiego oraz Wietnamu, Kuby i Mongolii) podpisali w Budapeszcie protokół kładący kres jej istnieniu (28 VI 1991 r.). Protokół przewidywał ostateczne rozwiązanie RWPG w 90 dni po podpisaniu dokumentu. W tym czasie komisja likwidacyjna miała zająd się sprawami dotychczasowego majątku organizacji. Przy okazji ostatniego posiedzenia Komitetu Wykonawczego niektórzy członkowie wspominali o kontynuacji współpracy w ramach organizacji konsultacyjnej. Nie było jednak zgodności co do jej utworzenia. Tym samym RWPG zmarła bezpotomnie. Wymownym świadectwem nierówności stosunków wewnątrz tej organizacji był spór wokół gmachu RWPG w Moskwie, wybudowanego przez wszystkich członków, ale zatrzymanego jednostronnie przez władze ZSRR, a potem Rosji, bez jakiegokolwiek odszkodowania dla pozostałych udziałowców.

2. Od ZSRR do WNP f Rozpad bloku wschodniego nie byłby możliwy bez przemian wewnętrznych w imperium radzieckim. „Pierestrojka" wyzwoliła proces samodestrukcji systemu „realnego socjalizmu" i ujawniła bezpodstawnośd propagandowej tezy o istnieniu „narodu radzieckiego". Ta koncepcja zapisana w konstytucji ZSRR (z 7 X 1977 r.) i lansowana na kolejnych zjazdach partyjnych jako „nowa wspólnota historyczna", miała byd „przejawem dojrzałości socjalizmu w dziedzinie

stosunków narodowościowych". W istocie rzeczy nabrzmiewały w tym okresie nie rozwiązane problemy narodów i narodowości imperium, stając się pierwszą przesłanką rozsadzania ZSRR od wewnątrz. Dynamika tych sprzeczności ujawniła się w 1989 r., kiedy Gorbaczow zaczął mówid o błędach i deformacjach w polityce narodowościowej, postulując rozszerzenie praw republik oraz zagwarantowanie faktycznego równouprawnienia narodów i narodowości. Centralną kwestią tego procesu było ustawowe przywracanie statusu języka paostwowego narodowym językom poszczególnych republik (prócz Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, które status taki określiły w swoich konstytucjach z 1978 r.). Odpowiednie ustawy przyjęły: Estonia (7 XII 1988 r.), Litwa (2511989 r.), Łotwa (5 V 1989 r.), Ukraina (28 X 1989 r.) i Białoruś (2611990 r.). W ślad za nimi inne republiki regulowały status języka narodowego poprzez ustawy lub dekrety. Akty tego rodzaju zakazywały dyskryminacji obywateli z powodu języka, dopuszczały funkcjonowanie języków miejscowych w lokalnych organach władzy i zapowiadały ochronę języków przez paostwo. Jedynie republiki bałtyckie wyraźnie akcentowały jednojęzycznośd, za czym poszły następnie ustawy o mniejszościach narodowych. Uogólnieniem unormowao republikaoskich było uchwalenie przez Radę Najwyższą ZSRR (24 IV 1990 r.) ustawy o językach narodowych. Ich rangę podnosiły wszystkie te regulacje, sprzyjając odradzaniu się i ekspansji świadomości narodowej w poszczególnych częściach ZSRR. Drugą przesłankę podważania imperialnej istoty ZSRR tworzyły postulaty i deklaracje suwerenności poszczególnych republik. Najwyraźniej proces ten zaznaczył się w republikach bałtyckich, których suwerennośd została brutalnie przekreślona w latach 1939-1940. Rada Najwyższa Estooskiej SRR już 25 czerwca 1988 r. postanowiła przywrócid historyczną flagę narodową o niebiesko-czarno-białych barwach; wkrótce potem ogłosiła deklarację o suwerenności Estooskiej SRR (16 XI1988 r.). Następnie Rada Najwyższa Litewskiej SRR uchwaliła deklara506 cje o suwerenności paostwowej Litwy (18 V 1989 r.), podkreślając, iż „suwerenne paostwo litewskie zostało przemocą i bezprawnie przyłączone do Związku Radzieckiego, tracąc tym samym samodzielnośd polityczną, ekonomiczną i kulturalną". Do konstytucji Litwy wprowadzono w toku zmian zastrzeżenie, że akty prawne władz ZSRR mogą obowiązywad tylko po ich zatwierdzeniu przez Rade Najwyższą Republiki Litewskiej. Analogiczne zastrzeżenie znalazło się w uchwalonej przez Rade Najwyższą Łotewskiej SRR (28 VII 1989 r.) deklaracji o suwerenności paostwowej Łotwy. Proklamowano w niej dążenie do „odrodzenia rzeczywistej suwerenności paostwowej republiki" oraz gotowośd zapewnienia rozkwitu „zarówno narodowi łotewskiemu, jak i wszystkim grupom narodowościowym i etnicznym zamieszkującym terytorium Łotwy". W ślad za deklaracjami republik bałtyckich o suwerenności paostwowej podobne deklaracje uchwaliły Rosja (12 VI 1990 r.), Ukraina (16 VI1990 r.) i Białoruś (27 VII 1990 r.), a także Mołdawia (23 VII 1990 r.). Trzecią przesłankę likwidacji paostwowości ZSRR tworzyły proklamacje niepodległości poszczególnych republik. W kolejności uczyniły to rady najwyższe Litwy (11 III 1990 r.), Estonii (30 III 1990 r.) i Łotwy (4 V 1990 r.). Gorbaczow potępił owe decyzje jako bezprawne i nieważne. Wkrótce potem suwerennośd paostwową proklamowały jednak wspomniane już republiki słowiaoskie i mołdawska, a także Uzbekistan (20 VI 1990 r.), Turkmenistan (22 .VIII 1990 r.), Tadżykistan (25 VIII 1990 r.), Azerbejdżan (23 IX 1990 r.), Kazachstan (25 X 1990 r.) i Kirgistan (12 XII 1990 r.). Armenia nazwała wprost swój dokument deklaracją o niepodległości (23 VIII 1990 r.). Gruzja dochodziła do formuły pełnej niepodległości (9 IV 1990 r.) poprzez wypowiedzenie umowy o utworzeniu ZSRR (9 III 1990 r.) i dokonanie zmiany nazwy paostwa na Republikę

Gruzji (14 XI 1990 r.).^] Centrum moskiewskie, które Jelcyn ostro skrytykował na I Zjeździe Deputowanych Ludowych Federacji Rosyjskiej (24 V 1990 r.), było ocenione krytycznie nie tylko z pozycji Rosji, lecz i pozostałych republik. W zamiarze złagodzenia owych krytyk i zachowania całości imperium prezydent Gorbaczow wypowiedział się na moskiewskiej konferencji partyjnej^za umocnieniem suwerenności republik związkowych (19 VI1990 r.). Tego rodzaju „ucieczka do przodu" nie zmniejszyła w poszczególnych republikach ani dążeo niepodległościowych ani chęci ułożenia stosunków między nimi na zasadach prawa międzynarodowego. W tych warunkach Gorbaczow zaproponował na IV Zjeździe Deputowanych Ludowych (24 XII 1990 r.) zorganizowanie referendum na temat odnowienia paostwowości federacyjnej i równoprawności suwerennych republik. Mimo ożywionej propagandy i nacisków Moskwy aż 6 republik nie zorganizowało 17 marca 1991 r. referendum na wzór związkowy. Litwa, Łotwa i Estonia przeprowadziły w różnych terminach własne referendum za niepodległością. Gruzja uczyniła przedmiotem głosowania nawiązanie do niepodległości z lat 1918-1921. Armenia głosowała znacznie później (21IX 1991 r.) za wystąpieniem ze związku. Mołdawia w ogóle nie wzięła udziału w referendum ogólnozwiązkowym. W pozostałych republikach wyniki referendum mówiły o poparciu dla utrzymania i modernizacji paostwa związkowego. (^Osłabienie roli centrum i nasilanie się tendencji niepodległościowych było tłem podjętego w Moskwie antygorbaczowowskiego puczu o konserwatywnym charakterze (19-21 VIII 1991 r.). Załamawszy się, pucz nie tylko przeszkodził wejściu w życie przygotowanego na fali referendum nowego układu związkowego (opublikowanego 16 VIII 1991 r.), lecz i osłabił centrum oraz wywołał falę nowych deklaracji niepodległości poszczególnych republik. Ogłosiły je: Ukraina (24 VIII 1990 r.), Białoruś (25 VIII 1990 r.), Mołdawia (27 VIII 1990 r.), Uzbekistan (31 VIII 1990 r.), Kirgistan (31 VIII 1990 r.), Tadżykistan (9IX 1990 r.), Armenia (23IX 1990 r.), Azerbejdżan (18 X 1990 r.), Turkmenistan (27 X 1990 r.), Kazachstan (16 XII 1990 r.). Deklaracji niepodległości nie ogłosiła jedynie Rosja, która de facto usamodzielniła się w dniach puczu. 507 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Jelcyn, który odegrał kluczową rolę w jego udaremnieniu, rozpoczął destrukcję struktur centrum związkowego i zaczął głosid idee związku pełnoprawnych paostw. Pod wpływem wydarzeo poglądy zmieniał także Gorbaczow. Wraz z przywódcami 10 republik związkowych przygotował wspólne oświadczenie na temat utworzenia związku na zasadach konfederacji. Przedstawione jako oświadczenie „11" rm Nadzwyczajnym Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR (2-5 IX 1991 r.) zostało ono poparte przez deputowanych, którzy opowiedzieli się także za przyspieszeniem odpowiedniego układu, zawarciem umów gospodarczo-finansowych, układu o zasadach bezpieczeostwa zbiorowego, porozumienia o nierozpowszechnianiu broni jądrowej oraz ustawy o nowych organach władzy i administracji paostwowej w okresie przejściowym. Uznali również niezależnośd tych republik, które już wcześniej zapowiedziały, iż nie mają zamiaru przystępowad do nowego związku. Nowo utworzona Rada Paostw ZSRR pierwszym swym aktem uznała niepodległośd Litwy, Łotwy i Estonii (6 IX 1991 r.), które 11 dni później zostały członkami ONZ.

Proces tworzenia Związku Suwerennych Paostw okazał się jednak niezwykle trudny i zakooczył się niepowodzeniem. Co prawda, zawarto układ o Wspólnocie Gospodarczej, który zakładał budowę wspólnego rynku i prowadzenie uzgodnionej polityki gospodarczej. Na początku (18 X 1991 r.) podpisało go 8 republik: Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Ukraina i Mołdawia podpisały go nieco później (6 XI1991 r.). Azerbejdżan i Gruzja odmówiły podpisu. Następnie z inicjatywy Gorbaczowa doszło w Nowo-Ogariewie pod Moskwą (14 XI1991 r.) do spotkania przywódców 7 republik (Rosji, Białorusi, "Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Ukrainy), którzy wypowiedzieli się za podpisaniem nowego układu związkowego do kooca roku. Wewnątrz poszczególnych republik narastały jednak opory. Na dzieo podpisania układu (25 XI) nie stawiła się do Moskwy Ukraina, która organizowała referendum za niepodległością (l XII 1991 r.). Rada Paostwa postanowiła więc przekazad projekt układu do rozpatrzenia przez Radę Najwyższą ZSRR i rady 7 republik. W tej sytuacji inicjatywę przejął Jelcyn. Wraz z przywódcami pozostałych republik słowiaoskich - prezydentem Ukrainy Leonidem Krawczukiem i przewodniczącym Rady Najwyższej Białorusi Stanisławem Szuszkiewiczem - podpisał on w Puszczy Białowieskiej pod Brześciem umowę o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Paostw (WNP) i zakooczeniu istnienia ZSRR (8 XII 1991 r.). Umowa oznaczała wystąpienie przeciwko całej władzy ZSRR z Gorba-czowem na czele, co Jelcyn uzasadniał kryzysem dotychczasowej paostwowości. Umowa zachęcała do występowania z ZSRR pozostałe republiki, otwierając im zarazem drogę do WNP. W jej ramach Rosja zaczęła odgrywad ważną rolę w rozwiązywaniu konfliktów między Gruzją i Abha-zją oraz Armenią i Azerbejdżanem. Dokonywał Hę ostatni akt demontażu imperium radzieckiego. Finał nastąpił 21 grudnia 1991 r. w Ałma-Acie. Przywódcy 11 republik podpisali tam protokół do porozumienia białowieskiego o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Paostw. Oprócz republik założycielskich, protokół podpisali przywódcy Azerbejdżanu, Armenii, Kazachstanu, Kirgistanu, Mołdawii, Tadżykistanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu. W oddzielnej deklaracji szefowie 11 paostw stwierdzali, że Wspólnota „nie stanowi paostwa, ani formacji ponadpaostwowej". Wyrażali też wolę zachowania zjednoczonego dowództwa siłami wojskowo-strategicznymi, jedną kontrolę nad bronią jądrową, rozwijanie wspólnego obszaru gospodarczego oraz „wypełnianie zobowiązao międzynarodowych wynikających z umów i porozumieo byłego Związku SRR". Ponadto przy okazji powyższych uzgodnieo cztery republiki posiadające broo jądrową: Białoruś, Rosja, Ukraina i Kazachstan zawarły specjalne porozumienie, głoszące iż Zjednoczone Strategiczne Siły Zbrojne miały zapewniad „bezpieczeostwo zbiorowe wszystkim uczestnikom Wspólnoty Nie508 podległych Paostw", którzy zobowiązali się nie rozpowszechniad broni jądrowej, prowadzid wspólną polityk? w kwestiach jądrowych, w tym likwidację broni jądrowej na terytoriach Białorusi i Ukrainy. Do tego czasu, decyzje o przemieszczaniu tej broni miał podejmowad prezydent Rosji w porozumieniu z szefami pozostałych paostw jądrowych. Chociaż Gorbaczow głosił, iż likwidacja Związku Radzieckiego może dokonad się jedynie poprzez decyzje Zjazdu Deputowanych Ludowych ZSRR lub w drodze referendum, to parlamenty Białorusi i Ukrainy ratyfikowały porozumienie białowieskie już 10 grudnia; Rada Najwyższa Rosji dokonała tego aktu dwa dni później. Również inne republiki dokonały ratyfikacji porozumienia z Ałma-Aty. Na spotkaniu szefów paostw-czlonków WNP w Miosku (30 XII 1991 r.) ogłoszono ostatecznie likwidację ZSRR i obwieszczono rozpoczęcie funkcjonowania

WNP. Pięd dni wcześniej prezydent Gorbaczow przekazał dekretem prezydentowi Jelcyno-wi funkcje najwyższego głównodowodzącego siłami zbrojnymi i kody do użycia broni jądrowej oraz pożegnał się ze społeczeostwem jako prezydent. Porozumienia założycielskie WNP miały charakter bardzo ogólny i daleki od precyzji, kontrastując wyraźnie z innymi porozumieniami międzypaostwowymi, które instytucjohalizowały integracje międzynarodową. Wyraźny był zwłaszcza brak wspólnych organów koordynacyjnych WNP i zarysu współdziałania. Wiodącym motywem była tendencja ostatecznej likwidacji ZSRR i odsunięcia jego władz centralnych. Pozytywne przedsięwzięcia podporządkowano zasadom dobrej wiary i przyszłym uregulowaniom, co z założenia zawierało wiele niepewności i znaków zapytania. Już na pierwszym roboczym „szczycie" szefów paostw , jedenastki" w Moskwie (301 1992 r.) zarysowały się różnice zdao w sprawach organów koordynacyjnych WNP oraz sojuszu obronnego. Zgodzono się jedynie powoład Radę Szefów Paostw i Radę Szefów Rządów. Ukraina, Mołdawia i Azerbejdżan sprzeciwiły się tworzeniu innych wspólnych siLzbroj-nych oprócz jednego dowództwa sił strategicznych wymienionego w porozumieniach pisanych. Zarysowała się możliwośd podziału sił morskich byłego ZSRR między Rosję, Ukrainę i Azerbejdżan. Na następnym „szczycie" przywódców WNP w Miosku (14 II1992 r.) rozbieżności w sprawach wojskowych okazały się jeszcze większe. Wobec sprzeciwów w stosunku do idei tworzenia wspólnych sił zbrojnych zgodzono się, aby najpierw tworzyd armie narodowe, a następnie zmierzad do ich integracji. Ujawnił się też spór w sprawie podziału Floty Czarnomorskiej. Uzgodniono natomiast porozumienie o statusie sił strategicznych i zasadach ich funkcjonowania, utworzenie Konferencji Ministrów Obrony Wspólnoty, przyspieszenie prac nad ratyfikacją układu w sprawie broni konwencjonalnych i układu START, jak również swobodny przepływ towarów i przyszłe określenie rozliczeo gospodarczych (jeśli zostałyby wprowadzone waluty narodowe). Na następnych „szczytach" WNP najwięcej sporów wywoływały ciągle sprawy wojskowe i gospodarcze (zwłaszcza kwestia solidarnej odpowiedzialności za długi byłego ZSRR). Od wiosny 1992 r. Rosję i Ukrainę różniła także kwestia przyszłości Krymu, a także aspiracje Kijowa do zawiadywania siłami strategicznymi tak długo, jak długo broo jądrowa będzie pozostawad na terytorium Ukrainy. Podział Floty Czarnomorskiej między Rosję i Ukrainę został uzgodniony (26 VI1992 r.), ale jego realizacja wywoływała coraz to nowe rozbieżności. Między członkami WNP narastały trudności we wzajemnych płatnościach; spadała produkcja przemysłowa oraz narastały inflacja i bezrobocie. Ukraina zaczęła boleśnie odczuwad zahamowania dostaw rosyjskiej ropy naftowej. Narastające trudności sprawiły, że porządek dzienny kolejnych spotkao szefów paostw członkowskich WNP stawał się coraz obszerniejszy, a najkłopotliwsze rozstrzygnięcia odkładano na 509 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

później. Tak np. z ponad 30 punktów zaproponowanych na piątym „szczycie" w Taszkiencie (15-16 V 1992 r.) rozpatrzono zaledwie 15. Odwlekano m.in. sprawę statutu WNP. Dopiero w trakcie szóstego „szczytu" w Moskwie (6 VII 1992 r.) podpisano porozumienie w sprawie

wspólnego systemu ostrzegania jądrowego oraz obrony przeciwrakietowej, postanowiono powoład wspólne siły pokojowe i komisje do spraw podziału dóbr po ZSRR. „Szczyt" w Biszkeku (9 X 199.2 r.) uzgodnił wprawdzie przybliżanie do siebie ustawodawstw gospodarczych, ale koncepcję strefy rublowej zaakceptowało tylko sześd republik (Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kir-gizja, Rosja i Uzbekistan), które zresztą zdołały ustalid jedynie zasady wspólnej polityki finanso-wokredytowej. /'W toku dyskusji o statucie WNP ujawniły się dwie tendencje: reprezentowana przez Kazabhstan tendencja zmierzająca do przekształcenia WNP w dobrze zinstytucjonalizowaną konfederację oraz tendencja Ukrainy, która traktowała WNP jako instrument „pokojowego demontażu ZSRR" i przywiązywała główną wagę do porozumieo bilateralnych. Dlatego m.in. Ukraina, Mołdawia, Turkmenia i Uzbekistan odmówiły udziału w pracach petersburskiego Zgromadzenia Parlamentarnego WNP. W pierwszą rocznicę powołania WNP w ogóle nie udało się zwoład „szczytu"; kiedy po rółctł zdołano zebrad go w Miosku (2211993 r.), Ukraina, Mołdawia i Turkmenia odmówiły podpisania statutu WNP. W wyniku tego podpisały dokument o charakterze memorandum, gdy pozostała siódemka przyjęła dos'd elastyczny statut, który podlegał ratyfikacji. W ślad za tym szefowie rządów prawie wszystkich republik byłego ZSRR - łącznie z Gruzją i Azerbejdżanem (formalnie pozostającymi poza WNP), a nawet Litwą - pod wpływem trudności paliwowych podpisali w „stolicy" tiumeoskiej nafty, Surgucie, porozumienie o utworzeniu Międzynarodowej Rady do Spraw Nafty i Gazu oraz statut nowej organizacji (2 III 1993 r.). Warto zauważyd, że w miarę zaostrzenia się w Rosji od wiosny 1993 r. stosunków między parlamentem a prezydentem członkowie WNP coraz wyraźniej wspierali Jelcyna. Nadzwyczajny „szczyt" WNP w Miosku (16IV 1993 r.) poparł jelcynowską orientację na rozwijanie współpracy paostw byłego ZSRR, co wywarło wpływ na zaufanie społeczne wyrażone mu w referendum (25IV 1993 r.). W opinii republik muzułmaoskich Jelcyn uwiarygodnił się latem 1993 r., kiedy postanowił interweniowad w obronie Tadżykistanu przed interwencją mudżahedinów afgaoskich (zgodnie ze styczniowym porozumieniem Rosji, Kirgizji, Kazachstanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu o wspólnej obronie tej granicy). Z kolei republiki te poparły doktrynę Moskwy w sprawie zbiorowej odpowiedzialności za nietykalnośd granic w regionie środkowoazjatyckim i przyłączyły* się do tworzenia „strefy rublowej nowego typu" (7 IX 1993 r.), której realizacja załamała się jednak. W celu odbudowy więzi gospodarczych między byłymi republikami radzieckimi 9 członków WNP podpisało w Moskwie traktat o Unii gospodarczej (24 IX 1993 r.). Tegoż dnia do WNP przystąpił także Azerbejdżan. Cierpiąca z powodu wojny domowej i trudności gospodarczych Gruzja dokonała tego aktu w trzy miesiące później (9 XII 1993 r.). Wszystkie republiki - podobnie jak paostwa Zachodu - zaakceptowały siłową rozprawę Jelcyna z buntem parlamentu rosyjskiego (3-4 X 1993 r.) oraz wyraziły zadowolenie z przyjęcia w referendum (12 XII 1993 r.) Konstytucji Federacji Rosyjskiej, dającej prezydentowi olbrzymie prerogatywy. Ostatnie w 1993 r. spotkanie przywódców WNP w Aszchabadzie (25 XII) było bardzo krótkie, ale owocne. Podpisano na nim 21 dokumentów, wśród nich porozumienie o wcześniejszym wprowadzeniu w życie układu o utworzeniu Unii Gospodarczej, umowy w sprawie koordynacji polityki cenowej i podatkowej, konwencji dotyczącej spraw mniejszości narodowych oraz deklaracji o rozwoju współpracy i umocnieniu zaufania między paostwami członkowskimi WNP. Z inicjatywy Ukrainy w deklaracji znalazł się zapis dotyczący poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej paostw członkowskich Wspólnoty oraz rezygnacji z użycia siły 510

i szantażu ekonomicznego jako sposobu rozstrzygania sporów. Zdecydowano się wprowadzid instytucję rotacyjnego przewodniczącego Komitetu Koordynacyjno-Konsultacyjnego, który na wzór Wspólnoty Europejskiej będzie wybierany co pół roku; pierwszym przewodniczącym został Jelcyn. W ten sposób uformowano zrąb instytucjonalnego kształtu WNP. Instytucjonalizacji WNP towarzyszyły procesy umacnicnia w niej pozycji Rosji. Prezydent Jelcyn w przemówieniu do kadr wojskowych (28 VI1994) akcentował potrzebę tworzenia w WNP porównywalnego z NATO systemu bezpieczeostwa zbiorowego. Koncepcję takiego systemu przyjęła Rada Ministrów Obrony WNP (10 VII). Zakładała ona m.in. powstrzymywanie przy pomocy strategicznych sil jądrowych Rosji potencjalnego agresora, gdyby użył on lub zamierzał użyd broni jądrowej przeciwko jednemu z paostw członkowskich WNP. Współpraca miała najpierw objąd zagadnienia technicznowojskowe, aby następnie przejs'd do tworzenia wspólnych jednostek wojskowych oraz zjednoczonych sił zbrojnych. Do zawarcia szczegółowych porozumieo zgłosił się na razie Tadżykistan, który potrzebował pomocy ze względu na wojnę domową, a także Kirgistan. Dlatego tzw. misje pokojowe w miejscach konfliktów były misjami wyłącznie rosyjskimi (w Gruzji do kooca 1995 r. utworzono trzy i w Armenii dwie bazy). Jedynie w Azerbejdżanie nie chciano przyjąd oddziałów rosyjskich; rząd tej republiki prowadził w Iranie rozmowy z innymi paostwami i wysłannikami ONZ w sprawie wywozu surowców energetycznych z pominięciem terytorium rosyjskiego. Moskwa domagała się nadania swym oddziałom w innych republikach statusu sił pokojowych ONZ, aby mogły byd finansowane przez tę organizację; minister Kozyriew nazywał to zwiększeniem „udziału ONZ w rozwiązywaniu konfliktów na terenie byłego ZSRR" (V 1995). Kampanie przed wyborami prezydenckimi na Białorusi i Ukrainie (10 VII 1994 r.) ujawniły tęsknoty za stabilnością ekonomiczno-socjalną dawnego ZSRR. Na tym tle w Moskwie powracała idea reintegracji byłych republik radzieckich. W jej kontekście prezydent Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew ogłosił (8 VI) propozycję utworzenia konfederacyjnego Związku Euroazjatyckiego, który miałby zapewnid integrację potencjałów gospodarczych oraz stabilnośd i bezpieczeostwo na całym obszarze byłego ZSRR. Niebawem wiceminister Siergiej Szachraj zaproponował (6 VII) utworzenie w ramach WNP unii trzech-czterech paostw, która stanowiłaby podstawę przyszłej konfederacji. Rządom paostw członkowskich WNP nie było pilno do takiego rozwiązania; po dwóch miesiącach ich premierzy zdołali zaledwie porozumied się (9IX) co do utworzenia Międzypaostwowego Komitetu Gospodarczego (MKG), który miał koordynowad politykę gospodarczą, finansową i socjalną. Premierzy Turkmenistanu i Azerbejdżanu wypowiedzieli się przeciwko takiej instytucji, zaś Ukraina zgodziła się wejśd do niej w charakterze członka stowarzyszonego. Rosja miała zagwarantowany największy wpływ na MKG, m.in. z tego względu, że na jego siedzibę wyznaczono Moskwę, a w jego składzie miała zastrzeżonych 50% głosów (przy wymaganiu 80% głosów do podjęcia decyzji). Na udział w MKG zgodzili się następnie prezydenci Turkmenistanu i Azerbejdżanu, ponieważ prezydent Jelcyn zagroził im egzekucją długów. Niebawem „szczyt" przywódców WNP w Moskwie zatwierdził powołanie MKG; prezydenci przyjęli również memorandum o głównych kierunkach rozwoju procesu integracyjnego. Ukraina uznała harmonogram działao za mało realny i odmówiła przystąpienia do

unii walutowej. W tych okolicznościach prezydent Jelcyn zadowolił się na razie ogólną deklaracją poparcia idei integracji gospodarczej byłych republik radzieckich. Proces reintegracji zaczął przebiegad najłatwiej w stosunkach między Rosją a Białorusią i Kazachstanem, najtrudniej zaś z Ukrainą. Już w trakcie obchodów 50-lecia wyzwolenia Białorusi spod okupacji niemieckiej premier Wiaczesław Kiebicz podpisał z premierem Wiktorem Czernomyrdinem trzy umowy integracyjne: o zjednoczeniu systemów pieniężnych obu 511 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

paostw, o pomocy finansowej Rosji na rzecz likwidacji skutków katastrofy w Czernobylu oraz o „uproszczeniu zasad przebywania wojsk rosyjskich na terytorium Biało rusi". Następnie prezydenci Jelcyn i Łukaszenko podpisali (21II1995 r.) w Miosku traktat o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy, dwie umowy wojskowe oraz dokument noszący enigmatyczny tytuł: „O wspólnych staraniach w sprawie ochrony granicy paostwowej Białorusi", który m.in. wprowadzał służby rosyjskie na granice Białorusi z paostwami trzecimi. Przy okazji władze białoruskie podkreślały, że zamierzona na dłuższy czas integracja z Rosją wynika z tradycji, historii i wspólnych słowiaoskich korzeni, ale nie oznacza utraty suwerenności ich paostwa. W rzeczywistości integracja wynikała przede wszystkim z całkowitej zależności gospodarki białoruskiej od ropy, gazu i rynku rosyjskiego (70%). Opozycja białoruska dobrze przyjęła stwierdzenie Jelcyna, że „są w Rosji siły, które chcą wskrzesid imperium", ale „działania takie są niebezpieczne". Od podpisania traktatu białorusko-rosyjskiego Łukaszenko i dyplomacja białoruska zaczęli coraz gorliwiej przyłączad się do rosyjskich krytyk koncepcji rozszerzenia NATO. Prezydent wstrzymał (9 V) wykonywanie układu CFE i zorganizował prorosyjskie referendum (14 V). Ponad 3/4 obywateli opowiedziało się w nim za zrównaniem jeżyka rosyjskiego z białoruskim, za zmianą symboli narodowych (przywrócenie godła z okresu radzieckiego zamiast Pogoni) i za integracją ekonomiczną z Rosją. Wynik ten zachwycił deputowanych do rosyjskiej Dumy Paostwowej, którzy w jednogłośnie przyjętej (18 V) rezolucji wezwali prezydentów innych paostw WNP do pójścia śladem Łukaszenki. Tymczasem Ukraina, również zależna od Rosji pod względem energetyczno-surowcowym i finansowym, najostrożniej przyjmowała jej apele o integrację. Prezydent Leonid Kucz-ma tuż po swoim wyborze (VII 1994 r.) wytyczył orientację polityki zagranicznej Kijowa na Stany Zjednoczone i Niemcy, uznając za wzór stosunków gospodarczych z Rosją współżycie USA i Kanady, w której żyje liczna emigracja ukraioska. Podpisał też (24 X) z premierem Jea-nem Chretienem traktat o przyjaźni i współpracy. Jednocześnie wypowiadał się za przybliżeniem Ukrainy do procesu integracji europejskiej na mocy porozumienia o partnerstwie z UE (14 VI). Wobec uzależnienia ratyfikacji tego porozumienia przez UE od zamknięcia elektrowni atomowej w Czernobylu i respektowania przez Kijów traktatu NPT, Kuczma obiecał delegacji UE (13 IV 1995 r.) zamknięcie elektrowni czernobylskiej do kooca wieku pod warunkiem, że Zachód sfinansuje budowę elektrowni gazowej. Przypomniał też, że w niedługim czasie Ukraina stanie się paostwem bez broni jądrowej. Najtrudniejszym od 1992 r. problemem normalizacji stosunków ukraiosko-rosyjskich była sprawa podziału Floty Czarnomorskiej i statusu Sewastopola, a także chęd rosyjskiej

ludności Krymu przyłączenia go do Rosji. Z tego głównie powodu opóźniało się podpisanie traktatu politycznego między obu paostwami. Podpisano jednak (3 VIII 1994 r.) umowę o wspólnej ochronie liczącej 2500 km granicy. Aby nie drażnid Moskwy, pierwszy minister obrony Ukrainy, Walerij Szmarow, oświadczył (26 VIII), że jego kraj liczy na dobrą współpracę z Rosją, zachowując jednocześnie status paostwa niezaangażowanego. Szef dyplomacji ukraioskiej, Gennadij Udowenko stwierdził (2IX), że Rosja powinna prowadzid wobec Ukrainy politykę partnerską, nie zaś na zasadzie stosunku starszego do młodszego. Mimo sporu o Flotę Czarnomorską, zaczęto regulowad rozliczenia ekonomiczno-finansowe między obu paostwami. W umowie o restrukturyzację zadłużenia (11 XII 1994 r.) Ukraina wzorem pozostałych republik byłego ZSRR - przyjęła tzw. opcję zerową. Zrezygnowała w niej z pretensji do 16,37% zagranicznych aktywów należących do b. Związku Radzieckiego w blisko 100 krajach świata (w tym własności różnych resortów i firm radzieckich), w zamian za co Rosja zobowiązała się obsługiwad całe dawne zadłużenie radzieckie. Do uregulowania pozostała kwes512

tia restrukturyzacji (wynoszącego na początku 1995 r. ponad 4 mld USD) ukraioskiego zadłużenia wobec Rosyjskiej Federacji, obejmującego głównie należności za dostawy paliwa i energii. Następnie przygotowywano porozumienia gospodarcze i handlowe. Kijów odmawiał na razie dyskusji na temat unii celnej. Kuczma podjął decyzje o budowie terminalu naftowo-gazowego w Odessie, aby uniezależnid się od niepewnych dostaw z Rosji i Turkmenistanu. W toku dyskusji nad traktatem politycznym Kijów sprzeciwił się żądaniu Rosji, aby zapisad w nim zasadę „podwójnego obywatelstwa", gdyż na tej podstawie Rosja mogłaby wpływad na 11 milionów Rosjan żyjących na terytorium ukraioskim. W parafowanym w Kijowie (8II1995 r.) przez wicepremierów dwóch paostw Jewhena Marczuka i Olega Soskowca traktacie o przyjaźni i współpracy Rosja potwierdziła respektowanie integralności terytorialnej Ukrainy, pozostawiając tym samym kłopoty z separatystami krymskimi do rozstrzygnięcia przez władze centralne Ukrainy. Na stanowisko Kijowa wpływała świadomośd obciążającego Moskwę syndromu cze-czeoskiego i poparcie paostw zachodnich dla stanowiska Ukrainy. Z powodu wielu niezgodności w sprawie przygotowania odrębnego porozumienia na temat Floty Czarnomorskiej zapowiadana wizyta Jelcyna w celu podpisania traktatu była kilkakrotnie odraczana; tym samym dwa wielkie paostwa europejskie w dłuższym czasie nie miały uregulowanych traktatowo stosunków, a wiec, nie wywiązały się z zobowiązao Paktu Stabilności w Europie. Spośród paostw WNP także Mołdawia zdecydowanie podkreślała swą niezależnośd. Nieoficjalne referendum z marca 1994 r. potwierdziło, że jej ludnośd zdecydowanie opowiada się za suwerennością. Rząd zwracał się wyraźnie w stronę paostw Zachodu i Turcji (co łącznie wyciszyło separatystyczną tendencję tureckiej grupy Gagauzów). Mołdawia musiała jednak zawrzed z Rosją porozumienie (10 VIII 1994 r.), na mocy którego na obszarze samozwaoczej Republiki Naddniestrzaoskiej, zamieszkałej w większości przez ludnośd rosyjską, miały pozo stad jeszcze trzy lata oddziały rosyjskiej 14. Armii. Dodatkowy niepokój wywoływało długie odwlekanie ratyfikacji tego porozumienia przez rosyjską Dumę Paostwową. Szczególnie szybko przebiegał proces integracji Rosji z Kazachstanem. Prezydent Nursuł-tan

Nazarbajew, wielki zwolennik „reintegracji" i autor koncepcji Związku Euroazjatyckiego, nie potrafił jednak przekonad do swych idei prezydentów Litwy i Ukrainy. Z prezydentem Kuczma podpisał jedynie w Kijowie (11 VIII 1994 r.) traktat o współpracy i zacieśnieniu więzów gospodarczych (Ukraina była drugim co do wielkości partnerem handlowym Kazachstanu). Natomiast najszersze porozumienie integracyjne Nazarbajew zawarł z Jelcynem w Moskwie (2011995 r.), podpisując z nim 17 umów, w tym o unii celnej, o utworzeniu wspólnych struktur wojskowych i oddaniu pod kontrolę Rosji czterech baz wojskowych w Kazachstanie. We wrześniu 1995 r. Nazarbajew zniósł dekretem kontrolę celną na długiej 7000 km granicy z Rosją, co Jelcyn uczynił w kilka miesięcy później (3 11996 r.). Tadżykistan był zainteresowany wsparciem Rosji i innych członków WNP w celu obrony swojej granicy z Afganistanem. Dlatego Dżamszed Karimow podpisał w Miosku (4II1995 r.) z Łukaszenką kilka umów dotyczących dwustronnej współpracy i tworzenia „związku ekonomicznego". Wraz z nasileniem się walk na pograniczu afgaoskim prezydent Tadżykistanu, Em-moli Rachmanow, zaapelował (10IV) do Jelcyna o „ochronę południowej rubieży WNP". Nad tą sprawą ministrowie obrony WNP radzili w Moskwie (19 IV), postanawiając przedłużyd pobyt „sił pokojowych" w Afganistanie". Jednakże żadne z paostw WNP nie chciało dołączyd swoich sił do rosyjskich, aby uszczelnid granicę tadżycko-afgaoską; jedynie Kazachstan i Turkmenistan podejmowały się mediacji z opozycją tadżycką, która otrzymywała pomoc od islamistów afgaoskich. Wysiłki mediacyjne nie dawały wyraźnych efektów, gdyż zależały od zakooczenia wojny domowej w Afganistanie.

XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie 513 Pozostałe republiki południowej części byłego ZSRR starały się jak najlepiej ułożyd stosunki z Moskwą, dzięki czemu ich przywódcy mogli wzmacniad swoje prerogatywy. Na początku maja 1995 r. Kirgistan rozpoczął likwidowanie punktów granicznych z Kazachstanem. Prezydent i zarazem premier Uzbekistanu, Islam Karimow, podpisał z premierem Czernomyrdinem w Taszkiencie (28 VII 1995 r.) 15 umów i porozumieo gospodarczych. Rada Ludowa Turkmenistanu uchwaliła (27 XII) ustawę o neutralności paostwa. Także Azerbejdżan zdecydował się podpisad z Rosją (18 I 1996 r.) wiele umów o współpracy, w tym umowę o gwarancjach transportu azerbejdżaoskiej ropy przez terytorium rosyjskie do portu Noworosyjsk nad Morzem Czarnym, co było wyraźną koncesją wobec wielkiego partnera. Po tym fakcie minister spraw zagranicznych na polecenie Jelcyna osobiście zaangażował się w działania na rzecz uregulowania konfliktu azersko-armeoskiego o Górski Karabach. Gruzja zyskała poparcie Rosji w sprawie rozwiązania konfliktu o Abchazje na zasadzie republiki autonomicznej, nie zaś konfederacji postulowanej przez przywódców abchaskich. Przedstawiciele Gruzji i Osetii Południowej podpisali w Moskwie (16 V 1996 r.) memorandum pokojowe o rezygnacji ze stanowiska siły i wszelkiego nacisku. Najwięcej korzyści dawało Rosji porozumienie wojskowe z Armenią (2 V 1996 r.), gdyż przewidywało ono utworzenie na Zakaukaziu koalicyjnego zgrupowania wojskowego, wspólne planowanie działao jednostek obu paostw, tworzenie wspólnego systemu obrony przeciwrakietowej, dostawy rosyjskiego uzbrojenia oraz szkolenie oficerów armeoskich w rosyjskich uczelniach wojskowych. Powyższe umowy i porozumienia republik b. ZSRR realizowały zróżnicowany proces instytucjonalizacji stosunków między podstawowymi ogniwami WNP. Poprzez nową sied więzi z paostwami „bliskiej zagranicy" Moskwa starała się wzmocnid własne poczucie bezpie-

czeostwa, podbudowad swą pozycję międzynarodową i łagodzid negatywny odbiór w świecie prowadzonej od grudnia 1994 r. wojny przeciwko narodowi czeczeoskiemu. Prezydent i jego otoczenie, poddane naciskowi sił i nastrojów nacjonalistycznych, łączyło owe założenia z dążeniami do zdobycia popularności poprzez nawiązanie do tradycji wielkomocarstwowej i występowanie w roli obroocy 20 min Rosjan mieszkających w krajach byłego ZSRR. Wątki te znalazły mocny wyraz i szerokie echo, także międzynarodowe, podczas uroczystych obchodów w Moskwie 50lecia zwycięstwa nad hitleryzmem. Z tej okazji stolica Rosji gościła wszystkich przywódców paostw WNP. Moskwa starała się też zapobiec zdominowaniu republik położonych na południu Rosji przez inne paostwa, zwłaszcza Turcję i Iran. W toku tych działao Rosja stosowała taktykę oscylowania między podkreślaniem wielostronnych i dwustronnych związków z paostwami „bliskiej zagranicy". Etapy związków wielostronnych wyznaczały kolejne spotkania Rady Szefów Paostw WNP. Na „szczyt" do Ałma Aty (9II1995 r.) Jelcyn przyjechał z 13 wojskowymi propozycjami zapewnienia wspólnego bezpieczeostwa, w tym utworzenia wspólnej ochrony granic zewnętrznych WNP, wspólnej obrony przeciwlotniczej i wspólnego systemu ostrzegania przed atakami z powietrza. Wobec niechęci Ukrainy, Azerbejdżanu i Turkmenii do pozostawienia ponadnarodowego kierowania tym systemem w rękach Moskwy przyjęto jedynie deklaratywny dokument o współpracy na rzecz bezpieczeostwa zbiorowego oraz memorandum w sprawie pokoju i stabilnos'ci. Większośd podpisanych porozumieo dotyczyła spraw gospodarczych oraz prawnej regulacji stosunków gospodarczych. O braku poszanowania dotychczasowych uzgodnieo świadczył ponowny wybór Jelcyna na przewodniczącego Rady Szefów Paostw WNP w kolejnej kadencji. Do sprawy zbiorowego bezpieczeostwa i wspólnej obrony granic powrócono (26 X 1995 r.) na 17 posiedzeniu Rady Szefów Paostw WNP w Miosku. Układ o wspólnej ochronie granic (przez rosyjskich żołnierzy) podpisało tylko 7 paostw, gdyż do trzech niechętnych jeszcze mu 514 w Alma Acie doszły dwa następne (Uzbekistan i Mołdawia). Nowym układem Tadżykistan uzyskał dodatkową gwarancje bezpieczeostwa, zaś Rosja nadzór nad granicą kazachsko-chioską. Prezydenci uchwalili apel o opracowanie sposobów przejścia od luźnej wspólnoty do wspólnego rynku oraz powołali Międzypaostwowy Komitet Walutowy. Swego rodzaju manifestem przedwyborczym wielkorosyjskiej koncepcji integracji krajów WNP był dekret Jclcyna „Strategia Federacji Rosyjskiej wobec paostw-stron Wspólnoty Niepodległych Paostw" (16 IX). Założył on możliwie szybką reintegrację gospodarczą, polityczną i wojskową paostw WNP w celu „umacniania roli Rosji jako wiodącej siły w budowaniu nowego systemu stosunków międzynarodowych na obszarze poradzieckim". Rosja miałaby pilnowad, aby paostwa WNP nie wchodziły w sojusze i bloki zewnętrzne, a także mogłaby na obszarze „bliskiej zagranicy" zakładad rosyjskie bazy wojskowe, rozwijad współpracę ze służbami bezpieczeostwa oraz wymagad „przestrzegania praw i interesów Rosjan". Pozycję Rosji jako wielkiego mocarstwa często przypominał nowy minister spraw zagranicznych Jewgienij Primakow już od pierwszej konferencji prasowej (12 I 1996 r.); pierwsze podróże zagraniczne odbył właśnie do kilku paostw WNP, podkreślając przy okazji priorytetowe znaczenie zamierzeo integracyjnych „przy zachowaniu suwerenności" oraz stabilizacji na poziomie regionalnym. Kolejny „szczyt" w Moskwie (19 11996 r.) odbywał się już w ostrej fazie kampanii prezydenckiej i nie był w stanie wnieśd nic nowego do procesu integracji. Co prawda, podpisano kilka

porozumieo gospodarczych, ale dyskusję zdominowały konflikty lokalne w Abchazji, Tadżykistanie i Mołdawii; szefowie paostw apelowali do ONZ i OB WE o większy udział w ich rozwiązywaniu oraz postanowili utworzyd wspólne siły pokojowe i oddziały do walki z terroryzmem. Przy okazji prezydent Kuczma jednoznacznie stwierdził, że Ukraina traktuje strukturę WNP jedynie jako organ konsultacyjny. Kontynuacja strategii integracji była częścią kampanii prezydenckiej Jelcyna, który doprowadził (19 III) do podpisania na Kremlu wraz z prezydentami Białorusi, Kazachstanu i Kirgista-nu porozumienia o pogłębieniu integracji w dziedzinie gospodarczej i humanitarnej w ciągu 5 lat (z możliwością automatycznego przedłużenia i otwartego dla paostw nie należących do WNP). Prezydenci „czwórki", potwierdzając zasadę suwerenności paostw-sygnatariuszy, założyli utworzenie wspólnej przestrzeni gospodarczej, przewidując swobodny przepływ towarów, kapitałów, usług i siły roboczej oraz rozwój wspólnego systemu energetycznego, transportowego i informacyjnego. Do „kierowania integracją" powołali Radę Międzypaostwową, Komitet Integracyjny i Komitet Międzyplanetarny. Na 20. posiedzeniu Rady Szefów Paostw w Moskwie (17 V) doszło do demonstracyjnego poparcia Jelcyna w jego kampanii prezydenckiej. Na wniosek trzech republik południowych przywódcy 11 paostw uchwalili deklarację „o poparciu demokratycznych procesów w Rosji". Na tymże „szczycie" podpisano też plan współpracy integracyjnej na lata 1996-1997, międzyrządowy program walki ze zorganizowaną przestępczością i terroryzmem do 2000 r. oraz kilka innych dokumentów. Swego rodzaju oczyszczeniem pola dla przedsięwzięd integracyjnych były posunięcia w sprawie newralgicznej strefy Kaukazu: prezydenci Rosji, Azerbejdżanu i Gruzji przyjęli w Kisłowod-sku (3 VI) oświadczenie potępiające wszelki ekstremizm i terroryzm. Podpisali też deklarację „O zgodzie między narodami, pokoju oraz współpracy gospodarczej i kulturalnej na Kaukazie". Równolegle z rozwijaniem związków wielostronnych z krajami „bliskiej zagranicy" Rosja stara się zacieśniad z nimi powiązania bilateralne. Najdalej zaszły one w stosunkach z Białorusią. W lutym 1996 r. prezydenci obu paostw wypowiedzieli się za taką integracją wzajemną, która 515 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

będzie prowadzid do konfederacji. Natychmiast przystąpiono do przygotowania „Układu o Stowarzyszeniu Rosji i Białorusi", który bardzo uroczyście podpisano na Kremlu (2 IV). Chociaż w dwóch artykułach układu powołano się na zasady suwerenności i równości stron (art. 2 i 15), w innych zobowiązywały się one do uzgadniania polityki zagranicznej (art. 3), synchronizowa-nia reform gospodarczych (art. 4) oraz współpracy w ramach wspólnych instytucji (Rady Najwyższej, Zgromadzenia Parlamentarnego i Komitetu Wykonawczego). Duma Paostwowa Federacji Rosyjskiej i Rada Najwyższa Białorusi w tymże miesiącu ratyfikowały układ o stowarzyszeniu wraz z układem czterostronnym (z 29 III). Ukraina najbardziej sceptycznie oceniła „ślub związkowy" Rosji z Białorusią, który miał służyd kształtowaniu „prorosyjskiej przestrzeni geopolitycznej". Kijów nie godził się na unię celną z Białorusią, ale nie rezygnował z trudnych rokowao z Moskwą w sprawie Sewastopola i dyslokacji rosyjskich baz wojskowych na Krymie. Prezydent Kuczma zdawał sobie sprawę, że-

bez Ukrainy utworzenie przez Rosję nowego imperium euroazjatyckiego nie będzie możliwe. Zapewniał paostwa zachodnie i sąsiadów, że Ukraina ma wolę pozostania paostwem neutralnym, nie ma więc ochoty przystępowania ani do układu o bezpieczeostwie zbiorowym w ramach WNP, ani do NATO, nie wyklucza jednak „miękkich" form współpracy z obu ugrupowaniami.

3. Droga do partnerstwa Waszyngtonu i Moskwy w nowym ladzie światowym P ^Rozpad bloku wschodniego i Związku Radzieckiego spowodował głębokie zmiany w stosunkach europejskich i wywarł zasadniczy wpływ na kształtowanie stosunków globalnych. Paostwa zachodnie były zainteresowane ich stabilizacją, a zarazem postępem pokojowych przemian politycznych i reform gospodarczych w ZSRR, a później w Rosji i innych paostwach WNP. Przywódcy Zachodu niejednokrotnie udzielali „pierestrojce" werbalnego poparcia postulując udzielanie pomocy i rozwijanie współpracy z odradzającą się Rosją. Co prawda, po sprowokowanych przez agentów służb radzieckich krwawych wydarzeniach w Wilnie (13 I 1991 r.), paostwa EWG na kilka tygodni zahamowały współpracę z ZSRR. Stany Zjednoczone zareagowały jednak bardzo ostrożnie, intensyfikując zarazem rozmowy na temat START. Z początkiem marca 1991 r. władze EWG opowiedziały się jednoznacznie za rozmowami z Moskwą w sprawie pomocy i udzieliły gwarancji na pożyczki dla ZSRR na zakup artykułów spożywczych, a także za pomocą techniczną. Niebawem szefowie rządów Niemiec i Wielkiej Brytanii uznali, że Zachód powinien popierad Gorbaczowa „dopóki kontynuuje reformy", podkreślając zarazem, iż aspiracje republik bałtyckich można zrealizowad tylko na drodze negocjacji. Mitte-rand publicznie postulował w czasie wizyty w Moskwie (6 V 1991 r.) „udzielenie pomocy nie tylko prezydentowi Gorbaczowowi, lecz również pierestrojce". W podobnym duchu wypowiedziała się Rada NATO na sesji kopenhaskiej (5 VI 1991 r.). Na spotkaniu w Londynie (15-17 VII 1991 r.) grupa 7 najbogatszych paostw świata udzieliła pełnego poparcia „nowemu myśleniu" i reformom Gorbaczowa, wyrażając wolę zintegrowania ZSRR z gospodarką światową. Swego rodzaju apogeum stosunków między Waszyngtonem a Moskwą w okresie istnienia ZSRR były wizyty prezydenta Busha w Moskwie i Kijowie (30 YII-1 VIII 1991 r.). Gośd Gorbaczowa nie krył wdzięczności dla gospodarza za jego postawę w czasie wojny z Irakiem w Zatoce Perskiej. Prezydent USA wyraził zdecydowane poparcie dla „pierestrojki" i proklamował erę partnerstwa w stosunkach między obu mocarstwami. Wkrótce amerykaoska Rada Bezpieczeostwa Narodowego uznała, że w interesie amerykaoskiej strategii bezpieczeostwa leży

m 516_________________________________________________ stowarzyszenie ZSRR z Międzynarodowym Funduszem Walutowym i Bankiem Światowym (13 VIII 1991 r.). W dniach zaskakującego dla Zachodu puczu moskiewskiego (19-21 VIII 1991 r.) z wielu stolic rozlegały się słowa poparcia dla prezydenta ZSRR. Stopniowo wzmagało się jednak uznanie dla Jelcyna, który przeciwstawił się puczystom i pokrzyżował ich plany. Okazał się głównym zwycięzcą i w oczach świata był alternatywą dla Gorbaczowa. Wraz z rozpoczęciem demontażu ZSRR stawał się głównym partnerem rozmów z przedstawicielami Zachodu. Ostatnia wizyta szefa dyplomacji amerykaoskiej James'a Bakera w kilku republikach rozpadającego się

Związku Radzieckiego (16-18 XII 1991 r.) rozpoczęła się już od rozmowy z Jelcynem, która poprzedziła spotkanie z Gorbaczowem. Waszyngtonowi chodziło wówczas o upewnienie się czy nakierowane na USA rakiety strategiczne znajdują się pod stabilną i pewną kontrolą. Realnie przejmował ją już prezydent Rosji, ale stawała się ona przedmiotem przetargu z innymi republikami. Stany Zjednoczone i inne paostwa uznały prawo Rosji do zajęcia miejsca ZSRR w Radzie Bezpieczeostwa ONZ, aby Moskwa mogła oddziaływad stabilizująco na stosunki w strefie WNP i w skali światowej. W stolicach zachodnich radośd z upadku radzieckiego „imperium zła", a zatem zniknięcie głównego zagrożenia dla Zachodu, została zakłócona uświadomieniem sobie faktu naruszenia globalnego systemu bezpieczeostwa, niestabilności i licznych konfliktów na obszarach paostw nowych demokracji. Uznano więc, że silna i demokratyczna Rosja będzie potrzebna dla tworzenia międzynarodowego consensusu w nowym ładzie światowym. Z tych względów Waszyngton starał się przenieśd dobry klimat wzajemnych stosunków z koocowego okresu istnienia ZSRR na stosunki z Rosją. Już w kilka tygodni po rozpadzie ZSRR Jelcyn był przyjmowany z honorami w Stanach Zjednoczonych. Bush podpisał z nim w Camp David deklarację o przyszłych stosunkach między Rosją a Stanami Zjednoczonymi (l II 1992 r.), proklamującą „przyjaźo i partnerstwo oparte na wzajemnym zaufaniu, poszanowaniu i wspólnym przekonaniu do demokracji i wolności ekonomicznej". Zobowiązano się też „podejmowad wspólnie wszelkie wysiłki, by propagowad na całym świecie wspólne wartości demokracji, rządów prawa, poszanowania praw człowieka, w tym praw mniejszości, poszanowania granic i pokojowych zmian". Oba paostwa zobowiązały się do nierozpowszechniania broni jądrowej, pokojowego rozwiązywania konfliktów lokalnych oraz wspólnej walki z terrorem, handlem narkotykami i degradacją lasów.) Po wizycie amerykaoskie samoloty wojskowe dostarczyły trochę pomocy humanitarnej do kilku miast republik postradzieckich. Baker odbył (11-18 II 1992 r.) 8-dniową podróż przez Mołdawię, paostwa zakaukaskie, środkowoazjatyckie do Moskwy. Chodziło mu o podkreślenie, iż USA dostrzegają niepodległe paostwa, o uodpornienie republik muzułmaoskich na penetrację iraoską oraz o nakłonienie „republik jądrowych" do ograniczania zbrojeo strategicznych i „pokojowej konwersji" radzieckich ekspertów jądrowych (m.in. poprzez utworzenie centrów likwidacji broni jądrowej. Baker przekonywał swych rozmówców z republik azjatyckich, że mogą one stad się przyjaciółmi Stanów Zjednoczonych, jeśli będą przestrzegad praw człowieka, szanowad demokrację, wprowadzad gospodarkę wolnorynkową, uznawad istniejące granice i pokojowo współpracowad z sąsiadami. Waszyngton wspierał Jelcyna także posunięciami ekonomicznymi. Kiedy w Moskwie nasilała się krytyka prezydenta, Międzynarodowy Fundusz Walutowy zaakceptował pod wpływem Stanów Zjednoczonych program rosyjskich reform, a Bush przedstawił (l IV 1992 r), plan sięgającej 24 mld dolarów pomocy finansowej USA dla Rosji w postaci pożyczek, gwarancji kredytowych oraz bezzwrotnych dotacji. Niebawem Rosję i 13 innych republik WNP przyjęto do MFW, który podjął się wymuszania w tych paostwach polityki stabilizacji finansowej. Koo517 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

kretne przyznanie pomocy opóźniało się jednak w Kongresie USA do sierpnia 1992 r. Przy okazji

ponownej wizyty Jelcyna w Waszyngtonie i na Kapitolu przywrócono jedynie klauzule najwyższego uprzywilejowania. Ws'ród 35 porozumieo podpisano serie umów ekonomicznych, ukJad dotyczący inwestycji i współpracy w przestrzeni kosmicznej oraz Deklarację Waszyngtooską. Zobowiązała ona obie strony do partnerskiej i przyjacielskiej współpracy w różnych dziedzinach oraz zapowiedziała poszanowanie granic wszystkich paostw powstałych ze Związku Radzieckiego. Administracja prezydenta Billa Clintona, nastawiona początkowo przede wszystkim na rozwiązywanie wewnętrznych problemów gospodarczo-społecznych, nie mogła pominąd kompleksu spraw związanych z byłym ZSRR. Wkrótce po wygranych wyborach prezydent-elekt stanął wobec apelu ministra Andrieja Kozyriewa o dalszą pomoc amerykaoską dla jelcynowskich reform. Szef rosyjskiej dyplomacji podkreślał, że „trzecioświatowa Rosja z pierwszorzędnym arsenałem jądrowym" jest bardziej niebezpieczna niż Rosja prosperująca i demokratyczna. W kilkanaście dni później były prezydent Nixon ostrzegał przed niebezpieczeostwem powrotu autorytarnego i ekspansjonistycznego rządu w Moskwie, apelując o skuteczne działania na rzecz zapobieżenia upadkowi/prozachodniego, demokratycznego rządu rosyjskiego Borysa Jelcyna". Wkrótce po objęciu urzędu prezydent Clinton powołał w osobie Strobe'a Talbotta specjalnego pełnomocnika rządu do spraw byłego Związku Radzieckiego; miał on sprzyjad budowie w Rosji wolnego rynku i ochronie kiełkującej tam demokracji - spraw nazwanych przez Clintona „najważniejszymi kwestiami bezpieczeostwa narodowego". W celu poparcia Jelcyna przed referendum zgodził się też na rychłe spotkanie z prezydentem Rosji. Przekonywał również Amerykanów do poniesienia pewnych wydatków na pomoc dla Rosji, mówiąc: „Jeśli byliśmy gotowi wydad biliony dolarów, aby pokonad komunizm w »zimnej wojnie«, to z pewnością powinniśmy byd gotowi, by wesprzed demokracje tam, gdzie komunizm upadł". Sekretarz stanu Warren Christo-pher głosił, że „włączenie Rosji do rodziny pokojowych krajów jest największym wyzwaniem dla Ameryki" (22 III 1993 r.). Clinton starannie przygotowywał się do pierwszego oficjalnego spotkania z Jelcynem, zapowiadając publicznie przedstawienie mu „poważnego i szczegółowego" pakietu pomocy (23 III 1993 r.), mówiąc do Rosjan: „Musimy wam pomóc nie z pobudek charytatywnych, ale dlatego, że jest to w naszym własnym interesie". Tuż przed spotkaniem Clinton otrzymał zbiorowe wsparcie czterech byłych prezydentów republikaoskich (Nixona, Forda, Reagana i Busha). W sumie spotkanie miało byd zastosowaniem „koncepcji nowego partnerstwa" w stosunkach amerykaoskorosyjskich. W przeddzieo tego wydarzenia niedwuznacznym gestem 19 rządów zachodnich była decyzja Klubu Paryskiego odroczenia na lat 10 długu przypadającego do spłaty przez Rosję w 1993 r. (około 15 mld dolarów). „Szczyt" Clinton-Jelcyn odbył się w Vancouverze 3 i 4 kwietnia 1993 r. Głównymi tematami były: współpraca ekonomiczna i handlowa oraz aktualne problemy międzynarodowe. Najważniejsze było polityczne poparcie reprezentowanego przez Jelcyna kierunku reform w Rosji. Służyła temu przyrzeczona przez Clintona pomoc (głównie na denuklearyzację, gwarancje kredytowe i eksportowe, wsparcie sektora prywatnego i rosyjskiej demokracji oraz na pomoc żywnościową i medyczną). Obaj prezydenci potwierdzili wolę prowadzenia wspólnej polityki na rzecz rozbrojenia jądrowego (Clinton obiecał oddziaływad w tym duchu na „republiki jądrowe" b. ZSRR). Za przykładem USA inne paostwa członkowskie Grupy 7 zaczęły deklarowad zwiększenie pomocy dla Rosji. Cała „siódemka" na posiedzeniu w Tokio (14-15IV 1993 r.) postanowiła wesprzed reformy w Rosji pakietem finansowym w wysokości 50 mld dolarów, ze względów politycznych na 10 dni przed zapowiedzianym referendum rzucając tę sumę na szalę po stronie

518

Jelcyna (z tego tylko 3 miliardy jako pomoc doraźną, a resztę poprzez mechanizmy MFW). Pakiet ten zatwierdzono na „szczycie" Grupy 7 w stolicy Japonii (VII 1993 r.). Najważniejszą i najtrudniejszą do rozwiązania dla Waszyngtonu była sprawa zmniejszania i zabezpieczania arsenałów radzieckiej broni jądrowej. Cieo na tę sprawę rzucała na początku 1991 r. niepełna realizacja przez Rosję postanowieo paryskiego układu o ograniczeniu zbrojeo konwencjonalnych w Europie (m.in. poprzez przesunięcie i inną kwalifikację niektórych jednostek wojskowych). Po wyjas'nieniu tych kwestii ruszyły ponownie rozmowy na temat redukcji broni strategicznych - START (Strategie Arms Reduction Talks). Po intensywnych przygotowaniach, trwające z przerwami od 1982 r. rokowania, zostały zakooczone przygotowaniem obszernego układu START. Bush i Gorbaczow podpisali go w Moskwie 31 lipca 1991 r. Układ, zwany następnie START I, redukował istniejące systemy rakietowe broni jądrowych o zasięgu ponad 5 000 km o średnio 25 do 30%. Zamykał on okres kontroli zbrojeo dwóch supermocarstw i otwierał okres redukcji zbrojeo jądrowych. Gorbaczow uznał go za „moralne osiągnięcie oraz poważny przełom w myśleniu i postępowaniu naszych krajów"; Bush stwierdził, że „stabilizujące redukcje naszych strategicznych sił jądrowych zmniejszają ryzyko wojny". Pod wpływem START I i nowych stosunków między Moskwą a Waszyngtonem prezydent" USA ogłosił niebawem plan poważnej redukcji amerykaoskich sił jądrowych, zarówno strategicznych jak taktycznych (27 IX 1991 r.). Zapowiedział w nim odwołanie całodobowych dyżurów bojowych amerykaoskich bombowców strategicznych i międzykontynentalnych pocisków balistycznych, jednostronne wycofanie wszystkich systemów taktycznej broni jądrowej z Europy i z Republiki Koreaoskiej oraz z okrętów i samolotów marynarki wojennej, a następnie ich zniszczenie, jak również zaprzestanie budowy nowych pocisków jądrowych krótkiego zasięgu. Jednocześnie prezydent wezwał ZSRR do porozumienia na temat zredukowania, a następnie całkowitego wyeliminowania wielogłowicowych pocisków balistycznych; opowiedział się za zawarciem amerykaosko-radzieckiego porozumienia o rozmieszczeniu systemu obrony przed atakiem rakiet balistycznych; zaproponował zbadanie możliwości współpracy w dziedzinie dowodzenia i kontroli nad przechowywaniem, przewożeniem i niszczeniem broni jądrowej; zaapelował też do Moskwy o zniszczenie radzieckich systemów broni jądrowej krótkiego zasięgu. Po przemyśleniu „planu Busha" prezydent ZSRR podjął wyzwanie i przelicytował swego partnera, ogłaszając program redukcji potencjału wojskowego (5 X 1991 r.). „Plan Gorbaczowa" zapowiadał zniszczenie taktycznej broni jądrowej i wycofanie głowic jądrowych z rakiet przeciwlotniczych, z okrętów i samolotów marynarki wojennej; ogłaszał odwołanie pogotowia bojowego ciężkich bombowców z bronią jądrową i wstrzymania prac nad międzykontynentalny-mi pociskami balistycznymi umieszczanymi na ruchomych wyrzutniach, jak również odwołanie pogotowia 503 pocisków międzykontynentalnych, w tym 134 uzbrojonych w głowice niezależnie naprowadzane na cel; zapowiedział też zaprzestanie doświadczeo z bronią jądrową na okres jednego roku i zredukowanie liczby żołnierzy o 700 tyś. ludzi. Jednocześnie Gorbaczow zaproponował Stanom Zjednoczonym wycofanie i zniszczenie - na zasadzie wzajemności - całej taktycznej broni jądrowej w siłach morskich; rozpoczęcie natychmiast po ratyfikacji START negocjacji na temat

dalszych redukcji broni strategicznej o 50%; zbadanie możliwości stworzenia wspólnych systemów obrony antyrakietowej na ziemi i w przestrzeni kosmicznej. Wezwał wreszcie wszystkie mocarstwa jądrowe do pójścia w ślady USA i ZSRR oraz do wspólnego oświadczenia, iż powstrzymają się one od dokonania pierwszego uderzenia jądrowego. Duża zbieżnośd i zasięg obu „planów" sprawiły, że eksperci obu mocarstw szybko rozpoczęli rozmowy na temat ich różnych elementów, nie czekając aż układ START I zostanie ratyfikowany. Ułatwione też zostały dyskusje ekspertów pięciu stałych członków Rady Bezpieczeostwa 519 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

na temat zainicjowanej przez prezydenta Busha i zaakceptowanej przez londyoski „szczyt" Grupy 7 (15-16 VII 1991 r.) ugody „piątki" w kwestii świadomego ograniczania handlu bronią i zapobiegania rozpowszechnianiu broni masowego rażenia. Ugoda ta (18 X 1991 r.) przewidywała wzajemne informowanie się o transferze broni konwencjonalnej w celu utrzymania pokoju i poszanowania zasad Karty NZ. Doprowadziła ona następnie do opublikowania pierwszego Rejestru Narodów Zjednoczonych Broni Konwencjonalnej (20 X 1993 r.) za 1992 r. Po upadku Związku Radzieckiego w amerykaosko-rosyjskich dyskusjach na temat kompleksu jądrowego wzrosła ranga zagadnieo kontroli arsenałów nuklearnych byłego ZSRR, które znalazły się w obrębie Rosji, Białorusi, Ukrainy i Kazachstanu. USA były zainteresowane, aby wszystkie te arsenały kontrolowała Rosja, aby mogła ona dad prace swym atomistom mimo redukcji broni jądrowych oraz aby mogła bezpiecznie i jak najtaoszym kosztem unieszkodliwiad wycofywane głowice jądrowe. Dyplomacja amerykaoska nakłaniała więc pozostałe republiki do poddania swoich arsenałów rosyjskiemu nadzorowi. Białorusi wystarczyło za to międzynarodowe uznanie jej niepodległości. Ukraina i Kazachstan oczekiwały jednak za rakiety rekompensaty finansowej i gwarancji bezpieczeostwa. Otwartą pozostała kwestia przejęcia zobowiązao ZSRR w ramach układu START I przez niepodległe republiki. W wywiadzie dla „Niezawisimoj Gaziety" (12II1992 r.) dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych WNP, marszałek Jewgienij Szaposznikow oświadczył, że praktyczne opracowanie jednolitego systemu bezpieczeostwa jądrowego i obrony przeciwrakietowej może trwad od 5 do 10 lat. Poinformował, że w sprawie taktycznej broni jądrowej osiągnięto jednak porozumienie, w mysi którego wywozi sieją z terytorium Ukrainy i Białorusi, a strategiczne rodzaje broni będą znajdowad się pod wspólną kontrolą. Pod koniec 1991 r. Kongres USA uchwalił pomoc na sumę 400 min dolarów przeznaczoną na zniszczenie części dawnego radzieckiego arsenału jądrowego. W czasie wizyt w nowych republikach (II1992 r.) Baker zapowiadał możliwośd podzielenia się Stanów Zjednoczonych z Rosją technologią SDI oraz zobowiązał się do dostarczenia Rosji 25 specjalnych wagonów kolejowych i 250 kontenerów do transportowania przeznaczonej do zniszczenia broni jądrowej, a także do wybudowania składu do przechowywania plutonu ze zdemontowanych głowic jądrowych. W tym czasie Ukraina, rozżalona brakiem jakiegokolwiek zasilania finansowego z Zachodu i wyłączeniem jej z dyskusji nad układem START, ogłosiła zawieszenie wywozu taktycznej broni jądrowej, co - w myśl porozumienia wewnątrz WNP - miało zakooczyd się do l lipca 1992 r. Po uzgodnieniu wspólnej kontroli nad zniszczeniem owej broni, jej wywóz wznowiono po dwóch

miesiącach. Kijów nalegał, aby cztery „paostwa jądrowe" WNP, a nie tylko sama Rosja, występowały jako jedna strona w rokowaniach z USA. Lekceważenie tego postulatu Ukrainy przez Moskwę i Waszyngton opóźniało zawarcie pełnych porozumieo; proces ten podzielono na etapy. Wiosną 1992 r., kiedy Kongres USA i parlamenty czterech członków WNP przystąpiły do ratyfikowania START I, rozpoczął się wyścig do nowego porozumienia w sprawie redukcji zbrojeo strategicznych. Nie obeszło się ze strony Jelcyna bez oskarżeo, iż Stany Zjednoczone chcą zapewnid sobie przewagę jądrową. Zgłosił on jednak propozycję połączenia systemów wczesnego ostrzegania obu mocarstw. W rezultacie w czasie wspominanej wizyty w Waszyngtonie Jelcyn podpisał z Bushem porozumienia (17 VI 1992 r.) w sprawie przyszłej redukcji o dwie trzecie głowic jądrowych do 2003 r. Obie strony uzgodniły, że porozumienie to przybierze po pewnych uściśleniach postad traktatu. Ukraina, Białoruś i Kazachstan deklarowały gotowośd stania się w przyszłości paostwami bezatomowymi, na razie chciały jednak wykorzystad atut posiadania takiej broni. Biało520 ruś uzgodniła ze Stanami Zjednoczonymi (IX 1992 r.), że przyjmie pomoc amerykaoską przy usuwaniu z jej terytorium rakiet jądrowych i pod koniec 1994 r. stanie się strefą bezatomową. Ukraina odwlekała ratyfikacje START I, ponieważ ani Rosja, ani USA nie chciały spełnid jej warunków (tzn. rekompensaty i gwarancji). Do połowy listopada 1992 r. na teren Rosji przewieziona została jedynie taktyczna broo jądrowa. Sama Rosja ratyfikowała START I dopiero 14 listopada 1992 r. Bush zdołał podpisad START II przed zakooczeniem swojej kadencji. Dokonał tego wraz z Jelcynem na Kremlu w dniu 3 stycznia 1993 r. Był to partnerski kompromis dwóch największych mocarstw jądrowych. W okresie finalizacji układu START II rozpoczął się drugi etap regulowania sprawy kontroli broni jądrowej na obszarze WNP. Układ START II stawiał wymóg ratyfikowania START I przez pozostałe „republiki jądrowe" WNP i uzależniał realizacje zapisanych w nich zobowiązao od realizacji pierwszego układu. Dlatego w przeddzieo wylotu do Moskwy Bush wysłał list do prezydenta Krawczuka i rozmawiał z nim telefonicznie. Clinton, którego Bush poinformował o okolicznościach sfinalizowania START II, kontynuował kontakty z Ukrainą. Departament Stanu poinformował Kijów, że Stany Zjednoczone mogłyby udzielid Ukrainie pomocy w demontażu broni jądrowych pod warunkiem ratyfikowania układu START I i układu o nierozpowszechnianiu broni jądrowej, nadającego temu paostwu status bezatomowy. Niebawem też USA zaoferowały Ukrainie pisemne gwarancje bezpieczeostwa, aby ułatwid ratyfikowanie przez jej parlament układu START I i uzyskad zgodę na pozbycie się 176 rakiet strategicznych rozmieszczonych na jej terytorium. Odpowiedni projekt gwarancji przedstawiła także strona rosyjska. Jej minister spraw zagranicznych złożył je w Kijowie osobiście (7IX 1993 r). Kierownictwo parlamentu Ukrainy uznało, że gwarancje powinny byd bezwarunkowe i dopiero wtedy ratyfikacja START I stanie się możliwa. Waszyngton nalegał jednak na inną kolejnośd gwarancji, dowodząc ich realności na przykładzie Białorusi. Kiedy jej parlament ratyfikował START I (4 II 1993 r.), Clinton przyrzekł Białorusi gwarancje; przyjął też ministra spraw zagranicznych Anatolija Złenkę w Białym Domu (28 III 1993 r.). Skoro dotychczasowe metody nie skutkowały, na spotkaniu w Vancouverze Clinton przyrzekł Jelcynowi wzmóc nacisk na Kijów, aby ratyfikował układ START I (m.in. Biały Dom odmówił przyjęcia premiera Ukrainy). Christopher udał się do Kijowa, gdzie podpisał „Po-

rozumienie o bezpiecznym demontażu" broni jądrowej (25 X 1993 r.), przyobiecał „sprawiedliwą rekompensatę" za przekazywany Rosji materiał rozszczepialny z głowic jądrowych (około 1-2 mld dolarów). Szef dyplomacji amerykaoskiej przekazał Ukrainie 27 min dolarów w celu poprawienia bezpieczeostwa pięciu ukraioskich elektrowni atomowych. Usłyszał natomiast żądanie wyższej rekompensaty (3,6-5 mld dolarów) i słowa nadziei na ratyfikowanie START I. Postępowanie Waszyngtonu było bardziej skuteczne niż polemiki Moskwy z Kijowem. Pod wpływem amerykaoskich perswazji parlament ukraioski ratyfikował START I (18 XI 1993 r.), ale z licznymi zastrzeżeniami. Dopuścił mianowicie stopniową redukcję broni jądrowej o V3, o ile inne paostwa atomowe zapewnią, że nigdy nie użyją przeciwko Ukrainie broni atomowej lub konwencjonalnej, uszanują jej integralnośd terytorialną i nie będą wywierały na nią presji ekonomicznej. Parlament zażądał ponadto rekompensaty za przekazaną już Rosji taktyczną broo jądrową. Rosja odmówiła uznania ważności warunkowej ratyfikacji układu START I przez Ukrainę. Zagroziła też wycofaniem się z obsługi arsenału jądrowego Ukrainy, co zdaniem Moskwy, byłoby „pogwałceniem układu o nierozpowszechnianiu broni jądrowej (NPT), który obowiązuje Rosję". Na telefoniczne nalegania Clintona Krawczuk odpowiedział, iż zamierza jeszcze raz poddad układ START I akceptacji parlamentu, który ma byd wybrany w marcu 1994 r. Na tej 521 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

podstawie rozwinęły się między Waszyngtonem a Kijowem rozmowy uwieoczone porozumieniem w sprawie ukraioskiej broni jądrowej. Za rezygnację z tej broni Ukraina otrzyma rekompensatę finansową na zasadzie zakupu przez USA materiału rozszczepialnego zawartego w głowicach, a także gwarancje bezpieczeostwa. Pod wpływem Waszyngtonu również Rosja, chcąc potwierdzid „partnerstwo strategiczne" ze Stanami Zjednoczonymi, przyłączyła się do tego porozumienia. Mogło więc dojśd do podpisania na Kremlu (1411994 r.) oświadczenia, w którym prezydenci Jelcyn, Clinton i Kraw-czuk potwierdzili bezatomowy status Ukrainy, mającej w związku z tym korzystad z gwarancji Rosji i USA. Forma oświadczenia pozwoliła uniknąd blokowania przez parlament kijowski, w którym nawet najwięksi przeciwnicy tego dokumentu nie znaleźli podstaw prawnych do głosowania przeciw niemu. Ponadto Ukrainie anulowano częśd zadłużenia z tytułu dostaw rosyjskiej ropy i gazu oraz zapewniono paliwo jądrowe o niskim stopniu wzbogacenia potrzebne w elektrowniach jądrowych. Aktem tym - co podkreślił Jelcyn - umocniony został obowiązujący na świecie reżim nierozpowszechniania broni jądrowej. Clinton z wdzięcznością spotkał się pierwszy raz z Krawczukiem już po drodze do Moskwy. Następnie w Miosku przekazał Białorusi podziękowania za rezygnację z posiadania broni jądrowej. W takim klimacie parlament Ukrainy bezwarunkowo ratyfikował układ START I (3II1994 r.). Krawczuk został po tym zaproszony do Waszyngtonu, gdzie z ust Clintona usłyszał obietnicę podwojenia pomocy (z 350 do 700 min dolarów), której połowa miała byd przeznaczona na demontaż ukraioskich rakiet jądrowych (4 III). Gospodarz amerykaoski zachęcał Ukraioców do ratyfikacji układu SALT II i do ostatecznej ratyfikacji porozumienia trójstronnego w sprawie demontażu 176 pocisków dalekosiężnych i l 600 głowic jądrowych.

Podobną metodę Waszyngton zastosował wobec Kazachstanu, który zapowiadał dezatomizację bardziej jednoznacznie. Kiedy prezydent Nursułtan Nazarbajew w czasie wizyty w USA (14-17 II 1994 r.) zapowiedział oddanie Rosji wszystkich 104 rakiet SS-18 i około tysiąca głowic jądrowych, Cłinton przyrzekł zwiększenie do 392 min dolarów pomocy amerykaoskiej (z której częśd miała byd przeznaczona na demontaż broni jądrowej). Obaj prezydenci podpisali „Kartę partnerstwa demokratycznego", która wykraczała poza koncepcję NATO-wską, gdyż zawierała wiele elementów współpracy gospodarczej. Nazarbajew wręczył Clintonowi dokumenty w sprawie przystąpienia Kazachstanu do NPT. Pomoc amerykaoska została uruchomiona przed wyborami parlamentarnymi w Kazachstanie (7 III). Potwierdzenie strategicznego partnerstwa Rosji ze Stanami Zjednoczonymi znalazło wyraz także w deklaracji Moskiewskiej podpisanej przez Clintona i Jelcyna (1411994 r.). Podkreślono w niej „fundamentalne znaczenie współpracy rosyjsko-amerykaoskiej dla globalnej stabilności w świecie". Obie strony wypowiedziały się za szybkim zakooczeniem rozmów w sprawie powszechnego zakazu doświadczeo z bronią jądrową oraz potwierdziły poparcie dla koncepcji zaprzestania produkcji materiałów rozszczepialnych dla celów wojskowych. Zobowiązały się wydad rozkaz o zmianie celów (do kooca maja 1994 r.), na które skierowane były rakiety strategicznych sił jądrowych obu paostw. Opowiedziały się także za koncepcją „partnerstwa dla pokoju", która miała stanowid „ważny element nowej architektury bezpieczeostwa" tworzonej w Europie. Było to kolejne osiągnięcie Clintona w czasie „szczytu" moskiewskiego. Uznanie „partnerstwa strategicznego" dawało natomiast satysfakcję rosyjskiemu kompleksowi wojskowemu, który poprzednio uratował Jelcyna przed buntem parlamentu i mógł teraz wymagad od ekipy prezydenckiej przemawiania z pozycji siły do „bliskiej zagranicy". Jak dużą wagę przywiązywał Waszyngton do wojskowych aspektów „partnerstwa strategicznego" z Moskwą, świadczyła podróż sekretarza obrony Williama Perry'ego po republi522

kach jądrowych WNP (17-24 III 1994 r.). W Moskwie, Alma-Acie, Kijowie i Miosku Perry przekonywał swych rozmówców do „partnerstwa dla pokoju" i do rozbrojenia. Podpisywał też umowy na kilkadziesiąt milionów dolarów dotyczące udzielenia pomocy na konwersję przemysłu zbrojeniowego, likwidację broni jądrowej i chemicznej oraz promocję produkcji cywilnej. Z dniem 30 maja 1994 r. Rosja i USA przestały już mied skierowane przeciwko drugiej stronie pociski jądrowe, wypełniając tym samym podjęte w styczniu tegoż roku zobowiązanie, do którego miesiąc później przystąpiła także W. Brytania. Duma Paostwowa nie zgodziła się na przeprowadzenie na terenie Rosji przewidzianych na lipiec manewrów rosyjsko-amerykaoskich. Waszyngton zaproponował wówczas rozważenie innego terminu. Bez przeszkód odbyły się natomiast we Władywostoku (21-22 VI) pierwsze rosyjsko-amerykaoskie dwiczenia ratownicze. W pierwszym półroczu nawiązano także współpracę policji USA i Rosji, a w Moskwie znalazł się łącznik Federalnego Biura Śledczego (FBI), aby rozwijad współprace w zwalczaniu zorganizowanej przestępczości. Dzięki temu doszło do podpisania w Moskwie (5 VII) pierwszego porozumienia o współpracy policji obu paostw.

Umacnianie się pozycji Rosji w procesie integracji WNP zmuszało Waszyngton do pewnych kompromisów i ustępstw. Za rosyjską obietnicę niesprzeciwiania się rezolucji ONZ w sprawie Haiti Waszyngton odwdzięczył się Moskwie zgodą na rosyjskie „operacje pokojowe" na Zakaukaziu. Prezydent Clinton postanowił przyznad Rosji (23 IX) automatyczne zwolnienie z zimnowojennej ustawy, która uzależniała amerykaoskie ulgi handlowe od otwartej polityki emigracyjnej wobec Żydów. Moskwa zaś' coraz wyraźniej dawała do zrozumienia Waszyngtonowi, że Rosja nie chce byd traktowana jak kraj, który przegrał „zimną wojnę" i stracił przez to pozycję wielkiego mocarstwa. Trzeci „szczyt" Clinton-Jelcyn w Waszyngtonie (27-28 IX) rozpoczął według określenia przedstawiciela Białego Domu - etap „pragmatycznego partnerstwa", które miało ukonkretnid deklaratywne „partnerstwo strategiczne" obu paostw. Szefowie dwóch mocarstw uzgodnili przyśpieszenie demontażu głowic jądrowych natychmiast po wejściu w życie układu START-I i po ratyfikacji układu START-II. We wspólnym oświadczeniu Clintona i Jelcyna znalazły się stwierdzenia o potrzebie nowego uregulowania kontroli nad rozpowszechnianiem broni masowego rażenia oraz wprowadzenia powszechnego i całkowitego zakazu prób z bronią jądrową, okazało się bowiem, że tych kwestii nie sposób rozwiązad bez zaangażowania Moskwy. Przy okazji wizyty prezydent USA zachęcał szefów korporacji amerykaoskich do udziału w transformacji gospodarki rosyjskiej i w inwestycjach na terenie Rosji. Posunięcia te odczytywano jako pominięcie rosyjskiej wojny w Czeczenii i sprzeciwów Moskwy wobec rozszerzenia NATO. Kontrowersje wokół tej właśnie kwestii sprawiły, że podsekretarz stanu Strobe Talbott (I 1995 r.) wystąpił o zgodę Rosji na podjęcie rocznych studiów nad możliwością nawiązania przez Rosję bliższych kontaktów z NATO. Przy tej okazji min. Kozyriew domagał się publicznie (22 II) „równego partnerstwa" z NATO i odrzucał „uproszczone" stosunki z sojuszem zachodnim. W duchu waszyngtooskiego „szczytu" wiceprezydent Al Gore oświadczył w siedzibie NATO (27 II), że rozszerzenie Paktu i rozwój stosunków z Rosją muszą byd do siebie „dostosowywane". Szef dyplomacji rosyjskiej stawiał we współpracy z NATO następujące wymagania: opracowanie nowej koncepcji bezpieczeostwa zbiorowego (bez tzw. natocentryzmu); konsultacje polityczne; współpraca wojskowa i wojskowo-techniczna Rosji z NATO. Najgłębszy podtekst stosunków amerykaosko-rosyjskich tworzył ciągle czynnik strategiczno-wojskowy. Stratedzy amerykaoscy nie mieli pewności co do rzeczywistej realizacji przez Rosję zobowiązao w sprawie niszczenia broni chemicznej. (Równolegle uspokoiło ich odroczenie przez parlament ukraioski *l VII+ sprawy rozbrojenia jądrowego, gdyż Kijów uważał za zbyt słabą finansową zachętę USA do wyzbycia się broni jądrowej). Moskwa nie chciała utracid wojXXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie 52 3 skowego atutu mocarstwowości, gdyż głównie z jego pomocą mogła wymuszad na Waszyngtonie „pragmatyczne partnerstwo". M.in. dlatego uzasadniała opóźnienie układu START-II niepewnością co do pożądanej dla niej rewizji traktatu CFE, a także zamierzonego rozszerzenia NATO i stanowiska USA wobec planów integracji wojskowej krajów WNP. Była to argumentacja zgodna z głoszonymi przez ekipę Jelcyna postulatami„wyścigu rozbrojeniowego". W odpowiedzi amerykaoski sekretarz obrony William Perry chwalił w Kijowie Ukrainę za usuwanie ze swego terytorium głowic jądrowych i obiecał na ten cel dodatkową pomoc finansową, zaś' w Moskwie łagodził obawy kół wojskowych przed rozszerzeniem NATO argumentując, że będzie to

przedsięwzięcie odległe i długotrwałe. Ze swej strony szef amerykaoskiej dyplomacji przekonywał Rosjan do przyjęcia PDP, obiecując im specjalne stosunki z NATO i instytucjonalne wzmocnienie OB WE, w ramach której Rosja miała mied dużo do powiedzenia.. Drugim, obok strategiczno-wojskowego, składnikiem kształtowania stosunków Rosji z USA i paostwami zachodnimi był czynnik ekonomiczny. Chodziło w szczególności o wspieranie reform rynkowych w Rosji i zapobieganie jej izolowaniu się od Zachodu. Za akceptacją Waszyngtonu konsorcjum amerykaoskich koncernów naftowych zobowiązało się (23 VI1995 r.) zainwestowad 9 mld USD w modernizację rosyjskiego przemysłu wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego na Sachalinie, konkretna umowa podpisana w tej sprawie w Moskwie (30 VI) sięgnęła 15 mld USD. Wiceprezydent Al Gore i premier Wiktor Czernomyrdin podpisali w Białym Domu (23 IV 1994 r.) umowę o wspólnej budowie międzynarodowej stacji kosmicznej, rezultatem czego były następnie w 1995 r. zbliżenia promu „Discovery" i wahadłowca „Atlantis" do stacji „Mir". OECD i Rosja podpisały (8 VI1994 r.) deklarację na temat współpracy w projektowaniu i budowie instytucji oraz ram prawnych dla gospodarki rynkowej. USA promowały udział Rosji w spotkaniach 7 najbogatszych paostw świata. Na spotkaniu G7 w Neapolu (11 VII) postanowiono ułatwid dostęp Rosji do międzynarodowych rynków finansowych oraz poparto jej włączenie do GATT, co doprowadziło do rychłego (7 X) porozumienia w sprawie restrukturyzacji 24 mld USD zadłużenia Rosji, a następnie (10 IV) do nowej pożyczki dla Rosji. Czwarty „szczyt" Clinton-Jelcyn w Moskwie (9-10 V 1995 r.) tuż po obchodach 50-lecia zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami był wyraźnym kompromisem. Sprawy rozszerzenia NATO i budowania systemu bezpieczeostwa europejskiego w oparciu o OBWE postanowiono dyskutowad do kooca roku. Rosję zaproszono na polityczne dyskusje w G-7 i ponownie zagwarantowano jej „specjalne stosunki" z NATO; jednocześnie Moskwa zobowiązała się uczestniczyd w PdP. Clinton poparł stanowisko Rosji w sprawie rewizji traktatu CFE, pośrednio usprawiedliwiając tym utworzenie nowej armii rosyjskiej w strefie Kaukazu (w tym także w Czeczenii). Dla podkreślenia samodzielności Ukrainy Clinton udał się z Moskwy do Kijowa (11-12 V), gdzie pochwalił gospodarzy za dobrowolne zrezygnowanie z posiadania broni jądrowej i za reformy ekonomiczne. Przyrzekł też pomoc finansową na zamknięcie elektrowni atomowej w Czernobylu przed 2000 r., co wywołało następnie pozytywną reakcję również G-7 (chociaż była to tylko połowa potrzebnej na ten cel sumy). Od Kuczmy gośd usłyszał, że Ukraina traktuje NATO jako czynnik stabilności w Europie, ale uważa, że rozszerzenie Paktu powinno przebiegad ewolucyjnie. Niejako w odpowiedzi Rada NATO uznała (14IX), że między Paktem a Ukrainą powinny (podobnie jak z Rosją) istnied „wzmocnione stosunki". Ukraina wypełniła zobowiązania CFE l XI oprócz redukcji okrętów, której przeprowadzenie zapowiedziała po podziale Floty Czarnomorskiej. Rosja dopiero w tymże dniu dokonała przy okazji wstępnego uzgodnienia, z USA modyfikacji traktatu CFE. Ponadto zdecydowała się (24 XI) kupid od Ukrainy 32 rakiety balistyczne i 44 bombowce strategiczne wraz samonapro-

524 wadzającymi rakietami, zmniejszając o ich cenę ukraioski dług wobec Rosji. Zawarła też z G-7 (31 XI) porozumienie o zwalczaniu przemytu materiałów jądrowych. Trudniej było z ratyfikacją układu START-II. Senat USA ratyfikował go 26 I 1996 r. Tegoż dnia Jelcyn w rozmowie telefonicznej z Clintonem zobowiązał się podjąd starania, aby

Duma Paostwowa ratyfikowała ten układ jeszcze przed spotkaniem G-7 w Rosji na temat bezpieczeostwa jądrowego. W dumie zwyciężył pogląd, że lepiej będzie ratyfikowad ten ważny traktat dopiero po wyborach prezydenckich. Mimo to administracja Clintona poparła starania Rosji w MFW o nowy kredyt (umowę na ponad 10 mld kredytu podpisano w Moskwie 22II1996 r.), w zamian za co Rosja zobowiązała się do stopniowego znoszenia ceł na eksportowaną ropę naftową i gaz ziemny. Gore i Czernomyrdin podpisali (31 I) umowę o wysłaniu amerykaoskorosyjskiego zespołu załogowego na międzynarodową stację kosmiczną „Alpha" na pokładzie statku „Sojuz" w listopadzie 1997 r. Administracja Clintona nie chciała mieszad się do wyborów prezydenckich w Rosji, ale mimo wyrażanych w różny sposób zastrzeżeo widziała w Jelcynie gwaranta reform politycznych i gospodarczych. Z ujawnionych przez „Washinghton Times" notatek z rozmów Jelcyna z Clintonem podczas „szczytu" antyterrorystycznego w Egipcie wynikało, że obaj prezydenci obiecali sobie nawzajem w okresie kampanii wyborczych „pozytywną atmosferę" w stosunkach dwustronnych. Nie przeszkadzało to Moskwie w podtrzymaniu sprzeciwu wobec rozszerzenia NATO i wysunięciu przez Jelcyna tuż przed „szczytem" antyzbrojeniowym w Moskwie (10IV) postulatu, aby wszystkie paostwa jądrowe skoncentrowały broo tego typu na własnym terytorium (co mogłoby zapobiec jednej z negatywnych konsekwencji ewentualnego rozszerzenia Paktu). Z Jelcynem zgodził się w tym przypadku Kuczma. Na „szczyt" antyzbrojeniowy do Moskwy (19-20IV) przybyli szefowie paostw i rządów G7 i Rosji. Był to pośredni wyraz poparcia G-7 dla osoby Jelcyna przed wyborami prezydenckimi. Współgospodarzami „szczytu" byli Chirac i Jelcyn. W podpisanej „Deklaracji o bezpieczeostwie jądrowym" sygnatariusze wyrazili: gotowośd do podpisania porozumienia o zakazie produkcji materiałów rozszczepialnych dla celów wojskowych; zgodę na zaostrzenie międzynarodowej kontroli nad działalnością narodowych przemysłów atomowych; uznanie odpowiedzialności paostw za zapewnienie bezpieczeostwa jądrowego; wolę rozszerzenia kontroli nad „utajnioną działalnością jądrową". Przyjęli także oświadczenie o gotowości podpisania we wrześniu 1996 r. układu o powszechnym zakazie wszelkich prób jądrowych oraz wspólny program przeciwdziałania przemytowi materiałów jądrowych. Natomiast przedstawiona przez Jelcyna idea utworzenia strefy bezatomowej w Europie spotkała się z negatywną reakcją G-7, ponieważ nie była przedyskutowana wcześniej w trybie przygotowawczym. Po „szczycie" G-7 Clinton pozostał z wizytą bilateralną w Rosji (21-22 IV). Rezultat jego rozmów z szefem paostwa rosyjskiego tak oto streścił sam Jelcyn na konferencji prasowej: „Na naszą prośbę przez jakiś czas rozszerzenie NATO nie będzie przyśpieszone. Prezydent Clinton obiecał wpłynąd na swoich partnerów". Clinton puścił to stwierdzenie mimo uszu. Ponadto obaj prezydenci osiągnęli zbliżenie stanowisk w sprawie zmiany traktatu CFE i postanowili przeprowadzid dodatkowe negocjacje w sprawie układu o systemach obrony przeciwrakietowej. Jelcyn zobowiązał się, że w czasie zbliżającej się wizyty w Pekinie zaproponuje Chinom przyłączenie się do układu o zakazie prób z bronią jądrową, zaś Clinton stwierdził, wyrażając „ubolewanie z powodu rozlewu krwi", że Czeczenia powinna pozostad częścią Federacji Rosyjskiej. Optymistyczną datą na drodze zabiegów o bezpieczeostwo jądrowe stał się l czerwca 1996 r., kiedy biuro prasowe Kuczmy oznajmiło, że z Ukrainy całkowicie wycofano głowice

XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie 52 5 jądrowe w celu ich likwidacji. Sam prezydent stwierdził: „Pełna denuklearyzacja Ukrainy dała naszemu krajowi unikatową szansę realizacji idei utworzenia strefy wolnej od broni jądrowej w Europie Środkowej i Wschodniej, od Morza Czarnego do Bałtyku". Wniosek taki przedstawił wkrótce w Warszawie minister Gennadij Udowenko premierowi Włodzimierzowi Cimoszewiczowi (21 VI). W trzy dni później ministrowie obrony USA, Rosji i Ukrainy - William Perry, Paweł Graczow i Walerij Szmarow - zasadzili symboliczne słoneczniki w miejscu zniszczonego silosu w byłej bazie Pierwomajsk; ponadto Perry i Szmarow podpisali porozumienie o przekazaniu przez USA 43 min USD na przebudowę dawnych baz rakietowych oraz na domy emerytowanych żołnierzy i oficerów ukraioskich sił rakietowych. W świetle przemian dokonujących się w stosunkach z USA i z całym Zachodem następowała modyfikacja rosyjskiej koncepcji bezpieczeostwa narodowego. Jej wyrazem stała się nowa doktryna bezpieczeostwa na lata 1996-2000, skierowana przez Jelcyna (15 VI) „do wszystkich członków Zgromadzenia Federalnego i obywateli Rosji". Podstawy bezpieczeostwa miały stanowid następujące elementy: rozwój dobrosąsiedzkich i sojuszniczych stosunków z krajami WNP; umocnienie stabilnego realistycznego partnerstwa z krajami Europy Zachodniej; pełniejsza integracja z międzynarodowymi organizacjami politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi w regionie Oceanu Spokojnego; podtrzymanie partnerskich równoprawnych stosunków z USA; odbudowa i rozwój dwustronnych stosunków z krajami bałtyckimi, paostwami Europy Wschodniej i Południowej; stabilizacja na Bliskim i Środkowym Wschodzie; rozwój współpracy z paostwami Azji Południowej, zwłaszcza z Indiami; podtrzymywanie zrównoważonych stosunków z innymi paostwami Azji, Afryki i Ameryki Łacioskiej; utworzenie, poczynając od europejskiego, regionalnych systemów bezpieczeostwa, a także systemu bezpieczeostwa globalnego z pełnoprawnym udziałem Rosji. Pośrednio doktryna ta wskazywała, że Moskwa będzie zmierzad do zbliżenia z NATO, G-7 i OECD. Zachód zaś' mógł oczekiwad, że jego dy widenta pokoju będzie procentowad. Wizyta w Moskwie Ala Gore i Williama Perry nazajutrz po wyborach prezydenckich potwierdziła nie tylko pogłębienie współpracy dwóch mocarstw i szansę na wzrost inwestycji zagranicznych w Rosji, lecz i odnoszenie się partnera rosyjskiego „ze zrozumieniem" do opóźnieo w realizacji uzgodnionego z MFW rosyjskiego programu stabilizacji finansowej. Na zakooczenie obrad Komisji Czernomyrdina-Gore'a (16 VII) podpisano 27 dokumentów, w tym o dwustronnej współpracy przy likwidacji broni chemicznej i gwarancjach dla inwestycji amerykaoskich. Z ogólną wartością 2,5 mld USD i jedną trzecią udziału całości inwestycji zagranicznych USA zajęły pierwsze miejsce w Rosji. Zaniepokojenie wznowieniem wojny w Czeczenii było wyrażane w Waszyngtonie raczej jako danina dla opinii publicznej. Natomiast otwarte opowiedzenie się Primakowa (16 VII) za ponownym wyborem Boutrosa Ghalego na sekretarza generalnego ONZ, chociaż sprzeciwiał się temu Waszyngton, było wyrazem głębszej rozbieżności poli-strategii USA i Rosji wobec różnych rejonów świata.

4. Poszukiwania nowego ładu międzynarodowego w strefie Europy Środkowej r-> l Proces rozpadu bloku wschodniego i ZSRR oraz konsolidacja pozycji Rosji wewnątrz WNP i na scenie światowej zmuszały paostwa Europy Środkowej do różnych zabiegów celem przystosowania się do nowej sytuacji, na którą nie były one przygotowane. Z powodu uwrażliwienia na dotychczasowe uzależnienie od jednego centrum kierowniczego, paostw tych długo nie było stad na jednolite działania i zachowywały się one w sposób zróżnicowany. Jeśli 526 nawet wiosną 1991 r. Moskwa wyrażała gotowośd ułożenia po nowemu stosunków z tymi paostwami, gdyż odczuwała ujemne skutki ekonomiczne zerwania dotychczasowych więzi, to paostwa te nie wykorzystały owej gotowości, kierując wzrok jedynie w stronę EWG, NATO i UZE. Nadzieje związane z tym kierunkiem wzmocniła decyzja rządów zachodnich w sprawie zredukowania o 50% polskiego zadłużenia (15 III 1991 r.), urzeczowienie negocjacji brukselskich na temat stowarzyszenia Polski, Czechosłowacji i Węgier z EWG, wypowiedzenie się Komisji Polityki Zagranicznej UZE za stowarzyszeniem trzech krajów „trójki" wyszehradzkiej z tym ugrupowaniem, otwarcie w Londynie Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju L15 IV 1991 r.), zapowiedź COCOM specjalnego traktowania Polski, Czechosłowacji i Węgier (24 V 1991 r.) oraz deklaracje Banku Światowego i OCDE w sprawie zwiększenia pomocy finansowej na restrukturyzację gospodarki paostw Europy Środkowej. Wyrazem prozachodniej orientacji nowych ekip kierowniczych paostw tej części kontynentu była sied układów politycznych, które stabilizowały sytuację polityczną i terytorialną w Europie oraz deklarowały przyjaźo, współpracę wzajemną, dobre sąsiedztwo lub solidarnośd. Polska podpisała np. takie traktaty najpierw z Francją (9 IV 1991 r.) i Niemcami (17 VI 1991 r.), a później z Hiszpanią (26 X 1992 r.) i Turcją (3 XI1993 r.). Z Francją i Niemcami zawarły także odpowiednie traktaty Czechosłowacja (l X 1991 i 27II1992 r.), Węgry (l l IX 1991 i 6II1992 r.) i Rumunia (20 XI1991 i 21IV 1992 r.). Z Grecją podobne traktaty zawarły Bułgaria (7 X 1991 r.) i Rumunia (21 XII 1991 r.), zaś Włochy z Czechosłowacją, Węgrami i Polską (IX-X 1991 r.). Stopniowo jednak paostwa Europy Środkowej dochodziły do przekonania, iż powinny unormowad po nowemu również stosunki między sobą oraz z paostwami byłego ZSRR. Polska zawarła więc traktaty polityczne z Czechosłowacją i Węgrami (6 X 1991 r.), z Ukrainą (18 V 1992 r.), Białorusią (23 VI1992 r.), Łotwą (l VII 1992 r.), Estonią (2 VII 1992 r.), z Rosją (22 V 1992 r.), Rumunią (25 I 1993 r.) Bułgarią (25 I 1993 r.) i Gruzją (20 IV 1993 r.). Tylko z Litwą długo nie udawało się (ze względu na historyczny spór o rok 1920) wyjśd poza deklaracje o współpracy (131 1992 r.). Traktat z Litwą podpisano jako ostatni traktat sąsiedzki (26 IV 1994 r.). Traktaty polityczne zawierały między sobą także inne paostwa regionu. Poprzedzały je lub następowały po nich konwencje konsularne i umowy międzyrządowe, które określały różne dziedziny współpracy wzajemnej. Sied tych umów instytucjonalizowała stosunki między paostwami Europy Środkowej i ich środowiskiem zewnętrznym na zasadzie bilateralizmu. Jednocześnie paostwa te dochodziły do wniosku, że dla stabilizacji pokojowych stosunków w tej strefie oraz w całej Europie potrzebna jest wielostronna współpraca w skali regionalnej i subregionalnej, dopóki ustabilizowane organizacje zachodnie nie przyjmą ich do swego grona i nie staną się organizacjami paneuropejskimi. Uprawiając tzw. nowy regionalizm, na razie starano się więc rozwijad współpracę w

ramach Grupy Wyszehradzkiej, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, Rady Paostw Morza Bałtyckiego i subregionów przygranicznych^" Polska, Węgry i Czechosłowacja zaczęły konsultowad się w „trójkącie" w okresie przygotowao do likwidacji Układu Warszawskiego i RWPG. Waszyngton zachęcał te trzy paostwa do zacieśniania wzajemnych więzów, co uważał za korzystne dla stabilizacji stosunków w środku Europy. W interesie „trójki" leżało też otwieranie zaryglowanych dotąd granic między nimi oraz wspólne prezentowanie stanowiska w negocjacjach z organizacjami zachodnimi. Do pierwszego „szczytu" szefów „trójki" doszło w Bratysławie (9IV 1990 r.) z inicjatywy prezydenta Vaclava Havla. Potem spotykali się ministrowie spraw zagranicznych i szefowie innych resortów (m.in. 2011991 r. uzgodniono zacieśnienie współpracy akademickiej). Warszawa, Praga i Budapeszt doszły do wniosku, iż pożyteczne będzie wspólne zadeklarowanie woli 527 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

rozwoju współpracy; w tym celu postanowiono zwoład drugi „szczyt" do Wyszehradu w pobliżu Budapesztu, historycznego miejsca spotkania w 1335 r. królów Węgier, Czech i Polski. Trzej prezydenci - Lech Wałęsa, Vaclav Ravel i Arpad Goncz - podpisali tam 15 lutego 1991 r. deklarację, w której: wyrażano zgodę na rozwiązanie Układu Warszawskiego i RWPG; postanowiono pogłębiad stosunki z NATO oraz rozwijad równolegle stosunki z Moskwą i republikami; przyjęto zasadę uzgadniania stanowisk w polityce zagranicznej i ułatwiania ruchu granicznego; postanowiono, iż w paostwach innych będzie funkcjonowad forum ambasadorów „trójki", zaś w ramach „trójkąta" będą pracowad różne zespoły i komisje problemowe (łącznie 13). Odtąd Grupa Wyszehradzka stalą się strukturą przede wszystkim konsultacyjną o charakterze regionalnym. Przy okazji Polska otrzymała poparcie na rzecz swego wejścia do Pentagonale. Po „szczycie" wyszehradzkim konsultacje trójstronne koncentrowały się wokół kwestii europejskiego systemu bezpieczeostwa i polskiej propozycji z 1990 r. w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu na obszarze tych trzech paostw. Jeśli pierwsza kwestia była mało uchwytna, to drugą eksperci zaczęli konkretyzowad od wiosny 1991 r. Przedstawiciele resortów obrony odbywali systematyczne konsultacje na temat realizacji zobowiązao rozbrojeniowych w ramach KBWE, szkolenia wojsk, modernizacji wyposażenia technicznego i związanych z tym prac naukowobadawczych. Trzeci „szczyt" prezydentów Polski, Czechosłowacji i Węgier odbył się w Krakowie (5-6 X 1991 r.). Przyjęta przez nich Deklaracja Krakowska akcentowała potrzebę współkształtowania nowego porządku w Europie, włączenia się trzech paostw w europejski system polityczny, gospodarczy i prawny oraz rozwoju form współpracy regionalnej, subregionalnej i transregional-nej. Przy okazji ministrowie spraw zagranicznych w specjalnym oświadczeniu wypowiedzieli się za nadaniem współpracy z NATO formy traktatowej. Tymczasem resorty współpracy gospodarczej przygotowywały w sprawie liberalizacji handlu w „trójkącie" porozumienia przewidujące, że proces ten będzie trwał 5-10 lat. Po podpisaniu umów o stowarzyszeniu ze Wspólnotą Europejską (16 XII 1991 r.) i sfinalizowaniu porozumieo o wolnym handlu z EFTA „trójka" utworzyła Komitet Współpracy Środkowoeuropejskiej (17 IV 1992 r.), aby konsultowad się w sprawach współpracy z EWG i restrukturacji swych gospodarek.

Miał on też przyspieszyd negocjacje na temat utworzenia strefy wolnego handlu. Najtrudniejszą była sprawa symetryczności otwierania się rynków trzech paostw. Pod wpływem dyskusji na ten temat czwarty „szczyt" trzech paostw w Pradze (6 V 1992 r.) skierował posłanie dc Grupy 7 w sprawie utrzymania jej pomocy oraz list do Rady Europejskiej w sprawie nawiązania ściślejszych więzi ze Wspólnotami Europejskimi. Po proklamowaniu przez Słowacką Radę Narodową suwerenności Słowacji (17 VII 1992 r.), wobec przygotowao do podziału Czechosłowacji na dwa paostwa z jednej strony i potwierdzenia przez przedstawicieli obu republik, że będą one kontynuowad zobowiązania paostwa federalnego z drugiej strony, zaczęto tę zbiorowośd paostw nazywad Grupą Wyszehradzka (poczynając od spotkania premierów Polski i Węgier 24 IX 1992 r.). Bieg wydarzeo nie zahamował zrfacząco prac nad porozumieniem o utworzeniu strefy wolnego handlu, chociaż do uzgodnionego podziału federacji (l 11993 r.) Czesi i Słowacy musieli zawrzed 27 porozumieo o współpracy wzajemnej. Ostatecznie ministrowie współpracy gospodarczej z zagranicą Grupy Wyszehradzkiej podpisali w Krakowie (21 XII 1992 r.) Porozumienie Środkowoeuropejskie o Wolnym Handlu (CEFTA), które weszło w życie od l marca 1993 r. i ułatwiało obroty wzajemne. Po rocznych doświadczeniach paostwa CEFTA podpisały Deklarację Praską (4 II 1994 r.) o zasadach tworzenia strefy wolnego handlu do stycznia 1998 r. 528 Od wiosny 1993 r. wewnątrz Grupy Wyszehradzkiej oraz między nią a NATO rozwinęły się dyskusje na temat rozszerzenia Paktu Atlantyckiego o paostwa Europy Środkowej. W NATO nikt nie spieszył się z przyjmowaniem nowych paostw, ale niektórzy politycy paostw Grupy Wyszehradzkiej licytowali się o pierwszeostwo w kandydowaniu. Sprawę przesądziły strategiczne cele i interesy USA w stosunkach z Rosją. Podobnie przebiegała sprawa wejścia członków Grupy Wyszehradzkiej do UZE, chociaż w różnych strukturach tej organizacji wypowiadano się za nadaniem tym paostwom statusu specjalnego lub przyjęcia ich na zasadzie stowarzyszenia. CEFTA stała się osią główną współdziałania paostw Grupy Wyszehradzkiej. Stanowi tym samym ekonomiczny instrument stabilizowania stosunków w Europie Środkowej, wspierania transformacji ustrojowo-gospodarczej krajów tego regionu oraz przygotowania ich zbliżenia z Europą Zachodnią. Siłą motoryczną funkcjonowania tej osi miała byd obniżka cel. Na podstawie budapesztariskich uzgodnieo ministrów współpracy gospodarczej z zagranicą w formie Protokołu Dodatkowego do umowy CEFTA (29 IV 1994 r.) ustalono harmonogram znoszenia cel w okresie l VII 1994 r. - 111997 r. w trzech ratach po 33% na produkty przemysłowe o średnim poziomie wrażliwości na konkurencję oraz po 25% w czterech ratach w okresie l VI - 111998 r. na towary, których zwiększony import mógłby spowodowad istotne zaburzenia na rynkach. Wprowadzono także reguły wolnego handlu towarami, których ochrona celna okazała się zbędna. Zamierzono zakooczyd proces budowy strefy wolnego handlu produktami przemysłowymi od l stycznia 1998 r., tzn. o rok wcześniej niż przewidywał podpisany przez każde z tych paostw Układ Europejski. Przy okazji wystawy rolniczej w Czeskich Budziejowicach odbyła się czwarta konferencja CEFTA (26 VIII 1994 r.). Na wniosek delegacji polskiej postanowiono powoład na niej grupę roboczą, która miała przygotowad dla ministrów rolnictwa „czwórki" wnioski wypływające z procesów stowarzyszenia z Unią Europejską i wprowadzania mechanizmów rynkowych w gospodarce. Z kolei na spotkaniu premierów krajów CEFTA w Poznaniu (25 XI1994 r.) przyjęto deklarację woli przyśpieszenia liberalizacji handlu oraz otwierania się „czwórki" na przystępowanie nowych

członków. Dowodem takiej woli był fakt, że obok premierów Waldemara Pawlaka, Vac-lava Klausa, Gyuli Horna i Josefa Moravczika znalazł się Janez Drnovsek, premier Słowenii, która od tego spotkania przygotowywała się do pełnego członkostwa w CEFTA, zawierając umowy o wolnym handlu z poszczególnymi paostwami „czwórki" (na koocu z Polską 19 VI 1995 r.). Wśród kandydatów do CEFTA dostrzegano też Rumunię, Bułgarię i trzy republiki bałtyckie. Zebrani w Poznaniu premierzy uznali za konieczne zwiększenie wzajemnych obrotów i dostosowanie handlu do reguł zalecanych przez Rundę Urugwajską GATT. Zaakceptowano też stanowisko Polski i Czech, aby w ramach CEFTA unikad tworzenia struktur biurokratycznych, co proponowała Słowacja. Z początkiem 1995 r. paostwa Grupy Wyszehradzkiej miały już więcej dowodów, że realizacja umowy CEFTA zwiększa wzajemne obroty i ułatwia współpracę wzajemną. We wszystkich tych krajach w poprzednim roku wzrósł PKB (od 1-4%) i zmniejszył się deficyt budżetowy, chociaż po pięciu latach przemian ustrojowych żaden z nich nie osiągnął poziomu gospodarczego z 1989 r. Czesi i Słowacy twierdzili, że CEFTA ułatwiła przezwyciężenie negatywnych skutków ich „rozwodu" paostwowego oraz pomogła - mimo sporów - w utrzymaniu ich unii celnej i wysokich obrotów wzajemnych. Na tej podstawie oba paostwa podpisały (24 I 1995 r.) porozumienie o wspólnej kontroli odpraw celnych na granicach w ruchu drogowym i kolejowym. Czechy podpisały też z Rumunią (24 X 1994 r.) umowę o utworzeniu strefy wolnego handlu, która przewidywała etapowe znoszenie ceł na towary przemysłowe do 1998 r. 529 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Podobne umowy zawarły Czechy ze Słowenią i Bułgarią, a Słowacja z nimi wszystkimi. Ministrowie rolnictwa „czwórki" i Słowenii na spotkaniu w Warszawie (24 I 1995 r.) postanowili: znieśd stawki celne na żywnośd od l stycznia 1998 r.; przygotowad porozumienie o wzajemnym uznaniu świadectw fitosanitarnych i weterynaryjnych, aby ułatwid handel artykułami rolnymi; przygotowad memorandum „piątki" w sprawach integracji europejskiej w dziedzinie rolnictwa i przekazad je Komisji Rolnej Unii Europejskiej. Z ostatniego punktu ministrowie zrezygnowali na następnym spotkaniu w Bratysławie (15 VIII 1995), gdzie ustalono listy towarów z różnymi stawkami. Przy okazji CEFTA DAYS '95 w Brnie ministrowie współpracy gospodarczej z zagranicą uznali za potrzebne (9 IV 1995 r.) ukierunkowanie dalszej współpracy w ramach CEFTA na swobodę przepływu usług, osób i kapitału. Na kolejnym spotkaniu w Warszawie (17-18 VIII 1995 r.) szefowie tychże resortów „czwórki" i Słowenii w charakterze paostwa obserwatora, obradujący jako Wspólny Komitet CEFTA, podpisali wynikający z „deklaracji poznaoskiej" dokument dotyczący przyśpieszenia znoszenia ceł na artykuły przemysłowe, chociaż uruchomienie WTO i likwidacja barier pozataryfowych sprzyjały podwyższeniu ceł na płody rolne od półrocza 1995 r. Protokół Dodatkowy nr 2 do umowy CEFTA przewidywał zniesienie od początku 1996 r. ceł na towary „średnio wrażliwe", a w rok później na towary „szczególnie wrażliwe". Uzgodniono także liberalizacje ceł na artykuły rolne. To przyśpieszenie znoszenia ceł miało umożliwid krajom CEFTA wcześniejsze osiągniecie gotowości w Unii Europejskiej. Ponadto ministrowie uzupełnili umowę CEFTA zapisem mówiącym, że jest to „układ wolnego handlu otwarty na innych uczestników"; oznaczało to, że Grupa Wyszehradzka będzie stopniowo zastę-

powana przez CEFTA, co najbardziej odpowiadało Czechom. Zmianę umowy CEFTA zatwierdzili premierzy „czwórki" na spotkaniu w Brnie (10-11 IX 1995 r.), na które przybyli także w charakterze obserwatorów premierzy Rumunii i Bułgarii oraz minister spraw zagranicznych Litwy. Na mocy tego nowego zapisu na tymże spotkaniu (umowa o przystąpieniu była podpisana w Lublanie 27 XI 1995 r. przez ministrów współpracy gospodarczej z zagranicą „5") przyjęto do CEFTA Słowenię, która spełniła wymagane warunki członkostwa, tzn. była członkiem WTO, podpisała umowę stowarzyszeniową z Unią Europejską i dwustronne umowy z paostwami „czwórki". Uznano też za kandydatów: Rumunię, Bułgarię, Litwę, Łotwę i Estonię. Jeśli dotąd rynek CEFTA liczył 70 min konsumentów, to teraz miał szansę rozszerzyd się na 120 min. W Brnie podpisano także deklarację o dalszej liberalizacji wzajemnego handlu oraz przygotowane przez ministrów protokoły dodatkowe do umowy CEFTA. Premierzy zobowiązali się też , że zamiast wspólnego sekretariatu ich rządy przygotują na „szczyt" w 1996 r. propozycje nowych rozwiązao (np. tworzenie struktur finansowych, rozszerzenie usług, rozwoju struktury CEFTA). Konsekwencją „szczytu" brneoskiego było uzgodnienie stanowiska szefów urzędów celnych paostw „czwórki" (13 X 1995 r.) o wspólnym przystąpieniu od l VII 1996 r. do upraszczających odprawy celne europejskich konwencji SAD. Również ministrowie rolnictwa krajów CEFTA i Słowenii na czwartym spotkaniu w Pradze (13 XI1995 r.) wyrazili zgodę na liberalizację handlu wszystkimi produktami rolno-spożywczymi i zobowiązali się przedstawid swym rządom propozycje stawek celnych na trzy grupy towarów. Po akceptacji rządów ci sami ministrowie na specjalnej sesji w Warszawie podpisali (21 XII 1995 r.) Protokół Dodatkowy nr 3 do umowy CEFTA, określający redukcję ceł na 4 grupy artykułów rolno-spożywczych w ramach „piątki" od początku 1996 r. Od jesieni 1995 r. zainteresowanie przystąpieniem do CEFTA zaczęta wyrażad Ukraina, która nie chciała pozostawad w „szarej strefie" między integracją paostw WNP a Unią Eu-

530__________________^_____•••- ••• ••"•-•__________________ ropejską. Kijów uważał, że po wejściu do Inicjatywy Środkowoeuropejskiej oraz po zawarciu umów o wolnym handlu z Rosją i paostwami bałtyckimi Ukraina może przybliżyd swoją integrację ze strukturami europejskimi właśnie poprzez zacieśnienie stosunków z paostwami CEFTA. W ocenie władz Ukrainy przystąpienie do CEFTA w 1996 r. stworzyłoby miedzy Bałtykiem a Morzem Czarnym zespół paostw, które musiałyby poważnie traktowad zarówno Rosja, jak i Unia Europejska. Rząd słowacki zobowiązał się oficjalnie wobec rządu ukraioskiego (2211996 r.), iż będzie popierał jego starania o członkostwo w CEFTA. Z inicjatywy strony polskiej zapoczątkowano w Pradze (12-1311996 r.) konsultacyjne spotkania ministrów finansów paostw CEFTA, aby - jak to określił minister Grzegorz Kołodko „uzgodnid sposoby prezentacji poszczególnych interesów narodowych, by były one zbieżne, a nie konkurencyjne wobec siebie". Chodziło o pójście śladami Unii Europejskiej, która przemawiała do paostw Europy Środkowej jednym głosem. Dlatego uznano za celowe koordynowanie polityki zmian w systemach ubezpieczeo zdrowotnych i emerytalnych, w prawach dewizowych, w restrukturyzacji zadłużonych sektorów bankowych oraz w zakresie swobodnego przepływu ludzi i kapitału. Oznaczało to zarazem wyciąganie praktycznych wniosków ze wzrostu obrotów między krajami CEFTA, wprowadzenie w życie w 1996 r. Protokołu Dodatkowego nr 3 i rosnące zainteresowanie

ugrupowaniem CEFTA przez nowych kandydatów, a nawet przez ugrupowanie EFTA. W ślad za resortami finansów konsultacje i współdziałanie koordynacyjne podjęły także w 1996 r. najwyższe instytucje kontrolne krajów CEFTA. Po spotkaniu ich szefów w Pradze (56IV 1996 r.) zapowiedziano wspólne kontrole polsko-czeskie stanu ochrony środowiska na terenach przygranicznych, przejśd granicznych i innych sektorów. Należy zauważyd, że dyskusja o stałych strukturach organizacyjnych CEFTA przeniosła się z 1995 na 1996 r. Słowacja, która w owym roku przejęła od Polski przewodniczenie Wspólnemu Komitetowi CEFTA, przedstawiła (14 II) wniosek w sprawie utworzenia stałego sekretariatu w Bratysławie. Czechy były przeciwne jego powołaniu, zaś Polska nie wykluczała podobnego rozwiązania później, kiedy przybędzie członków CEFTA, a jej kompetencje zostaną rozszerzone na dziedziny pozahandlowe (zwłaszcza na przepływy kapitału, usług i pracowników). Na razie ministrowie współpracy gospodarczej zaproponowali (6 VI) jedynie komisję do spraw koordynacji wspólnych przedsięwzięd, nie przyznając dodatkowych środków na ten cel. Drugą po sferze ekonomiczno-handlowej dziedziną aktywności paostw Grupy Wyszehradzkiej stawała się powoli sfera wojskowa. Spotkanie bratysławskie ministrów obrony „czwórki" (5 V 1994 r.) wykazało, że niechęd Czech, które jako jedyne w tym gronie miały już cywilną kontrolę nad wojskiem, do koordynacji czegokolwiek prócz wymiany części zamiennych, uniemożliwi przemawianie jednym głosem w sprawach „Partnerstwa dla Pokoju" (PdP). Dlatego w komunikacie z tego spotkania wyrażono jedynie wolę „dalszej współpracy na drodze do stowarzyszenia ze strukturami północnoatlantyckimi w ramach PdP". Jednakże już w 1994 r. przeprowadzono w Biedrusku wspólne dwiczenia „Most Współpracy". Od początku 1995 r. odbywały się dwustronne dwiczenia polsko-czeskie (pod Wędrzynem i w Libawie), ożywiły się wojskowe kontakty polsko-słowackie, a Litwa zgłosiła śmiałą propozycję tworzenia wspólnego batalionu na potrzeby misji pokojowych. W tym klimacie na kolejnym spotkaniu ministrów obrony w Budapeszcie (30-31 V 1995 r.) nie tylko omawiano plany członkostwa paostw „czwórki" w NATO i szansę współpracy w ramach PdP, lecz także możliwości wspólnej kontroli przestrzeni powietrznej. Poszczególni członkowie Grupy Wyszehradz-kiej podpisali także porozumienia wojskowe z kandydatami do CEFTA, np. Słowacja podpisała takie porozumienie z Bułgarią (20IV 1995 r.) i z Ukrainą (3 IV 1996 r.). 531 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Procesy konsolidacji i instytucjonalizacji współpracy paostw Grupy Wyszehradzkiej oraz w całym kręgu Europy Środkowej utrudniał chaotyczny pluralizm ich koncepcji politycznych, a także zadawnione uprzedzenia etniczno-kulturowe. Wystarczy wspomnied, że jeśli amerykaoski Departament Stanu już we wrzes'niu 1994 r. doprowadził do przyswojenia sobie przez wszystkie ogniwa administracji paostwowej pojęcia „Europa Środków a", to wielu polityków i analityków stosunków międzynarodowych tego obszaru jeszcze długo posługiwało się jego przestarzałym określeniem z okresu podziałów blokowych jako „Europy Wschód-n i e j". Przywódcy Czechosłowacji, a następnie Czech przeciwstawiali się wszelkim próbom instytucjonalizacji współpracy paostw tej części kontynentu, ponieważ obawiali się posądzenia przez paostwa zachodnie o przygotowania do utworzenia nowego bloku; od 1994 r. głosili oni tezę

o „indywidualnej drodze do Europy". Premier Klaus wręcz pytał (3 X 1994 r.) korespondenta „Le Figaro": „Dlaczego mówi się o tym Wyszehradzie, który nie istnieje?" Natomiast cała „czwórka" zgodnie proponowała w Bruges (30 VI1994 r.) członkom Unii Europejskiej powołanie stałego organu konsultacyjnego w Brukseli dla „ułatwienia integracji ich krajów z Europą". Zadawnione uprzedzenia pogarszały klimat współpracy wzajemnej. Latem 1994 r. w związku z wyborami parlamentarnymi w Niemczech nagłośniony został problem sudeckich Niemców, wysiedlonych oraz pozbawionych obywatelstwa i majątku tuż po zakooczeniu wojny, jeszcze przed konferencją poczdamską, na podstawie dekretów prezydenta Edwarda Benesza i wyroku Sądu Wojewódzkiego w Usti nad Łabą, zatwierdzonych przez Zgromadzenie Narodowe w 1946 r. Niemcy złożyli do Trybunału Konstytucyjnego w Brnie wniosek o unieważnienie owego wyro-Joi. Na początku 1995 r. sprawa została ponownie podjęta w związku ze zbliżającą się 50. rocznicą zakooczenia wojny. Prezydent Vaclav Havel, który już w styczniu 1990 r. przeprosił Niemców za krzywdy wysiedlenia, tym razem w przemówieniu telewizyjnym (16 II) przypomniał brak odszkodowao niemieckich dla czeskich ofiar nazizmu i jakiegokolwiek gestu humanitarnego w tej sprawie ze strony Bonn, którego Czesi oczekiwali od 1989 r. Rząd i parlament czeski same przyznały w 1993 r. odszkodowania swym obywatelom skrzywdzonym przez nazistów oraz czekały dwa lata na reakcje RFN. Czeski Trybunał Konstytucyjny w Brnie potwierdził (8 III) ważnośd dekretów prezydenta Beneśa z 1945 r. Stanem stosunków niemiecko-czeskich zajął się następnie Bundestag (17 III). Minister Klaus Kinkel uznał w wystąpieniu potrzebę zadośduczynienia czeskim ofiarom nazizmu, ale zarazem wyraził życzenie, aby rząd czeski zaoferował wypędzonym Niemcom sudeckim powrót do ojczyzny. Grupa 105 czeskich i niemieckich intelektualistów w apelu „Pojednanie '95" wezwała (29 III) oba rządy do rozmów na ten temat, chociaż w łonie tej grupy doszło niebawem (10IV) do ostrych kontrowersji. Dopiero w lipcu 1995 r. odbyły się półoficjalne spotkania polityków dwóch paostw, w rezultacie których przygotowano wspólną deklarację. Szefowie dyplomacji zajęli się sfinalizowaniem rozmów na ten temat dopiero w styczniu 1996 r. Najtrudniejsze okazało się uzgodnienie tezy o zamknięciu politycznych i prawnych problemów przeszłości, gdyż pojawiły się rozbieżności co do oceny ważności układu poczdamskiego z 1945 r. i czterostronnego układu o zjednoczeniu Niemiec z 1990 r. Oświadczenie ambasad USA, Rosji i W. Brytanii w Pradze (15 II) wzięło stronę Republiki Czeskiej w jej sporze z RFN w sprawie reinterpretacji układu poczdamskiego jako podstawy prawnej (a nie politycznej, jak chciał Kinkel) wysiedlenia Niemców. Praga podkreślała teraz bardzo dobry charakter stosunków z Warszawą, oczekując wsparcia od Polski, która miała już bardzo dobre stosunki z Niemcami. Nawet premier Klaus w trakcie spotkania z prezydentem Aleksandrem Kwaśniewskim w Davos (II 1996) zdawał się rezygnowad ze swojej wcześniejszej tezy o „indywidualnej drodze do Europy". Kompromis między Prą532 gą a Bonn mogło przybliżyd zdystansowanie się Czech od przypadków „dzikiego" wysiedlenia Niemców przed układem poczdamskim, ułatwienie uzyskania obywatelstwa czeskiego dawnym Niemcom sudeckim oraz zamkniecie kwestii zwrotu majątku i odszkodowao dla wypędzonych. Drugi węzeł uprzedzeo etniczno-kulturowych w strefie Grupy Wyszehradzkiej ujawnił się w stosunkach Słowacji z jej sąsiadami. Po podziale Czechosłowacji największą mniejszośd narodową w Czechach stanowili Słowacy, wyprzedzając mniejszos'd polską i niemiecką. Półtoraroczny okres wyznaczony na decyzje w sprawie obywatelstwa przebiegł w zasadzie bez większych kłopotów, trudniej przebiegało jednak zatwierdzenie wspólnej granicy. Zawarta po długich

przygotowaniach czesko-słowacka umowa o granicach ze stycznia 1996 r. została w trzy miesiące później odrzucona przez parlament czeski, chociaż wcześniej zatwierdził ją parlament słowacki. Pozostała więc stara granica dzieląca niektóre wsie i osady, co opóźniło też zawarcie umowy o małym ruchu granicznym. Zmiany stanowiska oczekiwano od wybranego w 1996 r. parlamentu czeskiego. Znacznie trudniej kształtowały się stosunki slowacko-węgierskie. Parlament słowacki uchwalił (7 VII 1994 r.) ustawę o drogowych tablicach informacyjnych w języku mniejszości, wypełniając tym samym po rocznych dyskusjach zalecenie Rady Europy. Ustawa ta spotkała się z protestem ówczesnej opozycji narodowej oraz Macierzy Słowackiej, które występowały przeciwko rzekomo „zbyt dużej autonomii" 600-tysiecznej mniejszości węgierskiej na południu Słowacji. Jednocześnie słowaccy Węgrzy protestowali, że Bratysława nie wypełniła zobowiązao w kwestii dwujęzycznego szkolnictwa i zwiększenia dotacji na kulturę węgierską. Z inicjatywy centrolewicowego rządu Gyuli Horna latem 1994 r. przyśpieszone zostały rozmowy węgiersko-słowackie na temat traktatu o przyjaźni i współpracy oraz uregulowania przy okazji spraw ruchu granicznego, podwójnego opodatkowania i readrnisji. Podjęto przy tym kwestie zagwarantowania praw mniejszości narodowych. Prezydenci obu paostw, Arpad Góncz i Michał Kovacz we wspólnym oświadczeniu w Stanach Zjednoczonych (23 VI1994 r.) stwierdzili: „Wierzymy, że etniczna, językowa i kulturalna różnorodnośd jest atutem naszych krajów i naszych stosunków". Pod wpływem narodowców węgierskich premier Horn uznał publicznie (8 VIII) za celowe, aby władze Słowacji zechciały poprosid mniejszośd węgierską w tym kraju o wybaczenie za wysiedlenie bez odszkodowao na mocy tego samego dekretu Benesza, który nakazał wysiedlenie Niemców sudeckich. W sumie jednak premier Horn i prezydent słowacki opowiadali się za tym, aby historyczne obciążenia wzajemnych stosunków zostawid przeszłości. Zdecydowanie współczesny był natomiast słowacko-węgierski spór o system zapór „Gabczikowo-Nagymaros" na Dunaju, które ograniczyły o 80% dopływ wody do starego koryta rzeki. Budowę rozpoczęto na zasadzie porozumienia czechosłowacko-węgierskiego z 1977 r., aby zapobiec powodziom i usprawnid żeglugę. Teraz Budapeszt obawiał się katastrofy ekologicznej na dużym obszarze północnych Węgier. Od 1992 r., kiedy Budapeszt zwrócił się z ta sprawą do MTS w Hadze, strona węgierska nie mogła doczekad się jasnego orzeczenia. Przełom w stosunkach słowacko-węgierskich przyniosła w styczniu 1995 r. oficjalna wizyta premiera Mecziara w Budapeszcie. Słowacja zgodziła się zwiększyd przepływ wody do wysychającego koryta Dunaju, a Węgrzy przewidzieli zbudowanie dodatkowej przegrody na swoim, aby w ten sposób wspólnie zapobiegad katastrofie ekologicznej. Uzgodniono także rychłe podpisanie traktatu, w którym postanowiono wpisad klauzulę o nienaruszalności granic i wyrzeczeniu się wzajemnych roszczeo terytorialnych. Do traktatu postanowiono dołączyd osobny dokument zawierający wszystkie zalecenia Rady Europy w sprawie mniejszości narodowych. Ze względu na chęd podpisania traktatu przed paryską konferencją na temat paktu stabilności w Europie, Horn udał się do Bratysławy (16 III), gdzie po dłuższej dyskusji z Mecziarem, którego zachęcił 533 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

do podpisania tego dokumentu specjalny list Clintona (13 III), obaj szefowie rządów parafowali

traktat o dobrosąsiedzkich stosunkach i przyjaznej współpracy. Następnie dwa rządy zatwierdziły tekst traktatu, który został uroczyście podpisany w Paryżu 19 marca 1995 r., tzn. w przeddzieo konferencji paryskiej. Traktat węgiersko-słowacki miał zlikwidowad nieporozumienia stron, które ciągnęły się od traktatu z Trianon z 1920 r. i arbitrażu wiedeoskiego z 1938 r. Dlatego przewidziano w nim powołanie międzyrządowej komisji do regulowania wszelkich nieporozumieo oraz stałych komisji do spraw bieżących, przyjmując zalecenie 1201 Rady Europy, które postuluje daleko idącą autonomie samorządową dla mniejszości, jeśli nie koliduje to z interesami narodowymi danego paostwa. Obaj premierzy wyjaśnili, że chodzi jedynie „o prawa indywidualne, a nie zbiorowe"; na tym tle niebawem miedzy dwoma rządami i reprezentantami różnych formacji politycznych rozpoczęły się spory o interpretację traktatu. Parlament węgierski jako pierwszy ratyfikował traktat ze Słowacją (21 VI). Parlament słowacki ratyfikował najpierw konwencję Rady Europy o ochronie mniejszości z listopada 1994 r., a następnie uchwalił ustawę językową (15 XI), która wprowadziła wyłącznośd języka słowackiego w kontaktach urzędowych również na terenach zamieszkanych przez mniejszośd węgierską, przed czym wcześniej ostrzegali przedstawiciele Parlamentu Europejskiego i węgierski minister spraw zagranicznych Laszlo Kovacs. Następnego dnia Parlament Europejski ostrzegł Słowację, iż w przypadku nierespektowania zasad demokracji i praw człowieka (gdyż ustawa miała wejśd w życie z początkiem 1996 r.) wycofa swojego przedstawiciela z Bratysławy. Rząd węgierski odwołał ambasadora ze stolicy Słowacji „na konsultacje" i opublikował protest (23 XI) przeciw przyjęciu ustawy językowej, a prezydent Góncz zaapelował do Kovacza, aby nie podpisywał ustawy. W tym klimacie parlament odroczył ratyfikację traktatu do następnego roku. Dokonał jej dopiero 26 marca 1996 r., w specjalnej rezolucji odrzucił jednak prawo mniejszości węgierskiej do autonomii. W czasie oficjalnej wizyty prezydenta Kovacza w Budapeszcie (12-13 VI) obie strony podkreślały koniecznośd słowacko-węgierskiego pojednania poprzez odrzucenie negatywnych rozdziałów wspólnej historii, dążenie do integracji z NATO i „polityczne rozwiązanie" konfliktu o zaporę wodną w Gabczikowie. Jedni i drudzy zdali sobie bowiem sprawę, że zachodnie struktury integracyjne nie przyjmą nowych kandydatów z ich konfliktami. Do współczesności należał także przedmiot słowacko-austriackiego sporu wokół perspektywy uruchomienia siłowni atomowej w Mochovcach. Akcję przeciw uruchomieniu tej elektrowni rozpoczęły słowackie oddziały „Greenpeace" i „Dzieci Ziemi", a także austriacka organizacja ekologiczna „Global 2000". Na żądanie EBOR rząd słowacki zamówił ocenę dokumentacji przez niezależne firmy zachodnie i otrzymał potwierdzenie wysokich parametrów bezpieczeostwa elektrowni. W grudniu 1994 r. dokumentacja i jej ocena zostały udostępnione światowej opinii publicznej w ambasadach Republiki Słowackiej w Wiedniu, Pradze, Kijowie, Budapeszcie i Warszawie. Dla rozwiania obaw austriackiego kanclerza Franza Vranitzkiego, który proponował nawet wysoką pożyczkę, jeśli Słowacja zrezygnuje z programu rozwoju energetyki jądrowej, Mecziar zapowiedział (3 II 1995 r.) jedynie zamknięcie w 2005 r. słowackiej elektrowni w Jaslovskich Bohunicach, opartej na przestarzałych reaktorach rosyjskich. „Polityczne rozwiązanie" sporu nie przychodziło przez długi czas. Trudne było także pojednanie Węgrów z Rumunami, którzy już w 1990 r. przeciwstawili się rozbudowie szkolnictwa w języku węgierskim. Konflikt wybuchł z większą siłą w lipcu 1994 r., kiedy mer miasta Kłuj, należący do nacjonalistycznej Partii Jedności Narodowej Rumunii, poparł podjęcie wykopalisk celem odnalezienia ruin z czasów rzymskich na głównym placu miasta, gdzie znajdował się pomnik węgierskiego króla Macieja Korwina, na którym już

534 przed rokiem napisy węgierskie zastąpiono rumuoskimi. Wobec protestów mniejszości węgierskiej i demokratów rumuoskich prace archeologiczne wstrzymano. Prezydent łon Iliescu zaapelował do stron konfliktu „o spokój i mądrośd". Wkrótce potem, gdy mniejszośd węgierska (1,7 min osób i 7% ogółu ludności kraju) wysunęła postulat wprowadzenia autonomii do przygotowywanego od 1991 r. traktatu rumuosko-węgierskiego, wszystkie ugrupowania rumuoskie ostro oskarżyły ją o wzniecanie wrogości między obiema społecznościami Rumunii. Podejrzewano ją nawet o chęd oderwania częśd Rumunii. W trakcie pierwszej od 1989 r. wizyty rumuoskiego ministra spraw zagranicznych Teodora Malesceanu w Budapeszcie (5-6IX 1994 r.) osiągnięto postęp w negocjacjach na temat traktatu. Władze węgierskie jednoznacznie wyraziły wolę respektowania istniejących granic, zaś strona rumuoska zgodziła się umieścid w traktacie zapis o prawach mniejszości. Jednakże nowe napięcie wystąpiło na początku 1995 r. z powodu zagrożenia delegalizacją politycznego przedstawicielstwa mniejszości węgierskiej przez rumuoskiego ministra sprawiedliwości. W odpowiedzi Góncz i Horn odmówili przyjęcia rumuoskiego sekretarza stanu. Z kolei nacjonaliści rumuoscy zaproponowali „wymianę obywateli" między dwoma krajami i zażądali od Demokratycznego Związku Węgrów w Rumunii (DZWR), aby jednoznacznie zobowiązali się, że będą przestrzegad konstytucji rumuoskiej i obowiązujących praw. Niebawem Izba Deputowanych uchwaliła (13II) deklarację negującą żądania mniejszości węgierskiej, a Senat potępił wypowiedzi przewodniczącego DZWR jako nielojalne wobec paostwa rumuoskiego i szkodzące stosunkom rumuoskowęgierskim. Dopiero rozmowa telefoniczna Horna z Iliescu (na początku marca) złagodziła napięcie, a prace nad traktatem przyśpieszono. Obie strony były zainteresowane jego finalizacją przed paryską konferencją na temat paktu stabilności w Europie. Ostateczne porozumienie utrudniły jednak kwestie uznania granic i praw mniejszości narodowych, chociaż w maju Rumunia ratyfikowała odnośną konwencję Rady Europy. Przedstawiciele mniejszości węgierskiej oskarżali rząd rumuoski o zwlekanie z uchwaleniem ustaw o mniejszościach narodowych i o autonomii administracji lokalnej. W tej sytuacji w instytucjach europejskich narastało przekonanie, że Bukareszt nie wywiązuje się z zobowiązao w obu powyższych sprawach, które hamują zawarcie traktatów nie tylko z Węgrami, lecz także z innymi sąsiadami - od 1992 r. z Mołdawią i od 1994 r. z Ukrainą (z powodu sporu o bogaty w ropę i gaz szelf wokół Wyspy Wężowej). Przekonanie to wzmocniło przekazanie Radzie Europy (18 IX 1995 r.) blisko 500 tysięcy podpisów Węgrów rumuoskich przez delegację ich młodzieży z miasta Cluj. Protestowali oni przeciwko ograniczaniu możliwości nauki w języku węgierskim. Pod presją międzynarodową Iliescu wystąpił z inicjatywą „historycznego pojednania", a rumuoski minister spraw zagranicznych wręczył ambasadorowi węgierskiemu w Bukareszcie projekty trzech dokumentów: wspólnej deklaracji rumuosko-węgierskiej, porozumienia dotyczącego pojednania i współpracy oraz kodeksu postępowania w kwestiach związanych z mniejszościami narodowymi. Postęp miał jednak charakter formalny, gdyż merytoryczne rozbieżności pozostały. W tej sytuacji nacisk na Rumunię zaczęła wywierad dyplomacja amerykaoska. Zastępca sekretarza stanu do spraw europejskich Richard Holbrooke udał się do Bukaresztu (13II1996 r.), gdzie wezwał władze rumuoskie do traktatowego uregulowania stosunków z Węgrami, w tym zwłaszcza kwestii mniejszości węgierskiej. Przeprowadzenie tego uregulowania uznał za warunek przyjęcia obu paostw do Unii Europejskiej i NATO. Pod wpływem tego nacisku parlament

rumuoski uchwalił ustawę (19 III) umożliwiającą tworzenie partii na bazie etnicznej, nadal jednak wpływowe siły wyrażały obawy przed wcześniejszym przyjęciem Węgier do NATO, Iliescu oświadczył wręcz (26 VI1996 r.), że wywołałoby to głęboką destabilizację sytuacji w regionie. 535 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Kiedy Budapeszt ogłosił deklaracje (5 VII) w sprawie autonomii dla mniejszości węgierskiej za granicą, Bukareszt oskarżył Węgry (24 VII) o wywołanie napięcia z sąsiadami. Ze względu na głównie konsultacyjną rolę Grupy Wyszehradzkiej i niechęd niektórych jej członków do tworzenia formalnych struktur dużego znaczenia nabierały nieformalne spotkania szefów paostw. Zamysł odbywania na najwyższym szczeblu swobodnych rozmów o problemach regionu powstał w lipcu 1993 r. na Festiwalu w Salzburgu w czasie rozmów prezydentów Austrii, Czech, Niemiec i Węgier. Inicjatorem dorocznych spotkao był Havel. Owe „szczyty" prezydenckie od początku wykroczyły poza Grupę Wyszehradzką i wiązały z nią Inicjatywę Środkowoeuropejską. Umożliwiały one konsultowanie i koordynowanie stanowisk w sprawach współpracy wzajemnej oraz integrowania Europy Środkowej z Europą Zachodnią. Po raz pierwszy prezydenci 7 paostw spotkali się na zaproszenie Havla w Litomyślu w kwietniu 1994 r., dochodząc wówczas do wniosku, iż warto dyskutowad o układaniu po nowemu współpracy paostw regionu środkowoeuropejskiego. Drugie spotkanie odbyło się w Alpach koło Insbrucka (21-22 VIII 1994 r.) na zaproszenie prezydenta Austrii, Thomasa Klestila z okazji 50-lecia powstania Forum Alpbach. Udział wzięli prezydenci Niemiec, Włoch, Czech, Słowacji, Węgier, Słowenii i Szwajcarii, a także książę Hans Adam z Lichtensteinu oraz premier Luksemburga, Jacąues Santer, mianowany właśnie przewodniczącym Komisji Europejskiej (od 1995 r.). Wprowadzono wówczas zwyczaj telewizyjnej debaty prezydentów, którzy zastanawiali się nad rolą paostw członkowskich UE oraz paostw kandydujących do niej w procesie integracji europejskiej. Trzecie spotkanie wyznaczono w Baoskiej Bystrzycy (27 VIII 1994 r.) z okazji 50-lecia wybuchu Słowackiego Powstania Narodowego. Wzięli w nim udział prezydenci paostw Grupy Wyszehradzkiej oraz Bułgarii i Słowenii. Zastanawiano się nad kwestiami bezpieczeostwa europejskiego, nowej roli KBWE i nad procesami integracyjnymi na kontynencie. Czwarte spotkanie odbyło się w Keszthely nad Balatonem (26-27 V 1995 r.); wzięli w nim udział prezydenci ośmiu paostw: Austrii, Niemiec, Włoch, Czech, Polski, Słowacji, Węgier i Słowenii. Debatowano nad dramatycznymi wydarzeniami w Bośni, kwestiami suwerenności i tożsamości paostw w integrującej się Europie oraz wartościami ogólnoeuropejskimi. Piąty „szczyt" paostw Europy Środkowej odbył się w Łaocucie (8-9 VI 1996 r.). Na zaproszenie prezydenta Kwas'niewskiego przybyli prezydenci Austrii, Czech, Niemiec, Słowacji, Słowenii, Węgier i Włoch oraz - w charakterze specjalnego gościa - prezydent Ukrainy, która szukała poparcia w swoim dążeniu do Rady Europy i Inicjatywy Środkowoeuropejskiej. Prezydenci mówili o szansach wspólnej Europy, „jeśli nie będzie to - jak powiedział Klestil tylko Europa polityków, kupców i żołnierzy, ale Europa losów, wartości i pokoju". Zgoda panowała wokół tezy, że dla stabilności Europy potrzebna jest stabilnośd Rosji i Ukrainy. Następne spotkanie coroczne przewidziano w Słowenii i na Słowacji.

Swego rodzaju uzupełnieniem „szczytów" prezydenckich stał się pierwszy Szczyt Gospodarczy Europy Środkowej i Wschodniej w Salzburgu (7-9 VII 1996 r.). Uczestniczyło w nim kilku prezydentów i premierów, wielu doradców rządowych, prezesów banków centralnych i kilkuset biznesmenów. Dyskutowali oni o różnych współzależnościach między gospodarką, stabilizacją polityczną i bezpieczeostwem. Wszyscy uznali, że stabilnośd i integracja europejska powinny iśd w parze. Wyrazili też przekonanie, że tego rodzaju „szczyt" powinien odbywad się co roku. Drugim po Grupie Wyszehradzkiej ośrodkiem konsultacji w Europie Środkowej było Pentagonale, które powstało l sierpnia 1990 r. Do Włoch, Austrii, Czechosłowacji, Jugosławii i Węgier dołączyła Polska (26 VII 1991 r.), zaczęto więc mówid o Hexagonale. Po przyjęciu 536 Chorwacji i Słowenii ugrupowanie to (20 III 1992 r.) otrzymało, na wniosek Austrii, nazwę Inicjatywy Środkowoeuropejskiej. Ogniwem najmniej stabilnym i od wiosny 1991 r. osłabiającym całe ugrupowanie stała się Jugosławia wskutek długotrwałych konfliktów na jej obszarze. Akcentowanie terytorialnej integralności Jugosławii oraz próby pojednania zwaśnionych stron nie powiodły się. Na „szczycie" Hexagonale w Dubrowniku (26-27 VII 1991 r.) podkreślono potrzebę szeroko pojętej integracji na obszarze między Adriatykiem a Bałtykiem oraz uzyskania dla jej realizacji poparcia ze strony międzynarodowych instytucji finansowych. Po roku od tego „szczytu" przedstawiciele Białorusi, Bułgarii, Rumunii i Ukrainy na spotkaniu w Wiedniu zadeklarowali chęd ścisłej współpracy z Inicjatywą Środkowoeuropejską w sprawach transportu, telekomunikacji, ochrony środowiska, kultury i nauki. Na wiedeoskim spotkaniu szefów rządów Inicjatywy (17-18 VII 1992 r.), w którym uczestniczyli także przedstawiciele EBOR, Banku Światowego i GATT przyjęto aż 115 projektów przedsięwzięd mających sprzyjad rozwojowi infrastruktury. W ślad za ONZ zawieszono w członkostwie Jugosławie, a przyjęto Bośnię i Hercegowinę. Zmiennośd składu Inicjatywy powodowała zmiany w jej funkcjonowaniu. Tak np. w przededniu podziału Czechosłowacji, która miała przewodniczyd w pierwszym półroczu 1993 r., uzgodniono przekazanie przewodnictwa Węgrom. Nie mając dostatecznych środków na finansowanie projektów przedsięwzięd, Inicjatywa zainstalowała w Londynie specjalny sekretariat przy EBOR, który podjął się finansowad przedsięwzięcia z dziedziny transportu, komunikacji i energetyki. Na spotkania ministrów Inicjatywy zapraszano przedstawicieli Białorusi, Bułgarii, Rumunii i Ukrainy, nie było jednak zgodności, co do wejścia tych paostw w skład ugrupowania. Kiedy w 1993 r. w Europie nasiliły się objawy odradzania się nacjonalizmu i rasizmu oraz płynących stąd zagrożeo, ministrowie spraw zagranicznych i premierzy paostw Inicjatywy byli zmuszeni bronid publicznie integralności terytorialnej i suwerenności Bośni, reform Jelcyna w Rosji oraz przyjąd inicjatywę Węgier w sprawie zwołania konferencji poświęconej problemom mniejszości narodowych (czym Budapeszt był szczególnie zainteresowany). Na „szczycie" w Budapeszcie do grona paostw Inicjatywy włączono (17 VII 1993 r.) Macedonię - pod nazwą, pod którą przyjęta została do ONZ - czyli jako Byłą Jugosłowiaoską Republikę Macedonii. Jednocześnie w niektórych paostwach Inicjatywy zaczęło narastad zniecierpliwienie ogólnikowymi deklaracjami. Domagano się realizacji uzgodnionych przedsięwzięd. Od spotkania ministrów spraw zagranicznych w Debreczynie (19-20 XI1993 r.) postulaty takie głosiła dyplomacja Włoch, Austrii i paostw Grupy Wyszehradzkiej. Czwarte spotkanie 10 premierów paostw członkowskich Inicjatywy Środkowoeuropejskiej

(ISE) i 4 paostw stowarzyszonych (Białorusi, Bułgarii, Rumunii i Ukrainy) w Trieście (15-16 VII 1994 r.) akcentowało przede wszystkim sprawy rozwoju wzajemnych kontaktów gospodarczych oraz tworzenia infrastruktury na osi Północ-Południe. Premierowi W. Pawlakowi oś ta wydała się korzystniejsza dla Polski niż oś Wschód-Zachód. Deklaracja podpisana w Trieście wezwała strony konfliktu na terenach dawnej Jugosławii do zaakceptowania przedstawionego w Genewie (6 VII) przez Grupę Kontaktową projektu terytorialnego podziału Bośni i Hercegowiny. Dyskutowano też sprawę nadania statusu stałych członków ISE paostwom stowarzyszonym, ale decyzji nie podjęto z powodu rozbieżności poglądów. Premier Czech zaproponował przekształcenie Grupy Wyszehradzkiej w G-4 oraz przyjmowanie do ISE wszystkich paostw, które tego pragną, aby liberalizowad handel i znosid wszelkie bariery w całym regionie. Propozycji tej nie poparli premierzy Austrii, Chorwacji, Słowenii i Węgier. Ministrowie spraw zagranicznych paostw ISE na spotkaniu w Turynie (18-19 XI 1994 r.) przyjęli akt dotyczący praw mniejszości narodowych (o charakterze etnicznym, religijnym i językowym), wykluczający wszelkie formy przymusowej integracji i uznający prawo do zachowa537 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

nią tożsamości bez jakichkolwiek form dyskryminacji. W związku z przejęciem przewodnictwa ISE w pierwszym półroczu 1995 r. przez Polskę minister Andrzej Olechowski wyraził zamiar nadania temu ugrupowaniu bardziej praktycznego charakteru. Opowiedział się także za nadaniem pełnych praw członkowskich Ukrainie i Białorusi. Ministrowie potępili serbskie bombardowania Bihadia i apelowali do stron konfliktu o znalezienie pokojowego rozwiązania. Na warszawskim spotkaniu Komitetu Krajowych Koordynatorów ISE (23-2411995 r.) ustanowiono nowe formy związków miedzy ISE a Komisją UE. Miały one byd realizowane w ramach 13 roboczych grup ekspertów w sprawach infrastruktury gospodarczej, w tym małego biznesu, komunikacji, transportu, energetyki, nauki, techniki oraz rolnictwa. Do priorytetów współpracy paostw członkowskich ISE w 1995 r. zaliczono gospodarkę, naukę i technikę. Postanowiono wiec zorganizowad konferencje ministrów współpracy gospodarczej ISE w Skopje (III 1995 r.) i ministrów spraw zagranicznych w Krakowie (IV 1995 r.) wspólnie z przedstawicielami paostw stowarzyszonych. Również z inicjatywy Polski parlamentarzyści ISE radzili w Sejmie (5-6IV i 20-21IX) nad współpracą w sprawie wchodzenia do UE i sposobami kontroli prac grup roboczych ISE, zaś ministrowie rolnictwa omawiali w Warszawie (7-8 XII) sprawy wymiany doświadczeo w budowie gospodarki rynkowej w rolnictwie oraz integracji Europy Środkowej z UE. Zebrani w Krakowie (21-22 IV) ministrowie spraw zagranicznych paostw ISE wypowiedzieli się ponownie za pokojem w dawnej Jugosławii oraz zalecili Komitetowi Krajowych Koordynatorów przygotowanie na spotkanie premierów warunków przyjęcia do ISE paostw stowarzyszonych. Przy okazji szefowie dyplomacji Polski oraz Bośni i Hercegowiny podpisali zobowiązanie ochrony praw mniejszości, zaakceptowane już wcześniej przez pięd paostw ISE (Austrię, Węgry, Włochy, Chorwację i Macedonię). Na warszawską konferencję premierów i ministrów spraw zagranicznych 10 paostw członkowskich ISE oraz 5 paostw stowarzyszonych (4-5 X) przybyli także przedstawiciele

Unii Europejskiej, Rady Europy, Rady Paostw Morza Bałtyckiego oraz Czarnomorskiej Współpracy Gospodarczej. Przedyskutowano sprawy perspektywicznej roli ISE i zasady jej funkcjonowania, ale nie zdołano opracowad dokumentu na ten temat. Do następnego „szczytu" odłożono również decyzję o przyjęciu paostw stowarzyszonych. Zbierający się kilka razy do roku Komitet Krajowych Koordynatorów miał trudności z uzgodnieniem przyjęcia do ISE nowych kandydatów. Większośd opowiedziała się za Litwą, Mołdawią i Turcją, zaś największe zastrzeżenia wzbudziła kandydatura Białorusi. Podczas dorocznego spotkania szefów dyplomacji paostw ISE w Wiedniu (30 V-l IV 1996 r.) - Austria objęła po Polsce przewodnictwo ISE - podjęto decyzję o rozszerzeniu ugrupowania o 5 paostw stowarzyszonych (Albanię, Bułgarię, Rumunię, Ukrainę i Białoruś), chociaż kandydatura Białorusi nadal wzbudzała różne zastrzeżenia. Ministrowie uzgodnili wspólne stanowisko przed konferencją przeglądową we Florencji na temat realizacji porozumienia z Dayton w sprawie pokoju w Bośni i Hercegowinie. Powołali też nową grupę roboczą do spraw współpracy transgranicznej. Trzecim regionalnym ugrupowaniem, związanym poprzez Polskę z Europą Środkową, stała się Rada Paostw Morza Bałtyckiego, powołana przez kopenhaską konferencję ministrów paostw bałtyckich i Komisję Wspólnot Europejskich (5-6 III 1992 r.). Poprzedzały ją konferencje dotyczące ochrony Morza Bałtyckiego przed zanieczyszczeniem, konwencja helsio-ska w tej sprawie (22 III 1974 r.) oraz zwołana z inicjatywy Polski i Szwecji konferencja bałtycka w Ronneby (2-3 IX 1990 r.), na której premierzy i inni przedstawiciele paostw bałtyckich, Norwegii, Czechosłowacji i Komisji Wspólnot Europejskich przyjęli Deklarację Morza Bałtyckiego. Konferencja kopenhaska odbywała się już po rozpadzie ZSRR, zjednoczeniu Niemiec oraz mię538 dzynarodowym uznaniu niepodległości Litwy, Łotwy i Estonii. Dlatego przyjęta na niej deklaracja zaliczyła do ważnych kierunków współpracy nie tylko ochronę środowiska i zdrowia, rozwijanie gospodarki i kultury, ułatwianie transportu i komunikacji, lecz i podkreśliła potrzebę wspomagania nowych instytucji demokratycznych i współpracy subregionalnej. Rada Paostw Morza Bałtyckiego na szczeblu ministrów spraw zagranicznych miata byd „przedsięwzięciem regionalnym", służącym wysuwaniu i promowaniu nowych idei współpracy oraz jej koordynacji. Na helsiriskiej sesji Rady (16-17 III 1993 r.) zleciła ona Komitetowi Wyższych Urzędników -jako swemu organowi wykonawczemu - rozważenie sposobów realizacji idei i zaleceo Deklaracji Kopenhaskiej. W wyniku tych prac wdrożono szereg przedsięwzięd zgodnych ze wskazaniami deklaracji. Uznano, że współpraca regionalna ma jedynie podkreślad tożsamośd bałtycką i uzupełniad istniejące struktury europejskie, nie stanowiąc alternatywy i nie zastępując ich. Komitet Wyższych Urzędników zainicjował spotkania ekspertów na temat tworzenia nowych instytucji demokratycznych w Rosji, Litwie, Łotwie i Estonii. Z jego inicjatywy przystąpiono do uruchomienia w Rydze w 1994 r. Eurofakultetu. Na konferencji gdaoskiej (23-26 III 1993 r.) wysunięto ideę utworzenia Bałtyckiego Funduszu Ekologicznego. Zajęto się też sprawą identyfikacji dużych ładunków broni chemicznej zatopionych pod koniec II wojny światowej na dnie Bałtyku. W Gdaosku, w którym zainicjowano odbywane od 1990 r. konferencje rektorów uniwersytetów paostw bałtyckich, w dwa lata później powstało Centrum Sztuki Paostw Bałtyckich. Zainicjowano festiwale i Bałtyckie Igrzyska Sportowe, współpracę telewizyjną, budowę nowej sieci transportowej (m.in. Via Baltica i Via Hanseatica). Do współpracy subregionalnej zgłosił się na początku St. Petersburg, Kaliningrad i nadbałtyckie landy niemieckie. Dyskutują o niej na dorocznych spotkaniach członkowie Związku Miast Bałtyckich oraz

parlamentarzyści. Rada Paostw Morza Bałtyckiego zbiera się raz do roku i co roku zmienia się jej przewodniczący (w pierwszym roku przewodniczył jej efektywnie minister Finlandii, w drugim minister Estonii i od maja 1994 r. minister Polski). Komitet Wyższych Urzędników Rady Paostw Morza Bałtyckiego (ROMB) w czasie obrad w Warszawie (12-13 IX 1994 r.) za najważniejsze przedsięwzięcie w ramach tworzenia infrastruktury uznał zbudowanie do 2010 roku Via Baltica (od Helsinek przez Tallin, Rygę i Kowno do Warszawy), a dopiero w dalszej perspektywie budowę Via Hanseatica (od Lubeki przez Berlin, Szczecin i Gdaosk do Petersburga). W trakcie obrad grupy do spraw ekonomicznych RPMB w Warszawie (15 XII 1994 r.) stwierdzono, że projektem Via Baltica zainteresowały się międzynarodowe instytucje finansowe. Pierwsze spotkanie powołanego przez III Konferencję Ministrów Planowania Przestrzennego Krajów Basenu Morza Bałtyckiego w Tallinie w grudniu 1994 r. Komitetu Przestrzennego Rozwoju Morza Bałtyckiego, który obradował nad szwedzkim programem „Wizje i strategie wokół Bałtyku 2020", odbyło się w Warszawie (17-18 II1995 r.). Finansowe wsparcie wysiłku Szwecji obiecały Niemcy, Dania i Finlandia. Program ten uznano za istotny fragment tworzenia szerszego ładu przestrzennego w skali europejskiej oraz uzupełnienie działao podejmowanych przez UE, ISE i Radę Morza Barentsa. Również konferencja Związku Miast Bałtyckich w Gdaosku (27-28 IV 1995 r.) poparła budowę obu tras; podkreśliła też potrzebę budowy transeuropejskiej autostrady Północ-Południe (od Skandynawii przez Gdaosk do wybrzeża Adriatyku, Zatoki Perskiej i na Bliski Wschód). Czwarta sesja RPMB, do których dołączyła Islandia jako ostatnie paostwo grupy skandynawskiej, zajęła się w Gdaosku (18-19 V) raportem grupy ekspertów na temat broni chemicznej na dnie Bałtyku w okolicach Bornholmu, Lubeki i Kłajpedy (łącznie około 120 tyś. ton) i przyjęła wniosek, aby jej nie ruszad. Rozpatrzyła także pierwszy raport bałtyckiego komisarza 539 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

do spraw instytucji demokratycznych i wysłuchała rosyjskich uwag pod adresem republik bałtyckich o nierównym traktowaniu ludności rosyjskiej. Wreszcie Rada oceniła „Program bałtycki Unii Europejskiej" i możliwości jego realizacji. Pozytywnie skwitowała też wycofanie wojsk rosyjskich z Estonii i Łotwy. W koocowym komunikacie wyraziła przekonanie, że podpisany w Paryżu Pakt o Stabilności w Europie będzie sprzyjad umocnieniu demokracji i rozwojowi współpracy w regionie bałtyckim. Na tym posiedzeniu Polska przekazała Szwecji przewodnictwo w RPMB. Po czwartej sesji RPMB w Gdaosku, który umocnił swoją pozycję ważnego ośrodka współpracy paostw regionu bałtyckiego, podpisano (23 II 1996 r.) porozumienie w sprawie funkcjonowania Tymczasowego Sekretariatu Komitetu Przestrzennego Rozwoju Morza Bałtyckiego (usytuowano go w ramach Agencji Rozwoju Regionalnego w Gdaosku). Przewodnictwo Szwecji w RPMB przyczyniło się do zaakcentowania problemów gospodarczych. Z inicjatywy szwedzkiego magnata finansowo-przemysłowego, Petera Wallenber-ga doszło do zwołania w Sztokholmie swego rodzaju „szczytu" ekonomicznego 11 paostw położonych wokół Bałtyku (po 2 przedstawicieli biznesu z każdego paostwa). Spotkanie podsumowała (opublikowana 24IV 1996 r.) „Sztokholmska deklaracja w sprawie wzrostu i rozwoju w regionie

bałtyckim", którą przedsiębiorcy postanowili przekazad zbliżającej się konferencji premierów paostw RPMB. Domagali się w niej respektowania zasad prawa i porządku, mniejszej biurokracji, lepszej administracji i pełnej liberalizacji handlu w regionie. Oświadczyli również, że „Polska, Estonia, Litwa i Łotwa muszą zostad członkami Unii Europejskiej gdy tylko spełnią wymagane warunki. Unia Europejska musi mied bliskie i solidne stosunki z Rosją". Drugą konferencję premierów paostw RPMB Szwecja zorganizowała (3-4 V) w Visby na Gotlandii, w samym środku Morza Bałtyckiego. Podsumowania dokonao okresu od pierwszego „szczytu" w Ronneby w 1990 r. wskazywały, że współpraca paostw poszła nieco innym torem niż wówczas przewidywano: ekologia przestała byd jej punktem wyjścia i główną domeną, a na plan pierwszy wysunęła się gęsta sied powiązao na różnych szczeblach (gmin, regionów, miast i uczelni), nowe instytucje bałtyckie, stowarzyszenia i izby handlowe. Ponieważ narzucała się potrzeba usprawnienia współpracy około 70 organizacji bałtyckich, Szwedzi zaproponowali na „szczyt" w Visby objęcie równoległą współpracą sześciu dziedzin: kontaktów między ludźmi; kontaktów subregionalnych; ochrony prawa i porządku; gospodarki; ochrony środowiska; bezpieczeostwa pozawojskowego (tzn. współpracy policji, służb celnych i straży przybrzeżnej). Łącznie z tym programem rozpatrzono, przedstawioną przez przewodniczącego Komisji UE Jaąuesa Santera, „Inicjatywę Bałtycką", którą miały wspierad programy wspólnotowe (PHARE, TACIS i INTERREG). W dyskusji dużo uwagi poświęcono zwalczaniu w regionie przestępczości zorganizowanej. Na marginesie porządku dziennego wymieniono także poglądy na temat włączenia republik bałtyckich do NATO. Nie ukrywano, że zaznaczyły się różnice zdao między Rosją, „która wyrażała sprzeciw", a Szwecją i Finlandią, które popierały aspiracje Litwy, Łotwy i Estonii; zgodnie poparto natomiast starania Polski o przyjęcie do UE. Zgodnie też przyjęto wspólną deklarację, która zapowiedziała ścisłą współpracę 11 paostw. Na utworzenie stałego sekretariatu RPMB nie zgodził się kanclerz Kohl. Należy zauważyd, że republiki bałtyckie, które tuż po rozpadzie ZSRR formułowały różne koncepcje „wspólnego rynku" i współpracy wojskowej, z upływem czasu zaczęły różnid się i konkurowad między sobą. Niewiele pomogło podpisane na pierwszym „szczycie" trzech prezydentów (III 1994 r.) oświadczenie o koordynacji działao na arenie międzynarodowej. Paostwa te obawiały się Rosji, co wynikało z trzech przyczyn: z przypominającej politykę aneksjonistyczną ZSRR dużej mniejszości rosyjskiej na Łotwie (44% ogółu ludności), w Estonii (30%) i na Litwie (10%); z przedłużającego się pozostawania garnizonów rosyjskich na Łotwie i w Es?• l540 tonii; z braku akceptowanego przez wszystkich - mimo licznych rozmów ekspertów i dyplomatów - uregulowania praw mniejszości narodowych. Na pierwszym posiedzeniu utworzonej w duchu integracyjnym Bałtyckiej Rady Ministrów w Tallinie (13 VI1994 r.) premierzy trzech paostw zażądali bezwarunkowego wycofania wojsk rosyjskich z Łotwy i Estonii. Żądanie to powtórzyli następnie (8 VII) szefowie rządów paostw nordyckich, którzy wyznaczyli termin wycofania na koniec sierpnia. Jednakże Rosja stawiała warunek zapewnienia równego statusu Rosjan w republikach bałtyckich. Tymczasem większośd parlamentarna w Tallinie i Rydze przejawiała opory wobec przyznania praw obywatelskich rosyjskojezycznym mieszkaocom, w tym licznym emerytom wojskowym. Wyraźnym ustępstwem Litwy była zgoda (8 VII) na tranzyt wojsk rosyjskich przez jej terytorium do Kaliningradu i z powrotem (przedłużona 1911995 r.). Następnie prezydent Lennart Meri udał się na rozmowy z

Jelcynem do Moskwy (27 VII), gdzie zawarł na Kremlu porozumienie w sprawie zagwarantowania rosyjskim wojskowym tych samych praw, jakie przysługują obywatelom estooskim, otrzymując w zamian przyrzeczenie, że wojska rosyjskie (2 500 żołnierzy) opuszczą Estonie do kooca sierpnia. Kompromis ten powitali liczni przywódcy paostw świata, chociaż strony porozumienia rosyjskoestooskiego różnie interpretowały zawarte w nim zapisy: Rosja postanowiła jednostronnie wytyczyd (12 VIII) linię graniczną z Estonią, która uznała ją jedynie na „linię kontrolną". Rząd estooski powoływał się na podpisany w lutym 1920 r. w Tartu traktat pokojowy z Rosją, dający jej 1,5 tyś. km2 obszarów w obwodach pskowskim i petersburskim. Moskwa wyjaśniała, że traktat przestał obowiązywad po wejściu Estonii do ZSRR, a istniejące granice uznają dokumenty KBWE. Rosja przemilczała przy tym fakt aneksji z użyciem siły. Wydłużenie wymogu uzyskania obywatelstwa estooskiego po l lutego 1995 r. od dłuższego zamieszkiwania (2 do 6 lat) i znajomości języka estooskiego wywołało niepewnośd wśród zainteresowany^ Rosjan i wyraźne niezadowolenie Moskwy. Politycy zachodni doradzali trzem republikom wspólne dążenie do Unii Europejskiej i do NATO, ale bez przeciwstawiania się Rosji. Tezy te powtarzali przywódcy paostw zachodnich: Major mówił o tym w Wilnie (l V 1994 r.), Clinton na spotkaniu z prezydentami trzech republik w Rydze (6 VII 1994 r.) oraz w Warszawie (26 VI1996 r.), Al Gore na spotkaniu z trzema premierami w Tallinie (13 HI 1995 r.), Kinkel w Wilnie (7 IV 1995 r.) i minister obrony RFN w trzech stolicach w sierpniu 1995 r. Po wycofaniu wojsk rosyjskich z Estonii i Łotwy w sierpniu 1994 r. trzy republiki bałtyckie stanęły przed zadaniem utworzenia własnych sił zbrojnych. Na konferencji ministrów spraw zagranicznych paostw bałtyckich i skandynawskich w litewskim kurorcie Falanga (31 VIII 1994 r.) Szwecja obiecała uzbrojenie i wyposażenie Bałtyckiego Batalionu Pokojowego. Umowę w tej sprawie podpisali w Tallinie (13IX 1994 r.) premierzy Litwy, Łotwy i Estonii. Mimo to właśnie w 1994 r. zaczęły wyraźnie ujawniad się sprzeczności między republikami bałtyckimi. Na wileoskim forum Zgromadzenia Bałtyckiego, będącego wspólną reprezentacją trzech parlamentów, ujawniły się one (XI1994 r.) w sprawie starao o wejście do UE oraz wokół przeprowadzania kontroli granicznych. Nie zdołano np. uzgodnid rezolucji w sprawie przynależności do NATO, ponieważ Litwini i Łotysze domagali się zapisu o wchodzeniu razem z paostwami Grupy Wyszehradzkiej, podczas gdy Estooczycy uważali, że na razie ich paostwom może wystarczyd uczestnictwo w PdP. Szkolenie Bałtyckiego Batalionu Pokojowego rozpoczęto w litewskiej bazie Adazi (11995 r.) pod nadzorem instruktorów brytyjskich i duoskich; uczestnicy trzeciego „szczytu" prezydentów Litwy, Łotwy i Estonii w Jurmali (7-8II1995 r.) złożyli w tej bazie demonstracyjną wizytę, aby podkreślid wspólne przygotowania do integracji z Europą Zachodnią. Algirdas Brazauskas (Li541 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

twa), Guntis Ulmanis (Łotwa) i Lennart Meri (Estonia) podjęli też próbę usprawnienia funkcjonowania Bałtyckiej Rady Ministrów oraz pracy służb celnych i granicznych. Niebawem ministrowie obrony trzech paostw podpisali w Rydze (27 II1995 r.) układ o wzajemnej współpracy wojskowej w zakresie obrony powietrznej, wymiany informacji i starao o zbliżenie z NATO. Wyraźnym ukłonem w stronę Zachodu tuż po podpisaniu przez trzech premierów w Luksemburgu

(12 VI 1995 r.) układów stowarzyszeniowych z Unią Europejską była wypowiedź premiera Litwa, Adolfasa Szleżevicziusa, który stwierdził: „Nasze stowarzyszenie z Unią Europejską jest porozumieniem z Europą, lecz nie przeciwko Rosji". Akcent ten miał uspokoid Moskwę, ale wyrażał też satysfakcję z faktu wyznaczenia w tych układach krótszego okresu przejściowego (do 1999 r.), niż w układach europejskich z paostwami Grupy Wyszehradzkiej (do 2004 r.). Po tych uzgodnieniach trzy republiki bałtyckie złożyły oficjalne wnioski o przyjęcie do UE już do połowy grudnia 1995 r. Należy zauważyd, że w koocowych przygotowaniach do umów stowarzyszeniowych z UE republiki bałtyckie miały zdecydowane poparcie skandynawskich członków Unii. Po podpisaniu umów stowarzyszeniowych Parlament Europejski zażądał (14 VII 1995 r.) włączenia republik bałtyckich do transeuropejskich sieci komunikacyjnych i energetycznych. Doszło także w Wilnie (2 VI1995 r.) do pierwszego spotkania premierów „piątki" nordyckiej (Danii, Finlandii, Islandii, Norwegii i Szwecji) z premierami „trójki bałtyckiej". Za podpisanie (l VII) trójstronnego porozumienia o readmisji uchodźców, zgodę na uszczelnianie granic i dążenie do wspólnej unii celnej premierzy „piątki nordyckiej" nie szczędzili pochwał swym kolegom, uświadamiając im także potrzebę ścisłej współpracy „trójki bałtyckiej" oraz utrzymania dobrych stosunków z Rosją, aby nie dopuścid do powstania „nowej żelaznej kurtyny". Również ministrowie obrony paostw nordyckich w komunikacie ze wspólnej narady na norweskich Lofotach (20 V 1996 r.) stwierdzili, że „udział Rosji w umocnieniu bezpieczeostwa i stabilności w Europie ma ogromne znaczenie. Szczególnie ważne jest kontynuowanie przez paostwa zachodnie dialogu z Moskwą". Łącznie z ministrami obrony „trójki bałtyckiej" na trzecim wspólnym spotkaniu w Wilnie (29 V 1996 r.) ostrzegali, iż nie należy „drażnid Rosji". Zgrzytem był natomiast nagłośniony od wiosny 1995 r. spór litewsko-łotewski o granicę morską na kawałku roponośnego szelfu, jak również spór iotewsko-estooski o połowy ryb w rejonie granicznej linii demarkacyjnej w Zatoce Ryskiej. Stosunki litewsko-łotewskie zaostrzyły się, kiedy Łotwa podpisała (2 XI1995 r.) z amerykaoskim koncernem AMOCO i szwedzkim OPAB kontrakt na poszukiwanie złóż ropy na szelfie. Wilno odwołało swego ambasadora z Rygi „na konsultacje", a prezydent Łotwy odwołał swoją wizytę w stolicy Litwy. Dopiero na spotkaniu szefów dyplomacji „trójki bałtyckiej" w Wilnie (2II1996 r.) stwierdzono, że sprawę podziału szelfu trzeba będzie rozpatrzyd od nowa na następnym wspólnym spotkaniu. Tymczasem rząd łotewski zapowiedział (3IV), że sam dokona wytyczenia granicy. Nowe modus vivendi ustalili dopiero premierzy obu paostw w Wilnie (14 V), zapowiadając ostateczne porozumienie do kooca lipca 1996 r. Sprawa ta nie przeszkodziła więc uzgodnieniu przez Zgromadzenie Bałtyckie i Bałtycką Radę Ministrów w Wilnie (13-14 IV) umowy o wolnym handlu artykułami rolnymi od lipca 1996 r. Przeniesienie na ten miesiąc terminu rozwiązao kwestii spornych wynikało niewątpliwie z obaw o następstwa wyborów prezydenckich w Rosji. Dlatego również podpisana w Rydze (6 V) wspólna deklaracja prezydentów Litwy i Łotwy stwierdzała, że oba paostwa zamierzają „kontynuowad skoncentrowane wysiłki" w celu osiągnięcia członkostwa w NATO, czemu spór między nimi mógł przeszkadzad. Majowa sugestia Jelcyna, aby paostwa bałtyckie zintegrowały się w WNP, wywołała jednakowo negatywną, chod oddzielną reakcję republik bałtyckich, 542 a zarazem przyspieszenie regulowania sporów między nimi; trzej prezydenci starali się zbagatelizowad je na spotkaniu w Wilnie (28 V), podkreślali jednośd ich paostw w dążeniu do integracji ze

strukturami zachodnimi i wolę rozwoju wszechstronnej współpracy handlowo-gospodarczej. Skoro w nowym klimacie premierzy Łotwy i Estonii byli w stanie podpisad porozumienie o delimitacji granicy morskiej (13 V), to premierzy trzech republik mogli podpisad w Wilnie (16 VI) umowę o uznaniu granic. Ostateczna umowa o granicy morskiej między Łotwą i Estonią została podpisana (12 VII) w Tallinie. Jednakże uzgodnienia amerykaosko-rosyjskie w Wiedniu (21V) w sprawie reinterpretacji CFE i zwiększenia liczby czołgów rosyjskich w obwodzie pskowskim ze 180 do 600 zaniepokoiły Litwę, Łotwę i Estonię, których o tym nawet nie uprzedzono. Litewscy i łotewscy parlamentarzyści w Zgromadzeniu Parlamentarnym Rady Europy zwrócili się z apelem (26 VI) o udzielenie paostwom bałtyckim gwarancji bezpieczeostwa. Niepokoje te ucichły po wyborach prezydenckich w Rosji oraz pod wpływem dialogu paostw zachodnich zarówno z Rosją, jak i z republikami bałtyckimi (25 VI Clinton przyjął trzech prezydentów w Białym Domu). Stany Zjednoczone zorganizowały i sfinansowały manewry „Baltic Challenge '96" na Łotwie (VII 1996 r.) i zobowiązały się współorganizowad je corocznie na zasadzie rotacji w kolejnych republikach. Wreszcie argumentem na rzecz stabilizowania współpracy paostw „trójki bałtyckiej" było objęcie przez Łotwę po Szwecji przewodnictwa na konferencji ministrów spraw zagranicznych paostw członkowskich RPMB w Kalmarze (2-3 VII), gdzie skonkretyzowano program uchwalony przez „szczyt" premierów w Visby. Wzrosły szansę na utworzenie strefy wolnego handlu między Litwą, Łotwą, Estonią i Polską. Jeśli chodzi o zaliczaną do nowego - na naszym kontynencie - regionalizmu współpracę subregionalną w Europie Środkowej, to zaczęto o niej myśled po ukonstytuowaniu się^Jrupy Wyszehradzkiej. Wraz z podjęciem kwestii otwierania granic wyłaniała się bowiem potrzeba rozwoju przygranicznej i transgranicznej współpracy, która mogłaby ułatwiad przezwyciężanie kryzysów gospodarczych oraz dokonywanie rekonstrukcji i modernizacji potencjału ekonomicznego wszystkich paostw obszaru. Wzorem Europy Zachodniej obszary subregionalnej współpracy transgranicznej zaczęto nazywad - niezbyt ściśle - euroregionami. Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP już w 1991 r. wysunęło koncepcję utworzenia subregionu Karpaty Wschodnie. Na początku kwietnia 1992 r. odbyło się w Krośnie pierwsze posiedzenie Rady Współpracy Międzyregionalnej Przykarpacia, w którym uczestniczyli przedstawiciele sąsiadujących ze sobą regionów Polski, Czechosłowacji, Ukrainy i Węgier. Zarysowano wówczas projekt wspólnego kalendarza imprez gospodarczych oraz powołano zespół do spraw telekomunikacji. Władze lokalne wykazały duże zainteresowanie współpracą przygraniczną. Zachęcały do niej wyniki pierwszych międzynarodowych targów turystycznych w Ustrzykach (911 X 1992 r.). Ministrowie spraw zagranicznych Węgier, Polski i Ukrainy mogli podpisad w Debreczynie (14 II 1993 r.) deklarację o utworzeniu oraz statut Euroregionu Karpackiego. W jego skład weszły polskie województwa przemyskie i krośnieoskie, siedem powiatów słowackich, ukraioski Obwód Zakarpacki oraz komitaty węgierskie z siedzibami w Debreczynie i Miszkolcu. Słowacy podpisali dokumenty nieco później, gdy określili kompetencje swoich władz lokalnych. Deklaracja miała charakter otwarty wobec Rumunii, której obserwatorzy byli obecni przy jej podpisywaniu. Przedsięwzięciu patronowała Rada Europy oraz nowojorski Instytut Studiów Wschód-Zachód, którego prezydent John Edwin Mroź został honorowym przewodniczącym Rady. Pierwszym sekretarzem generalnym, który miał zmieniad się rotacyjnie co roku, został Polak (wojewoda przemyski), a drugim Węgier.

543 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Pierwsze przedsięwzięcia Euroregionu Karpackiego objęły tworzenie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpat Wschodnich i Międzynarodowego Instytutu Ekorozwoju Karpat, współpracę regionalnych uczelni na temat historycznych i etnologicznych studiów w regionie Karpat, specjalistyczne targi przygraniczne oraz imprezy turystyczno-kulturalne. Na tym tle paostwa sąsiadujące przyjęły w 1992 r. europejską konwencję ramową o współpracy transgranicznej z 1980 r. (Polska złożyła w Strasburgu dokumenty ratyfikacyjne 19 III 1993. r. jako pierwsze paostwo Europy Środkowej). Następnie podjęły działania w celu utworzenia banku obsługującego Euroregion Karpacki. Zainteresowanie współpracą transgraniczną wyraził powstały w 1993 r. Związek Bieszczadzkich Gmin Pogranicza (Ustrzyki Dolne, Czarna i Lutowiska), który w konkursie Programu Inicjatyw Lokalnych Funduszu PHARE uzyskał następnie s'rodki (655 tyś. ECU) na realizację projektów otwarcia się na Ukrainę i Słowację oraz na rozwój turystyki. W 1994 r. powstało Stowarzyszenie Uniwersytetów Euroregionu Karpackiego, a także Fundacja Rozwoju Euroregionu Karpackiego. Słowacja pozostała jedynie członkiem stowarzyszonym tego euroregionu, a Rumunia obserwatorem, ponieważ nie była skłonna do współpracy z Węgrami siedmiogrodzkimi. Nowa współpraca przygraniczna na styku polsko-białoruskim i polsko-ukraioskim zaczęła się od organizowanych od 1991 r. w Białej Podlaskiej Międzynarodowych Targów Pogranicza Wschód-Zachód, zainspirowanych przez powstałą w sierpniu 1990 r. Bialskopodlaską Izbę Gospodarczą. Współpraca rozciągnęła się stopniowo na republiki powstałe na miejscu ZSRR oraz na ich firmy i instytucje gospodarcze. Organizatorzy targów podjęli w 1992 r. akcję promocyjną tworzenia Euroregionu „Ściana Wschodnia" oraz zorganizowania Rozrachunkowej Izby Barterowej, która ułatwiałaby rozliczenia transakcji zwłaszcza z Ukrainą odczuwającą brak środków*płatniczych. Propozycje nazwy euroregionu i jego zasięgu ulegały jednak zmianom. Pod koniec maja 1993 r. wojewoda lubelski przedstawił wstępny projekt porozumienia i statutu Euroregionu Bugu. Miał on obejmowad województwa: bialskopodlaskie, chełmskie, tarnobrzeskie i lubelskie po stronie polskiej oraz obwód wołyoski na Ukrainie i brzeski na Białorusi. Projekt zawierał propozycje utworzenia izby obrachunkowej ułatwiającej handel barterowy, funduszu restrukturacji i przedsiębiorczości lokalnej, szkoły bankowości i zarządzania oraz banku joint venture. Niedostateczna gotowośd partnerów zagranicznych do przyjęcia propozycji przedłużyła okres rozruchu inicjatywy. Dopiero na spotkaniu w Chełmie (25 11995 r.) delegacja trzech województw (bialskopodlaskiego, chełmskiego i lubelskiego) oraz obwodu brzeskiego na Białorusi i wołyoskiego na Ukrainie wyraziły wolę przystąpienia w przyszłości do Euroregionu Bug. Podpisano też protokół o współpracy transgranicznej w zakresie komunikacji, transportu, telekomunikacji, ochrony środowiska, kultury, sportu i turystyki na obszarach przygranicznych trzech paostw. Formalne utworzenie Euroregionu Bug nastąpiło w Łucku (29IX 1995 r.), gdzie odpowiednie porozumienia podpisali przedstawiciele trzech polskich województw (chełmskiego, lubelskiego i tarnobrzeskiego) oraz wołyoskiego obwodu Ukrainy. Przy okazji zostało otwarte nowe przejście graniczne między Polską a Ukrainą, a Bank Depozytowo-Kredytowy otworzył oddział w Łucku. W roku

następnym Euroregion Bug realizował ekologiczny projekt „Czysty Bug", opracował strategię rozbudowy infrastruktury transgranicznej i utworzenia Rozrachunkowej Izby Barterowej. Na wiosnę 1996 r. wyłoniła się dyskutowana od dłuższego czasu i poparta już przez Bałtyckie Forum Gospodarcze w 1995 r. inicjatywa utworzenia euroregionu współpracy transgranicznej na obszarach styku z polską granicą północno-wschodnią. Na pierwszym spotkaniu przedstawicieli szefów administracji województwa suwalskiego, obwodu kaliningradzkiego Rosji, litewskich województw Aly tus i Mariampol oraz województwa grodzieoskiego na Białorusi uzgo544 ••-•' ' "' "•' '- —''^'••' ": ' '- ' •"-• ' ! _______________ dniono, że do polowy kwietnia szefowie administracji przy graniczą prześlą deklaracje w sprawie przystąpienia do Euroregionu Niemen do jego biura usytuowanego przy Polsko-Litewskiej Izbie Gospodarczej w Suwałkach, a zarazem wyrażą gotowośd podpisania porozumienia. Od tego przedsięwzięcia oczekiwano nowych form aktywizacji społeczności lokalnych, ich wzajemnie korzystnej współpracy i ożywienia rozwoju gospodarczego. Sprzyjała mu ustawa rosyjskiej Dumy Paostwowej (podpisana przez Jelcyna 2211996 r.) „O specjalnej strefie ekonomicznej w Obwodzie Kaliningradzkim", która bardzo zainteresowała przedsiębiorców polskich. Premierzy Polski i Litwy na spotkaniu w Augustowie (19IV) postanowili współdziaład na rzecz utworzenia Euroregionu Niemen. Jednakże przedstawiciele miasta Alytus, które podpisało umowę z Suwałkami (8II1996 r.), jak również powiatu Mariampol, sprzeciwili się przyłączeniu do Euroregionu Niemen, aby nie integrowad się tym sposobem z krajami WNP. Trzeba ich było przekonywad, iż korzystanie z otwierania się Rosji nie oznacza integrowania się z nią. Na zorganizowanym w połowie lipca w Mariampolu spotkaniu przedstawicieli samorządów lokalnych, członkowie komisji międzyrządowej i dyrektor Biura Polsko-Litewskiej Izby Gospodarczej już jednomyślnie wypowiedzieli się za rychłym powołaniem Euroregionu Niemen. Uzgodniono także łistę zadao, którymi miałby się on zajmowad, m.in. uruchomieniem Kanału Augustowskiego i trójstronnego połsko-litewsko-rosyjskiego przejs'cia granicznego w okolicy Gołdapi. Białoruś obawiała się zobowiązao finansowych w sprawie tworzenia euroregionu, toteż na trójstronnym spotkaniu szefów dyplomacji w Brześciu (20 VII) ministrowie Dariusz Rosati i Gen-nadii Udowenko przekonywali ministra Uładzimira Sieriko o potrzebie zaangażowania się Białorusi w to przedsięwzięcie. Dośd długo istniała również rozbieżnośd stron, zmierzających do określenia subregionów na pograniczu polsko-niemieckim i polsko-czcskim. „Płan Stolpego", premiera Brandenburgii, przedstawiony wiosną 1991 r. pod nazwą „Preferencyjny program obszaru Odry", uznano za niosący groźbę niemieckiego ekspansjonizmu na ziemie polskie. „Plan" ten pobudził jednak myślenie po stronie polskiej. Związek Gmin Zachodnich z siedzibą w Zielonej Górze (założony w grudniu 1990 r.) zaczął myśled nad uporządkowaniem żywiołowo rozwijających się kontaktów przygranicznych między Polską a Niemcami. Wiosną 1992 r. przedstawił on koncepcję tworzenia euroregionu „Nysa-Bóbr-Szprewa", obejmującego obszar środkowego Nadodrza po obu stronach rzeki. W Szczecinie natomiast, gdzie od 1991 r. mieści się polski sekretariat roboczy Komitetu do Spraw Współpracy Przygranicznej, powołano 11 mieszanych zespołów merytorycznych (do spraw przejśd granicznych, planowania przestrzennego, ochrony środowiska, banku danych i informacji, współpracy gospodarczej i jej finansowania, wymiany młodzieży i in.). Na największe bariery zespoły natrafiły w sferze finansowej i prawnej. Mimo to staraniem władz Brandenburgii i Słubic utworzono w 1992 r. we Frankfurcie nad Odrą Uniwersytet Europejski, grupujący uczonych oraz studentów Wschodu i Zachodu. Premierowi Manfredowi Stolpe udało

się przekonad Wspólnotę Europejską do dofinansowania na pograniczu polskim budowy mostów, przejśd granicznych, ciepłowni, oczyszczalni ścieków itp. Z jego inicjatywy w połowie 1993 r. zaczęło funkcjonowad Towarzystwo Wspierania Gospodarki, przekazujące środki na finansowanie przedsięwzięd po obu stronach granicy polsko-niemieckiej. Wraz z Wirtschaftsfórderung Brandenburg zorganizowało ono Polsko-Niemieckie Forum Gospodarcze regionu pogranicza we Frankfurcie nad Odrą (23 III 1995 r.), w którym wzięły udział uczestniczące już we współpracy transgranicznej firmy z 4 województw Polski (zielonogórskiego, gorzowskiego, jeleniogórskiego i szczecioskiego) oraz 4 krajów niemieckich (Brandenburgii, Berlina, Saksonii i Meklemburgii - Pomorza Przedniego). Dużo uwagi poświęcono zaniedbanej dotąd kwestii wspólnych inwestycji regionalnych (gospodarczych, turystycznych 545 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

i infrastrukturalnych). Od lata 1995 r. inwestycje te były wspomagane po stronie niemieckiej przez Unie Europejską z programu INTERREG H, zaś' po stronie polskiej z programu PHARE Crossborder. Dla ochrony rozszerzającej się współpracy transgranicznej szefowie dyplomacji RFN i Polski podpisali w Bonn (5 IV 1995 r.) umowę o współpracy policji i straży granicznej oraz o zwalczaniu przestępczości zorganizowanej. Z kolei ministrowie budownictwa i planowania przestrzennego obu paostw po trzyletnich przygotowaniach przyjęli w Szczecinie (9 X 1995 r.) „Studium kierunkowe" w sprawie priorytetów planowania sektorowego na obszarach przygranicznych. Na drezdeoskim spotkaniu (13 XI) powyższe uzgodnienia międzyrządowe zobowiązali się realizowad przedstawiciele władz współpracujących województw i niemieckich krajów związkowych. Piąty Kongres Miast Granicznych, który odbył się w Zgorzelcu-Górlitz, podkreślił znaczenie wszechstronnej współpracy sąsiedzkiej obu paostw i narodów dla całej Europy. Latem 1992 r. wysunięto w Szczecinie koncepcję utworzenia subregionu obejmującego okręg tego miasta, Pomorza Zachodniego, częśd Meklemburgii oraz szwedzkiej Skanii i duoskiego Bornholmu. Premier Meklemburgii-Pomorza Przedniego nalegał jednak na zawarcie porozumienia wyłącznie dwustronnego, a także proklamował utworzenie euroregionu „Pomerania" (20 X 1992 r.). Po chwilowym zerwaniu rozmów doszło jednak do spotkania władz samorządowych Pomorza Zachodniego, Meklemburgii-Pomorza Przedniego i Brandenburgii w Pasewalku (9 XI 1992 r.), gdzie podpisano deklarację o współpracy transgranicznej, tworzeniu euroregionu „Pomerania" oraz objęciu nią w przyszłości Skanii i Bornholmu. Za generalny cel instytucjonalizowanej współpracy uznano aktywny udział w procesie integracji europejskiej. Konkretnym współdziałaniem postanowiono objąd dziedziny ochrony środowiska, infrastruktury komunikacyjnej i transportowej, komunikacji, planowania przestrzennego oraz usług społecznych i socjalnych. Rozgłos nadały tym przedsięwzięciom obchody 750-lecia lokacji Szczecina (2IV 1993 r.). Przed podobnymi zadaniami stanął utworzony w grudniu 1991 r. na pograniczu polskoczesko-niemieckim Euroregion Nysa, w którym podjęto współpracę ziem przygranicznych w różnych dziedzinach. Przyjęto założenie, że o przystąpieniu do euroregionu samodzielnie decydują samorządy. Nie wszystkie jednostki przygraniczne zgłosiły akces. Projekty współdziałania są

opracowywane w 8 grupach roboczych. Sprawa ochrony środowiska zaczęła przykuwad najwięcej uwagi w „czarnym trójkącie", który skupia elektrownię Turów, osiem elektrowni niemieckich i siedem czeskich. Pod wspólnym naciskiem samorządów doszło w Pradze (20 VIII 1993 r.) do uzgodnienia przez trzech ministrów ochrony środowiska umownego uregulowania sposobów ochrony Odry oraz ustanowienia wspólnego systemu monitoringu w „czarnym trójkącie". Jesienią 1995 r. zaczął funkcjonowad Wspólny System Monitoringu Regionalnego Powietrza, w elektrowni „Turów" zaczęto instalowad urządzenia do odsiarczania spalin, a po stronie niemieckiej modernizowano 49 elektrowni. Przewidywano wówczas, że do 2001 r. w „czarnym trójkącie" emisja pyłów i dwutlenku siarki zmniejszy się o ponad 90% w porównaniu z 1989 r. Podjęto darmowe badanie dzieci z „czarnego trójkąta". Oczekiwano na aktywniejsze włączenie się Czech do realizacji tego programu. Kolejny subregion zaczął wyłaniad się w rejonie Tatr. Polscy i słowaccy wójtowie, starostowie i burmistrzowie przygranicznych gmin na spotkaniu w Popradzie (25-26 V 1992 r.) postanowili działad w tym kierunku, koncentrując się na rozwoju turystyki i otwieraniu nowych przejśd granicznych. Deklarację intencji w sprawie Euroregionu Tatrzaoskiego podpisano w Zakopanem (31 X 1993 r.), ale rząd w Bratysławie odroczył podpisanie umowy. Ostatecznie Euroregion Tatry powstał w 1994 r., ale władze Słowacji przez kolejne lata nie zdecydowały się na jego akceptację, chociaż gminy słowackie uczestniczyły we współpracy 546 transgranicznej. Sytuacja zaczęła zmieniad się dopiero po zawarciu polsko-słowackiego porozumienia o współpracy transgranicznej (18 VIII 1994 r.) i analogicznego porozumienia polskoczeskiego (8 IX 1994 r.)- Utrudnienia stwarzało jednak opóźnianie umów Polski z Czechami (10IV 1993 r.) i Słowacją (8 VII 1993 r.) o przekazywaniu osób przez wspólną granice, zawinione przez naszych południowych sąsiadów, gdyż Polska ratyfikowała je latem 1995 r. Dopiero 19 lutego 1996 r. weszła w życie polsko-czeska umowa o małym ruchu granicznym w pasie 15 km od granicy po obu jej stronach. Analogiczną umowę ze Słowacją zaczęto zaledwie przygotowywad, toteż ruch na 517-kilometrowej granicy polsko-słowackiej był ciągle utrudniony. Od początku 1996 r. rozpoczęły się przygotowania do utworzenia nowego euroregionu na pograniczu polsko-czeskim. Inicjatorami jego powołania stały się dwa stowarzyszenia samorządowe: Regionalne Stowarzyszenie dla Współpracy na Pograniczu Moraw, Czech i Ziemi Kłodzkiej po stronie czeskiej oraz Stowarzyszenie Gmin Ziemi Kłodzkiej po stronie polskiej. Inicjatorzy zaproponowali nazwę Euroregio Glacensis.

5. Ewolucja bloku zachodniego rpo rozpadzie bloku wschodniego i Związku Radzieckiego oraz zjednoczeniu Niemiec blok zachodni w obu swych wymiarach - ekonomicznym i polityczno-wojskowym - czul się zwycięzcą silnym racjami historycznymi i nieograniczonymi możliwościami oddziaływania na nowy ład międzynarodowy. Żywił też wiele złudzeo, że pod hasłami pluralizmu pgjitycznego i wolnego rynku będzie mógł prowadzid na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej różnorodną ekspansję, zapobiegając u siebie recesji gospodarczej. Te odczucia i rachuby nie okazały się w pełni uzasadnione i realne dla zbiorowości zarówno NATO, jak też UZE i EWG. Więcej wolności, ale i więcej biedy na Wschodzie niosło bowiem nowe wyzwania. Co się tyczy NATO, to stwierdziwszy zmniejszenie się zagrożeo (22 V 1990 r.) Komitet Planowania Obrony postanowił zrezygnowad z obowiązującego od 1977 r. programu corocznego

zwiększania budżetów obronnych paostw członkowskich o 3%. W konsekwencji „szczyt" NATO w Londynie (5-6 VII 1990 r.) zadeklarował w stosunkach ze Wschodem pokojowe intencje oraz zapowiedział zrewidowanie dotychczasowej koncepcji strategicznej. Wiosną następnego roku gremia kierownicze NATO postanowiły zmniejszyd rozmiary sił zbrojnych o około 10%, ale w pozostałej strukturze zwiększyd udział sił szybkiego reagowania. Francja, która nie uczestniczyła w strukturach wojskowych NATO, zdecydowała się wziąd udział w pracach nad nową strategią. W rezultacie ministrowie obrony zaproponowali (28 V 1991 r.) restruk-turację sił zbrojnych na siły szybkiego reagowania, główne siły obronne (16 dywizji) i siły wsparcia (około V3 całości). Restrukturacja, podejmowana na podstawie doświadczeo II wojny w Zatoce Perskiej, miała byd zakooczona w 1995 r. Ministrowie wypowiedzieli się też za regularnymi kontaktami z ministrami obrony rozpadającego się Układu Warszawskiego i usamodzielniających się republik radzieckich. Francja wypowiadała się za bilateralnymi kontaktami z paostwami wschodnimi oraz w ramach KBWE. Na posiedzeniu w Kopenhadze (6-7 VI1991 r.) Rada NATO przyjęła deklarację „Partnerstwo z krajami Europy Środkowej i Wschodniej" zakładającą intensyfikację kontaktów, wizyt i wymiany poglądów oraz przyciąganie dotychczasowych przeciwników do udziału w różnych formach działalności cywilnej NATO. W toku kontaktów z paostwami Wschodu koła wojskowe NATO dochodziły do wniosku, iż ich organizacja powinna wesprzed Rosję w sprawie objęcia kontroli nad arsenałem b. ZSRR oraz zapobiegad kryzysom po rozpadzie Układu Warszawskiego i imperium radzieckiego. Rzymski 547 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

„szczyt" NATO (7-8 XI 1991 r.) postanowił zrezygnowad ze strategii „wysuniętej obrony" i „elastycznej reakcji", zastępując je nową „strategią szybkiego reagowania" sil wielonarodowych. Powołał też Radę Współpracy Północnoatlantyckiej jako forum współpracy z paostwami Europy Środkowej i Wschodniej, gdzie dostrzeżono pojawienie się próżni bezpieczeostwa i potrzeby rekonwersji zbrojeo. Pakt miał przywiązywad teraz większą wagę do zinstytucjonalizowanych konsultacji i współpracy politycznej członków, jak również do zacieśniania stosunków z UZE. Inauguracyjne posiedzenie Rady Współpracy Północnoatlantyckiej przygotowano (17 XII 1991 r.) na spotkaniu brukselskim 16 ambasadorów paostw NATO, 6 byłego Układu Warszawskiego i 3 paostw bałtyckich. Uzgodnili oni, że posiedzenia Rady Współpracy będą odbywad się raz do roku na szczeblu ministrów spraw zagranicznych; ambasadorzy mieli spotykad się raz na dwa miesiące. Przyjęto także projekt deklaracji, którą zatwierdzono następnie na pierwszym posiedzeniu Rady Współpracy w Brukseli (20 XII 1991 r.). W lis'cie skierowanym do zebranych ministrów Jelcyn napisał: „Życzymy sobie dialogu i kontaktów z NATO zarówno w sferze politycznej, jak i wojskowej. Dzisiaj rozważamy tylko członkostwo Rosji w NATO, ale traktujemy je jako długofalowy cel polityczny". Zadowolenie wzbudziło jego zapewnienie w imieniu WNP, że paostwa te sprowadzą w życie „wszystkie międzynarodowe zobowiązania" byłego Związku Radzieckiego oraz że zostanie wprowadzona jednolita kontrola nad broniami jądrowymi i ich nieproliferacją. Ministrowie 25 paostw oświadczyli we wspólnej deklaracji, iż wspólnym celem jest ustanowienie bezpieczeostwa europejskiego, którego nieodłączną częścią jest stabilna Europa Środkowo-Wschodnia. Stwierdzili też, że bezpieczeostwo jest niepodzielne i

wspólzależy od bezpieczeostwa wszystkich paostw w regionie objętym procesem KBWE. Nie sprecyzowali jednak sposobów dochodzenia do tego, potwierdzając jedynie przywiązanie do współdziałania z instytucjami europejskimi oraz wolę realizacji zobowiązao rozbrojeniowych. Po*wplywem poszerzania się strefy niepewności po rozpadzie ZSRR i deklaracji atlantyckich w Grupie Wyszehradzkiej pojawiły się złudzenia co do możliwości szybkiego stowarzyszenia jej paostw z NATO. Złudzenia te trwały długo, chociaż przedstawiciele Paktu niejednokrotnie ostrzegali, że paostwa kandydujące do niego muszą spełnid wiele warunków. W istocie NATO, a zwłaszcza Stanom Zjednoczonym, zależało na stabilizowaniu sytuacji w rejonie za pośrednictwem oddziaływad politycznych, propagandowych i w jakimś zakresie ekonomicznych, ale bez zobowiązao o charakterze prawnym. Ponadto swe posunięcia wobec tego obszaru w istotnej mierze uzależniały one od zachowao Rosji. Na drugim posiedzeniu Rady Współpracy w Brukseli (10 Ul 1992 r.) dołączyło do niej 10 paostw WNP (prócz Gruzji). Ten fakt sprawił, że Rada musiała dużo uwagi poświęcid konfliktowi armeosko-azerbejdżaoskiemu o Górny Karabach. Dyskusja na temat programu prac Rady wskazała na potrzebę uczestniczenia w nich ministrów obrony. W sprawach tzw. nowej wizji bezpieczeostwa, którą sekretarz generalny NATO, Manfred Woerner, lansował zwłaszcza na warszawskim seminarium na ten temat (12-13 III 1992 r.), oferował on jedynie wzajemną współpracę na zasadzie dostosowywania się do doświadczeo jego organizacji. Ci politycy krajów Grupy Wyszehradzkiej, którzy postawili na szybkie członkostwo w NATO, byli niezadowoleni z przewidzianego w programie Rady Współpracy zakresu dialogu i współpracy. Dopiero brukselskie spotkanie ministrów obrony tego forum (l IV 1992 r.) uczyniło mały krok na drodze partnerstwa wojskowego. Do dziedzin współpracy zaliczono bowiem nie tylko opracowywanie szczegółowych koncepcji „samowystarczalności obronnej" czy planowanie obronne, lecz także coroczne spotkania ministrów obrony, a w przyszłości wspólne szkolenia, manewry, akcje ratownicze i misje pokojowe (również w służbie KBWE). Wcielaniu w życie tych uzgodnieo słu548 żyła pierwsza narada szefów sztabów paostw Rady Współpracy w Brukseli (10IV 1992 r.), na której uzgodniono m.in. kształcenie oficerów paostw Wschodu na uczelniach zachodnich. W kołach NATO narastało zaniepokojenie, spowodowanym przez rozpad ZSRR, opóźnieniem realizacji traktatu o redukcji konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie. Toteż po uzgodnieniu przez paostwa WNP w Taszkiencie redukcji ciężkiego uzbrojenia o 30-50% Rada Współpracy Północnoatlantyckiej na swej sesji w Oslo (5 VI1992 r.) podpisała z zadowoleniem protokół, w którym paostwa te przyjęły na siebie zobowiązania byłego ZSRR wynikające z powyższego traktatu i przyrzekły jego szybką ratyfikacje. Na kanwie konfliktu w Jugosławii toczyła się w NATO dyskusja o potrzebie przygotowania się tej organizacji do podejmowania misji pokojowych. Wielokrotnie odkładano decyzje w sprawie interwencji wojskowej w Jugosławii, dokonując jedynie zrzutów dla Bośni. W Radzie Współpracy ministrowie opowiedzieli się wszakże za przeprowadzaniem wspólnych akcji pokojowych pod egidą ONZ lub KBWE (18 XII 1992 r.). Groziło to obniżeniem rangi RFN, która ze względów historycznych i konstytucyjnych nie mogła uczestniczyd w akcji zbrojnej na obszarze Europy. Niemniej ministrowie obrony paostw Rady Współpracy podpisali w Brukseli (29 III 1993 r.) porozumienie o ścisłej współpracy w planowaniu operacji pokojowych oraz przeprowadzaniu przygotowujących je dwiczeo. Do konkretnych uzgodnieo pozostały kwestie rekrutacji, uzbrojenia, sprzętu i dowodzenia oddziałami wojskowymi.

Pierwszą akcje pokojową podjęły jednostki paostw już do niej przygotowanych. Po wyroku Trybunału Konstytucyjnego RFN, który zezwolił żołnierzom niemieckim na współudział w akcji, oraz po zgodzie ONZ na realizację planu kontroli powietrznej nad obszarem Bośni i Hercegowiny wszystkie paostwa NATO wyraziły zgodę na wysłanie na ten obszar przez niektóre z nich samolotów rozpoznawczych i myśliwców z dniem 12 kwietnia 1993 r. Szybko okazało się, że operacja NATO nie zmniejszyła rozlewu krwi na terenie byłej Jugosławii. Administracja Clintona znalazła się pod naciskiem krytyków, którzy zarzucali jej brak polityki w strefie euroa-tlantyckiej i na Bałkanach, co może przyczyniad się do destabilizacji stosunków na dużym obszarze Europy. W związku z tym doradcy Białego Domu wypowiedzieli się za odnową NATO; jedni proponowali uczynid to poprzez przyjęcie nowych członków z Europy Środkowej, gdy inni proponowali rozciągnąd wpływy NATO bez przyjmowania nowych członków, a jedynie za pomocą nowej formuły współpracy. Propozycję pierwszą głoszono szczególnie w krajach Grupy Wyszehradzkiej, gdzie miała ona poparcie czołowych polityków, a także w Niemczech, które chciały złagodzid istniejącą na Odrze linię podziału między dwoma częściami Europy. Prezydent Rosji nie sprzeciwił się takiemu rozwiązaniu, pod wpływem kół wojskowych zmienił jednak zdanie, a nawet w tej sprawie skierował do przywódców zachodnich list z pewnymi ostrzeżeniami. Pod wpływem tych okoliczności i październikowych wydarzeo moskiewskich RFN szybko zmieniła pogląd, a Clinton, także za radą swego przyjaciela i eksperta od spraw rosyjskich, Strobe'a Talbotta, wybrał wariant działao bez rozszerzania NATO w konkretnie określonym terminie. W rezultacie tego wyboru na dorocznej konferencji ministrów obrony paostw NATO w Trayemiinde (20-21X1993 r.) amerykaoski sekretarz do spraw obrony Lew Aspin przedstawił koncepcję „Partnerstwa dla pokoju", która została poparta przez jego kolegów. Zakładała ona pogłębienie „partnerstwa" w ramach Rady Współpracy Północnoatlantyckiej w porównaniu z dotychczasowymi ustaleniami, nie dając wszakże gwarancji bezpieczeostwa i nie obiecując członkostwa. Widoczne było, iż Waszyngton nie ma zamiaru drażnid Moskwy, z czym zgadzali się przywódcy NATO. Koncepcja została przyjęta przez „szczyt" NATO w Brukseli (101111994 r.) i skierowana do 22 byłych krajów „realnego socjalizmu", a także 6 europej549 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

skich krajów neutralnych i niezaangażowanych jako zaproszenie do udziału w „partnerstwie". Oprócz uzgodnionych już w ramach Rady Współpracy dziedzin współpracy, „partnerstwo" przewidywało wzajemne konsultacje w sytuacjach, gdy byłoby zagrożone bezpieczeostwo nowych „partnerów" oraz ich integralnośd i niezależnośd. „Partnerzy" mogli też otwierad swoje przedstawicielstwa przy Kwaterze Głównej NATO w Brukseli i Głównej Kwaterze Wojskowej (SHAPE) w Mons. Zgłaszający się do współpracy „partner" powinien był podpisad Ramowy Dokument o „Partnerstwie dla pokoju", a następnie mógł negocjowad z NATO i podpisywad umowy na temat konkretnych dziedzin współpracy. Nie wykluczono przy tym przyjęcia nowych członków do NATO w dalekiej perspektywie. W Grupie Wyszehradzkiej zwolennicy szybkiego wejścia do NATO okazywali rozczarowanie decyzjami „szczytu" brukselskiego i określali je jako „niewystarczający krok we właściwym kierunku". Na praskim „szczycie" tego ugrupowania z udziałem Clintona (11-1211994 r.) przyjęli

jednakże koncepcję amerykaoską, akcentując potrzebę rozwinięcia współpracy gospodarczej, co polski premier Waldemar Pawlak nazwał wręcz „partnerstwem dla rozwoju". Z taką interpretacją godziła się także Moskwa, co znalazło wyraz w Deklaracji Moskiewskiej Jelcyna i Clintona, potwierdzającej „strategiczne partnerstwo" Moskwy i Waszyngtonu. W ten sposób NATO zyskało aprobatę dla rozszerzania oddziaływao na cały obszar KBWE. Pod koniec stycznia 1994 r. rozpoczął się proces realizacji koncepcji „partnerstwa dla pokoju". Szefowie paostw i rządów paostw „partnerów" NATO udawali się kolejno do Brukseli i podpisywali Dokument Ramowy, w którym przyjmowali warunki współpracy: przejrzystośd planowania obronnego i budżetu na obronę; demokratyczna kontrola nad siłami zbrojnymi; gotowośd współudziału w misjach pokojowych; współpraca wojskowa i polityczna (m.in. konsultacje na wypadek zagrożenia bezpieczeostwa). Do pierwszych sygnatariuszy należały: Rumunia (26I), Litwa (27 I), Polska (2II) i Estonia (3 II). Rosja złożyła podpis jako 21. paostwo (22 VI). Dokument prezentacyjny jako pierwsza złożyła Polska (25 IV). Ona też jako pierwsza podpisała w BruKseli Indywidualny Program Partnerstwa (5 VII). Instytucjonalizacja „Partnerstwa dla Pokoju" (PdP) sprawiła, że Rosja domagała się w jego ramach specjalnych praw, zwłaszcza prawa weta w sprawach współpracy NATO z paostwami Europy Środkowej oraz renegocjacji układu CFE z 1990 r. w celu wzmocnienia rosyjskiej flanki południowej. Wewnątrz NATO przeważała teza, że nie można budowad bezpieczeostwa bez Rosji i dlatego należy utrzymad z nią ściślejsze kontakty. Nie było jednak zgodności co do nadania wzajemnym stosunkom specjalnego charakteru. Francuski minister spraw zagranicznych Alain Juppe na posiedzeniu Rady NATO w Stambule (9 VI 1994 r.) proponował stosowad wobec Rosji „partnerstwo globalne", podczas gdy większośd akcentowała potrzebę konstruktywnych stosunków przy równoczesnym zapobieganiu podziałom w Europie i odmawianiu Moskwie prawa weta w sprawach polityki NATO. Na odbytym następnego dnia w stolicy Turcji posiedzeniu Rady Współpracy Północnoatlantyckiej Rosja sama domagała się specjalnego traktowania w ramach PdP. Bezpośrednio po posiedzeniach stambulskich kierownictwo NATO zaprosiło Rosję na rozmowy do Brukseli w sprawie ułożenia wzajemnych stosunków. Wieśd, że w toku tych rozmów Pakt zgodził się na specjalne konsultacje z Moskwą w sprawach polityki jądrowej, konfliktu w Bośni oraz misji pokojowych wywołała zaniepokojenie partnerów z Europy Środkowej, którzy uznali się za gorzej potraktowanych. Dla rozwiania ich wątpliwości przy okazji podpisania przez Kozyriewa ramowego dokumentu PdP w Kwaterze Głównej NATO (22 VI 1994 r.) zastępca sekretarza generalnego tego sojuszu podkreślił, że „Rosja jest i pozostanie najpotężniejszym paostwem w Europie". W odpowiedzi szef dyplomacji rosyjskiej stwierdził, że „Rosja nie 550

wyklucza poszerzenia NATO. Nie należy jednak śpieszyd się z tym". Szczególny charakter stosunków wzajemnych podkreślał fakt, że równocześnie z podpisaniem dokumentu ramowego opublikowano wspólną deklaracje, która do ważnych zasad stosunków NATO z Rosją zaliczyła: wymianę informacji na tematy polityczne i dotyczące bezpieczeostwa, które mają znaczenie dla

Europy; konsultacje polityczne dotyczące konkretnych spraw mających znaczenie dla obu stron. Dla podtrzymania proatlantyckich postaw rządów paostw „partnerskich" w Europie Środkowej Clinton podkreślał niejednokrotnie, poczynając od wizyty w Warszawie (6-7II 1994 r.), że „Partnerstwo dla Pokoju" jest początkiem procesu, który w koocu doprowadzi do rozszerzenia NATO oraz zapewni bezpieczną i jedną Europę". W tej intencji również amerykaoski Senat i Kongres przegłosowały (VII-X 1994 r.) poprawkę do ustawy budżetowej o objęciu programami pomocy wojskowej, aby ułatwid uzyskanie przez Polskę, Węgry i Czechy pełnego członkostwa w NATO. Dyplomacja niemiecka przestrzegała przed zbyt szybkim rozszerzeniem NATO na Wschód, aby nie spowodowad nawrotu konfrontacji w Europie Środkowej. Szefowie resortów obrony RFN i USA jednoznacznie podkreślali (9 IX 1994 r.), że paostwa Grupy Wyszehradzkiej będą pierwszymi spośród nowych członków Paktu, ale dopiero po dłuższym uczestnictwie w PdP. Tezę tę uzasadniał później wielokrotnie szef amerykaoskiej dyplomacji. Dla „umilenia oczekiwania" kandydatów w siedzibie NATO jesienią 1994 r. rozpoczęły się w Brukseli dyskusje z delegacjami paostw Europy Środkowej na temat współpracy w ramach PdP; w podtekście miały one intencję wywołania u kandydatów wrażenia, że sojusz chce przyspieszyd ich przyjęcie. Brukselskie rozmowy mimowolnie wywołały między kandydatami pewną rywalizację o pierwszeostwo w przyjęciu do NATO. Havel ostrzegał, że pozostawienie niektórych krajów w sferze wpływów Rosji grozi „nową Jałtą". Szef brytyjskiej dyplomacji Malcolm Rifkind w czasie wizyt w stolicach środkowoeuropejskich (II1995 r.) uspokajająco akcentował gotowośd wszystkich kandydatów do podjęcia określonych zobowiązao w ramach NATO. Rada Obrony NATO w grudniu 1994 r. poparła decyzję Rady NATO w sprawie rozpoczęcia studiów nad kwestią rozszerzenia Paktu i zakooczenia ich do kooca 1995 r.; odpowiedniej komórce w Brukseli polecono przyspieszyd realizację indywidualnych programów partnerstwa, postanowiono też wprowadzid od początku 1995 r. dwuletni cykl planowania powiązao sojuszników z „partnerami". Na „partnerów" z Europy Środkowej ostudzające wpływały argumenty wskazujące na niemożliwośd przyjęcia do NATO tych paostw, które miały nierozwiązane konflikty z innymi lub/i nie miały zagwarantowanej kontroli nad siłami zbrojnymi. Dodatkowym powodem odraczania decyzji o przyjmowaniu nowych członków był ogłoszony przez Juppe (3011995 r.) postulat Francji w sprawie dokonania „niezbędnej reformy" sojuszu, polegającej m.in. na nowej roli Francji w NATO oraz na nowym ułożeniu stosunków między NATO a UZE. Inicjatywę poparły następnie inne paostwa (zwłaszcza W. Brytania, Holandia i Niemcy). Nie bez znaczenia był fakt, że od początku 1995 r. wszystkie operacyjne jednostki Bundeswehry na obszarze b. NRD zostały włączone do sił NATO, co było zgodne z decyzjami konferencji paryskiej „2 + 4". Pierwszym wyrazem tendencji do odgrywania przez NATO nowej roli międzynarodowej były zgodne wypowiedzi na monachijskiej konferencji (4-5 II1995 r.) wojskowych i politycznych przedstawicieli paostw członkowskich oraz Polski, Czech i Węgier na temat przyszłej strategii Paktu. Opowiedziano się za większą samodzielnością sił NATO w operacjach pokojowych ONZ, za kierowaniem się przy podejmowaniu tego rodzaju akcji sojuszniczymi celami politycznymi, jak również za samodzielną oceną sytuacji kryzysowych. W imię tej samodzielności w lutym 1995 r. pakt nawiązał współpracę z pięcioma paostwami Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu (Egipt, Izrael, Maroko, Tunezja i Mauretania) na temat zagrożeo ze strony fundamen551 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

talizmu islamskiego. Jednakże demonstracyjna odmowa szefa rosyjskiej dyplomacji podpisania w Brukseli (l XII 1994 r.) Indywidualnego Programu Partnerstwa i dokumentu o specjalnych stosunkach zmuszała sojuszników do rozciągania dyskusji. Kozyriew wręcz oświadczył, że paostwom Europy Środkowej mogą na razie wystarczyd układy partnerskie z NATO i UE. Konsens w sprawie odnowienia międzynarodowej roli NATO ułatwiał Waszyngtonowi uzgodnienie z sojusznikami (20II1995 r.) treści listu Clintona do Jelcyna; znalazło się w nim zapewnienie USA o woli rozbudowy kontaktów z Rosją i uspokajające wyjaśnienie w sprawie planów rozszerzenia NATO. Nieoficjalnym uzupełnieniem listu stała się propozycja zawarcia specjalnego traktatu miedzy zajmującą w Europie szczególną pozycję Rosją a NATO, sformułowana w obszernym artykule zastępcy sekretarza stanu do spraw europejskich Richarda Holbroo-ke'a w pierwszym numerze Foreign Affaires z 1995 r. Publiczne doprecyzowanie tego stanowiska stanowiła brukselska wypowiedź Al Gore'a (27 II), który stwierdził, że tempo poszerzania sojuszu oraz procesu „pogłębienia i wyjaśniania stosunków Rosji w NATO" będą dostosowywane do siebie. Łączne dyskusje nad kwestiami reformy i rozszerzenia NATO oraz układania stosunków z Rosją podjęto poza decyzyjnymi gremiami sojuszu: ministrowie obrony czterech najważniejszych członków NATO (USA, Francji, W. Brytanii i Niemiec) zebrali się w Key West na Florydzie (3 III 1995 r.), aby odnieśd się do trzech warunków rosyjskiej zgody na przyjęcie do NATO paostw Europy Środkowej, przekazanych kilka dni wcześniej przez Moskwę do Waszyngtonu. Chodziło o nierozmieszczanie na tym obszarze broni jądrowej, o rezygnację ze stacjonowania tam obcych wojsk oraz o ustanowienie rosyjsko-NATO-owskiego organu wzajemnych konsultacji. Przedyskutowano też francuską propozycję utworzenia odrębnych struktur dowódczych UZE i specjalnego wydziału do spraw UZE w Kwaterze Głównej NATO. Ministrowie wypowiedzieli się za rozwojem związków transatlantyckich, kształtowaniem nowych stosunków z Rosją i podniesieniem roli wojskowej UZE, ale bez przyjmowania warunków ograniczających swobodę suwerennych decyzji paostw Europy Środkowej i bez podejmowania reform osłabiających obecnośd USA na kontynencie. Pozostały natomiast rozbieżności poglądów w sprawach form gwarancji bezpieczeostwa Rosji i zmiany formuły NATO. Następnie dyskusję podjęli szefowie dyplomacji 15 paostw UE (wśród których 11 należało do NATff} w Carcassone (11 III 1995 r.). Większośd z nich poparła wniosek Juppe, aby NATO i Rosja ożywiły wzajemny dialog i możliwie szybko zawarły pakt bezpieczeostwa. Miałby on zawierad mechanizm wzajemnych konsultacji, wzajemne zobowiązanie do nieagresji oraz wspólną deklarację o defensywnym charakterze sojuszu. Ministrowie opowiedzieli się także za szybką integracją Rosji z Zachodem, w tym za jej przyjęciem do Rady Europy, do WTO i do niektórych prac G-7. Nie zaniechano jednak wewnątrz sojuszu konsultacji na temat jego ekspansji i reform; w ich toku Waszyngton reprezentował pogląd, że „wolniejsze tempo rozszerzania Paktu -jak to w Kongresie USA w imieniu Departamentu Stanu określił Holbrooke (6IV) będzie działało uspokajająco na Rosję". W toku spotkania z szefami sztabów armii paostw NATO i uczestników PdP sekretarz generalny NATO podkreślił (26IV), że rozszerzenie będzie trwało dłużej niż trzy lata. Tymczasem USA zawierały z poszczególnymi uczestnikami PdP porozumienia o ochronie informacji wojskowych (np. z Polską w lutym, a ze Słowacją w marcu 1995 r.), o współpracy

wojskowej (z Węgrami w maju 1995 r.), zaś członkowie Paktu podejmowali inicjatywy tworzenia wspólnych sił z paostwami kandydującymi do sojuszu. Tak np. Dania wraz z Kwaterą Główną NATO podjęła opracowanie planu utworzenia duosko-polsko-niemieckiego korpusu, o czym następnie ministrowie obrony dyskutowali w Danii (11-12 VIII). 552 Po kilku miesiącach niezmiennego zgłaszania weta przeciwko szybkiemu rozszerzeniu NATO Kozyriew na tydzieo przed wizytą Clintona w Moskwie starał się złagodzid te kontrowersje, oświadczając w Waszyngtonie (28IV), że „rozszerzenie NATO nie jest problemem; problemem jest zbudowanie europejskiego bezpieczeostwa". W kręgu Białego Domu i Departamentu Stanu przed wizytą zaczęto wspominad o zaoferowaniu Rosji pełnego członkostwa w NATO. Sygnał ten spotkał się z częściowym zainteresowaniem w rosyjskiej Dumie Paostwowej; Bonn, Paryż i Londyn popierały jednakże uzgodnioną już ideę „szczególnego partnerstwa" NATO z Rosją. Czterogodzinna rozmowa Clintona z Jelcynem na Kremlu (10 V) nie doprowadziła do porozumienia w sprawie rozszerzenia NATO. Prezydent USA ostrożnie przyjął rosyjską interpretację, aby sprawę traktowad jako element szerszej „architektury bezpieczeostwa w Europie" i omawiad ją w toku następnych spotkao na „szczycie" G-7 w Halifax oraz podczas obchodów 50-lecia ONZ w Nowym Jorku. Natomiast prezydent Rosji zgodził się na podpisanie Indywidualnego Programu Partnerstwa. W sumie, zgodnie z przewidywaniami większos'ci obserwatorów, „szczyt" moskiewski nie przyspieszył ani nie opóźnił poszerzenia NATO. Nie ułatwił też poszukiwania jego nowej tożsamości. Tymczasem kontynuacja PdP i dyskusja wewnątrz NATO przyczyniły się do tego, że parlamentarne Zgromadzenie Północnoatlantyckie 31 paostw przyjęło w Budapeszcie (29 V) drugie sprawozdanie grupy roboczej (pierwsze zostało przyjęte w listopadzie 1994 r.) o przygotowywanym studium na temat rozszerzenia Paktu. Rozpatrywało ono techniczne, polityczne i geostrategiczne wymiary rozszerzenia, a zarazem uzasadniało, dlaczego NATO należy rozszerzyd, oraz kto, kiedy i jak powinien byd przyjmowany do sojuszu. Wśród tych uzasadnieo ważne miejsce zajmowała perspektywa dialogu z Rosją. Rada NATO w czasie obrad w holenderskim Noor-dwijk (30 V) zgodziła się na ustanowienie z Moskwą „specjalnego dialogu". Nazajutrz na specjalnym posiedzeniu tego gremium Kozyriew, który do ostatniej chwili nadawał co do stanowiska Rosji sprzeczne sygnały, podpisał Indywidualny Program Partnerstwa i dokument o specjalnych stosunkach między Rosją a NATO. „W imię stabilności i bezpieczeostwa w Europie" strony zobowiązały się do wymiany informacji, konsultacji politycznych oraz współpracy w kwestiach bezpieczeostwa i utrzymania pokoju. Przy okazji Kozyriew ponownie wyraził sprzeciw wobec rozszerzaniu NATO i sugerował przekształcenie tego sojuszu w organizację czysto polityczną. Sekretarz generalny NATO w uspokajającym tonie zapowiedział w Kopenhadze (19 VI), że opracowywane studium zostanie udostępnione Moskwie przed omawianiem go na Radzie NATO. Sojusz - stwierdził - przestaje byd jedynie blokiem wojskowym i w coraz większym stopniu staje się blokiem politycznym, który nie chce drażnid Rosji, lecz prowadzid z nią dialog. Z takim nastawieniem USA i NATO od września 1995 r. wysyłały zespoły ekspertów do stolic 26 paostw uczestniczących w PdP w celu omawiania warunków członkostwa w sojuszu i promowania osiągnięd PdP. M.in. w Polsce przebywał (28-29 IX) szef Połączonych Sztabów Sił Zbrojnych USA gen. John Shalikashvili, by rozmawiad o napotykającej na sprzeciw Wałęsy i kierownictwa Sztabu Generalnego cywilnej kontroli nad wojskiem. Perry w tymże miesiącu odwiedził pozostałe paostwa Grupy Wyszehradzkiej. W toku przeprowadzanych rozmów przed-

stawiciele RFN i niektórych innych paostw wypowiadali się przeciwko forsowaniu na początku włączenia republik bałtyckich do NATO, aby nie drażnid Rosji. Zarazem przedstawiciele NATO i paostw kandydujących do Paktu reagowali dośd spokojnie na powtarzane przez Moskwę ostrzeżenia przed jego rozszerzaniem. Ze zrozumieniem nacisku sytuacji wewnętrznej na wypowiedzi Jelcyna przyjęto również jego groźbę (8 IX), iż rozszerzenie NATO na Wschód i włączenie do niego byłych partnerów Moskwy z dawnego Układu Warszawskiego spowoduje, że „pożar wojny ogarnie całą Europę". Sekretarz generalny 553 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

NATO spokojnie stwierdził (10IX), że „kontynuujemy prace i dyskusje nad rozszerzeniem Paktu (...) Nie zaakceptujemy weta Moskwy". Rada Ambasadorów NATO w Brukseli bez zwłoki przyjęła (20IX1995 r.) przygotowany dokument, który uzasadniał dlaczego i jak dojdzie do rozszerzenia Paktu. Stwierdzono w nim, że zagwarantuje to bezpieczeostwo międzynarodowe na kontynencie i zapobiegnie nowym podziałom w Europie, ale nie osłabi mechanizmów decyzyjnych w samym Pakcie. Za podstawowy sposób dochodzenia nowych paostw do członkostwa uznano realizację programów PdP. Do warunków uzyskania członkostwa zaliczono: system demokratyczny i gospodarkę rynkową; cywilną kontrolę nad wojskiem; przejrzystośd budżetu wojskowego; uregulowane problemy granic i mniejszości narodowych; przestrzeganie praw człowieka; gotowośd do poniesienia kosztów związanych z członkostwem oraz do uczestnictwa we wszystkich działaniach sojuszu. Zapowiedziano, że rozszerzenie powinno przebiegad ewolucyjnie, aby umacniad stabilnośd i bezpieczeostwo w całej Europie. Studium o rozszerzeniu NATO wręczono (28IX 1995 r.) w Brukseli 26 ambasadorom paostw uczestniczących w PdP. Brak w nim wzmianki o konieczności rozmieszczenia broni jądrowej i sił zbrojnych NATO na terytoriach nowych członków odczytano powszechnie jako ustępstwo wobec Moskwy. Mimo to protestowała ona przeciwko promowaniu w dokumencie zasady rozszerzania Paktu oraz ostro zareagowała na oświadczenia Wałęsy i Klausa o możliwości stacjonowania w przyszłości broni jądrowej na terytoriach obu paostw. W nawiązaniu do decyzji Rady NATO w Noordwijk władze Paktu skierowały do Moskwy (26 IX) propozycję zawarcia układu ramowego, wyrażając przy tym oczekiwanie „aktywnej współpracy i konstruktywnych kontaktów z Rosją, ponieważ w pełni uznaje on ważną rolę Rosji, jaką odgrywa ona w sprawach bezpieczeostwa w Europie". Dla stworzenia lepszego klimatu dyskusji Rada Europy tegoż dnia odblokowała proces przyjmowania Rosji (mającej od stycznia 1992 r. status „gościa specjalnego"), zakooczony pozytywnie pod koniec marca 1996 r. W przeciwieostwie do studium o rozszerzeniu NATO raport na sesję Zgromadzenia Północnoatlantyckiego w Turynie (9-10 X 1995 r.) wspominał już o terminie rozpoczęcia rozmów z kandydatami w drugiej połowie 1996 r. oraz o ratyfikacji pierwszych porozumieo przed koocem 1998 r. Wypowiadał się on wyraźnie przeciwko rozmieszczaniu na terytoriach -^howych paostw broni jądrowej i obcych wojsk. Podkreślał zarazem znaczenie „specjalnych stosunków" z Rosją i Ukrainą. Ministrowie obrony paostw należących do Paktu na spotkaniu w Williamsburgu uzgodnili (5

X) spowolnienie procesu rozszerzania sojuszu do czasu wyklarowania się sytuacji w Rosji po wyborach parlamentarnych i prezydenckich. Na zewnątrz przedstawiciele NATO tłumaczyli, że chodzi jedynie o stopniowe i rozważne podejmowanie decyzji w sprawie przyjmowania nowych członków, a także o zgodę Rosji na udział w operacji pokojowej NATO w Bośni i Hercegowinie. W tym duchu (X 1995 r.) grupa ekspertów NATO udała się na dyskusję w sprawie studium o rozszerzeniu Paktu do stolic Węgier, Ukrainy, Polski, republik bałtyckich, Białorusi i Czech. W następnym tygodniu druga grupa podjęła podobną podróż do stolic Słowenii, Słowacji, Rumunii, Bułgarii i Albanii. Rozmawiali oni z przedstawicielami szefów paostw, rządów i parlamentów. Specjalna misja przeprowadziła analogiczne rozmowy także w Moskwie (23-25 XI). Po wszystkich tych rozmowach ministrowie obrony paostw NATO na wspólnym spotkaniu (29 XI) stwierdzili „intensyfikację dialogu z zainteresowanymi partnerami i umacnianie się PdP". Jesienią 1995 r. w ewolucji NATO zaznaczył się pewien nowy element. Francja starała się wykazad dla obaw Rosji przed rozszerzeniem większe zrozumienie niż inni jego członkowie. Chirac na zakooczenie wizyty Jelcyna we Francji (21-22 X) stwierdził, że bezpieczeostwo 554 europejskie powinno opierad się na trzech filarach: amerykaoskim, europejskim i rosyjskim; wszystkie one powinny byd nadzorowane przez OB WE; nawiązał w ten sposób do głoszonej od dawna koncepcji Moskwy. Szef paostwa francuskiego dodał, iż „trzeba takiej współpracy miedzy wszystkimi zainteresowanymi stronami a Rosją, by pozwoliło to utworzyd w Europie system bezpieczeostwa do zaakceptowania przez wszystkich i zapewniający rzeczywiste bezpieczeostwo każdemu". Obaj prezydenci ogłosili utworzenie wspólnej komisji do spraw bezpieczeostwa na kontynencie. Drugim aktem Francji w sprawie NATO była zapowiedź ministra spraw zagranicznych Herve de Charette na posiedzeniu Rady NATO w Brukseli (5 XII), że Francja zwiększy swój udział w gremiach Paktu (w których była nieobecna od 1966 r.) w osobie ministra obrony i w technicznej współpracy wojskowej (m.in. w związku z obecnością 10 tyś. żołnierzy francuskich w Bośni pod dowództwem NATO). Ambasador francuski przy NATO wyjaśnił (1711996 r.) przedstawicielom pozostałych paostw członkowskich, że Francja gotowa jest dyskutowad kwestie polityki jądrowej na forum Rady NATO, aby w ten sposób „nadad nowy impuls" reformom wewnętrznym w Pakcie. Zapowiedział też, że Paryż zacieśni współprace ze strukturami wojskowymi (poza Komitetem Planowania Jądrowego i Grupą Planowania Jądrowego), jeżeli Pakt uwzględni w działalności europejską tożsamośd w dziedzinie obrony i bezpieczeostwa. Francja proponowała, aby UE i UZE wzięły na siebie częśd odpowiedzialności za obronę krajów członkowskich, odciążając w ten sposób USA. Po ogłoszeniu przez Chiraca (23 II1996 r.) rozpoczęcia przygotowao Francji do utworzenia jej armii zawodowej, de Charette starał się uzasadnid Zgromadzeniu Narodowemu (19 III), że udział Francji w organach NATO jest elementem odnawiania się tego Paktu, ale nie oznacza jej powrotu do zintegrowanej struktury wojskowej, gdyż Francja będzie oczekiwad zarysowania tożsamości europejskiej obrony równolegle z określeniem wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeostwa w ramach Unii Europejskiej. Na tle tych tendencji doszło do zderzenia Paryża z Waszyngtonem na tle wyboru kandydata na nowego sekretarza generalnego NATO. Kiedy Francuzi uzgodnili z Brytyjczykami i Niemcami kandydaturę znanego polityka holenderskiego i nagłośnili jego nazwisko, Amerykanie sprzeciwili się tej kandydaturze. Co więcej, rzecznik Departamentu Stanu pouczył Francuzów (14

XII 1995 r.): „W kwestii wyboru sekretarza generalnego musi panowad konsens. USA są wiodącym paostwem w sojuszu. I w osiąganiu konsensu będą miały swój udział". Paryż wziął następnie odwet i zawetował wysuniętą przez Amerykanów kandydaturę polityka duoskiego, uzasadniając swój sprzeciw faktem, że Dania nie należy do UZE. Kompromis zaistniał dopiero wokół osoby socjalisty hiszpaoskiego Javiera Solany, który otrzymał nominację Rady NATO (5 XII 1995 r.). W atmosferze wielokanałowych dyskusji z uczestnikami PdP Rada NATO na posiedzeniu w Brukseli (5 XII) zapowiedziała jedynie zaproponowanie paostwom zainteresowanym członkostwem indywidualnych, dwustronnych i wielostronnych konsultacji oraz partnerstwa politycznowojskowego przez cały 1996 r. Stwierdziła przy tym, że uczestniczenie w zintensyfikowanym dialogu nie oznacza, iż każde paostwo partnerskie otrzyma zaproszenie NATO do negocjacji w sprawie członkostwa. Rada postanowiła też, że wnioski z tej fazy konsultacji dla procesu rozszerzania NATO wraz z wnioskami w sprawie modernizacji politycznych i wojskowych struktur Paktu, wyciągnie w grudniu 1996 r. (tzn. po wyborach prezydenckich w Rosji i USA). Następnego dnia na spotkaniu szefów dyplomacji 42 paostw Rady Współpracy Północnoatlantyckiej Rosja wyraziła sprzeciw wobec idei rozszerzenia NATO, zaś członkowie Paktu wypowiadali się na ten temat wstrzemięźliwie, gdy przedstawiciele paostw Europy Środkowej, zwłaszcza uczestni555 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

czących w operacji bośniackiej, chętnie posługiwali się bliskim kalendarzem decyzji w sprawie rozszerzenia. Zgodzono się jedynie na oświadczenie, że każde paostwo powinno rozwijad u siebie stosunki cywilno-wojskowe zgodnie z własnymi osobliwościami narodowymi. Na podstawie postanowienia grudniowej sesji Rady NATO opracowano warunki dwustronnych konsultacji z paostwami ubiegającymi się o członkostwo. Rada Ambasadorów NATO przedstawiła je (26 I 1996 r.) ambasadorom 27 paostw uczestniczących w PdP, a zwłaszcza 11 paostw najbardziej zainteresowanych drugą fazą procesu poszerzania NATO (od Estonii po Albanię). Konsultacje miały służyd sformułowaniu przez władze NATO precyzyjnych kryteriów członkostwa - od wojskowych po ekonomiczne - oraz zebraniu reakcji na studium o poszerzeniu Paktu. Węgry już następnego dnia poinformowały Javiera Solanę o gotowości do rozpoczęcia konsultacji na temat warunków członkostwa w NATO; Budapeszt liczył na wpływ faktu goszczenia na swym terytorium oddziałów amerykaoskich w trzech bazach (z których były one wysyłane do Bośni) oraz jednostek duoskich, fioskich, norweskich, polskich i szwedzkich w funkcjonującej od l lutego 1996 r. bazie logistycznej Brygady Nordyckiej. Po Węgrzech pozostałe paostwa „11" zgłaszały gotowośd konsultacji i projekty programów swego uczestnictwa w PdP w 1996 r. Ton owemu dialogowi nadawał sekretarz generalny NATO, który od początku lutego do początku maja odwiedzał stolice paostw członkowskich i aspirujących do członkostwa, powtarzając w zasadzie tezy uzgodnione na grudniowej sesji Rady NATO. Javier Solana powtarzał, że w otwarciu sojuszu nie chodzi o izolację Rosji. Na zakooczenie swej wizyty w Warszawie podkreślił (18IV), że Rosja „jest krajem niezwykle ważnym dla bezpieczeostwa europejskiego". Jednak właśnie w Warszawie najostrzej sformułował też tezę o niedopuszczalności weta paostw trzecich wobec rozszerzenia NATO. Przebywający osobiście w Moskwie Major i Kohl nie wy-

mieniali ani dat, ani kandydatów do NATO; taką postawę prezentował także sekretarz stanu USA na spotkaniu z 12 ministrami spraw zagranicznych paostw Europy Środkowej w Pradze (20 III). W tym czasie szef rosyjskiej dyplomacji starał się lansowad (m.in. w Warszawie 15 III) koncepcję, aby bezpieczeostwo paostw Europy Środkowej zapewnid dwustronnymi układami gwarancyjnymi. Zachód nie przyjmował tej koncepcji, była jednak widoczna jego sympatia dla Jelcyna, co na pięd miesięcy przed wyborami rosyjskimi znalazło wyraz w poparciu Waszyngtonu dla rozłożenia na raty spłaty 45 mld USD rosyjskiego długu i dla udzielenia Rosji no\^bgo kredytu przez MFW w wysokości aż 9 mld USD. Javier Solana w artykule dla „Niezawi-simoj Gaziety" (19 III) zapewnił, że NATO nie wiąże ze swoim rozszerzeniem na Wschód żadnych planów zmiany składowania i liczebności broni jądrowej. Ze swej strony Moskwa zgodziła się podpisad z NATO porozumienie o specjalnych stosunkach oraz wysład swoją misję łącznikową do Kwatery Głównej NATO. Druga faza dialogu z kandydatami do NATO rozpoczęła się w Brukseli (18 IV) wspólnym spotkaniem ekspertów Paktu i 13 paostw zainteresowanych indywidualnym dialogiem o warunkach przyszłego członkostwa oraz Finlandii (która nie wyrażała zainteresowania członkostwem). Po trzech tygodniach podjęto oddzielne konsultacje dwustronne, prowadzone z reguły na szczeblu wiceministrów spraw zagranicznych i obrony oraz zastępcy sekretarza generalnego NATO do spraw politycznych. Do konsultacji zgłosiło się 14 spośród 27 uczestników PdP, ale nie było wśród nich Rosji. Polska przeprowadziła pierwsze konsultacje 7 maja 1996 r. Zakres konsultacji obejmował: kwestie polityczne, w tym politycznej kontroli nad wojskiem; sprawy wojskowofinansowe, a zwłaszcza interoperacyjności i standaryzacji; procedury dialogu i terminarza spotkao. W toku konsultacji paostwa kandydujące przedstawiały narodowe plany integracji z NATO oraz własne wątpliwości i pytania do opublikowanego we wrześniu 1995 r. „Studium o poszerzaniu". 556 Zewnętrzne echo prowadzonych konsultacji wzmacniało powszechnośd przeświadczenia o nieuchronności poszerzenia NATO. Przeciwnicy poszerzenia zaczęli więc wysuwad propozycje zastępcze lub uzupełniające. Moskwa domagała się rozciągnięcia procesu przyjmowania nowych członków, ograniczenia sfery przynależności nowych członków do więzi politycznych (bez zobowiązao wojskowych w ramach art. 5 Paktu) oraz utworzenia strefy bezatomowej, która objęłaby obszar paostw ubiegających się o członkostwo w NATO, a także Białorusi i Ukrainy. Na łamach dziennika ,JViezawisimaja Gazieta" opublikowano (14 V) „plan Łukina", przewodniczącego komitetu Dumy Paostwowej do spraw zagranicznych, który postulował ogłoszenie przez NATO moratorium na określenie przyjmowania nowych członków oraz rozbudowania funkcji i zwiększenia roli UZE i Rady Europy jako alternatywy poszerzenia Paktu. Z „planem" polemizowali rosyjscy zwolennicy poszerzenia NATO (w tym prorektor moskiewskiego Instytutu Stosunków Międzynarodowych Andriej Zagorski). Propozycję utworzenia strefy bezatomowej popierała wszakże od dawna Ukraina, która zapowiedziała bycie paostwem bezatomowym już w swej deklaracji niepodległości (16 VII 1991 r.), a po staniu się takim paostwem (l VI1996 r.) ustami prezydenta Kuczmy postulowała utworzenie strefy bezatomowej od Morza Czarnego do Bałtyku. Teiaz za strefą bezatomową wypowiedziały się także Białoruś (3 i 11 VII) i Łotwa (12 VII). Członkowie NATO i kandydaci do Paktu nie podejmowali propozycji przedstawionych przez Łukina. Tłumaczyli jedynie, że Rosja nie powinna czud się zagrożona przyszłym rozszerzeniem sojuszu. Zawiedzionych przedłużaniem się dyskusji kandydatów do NATO pocieszano zapowiedziami udziału uczestników PdP w planowaniu misji pokojowych oraz możliwości za-

warcia porozumienia o nierozmieszczaniu w czasie pokoju broni jądrowej i zagranicznych wojsk na terytoriach nowych członków Paktu. Wraz z nową fazą dyskusji o rozszerzeniu NATO ożywiły się wewnątrz Paktu debaty nad jego reformą i odnowieniem, czego niezmiennie domagała się Francja, a od wiosny 1996 r. od zewnątrz nalegała na to Rosja. W przemówieniu wygłoszonym na wspólnym posiedzeniu obu izb Kongresu USA (l II 1996 r.) Chirac wzywał do odnowienia partnerstwa między Europą a Stanami Zjednoczonymi. Miałoby to znaleźd wyraz w podpisaniu nowej „karty atlantyckiej", w możliwościach angażowania europejskich sił zbrojnych w operacjach, w których nie zechcą uczestniczyd Stany Zjednoczone, jak również w zaproponowaniu Rosji odpowiedniego traktatu równolegle z rozszerzaniem sojuszu. Prezydent niejako rozszerzył więc podpisany już w Madrycie (3 XII 1995 r.) „Nowy Program Transatlantycki", który założył różnorodne działania Unii Europejskiej, USA i NATO na rzecz powiązao Europy i Ameryki. Chodziło mu także o to, aby ów katalog intencji stosowad w konkretnych przedsięwzięciach, ważne było więc dlao poparcie Clin-tona dla koncepcji utworzenia przez europejskich członków NATO silniejszej struktury obronnej. Po tym kompromisie Waszyngton i Paryż mogły wreszcie po dłuższych dyskusjach dojśd do porozumienia (29II) w sprawie utworzenia „wielonarodowych sił interwencyjnych"; uzgodnienie otwierało drogę do porozumienia w tej sprawie wszystkich członków NATO. Sekretarze generalni NATO i UZE, Javier Solana i Jose Cutileiro, podpisali w Brukseli (6 V) „porozumienie o bezpieczeostwie", gwarantujące lepszą koordynację działao obu organizacji. Pakt zobowiązywał się do przekazywania UZE informacji wojskowych i udostępnienia jej swoich kodów bezpiecznej łączności, umożliwiając tym samym podejmowanie operacji wojskowych bez udziału USA, ale z wykorzystaniem sprzętu i baz NATO. Waszyngton nie zgodził się jednak na powołanie wyłącznie europejskiej struktury dowodzenia w łonie Paktu. Kompromisu w tej kwestii zaczęto ponownie szukad w nieformalnym spotkaniu ministrów obrony USA, Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec w Londynie. Uzgodniono wówczas, iż każdorazowo będzie możliwe utworzenie doraźnego sztabu europejskiego Połączonych XX/X. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

557

1 Sil Szybkiego Reagowania (Combined Joint Task Forces - CJTF), ale podjęcie operacji wyłącznie europejskiej będzie wymagało w każdym przypadku zgody Rady NATO. W ten sposób zamierzano podkreślid polityczną i operacyjną tożsamośd obrony europejskiej, a zarazem rozwiad wątpliwości co do jedności NATO oraz trwałości obecności amerykaoskiej w Europie. Paryż mógł pochwalid się wkładem w odnowę NATO i usprawiedliwiad swój powrót do struktur wojskowych Paktu. Koncepcję i zasady organizacyjne CJTF przyjęła Rada Ambasadorów „16" w Brukseli (15 V). Za prototyp takich sił uznano półroczne doświadczenia IFOR w Bośni i Hercegowinie; oznaczało to przyjęcie założenia, że w operacjach tych sił dopuszczono udział oddziałów spoza NATO. Rada Ambasadorów postanowiła także utworzyd Grupę do Spraw Koordynacji Polityki, tzn. głównie doradzania sposobów najlepszego wykorzystania sil międzynarodowych. Z powyższych względów wiosenna sesja Rady NATO, odbywająca się po raz pierwszy w Berlinie (3 V1996 r.), była poświęcona głównie kwestiom związanym z dopasowywaniem struktur Paktu do udziału w pokonywaniu zbrojnych kryzysów w regionach oraz z zapo-

bieganiem zagrożeniom powstającym także poza obszarem paostw członkowskich NATO. W tym kontekście rozpatrywano też projekt szczególnego partnerstwa NATO z Rosją i Ukrainą. Ponadto Rada NATO zatwierdziła uzgodnienia Rady Ambasadorów w sprawie utworzenia CJTF i podporządkowania ich UZE, którą uznał za zbrojne ramię Unii Europejskiej; wyznaczyła w ten sposób kierunki reformy NATO w nowej sytuacji geopolitycznej i geostrategicznej w Europie. Następnego dnia Rada NATO spotkała się według specjalnej formuły „16 + l" z Primakowem. Zapewniła go, że NATO, nie zamierza wzmacniad swych sił u granic Rosji. Szef rosyjskiej dyplomacji zadeklarował, że „Rosja pragnie rozwijad stosunki z Paktem i z zadowoleniem wita deklarację rozmów z nią, złożoną przez 16 ministrów". Bezpośrednio po tych rozmowach ministrowie „16" obradowali w ramach Północnoatlantyckiej Rady Współpracy wraz z 20 ministrami paostw uczestniczących w PdP i 4 o statusie obserwatora. Zastanawiali się nad pogłębieniem PdP i poszerzeniem NATO. Gremium to dobrze przyjęło decyzję Rady NATO i stanowisko Rosji. Zapowiedź CJTF odebrano jako ważną przesłankę powiększenia Paktu oraz zwiększenia jego możliwości wywiązywania się z gwarancji bezpieczeostwa wobec paostw Europy Środkowej bez konieczności rozmieszczania na ich obszarze silnych jednostek (a tym samym drażnienia Rosji). Po berlioskiej sesji Rady NATO po raz pierwszy od trzydziestu lat francuski minister obrony Charles Milion uczestniczył w posiedzeniu Komitetu Wojskowego NATO w Brukseli (13 VI), w którym szef francuskiego Sztabu Generalnego brał udział już od grudnia 1955 r. Z wysłaniem oficerów do poszczególnych dowództw Paktu czekano jednak w Paryżu do wejścia w życie ich zdecydowanej w Berlinie reformy oraz do skonkretyzowania tożsamości europejskiej obrony w postaci CJTF. Francja przygotowywała się do włączenia swoich misji przede wszystkim do biur Międzynarodowego Sztabu Wojskowego, będącego organem wykonawczym Komitetu Wojskowego. Zamierzała też uczestniczyd aktywnie w opracowywaniu i weryfikacji okolicznościowych planów i scenariuszy kryzysowych. Tą drogą chciała wpływad na uproszczenie struktur dotychczasowych dowództw (ukształtowanych pod wpływem „zimnej wojny"), nadawanie im charakteru międzynarodowego, ich rozmieszczanie i podporządkowanie, a także na podział wydatków i funkcjonowanie infrastruktury. Paryż ujawnił też (22 VII), że jednym z podstawowych warunków uczestnictwa Francji w strukturach wojskowych Paktu było przyznanie jej stanowiska jednego z trzech głównych dowódców regionalnych NATO w Europie; chodziło jej zwłaszcza o usytuowane w Neapolu dowództwanapołudniowąEuropę. Temu postulatowi sprzeciwiły się USA, RFN i Wiochy. Francja domagała się też przyznania oficerowi europejskiemu stanowiska pierwszego zastępcy głównego dowódcy NATO, a to ze względu na potrzebę samodzielnego prowadzenia operacji wojskowych przez europejskich członków Paktu bfe zgody i udziału USA. Oczekiwano, że decyzje w tych sprawach zostaną podjęte wraz z restrukturyzacją Paktu do kooca 1996 r. Zamierzone na dłuższy okres, publicznie głoszone reformy NATO stanowiły ważne obok oporów Moskwy - uzasadnienie odwlekania decyzji o poszerzeniu Paktu. Latem 1996 r. na różnych sympozjach przedstawiciele USA i NATO coraz częściej mówili o „wzmocnionym partnerstwie", jakie byłoby zaoferowane wszystkim uczestnikom PdP, jeśli będzie opóźniad się otwieranie NATO, albo tym, którzy nie zostaną zaproszeni do członkostwa w NATO w pierwszej kolejności (jak paostwa bałtyckie i bałkaoskie). „Wzmocnione partnerstwo" miałoby polegad na silniejszym wiązaniu „paostw partnerskich" z paostwami „16", ale bez zobowiązania tych ostatnich do udzielania im gwarancji bezpieczeostwa i przyszłego członkostwa w NATO.

Ponowny wybór Jelcyna uspokoił atmosferę stosunków między NATO a Rosją. Ze strony rosyjskiej towarzyszące temu wypowiedzi i deklaracje były raczej w kwestii sprzeciwu wobec rozszerzania NATO umiarkowane w tonie. Przedstawiciele NATO i jego paostw członkowskich nie wnosili na ogół nowych akcentów w kwestii przyspieszania reform Paktu i przyjmowania do niego nowych członków. Jednakże sekretarz generalny NATO głosił (21 VII), że od spotkania berlioskiego ujawniła się dynamika głębokiego odnawiania Paktu, który będzie miał „nowe zadania, nowe struktury, nowych członków, nowe stosunki z Rosją i nowy system obrony Europy". Uchwalona przez Kongres USA (23 VII) ustawa „o ułatwieniu rozszerzenia NATO" i poparcie jej przez Clintona, świadczyły o tym, że wyróżnione w niej trzy paostwa Europy Środkowej (Polska, Czechy i Węgry) mają szansę wejścia do Paktu i mogą poprzez to dowieśd jego rzeczywistej ewolucji, potwierdzid jego nową rolę na scenie europejskiej. Zwracało też uwagę, że w miarę narastania atmosfery przed wyborami prezydenckimi w USA Partia Republikaoska (m.in. podczas konwencji w San Diego) coraz aktywniej postulowała rozszerzenie NATO o Polskę, Czechy i Węgry. Ewolucja NATO w kierunku rozszerzającym możliwości jego oddziaływania na inne paostwa bez utraty własnej konsystencji i spoistości, wywarła wpływ na ewolucję Unii Zachodnio-Europejskiej. Organizacja ta, wewnątrz której Francja niejednokrotnie przeciwstawiała dominacji USA odmiennośd interesów europejskich, pozostawała w cieniu wizji euroatlantyc-kich. Na tle narastania konfliktu w byłej Jugosławii i w związku z dyskusjami w NATO na temat potrzeby organizowania operacji pokojowych, zaczai w UZE dojrzewad pogląd, iż organizacja ta może organizowad tego rodzaju misje pod auspicjami KBWE. Pojawiła się także idea stowarzyszenia z UZE paostw nieczłonkowskich, aby -jak to uzasadniał francuski minister spraw zagranicznych, Roland Dumas w sierpniu 1991 r. - wzmocnid „europejski filar NATO". Przydatnośd tej idei wzrosła jesienią, kiedy zaczęto zastanawiad się nad możliwością tworzenia sił szybkiego reagowania w oparciu o infrastrukturę NATO, a zatem i wizją nowej roli UZE. Pod wpływem Francji traktat z Maastricht zawarł program działania dla UZE w części dotyczącej polityki obronnej Unii Europejskiej. Po dołączeniu do „9" UZE Hiszpanii i Portugalii zgłosili się nowi kandydaci na członków. Decyzję w sprawie Grecji i Turcji opóźniały przez dłuższy czas ich animozje wzajemne. Dopiero w listopadzie 1992 r. w skład UZE przyjęto Grecję, podczas gdy Turcja, Norwegia i Islandia otrzymały status paostw stowarzyszonych. Irlandii i Danii przyznano natomiast status paostw obserwatorów. Do takiego też statusu zaczęły aspirowad paostwa Europy Środkowej. Na spotkanie ministrów spraw zagranicznych i obrony paostw członkowskich UZE w Petersbergu (19 VI 1992 r.) zostali zaproszeni ich odpowiednicy z Bułgarii, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii i Węgier. Uzgodnili oni intensyfikację stosunków wzajemnych, coroczne spotkania na szczeblu 559 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

ministrów oraz spotkania Forum Konsultacyjnego, złożonego ze Stałej Rady UZE i ambasadorów paostw Europy Środkowej. Deklaracja Petersberska określiła UZE jako obronny komponent Unii Europejskiej, a zarazem uzupełnienie i europejski filar NATO. Członkowie UZE postanowili powoład - na wzór Eurokorpusu francusko-niemieckiego - narodowe i między-

narodowe oddziały UZE, których można by użyd zgodnie z zasadami Karty NZ, dokumentów KBWE oraz przepisami konstytucyjnymi poszczególnych paostw. Deklaracja Petersberska zastrzegła także, że stowarzyszanie z UZE będzie uzależniane od postępów w integracji ze Wspólnotą Europejską. Od początku 1993 r. UZE przeniosła siedzibę z Londynu do Brukseli, aby byd bliżej centrów Wspólnot Europejskich i NATO. Pozostawało już tylko 5 lat do wygaśnięcia Traktatu Brukselskiego z 1948 r., który powołał Unię Zachodnią i stworzył podstawę pod UZE. W związku z tym w jej niektórych paostwach członkowskich odezwały się głosy za przekazaniem po tym terminie jej kompetencji Radzie Europejskiej, Komisji Wspólnot Europejskich i Parlamentowi Europejskiemu. Tendencji tej przeciwstawiło się zdecydowanie Zgromadzenie Parlamentarne UZE na 38 sesji w Paryżu (14-15 VI1993 r.), licząc swoje powstanie od 1954 r. i wskazując na bezsilnośd Wspólnoty Europejskiej w sprawie konfliktu zbrojnego na Bałkanach. Kierownictwo UZE nie chciało jednakże wybiegad przed NATO w kwestii stowarzyszania z nią paostw Europy Środkowej. Na razie zdecydowało się więc przyjąd (9 V 1994 r.) 9 paostw tego obszaru (Bułgarię, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Polskę, Rumunię, Słowację i Węgry) jako partnerów stowarzyszonych, którzy nabywali prawo uczestniczenia w dyskusyjnych fazach procesów decyzyjnych UZE. W 40. rocznicę UZE jej Zgromadzenie Parlamentarne z inicjatywy francuskiej zorganizowało w Paryżu (17-18 X 1994 r.) kolokwium na temat bezpieczeostwa, w którym uczestniczyli delegaci 10 paostw członkowskich oraz 17 paostw mających status członka stowarzyszonego (3), partnera stowarzyszonego (9), albo obserwatora (5). Zaproszono też delegację rosyjskiej Dumy Paostwowej. W toku dyskusji stwierdzono bezsilnośd Europy wobec konfliktów na Bałkanach i na obszarze b. ZSRR. Postulowano więc przyspieszoną ewolucję UZE, aby mogła ona odgrywad większą rolę „w obronie europejskiej" w związku z tworzeniem NATO-wskich sił szybkiego reagowania (CJTF). Zgodzono się z francuską tezą, że po to, aby UZE mogła stad się rzeczywiście „zbrojnym ramieniem UE", musi ona do początku XXI w. osiągnąd samodzielnośd operacyjną. Znaczyło to, że UZE powinna opracowad własną doktrynę bezpieczeostwa i obrony, zawrzed porozumienie z NATO o zasadach korzystania z jej środków wojskowych, podjąd realizację infrastrukturalnych programów militarnych i własnego systemu wyspecjalizowanych jednostek międzynarodowych (naziemnych, morskich i powietrznych). Postulowano też, aby zaawansowanie powyższych celów zakooczyd międzyrządową konferencją paostw członkowskich UZE, przebiegającą równolegle do międzynarodowej konferencji UE. Konferencja mogłaby przekształcid UZE w organizację partnerską i rzeczywiście komplementarną wobec NATO. Wsparcie powyższych wniosków rządu francuskiego przez parlamentarzystów UZE zachęciło Paryż do działao na płaszczyźnie międzynarodowej; w ich konsekwencji sesja Rady Ministrów UZE wraz z partnerami stowarzyszonymi w Lizbonie (15 V 1995 r.) przyjęła wspólnie opracowany dokument o bezpieczeostwie europejskim. Omawiano w nim „wspólne interesy i zagrożenia", zwłaszcza stosunki między UZE a UE i NATO, jak również relacje między Rosją a zachodnimi organizacjami bezpieczeostwa i OBWE. Przewodnia teza dokumentu głosiła, że poszerzaniu organizacji zachodnioeuropejskich powinno towarzyszyd umacnianie współpracy ze wszystkimi paostwami europejskimi, zwłaszcza z Rosją i Ukrainą. Sposoby przeciwdziałania różnym zagrożeniom bezpieczeostwa (od sporów granicznych po terroryzm, narkomanię i niele560 galną imigracje) postanowiono określid na następnej sesji ministerialnej. Przy Sekretariacie Ge-

neralnym UZE w Brukseli postanowiono utworzyd Centrum Monitorowania Operacji (pokojowych, humanitarnych i innych) oraz sekcje odpowiedzialną za sprawy wywiadowcze. Mimo ogólnej zgody na temat „wspólnych interesów i zagrożeo", między członkami UZE nie było jednomyślności co do sposobów przeciwdziałania zagrożeniom. Sekretarz generalny na spotkaniu w Wiedniu (12 VI1995 r.) twierdził np., że skoro UZE ma otrzymad dostęp do instalacji wojskowych NATO, to nie należy otwierad jej dla nowych paostw, zanim nie będzie pewne, że zostaną one przyjęte do Paktu. Na sesji Rady Ministrów UZE w Madrycie (14 XI 1995 r.) przedstawiciel brytyjski wypowiadał się przeciwko wiązaniu UZE z Unią Europejską, co uniemożliwiło uzgodnienie wspólnego stanowiska przed konferencją przeglądową traktatu z Maastricht, chociaż wszystkie pozostałe paostwa dążyły do stopniowego łączenia UZE z Unią Europejską. W dokumencie „Bezpieczeostwo europejskie: wspólna koncepcja 27 paostw UZE", opracowanym w myśl zaleceo konferencji lizbooskiej, wszyscy uczestnicy sesji zgodnie uznali, że bezpieczeostwo Europy wymaga połączenia integracji z bezpieczeostwem i obroną, ścisłego współdziałania organów UZE i UE oraz przestrzegania niepodzielności bezpieczeostwa sojuszu atlantyckiego. Na sesji Zgromadzenia Parlamentarnego UZE w Paryżu (4-5 XII) przeważyła intencja zacieśnienienia stosunków tej organizacji z NATO i UE, w tym także w regionie Morza Bałtyckiego. Jednakże na nadzwyczajnej sesji w Londynie (22-23 II1996 r.) odżył spór francusko-brytyjski, ponieważ Brytyjczycy postulowali, aby UZE angażowała się jedynie na peryferiach konfliktów i aby była pomostem miedzy UE a NATO, nie zaś rywalem Paktu zagrażającym pozycji USA. Niemcy natomiast wyrażały pogląd, iż transatlantyckie stosunki powinny opierad się na dwóch filarach: europejskim i amerykaoskim, ale należy dążyd do fuzji UZE z NATO. Ostatecznie jednak Zgromadzenie Parlamentarne uznało NATO za jedyny operacyjny instrument polityki obronnej Europy i opowiedziało się za tym, aby przyjmowania nowych członków NATO nie warunkowad równoczesną przynależnością do UE. Kontrowersje przeniosły się także na posiedzenie Rady Ministrów UZE w Birmingham (7 V). Dlatego w przyjętej deklaracji ministrowie spraw zagranicznych i obrony 27 paostw wezwali jednocześnie do dalszego umacniania potencjału operacyjnego UZE i rozwijania bliskiej współpracy praktycznej z NATO, aby etapami dochodzid do przyszłej roli obronnego filaru UE. Wielka Brytania, aczkolwiek przeciwna połączeniu UZE z UE i podtrzymująca tezę, że UZE jest także „europejskim ramieniem" NATO, zgodziła się z założeniem zwiększenia użyteczności obronnej UZE oraz określenia jej możliwości samodzielnego prowadzenia różnego typu operacji pokojowych i humanitarnych w Europie. Przyjęto też niemiecki wniosek, aby budowad partnerstwo w sferze bezpieczeostwa między UZE a Rosją i Ukrainą. W lipcu 1996 r. neutralistycznie nastawione paostwa UE (Austria, Finlandia, Szwecja i Irlandia) poinformowały ekspertów Konferencji Międzyrządowej w Irlandii o swej gotowości uczestniczenia w tych operacjach pokojowych i humanitarnych pod kierownictwem UZE, które będą im odpowiadad. Była to nowa zapowiedź zacieśnienia stosunków między UE a UZE oraz istotnego kroku na drodze budowy europejskiej tożsamości obronnej. Jeśli chodzi o Wspólnotę Europejską, która stanowiła podporę ekonomiczną bloku zachodniego, to na początku lat dziewięddziesiątych jej ewolucja wyrażała się przede wszystkim w pogłębionej instytucjonalizacji procesów integracyjnych. Impuls nadała im - wyrosła na tle Jesieni Ludów w Europie Środkowej - inicjatywa Mitteranda i Kohla w sprawie przekształcenia Wspólnoty Europejskiej w unię gospodarczą i walutową oraz unię polityczną (18IV 1990 r.). Pogłębienie integracji miało iśd w parze z otwarciem, a zatem i rozszerzeniem Wspólnoty

561 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Europejskiej w kierunku wschodnim oraz w kręgu paostw EFTA. Zorganizowane w Rzymie pod koniec 1990 r. konferencje na temat unii politycznej oraz ekonomiczno-walutowej utwierdziły koła kierownicze EWG w przekonaniu o możliwościach pójścia w tym kierunku. Narastające zainteresowanie Wspólnotą Europejską wewnątrz EFTA i w Europie Środkowej umacniało tę ocenę. Dodatkowym impulsem wzmocnienia i pogłębienia EWG była zgodna konstatacja wszystkich jej członków, że nie odegrała ona w toku II wojny w Zatoce Perskiej samodzielnej roli politycznej. Chodziło wiec o to, aby Wspólnota Europejska mogła występowad wobec innych obszarów jako spójny sojusz polityczny. Uważano bowiem, że po „zimnej wojnie" zagrożenia znajdują się głównie poza Europą, a ich sygnały ostrzegawcze powinny byd natychmiast odbierane właśnie w centrach Europy. Dowodzono też, że określenie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeostwa w EWG ułatwi proces odnowy całego NATO. W kierownictwie EWG istniały jednak rozbieżności co do sposobów dochodzenia do wspólnej polityki zagranicznej i obronnej oraz sposobów otwierania się na paostwa Europy Środkowej, chociaż na „szczycie" w Luksemburgu (28-29 VI1991 r.) Rada Europejska wytyczyła taki kierunek na przyszłośd. W związku z tym Komisja wysunęła federacyjną koncepcję przyszłej unii (28 XI1991 r.), aministrowie finansów uznali (l XII 1991 r.), że Wielka Brytania, która odrzucała koncepcję jednolitej waluty, będzie mogła przyjąd ją z opóźnieniem. Po takich przy gotowaniach „szczyt" EWG w Maastricht (9-11 XII 1991 r.) wypowiedział się za dodaniem do wymiaru gospodarczego Wspólnoty także parametru politycznego i walutowego. Uzgodnił na podstawie kompromisu holenderskiego układ o unii politycznej i gospodarczo-wałutowej, Kartę Praw Socjalnych, zwiększone uprawnienia dla Parlamentu Europejskiego oraz dążenie do europejskiego systemu obronnego przy pomocy UZE, ale w zgodzie z linią NATO. Ostateczny tekst traktatu o utworzeniu Unii Europejskiej uroczyście podpisano w Maastricht 7 lutego 1992 r. Podlegał on ratyfikacji i zawierał obszerny rejestr konkretnych założeo i regulacji o charakterze politycznym, gospodarczym i finansowym. Poszerzał kompetencje Wspólnoty Europejskiej w stosunku do paostw narodowych oraz dokonywał nowego podziału kompetencji pomiędzy poszczególne instytucje Wspólnoty, zwiększając zwłaszcza uprawnienia Parlamentu Europejskiego w stosunku do Rady Wspólnot i Komisji Europejskiej. Ustanawiał reguły trójetapowego (najpóźniej do 1999 r.) przechodzenia do pełnej Unii Europejskiej z własną walutą i niezależnym bankiem centralnym. Zawierał ponadto określenie mechanizmów konsultacji w sprawie kontroli procesu tworzenia Unii Europejskiej. Ustalał wreszcie zasady wspólnej polityki w dziedzinie badao i technologii, ochrony środowiska i zdrowia, kultury i pomocy rozwojowej. W załącznikach do traktatu znalazło się m.in. zastrzeżenie Wielkiej Brytanii co do uczestnictwa w ostatnim etapie unii walutowej, zastrzeżenie Danii w sprawie przeprowadzenia referendum akceptującego traktat z Maastricht, wyłączenie Wielkiej Brytanii i Irlandii z układu o polityce socjalnej, jak również liczne protokoły i oświadczenia. Traktat z Maastricht miał wejśd w życie l stycznia 1993 r. Wskutek komplikacji z ratyfikacjami (zwłaszcza niemiecką) oraz referendum duoskim wszedł jednak w życie dopiero l listopada. Od tego momentu zaczął liczyd się ustalony kalendarz tworzenia Unii Europejskiej. Izbę

Obrachunkową podniesiono do rangi piątego (obok Rady, Parlamentu, Komisji i Trybunału) organu Wspólnoty Europejskiej. Powołano Komitet Regionów. Komisja Gospodarczo-Spo-leczna otrzymała prawo opiniowania projektów ustaw już w pierwszym stadium procesu legislacyjnego. Przed ratyfikacją traktatu Francja musiała dokonad zmian w swojej konstytucji. W okresie oczekiwania na wejście w życie traktatu z Maastricht doszło do intensyfikacji rozpoczętych porozumieniem z 22 X 1991 r. rozmów między „12" EWG a „7" EFTA w sprawie utworzenia Europejskiego Obszaru Gospodarczego, na który przypadałoby 40% świato562 wej wymiany handlowej. Układ miedzy obu ugrupowaniami integracyjnymi został podpisany w Porto 2 maja 1992 r. Jednocześnie rozwijały się kontakty między EWG a paostwami Grupy Wyszehradzkiej, które podpisały brukselskie porozumienie o stowarzyszeniu (16 XII 1991 r.). Władze Wspólnoty Europejskiej nie ułatwiały wejścia w życie tego porozumienia (np. Francja zwlekała z jego ratyfikacją). Dlatego Polska i Węgry stały się paostwami stowarzyszonymi dopiero z dniem l lutego 1994 r. Czechy i Słowacja - jako dwa paostwa sukcesorskie musiały przejśd procedurę stowarzyszeniową od nowa. „Szczyt" EWG w Lizbonie (26-27 VI 1992 r.) odroczył faktyczną realizacje porozumienia z EFTA do zakooczenia procesu ratyfikacji traktatu z Maastricht. W odniesieniu do paostw Europy Środkowej potwierdził chęd „partnerstwa w ramach Układu Europejskiego" oraz oczekiwanie na „restrukturyzacje ich gospodarki i instytucji". Podobnie zapewnienia i zachęty werbalne usłyszeli ministrowie spraw zagranicznych Grupy Wyszehradzkiej na spotkaniu z kolegami z EWG w Luksemburgu (5 X 1992 r.). Na posiedzeniu w Edynburgu (11-12 XII 1992 r.) Rada Europejska przychyliła się do wniosku RFN o zwiększenie ilości jej deputowanych do Parlamentu Europejskiego w rezultacie zjednoczenia Niemiec. Przy okazji zwiększono liczbę deputowanych innych większych paostw członkowskich (bez Danii, Irlandii i Luksemburga); w rezultacie miało byd łącznie 567 parlamentarzystów. Zgodzono się zwiększad stopniowo budżet Unii Europejskiej (od 1,2% do 1,27% produktu narodowego brutto w 1999 r.) Zalecono, aby po ratyfikacji traktatu z Maastricht zintensyfikowad rozmowy z członkami EFTA w sprawie ich wchodzenia do Unii oraz zakooczyd genewskie negocjacje w ramach urugwajskiej rundy GATT. Uważano bowiem, że oba kierunki rozmów mogą ułatwid wyjście Wspólnoty Europejskiej z depresji ekonomicznej oraz pomóc w zwalczaniu bezrobocia, na co szczególnie nalegał przewodniczący Komisji Wspólnot, Jacąues Delors. Z tego względu członkowie Rady Europejskiej nalegali też na Komisję Europejską (zwłaszcza na „szczycie" w Kopenhadze 21-22 VI1993 r.), aby rozwijała dialog i współpracę z paostwami WNP, deklarując wyraźnie, że paostwa stowarzyszające się będą mogły stad się członkami Unii Europejskiej, jeśli spełnią stawiane im warunki gospodarcze i polityczne. Do dnia drugiego referendum duoskiego (18 V 1993 r.) w EWG obawiano się pogłębienia podziałów. Większośd Duoczyków przyjęła jednak traktat z Maastricht, co wywarło dodatni wpływ na jego ratyfikację przez parlamenty Wielkiej Brytanii i Niemiec. Odrzucenie przez Trybunał Konstytucyjny RFN skargi przeciwko traktatowi z Maastricht (12 X 1993 r.) usunęło ostatnią przeszkodę na drodze do wejścia w życie jego postanowieo (l XI1994 r.). Dokonane szybko podsumowania wykazały, że żaden kraj „12" nie spełniał wszystkich wymogów dostosowania przepisów prawnych do II etapu Unii Europejskiej. Dlatego pod koniec października 1993 r. przygotowano wykazy przepisów, które musiały byd zatwierdzone do kooca roku, aby można było l stycznia 1994 r. zacząd II etap unii gospodarczo-waluto wej, oraz powołano szefa Europejskiego Instytutu Walutowego. Na nadzwyczajnym, ostatnim „szczycie" Wspólnoty

Europejskiej w Brukseli (29 X 1993 r.) szefowie paostw i rządów stwierdzili wejście w życie Traktatu o Unii Europejskiej z dniem l listopada, a także przyjęli deklarację skierowaną do obywateli Europy i zalecenia dla Rady Ministrów „12". Czołowe miejsce wśród tych zaleceo zajęła kwestia opracowania sposobów popierania stabilizacji i pokoju oraz wzmocnienia procesu demokratyzacji i współpracy regionalnej w Europie Środkowej i Wschodniej zgodnie z „planem Balladura", nowego premiera Francji. Inne zalecenie dotyczyło przyspieszenia negocjacji z Austrią, Szwecją, Norwegią i Finlandią, aby mogły przystąpid do Unii już l stycznia 1995 r. Negocjacje te zostały zakooczone na początku marca 1994 r. W kwestii polityki zagranicznej i bezpieczeostwa „szczyt" uznał za potrzebne prowadzenie wspólnej polityki w sprawach Bliskiego Wschodu, Afryki Południowej i byłej Jugosławii. 563 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

W konsekwencji powyższych uzgodnieo przewodniczący Unii Europejskiej zaoferował (11XI1993 r.) Jelcynowi podpisanie deklaracji intencji w sprawie porozumienia o partnerstwie z tą organizacją. Ministrowie spraw zagranicznych Unii postanowili przyspieszyd ratyfikowanie układów stowarzyszeniowych z Polską i Węgrami, aby weszły one w życie z dniem l lutego 1994 r. Poparli francuski wniosek, aby wiosną 1994 r. zorganizowad na podstawie „planu Balladura" konferencję w sprawie „paktu na rzecz stabilności". Zwrócili się też do Komisji Europejskiej o opracowanie koncepcji przekształcenia obowiązujących umów o handlu i współpracy z Litwą, Łotwą i Estonią w porozumienia o strefie wolnego handlu, które zostałyby sfinalizowane do kooca 1994 r. Układy o partnerstwie z Unią Europejską podpisali prezydenci Ukrainy (14 VI) i Rosji (24 VI). Unia uzależniła ratyfikację układu z Ukrainą od zamknięcia przez nią elektrowni w Czarnobylu i przyjęcia NPT. Paryska konferencja na temat stabilności w Europie (26-27 V 1994 r.) nie tylko uchwaliła kalendarz rozwiązywania problemów granicznych i narodowościowych w Europie Środkowej i Wschodniej, lecz także w specjalnej deklaracji potwierdziła perspektywę przyjęcia do UE 9 paostw tej części kontynentu: Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji i Węgier (Słowenię pominięto ze względu na sprzeciw Włoch). W drugim dniu konferencji w „Le Monde" (27 V) ukazał się wspólny artykuł Balladura i Kohla, w którym szefowie obu rządów proponowali, aby do czasu przyjęcia kandydatów zapraszad ich na „szczyty" UE. Było to swego rodzaju potwierdzenie współdziałania francusko-niemieckiego w sprawach reformy UE i przyjęcia do niej nowych członków. Tymczasem pod egidą UE miały zbierad się dwa „okrągłe stoły regionalne" (bałtycki i środkowoeuropejski), w ramach których dyskutowanoby problemy graniczne (np. niemiecko-czeskie i włosko-słoweoskie), narodowościowe, współpracy regionalnej i ochrony środowiska. Na „szczycie" francusko-niemieckim w Miluzie (30-31 V 1994 r.) Mitterand i Kohl uzgodnili, że otwarcie UE na nowych członków nie może dokonad się bez uprzedniej reformy instytucji europejskich, którą należałoby zapoczątkowad nowym traktatem po dokonaniu oceny traktatu z Maastricht. Uznali oni za celowe, aby jednocześnie rozwijad partnerstwo gospodarcze Unii z Rosją. Niebawem Hiszpania wyraziła chęd uzgodnienia swej polityki europejskiej z Niemcami i Francją

w okresie kolejnego przewodniczenia przez te paostwa organom Unii w ciągu półtora roku, poczynając od lipca 1994 r., kiedy właśnie miały byd przygotowane jej reformy. W konsekwencji powyższych uzgodnieo „szczyt" UE na greckiej wyspie Korfu (24-25 VI) zaznaczył się podpisaniem przez Borysa Jelcyna i szefów rządów „12" 10-letniego układu o partnerstwie i współpracy. Przewidywał on swobodniejszą działalnośd firm i banków zachodnich w Rosji, rozpoczęcie w 1998 r. rozmów w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu, poparcie „12" dla członkostwa Rosji w GATT oraz coroczne konsultacje polityczne na najwyższym szczeblu. Drugim wydarzeniem „szczytu" było podpisanie przez premierów Austrii, Finlandii, Szwecji i Norwegii oraz szefów rządów „12" umów o zasadach przyjęcia tych 4 paostw do UE. Umowy uwarunkowały uprawomocnienie się przyjęcia nowych członków od pozytywnego wypowiedzenia się ich obywateli (akceptujące referenda odbyły się w Austrii 18 VI, w Finlandii 16 X i w Szwecji 13 XI, zaś 52,5% Norwegów wypowiedziało się negatywnie 28 XI). Szefowie rządów UE rozpoczęli także dyskusję nad funkcjonowaniem wewnętrznych mechanizmów współpracy po przyjęciu nowych członków (co miało znaczenie dla dyskusji o następnym rozszerzeniu UE) oraz nad kilkunastoma programami infrastrukturalnymi, w tym nad połączeniem Paryż-Berlin, Warszawa-Moskwa. Objęcie przewodnictwa UE przez Niemcy (l VII 1994 r.) zaznaczyło się akcentowaniem znaczenia jej gotowości do przyjmowania kandydatów z Europy Środkowej oraz ustaleniem 564 terminarza spotkao ministerialnych z nimi. Podjęto również uzgodnienia ministrów finansów „12" w sprawie zasad funkcjonowania przyszłej Unii Walutowej (w tym ograniczenia deficytów budżetowych i poziomu inflacji). Komisja Europejska rozpoczęła przygotowania do ustalenia strategii wchodzenia paostw stowarzyszonych do UE, w ramach której kładła silny akcent na wymóg zrekonstruowania ich rolnictwa i liberalizacji handlu. Wybrany na przewodniczącego Parlamentu Europejskiego (19 VII) socjaldemokrata niemiecki Klaus Hansch akcentował - odmiennie niż Major - potrzebę przyśpieszenia i pogłębienia wewnętrznej integracji różnych dziedzin wspólnej polityki, aby przygotowad Unię do rozszerzenia się na Wschód. Z inicjatywy Niemiec szefowie dyplomacji „12", 4 paostw przystępujących do UE w 1995 roku i 6 paostw stowarzyszonych z Europy Środkowej na spotkaniu w Luksemburgu (l XI 1994 r.) ustalili ramy tzw. strukturalnego dialogu w celu przygotowania krajów chętnych do członkostwa. RFN miała przygotowad na „szczyt" UE w Essen dokument pt. „Strategia dla Europy Środkowej", zaś Komisję Europejską zobowiązano do przygotowania w pierwszej połowie 1995 r. „Białej Księgi", zawierającej szczegółowe zalecenia dotyczące integracji paostw stowarzyszonych, a zwłaszcza dostosowania ich norm prawnych do standardów wspólnotowych. Oba dokumenty miały byd konsultowane z paostwami kandydującymi. Dialog polityczny kandydatów do UE z paostwami „trójki" nie rozwijał się równomiernie, ponieważ nie wszystkie traktaty europejskie zostały już ratyfikowane, a Praga i Budapeszt opowiadały się przeciwko wspólnemu negocjowaniu członkostwa. Ponadto wewnątrz „12" dochodziło do sporów związanych z koncepcją wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeostwa (m.in. Paryż i Londyn sprzeciwiły się utworzeniu policji europejskiej, a wobec umocnienia się pozycji RFN w stosunkach ze Wschodem Francja zaczęła akcentowad potrzebę wzmocnienia „osi śródziemnomorskiej"). „Szczyt" UE w Essen (9-10 XII) musiał zająd się kłopotliwymi sprawami bezrobocia w paostwach członkowskich i wdrażaniem zasady subsydiarności przez organy Unii. Potwierdzono gotowośd przyjmowania paostw stowarzyszonych Europy Środ-

kowej, które do konferencji międzyrządowej w 1996 r. miały spełniad odpowiednie warunki. Podkreślono też „strategiczne znaczenie" regionu śródziemnomorskiego dla UE oraz ważnośd współpracy jej członków w zakresie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Dopiero w tym kontekście Rada Europejska spotkała się z ministrami 6 paostw stowarzyszonych Europy Środkowej i przekazała im uzgodnioną strategię przygotowania ich wejścia do Unii Europejskiej. Zakładała ona określone strukturalnie stosunki poszczególnych paostw z instytucjami UE w różnych dziedzinach (od handlu do wspólnej polityki z instytucjami UE). Od l stycznia 1995 r. Unia Europejska przekształciła się w „15", gdyż dołączyły do niej trzy paostwa z EFTA: Austria, Finlandia i Szwecja. Przewodnicząca w pierwszym półroczu organom unijnym Francja podkreślała, że po tym rozszerzeniu na Północ ustalona w Essen strategia wschodnia UE „nie może pozostawad w sprzeczności z polityką śródziemnomorską" i z przygotowaniami do wprowadzenia wspólnej waluty. Kiedy jednak zaczęto porównywad gospodarkę poszczególnych członków UE z kryteriami traktatu z Maastricht (deficyt nie wyższy niż 3% PKB i zadłużenie nie wyższe niż 60% PKB), to okazało się, że Luksemburg, Niemcy i Francja będą najwcześniej gotowe do unii walutowej przed 1999 r., podczas gdy Belgia, Holandia i inne paostwa zdołają spełnid wymagane kryteria znacznie później. Bonn apelowało do swych partnerów o ograniczenie deficytów publicznych i zadłużenia; zaczęto też mówid o „Europie różnych prędkości". Kandydaci do UE z Grupy Wyszehradzkiej odrzucali takie rozwiązanie i wraz z Grekami i Portugalczykami opowiadali się za okresem przejściowym wprowadzania wspólnej waluty przez słabszych członków Unii. Ich argumentacja nabrała większego znaczenia l lutego 1995 r., kiedy 565 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

j weszły w życie układy europejskie zawarte przez Czechy, Bułgarie, Rumunię i Słowacje, przewidujące m.in. ściślejszy dialog polityczny, któremu sprzyjała Francja (pierwsze rozmowy szefów dyplomacji „15" i „16" nad koncepcją „Białej Księgi" odbyły się w Luksemburgu 10 IV 1995 r.). Ponadto przyjęcie paostw z EFTA zmusiło Radę Unii do zalecenia Komisji Europejskiej (6II1995 r.), aby przeprowadziła dłuższe negocjacje na temat odpowiedniego powiększenia kosztów UE w związku z przyjęciem nowych członków. Akcentowanie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeostwa znalazło wyraz na posiedzeniu Rady Europejskiej w Carcas-sone (19 III) w przyjęciu francuskiego wniosku w sprawie podpisania przez NATO i Rosję paktu o nieagresji i konsultacjach, jeśli Rosja zgodzi się na rozszerzenie Paktu i podpisze program PdP. Rada wypowiedziała się zarówno za udziałem Rosji w pracach G-7 oraz WTO, jak i za wysłaniem do Czeczenii misji OBWE. „Polityka śródziemnomorska" UE dotyczyła przede wszystkim sprawy unii celnej z Turcją oraz negocjacji o przyjęciu Cypru i Malty. Ambasadorowie „15" zawarli w Brukseli (3 II 1995 r.) wstępną umowę z Turcją; następnie odbyło się (6II) posiedzenie Rady Stowarzyszenia Turcji z UE w sprawie zawarcia unii celnej, którą odwlekano 20 lat. Stało się to możliwe po cofnięciu sprzeciwu Grecji i zawarciu kompromisu, na mocy którego Unia zobowiązała się rozpocząd negocjacje z Cyprem na temat przyjęcia go do UE w 6 miesięcy po zakooczeniu konferencji

międzyrządowej w 1996 r. Jednakże przewidzianą procedurę opóźniło łamanie praw człowieka w Turcji (zwłaszcza wobec Kurdów) potępione przez Radę Europy (26IV), w konsekwencji czego delegacja turecka wycofała się z prac tej organizacji. Rada Unii Europejskiej postanowiła jednak (12 VI) zaprosid szefów dyplomacji cypryjskiej i maltaoskiej do udziału w spotkaniu ministerialnym UE. Dopiero po zmianie przez Ankarę konstytucji tureckiej i ustawy antyterrorystycznej oraz wypuszczeniu (de facto jedynie części) więźniów politycznych, Parlament Europejski wypowiedział się (13 XII) za wprowadzeniem unii celnej z Turcją od początku 1996 r. Oczekiwano, że głosowanie to zmniejszy wpływy fundamentalizmu islamskiego i zbliży Turcję do UE. Drugim elementem „polityki śródziemnomorskiej" UE było otwieranie się na paostwa Maghrebu. Hiszpania i Portugalia proponowały przyznanie Maroku, Algierii i Tunisowi statusu „uprzywilejowanego stowarzyszenia". Obejmowałoby ono program współpracy gospodarczej, politycznej i technologicznej oraz pomocy finansowej. Obu rządom chodziło o zapobieganie ekspansji fundamentalizmu islamskiego i wspieranie demokratyzacji życia wewnętrznego paostw Afryki Północnej. Dążenia te poparł II Kongres Partii Socjalistów Europejskich w deklaracji uchwalonej w Barcelonie (8 III). Wkrótce potem Rada Unii Europejskiej na posiedzeniu w Carcassone przyjęła koncepcję utworzenia w ciągu 15 lat eurośródziemnomorskiej strefy wolnego handlu. Niebawem też pod naciskiem paostw południowoeuropejskich Komisja Europejska zaproponowała (10IV) zmniejszenie przeznaczonych dla paostw stowarzyszonych Europy Środkowej środków na program PHARE, aby zwiększyd jednocześnie wsparcie dla regionu śródziemnomorskiego. Sporu nie zdołała rozstrzygnąd Rada UE (13 VI) i przekazano go do Parlamentu Europejskiego. Tymczasem podpisywano układy stowarzyszeniowe (z Tunezją 17 VII i z Izraelem 20 XI 1995 r.). Rzeczniczką „przywracania równowagi" między stosunkami UE z Europą Środkową i Wschodnią a paostwami śródziemnomorskimi stała się Hiszpania przewodnicząca w drugiej połowie 1995 r. instytucjom unijnym. Pierwszy etap „ściślejszego dialogu politycznego" z kandydatami do UE zakooczył się przyjęciem „Białej Księgi". Najpierw dokonali tego ministrowie finansów „15", 6 paostw stowarzyszonych i 3 republik bałtyckich na spotkaniu w stolicy Belgii (22IV 1995 r.). Następnie ich stanowisko zaakceptowała Rada UE na posiedzeniu w Brukseli (29 V), gdzie postanowiono też, że (12 VI) podpisane zostaną układy o stowarzyszeniu z Litwą, Łotwą i Estonią. Ostatecznie 566 „Białą Księgę" zatwierdziła Rada Europejska na posiedzeniu w Cannes (26-27 VI), na którego zakooczenie zaproszono szefów paostw lub rządów 11 paostw stowarzyszonych. W ten sposób zrealizowana została częśd ustalonej w Essen strategii rozszerzenia UE. Przedstawiona kandydującym do UE paostwom „Biała Księga" miała byd obowiązkowym przewodnikiem na drodze przygotowao do członkostwa poprzez dopasowanie ich ustawodawstwa w 23 dziedzinach do obowiązującego w UE. Wymagała ona dostosowania prawa, nawet w obszarach, w których nie wszystkie paostwa członkowskie zdołały ujednolicid swe ustawodawstwo. Otwartą pozostała kwestia rozpoczęcia indywidualnych negocjacji z Unią (szef rumuoskiej dyplomacji zgłosił odpowiedni wniosek o przyjęcie swego kraju na ręce francuskiego przewodniczącego UE już 22 VI). „Szczyt" w Cannes dokonał też etapowej oceny przygotowao do konferencji międzyrządowej, perspektyw unii walutowej oraz rozwoju wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeostwa. W1995 r. UE zaczęta przeżywad kłopoty z zapewnieniem „swobodnego przepływu osób", który miała zapewnid umowa w Schengen z 1985 r. Siedem paostw (Belgia, Francja, Hiszpania,

Holandia, Luksemburg, Niemcy i Portugalia) postanowiło zlikwidowad (26 III 1995 r.) wszelkie kontrole na wewnętrznych granicach między członkami UE od l lipca 1995 r., chociaż Francja wymogła przedłużenie kontroli na swoich granicach do kooca roku. W związku z falą terrorystycznych zamachów Paryż powiadomił następnie (20 IX) partnerów z UE, że utrzyma kontrolę na swoich granicach również w 1996 r. „Zimny pokój" w tej dziedzinie między Francją a paostwami Beneluksu utrzymywał się nadal, ponieważ Chirac postanowił utworzyd tam swego rodzaju „linię Maginota" przeciwko przemytowi narkotyków. Londyn od początku sprzeciwiał się likwidacji kontroli w obawie przed napływem nielegalnych imigrantów. Rada Nordycka na posiedzeniu w Reykjaviku (28 II 1995 r.) zaleciła trzem nordyckim członkom UE przystąpienie do umowy z Schengen. Włochy, Grecja i Austria zapowiedziały przyłączenie się do „terytorium bez granic" do kooca roku. Przewodniczący Komisji Europejskiej zachęcał pozostałych członków UE do znoszenia kontroli na granicach wewnętrznych. Powodowało to zaostrzenie kontroli na granicach zewnętrznych UE, co paostwa stowarzyszone Europy Środkowej odbierały jako tworzenie przed nimi nowej bariery. Najtrudniejszym zadaniem organów UE w 1995 r. było przygotowanie konferencji międzyrządowej i tworzenie podstaw unii walutowej. Komisja Europejska zaproponowała (31 V) paostwom członkowskim 3-etapowy scenariusz dochodzenia do jednolitej waluty najpóźniej do początku 1999 r. Wyłożony w „Zielonej Księdze", scenariusz ten przewidywał najpierw utworzenie w ciągu roku europejskiego banku centralnego oraz podjęcie poprzez szefów paostw i rządów decyzji o terminie wprowadzenia jednolitej waluty; następnie dojs'cie w ciągu 3 lat do ustalenia parytetów walut paostw członkowskich za pomocą instrumentów pieniężno-dewizowych i przy uzyskaniu społecznego poparcia; w koocu udostępnienie jednolitej waluty społeczeostwom paostw członkowskich. „Zieloną Księgę" uznał za przedwczesną Europejski Instytut Walutowy z Frankfurtu. Ministrowie finansów doszli do wniosku (19 VI), że pierwszy - przewidziany przez traktat z Maastricht na 1997 r. - termin wprowadzenia jednolitej waluty jest nie do dotrzymania dla większoś ci członków UE, toteż do realizacji pozostał realnie drugi termin 1999 r., potwierdzony już przez „szczyt" w Cannes. RFN wypowiadała się przeciwko dotychczasowej nazwie ECU, decyzję w sprawie nazwy pozostawiono więc szefom paostw i rządów „15". Jednocześnie rozpoczęło się długie wyczekiwanie na to, które paostwa i kiedy będą mied szansę spełnienia kryteriów z Maastricht. .,...,.. 567 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Przewodnicząca organom UE w drugiej połowie 1995 r. Hiszpania uznała realizację warunków „Białej Księgi" za największe wyzwanie kooca wieku i najtrudniejszy problem konferencji międzyrządowej. Dawała temu wyraz zarówno w przygotowanym przez rząd hiszpaoski dokumencie „Konferencja Międzyrządowa 1996 - podstawy do przemyśleo", jak i w toku organizowanych przez nią wspólnych konferencji resortowych z udziałem delegacji paostw stowarzyszonych. Madryt nie uczynił jednak nic, aby wiązad przygotowania konferencji międzyrządowej z rozszerzeniemUE na Wschód. Dopiero pod koniec swego przewodnictwa premier Felipe Gonzalez oświadczył w Parlamencie Europejskim (15 IX), że nowych kandydatów należy

szybko przyjąd do Unii, a ich integracja gospodarcza mogłaby dokonywad się w okresie przejściowym. Większośd członków UE była przeciwna przyjęciu brytyjskiej propozycji nadania paostwom stowarzyszonym statusu obserwatora na konferencji międzyrządowej, aby uniknąd przytłoczenia kwestii usprawnienia instytucji wspólnotowych przez dyskusje o wspólnej polityce rolnej, funduszach strukturalnych i polityce budżetowej. Gonzalez uruchomił więc pozainstytucjonalną formę luźnego spotkania szefów paostw i rządów „15" oraz przewodniczącego Komisji Europejskiej na Majorce (22-23 IX), aby wymienid poglądy na temat przyszłości UE i całej Europy. Zastosowana po raz pierwszy (30 X) „przejrzystośd" wspólnych obrad szefów dyplomacji (za pośrednictwem kamer) nie objęła wszakże spraw dialogu z paostwami stowarzyszonymi. Brytyjczycy sprawiali kłopoty UE powtarzaniem odmowy podpisania Europejskiej Karty Socjalnej, przyjętej przez pozostałe paostwa członkowskie w ramach traktatu z Maastricht, chociaż Santer w imieniu Komisji Europejskiej wzywał do jej poparcia przez brytyjski Kongres Związków Zawodowych (11 IX). Spotkanie na Majorce wykazało, że Komisja Europejska i niektóre paostwa były przeciwne zarówno stanowisku RFN, która domagała się zaostrzenia kryteriów przechodzenia do jednolitej waluty, jak i propozycji Szwecji, domagającej się samodzielnego decydowania o udziale w trzecim etapie unii gospodarczo-walutowej. Zgodzono się decyzje w tych sprawach podjąd w 1998 r. Uznano też, że „15"podejmie równocześnie negocjacje z kandydatami do UE z Europy Środkowej, Maltą i Cyprem. Zbieżnośd dążeo Paryża i Bonn znalazła wyraz w próbach nowej instytucjonalizacji UE. Kiedy z powodu rozbieżności wewnątrz Unii na tle oceny wznowionych przez Francję doświadczeo atomowych na Pacyfiku częśd paostw wypowiedziała się za odroczeniem inicjatywy Chiraca w sprawie utworzenia urzędu wysokiego przedstawiciela lub sekretarza Rady Europejskiej, który zajmowałby się polityką zagraniczną i bezpieczeostwem, problem podjęli parlamentarzyści francuscy i niemieccy we wspólnym oświadczeniu (11 X). Nakreślając niejako linię postępowania przed konferencją przeglądową Maastricht II, opowiedzieli się oni za unią polityczną, gospodarczą i walutową, za ścisłą współpracą z paostwami EFTA, stowarzyszonymi z UE i z basenu Morza Śródziemnego oraz za głęboką reformą instytucji Unii, w tym powołaniem prezydenta Rady Europejskiej. Spór o jednolitą walutę został częściowo rozstrzygnięty na wspólnym posiedzeniu ministrów finansów i prezesów banków centralnych UE w Walencji (l X 1995 r.). Potwierdzili oni chęd dotrzymania terminów i warunków prowadzących do unii gospodarczej i walutowej. Większośd opowiedziała się za nadaniem nowej walucie nazwy „Euro "(gdyż Niemcy nadal odrzucali bronioną przez Francuzów nazwę ECU), decyzję pozostawiono jednak szefom paostw i rządów. Ministrowie uzgodnili, że od początku 1999 r. operacje pieniężne i dewizowe bada dokonywane w walucie europejskiej, natomiast drobni klienci będą mogli korzystad z walut narodowych jeszcze przez 3 lata. Stanowisko ministrów finansów i prezesów banków centralnych poparli następnie (20 XI) uczestnicy Europejskiego Okrągłego Stołu Przemysłowców, którym zależało na 568 stabilizacji stosunków gospodarczych w Europie, a także Europejski Instytut Walutowy (22 XI). W imię owej stabilności szefowie dyplomacji paostw „15" uznali (30 XI) za konieczną współprace z Rosją w kwestiach bezpieczeostwa i polityki zagranicznej oraz stosunków gospodarczych i reform demokratycznych. Zarazem Europejska Komisja Gospodarcza ONZ wezwała do odroczenia unii walutowej poza 1999 r, aby nie nastąpiło zduszenie ożywienia gospodarczego i nie wzrosło

bezrobocie. Jednakże Chirac i Kohl w trakcie „szczytu" francusko-niemieckiego w BadenBaden (7 XII) uzgodnili wspólny list do Gonzaleza, w którym opowiedzieli się za realizacją kalendarza unii walutowej na zasadzie „integracji o zmiennej geometrii", za rozszerzeniem UE oraz za wzmocnieniem instytucji europejskich (m.in. wprowadzeniem podejmowania decyzji kwalifikowaną większością). Rozpoczęte na „szczycie" w Essen wzmocnienie „osi śródziemnomorskiej" UE zaznaczyło się (27-28 XI) na konferencji w Barcelonie ministrów spraw zagranicznych „15" i 12 krajów śródziemnomorskich (Algierii, Cypru, Egiptu, Izraela, Jordanii, Libanu, Malty, Maroka, Palestyny, Syrii, Tunezji i Turcji). Deklaracja Barcelooska zapowiedziała trzy rodzaje partnerstwa: politycznego iw zakresie bezpieczeostwa w imię pokoju i stabilności; gospodarczego i finansowego w imię wspólnej prosperity (ubogim paostwom śródziemnomorskim obiecano 6 mld USD w ciągu 5 lat); socjalnego, kulturalnego i ludzkiego. Uzgodniono też doroczny dialog wielostronny na szczeblu szefów dyplomacji. Europejscy partnerzy liczyli, że realizacja deklaracji przyczyni się do przeciwdziałania terrorowi islamskiemu i handlowi narkotykami oraz do zahamowania napływu nielegalnych imigrantów arabskich. W konsekwencji Deklaracji Barcelooskiej we wspomnianym liście do urzędującego przewodniczącego UE Chirac i Kohl zaznaczyli potrzebę prowadzenia negocjacji zarówno z paostwami Europy Środkowej jak i z paostwami śródziemnomorskimi. Zebrana po tych przygotowaniach Rada Europejska w Madrycie (15-16 XII), uświetniona podpisaniem umowy o wolnym handlu między UE a paostwami Mercosur (Argentyna, Brazylia, Chile, Urugwaj i Paragwaj), zajęła się przygotowaniami do III etapu europejskiej unii gospodar-czowalutowej). I etap oznaczał liberalizację przepływu kapitału od l VII 1990; II etap wprowadził pogłębioną koordynację polityki gospodarczej od początku 1994 r. Początek III etapu Rada wyznaczyła na l stycznia 1999 r. Wyraziła też pogląd, że jednolita waluta powinna mied nazw? podobną we wszystkich językach urzędowych UE i jednocześnie „symbolizowad Europę". Dlatego postanowiła nadad jej nazwę Euro. W załączniku 1. do wniosków z posiedzenia sformułowano scenariusz wprowadzenia jednolitej waluty, uzgodniony z Europejskim Instytutem Walutowym i Komisją Europejską. Przed koocem 1996 r. Rada UE miała zamknąd wszystkie techniczne przygotowania przejścia do III etapu z początkiem 1999 r. Scenariusz przewidywał, że szefowie paostw i rządów rozstrzygną w 1998 r., które paostwa członkowskie spełniają warunki wprowadzenia jednolitej waluty. Europejski Bank Centralny zobowiązano do podjęcia czynności l stycznia 1999 r. Najpóźniej do początku 2002 r. banknoty i monety Euro powinny wejśd do obiegu, aby po sześciu miesiącach zastąpid banknoty i monety narodowe, które mogą byd wymieniane przez banki krajowe. Rada Europejska podkreśliła również potrzebę pozyskiwania opinii publicznej dla jednolitej waluty oraz uregulowania problemów okresu przejściowego dla paostw, które nie będą w stanie od początku wejśd do „strefy Euro" (co było ukłonem w kierunku Londynu i Rzymu). Wszystkie instytucje wspólnotowe zobowiązano do sporządzania okresowych raportów z realizacji powyższego scenariusza. „Szczyt" madrycki zdecydował, że międzyrządowa konferencja na temat przyszłego funkcjonowania Unii rozpocznie się 29 marca 1996 r. w Turynie i powinna toczyd się do połowy roku następnego. W tym okresie zamierzono odbyd wstępne rozmowy z kandydatami 569 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

do UE. Właściwe negocjacje o przyjmowaniu stowarzyszonych kandydatów zamierzano podjąd na podstawie opinii Komisji Europejskiej w pól roku po zamknięciu konferencji międzyrządowej „15" - pod koniec 1997 lub na początku 1998 r. Równe traktowanie kandydatów przewidziano jedynie w stadium wystawiania opinii. Od tego momentu Rada miała dokonywad wyboru kandydatów i terminu ich zaproszenia do Unii. Ponieważ w związku ze sprawą unii celnej z Turcją Rada już wcześniej postanowiła rozpocząd negocjacje o przystąpieniu Cypru i Malty najpóźniej w 6 miesięcy po zakooczeniu konferencji międzyrządowej, zapowiedziała ten sam sposób postępowania wobec kandydatów z Europy Środkowej. Po „szczycie" madryckim brytyjski szef dyplomacji Malcolm Rifkind krytykował publicznie Chiraca i Kohla za presję w sprawie przyjęcia wspólnej waluty, co - jego zdaniem -oznaczało rezygnację z tożsamości narodowej i mogło hamowad rozszerzenie UE. Przewodniczący Komisji Europejskiej oraz polemiści niemieccy i francuscy natomiast uzasadniali, że wspólna waluta podniesie wartośd europejskiego rynku wewnętrznego. Europejski Instytut Walutowy dowodził, że odraczanie bez kooca daty wprowadzenia jednolitej waluty uniemożliwiłoby realizację innych celów Unii, jak wspólna obrona czy bezpieczeostwo wewnętrzne i zewnętrzne. Komisja Europejska zwołała do Brukseli konferencję okrągłego stołu (22-2411996 r.) na temat jednolitej waluty, rozpoczynając w ten sposób wielką kampanię na rzecz Euro. Opublikowane przy tej okazji wyniki sondażu wykazały, że największymi zwolennikami nowej waluty byli luksemburczycy (68%) i Francuzi (68%), a najmniejszymi zaś Duoczycy (29%) i Szwedzi (30%). W okresie przygotowao do konferencji międzyrządowej z głównych stolic UE zgłaszano różne propozycje. Raport grupy roboczej neogaullistowskiego Zgromadzenia na Rzecz Republiki (RPR), nawiązujący wyraźnie do przemyśleo francuskiego ministra do spraw europejskich Alain Lamassoure, którymi przed rokiem (19 III 1995 r.) dzielił się on z dziennikarzami „15" „czwórki wyszehradzkiej", sprzeciwiał się zniesieniu kontroli granicznych w UE, ale uznawał jej rozszerzenie na Wschód za imperatyw moralny i gwarancję pokoju na kontynencie. Proponował też, aby w rozszerzonej Unii rotacyjne przewodnictwo po 2,5 roku sprawowało 5 największych paostw; mniejsze paostwa co pół roku zmieniałyby się na funkcji wiceprzewodniczącego. Ponadto specjalny przedstawiciel Unii miałby zajmowad się polityką zagraniczną i obronną. Raport ostrzegał, że bez tych zmian UE będzie grozid „paraliż i polityczna kastracja". Podobny argument przytaczał premier Juppe (13 III 1996 r.). Opublikowany przez „Le Figaro" (20 II 1996 r.) poufny dokument „Kierunki Francji przed Konferencją Międzyrządową w 1996 r.", zaakceptowany przez Chiraca, powtórzył niektóre propozycje raportu RPR, ale ostrzegał przed zwiększeniem liczby komisarzy i deputowanych, proponował utworzenie Wysokiej Rady Parlamentarnej oraz ściślejsze zdefiniowanie zależności UZE od UE. Z kolei raport Instytutu Analiz im. Adama Smitha The Eastern Market odradzał (II 1996 r.) krajom środkowoeuropejskim zabieganie o członkostwo w UE, która -jak czytamy „forsuje rozszerzenie na Wschód jako sposób rva stworzenie większej,bardziejptotekcjonistycznienastawionej wspólnoty handlowej (...) coraz bardziej drobiazgowo zarządzanej przez brukselskąbiurokracje". Raport radzil b. członkom RWPG, aby utworzyli własny blok handlowy (jak np. rozrastająca się CEFTA), „pozwalający skuteczniej rywalizowad z Zachodem z zewnątrz niż w ramach jego własnych struktur handlowych". Szef dyplomacji belgijskiej wygłosił pogląd (5 III), że przyjęcie paostw Europy Środkowej może doprowadzid do kryzysu i destabilizacji UE. Z tych i innych propozycji wynikało, że w UE było priorytetem tworzenie unii gospo-

darczej i walutowej, zaś przyjmowanie nowych członków mogło byd realne dopiero po „załatwieniu" tego priorytetu. 570 Na pierwszym w 1996 r. spotkaniu Rady UE (27 II) zaczęto stosowad tzw. nową metodę dialogu politycznego, którego dotychczas brakowało. Była to dyskusja na uzgodnione wcześniej tematy, w toku której zarysowały się rozbieżności poglądów, zwłaszcza w związku z odrzuceniem przez Rade Unii wniosku o udział „9" w konferencji w Turynie. Przewidziana traktatem z Maastricht (rozdz. VII, art. N) Konferencja Międzyrządowa zebrała się (29 III) w Turynie na szczeblu szefów paostw i rządów pod przewodnictwem włoskim. W programie obrad figurowały 3 problemy: przegląd dokonao UE i wprowadzenie zmian instytucjonalnych w celu przygotowania jej do przyjęcia nowych członków; zapewnienie należytego funkcjonowania wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeostwa na kontynencie; usprawnienie mechanizmu podejmowania decyzji w zakresie spraw wewnętrznych i prawnych. Dokument koocowy stwierdzał, że Unia ma byd w przyszłości bliższa obywatelom i bardziej przyjazna środowisku. Kontynuację tej kroczącej konferencji powierzono ministrom spraw zagranicznych, którzy mieli spotykad się raz w miesiącu; pojawiające się między nimi rozbieżności miały podlegad arbitrażowi szefów paostw i rządów. Przewidziano też co 2 miesiące konsultacje z paostwami kandydującymi do UE. Równolegle z kroczącą konferencją i strukturalnym dialogiem z kandydatami do UE realizowany był scenariusz wprowadzania jednolitej waluty. Na spotkaniu w Weronie (12-13 IV) ministrowie gospodarki i finansów UE rozpatrzyli przygotowane przez Europejski Komitet Walutowy propozycje w sprawach nominałów monet i banknotów Euro, statusu jednolitej waluty w okresie przejściowym (1999-2002) i paktu stabilizacji budżetowej. Ponownie zaznaczyła się spójnośd stanowisk Francji i Niemiec oraz pewne wyizolowanie Szwecji i W. Brytanii (także z powodu drastycznych przeciwdziałao UE chorobie „wściekłych krów"). Równocześnie Niemcy, Francja, Włochy i Hiszpania zaczęły stosowad surowe środki ekonomiczno-finansowe, aby sprostad na czas wymogom unii walutowej. W tym samym czasie Parlament Europejski dokonał krytyki pośpiesznego rozszerzania UE i w obawie o - jak to określił Santer - „eksplozję wspólnego budżetu" uchwalił rezolucję (17 IV) zalecającą Komisji Europejskiej opracowanie listy najważniejszych kryteriów ewentualnego przyjmowania paostw Europy Środkowej. Równolegle instytucje wspólnotowe starały się oddziaływad na procesy ekonomiczne i polityczne we wschodniej części kontynentu. Rada UE przyjęła (13 V) „ Plan działania wobec Rosji"; dokument stanowił rozwinięcie zarysowanej wcześniej strategii stosunków z Rosją. Miał oddziaływad na nią nie tylko dlatego, że został opublikowany na tydzieo przed wyborami prezydenckimi, lecz i ze względu na proklamowane dziedziny współpracy. Zakładał bowiem pomoc w przeprowadzeniu w Rosji reform demokratycznych, współpracę ekonomiczną, współdziałanie w zakresie prawodawstwa i spraw wewnętrznych oraz koordynację działao w sferze bezpieczeostwa i polityki zagranicznej. Wkrótce potem „trójka" UE (tzn. szefowie dyplomacji Włoch, Hiszpanii i Irlandii) opublikowała w Rzymie (21 V) deklarację, w której pozytywnie oceniła „aktywną i konstruktywną rolę Ukrainy w budowaniu równowagi regionalnej i europejskiej". Trzej ministrowie zapowiedzieli wspieranie „procesu integracji Ukrainy ze światowym systemem ekonomicznym", wyrazili oczekiwanie na uchwalenie jej nowej konstytucji i na intensyfikację dialogu między Ukrainą a UZE. UE starała się więc przeciwdziaład tendencjom nacjonalistycznym, izolacjonistycznym i protekcjonistycznym w tej części Europy.

Podczas przewodnictwa irlandzkiego w UE w drugiej połowie 1996 r. główny nurt dyskusji w łonie „15" reprezentowały Bonn i Paryż, dążąc wspólnie do uściślenia integracji, prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeostwa oraz stałego dialogu między członkami Unii i paostwami stowarzyszonymi. Drugi nurt reprezentował Londyn, który oczekiwał rozluźnienia integracji, prowadzenia polityki o „zmiennej geometrii" oraz rozszerzenia Unii w imię utrwa571 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

lenia istniejącego zróżnicowania. W tej sytuacji Dublin stawiał sobie za cel szukanie konsensusu, co siłą rzeczy zmuszało go do sprzeciwiania się francusko-niemieckim propozycjom zmniejszenia liczby komisarzy europejskich czy wyznaczenia specjalnego reprezentanta Unii o dłuższym mandacie. Jednocześnie Irlandia dążyła do wyciszenia różnych sporów: grecko-tureckiego, wokół sprawy „wściekłych krów", możliwości zgodnego postępowania paostw przyjmujących Euro wcześniej i później, kryteriów oceny skuteczności rynku pracy i systemu wielostronnego nadzorowania go przez Komisje Europejską, jak również „uwspólnotowienia" walki z wielką przestępczością.borek

6. Rozwój procesów paneuropejskich i transeuropejskich Początek lat dziewięddziesiątych wykazał, że dokonana na „szczycie" paryskim instytucjonalizacja KBWE skomplikowała jej funkcjonowanie w warunkach pokojowej zmiany ładu europejskiego i światowego. Po „zimnej wojnie" zniknął bowiem wrogi podział Niemiec, Berlina i Europy. Nastąpił rozwój bilateralnej i pozablokowej dyplomacji wszystkich paostw europejskich; w rezultacie zaczęły kształtowad się między nimi stosunki oparte na zaufaniu, pewności i normalnej współpracy. Ideologizacja i militaryzacja myślenia politycznego oraz wyłącznie wojskowa wizja bezpieczeostwa międzynarodowego odchodziły w przeszłośd. Opieranie systemów politycznych na pluralizmie i systemów gospodarczych na mechanizmach rynkowych zbliżało dwie części kontynentu. Zanik podziałów blokowych zatarł wreszcie trójczłonową strukturę KBWE (blok wschodni - blok zachodni - paostwa N+N) i uwypuklił policentrycznos'd układu sił. W nowych warunkach musiały zanikad ostre spory wokół zasad procesu KBWE; rosło znaczenie sporów o sposoby realizacji tych zasad i hierarchię problemów do rozwiązania. Duże trudności spowodowało natomiast pojawienie się na obszarze KBWE nieznanych poprzednio konfliktów zbrojnych o charakterze lokalnym. Podpisany w trakcie paryskiego „szczytu" KBWE traktat w sprawie redukcji konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie napotkał w USA trudnos'ci w procesie ratyfikacyjnym z powodu wątpliwości co do radzieckich danych na temat sił znajdujących się na obszarze do Uralu. W ramach wspólnej Grupy Konsultacyjnej w Wiedniu dyskusje na ten temat trwały nie tylko do daty możliwego uzupełniania danych (17II1991 r.), ale również po tym terminie. Do kompromisu przyczyniły się dopiero lizbooskie uzgodnienia szefów dyplomacji USA i ZSRR w sprawie interpretacji układu paryskiego oraz zgoda Moskwy na zniszczenie około 20% sprzętu wojskowego przerzuconego na wschód od Uralu, tzn. na obszar nie objęty układem (11 VI1991 r.). Na tej podstawie nadzwyczajna konferencja 22 paostw w Wiedniu (14 VI1991 r.) przyjęła

oświadczenie rządu ZSRR o respektowaniu pułapów uzbrojenia ofensywnego uznając je za wystarczające do ratyfikowania i wprowadzenia w życie układu CFE. Kompromis ten ułatwił wiedeoskie rokowania na temat nowego układu CFE. W trakcie ich IV rundy (14—17 VII 1991 r.) zdołano powoład dwie grupy robocze: a) do spraw ograniczenia stanów osobowych i b) do spraw środków stabilizujących i inspekcji z powietrza. W grupie a) delegacje Grupy Wyszehradzkiej przedstawiły najdalej idący projekt ograniczania poszczególnych kategorii personelu wojskowego oraz obowiązku wymiany informacji. Wspólna Grupa Konsultacyjna ustaliła formaty raportów poinspekcyjnych i projekty wymaganych notyfikacji. Po puczu antygorbaczowowskim w Moskwie i w obliczu rozpadu ZSRR wśród przedstawicieli 21 paostw uczestniczących w wiedeoskich rokowaniach nad nowym CFE i 34 paostw uczestniczących tam w równoległych rozmowach na temat budowy zaufania i bezpieczeostwa pano572 walo przekonanie, iż zapisy układu CFE należy pogodzid ze zmieniającą się szybko sytuacją geopolityczną; trzeba także powoład stałe „forum bezpieczeostwa" oraz wzmocnid instytucje KBWE. Z tego względu (20 VI 1991 r.) Rada KBWE zleciła negocjatorom wiedeoskim, aby w porozumieniu z Centrum Zapobiegania Konfliktom przygotowali projekt podjęcia nowych kroków na drodze rozbrojenia, budowy zaufania i bezpieczeostwa. Do dyskusji tych włączone zostały nowe paostwa: Litwa, Łotwa, Estonia, Albania, a po rozpadzie ZSRR także Rosja, Ukraina i Białoruś. Na następnym posiedzeniu Rada KBWE postanowiła (3111992 r.) utworzyd Forum Bezpieczeostwa, na którym można by odtąd łączyd polityczne i wojskowe aspekty bezpieczeostwa. Natomiast Biuro Konsultacyjne miałoby zająd się sprawami zapobiegania kryzysom i rozwiązywania konfliktów, w tym zadaniami zleconymi jej w tym zakresie przez Radę KBWE. Rezultatem konsultacji i rokowao wiedeoskich był koordynowany przez delegację polską (od XII 1991 r.) Dokument Wiedeoski 92 (wieoczący rokowania rozpoczęte 9 III 1989 r.). Przyjęty bez sprzeciwu przez delegacje 48 paostw (4 III 1992 r.), zawierał on zestaw nowych środków budowy zaufania i bezpieczeostwa, wśród nich coroczną wymianę informacji wojskowych, mechanizm zmniejszania ryzyka wojskowego, kontakty i odwiedziny wojskowe, wcześniejsze powiadamianie o aktywności wojskowej, obserwację zapowiedzianej aktywności wojskowej, ograniczenie zakresu podejmowanej aktywności wojskowej, inspekcję i weryfikację oraz doroczne oceny. Przygotowania do tych przedsięwzięd czyniono już w okresie finalizowania Dokumentu Wiedeoskiego 92. Jego pełne zastosowanie zależało jednakże od rozwiązania zaległych zobowiązao ZSRR. Dopiero w kilka miesięcy po jego upadku paostwom WNP udało się ustalid zasady przejęcia jego zobowiązao (15 V 1992 r.); 8 republik uzgodniło, że nie przekroczą limitu zbrojeo wyznaczonego dla byłego ZSRR. Następnie paostwa te zobowiązały się wobec partnerów z KBWE do dotrzymywania zobowiązao redukcyjnych b. ZSRR. Rokowania wiedeoskie doprowadziły także 48 paostw KBWE do osiągnięcia porozumienia o „otwartym niebie", podpisanego przez ministrów spraw zagranicznych w dniu otwarcia czwartego spotkania przeglądowego w Helsinkach (24 III 1992 r.). Dokument przewidywał powietrzną kontrolę działalności wojskowej na ogromnych obszarach Ameryki Północnej i kontynentu euroazjatyckiego od Atlantyku po Władywostok. Wbrew pierwotnym założeniom układ CFE nie został ratyfikowany przez parlamenty paostw sygnatariuszy, chociaż w ich siłach zbrojnych rozpoczęła się redukcja uzbrojenia oraz weryfikacja tego procesu przez obserwatorów z innych paostw. Na „szczycie" przywódców 51 paostw KBWE w Helsinkach postanowiono więc, że traktat 29 paostw w sprawie redukcji konwen-

cjonalnych sił zbrojnych wchodzi w życie 17 lipca 1992 r., chod nie został ratyfikowany (dokonano tego do kooca października 1992 r.). Zdecydowano również prowadzid rokowania na temat dalszej redukcji sił zbrojnych i zbrojeo przez Forum Współpracy na rzecz Bezpieczeostwa. Rozpoczęło ono działalnośd po dwóch miesiącach (22 IX 1992 r.), także w Wiedniu, z udziałem wszystkich paostw KBWE i w porozumieniu z Centrum Zapobiegania Konfliktom. Zajęło się zharmonizowaniem zobowiązao rozbrojeniowych części paostw uczestniczących w procesie KBWE oraz stabilizacją sytuacji militarnej w skali regionalnej. Delegacja polska przedstawiła na Forum (11 XI1992 r.) projekt kodeksu bezpieczeostwa międzynarodowego. Zainicjowała również dwudniowe seminarium międzynarodowe na ten temat w stolicy Austrii (6-7 V 1992 r.), na którym dyskutowano również zgłoszony w imieniu EWG i NATO projekt brytyjski oraz projekt turecki. Obok rozpatrywania zagadnieo współpracy w dziedzinie rozbrojenia i bezpieczeostwa KBWE musiała zająd się, chodby częściowo, konfliktami rozwijającymi się na jej obszarze. Eksperci KBWE opracowali w czasie obrad w La Yaletta (151-10II1991 r.) raport, w którym propo573 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

nowali tworzenie mechanizmów regulowania konfliktów, jeśli bezpośrednie konsultacje stron nie doprowadzą do ich rozwiązania. Po dłuższych debatach dopiero w lipcu 1991 r. Centrum Zapobiegania Konfliktom i Komitet Wysokich Przedstawicieli zdecydowały się wysład do byłej Jugosławii obserwatorów i misje dobrych usług. Były następnie zmuszone zajmowad się sprawami embarga na broo, kolejnymi konferencjami pokojowymi i propozycją wysłania sił pokojowych, zanim ONZ zdecydowała się wysład na obszary konfliktów oddziały „błękitnych hełmów". Następnie wysłały obserwatorów do Armenii, Azerbejdżanu i na teren będącego od 1988 r. przedmiotem sporu między nimi Górskiego Karabachu. Wysłały też misję sondażową do Mołdawii i Naddniestrza. Niejednokrotnie wypowiadały się także na temat dramatu wojennego w Bośni i Hercegowinie. W praktyce przedsięwzięcia okazały się nieskuteczne, chod były zgodne z odczuciami opinii europejskiej. Liczne debaty w łonie KBWE nad konfliktami przyczyniały się jedynie do formułowania wniosków w sprawie szerszego zajmowania się ich zapobieganiem oraz do tworzenia nowych struktur w tym celu. Również z powyższych względów proces KBWE wszedł po 1990 r. w nową fazę instytucjonalizacji. Przygotowywały ją liczne seminaria, sympozja i konferencje specjalistyczne, jak również posiedzenia Komitetu Wysokich Przedstawicieli i Rady Ministrów KBWE. Ich reprezentacja zwiększyła się w latach 1991-1992 z 34 do 53 paostw (nowa Jugosławia została zawieszona w członkostwie 11 V 1992 r.). Bardziej owocne seminaria obejmowały problemy kulturalnego dziedzictwa (Kraków, 28 V-7 VI 1991 r.), mniejszości narodowych (Genewa, 1-19 VII 1991 r. i Warszawa, 23-28 V 1993 r.), ludzkiego wymiaru KBWE (Moskwa, 10IX-4 X 1991 r.), instytucji demokratycznych (Oslo, 4-14 XI 1991 r.), systemu „otwartego nieba" (Wiedeo, 9 IX 1991 r.), tolerancji (Warszawa, 16-20 XI 1992 r.) i wolności mediów (Warszawa, 2-5 XI 1993 r.). Dorobek powyższych seminariów stanowił realizację zaleceo paryskiego „szczytu" KBWE, wzbogacał proces paneuropejski i przygotowywał elementy Dokumentu Helsinki II, przyjętego przez kolejny „szczyt" w stolicy Finlandii (9-10 VII 1992 r.). W jego postanowieniach dużo

miejsca zajęło szczegółowe sprecyzowanie zadao instytucji i struktur KBWE; zaliczono do nich spotkania szefów paostw i rządów, konferencje przeglądowe, Radę KBWE, Komitet Wysokich Przedstawicieli, urzędującego przewodniczącego (wraz ze wspomagającą go dwójką - poprzednikiem i następcą, grupami ad hoc i osobistym przedstawicielem), Wysokiego Komisarza Mniejszości Narodowych (pracującego pod egidą Komitetu Wysokich Przedstawicieli i przy pomocy ekspertów). Określono stosunki KBWE z międzynarodowymi organizacjami rządowymi i pozarządowymi oraz z paostwami nieczłonkowskimi. Komitetowi Wysokich Przedstawicieli zlecono funkcjonowanie również jako Forum Gospodarcze i wyznaczono pierwsze jego spotkanie (Praga, 16-18 III 1993 r.). Równoległe przedsięwzięcia w duchu KBWE podejmowała Francja. Na powitanie nowego roku 1990 Mitterand wystąpił z ideą konfederacji europejskiej, która byłaby formą organizacji „wymiany, pokoju i bezpieczeostwa" w skali całej Europy. Miałaby ona - w intencji prezydenta Francji - równoważyd przyrost potęgi zjednoczonych Niemiec poprzez stowarzyszenie, a następnie integrację z EWG Polski, Węgier i Czechosłowacji. Chodziło o zapobieganie destabilizacji ładu europejskiego oraz „bałkanizacji" przekształcającej się Europy Środkowej i Wschodniej. Właśnie w tej części kontynentu koncepcja ta znalazła największy oddźwięk, czego wyrazem była zorganizowana przez prezydenta Havla w Pradze międzynarodowa konferencja polityków i ludzi kultury w sprawie konfederacji europejskiej (12-14 VI 1991 r.). Praktycznych konsekwencji koncepcji Mitteranda Europa jednak nie doczekała się. Bardziej skonkretyzowana inicjatywa paneuropejska Francji znalazła wyraz w postaci „planu Balladura". Premier Edouard Balladur przedstawił go francuskiej Radzie Ministrów 574 jako propozycje doprowadzenia do „Paktu Bezpieczeostwa i Stabilności w Europie" (9 VI 1993 r.)- Zakładała ona zwołanie konferencji paostw europejskich, Stanów Zjednoczonych i Kanady w celu rozważenia problemów granic i mniejszości narodowych. Konferencja taka, przewidywana na 1994 r., miała doprowadzid do zawarcia miedzy uczestniczącymi paostwami paktu bezpieczeostwa, aby w ten sposób zwiększyd stabilnośd stosunków na kontynencie. Rada Europejska na posiedzeniu w Kopenhadze (22 VI1993 r.) przyjęła „plan Balladura" jako inicjatywę wspólnotową i postanowiła nadad jej dalszy bieg. Po konsultacji z paostwami nie należącymi do wspólnot Rada stwierdziła na posiedzeniu w Brukseli (29 X 1993 r.), że „pakt stabilności" może odegrad kluczową role w „umocnieniu demokratycznego procesu i budowie regionalnej współpracy w Europie Środkowej i Wschodniej". Na następnym posiedzeniu brukselskim (10-11 XII 1993 r.) Rada rozpatrzyła „plan paktu stabilności" oraz postanowiła zwoład do Paryża konferencje przygotowawczą, poprzedzoną odpowiednimi konsultacjami dyplomatycznymi. Na konferencji paryskiej (26-27 V 1994 r.) 57 paostw uzgodniło ramowy kalendarz negocjacji w sprawach granicznych i narodowościowych, aby przygotowad pakt o stabilności do przyjęcia w ramach KBWE. Wiosną 1994 r. dyplomacja niemiecka i holenderska wylansowaly pogląd, że ramy KBWE są, już nie do zastąpienia przez żadną inną organizację euroatlantycką". Pogląd ten przyjęły inne paostwa. Na dorocznym posiedzeniu Zgromadzenia Parlamentarnego KBWE w Wiedniu (5-8 VII) rozpoczęto debatę nad strukturami bezpieczeostwa w Europie, sytuacją gospodarczą i narodowościową w Europie Środkowej oraz przyszłą rolą KBWE. Austria wnioskowała, aby usprawnid mechanizm podejmowania decyzji przez KBWE w ramach dyplomacji prewencyjnej, uniemożliwiając blokowanie go przez zasadę konsensusu. Rosja na początku lipca zaproponowała

na piśmie, aby na „szczycie" KBWE w Budapeszcie tak wzmocnid KBWE, by stała się ona rodzajem europejskiej ONZ, wyposażonej w funkcjonujący na zasadzie konsensusu Komitet Wykonawczy złożony na wzór Rady Bezpieczeostwa z 5 stałych członków i 5 wybieranych rotacyjnie. Taka KBWE miałaby zdaniem projektodawców stad się gwarantem bezpieczeostwa i stabilności w Europie. Moskwa uważała, że utrzymanie zachodnich struktur blokowych po rozpadzie bloku wschodniego osłabiło jej pozycję i zmierzała do nadania KBWE kompetencji regionalnej organizacji politycznej zgodnie z Dokumentem Helsinki II, aby w jej ramach móc odgrywad większą rolę mimo istnienia NATO i UZE. W artykule w dwumiesięczniku ,flATO Review" Kozyriew postulował, aby Pakt odstąpił KBWE główną rolę w przygotowaniu nowego ładu i bezpieczeostwa w Europie. W następnych tygodniach, kierując się inną niż Rosja motywacją, również inni uczestnicy KBWE zgłaszali programy jej umocnienia. Polska ponowiła (7 IX) propozycję kodeksu postępowania paostw w dziedzinie bezpieczeostwa oraz zgłosiła projekt kontroli zbrojeo w Europie (zwłaszcza traktatu CFE, porozumieo o budowie zaufania w sferze militarnej oraz układu o „otwartym niebie"). W toku przygotowao i przebiegu Spotkania Budapeszteoskiego KBWE (10 X-4 XII 1994 r.) paostwa NATO zgodziły się po części z rosyjskim kierunkiem rozumowania, aby w ten sposób łagodzid opory Moskwy wobec rozszerzenia Paktu. Ponadto uważały one, że wzmocniona KBWE będzie mogła skuteczniej przeciwdziaład różnym przejawom destabilizacji stosunków na naszym kontynencie. Nie godziły się jednak na podporządkowanie KBWE swoich organizacji, zwłaszcza NATO i UZE. Kompromis znaleziono poprzez uznanie tezy, że KBWE powinna byd pierwszą organizacją, która będzie reagowad w razie konfliktu regionalnego, jeśli wyrażą na to zgodę wszyscy zainteresowani. 575 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Spotkanie Budapeszteoskie było reprezentatywne, ponieważ wzięły w nim udział delegacje 52 paostw uczestników, 5 paostw śródziemnomorskich (Maroka, Tunisu, Algierii, Egiptu i Izraela), 2 azjatyckich (Japonii i Korei Południowej), jak również przedstawiciele Rady Europy, UE i NATO. Podsumowaniem prowadzonej na tym forum dyskusji wokół kwestii wzmocnienia KBWE w nowej sytuacji międzynarodowej stał się Dokument Budapeszteoski 1994, przyjęty przez „szczyt" KBWE (5-6 XII 1994 r.), a zatytułowany: „Ku rzeczywistemu partnerstwu w nowej erze". Umocnił on proces paneuropejski i wprowadził go na wyższy szczebel instytucjonalizacji. Na jego podstawie od początku 1995 r. KBWE przyjęła nazwę Organizacji Bezpieczeostwa i Współpracy w Europie (OBWE), której nadano nowe struktury oraz określono nowe kompetencje i procedury funkcjonowania. Na mocy decyzji „szczytu" budapeszteoskiego OB WE otrzymała następujące nowe lub odnowione instytucje: Radę Ministerialną, Wysoką Radę, Stałą Radę, Urzędującego Przewodniczącego, Sekretarza Generalnego, Wysokiego Komisarza do Spraw Mniejszości Narodowych, misje OBWE, Urząd OB WE do Spraw Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, Zgromadzenie Parlamentarne OBWE oraz Forum OBWE dla Współpracy na Rzecz Bezpieczeostwa i służący mu Kodeks Postępowania w Zakresie Polityczno-Wojskowych Aspektów Bezpieczeostwa.

OBWE miała przyczynid się do opracowania „modelu wspólnego i kompleksowego bezpieczeostwa dla Europy XXI wieku". Główne zadania OBWE objęły zarówno wczesne ostrzeganie, zapobieganie konfliktom, jak też ich rozwiązywanie. Tego ostatniego OBWE nigdy nie robiła i musiała się dopiero uczyd. Co prawda, lata 1990. zmuszały KBWE do zajmowania sif konfliktami. Komitet Wysokich Przedstawicieli stwierdził jednak (15 IX 1994 r.) ciągłą nieskutecznośd wysiłków na rzecz pokojowego uregulowania konfliktu o Górski Karabach i powierzył tę sprawę specjalnemu zespołowi (tzw. Grupie Mioskiej), w którym większą rolę miała odegrad Rosja. Spotkanie Budapeszteoskie oceniło ostatecznie, że KBWE nie była w stanie ani prawidłowo rozpoznad konfliktu jugosłowiaoskiego, ani zapobiec mu nawet w części. Misje KBWE w Kosowie, Sandżaku, Wojwodinie i Skopje oraz 7 misji w paostwach sąsiadujących z dawną Jugosławią przyniosły wielkie niepowodzenia. Ponadto większe zapotrzebowanie na misje KBWE zaznaczyło się na skonfliktowanych obszarach byłego ZSRR (Mołdawia, Gruzja, Górski Karabach, gdzie misja wynegocjowała porozumienie pokojowe z 12 V 1994 r., ale potem nie uzyskała zgody na wjazd). Duże zapotrzebowanie występowało w republikach obawiających się konfliktów na tle mniejszości narodowych (Łotwa, Estonia, Ukraina, Kazachstan, Kirgistan, a także Słowacja, Węgry, Rumunia i Albania). W sumie paostwa Europy Środkowej i Wschodniej w nowej sytuacji akceptowały ingerencję paostw trzecich w swoje sprawy wewnętrzne, podczas gdy takiej zgody nie było ze strony paostw zachodnich, chociaż także u nich istniały poważne konflikty narodowościowe. Powołując się na to Rosja chciała wzmocnid rolę KBWE na całym kontynencie, nie zawężając jej do rozwiązywania sytuacji kryzysowych w jego części środkowej i wschodniej oraz nie pozostawiając enklawy zachodniej wyłącznie pod osłoną zachodnich struktur bezpieczeostwa. Ostry sprzeciw Rosji na „szczycie" budapeszteoskim uniemożliwił konsens w sprawie Bośni i Hercegowiny. Prowadzona od grudnia 1994 r. i wywołująca oburzenie w świecie okrutna wojna przeciw Czeczenom spowodowała przyjazd misji rozpoznawczej OBWE do tej republiki, na co Rosja wyraziła zgodę pod koniec 1995 r. Misja stwierdziła, że w Czeczenii „prawa człowieka zostały brutalnie pogwałcone przez obie strony" i że konieczne jest zawieszenie broni. Misja nie została jednak wpuszczona do Inguszetii i Degestanu, gdzie mogłaby rozmawiad z uciekinierami. Wyni576 ki misji Stała Rada OBWE w Wiedniu uznała (3II1995 r.) za niezadawalające. Po tej ocenie i po nacisku Unii Europejskiej Moskwa zgodziła się (9 III) na obecnośd w Czeczenii stałej misji obserwatorów OBWE. Po proklamowaniu wojny partyzanckiej przeciwko Rosjanom przez gen. Dżohara Dudajewa (III 1995 r.) misja OBWE pesymistycznie oceniała możliwośd pokojowego rozwiązania kryzysu czeczeoskiego i szansę na militarne rozstrzygniecie konfliktu. W kwietniu zainstalowano w Groźnym Stałe Przedstawicielstwo OBWE, które miało pomóc w zorganizowaniu demokratycznych wyborów i przygotowaniu konstytucji w warunkach pokoju. Długotrwała wojna uniemożliwiła realizacje założonych celów, chociaż misja prowadziła u siebie wiele rozmów z przedstawicielami stron walczących. Zgromadzenie Parlamentarne OBWE w Ottawie (8-10 VII) poświeciło tej wojnie dużo uwagi, Jelcyn w grze przedwyborczej proponował (13 V 1996 r.) zwiększenie roli OBWE w Czeczenii, zaś przedstawiciele OBWE uczestniczyli w pozorowanym dialogu rosyjsko-czeczeoskim w Moskwie. Pod koniec Spotkania Budapesztaoskiego KBWE konflikt narodowościowy wybuchł na Krymie. Ukraina zażądała przysłania misji KBWE, która ustanowiła swój oddział w Sym-

feropolu. Trudnośd polegała na tym, że miała ona zaufanie Kijowa, ale była niechętnie przyjmowana przez zdominowane przez Rosjan autonomiczne władze Krymu. Misja nie mogła ingerowad w sporne prawa własności, a tym bardziej w porachunki międzymafijne. Doradzała jedynie uregulowanie rozdziału kompetencji miedzy paostwem ukraioskim a krymską autonomią, co ostatecznie po roku zrealizowano, głównie dzięki roztropności Kijowa. Pierwszym z większych przedsięwzięd OBWE w 1995 r. była, zwołana na zasadzie „planu Balladura", druga konferencja paryska (20-21 III), na której 52 paostwa członkowskie OBWE już pierwszego dnia przyjęły Plan Stabilności w Europie. Miało to byd -jak powiedział Juppe pierwsze „dwiczenie Unii Europejskiej z dyplomacji prewencyjnej". Pakt, który zobowiązał sygnatariuszy do przestrzegania nienaruszalności granic, utrzymania dobrosąsiedzkich stosunków i respektowania praw mniejszości, był adresowany przede wszystkim do paostw Europy Środkowej i Wschodniej. W założeniu zmierzał bowiem do zapobiegania i likwidowania konfliktów miedzy kilku paostwami byłego bloku wschodniego na tle kwestii mniejszości narodowych i przebiegu granic. Zarazem służył oczyszczeniu przedpola dla rozszerzania Unii Europejskiej, zapobiegając wnoszeniu przez kandydatów do struktur zachodnich bagażu spraw nieuregulowanych w ich stosunkach wzajemnych. Paryż zręcznie zaproponował posłużenie się do tego celu forum OBWE, które było najmniej kontrowersyjne i miało atut paneuropejskości. W tym kontekście w przeddzieo podpisania Paktu o Stabilności w Europie zawarto w Paryżu dwustronny traktat o dobrosąsiedzkich stosunkach między Węgrami a Słowacją, z ratyfikacją którego związano następnie trudności interpretacyjne (Bratysława uznała prawa indywidualne Węgrów, ale nie chciała zaakceptowad praw zbiorowych). W tymże kontekście na samej konferencji premier Rumunii zapewnił, że jego rząd zawrze podobny traktat z Węgrami. Na tle innych najlepiej wypadła Polska, która już wcześniej wypełniła wszystkie wymogi OBWE i Paktu o Stabilności w Europie. Pakt -jak to zapowiedział Balladur na otwarciu konferencji paryskiej -miał również sprzyjad „określeniu nowego związku kwestii bezpieczeostwa, a zapewne i zaufania z Rosją". Nad trwałością Paktu i załączonej do niego setki dobrosąsiedzkich układów między paostwami Europy Środkowej i Wschodniej miała czuwad OBWE, co bardzo odpowiadało Moskwie, która zamierzała wykorzystad ten Pakt przeciwko NATO. Świadczył o tym fakt, że niebawem na posiedzeniu Wysokiej Rady OBWE w Pradze (31 III) w dyskusji na temat modelu bezpieczeostwa na naszym kontynencie delegacja rosyjska opowiedziała się za stworzeniem „jednolitej przestrzeni bezpieczeostwa, stabilności i współpracy". Jednakże słabośd powyższych postulatów 577 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

i uzgodnieo polegała na tym, że decyzje OB WE, podobnie jak KBWE, miały charakter deklaratywny, a nie obligatoryjny. Po podpisaniu Paktu Stabilności w Europie OBWE ożywiła działalnośd w zakresie kontroli zbrojeo i współpracy z innymi organizacjami europejskimi. Zachęcała Ukrainę, Białoruś i Rosje do podpisania porozumienia o „otwartym niebie" i dołączenia w ten sposób do 20 paostw, które uczyniły to wcześniej. OBWE zaakcentowała w ramach/porozumienia (IV 1995 r.) procedury śledzenia aktywności wojskowej w Europie Wschodniej przez specjalny samolot z załogą

niemiecką (Tu-154 M), który miał wykonywad 12 lotów rocznie. Pierwszy przewodniczący Rady Ministerialnej OBWE, węgierski minister Laszlo Kovacs wraz z przewodniczącym Rady UE, francuskim ministrem Alainem Lamassoure'm, spotkali się z Komitetem Ministrów Rady Europy (l l V), aby przedyskutowad sposoby uniknięcia dublowania wysiłków trzech organizacji. Na spotkaniu dostrzeżono następujące możliwości współpracy wzajemnej: integrowanie nowych demokracji (zwłaszcza republik byłego ZSRR) z europejskim systemem prawnym; ochrona mniejszości narodowych oraz walka z nietolerancją, rasizmem, antysemityzmem i ksenofobią; przyjmowanie do Rady Europy paostw aplikujących o członkostwo; budowa środków zaufania; walka z narkomanią i nielegalnym handlem narkotykami. Za podstawową zasadę działania OBWE uznała tworzenie sieci wzajemnie zależnych i komplementarnych struktur oraz eliminowanie starych podziałów w Europie. Służyło temu zwoływane dwa razy do roku Forum Ekonomiczne OBWE (IV odbyło się w Pradze pod koniec marca 1996 r.) Od jesieni 1995 r. paostwa NATO łagodziły postawę wobec Rosji. Pakt zgodził się (19IX) na częściową rewizję traktatu CFE, następnie zaproponował (22IX) formułę takiego przeredagowania jego art. V, aby umożliwid Rosji zwiększenie liczby wojsk i broni ciężkiej na flance południowej (Kaukaz), ale odmówid podobnego zwiększenia na flance północnej (okręg petersburski). Ceną miały byd dodatkowe inspekcje innych paostw, a zwłaszcza zaniepokojonej Turcji. Ponieważ traktat CFE był owocem procesu paneuropejskiego, „16" NATO zwróciła się do pozostałych sygnatariuszy CFE z propozycją uregulowania tej kwestii na konferencji przeglądowej CFE w Wiedniu (17 XI), zorganizowanej pod auspicjami OBWE. Na konferencji tej z satysfakcją stwierdzono, że w ciągu 5 lat obowiązywania traktatu zniszczono w Europie ponad 50 tyś. czołgów, samolotów, armat, helikopterów i innego uzbrojenia. Rosja pozostała największym paostwem, które nie zameldowało o likwidacji nadwyżek konwencjonalnego sprzętu bojowego. Pewne problemy z traktatem miały: Armenia i Azerbejdżan ze względu na trwający (mimo rozmów w Helsinkach pod auspicjami OBWE) spór o Górski Karabach; Ukraina ze względu na niewyjaśniony status Floty Czarnomorskiej i toczący się o nią spór z Rosją; Białoruś zapowiedziała zrealizowanie CFE w ciągu czterech miesięcy. Uzbekistan, Kazachstan i Turkmenistan nie dostosowały swego uzbrojenia do wymagao CFE nawet do kooca 1995 r. W rezultacie intensywnych negocjacji w ramach Wspólnej Grupy Konsultacyjnej 30 paostw zdołało jednak w dniu rozpoczęcia konferencji przeglądowej CFE przyjąd zasady, wedle których miano dokonad zmian art. V tego traktatu. Postanowiono przychylid się do postulatów Rosji i na razie uznad zwiększenie przez nią ilości broni na obu flankach ponad zobowiązania traktatowe. Jednakże na kolejnej konferencji przeglądowej (15-31 V 1996 r.) oskarżono Rosję o naruszenie traktatu. Dopiero w ostatnim dniu - na krótko przed wyborami prezydenckim w Rosji - zakomunikowano, że Moskwa otrzymała dodatkowo 3 lata na likwidację części uzbrojenia w rejonach flankowych oraz nowe pułapy uzbrojenia dopuszczone przez traktat. Skorygowano też limity uzbrojenia dla armii paostw powstałych po rozpadzie ZSRR. Pod koniec rocznego przewodnictwa węgierskiego Rada Ministerialna OBWE na swym 5 posiedzeniu obradowała w Budapeszcie (7-8 XII) nad oceną postawionego przed rokiem zada578

nią bycia głównym europejskim forum rozwiązywania konfliktów europejskich. Wiadomo było, że Armenia i Azerbejdżan odmówiły stosowania zasady „najpierw OB WE"; również w sprawie konfliktu bośniackiego zasada ta została na papierze z winy stron konfliktu i samej OBWE. Dopiero konferencja w Dyton powierzyła OBWE przygotowanie wyborów w Bośni i Hercegowinie, ochronę praw człowieka i mniejszości po wyborach, kontrolę przemieszczania się oddziałów należących do stron konfliktu oraz zapobieganie ponownej militaryzacji krajów byłej Jugosławii; Rada Ministerialna oceniła, że dobre wywiązanie się z tych trudnych zadao mogłoby odbudowad prestiż OBWE. Rada Ministerialna zaakceptowała inicjatywę Szwecji goszczenia międzynarodowego spotkania ekspertów w sprawach wyborów w Bośni i Hercegowinie, ich przygotowania, organizacji i kontroli przebiegu. Przyjęła też inicjatywę, aby pod auspicjami OBWE zwoład do Bonn spotkanie inicjujące proces budowy zaufania i bezpieczeostwa oraz kontroli zbrojeo na podstawie Paktu Stabilności w Europie. Upoważniła także Urzędującego Przewodniczącego OBWE do wyznaczenia po odpowiednich konsultacjach specjalnego przedstawiciela do organizacji i prowadzenia regionalnej kontroli zbrojeo na Bałkanach pod auspicjami Forum KBWE dla Współpracy na Rzecz Bezpieczeostwa. Stałą Radę upoważniono także do przygotowania do połowy stycznia 1996 r. budżetu na realizację zadao związanych z wdrażaniem porozumienia pokojowego w Bośni i Hercegowinie. Osiągnięciem budapeszteoskiego posiedzenia Rady Ministerialnej OBWE było przyjęcie (8 XII) dokumentu „Model wspólnego i wszechstronnego bezpieczeostwa dla Europy XXI wieku: nowa koncepcja na nowy wiek". Był to rezultat rocznych dyskusji po „szczycie" budapeszteoskim, a zarazem zapowiedź kontynuacji prac nad identyfikacją poszczególnych wyzwao i niebezpieczeostw oraz efektywnego dostosowania do nich mechanizmów OBWE na „szczycie" lizbooskim w 1996 r. Za podstawę tych prac Rada uznała rozwijanie wspólnego bezpieczeostwa przy pomocy koncepcji wszechstronnego i kooperacyjnego bezpieczeostwa oraz jego niepodzielności. Zobowiązała też Urzędującego Przewodniczącego i pozostałe ogniwa OBWE, w tym nowy Komitet Modelu Bezpieczeostwa, do organizowania szerokich dyskusji i seminariów przed „szczytem" w Lizbonie. W ramach realizacji podjętych zadao OBWE zorganizowała w Wiedniu konferencje, która w ciągu pół roku (od 51) zastanawiała się nad doprowadzeniem do militarnej równowagi pomiędzy paostwami powstałymi po rozpadzie byłej Jugosławii. Za punkt wyjścia przyjęto traktat CFE z 1990 r. Postanowiono utworzyd misje łącznikowe między dowództwami sił zbrojnych dawnych stron konfliktu; na ich siedzibę wyznaczono Sarajewo. Następnie przystąpiono do wymiany informacji o arsenałach broni ciężkiej. Na tym tle nasunął się wniosek, że redukcji arsenałów powinny dokonad Chorwacja i nowa Jugosławia, zaś Bośnia i Hercegowina mogłyby się dozbroid. W imię ochrony praw człowieka i wolności obywatelskich Urzędujący Przewodniczący OBWE, szwajcarski minister Havio Cotti, który otrzymał od obserwatorów wyborów parlamentarnych w Albanii (26 V 1996 r.) liczne dowody ich nieprawidłowego przebiegu, wezwał natychmiast władze w Tiranie, aby „dla dobra demokratycznej równowagi" powtórzyły wybory w niektórych częściach kraju. Pod naciskiem opinii międzynarodowej władze albaoskie zrealizowały ten postulat, częściowo i z manifestacyjną niechęcią, zadając kłam swej demokratycznej frazeologii. Jeszcze trudniejsza próba czekała obserwatorów OBWE w zniszczonej wojną Bośni i Hercegowinie (14IX 1996 r.), gdzie organizacja postanowiła odwiedzid wszystkie lokale wyborcze i na długo przed wyborami kompletowała grupy obserwatorów.

Oprócz działao i inicjatyw paneuropejskich początek lat dziewięddziesiątych przyniósł też transeuropejskie inicjatywy, które wiązały tylko niektóre obszary z obu stron linii dawnych 579 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

podziałów kontynentu. Pierwszą stanowi próba budowy „osi" Paryż-Bonn-Warszawa, zapoczątkowana spotkaniem szefów dyplomacji, Polski, Francji i RFN w Weimarze (28-29 VIII 1991 r.). Oprócz konsultacji na aktualne tematy (np. konsekwencji puczu sierpniowego w Moskwie, wycofania wojsk ZSRR ze wschodnich Niemiec i z Polski czy uznania niepodległości Litwy, Łotwy i Estonii) ministrowie Krzysztof Skubiszewski, Roland Dumas i Hans Dietrich Genscher podpisali 10-punktową Deklarację Weimarską. Opowiedzieli się w niej za rozwojem stosunków i współpracy w skali całej Europy oraz poszczególnych regionów. Wskazali na szczególne znaczenie współpracy przygranicznej, zarówno ugruntowanej już między Francją a Niemcami, jak i rodzącej się na pograniczu polsko-niemieckim. Podkreślili znaczenie NATO, UZE i Wspólnoty Europejskiej dla stabilizacji całej Europy i jej bezpieczeostwa. Uznali, iż bilateralne traktaty polityczne mają duże znaczenie dla kształtowania pokojowego ładu europejskiego. Francja i Niemcy opowiedziały się za szybkim zawieraniem układów stowarzyszeniowych Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej ze Wspólnotą Europejską. Ministrowie postanowili spotykad się regularnie przynajmniej raz do roku. Spotkanie weimarskie było zbiorowym gestem pod adresem każdego z reprezentowanych tam paostw. Dla Paryża oznaczało ono cząstkową kontynuację i konkretyzację koncepcji Mitteranda. Dla Bonn stanowiło wyraz uznania postblokowej inicjatywności RFN na scenie europejskiej. Dla Polski stanowiło wyraz uznania i moralnego poparcia jej przemian i nowej roli na kontynencie. Podobny wydźwięk i znaczenie miały następne spotkania „trójki weimarskiej" oraz seminaria organizowane w jej ramach. Najbardziej spektakularne było spotkanie trzech prezydentów w Gdaosku z okazji nadania Franęois Mitterandowi i Richardowi von Weizsaekerowi doktoratów honoris causa (21IX 1993 r.). Mieli oni okazję wygłoszenia optymistycznych ocen na temat przyszłości Europy i Polski oraz udzielenia ostrożnego poparcia prezydentowi Wałęsie. W trakcie trzeciego spotkania ministrów „trójki" w Warszawie (11-12 XI 1993 r.) poparcie dla Polski (zwłaszcza w sprawach szybszego wejśCia do NATO i Unii Europejskiej) było raczej wstrzemięźliwe, chociaż wszyscy wypowiadali się za rozwojem trójstronnej współpracy w różnych dziedzinach i za stowarzyszeniem Polski z UZE. 3 marca 1994 r. spotkali się w Paryżu ministrowie obrony „trójki weimarskiej", aby przedyskutowad plany przeprowadzenia wspólnych dwiczeo oraz przystąpienia polskich jednostek do brygady francusko-niemieckiej. Na spotkaniu w Warszawie (VII 1994 r.) ustalili już (18 VII) wspólne manewry na jesieo we Francji i zaplanowali następne, a także powołali wspólną grupę roboczą do spraw techniki i technologii wojskowej oraz postanowili podjąd badania nad doktrynami wojskowymi. Do pierwszych dwiczeo trójstronnych doszło (X 199 r.) na poligonie Larzac w południowej Francji, gdzie dwiczono ochronę konwojów humanitarnych w operacjach pokojowych. Balladur wysunął (l IX 1994 r.) ideę spotkao szefów rządów Grupy Weimarskiej, aby dyskutowad wspólne projekty polityczne, mówił to jednak tylko do dyplomatów francuskich. Tymczasem w bawarskim mieśCie Bamberg (14-15IX) szefowie dyplomacji Francji i Niemiec udzielili

poparcia staraniom Polski o członkostwo w UE oraz zadeklarowali, że oba paostwa będą występowad na rzecz udzielania jej aktywnej pomocy dla sprostania warunkom przystąpienia do UE, m.in. poprzez inwestycje infrastrukturalne. Obiecali też poprzed dążenia Warszawy do zbliżenia z NATO i UZE. Następne spotkanie trójstronne w Warszawie (12 XI) zakooczyło się pogłębioną wspólną deklaracją, w której zawarto propozycje nadania paostwom stowarzyszonym z UE podobnego statusu w UZE oraz zacieśnienia ich współpracy z NATO „jako naturalnego uzupełnienia ich coraz ściślejszej współpracy z UE w perspektywie przyszłego przystąpienia". Spotkanie trzech =510 szefów dyplomacji w Paryżu (26 X 1995 r.) przyniosło z kolei deklaracje, w której zaproponowano, aby rozmowy „15" z Polską na temat przystąpienia do UE rozpoczęły się natychmiast po zakooczeniu konferencji międzyrządowej, bez czekania na ratyfikację jej wyników (podobnie jak negocjacje z Cyprem i Maltą). Deklaracja zapowiedziała też utworzenie w Warszawie fran-cuskopolsko-niemieckiego instytutu kultury, regularne konsultacje między trzema resortami spraw zagranicznych oraz powołanie trójstronnej komisji w sprawie szybszego włączenia Polski do UE. Wizyty inauguaracyjne prezydenta Kwaśniewskiego w Bonn, Berlinie i Paryżu podkreślały -jak to stwierdził Kinkel (5II1996 r.) - znaczenie Trójkąta Weimarskiego „jako bazy orientacji politycznej trzech naszych krajów". Po 3 latach przerwy odbyło się w Warszawie (28 V 1996 r.) drugie spotkanie przewodniczących komisji spraw zagranicznych parlamentów paostw Grupy Weimarskiej. Poparli oni proces wszechstronnej integracji europejskiej, opowiedzieli się za silną Unią Europejską oraz podkreślili wkład do niej Polski w postaci stabilizacji, dobrych stosunków z sąsiadami i woli utrwalania zdobyczy demokratycznych. Następne spotkanie przewidziano za rok w Paryżu. Latem 1996 r. z inicjatywy Polski upubliczniona została idea sformowania wraz z Ukrainą i Białorusią nowego ugrupowania konsultacyjnego. Na spotkaniu w Brześciu (20 VII) z szefami dyplomacji Ukrainy i Białorusi minister Rosati zaproponował kontynuację spotkao w formie „Trójkąta Brzeskiego". Przedsięwzięcie transeuropejskie, ściślej - euroazjatyckie, podjęła również Turcja. Po usamodzielnieniu się muzułmaoskich republik azjatyckich byłego ZSRR i w obawie przed przenikaniem na ten obszar fundamentalizmu iraoskiego, Ankara chciała bowiem spełniad rolę łącznika między euroatlantyckim Zachodem a euroazjatyckim Wschodem. Geograficznie, historycznie i kulturowo Turcja od dawna znajdowała się przecież na styku świata zachodniego i wschodniego; uczestniczyła także w zachodnich i wschodnich organizacjach międzynarodowych. Pod koniec kwietnia 1992 r. premier Sulejman Demirel odbył podróż po republikach Zakaukazia i Azji Środkowej, w czasie której obiecywał muzułmaoskim paostwom WNP pomoc w pokonywaniu trudności gospodarczych. Prezydenci Kazachstanu, Uzbekistanu, Turkmenista-nu, Kirgistanu i Iranu, a także premierzy Turcji i Pakistanu na dwudniowym „szczycie" Organizacji Współpracy Gospodarczej ustalili następnie nowe zasady współpracy politycznej i gospodarczej w regionie. W Aszchabadzie podpisano cały pakiet porozumieo dotyczących wspólnej polityki gospodarczej (m.in. budowy naftociągów, gazociągów i linii kolejowych), wspólnej polityki celnej, a także kultury i turystyki (10 V 1992 r.). Chociaż w następnych tygodniach propaganda iraoska zaczęła oskarżad Turcję o ekspansjonistyczną politykę (m.in. angażowanie się po stronie Azerbejdżanu w konflikcie z Armenią o Górski Karabach) i destabilizację regionu, efektywniejszą okazała się dyplomacja turecka, która doprowadziła do instytucjonalizacji współpracy w strefie

czarnomorskiej. Po odpowiednich przygotowaniach w malowniczej scenerii suł-taoskiego pałacu Ciragan nad brzegiem Bosforu doszło do podpisania Deklaracji Stambulskiej (25 VI1992 r.). Podpisy złożyli zebrani w Stambule szefowie paostw i rządów 11 krajów: Turcji, Grecji, Rosji, Ukrainy, Bułgarii, Rumunii, Mołdawii, Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji oraz (dokooptowanej w ostatniej chwili) Albanii. Sygnatariusze dokumentu postanawiali tworzyd Czarnomorski Region Gospodarczy i przyjęli w tym celu 18-punktowy program wzajemnej współpracy w duchu KBWE. Zwrócono w nim uwagę na zagadnienia transportu, komunikacji, przemysłu, rolnictwa, energetyki, ochrony środowiska, bankowości, ceł i wiz. Ankara chciała wzorowad to przedsięwzięcie na EWG, ale mimo dwuletnich konsultacji z Moskwą nie uzyskała jej zgody na zapis tego rodzaju. Przy okazji uczestnicy „szczytu" czarnomorskiego podpisa581 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

li też Deklarację Bosforską, w której wyrazili „pragnienie rozwiązywania konfliktów w sposób pokojowy". Kiedy okazywało się, że postradzieckie paostwa islamskie będą skłonne wzorowad się raczej na tureckim modelu paostwa świeckiego niż na teokratycznym Iranie, Ankara rozwinęła dalsze inicjatywy w duchu Deklaracji Stambulskiej. Prezydent Turgut Ózal zaprosił przywódców pięciu tureckojęzycznych paostw WNP (Azerbejdżanu, Kazachstanu, Kirgistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu) na spotkanie w Ankarze (30-31 XI1992 r.)- Zaproponował utworzenie wspólnej strefy wolnego handlu (zniesienie barier celnych, swobodny przepływ ludzi, dóbr i kapitału) i regionalnego banku inwestycyjnego. Była to propozycja do przemyśleo i długofalowych działao. Z kolei minister spraw zagranicznych zaprosił wkrótce szefów dyplomacji 11 sygnatariuszy Deklaracji Stambulskiej do Beldibi nad Morzem Śródziemnym (10-11 XII 1992 r.), gdzie przekonywał ich o możliwości rozładowania napięd i konfliktów w regionie poprzez współpracę gospodarczą. Na drugim spotkaniu w Stambule (17 VI1993 r.) ministrowie postanowili utworzyd w stolicy Turcji sekretariat, który ma zajmowad się promocją handlu w całym regionie. Z kolei na spotkaniu w Sofii (10 XII 1993 r.) postanowili utworzyd w 1994 r. Czarnomorski Bank Gospodarczy i Handlowy z siedzibą w Salonikach oraz wyznaczyd na jego szefa przedstawiciela Turcji. Uruchomienie banku odwlekało się, gdyż w ciągu dwóch lat Rosja i Ukraina nie ratyfikowały układu integracyjnego, a częśd spośród 11 krajów nie wpłaciła uzgodnionych kwot. Turcja próbowała ograniczyd żeglugę wielkich tankowców z ropą naftową przez Bosfor i Dardanele, ale napotkała ostry sprzeciw Moskwy; chodziło nie tyle o bezpieczeostwo w cieśninach, ile o kontrolę nad eksportem ropy z Azerbejdżanu, Kazachstanu i Turkmenistanu. Zamknięcie cieśnin dla tankowców Rosji i innych paostw WNP dawałoby Turcji szansę budowy ropociągów przez swoje terytorium, umożliwiając czerpanie zysków z opłat tranzytowych i posiadanie potężnego atutu politycznego. Moskiewskie MSZ oświadczyło (5 VI1994 r.), że Rosja nie zgodzi się z jednostronną rewizją przez Turcję konwencji z Montreux z 1936 r. Jednocześnie Moskwa ostrzegała rządy i firmy paostw, które zamierzały uczestniczyd w eksploatacji złóż ropy w obrębie szelfu Morza Kaspijskiego, że nie uzna żadnego zawartego bez jej zgody porozumienia na ten temat. Przeciwko takim porozumieniom Moskwa inspirowała zamachy stanu w Baku (w 1993 r. obalony został prezydent Abulfaz Elczibej, a w marcu 1995 r. chciano obalid prezydenta Gajdara

Ali Alijewa). Rosyjsko-turecka rywalizacja w strefie Kaukazu, amerykaoskie embargo wobec Iranu, przedłużający się z winy Rosji konflikt o Górski Karabach i wojna w Czeczenii komplikowały wybór tras przyszłych ropociągów. We wrześniu 1994 r. rząd Azerbejdżanu zawarł kontrakt, w którym międzynarodowe konsorcjum (czterech firm amerykaoskich, dwóch brytyjskich oraz po jednej tureckiej, norweskiej i saudyjskiej) zobowiązały się zainwestowad ponad 7 mld USD w eksploatację zasobów azerbejdżaoskiej ropy naftowej z Morza Kaspijskiego. Kontrakt z Kazachstanem sięgnął 20 mld USD. Do transportu tej ropy nie wystarczał jedyny ropociąg rosyjski z Baku do portu w Noworosyjsku nad Morzem Czarnym. Na początku 1995 r. Stany Zjednoczone poparły projekt budowy ropociągu z Azerbejdżanu przez terytorium Armenii lub Gruzji do tureckiego portu Ceyhan-Yumurtalik nad Morzem Śródziemnym. Wiceminister energii USA przeprowadził (IV 1995 r.) na ten temat rozmowy w Kazachstanie, Turkmenistanie, Azerbejdżanie, Gruzji, Armenii i Turcji; pod jego naciskiem Azerbejdżan unieważnił podpisany kilka dni wcześniej układ o udziale Iranu w kontrakcie naftowym. Wybór trasy ropociągu przez Armenię specjaliści uznali za najbardziej ekonomiczny, ale i ze względu na konflikt o Górski Karabach za najbardziej niebezpieczny. Trasa przez Gruzję wymagałaby ze względu na walki mafijne w tym kraju gwarancji bezpieczeostwa ze 582 strony prezydenta Eduarda Szewardnadze. Rosja nalegała na wybór trasy Baku-Noworosyjsk, lecz Azerbejdżan, który jako jedyny członek WNP nie miał na swoim terytorium wojsk rosyjskich, chciał wyzwolid się spod kurateli Moskwy i wykazywał niedogodności tej trasy. Moskwa argumentowała, że kontrakt w sprawie eksploatacji bogactw Morza Kaspijskiego jako jeziora musi byd uzgodniony ze wszystkimi paostwami basenu (gdyby uznad je za morze, Azerbejdżan miałby swobodę eksploatacji swojego szelfu). Rodzajem wsparcia Azerbejdżanu przez Turcję było podpisanie przez Alijewa i premier Tansu Ciller w Baku (12 VII 1995 r.) memorandum o odroczeniu na 2 lata spłat pożyczki 250 min USD z 1992 r.; strony postanowiły także zbadad możliwości tworzenia spółek azersko-tureckich. Turcja wyraziła gotowośd kupowania całej ropy z Morza Kaspijskiego, o ile będzie ona przesyłana przez terytorium Gruzji. Ankara postępowała zgodnie z ustaleniami NATO i nie chciała drażnid Moskwy, jednakże zabiegała, aby ropociągi przebiegały przez jej terytorium. Wiązałoby to kraje tureckojęzycz-ne z Ankarą i pomagało im uniezależniad się od Moskwy. Tendencja ta znalazła wyraz w Biszkeku (28 VIII 1995 r.) na trzecim „szczycie" paostw tureckojęzycznych: Kirgistanu (Askar Akajew), Kazachstanu (Nursułtan Nazarbajew), Uzbekistanu (Isłam Karimow), Turkmenistanu (Saparmu-rad Nijazow), Azerbejdżanu (Gajdar Alijew) i Turcji (Sulejman Demirel). Podpisana przez szes'ciu prezydentów w stolicy Kirgistanu deklaracja mówiła o współpracy gospodarczej i zwalczaniu terroryzmu oraz o zapobieganiu handlowi narkotykami i bronią, akcentowała potrzebę tranzytu przez Turcję ropy i gazu z Azerbejdżanu, Kazachstanu i Turkmenistanu, a także wypowiadała się za uregulowaniem regionalnych konfliktów w Tadżykistanie, Afganistanie i Bośni. Pod wpływem zabiegów Moskwy międzynarodowe konsorcjum do eksploatacji ropy azerskiej zaproponowało władzom tego kraju (9 X 1995 r.) wybór dwóch niezależnych od siebie tras ropociągów: z Baku przez Czeczenię do Noworosyjska oraz z Baku przez Gruzję do Batumi i Turcji. W tę sprawę zaangażowała się Unia Europejska, która zwołała do Brukseli (26-27 XI) konferencję przedstawicieli producentów, firm transportowych oraz odbiorców ropy i gazu z paostw b. ZSRR; postanowiono w ramach pomocy technicznej UE powoład wspólną

grupę roboczą, która opracuje projekty odpowiednich rurociągów interesujących kraje UE jako odbiorców nośników energii i dostarczycieli środków inwestycyjnych. Azerbejdżan nie chciał jednak udzielid Turcji gwarancji na 250 min USD zaangażowane w budowę ropociągu przez terytorium tureckie, dlatego turecki koncern wycofał się (13 V 1996 r.) z propozycji finansowania budowy ropociągu azerbejdżaoskiej ropy przez terytorium Gruzji nad Morze Czarne. Tego samego dnia Azerbejdżan odstąpił Iranowi 10% swoich udziałów w projekcie zagospodarowania złóż ropy naftowej na szelfie Morza Kaspijskiego. Wiosną 1996 r. Moskwa powróciła do koncepcji traktowania Morza Kaspijskiego jako jeziora i obowiązkowego uzgadniania eksploatacji jego bogactw przez wszystkie paostwa basenu. Primakow nakłonił szefów dyplomacji Kazachstanu, Turkmenistanu, Azerbejdżanu i Iranu do nowego określenia statusu Morza Kaspijskiego. Proponował powołanie specjalnego organu międzynarodowego, który zajmowałby się kontrolą bogactw naturalnych akwenu. Dośd łatwo zyskał dla tej propozycji przychylnośd Iranu i Turkmenistanu, które zacieśniały stosunki wzajemne, czego wyrazem było uroczyste otwarcie przez ich prezydentów (13 V) w iraoskim Meszhed szlaku kolejowego, nazwanego „nowym jedwabnym szlakiem", gdyż miał on łączyd Chiny ze Stambułem, Zatoką Perską i Europą. Natomiast Azerbejdżan i Kazachstan domagały si? zastosowania reguł morskich, a w konsekwencji podziału obszaru morza na sektory narodowe i nieograniczonego prawa paostw nadbrzeżnych do eksploatacji jego bogactw. W sporze o trasy ropociągów dyplomacja rosyjska nakłoniła Grecję i Armenie do podpisania porozumienia o współpracy wojskowej (18 VI), które Turcja oceniła jako „wrogie 583 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

posuniecie ze strony Grecji". Zmniejszało ono szansę Turcji na przyciągniecie tranzytu kaspijskiej ropy, chociaż dyplomacja amerykaoska popierała od początku opcje turecką trasy ropociągu. Niebawem Rosja zawarła z Bułgarią i Grecją porozumienie o projekcie budowy drogi dla tankowców z Noworosyjska do Burgas oraz ropociągu z Burgas do greckiego portu nad Morzem Egejskim. W ten sposób instytucjonalizowała się nowa rywalizacja rosyjsko-turecka wokół cieśnin czarnomorskich. Dla ułatwienia transeuropejskich powiązao z Azją praktycznego znaczenia nabrała deklaracja szefów czterech paostw bałkaoskich (Albanii, Bułgarii, Macedonii i Turcji) w sprawie autostrady łączącej ich terytoria. Rangę tej deklaracji podkreślał fakt, że podpisano ją w Nowym Jorku (23 X 1995 r.) w przeddzieo uroczystości 50-lecia ONZ. Autostradę postanowiono przeprowadzid od portu Durras poprzez Macedonię i Bułgarię do Stambułu i uzgodniono, że projekt wesprą finansowo Bank Światowy i MFW. Paneuropejskie i transeuropejskie wysiłki na początku ostatniej dekady XX wieku były zakłócane przez konflikty i spory między niektórymi paostwami. Najbardziej krwawe okazały się konflikty w strefie kaukaskiej i bałkaoskiej, gdzie uciskane od wieków i przemieszane przez dawne imperia ludy, głównie góralskie, napotykały nadal bariery na drodze do pełnej niezależności. Również w strefie ustabilizowanej Europy nasiliły się niektóre stare i pojawiły nowe konflikty. Najstarszy konflikt o Irlandię Północną pociągał coraz więcej krwawych zamachów terrorystycznych ze strony katolików i protestantów. Oświadczenie premiera Irlandii, Alberta Rey-

noldsa, iż Republika Irlandii jest gotowa zrewidowad swoje roszczenia terytorialne wobec Ulste-ru (7 XI1993 r.) ułatwiło rozmowy z Londynem. Premierzy John Major i Albert Reynolds podpisali następnie w Londynie deklarację (15 XII 1993 r.), która obu społecznościom Irlandii Północnej zapewniała prawo do samostanowienia i stwarzała szansę zakooczenia 25-letniego konfliktu w Ulsterze. Organizacje ulsterskie nie zajęły jednak wobec tej oferty pozytywnego stanowiska. Trudnośd polegała na tym, że unioniści protestanccy stawiali przed katolicką partią Sinn Fein warunek zmuszenia Irlandzkiej Armii Republikaoskiej (IRA) do złożenia broni, zanim przystąpią do rozmów pokojowych. Londyn starał się zyskad dla tej tezy poparcie rządu amerykaoskiego, ale bez skutku. Natomiast wizyta przewodniczącego Sinn Fein, Gerry Adamsa, w USA (I 1964 r.) zyskała rozgłos. Konferencja delegatów Sinn Fein opowiedziała się za pokojem w Irlandii Północnej, ale pozostawiła samej IRA decyzję co do zaniechania operacji wojskowych i zawieszenia broni. Londyn i Dublin ogłosiły wolę rozwijania procesu pokojowego. Przedstawiciele Sinn Fein wyjaśnili opinii publicznej, że rozejm powinna ogłosid nie tylko IRA, lecz także organizacje protestanckie i władze brytyjskie. Brytyjczycy odpowiedzieli (11 VIII), że szybko zredukują swoje wojska w Ulsterze, jeśli IRA udowodni, iż zaprzestanie przemocy. IRA podjęła wyzwanie Londynu i (l IX) ogłosiła „całkowite przerwanie operacji wojskowych", aby stworzyd możliwośd „zapewnienia sprawiedliwego i trwałego porozumienia". Clinton zaoferował natychmiast szefom rządów w Londynie i Dublinie udział USA w północnoirlandzkim procesie pokojowym. Tymczasem rząd brytyjski odniósł się z nieufnością do deklaracji IRA i zwlekał z rozpoczęciem rozmów z Sinn Fein. Natomiast irlandzki premier Albert Reynolds spotkał się w Dublinie z Gerry Adamsem (6 IX) i obaj zapowiedzieli „nowy początek" demokratycznych i pokojowych metod rozwiązywania kwestii ulsterskiej. Pod koniec września Adams odbył niemal tryumfalną wskutek entuzjastycznego poparcia przez Amerykanów pochodzenia irlandzkiego dwutygodniową wizytę w USA, gdzie zachęcał Amerykanów do inwestowania w Irlandii Północnej. Ulsterscy lojaliści ogłosili zawieszenie broni dopiero na swoim zjeździe (13 X).

584 Wstępne rozmowy przedstawicieli Sinn Fein i rządu brytyjskiego odbyły się na zamku Stormont w Belfaście (9 XII) i dotyczyły warunków przejścia do właściwych negocjacji. Następnie szefowie rządów Zjednoczonego Królestwa i Republiki Irlandzkiej uzgodnili (20 XII) wspólne opracowanie dokumentu na temat możliwości udziału wszystkich stron konfliktu w rozmowach pokojowych. Faktycznie ramowy dokument dyskusyjny premierzy obu paostw przyjęli i ogłosili w Belfaście dopiero 22II1995 r. Wpływy i determinacja irlandzkiej diaspory w USA sprawiły, że wkrótce po opublikowaniu tego dokumentu Adams udał się w następną tryumfalną podróż do USA, gdzie w dniu święta narodowego Irlandczyków (17 III) Clinton przyjął go w Białym Domu. Tymczasem Londyn przeciągał zgodę na rozmowy z Sinn Fein, ponieważ chciał wymusid na IRA likwidację jej arsenałów. Oba obozy polityczne w Ulsterze liczyły, że impas w procesie pokojowym pomoże przełamad mający po części irlandzki rodowód Clinton, który przybywał z wizytą (29 XI) do Wielkiej Brytanii i obu części Irlandii. Wizyta ta spowodowała „nasilenie zabiegów dyplomatycznych" i w ostatnią noc przed jej rozpoczęciem szefowie rządów Irlandii i Wielkiej Brytanii przełamali

impas. John Major i John Bruton w podpisanym w Londynie porozumieniu przyjęli tzw. dwutorową inicjatywę: ustalili rozpoczęcie rozmów „okrągłego stołu" z udziałem wszystkich partii politycznych Ulsteru (łącznie z Sinn Fein) a zarazem postanowili powoład pod przewodnictwem amerykaoskiego senatora George'a Mitchella komisję międzynarodową dla opracowania zasad rozbrajania ugrupowao paramilitarnych. Clinton wychwalał to porozumienie jako szansę rozpoczęcia wstępnych negocjacji oraz zapewniał o pomocy gospodarczej dla Irlandii Północnej. Międzynarodowa komisja rozpoczęła pracę w Belfaście (16 XII) i obiecała w ciągu miesiąca wnieśd wkład w proces pokojowy. Anglicy domagali się rozbrojenia organizacji paramilitarnych i rozpisania wyborów w Ulsterze w celu wyłonienia zespołów negocjacyjnych ze wszystkich partii. Ugrupowania katolickie odrzucały obie propozycje, które z góry zapewniały przewagę protestantom. W tej sytuacji 9 lutego 1996 r. IRA oświadczyła, że zrywa trwające od 17 miesięcy zawieszenie broni, a Gerry Adams wyraził żal z powodu straconej szansy na dialog i negocjacje. Pod naciskiem opinii publicznej Londyn i Dublin ogłosiły (28 II), że negocjacje okrągłego stołu rozpoczną się 10 czerwca. Do tego czasu Londyn, który wyłączał Sinn Fein z udziału w rozmowach, aby wymusid na IRA wznowienie rozejmu, zorganizował zwycięskie dla siebie wybory (30 V) do Zgromadzenia w Irlandii Północnej (Sinn Fein zdobyła 15-procentowe poparcie). Zapowiedziane negocjacje rozpoczęły się w zapowiedzianym terminie, ale Anglicy nie dopus'ci-li do nich Sinn Fein, ponieważ IRA nie wznowiła rozejmu. Tego rodzaju negocjacje „w swoim gronie" nie mogły zapewnid pokoju w Ulsterze. Konflikt cypryjski trwał, ponieważ Ateny i rząd cypryjski, oskarżając Turcję o brak woli wyjścia z impasu, odrzucały propozycję Ankary, aby zasiąśd do wielostronnych rozmów z udziałem Republiki Tureckiej Cypru Północnego. Osobno wygłaszane deklaracje rozwiązania przybliżyd nie mogły. Cykliczne krążenie wysłanników sekretarza generalnego ONZ i prezydenta USA między Ankarą, Atenami i Nikozją sytuacji nie zmieniało. Po wizycie na wyspie Boutrosa Ghali (23 XI 1992 r.) przedstawiciele obu części Cypru podjęli dyskusję w sprawie jego propozycji sfederalizowania wyspy poprzez stopniową budowę zaufania wzajemnego. Rozmowy toczyły się jednak z dużymi przerwami. Turcja chciała mied wpływ na decyzję o przystąpieniu Cypru do Unii Europejskiej, chociaż sama pozostawała tylko jej członkiem stowarzyszonym. Ankara zagroziła (7 VI 1994) zerwaniem negocjacji cypryjskich, jeśli decyzja taka zostanie podjęta „bez zgody strony tureckiej". Powołała się przy tym na traktat z 1960 r., na mocy którego Cyprowi nie wolno było 585 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

przystępowad do takich organizacji międzynarodowych, do których nie należą jednocześnie Grecja i Turcja. W celu nacisku na Ankarę latem 1994 r. rząd grecki wysunął hipotezę o możliwym rozszerzeniu greckich wód terytorialnych na Morzu Egejskim (z 6 do 12 mil), na co zezwoliła wchodząca w listopadzie w życie konwencja prawa morza, której Turcja nie podpisała. Zachęcała do tego również nie uregulowana od prawie 20 lat kwestia podziału Morza Egejskiego, na którym większośd wysp, nawet położonych blisko wybrzeży Turcji, należy do Grecji. Ankara zagroziła w odpowiedzi działaniami wojskowymi (5 IX), a następnie przedłużyła czas służby oficerom

swej marynarki i lotnictwa. Wzrost napięcia między dwoma członkami NATO spowodował wysłanie przez Clinto-na z listem do premierów obu rządów (15IX) emisariusza, który tłumaczył, że USA od dawna mają w tym rejonie „interesy, przyjaciół i sojuszników", dlatego starały się budowad zaufanie między zwaśnionymi sojusznikami. Na dzieo przed wejściem w życie konwencji prawa morza rzecznik rządu greckiego, wyraźnie pod wpływem Waszyngtonu, oświadczył (15 XI), że jego kraj nie zamierza skorzystad z możliwości konwencji na Morzu Egejskim. Był to rezultat zarówno rozmów szefów dyplomacji obu rządów przy okazji sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ, jak też perswazji partnerów z NATO i UZE. Nieufnośd między Grecją i Turcją nie zniknęła, o czym świadczył m.in. długotrwały spór o flagi na niezaludnionych wyspach archipelagu Dodekanezu. Sprzyjał temu nieprzezwyciężony u Greków kompleks wielusetletniego podporządkowania Grecji i niezagojona rana podziału Cypru. Nieufnośd podsycały widoczne przejawy solidaryzowania się Greków z partyzantami kurdyjskimi oraz długotrwałe blokowanie przez Ateny drogi Turcji do UE i unii celnej. W koocu Grecja uzależniła zatwierdzenie unii celnej (13 II 1996 r.) od ustalenia terminu negocjacji w sprawie przyjęcia Cypru do UE. Z tego względu dla sojuszników obu członków NATO ten rejon Europy pozostawał niestabilny, a nawet wywoływał między nimi kontrowersje. Kiedy rząd grecki odmówił przyjęcia zastępcy amerykaoskiego sekretarza stanu, ponieważ Waszyngton uznał prawa Turcji do wyspy Imia, Komisja Europejska solidaryzowała się z Grecją. Dopiero rozmowy telefoniczne prezydenta USA z premierami Grecji i Turcji (koniec stycznia 1996) doprowadziły do złagodzenia ostrości sporu. Zewnętrzne perswazje skłoniły Ateny i Ankarę do podjęcia bez warunków wstępnych rozmów w celu rozładowania napięcia w rejonie Morza Egejskiego. Ministrowie spraw zagranicznych obu paostw zawarli (27 IV 1966 r.) kompromis w sprawie kontynuowania rozmów, a w ostateczności odwołania się do arbitrażu międznarodowego lub MTS, jak to sugerował Clin-ton. Wyznaczyli więc czas na pracę ekspertów i postanowili powrócid do sprawy wyspy Imia po dwóch miesiącach. Następne kontakty doprowadziły do porozumienia w sprawie zawieszenia wszystkich manewrów wojskowych na Morzu Egejskim (od l VII do l IX 1966 r.) w nadziei, że ten pierwszy krok pozwoli obu paostwom dojśd do wprowadzenia w życie środków budowy zaufania. Na przeszkodzie stanął udział premiera islamisty Necmettina Erbakana (20 VII 1966 r.) w obchodach 22. rocznicy inwazji tureckiej na północną częśd Cypru. W związku z tym, nie bez wpływu licznej diaspory greckiej w USA, Clinton zapowiedział nową inicjatywę, która miałaby złagodzid napięcia na linii rozejmu z 1974 r., a następnie doprowadzid do praktycznego rozwiązania konfliktu. Pokłosiem rozpadu Jugosławii stał się konflikt międzynarodowy o Macedonię. Grecja nie chciała uznad jej niepodległości, obawiając się, aby nie wystąpiła ona z roszczeniami do macedooskich obszarów Grecji i zarazem dowodząc, że nie godzi się na przejęcie tej starogrec-kiej nazwy przez inne paostwo. Na tym tle Grecja znalazła się w osamotnieniu wewnątrz EWG, która usiłowała nakłonid ją do uznania Macedonii. Wiosną 1992 r. Grecja dopuściła uznanie 586 Macedonii pod zmienioną nazwą. Waszyngton nalegał bowiem na Ateny, aby uznały Macedonię i zagroził, że po uznaniu Słowenii, Chorwacji i Bośni-Hercegowiny (7 IV 1992 r.) nie może zwlekad z uznaniem Macedonii, która spełnia wszystkie do tego warunki. Również Parlament Europejski wezwał Grecję do uznania Macedonii, zaś Zgromadzenie Unii Zachodnioeuropejskiej wezwało Radę Unii

Europejskiej do „wywierania nacisku na Grecję" (l XII 1993 r.). W kwietniu 1993 r. Macedonia została przyjęta do ONZ (8 IV), ale pod zmienioną nazwą „Byłej Jugosłowiaoskiej Republiki Macedonii" i bez flagi. Pod tą nazwą uznawały ją do kooca roku wszystkie (prócz Grecji) paostwa Unii Europejskiej, a kilkanaście paostw uznało ją jako Republikę Macedonii. USA uczyniły to w roku następnym (9II1994 r.). Komisja Europejska skierowała do Trybunału Sprawiedliwości wniosek o wydanie Grecji w trybie pilnym polecenia, aby zniosła embargo handlowe wobec byłej jugosłowiaoskiej republiki Macedonii. Trybunał wniosek ten odrzucił (29 VI 1994), co wydłużyło spór. Jednakże bliższe i dalsze paostwa nawiązywały stosunki dyplomatyczne z Macedonią (np. Węgry i Arabia Saudyjska uczyniły to 29 VIII). Tymczasem Perry podczas wizyty w Skopje (19 VII) uzgodnił z macedooskim ministrem obrony Wlado Popowskim powołanie mieszanej komisji do oceny możliwości współpracy wojskowej obu paostw. Fakt poparcia ze strony Waszyngtonu dał dużo do myślenia nie tylko Grekom, lecz także Serbom, którzy popierali grecką tezę w sprawie nazwy Macedonii, zaś serbska cerkiew prawosławna domagała się powrotu na swe łono macedooskiej cerkwi prawosławnej, grożąc nawet rzuceniem na Macedooczyków anatemy. Jeszcze przed nawiązaniem stosunków dyplomatycznych podpisano w Skopje (14 XI) umowę o współpracy wojskowej między USA a Macedonią. Strona amerykaoska zobowiązała się pozostawid swój batalion w składzie UNPROFOR, które osłaniały granice Macedonii z Albanią i Serbią. Prewencyjna rola tych sił w przypadku Macedonii okazała się „skuteczna i niejako modelowa", jak to określił jej prezydent Kiro Gligorov. W tym samym czasie Belgrad podjął inicjatywę Moskwy i proponował tworzenie „elastycznej konfederacji" o obliczu prawosławnym (w pierwszej fazie z Federacyjnej Republiki Jugosławii, Macedonii i Grecji, a następnie także z Bułgarii i Rumunii). Skopje potraktowało tę propozycję jako chęd wywołania nowych konfliktów i nieufności; Macedonia opowiadała się jednoznacznie za integracją Bałkanów z Europą Zachodnią. Grecja długo nie podejmowała propozycji Macedonii w sprawie podpisania umowy o gwarancjach granic na wzór traktatu polsko-niemieckiego. Jej żądanie zmiany nazwy paostwa Skopje traktowało jako domaganie się rezygnacji z własnej tożsamości, co byłoby „prawdziwym precedensem w historii narodów i stosunków międzynarodowych". O wrażliwości Aten o nazwę sąsiedniego paostwa świadczył fakt, że szef dyplomacji greckiej Karolos Papulias odwołał przyjazd na obchody 50-lecia Oświęcimia, gdzie zginęło przecież 55 tyś. greckich Żydów, tylko dlatego, że wśród flag paostw, których obywatele byli zgładzeni, miała znaleźd się również flaga Macedonii. Wkrótce po incydentach na wyspie Imia była to druga tak ostra reakcja międzynarodowa Aten z powodu flagi. Ponad dwa lata trwały wysiłki ONZ, aby uregulowad ostry spór proceduralny między Grecją a Macedonią. Amerykaoskie pośrednictwo niezwykle aktywnego na Bałkanach Richar-da Holbroke'a pozwoliło obu rządom wyjs'd z twarzą: ministrowie Karolos Papulias i Stevo Crven-kovski mogli podpisad w nowojorskiej siedzibie ONZ (13 IX 1995 r.) na 7 lat tymczasowe porozumienie o normalizacji stosunków. Grecja zobowiązała się do uznania suwerenności Macedonii, do zniesienia trwającej od lutego 1994 r. blokady granicy macedooskiej, otwarcia dla Macedonii portu w Salonikach oraz poparcia jej wniosków o przyjęcie do OBWE i PdP. Macedonia zgodziła się zmienid godło paostwowe i jeden z artykułów konstytucji, który mówił XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie 58 7

o obronie interesów wszystkich Macedooczyków, a wiec i zamieszkałych poza granicami paostwa. Obie strony uznały istniejące granice jako stałe i niezmienne, potwierdziły ich wzajemną otwartośd, wyrzekły się roszczeo terytorialnych i zobowiązały się przestrzegad praw człowieka. W Atenach i Skopje postanowiono otworzyd biura łącznikowe, które miały funkcjonowad do czasu nawiązania stosunków dyplomatycznych. Na później odłożono natomiast zmianę nazwy paostwa. W sumie porozumienie nowojorskie było kompromisem i wyrazem dobrej woli obu stron. Grecji, która od początku była przeciwna rozpadowi dawnej Jugosławii, spór z Macedonią utrudniał stosunki z partnerami w NATO, UE i UZE, którzy z ulgą powitali podpisanie traktatu. Unia Europejska natychmiast zapowiedziała, że nawiąże ze Skopje stosunki dyplomatyczne i rozszerzy współprace, która do tego czasu nie wykraczała poza sferę pomocy humanitarnej. Porozumienie oceniono jako realizację paryskiego Paktu Stabilności w Europie. 5 października 1995 r. parlament w Skopje podjął decyzję o zmianie flagi i konstytucji. „Gwiazdę z Wirginy", która była emblematem starożytnych królów Macedonii i została zaliczona przez Greków do spuścizny helleoskiej, zastąpiono stylizowanym słoocem na czerwonym tle. Niebawem Grecja zniosła blokadę i embargo na handel z Macedonią, która została też przyjęta (14 X) do OBWE, Rady Europy i Inicjatywy Środkowoeuropejskiej. Utworzono (17 I 1996 r.) biura łącznikowe w Skopje i Atenach, które miały pełnid funkcje konsularne. Dla zapobieżenia rozprzestrzenianiu się na teren Macedonii konfliktu bośniackiego Rada Bezpieczeostwa ONZ postanowiła (13 II) wysiad dodatkowo do istniejącej tam jednostki UNPROFOR kilkadziesiąt osób personelu wojskowego. Wreszcie Federacyjna Republika Jugosławii i była Jugosłowiaoska Republika Macedonii podpisały (8IV) porozumienie o wzajemnym uznaniu się i nawiązaniu stosunków dyplomatycznych. Mimo znormalizowania stosunków wzajemnych Grecja przejawiała nadal wrażliwośd na utrzymywanie się dotychczasowej nazwy Macedonii, która pozostawała jeszcze kwestią otwartą. W połowie lipca 1996 r. władze greckie przez kilka godzin przetrzymywały na lotnisku na Korfu samolot macedooski, ponieważ słowo „Macedonia" figurowało w nazwie linii lotniczej. Fakt ten przypomniał, że wielki spór proceduralny między Grecją i Macedonią w istocie był - i pozostał sporem o nazwę. Spór grecko-albaoski o mniejszości tworzył jeszcze jedno zarzewie konfliktu na Bałkanach. W 1994 r. z Grecji, która do 1987 r. była w stanie wojny z Albanią, wypędzono kilkadziesiąt tysięcy Albaoczyków (spośród około 350 tyś. żyjących tam stale). Po starciach granicznych (IV 1994) i wytoczeniu w Tiranie (VII 1994) procesu o szpiegostwo kilku albaoskim Grekom rząd grecki postanowił (26 VIII) zablokowad pomoc UE dla Albanii; odsyłano też Albaoczyków pracujących nielegalnie w Grecji. Ateny oskarżyły Tiranę o ograniczanie swobód mniejszości greckiej na terenie południowej Albanii, nazywanym przez Greków Północnym Epirem, z którego Grecja zrezygnowała w traktacie pokojowym z 1987 r. Albaoski prezydent Sali Berisha zwrócił się do UE, KBWE i ONZ (l IX) z prośbą o spowodowanie, aby rząd grecki zakooczył „nieludzką ekspulsję" i zgodził się na uregulowanie sporu w drodze rozmów. Ateny odrzuciły ofertę dialogu, jak również moskiewską propozycję mediacji. Grecka tajna policja wznowiła dostawy broni dla mniejszości greckiej w Albanii, zachęcając ją do rozpoczęcia walki zbrojnej przeciwko reżimowi albaoskiemu. Dyplomaci greccy mieli pretensję do Albaoczyków, że ci „orientowali się na Turcję". Rozmowy grecko-albaoskie na temat mniejszości rozpoczęły się na szczeblu szefów dyplomacji dopiero latem 1995 r. Zostały jednak przerwane, ponieważ Tirana nie chciała zgodzid się na żądanie utworzenia w Albanii szkół dla mniejszości greckiej w zamian za zgodę na pracę

r 588 sezonową w Grecji 300 tyś. nielegalnych imigrantów z Albanii. Zarzewie sporu nie zostało więc wygaszone.

7. Kryzys jugosłowiański

, ; Procesy związane z Jesienią Ludów'89 w Europie Środkowej, likwidacją bloku wschodniego i rozpadem Związku Radzieckiego silnie oddziaływały na sąsiednią Jugosławie, doprowadzając do jej rozpadu i wojen na jej obszarze. Pod wpływem przemian międzynarodowych w poszczególnych republikach Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii zaczęły dochodzid do głosu siły centroprawicowe, które reprezentowały skrajne tendencje nacjonalistyczne i separatystyczne. Już w wyborach parlamentarnych wiosną 1990 r. w Słowenii i Chorwacji odniosły one zdecydowane zwycięstwo, po którym wypowiedziały się za realizacją prawa do suwerenności. Postulat ten uzyskał w referendum zorganizowanym w obu republikach poparcie zdecydowanej większości mieszkaoców. Ich parlamenty proklamowały solidarnie na tej podstawie w Zagrzebiu i Lublanie niepodległośd paostwową (25 VI1991 r.). Proklamacja powyższa niosła mniej niebezpieczeostw po stronie Słowenii, która ma długą tradycję demokratyczną i obejmuje obszar etnicznie jednolity. Chorwacji groziło więcej niebezpieczeostw, ponieważ ma ona na swym terytorium kilka enklaw i sporą liczbę ludności serbskiej oraz graniczy z pięcioma republikami. Ponadto nacjonalistyczni politycy podsycali dawny antagonizm serbsko-chorwacki, sięgający organizowanych przez chorwackich faszystów-ustaszy Ante Pavelicia „czystek etnicznych" w czasie II wojny światowej. Rząd SFRJ uznał proklamacje niepodległości dwóch republik za nieważne i nielegalne. Jugosłowiaoska Armia Ludowa (JAL) już 26 czerwca podjęła na terytorium Słowenii działania w celu utrzymania jedności Jugosławii. W tym momencie kryzys jugosłowiaoski przestał mied charakter wewnętrzny i zaczął przeradzad się w kryzys międzynarodowy. Na kryzys jugosłowiaoski pierwsza zareagowała EWG. Szybko wysłała ona do Jugosławii misję dyplomatyczną (28 VI) na szczeblu „trójki", złożonej z szefów dyplomacji paostw, przewodniczących Radzie Europejskiej w ostatnim, bieżącym i przyszłym półroczu. (Byli to ministrowie Włoch, Luksemburga i Holandii). Osiągnięciem misji była zgoda Słowenii i Chorwacji na 3-miesięczne zawieszenie skutków swych deklaracji niepodległości oraz zobowiązanie się rządu belgradzkiego do wycofania wojska do koszar (29 VI). Ponadto Serbia zrezygnowała z veta w sprawie wyboru Chorwata Stipe Mesicia na przewodniczącego Prezydium SFRJ, co było przyczyną trwającego półtora miesiąca kryzysu konstytucyjnego w Jugosławii. Wkrótce zaczęło jednak dochodzid do stard zbrojnych między Serbami i Chorwatami (3 VII). EWG zareagowała na nie wprowadzeniem embargo na handel bronią (w tym czasie ZSRR dostarczał jednak wiele uzbrojenia armii jugosłowiaoskiej) i zawiesiła pomoc finansową dla Belgradu (5 VII). Pod egidą EWG przywódcy wszystkich republik zobowiązali się na wyspie Brioni do pokojowego rozwiązania kryzysu i przyjęcia obserwatorów międzynarodowych (8 VII); EWG przysłała ich już następnego dnia. Rozwiązanie konfliktu nastąpiło względnie łatwo w Słowenii, ponieważ rząd federalny postanowił wycofad swe wojska z tego kraju (18 VII). Zawarty wtedy rozejm był jedynym, który został dotrzymany wśród kilkudziesięciu rozejmów podpisanych w czasie kilku lat kryzysu jugosłowiaoskiego. Belgrad odmówił natomiast wycofania wojsk z Chorwacji, w związku z czym prezydent Franjo Tudjman zwrócił się do narodu z apelem o gotowośd do „powszechnej wojny w obronie Chorwacji" (21 VII). Mimo zapowiedzi wycofania do koszar wojsk stacjonujących

589 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

w Chorwacji przez Prezydium SFRJ (26 VII) oraz nowej misji ministerialnej EWG (2 VIII), na przełomie lipca i sierpnia doszło do bardzo ostrych stard zbrojnych. Wojna w Chorwacji przedłużała się, chociaż Belgrad zapowiedział bezwarunkowe zawieszenie ognia (6 VIII), a EWG rozszerzyła działalnośd misji swoich obserwatorów (2 IX) i zorganizowała w Hadze konferencje pokojową (7 IX) pod przewodnictwem lorda Petera Carringtona. Najcięższe walki toczyły się w rejonach Vukovaru i Osijeku we wschodniej Sławonii, lecz zaczęły sięgad także obszaru Bośni i Hercegowiny. W tej sytuacji przewodniczący Prezydium SFRJ Stipe Mesie zwrócił się do Rady Bezpieczeostwa ONZ o przysłanie sil pokojowych i odbycie debaty na temat Jugosławii (16IX), czyniąc tym samym nowy krok w kierunku internacjonalizacji konfliktu. Mimo rozejmu podpisanego przez prezydentów Chorwacji i Serbii, federalnego ministra obrony i lorda Carringtona w charakterze mediatora (17 IX), oraz zwołania drugiej sesji plenarnej haskiej konferencji pokojowej (19 IX), walki nie ustawały. Również Bos'nia i Hercegowina ogłosiły mobilizację jednostek obrony terytorialnej (20 IX). JAL starała się przed uregulowaniem pokojowym zająd tereny Chorwacji zamieszkałe przez Serbów, zwłaszcza Krainę (która latem 1991 r. proklamowała niepodległośd) oraz wschodnią i zachodnią Sławonię. W toku tej wojny tylko w 1991 r. złamano 15 rozejmów. Obie strony dopuszczały się mordów na ludności cywilnej. Po odrzuceniu przez Belgrad planu pokojowego EWG (19 X), zawiesiła ona konferencję haską i ogłosiła ultimatum grożące sankcjami. Kiedy i to nie pomogło, ogłosiła sankcje gospodarcze wobec Jugosławii (8 XI). Mimo to krwawa wojna trwała; do stycznia 1992 r. Serbowie zdobyli prawie jedną trzecią terytorium Chorwacji. ONZ długo oczekiwała, że wojnę serbsko-chorwacką uda się zakooczyd przy pomocy wysiłków europejskich. Skoro jednak stawało się coraz bardziej widoczne, że wojna przybiera charakter międzynarodowy, został do walczących republik skierowany w charakterze wysłannika ONZ Cyrus Vance. Po licznych rozmowach przedstawił on stronom walczącym projekt rozwiązania pokojowego, który został przyjęty przez Serbię i Chorwację (l 11992 r.). „Plan Vance'a" przewidywał utworzenie trzech zdemilitaryzowanych stref ochronnych w Chorwacji i rozmieszczenie tam oddziałów pokojowych ONZ. Warunkiem wdrożenia planu był bezwarunkowy i natychmiastowy rozejm, na który zgodziły się obie strony. Wobec tego Rada Bezpieczeostwa ONZ postanowiła utworzyd siły pokojowe ONZ w Jugosławii (UNPROFOR) w liczbie 14 tyś. ludzi (21 II 1992 r.). Od tego czasu wojna w Chorwacji ucichła, a jej echo stało się ledwo słyszalne na tle tragicznej wojny w Bośni i Hercegowinie. Jej wyjątkowo skomplikowany skład etniczno-religijny nie przeszkadzał przez dziesięciolecia zgodnemu współżyciu prawosławnych Serbów, katolickich Chorwatów i traktowanych jako odrębna narodowośd Muzułmanów. Gdy jednak w październiku 1991 r. muzułmaoscy i chorwaccy przedstawiciele Prezydium Republiki przegłosowali memorandum o suwerenności, co oznaczało zerwanie więzi z Belgradem, przeciwstawili się temu bośniaccy Serbowie, którzy pragnęli pozostad w jednym paostwie wespół ze swymi rodakami z Serbii. Na początku 1992 r. wydawało się jeszcze, że trzy społeczności zdołają utworzyd paostwo konfederacyjne, złożone z trzech autonomicznych części na wzór szwajcarskich kantonów. Problemem stało się wytyczenie

granic owych części, zwłaszcza że Serbowie nie kryli zamiaru przyszłego wystąpienia z takiej federacji. W klimacie rosnącej nieufności zaczęło dochodzid do zamachów i pierwszych incydentów zbrojnych. Oliwy do ognia dolała decyzja złożonego wyłącznie z Chorwatów i Muzułmanów Prezydium Republiki w sprawie przeprowadzenia 29 II-l III 1992 r. referendum niepodległościowego. Bośniaccy Serbowie zbojkotowali je, ponieważ przewidywali że zostaną zmajoryzowani w głosowaniu. Jeszcze przed ogłoszeniem wyników referendum proklamowali na północnych i wschodnich terenach własne paostwo pod nazwą „Serbskiej Republiki 590 Bośni i Hercegowiny" ze stolicą w Banja Luce; miała ona objąd prawie dwie trzecie powierzchni Bośni i Hercegowiny. W kilka dni po referendum rozpoczęła się w Bośni i Hercegowinie wojna domowa. Objęła najpierw najbardziej skomplikowany pod względem etnicznym rejon Sarajewa, aby następnie rozciągnąd się na tereny pólnocno-wschodnie. Świat nie akceptował nowych podziałów etnicznych, toteż Bośnia i Hercegowina została uznana za niepodległe paostwo przez EWG (6IV 1992 r.) i USA (7IV), a następnie przyjęta do ONZ wraz ze Słowenią i Chorwacją (22 V). Wyciągając wnioski z nowej sytuacji, Serbia i Czarnogóra połączyły się w Federacyjną Republikę Jugosławii (27 IV), nazwaną „nową Jugosławią"; w ten sposób dokonywał się ostatni akt rozpadu starej Jugosławii. Wojnę w Bośni i Hercegowinie prowadziło wiele ugrupowao, z których wszystkie popełniały okrucieostwa i zbrodnie wojenne. W opinii światowej przez pewien czas potępiano za to jedynie Serbów i Federacyjną Republikę Jugosławii, ponieważ dysponowała ona dawną JAL, a władzę pełnili w niej nadal dawni komuniści przemianowani na socjalistów. Pod wpływem jednostronnej oceny nową Jugosławię zawieszono w pracach KBWE (12 V); ONZ wprowadziła wobec niej sankcje na dostawy broni i paliwa (30 V). Po pewnym czasie dostrzeżono, że w tej wojnie winni byli po wszystkich stronach. W jej toku załamał się sojusz chorwacko-muzułmaoski. Bośniaccy Chorwaci proklamowali własne paostwo Herceg-Bośnię ze stolicą w Mostarze (3 VII). Ponieważ podejmowane przez mediatorów próby pokojowego rozwiązania konfliktu nie dawały rezultatów, ministrowie spraw zagranicznych paostw NATO uzgodnili udział swoich wojsk w misjach pokojowych KBWE (4 VI), aby ułatwid docieranie pomocy humanitarnej do oblężonego Sarajewa. Podjęli także w porozumieniu z UZE (10 VII) operację zapobiegania łamaniu sankcji, wysyłając w tym celu na Adriatyk 6 okrętów NATO. Wreszcie Rada Bezpieczeostwa ONZ wyraziła zgodę na użycie siły jako ostatecznego sposobu zapewnienia ochrony pomocy humanitarnej dla Bośni, potępiła przeprowadzanie „czystek etnicznych" przez wszystkie strony konfliktu oraz zażądała umożliwienia Czerwonemu Krzyżowi dokonywania inspekcji w obozach jeoców i uchodźców. Na tej zasadzie Tadeusz Mazowiecki rozpoczął misję jako specjalny sprawozdawca genewskiej Komisji Praw Człowieka ONZ (21 VIII). Tragedia w Bośni doprowadziła do zwołania konferencji pokojowej w sprawie byłej Jugosławii w Londynie (26-27 VIII). Jedynym rezultatem było przekształcenie jej wstała konferencję pokojową z siedzibą w Genewie. Współprzewodniczącymi konferencji zostali: w imieniu ONZ Cyrus Vance i w imieniu EWG David Owen. Konferencja genewska rozpoczęła prace po tygodniu (4IX). Na jej forum doszło do pierwszego spotkania prezydentów Bośni i Hercegowiny, Chorwacji i nowej Jugosławii (20 X). Komunikat po tym spotkaniu głosił, że jakakolwiek zmiana granic wewnątrz byłej Jugosławii będzie możliwa tylko za zgodą wszystkich stron, a konflikt w Bośni należy rozwiązywad na drodze rokowao pokojowych.

Tymczasem paostwa EWG wysunęły koncepcję utworzenia nad Bośnią i Hercegowiną strefy zakazanej dla samolotów bojowych (14 IX), przyjętą następnie w formie rezolucji Rady Bezpieczeostwa ONZ (9 X). Rada zaostrzyła także sankcje, rozciągając je na wszystkie republiki byłej Jugosławii (16 XI). Niebawem paostwa NATO zgodziły się pomóc UZE w blokadzie morskiej na Adriatyku (18 XI). Komisja Praw Człowieka w Genewie przyjęła następnie rezolucję potępiającą Serbów bośniackich za ludobójstwo i opowiadającą się za „norymberską zasadą" odpowiedzialności. Na tej podstawie genewska konferencja 29 paostw zaakcentowała potrzebę ukarania winnych zbrodni wojennych na terenie dawnej Jugosławii (16 XH). Na początku grudnia 1992 r. zarysowała się zbieżnośd dążeo paostw UZE do użycia sił zewnętrznych w celu wyzwolenia Sarajewa, a Chiny wzywały do zawieszenia broni w Bośni 591 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

i Hercegowinie oraz do rozwiązania konfliktu w ramach konferencji międzynarodowej. Rada NATO poleciła dowództwu paktu przygotowanie planów ewentualnych operacji wojskowych (15 XII). Sekretarz Generalny ONZ opowiedział się za rozwiązaniem pośrednim, tzn. za zwiększeniem kontyngentu sił pokojowych w Bośni i Hercegowinie o 10 tyś. żołnierzy (20 XII). Mediatorzy Vance i Owen po licznych rozmowach z przywódcami byłych republik jugosłowiaoskich opowiadali się za negocjacjami. Przygotowali oni plan podziału Bośni i Hercegowiny na 7-10 okręgów autonomicznych oraz przedstawili go na genewskiej konferencji pokojowej (27 X). Przywódca bośniackich Chorwatów, Matę Boban, po dłuższych dyskusjach zgodził się ten plan podpisad (411993 r.), czego odmówili przywódcy bośniackich Serbów i Muzułmanów. Po załamaniu się rokowao w Genewie negocjacje zostały podjęte w Nowym Jorku (301), gdzie administracja Clintona bardzo zaangażowała się w popieranie planu Vance'a i Owena. W konsekwencji Rada Bezpieczeostwa ONZ uchwaliła rezolucję nr 827 w sprawie utworzenia międzynarodowego trybunału (22II) do sądzenia zbrodniarzy wojennych w b. Jugosławii, ukonstytuowanego następnie w Hadze (17 XI). Lotnictwo amerykaoskie rozpoczęło zrzuty pomocy humanitarnej dla Muzułmanów we wschodniej Bośni. Pod silną presją międzynarodową również rząd bośniacki podpisał ów plan (25 III). Natomiast bośniaccy Serbowie odroczyli swą decyzję do zajęcia przez parlament stanowiska, które okazało się negatywne (mimo apeli prezydenta Serbii). Rada Bezpieczeostwa NZ zagroziła zaostrzeniem sankcji, jeśli bośniaccy Serbowie nie zaakceptują planu (17IV). Dopiero po wejściu w życie tej decyzji i dodatkowych rozmowach w Atenach przywódca bośniackich Serbów, Radovan Karadżid, również podpisał plan Vence'a i Owena (29 IV). Jednakże został on odrzucony przez parlament (6 V) i referendum (15-16 V), które jednocześnie wypowiedziało się za utworzeniem niepodległej Serbskiej Republiki Bośni i Hercegowiny. Jako rodzaj wsparcia dla tej decyzji zabrzmiał wynik referendum zorganizowanego w Republice Serbskiej Krainy (19-20 VII), której ludnośd opowiedziała się zdecydowanie za przyłączeniem do siostrzanej republiki w Bośni, zaś w przyszłości do Serbii. Wobec braku pokojowych rozwiązao Rada Bezpieczeostwa ONZ zrealizowała zapowiedź o ustanowieniu trybunału, aby osądzid zbrodniarzy wojennych (26 V). Ponadto na podstawie (uzgodnionej w maju w Waszyngtonie przez USA, Rosję, Francję, Wielką Brytanię i Hiszpanię) propozycji utworzenia w Bośni muzułmaoskich „stref bezpieczeostwa", Rada uchwaliła rezolucję

nr 836 (4 VI). Zakładała ona ochronę sześciu takich stref (Sarajewo, Bihad, Srebrenica, Gorażde, Tuzla i Zepa). Operacja miała rozpocząd się dopiero po pewnym czasie, ponieważ niewiele paostw spoza UZE zgłaszało gotowośd wysłania żołnierzy. W związku z tym grupa 7 najbogatszych paostw świata oświadczyła na „szczycie" w Tokio (9 VII), iż nie zamierza zaakceptowad „rozwiązania podyktowanego przez Serbów i Chorwatów kosztem bośniackich Muzułmanów". Było to rezultatem opozycji paostw muzułmaoskich na forum ONZ przeciwko tworzeniu enklaw muzułmaoskich w Bośni. Organizacja konferencji islamskiej zaoferowała natomiast wysłanie 18 tyś. żołnierzy (13 VII), aby osłaniad swoich współwyznawców „dopóki toczy się wojna". Tymczasem na genewskiej konferencji pokojowej bośniaccy Serbowie i Chorwaci od połowy czerwca drążyli temat podziału republiki na trzy minipaostwa etniczne. Przy okazji prezentacji tego wspólnego planu (23 VI) Radovan Karadżid i Matę Boban wyrazili życzenie, aby trzy przyszłe paostwa bośniackie utworzyły konfederację. Propozycja była skonsultowana z prezydentami Serbii i Chorwacji oraz z mediatorami międzynarodowymi - Davidem Owenem i Thorvaldem Stoltenbergiem. Liga Paostw Arabskich, podobnie jak paostwa muzułmaoskie w ONZ, wypowiadała się przeciwko podziałowi na trzy paostwa etniczne, ponieważ - według tego planu - Muzułmanie mieliby otrzymad tylko 30% powierzchni republiki, gdy dotąd zajmowali 44%. Propozycję skrytykował także Parlament Europejski. 592

Z powyższych względów Muzułmanie zwlekali z akceptacją propozycji konfederacyj-nej. Odrzucając samą zasadę podziału etnicznego, przedstawili mediatorom międzynarodowym projekt utworzenia federacji (11 VII). Podział etniczny odrzucił także Waszyngton (14 VII), który nie chciał zaogniad swych stosunków z paostwami islamskimi. Dopiero pod koniec lipca 1993 r. prezydent Izetbegovid wziął udział w konferencji z przywódcami republik zaangażowanych w konflikt w byłej Jugosławii. W toku genewskich dyskusji nad nową konstytucją Bośni mówiono także o jej wewnętrznym podziale. Serbowie i Chorwaci proponowali dla siebie po 50 i 20% powierzchni, a dla Muzułmanów 30%. Współprzewodniczący konferencji (Owen i Stol-tenberg) przedstawili projekt pośredni między konfederacją trzech paostewek a federacją większej liczby prowincji. Zaproponowali więc utworzenie Związku Zjednoczonych Republik Bośni i Hercegowiny, utworzonego z trzech republik i trzech narodów (Muzułmanów, Serbów i Chorwatów) oraz z „grupy innych narodów". Na czele stałoby prezydium złożone z prezydentów trzech republik, pełniących rotacyjne co 4 miesiące funkcję szefa paostwa. Sił zbrojnych nie miało posiadad ani paostwo federacyjne, ani żadna z republik składowych mających własną konstytucję i władze. Przedstawiciele bośniackich Serbów i Chorwatów uznali ten projekt za możliwy do przyjęcia. Izetbegovid odroczył swą ocenę do konsultacji z Prezydium Bośni i Hercegowiny, które również przychyliło się do projektu (30 VII). Podpisany tegoż dnia przez trzy strony w Sarajewie rozejm został jednak, jak wiele poprzednich, szybko zerwany. Walki wznowiono nawet w Chorwacji (w rejonie Maslenicy i Zadani). Na wniosek USA Rada NATO rozpatrzyła propozycję użycia sil

lotniczych przeciwko Serbom bośniackim dla przełamania oblężenia Sarajewa (2 VIII). Następnie Christopher omówił z sekretarzem generalnym NATO Manfredem Woerne-rem opcję akcji lotniczych w Bośni (6 VIII), gdyby sekretarz generalny ONZ dał w tej sprawie sygnał, a wojska serbskie nie zaprzestały zacieśniania pierścienia wokół enklaw muzułmaoskich (9 VIII). W tym czasie Moskwa wypowiadała się przeciwko stosowaniu siły wobec którejkolwiek ze stron konfliktu bośniackiego. Tymczasem w toku wznowionych w Genewie negocjacji przywódców trzech stron konfliktu (16 VIII) nadal toczyły się dyskusje na temat podziału Bośni i Hercegowiny. Przewidywano wycofanie wszystkich walczących oddziałów z Sarajewa i poddanie go pod administrację ONZ. Obserwatorom wojskowym ONZ dano prawo swobodnego poruszania się po całym kraju. Uzgodniono też możliwośd wywiezienia za granicę przez agendy Urzędu Wysokiego Komisarza ONZ do Spraw Uchodźców chorych i rannych mieszkaoców Sarajewa. Kolejny projekt podziału Bośni i Hercegowiny mediatorzy międzynarodowi przedstawili stronom konfliktu 20 VIII. Zawierał on ustawy konstytucyjne unii trzech republik, projekt statusu przejściowego Sarajewa i Mostaru oraz mapy terytoriów trzech republik (podzielonych na 12 części). Muzułmanie odebrali ten projekt jako „ultimatum i dyktat". Waszyngton obiecał pomóc Bośni i Hercegowinie, jeśli przyjmie ona uregulowanie pokojowe. Na razie udało się podpisad w Genewie porozumienie Muzułmanów z Chorwatami i Serbów z Muzułmanami (14-16 IX) w sprawie zakooczenia walk w Bośni, uwolnienia jeoców i likwidacji obozów. Mediatorzy międzynarodowi zaczęli mied nadzieję na podpisanie negocjowanego od kilku miesięcy globalnego rozwiązania kryzysu bośniackiego. Walki trwały jednak nadal. Po dyskusjach z mediatorami i we własnym gronie przywódcy muzułmaoscy zgodzili się przyjąd projekt sierpniowy (28 IX), o ile zaakceptuje go ich parlament. Na tym tle w społeczności muzułmaoskiej nastąpił rozłam (m.in. enklawa Bihad ogłosiła autonomię i sprzeciwiła się porozumieniu). Parlament przyjął jednak projekt pod warunkiem, że strona serbska odda częśd zajętych terytoriów. Warunek okazał się nierealny, gdyż Karadżid oświadczył, 593 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

iż jego siły uważają wojnę za zakooczoną, ale nie mają zamiaru wycofad się z zajętych terytoriów. Zaczęto zwalniad jeoców, ale żadna ze stron nie dawała gwarancji bezpieczeostwa konwojom ewakuowanych uchodźców. Dopiero po interwencji Wysokiego Komisarza ONZ do Spraw Uchodźców przywódcy Bośni i Hercegowiny podpisali 6-punktową deklarację (18 XI), w której zobowiązali się umożliwid udzielanie pomocy humanitarnej ludności cywilnej. Zobowiązanie to zostało wzmocnione porozumieniem genewskim Rady Europejskiej z prezydentami Serbii, Chorwacji i Czarnogóry oraz przywódcami stron konfliktu w Bośni i Hercegowinie (29 XI). W tej sytuacji NATO uznała, iż należy przerwad impas w rozwiązaniu pokojowym. „Szczyt" brukselski Paktu (1111994 r.) wyraził gotowośd przeprowadzenia uderzeo z powietrza, aby chronid Sarajewo, strefy bezpieczeostwa i inne zagrożone obszary w Bośni i Hercegowinie. Sekretarz generalny ONZ dostrzegł w tym „wyraźną zmianę pozycji Stanów Zjednoczonych i prawdziwy polityczny zamiar działania". Dotychczas Waszyngton oczekiwał bowiem działao Europy i apelował do Moskwy o większe zaangażowanie się w rozwiązywanie kryzysu. Wydaje się, że uzgodnione w tym czasie „partnerstwo strategiczne" USA i Rosji wpłynęło na większą

aktywnośd Moskwy również na Bałkanach. Masakra spowodowana bombardowaniem targowiska sarajewskiego (5 n 1994 r.) wzmogła aktywnośd NATO na podstawie rezolucji nr 836 Rady Bezpieczeostwa ONZ. Organizacja wystosowała do Serbów bośniackich ultimatum (9II), w którym zagroziła atakami lotniczymi na ich pozycje, jeśli w ciągu 10 dni nie wycofają z terenów wokół Sarajewa ciężkiego uzbrojenia na co najmniej 20 km od miasta. Na wieśd o tym rosyjski minister spraw zagranicznych Andriej Kozyriew oświadczył: „Mówimy «tak» dla strefy bezpieczeostwa, «tak» dla wycofania artylerii i innej broni ciężkiej z tej strefy - by wykluczyd możliwośd bombardowao i kolejnej tragedii - ale mówimy «nie» dla eskalacji konfliktu, do której doprowadziłyby naloty". Moskwa proponowała jednocześnie odbycie otwartego posiedzenia Rady Bezpieczeostwa, na którym roz-patrzonoby problemy demilitaryzacji Sarajewa i wprowadzenia tam jurysdykcji ONZ. Jelcyn uzgodnił z przebywającym w Moskwie premierem brytyjskim Majorem, że najlepszym rozwiązaniem byłoby przekazanie pod nadzór sił ONZ ciężkiego sprzętu bojowego rozlokowanego wokół Sarajewa. Po rozmowie oświadczył: „Niektórzy próbują rozwiązywad problem Bośni bez udziału Rosji, ale my na to nie pozwolimy". Uzgodnioną z Majorem propozycję Jelcyn przekazał natychmiast Karadżiczowi za pośrednictwem swego specjalnego wysłannika Witalija Czurkina (17 II), po czym bośniaccy Serbowie zgodzili się oddad ciężką broo pod kontrolę ONZ, co Kozyriew nazwał „początkiem kooca wojny" (19II). Podjął też intensywne rozmowy z „trójką" Unii Europejskiej; rosyjski batalion zaczął przemieszczad się z Chorwacji do Sarajewa, aby zająd pozycje wokół miasta i kontrolowad broo ciężką. Serbowie starali się wycofad jak najwięcej broni, aby móc dysponowad nią w przyszłości. W tych warunkach NATO uznała, że cele jej ultimatum zostały osiągnięte. Prezydenci USA i Rosji stwierdzili w rozmowie telefonicznej, że ataki lotnicze nie są już celowe (20 II). W ten sposób Rosja odniosła sukces dyplomatyczny, który zachęcił również USA do akcji dyplomatycznej na rzecz wygaszania konfliktu. W Waszyngtonie rozpoczęły się rozmowy między Muzułmanami i Chorwatami z Bośni na temat utworzenia unii chorwacko-muzułmaoskiej (26II). Dwa amerykaoskie samoloty F-16 zestrzeliły w ramach akcji NATO-wskiej cztery samoloty serbskie, które naruszyły ogłoszoną przez ONZ strefę zakazu lotów nad Bośnią (28 II). Zostało to poparte przez Moskwę. Tymczasem negocjacje waszyngtooskie doprowadziły do porozumienia, które w imieniu dwóch delegacji podpisali premier Bośni i Hercegowiny (rządu o większości muzułmaoskiej) i minister spraw zagranicznych Chorwacji Matę Granic (l III). Porozumienie przewidywało utworzenie kantonów muzułmaoskich i chorwackich, mających lokalną autono594 mię i współdziałających w sojuszu pod kierownictwem rządu w Sarajewie. Tego samego dnia Karadżid i Kozyriew poinformowali na konferencji prasowej w Moskwie o zawarciu porozumienia w sprawie otwarcia lotniska w oblężonej przez Serbów Tuzli i kontroli rosyjskich obserwatorów nad dostarczaniem pomocy humanitarnej dla enklawy muzułmaoskiej. Przywódca Serbów bośniackich wyraził gotowośd dokonania ustępstw terytorialnych (z kontrolowanych 72% terytorium Bośni i Hercegowiny do 54-55%), jeśli Chorwaci i Muzułmanie zgodzą się na utworzenie w Bośni własnego paostwa serbskiego. Rosja wahała się z akceptacją popieranej przez USA koncepcji federacji muzułmaosko-chorwackiej w Bośni, ponieważ obawiała się, aby realizacja tej koncepcji nie zaszkodzi ła Serbom. Nie angażowała się więc wyraźnie w rozmowy bośniackich Chorwatów i Muzułma nów w Wiedniu (do 4 III). Przyczyniła się natomiast z powodzeniem do rozmów chorwacko-

serbskich w Zagrzebiu (od 22 III), które doprowadziły do zawarcia rozejmu (30 III) i ustalenia strefy zdemilitaryzowanej, a zatem przywrócenia pokoju w Krainie.Tymczasem USA zdołały za pewnid podpisanie dwóch porozumieo chorwacko-muzułmaoskich w Waszyngtonie (18 Ul): o utworzeniu federacji chorwacko-muzułmaoskiej w Bośni i o zasadach połączenia tej federacji w luźną konfederację z Chorwacją. Federacja miała powstad na 30% terytorium Bośni nie zaj mowanym przez Serbów. Uzgodniono projekt konstytucji nowej federacji i sposób powoływania jej władz. Waszyngton zobowiązał się pomóc Bośni i Chorwacji w osiągnięciu jak najkorzyst niejszego porozumienia z Serbami. j Zgodnie z porozumieniami wiedeoskimi i waszyngtooskimi 31 maja 1994 r. wybrano władze parlamentu w Sarajewie i dokonano podziału tek ministerialnych Federacji Muzulmaosko-Chorwackiej. Federacyjny rząd miał funkcjonowad równolegle z rządem Bośni i Hercegowiny do czasu zakooczenia negocjacji pokojowych z Serbami bośniackimi. Federacja domagała się 58% obszaru Bośni i Hercegowiny, podczas gdy Serbowie zajmowali faktycznie około 70% obszaru republiki. M.in. dlatego walki wokół enklaw nie ustawały. Dopiero 6 czerwca wznowiono wielokrotnie przekładane genewskie rozmowy pod przewodnictwem specjalnego wysłannika sekretarza generalnego ONZ Yasushi Akashi w sprawie przerwania walk, prowadzone między trzema stronami konfliktu i Grupą Kontaktową (USA, Rosja, Francja, Wielka Brytania, Niemcy oraz reprezentanci ONZ i UE). Po intensywnej wymianie poglądów podpisano (10 VI) porozumienie o zaprzestaniu działao wojskowych, ale bez określenia terminu rozejmu. Ustalono też przyznanie Serbom 49% obszaru Bośni i Hercegowiny. Ze względu na to, że żadna ze stron nie przestrzegła rozejmu, a zarazem nie były one w stanie porozumied się w sprawie zawieszenia broni, o co apelowała Rada Bezpieczeostwa ONZ (27 VI), Grupa Kontaktowa przygotowała przy pomocy swoich negocjatorów w Brukseli i (29VI) plan pokojowego podziału Bośni i Hercegowiny. Plan ten przyjęli w Genewie (5 VII) szefowie dyplomacji paostw Grupy Kontaktowej. Strony walczące otrzymały dwa tygodnie na przyjęcie planu, który został jednogłośnie poparty przez ambasadorów paostw NATO i uczestniczących w PdP w Brukseli, Zaakceptowały go parlamenty bośniackich Muzułmanów i Federacji Muzułmaosko-Chorwackiej w Sarajewie (18 VII), natomiast parlament bośniackich Serbów w Pale uznał go (26 VII) za „niekompletny". Szefowie dyplomacji paostw Grupy Kontaktowej postanowili więc w Genewie (30 VII) przygotowad odpowiedni projekt rezolucji Rady Bezpieczeostwa, jeśli Serbowie nie zmienią negatywnego stosunku do planu pokojowego. Gdy pod koniec sierpnia parlament w Pale postanowił zorganizowad referendum na temat przyjęcia planu, nasiliły się naciski Rady Bezpieczeostwa na bośniackich Serbów, rząd nowej Jugosławii zdecydował się zerwad z nimi stosunki polityczne i gospodarcze, a Organizacja Konferencji 595 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

Islamskiej i Senat USA opowiadały się za zniesieniem embarga na dostawy broni dla bośniackich Muzułmanów. Przeciwko takiemu krokowi wypowiedziały się Moskwa, Paryż i Londyn. Kiedy Rada Bezpieczeostwa nie była w stanie przygotowad jednomyślnie złagodzenia lub

zaostrzenia sankcji, a negocjatorzy ONZ nie potrafili przekonad stron konfliktu do zmiany stanowiska, Serbowie z Bośni i chorwackiej Krajiny podpisali (21 VIII) projekt zjednoczenia w jednym paostwie ziem zajętych przez Serbów, jak również apelowali do Belgradu o przyłączenie ich ziem do Federacyjnej Republiki Jugosławii. W referendum serbskim w Bośni 90% głosujących wypowiedziało się przeciwko planowi pokojowemu. Belgrad wystąpił wtedy z wnioskiem o rozmieszczenie obserwatorów na granicy serbsko-bośniackiej, co Grupa Kontaktowa odebrała jako uwiarygodnienie stanowiska nowej Jugosławii i co wpłynęło na automatyczne złagodzenie wobec niej sankcji na mocy rezolucji nr 943 Rady Bezpieczeostwa ONZ (z 23 IX 1993 r.). Ponieważ rozejm był łamany przez wszystkie strony konfliktu, paostwa NATO zaczęły konsultowad w Brukseli sposoby reagowania na gwałcenie stref bezpieczeostwa wokół enklaw. Ich ministrowie obrony na spotkaniu w Sewilli (29IX) postanowili zaostrzyd zasady odwetu lotniczego. Juppe zaproponował na łamach „Le Figaro" (17 X) zwołanie spotkania przywódców Serbii, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny (bez przywódcy Serbów bośniackich), aby na podstawie zaakceptowanego przez nich planu zastanowili się nad rzeczywistym przywróceniem pokoju. Ostatecznie ONZ zgodziła się (23 X) na wysuwane przez NATO żądanie przyspieszenia procedury podejmowania decyzji o ewentualnych atakach powietrznych w koordynacji z UNPROFOR oraz o zwiększenie liczby celów będących obiektem bombardowao. Władze w Sarajewie i Zagrzebiu zdecydowały się w listopadzie podjąd ofensywę przeciwko Serbom bośniackim, aby przed zimą odebrad terytoria przyznane w planie pokojowym Grupy Kontaktowej. Kiedy ich sukcesy zostały szybko zniwelowane przez kontrofensywę serbską, Rada Bezpieczeostwa ONZ w porozumieniu z Chorwacją uchwaliła (19 XI) rezolucję nr 958, która zezwalała na bombardowanie pozycji wojsk serbskich w Krajinie, aby wesprzed działania „błękitnych hełmów". Rezolucja została natychmiast zaakceptowana przez NATO, a samoloty paktu podjęły naloty na bazy serbskie. Siły pokojowe same nie były w stanie zapobiegad ofensywom i kontrofensywom oraz atakom na enklawy, zwłaszcza Bihadia, co kompromitowało ONZ. Spektakularna kompromitacja nastąpiła, kiedy prezydent Republiki Serbskiej w Bośni, Radovan Karadżid odmówił spotkania się z Ghalim na lotnisku w Sarajewie (30 XI), a prezydent Bośni i Hercegowiny Alija Izetbe-govid wykluczył jakiekolwiek odstępstwa od planu pokojowego. W dodatku zebrani w Brukseli (l XII) szefowie dyplomacji paostw NATO całą odpowiedzialnośd za niepowodzenie operacji operacji wojskowej w Bośni zrzucili na ONZ. Clinton wycofał się z zamiaru bardziej zdecydowanego użycia siły przeciwko Serbom, zaś dyplomaci brytyjscy i francuscy za pośrednictwem Belgradu i Zagrzebia usiłowali skłonid walczące strony do rozpoczęcia rozmów. Wobec obnnażenia bezsilności także KBWE na „szczycie" budapeszteoskim, Rada NATO zaczęła narzucad instancjom ONZ dyskusję na temat ewentualności wycofania „błękitnych hełmów" (23 tyś. ludzi, wśród których nie było Amerykanów) oraz poszukiwania sił zastępczych w ramach Paktu. Chociaż „szczyt" UE w Essen wypowiedział się za wyciszeniem tej dyskusji, to rząd USA wyraził gotowośd wysłania ponad połowy kontyngentu potrzebnego do ochrony wycofywanych żołnierzy UNPROFOR, a dowództwo NATO rozpoczęło konsultację z resortem obrony RFN na temat możliwości udziału Bundeswehry w operacji wycofywania sił pokojowych (co wydało się możliwe po lipcowej uchwale Trybunału Konstytucyjnego). Jednocześnie ministrowie obrony i szefowie sztabów paostw NATO zastanawiali się nad zapobieganiem upokarzaniu „błękitnych hełmów" (poprzez blokowanie jednostek i przetrzymywanie obserwatorów jako zakładników). 596

Nowy etap konfliktu rozpoczął się 23 grudnia, kiedy Karadżid podpisał w Pale przywieziony przez Yasuhi Akashiegi tekst porozumienia pokojowego, do którego przyczyniła się m.in. mediacyjna wizyta i rozmowy ze stronami konfliktu byłego prezydenta USA Jimmy Carte-ra (19-20 XII). Porozumienie wyznaczyło stronom walczącym tydzieo na zakooczenie rozmów na temat wstrzymania działao na okres 4 miesięcy, a wiec na czas zimy. Przygotowany w ciągu tego tygodnia układ w sprawie całkowitego przerwania działao bojowych na 4 miesiące w obecności dowódcy UNPROFOR został podpisany przez bos'niackich Serbów w Pale (31 XII), przez Muzułmanów w Sarajewie (31 XII) i przez Chorwatów w Mostarze (2 I 1995). Przewidziano w nim uruchomienie od początku 1995 r. akcji „Wspólny Wysiłek", w ramach której trzy mocarstwa (USA, W. Brytania i Francja) i NATO objęły nadzór nad trzema sektorami Bośni i Hercegowiny, zaś oddziały innych paostw przyporządkowano do poszczególnych sektorów. USA zgodziły się wysład w ramach tej operacji NATO 20 tyś. żołnierzy w barwach IFOR (Implementation Force). W ciągu miesiąca komisja mieszana określiła przebieg linii rozejmowej i strefy funkcjonowania żołnierzy. Przewidziano też uwolnienie jeoców, przywrócenie działalności służb publicznych i wolny dostęp do Sarajewa. Poczynaniom nad wdrożeniem rozejmu towarzyszyły prace Grupy Kontaktowej, która chciała zrealizowad międzynarodowy plan pokojowy. Tymczasem prezydent Chorwacji Franjo Tudjman oskarżył (1211995) UNPROFOR o popieranie Serbów i zażądał wycofania sił ONZ z Kraj-iny po wygaśnięciu ich mandatu z dniem 31 marca. W tej sytuacji Juppe ponowił (311) swój październikowy plan zwołania pod egidą UE, USA i Rosji konferencji międzynarodowej w sprawie Bośni i Hercegowiny / udziałem prezydentów trzech republik b. Jugosławii. Francja chciała, aby proponowana konferencja odbyła się przed koocem marca, kiedy wygasał mandat UNPROFOR w Krajinie i mogło dojśd do wybuchu walk. „Plan Juppe'go" został poparty przez całą UE, ale zagrożenie nową wojną pojawiło się w samej Krajinie. W tej sytuacji Juppe zaproponował Grupie Kontaktowej nową inicjatywę, która po dłuższej dyskusji stała się nowym planem pokojowym. Zakładał on: znoszenie sankcji wobec Serbii w zamian za uznanie przez nią Bośni i Chorwacji; zaakceptowanie przez nową Jugosławię planu pokojowego podziału Bośni i Hercegowiny; nieprzedawnienie zbrodni wojennych. Mimo długotrwałego przekonywania przez Kozyriewa władze w Belgradzie nie zgodziły się na ten plan, natomiast Zagrzeb zapowiedział jego poparcie. W obliczu groźby wznowienia walk dowództwo UNPROFOR zaczęło przewidywad „wszelkie scenariusze", podobnie jak czynili to planiści Pentagonu. Kiedy Tudjman zgodził się (12 III) na przedłużenie mandatu zredukowanych sił pokojowych w Krajinie, szefowie dyplomacji paostw „15" jednoznacznie poparli zasadę wzajemnego uznania trzech byłych republik jugosłowiaoskich i powiązania z nią znoszenia sankcji. Rada Bezpieczeostwa ONZ postanowiła (31 III) przedłużyd mandat UNPROFOR w Bośni i Hercegowinie do 30 listopada 1995 r., zmienid na żądanie Zagrzebia nazwę tych sił w Chorwacji na UNCRO (United Nations Confidence Restoration Force Operation in Croatia), a siłom w Macedonii nadad nazwę UNPREDEP (Siły Rozlokowania Prewencyjnego NZ). Całośd dotychczasowego UNPROFORM podzielono na trzy kontyngenty (zgodnie z ustaleniami dla operacji INFOR). Rozejm wygasł z koocem kwietnia, gdyż strony konfliktu nie wykazały zainteresowania jego przedłużeniem. W pierwszych dniach maja oddziały chorwackie przekroczyły strzeżone przez UNCRO linie rozejmowe i wdarły się do zachodniej Sławonii, zagarniając dużo mienia oddziałów ONZ w strefie buforowej oraz dokonując masakry na jeocach i osobach cywilnych. W odwecie Serbowie ostrzelali miejscowości chorwackie, wysadzali w powietrze kościoły oraz wzięli

wielu zakładników ONZ. Zawierane przy pomocy ONZ rozejmy nie były dotrzymy597 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

wane przez żadną ze stron. W odruchu solidarności Serbowie bośniaccy zaatakowali enklawy muzułmaoskie. Ponownie ujawnił się całkowity impas misji ONZ, gdyż obserwatorzy tej organizacji byli brani jako zakładnicy i „żywe tarcze". Fakty te kompromitowały już nie tylko ONZ, lecz także NATO, a pośrednio również Rade Bezpieczeostwa ONZ i Grupę Kontaktową. We wszystkich gremiach zajmujących się konfliktem jugosłowiaoskim w tej jego fazie górę brała teza, że trzeba „wzmocnid siły pokojowe", lecz zmierzad do rozwiązania politycznego. Unia Europejska chciała przy okazji zaznaczyd swoją „wspólną politykę" w dziedzinie obrony. Dlatego z inicjatywy Francji i Wielkiej Brytanii ministrowie obrony paostw NATO i UE podjęli w Paryżu (3 VI) decyzję o utworzeniu w Bośni i Hercegowinie sil szybkiego reagowania, które miały zwiększyd bezpieczeostwo UNPROFOR; USA zobowiązały się dostarczyd im najnowszy sprzęt i zapewnid współpracę komórki wywiadowczej. Przedsięwzięcie spotkało się z poparciem ministrów obrony paostw uczestniczących w PdP; jedynie Rosja była przeciwko „samodzielnej roli" NATO w Bośni i zagroziła wetem w Radzie Bezpieczeostwa ONZ. Przywódcy UE zapowiedzieli gotowośd sił szybkiego reagowania od połowy lipca i mianowali nowego mediatora (w miejsce lorda Owena) w osobie byłego premiera Szwecji, Carla Bildta. Poproszono go o przygotowanie nowych propozycji, które miano przedstawid stronom walczącym po uwolnieniu przez bośniackich Serbów żołnierzy i obserwatorów UNPROFOR (było 370 zatrzymanych). Bezpośrednio po „szczycie" G-7 w IIalifax (15-17 VI) i na jego wniosek Rada Bezpieczeostwa ONZ uchwaliła rezolucję o zwiększeniu kontyngentu sil ONZ w Bośni i Hercegowinie, akceptując tym samym projekt sił szybkiego reagowania (przy wstrzymaniu się od głosu Chin i Rosji). Wobec zaostrzenia się walk w strefach chronionych wokół enklaw i „czystek etnicznych" oraz ogłoszenia w Hadze (25 VII) listy osób oskarżonych o ludobójstwo, Rada NATO postanowiła (25 VII) uruchomid Siły Szybkiego Reagowania (SSR) w obronie enklaw i konwojów humanitarnych. Kiedy Senat USA uchwalił (28 VII) zniesienie embarga na dostawy broni dla bośniackich Muzułmanów, przeciwko czemu zaprotestowali pozostali członkowie Grupy Kontaktowej, a Paryż i Londyn nagłośniły informacje swoich wywiadów o dotychczasowym łamaniu embarga przez Amerykanów, z tego zamieszania skorzystała Chorwacja: W błyskawicznej wojnie (4-6 VIII) jej wojska opanowały Krajinę, zlikwidowały Republikę Serbskiej Krajiny i dokonały nowych „czystek etnicznych". NATO ostrzegło jedynie Chorwację, by nie atakowano „błękitnych hełmów". Moskwa, Londyn i Paryż w różnym stopniu akcentowały w tej sytuacji potrzebę spotkania prezydentów nowej Jugosławii i Chorwacji oraz doprowadzenia do realizacji międzynarodowego planu pokojowego. Belgrad domagał się zdjęcia sankcji wobec Serbii i nałożenia ich na Chorwację. Zagrzeb domagał się redukcji kontyngentu sił ONZ, gdy Rada Bezpieczeostwa ONZ potępiła (10 VIII) agresywne postępowanie Chorwatów wobec UNCRO. Mediatora UE nie chciano przyjąd ani w Sarajewie, ani w Zagrzebiu. Dlatego na plan pierwszy w rozmowach ze stronami konfliktu wysunął się zastępca amerykaoskiego sekretarza stanu Richard Holbrooke; pierwsze zmasowane

naloty (30 VIII) na obszary Serbów bośniackich dowodziły militarnego zaangażowania NATO po jednej stronie konfliktu. W toku cichej rywalizacji na Bałkanach między USA a Rosją doszło do protestu Moskwy z powodu nie konsultowania się z nią przed bombardowaniami oraz do żądania natychmiastowego zwołania Rady Bezpieczeostwa ONZ i specjalnej konferencji międzynarodowej z udziałem stron konfliktu. Rosja zaproponowała także, aby wszystkie rozmowy ze stronami konfliktu były odtąd prowadzone w imieniu Grupy Kontaktowej przez reprezentantów Rosji, UE i USA. Pod wpływem impulsu z Moskwy doszło do genewskiego spotkania (8 IX) ministrów spraw zagranicznych głównych stron konfliktu z przedstawicielami Grupy Kontaktowej 598 i UE. Uzgodniono na nim zasady przyszłego porozumienia pokojowego. Miałoby ono zagwarantowad integralnośd terytorialną Bośni i Hercegowiny za cenę konfederacyjnego podziału paostwa na dwie niemal równe części (49:51%) - Republikę Serbską i Federację MuzułmaoskoChorwacką, posiadające własne konstytucje, armie, waluty, policje i polityki zagraniczne. Przedstawiciele Belgradu i Sarajewa zgodzili się na wzajemne uznanie, a Sarajewo uznało Republikę Serbów Bośniackich. Zagrzeb zgodził się na pokojową reintegrację Wschodniej Sławonii, którą to kwestię postanowiono omawiad odrębnie. Druga runda rozmów ministrów spraw zagranicznych nowej Jugosławii, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny z przedstawicielami Grupy Kontaktowej i UE odbyła się w Nowym Jorku (25 IX), gdzie uzgodniono drugą grupę zasad przyszłego porozumienia pokojowego. Dotyczyły one wolnych i demokratycznych wyborów pod nadzorem OB WE, powołania jednolitego parlamentu, rządu, kolektywnej prezydentury i trybunału konstytucyjnego. Po porozumieniu nowojorskim Rada NATO zdecydowała się (29 IX) wysład do Bośni specjalne oddziały (połowę których stanowili Amerykanie), aby wzmocnid przewidzianą na rok operację „sił pokojowych" po zawarciu porozumienia pokojowego. USA i Pakt były zainteresowane, aby w operacji tej uczestniczyła Rosja, gdyż chciały mied akceptację Rady Bezpieczeostwa ONZ. Rosja nie zgodziła się jednak podporządkowad swych sił dowództwu NATO. Poszukiwania specjalnej formuły doprowadziły (27 X) do uzgodnienia, że oddziały rosyjskie będą podlegad naczelnemu dowódcy amerykaoskiemu, który nie będzie występował wobec nich w imieniu NATO. Tymczasem na płaszczyźnie dyplomatycznej Richard Holbrooke przygotowywał na Bałkanach realizację porozumienia nowojorskiego. Od stron konfliktu uzyskał zgodę (5 X) na zawieszenie broni i przerwanie 10 października wszelkich operacji wojskowych na terenie Bośni i Hercegowiny. Trzy rządy zgodziły się rozpocząd rozmowy pokojowe z Grupą Kontaktową w pobliżu Waszyngtonu. Później na miejsce rokowao wybrano bazę sił powietrznych USA w Dayton (Ohio). Następnie miała odbyd się międzynarodowa konferencja pokojowa w Paryżu. Wieśd o tym uzgodnieniu wywołała uspokajający wpływ na wszystkie strony konfliktu. Faktycznie rozejm wszedł w życie z niewielkim opóźnieniem, ponieważ władze Sarajewa nie chciały proklamowad rozejmu przed otwarciem dróg do miasta oraz przywróceniem dostaw elektryczności, wody i gazu. Rozmowy pokojowe trzech prezydentów z Grupą Kontaktową w Dayton (l XI) były zamknięte dla prasy. Projekt traktatu pokojowego i załączników do niego przedstawił prezydentom Serbii, Chorwacji i Bośni sekretarz stanu Warren Christopher, rzeczywistym negocjatorem z poszczególnymi delegacjami był jednak Holbrooke.

Pierwszym owocem rozmów było podpisanie przez prezydentów Serbii i Chorwacji (2 XI) dokumentu w sprawie Wschodniej Sławonii. Slobodan Miloszevid (negocjujący również w imieniu Serbów bośniackich i krajioskich) i Franjo Tudjman zobowiązali się w nim do uregulowania sporu o ten obszar na zasadzie jego pokojowej reintegracji z Chorwacją w ciągu roku lub nieco przedłużonym okresie. Ponadto prezydenci Bośni i Chorwacji podpisali (10 XI) kilka porozumieo, a wśród nich umowę o umocnieniu Federacji Muzułmaosko-Chorwackiej, która miała objąd nieco ponad połowę obszaru paostwa, pozostawiając prawie połowę społeczności serbskiej. Spowodowali też podpisanie przez burmistrzów Mostaru, w którego części proklamowana była stolica chorwackiego paostewka „Herceg-Bośni", umowy o zjednoczeniu miasta. Wreszcie Tudjman i Izetbegovid podpisali w Dayton (16 XI) porozumienie w sprawie powrotu oraz repatriacji uchodźców chorwackich i muzułmaoskich. XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie 59 9 Największym osiągnięciem trzytygodniowych, często dramatycznych negocjacji w Day-ton było parafowanie (21 XI) porozumienia w sprawie pokoju w Bośni i Hercegowinie, do którego załączono 11 aneksów i 102 mapy. Dokonali tego prezydenci Serbii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Warren Chrisopher oraz dwaj mediatorzy europejscy: przedstawiciel UE Carl Bildt i wiceminister spraw zagranicznych Rosji Igor Iwanów. Na mocy porozumienia paostwo Bośni i Hercegowiny w istniejących granicach miało składad się z Federacji Muzułmaosko-Chorwackiej (51%) i Republiki Serbów Bośniackich (49%). Osoby oskarżone o popełnienie zbrodni wojennych miano wyłączyd z życia publicznego. Wprowadzenie w życia porozumienia miało nadzorowad 60 tyś. żołnierzy IFOR, które miały zastąpid UNPROFOR. Do porozumienia dołączono listy prezydentów Serbii, Chorwacji i Bośni, skierowane w ostatnim dniu rozmów w Dayton do amerykaoskich negocjatorów (na ich życzenie), gwarantujące bezpieczeostwo żołnierzom Stanów Zjednoczonych i innych paostw w Bośni. Nazajutrz po parafowaniu w Dayton porozumienia pokojowego Rada Bezpieczeostwa ONZ uchwaliła jednogłośnie (tylko Rosja wstrzymała się) rezolucję nr 1021, która zapowiedziała stopniowe znoszenie embarga na broo dla paostw byłej Jugosławii od 90. dnia po podpisaniu w Paryżu porozumienia z Dayton. Rezolucja nr 1022 z kolei zawiesiła na czas nieokreślony i ze skutkiem natychmiastowym wszelkie sankcje gospodarcze nałożone na Federacyjną Republikę Jugosławii. Gdyby FRJ lub bośniaccy Serbowie dopuścili się poważnych naruszeo porozumienia parafowanego w Dayton, sankcje miały byd natychmiast przywrócone. Z zawartego porozumienia i ze zniesienia sankcji zadowolone były wszystkie rządy (prócz Serbów w Pale), a zwłaszcza sąsiedzi republik b. Jugosławii, którzy ponosili największe straty z powodu embarga i chcieli szybko wznowid normalną współpracę. Strony 45-miesięcznego konfliktu, który pochłonął ponad 200 tyś. zabitych i 2 min wypędzonych, miały świadomośd, że to nie one są architektami pokoju, lecz że został on na nich wymuszony przez Waszyngton. Zamknięcie konfliktu zbrojnego nie oznaczało w regionie kooca sporów politycznych, wobec których USA pozostawały bezsilne. Podobnie inne paostwa były bezsilne wobec barbarzyoskich odruchów grup etnicznych w Bośni i Hercegowinie, które paliły i grabiły domostwa na obszarach podlegających przekazaniu drugiej stronie w rezultacie porozumienia pokojowegp. W koocu listopada rozpoczęły się przygotowania NATO do uruchomienia planu operacji

„Wspólny Wysiłek" z udziałem 20 tyś. żołnierzy amerykaoskich i 40 tyś. z innych paostw. Była to okazja do sprawdzenia nowego sprzętu, systemu wywiadowczego i dowodzenia w warunkach zbliżonych do wojen partyzanckich. Komitet Wojskowy NATO zaakceptował (20 XI) zasadę, że kierownictwo polityczne nad całą operacją będzie sprawowad Rada Ambasadorów Paktu, zaś dla potrzeb współpracy z Rosją będzie funkcjonowad Komitet „16+1". Komitet Wojskowy zaakceptował też zasady przydziału jednostek poszczególnych paostw w ramach operacji. Przed konferencją paryską odbyła się w Londynie (8-9 XII) konferencja 50 paostw oraz UE, NATO, ONZ, OBWE, EBOR, MFW i Banku Światowego w sprawie realizacji cywilnych aspektów porozumienia pokojowego z Dayton. Powołano na niej Radę do Sprawy Wdrażania Pokoju z Carlem Bildtem na czele, uzgodniono ramy pomocy gospodarczej i humanitarnej oraz powierzono OBWE mandat nadzorowania wyborów powszechnych. Gospodarze konferencji paryskiej z udziałem 52 paostw rozpoczęli ją - ze względu na masowe strajki paryskie - w podparyskim opactwie Royaumont (13 XII). Traktat pokojowy w sprawie Bośni i Hercegowiny został podpisany nazajutrz w Pałacu Elizejskim przez prezydentów Bośni i Hercegowiny, Chorwacji i Serbii. Jako gwaranci podpisy złożyli także przywódcy paostw Grupy Kontaktowej - prezydenci USA i Francji oraz szefowie rządów Rosji, Wielkiej Brytanii, 600

Niemiec i Hiszpanii, która aktualnie przewodniczyła UE. Obecni byli sekretarze generalni: NATO Javier Solana i Organizacji Konferencji Islamskiej - Hamid Algabid. Traktat paryski przekreślał sny o „wielkiej Serbii" i „wielkiej Chorwacji", a także odbierał Serbom w Bośni prawne możliwości secesji. Sankcjonował objecie muzułmaoskich enklaw Srebrenicy i Żepy przez Serbów, pozostawiając Muzułmanom enklawę Gorażde. W traktacie zwyciężyła wiec idea wielonarodowego i wielokulturowego paostwa w Bośni i Hercegowinie, pozostały jednak elementy niepewności. Zobowiązania traktatu paryskiego były w zasadzie wykonywane przez strony dotychczasowego konfliktu, wymiana jeoców była jednak chaotyczna i przebiegała z opóźnieniami, a zbrodniarzy wojennych starano się osłaniad. Mienie, sprzęt i bazy UNPROFOR przejmowały siły NATO, które uzupełniane oddziałami z zewnątrz, od 20 grudnia wystąpiły łącznie pod firmą IFOR. Przewidziana traktatem konferencja przygotowawcza do ustanowienia równowagi militarnej na Bałkanach odbyła się (18 XII) w Petersbergu pod Bonn z udziałem 32 paostw europejskich, islamskich i Rosji oraz reprezentantów UE i NATO. Uzgodniono wymianę informacji o arsenałach zbrojeniowych i oficerów łącznikowych między stronami dotychczasowego konfliktu oraz przeprowadzenie właściwych rokowao w sprawie redukcji wojsk i uzbrojenia pod auspicjami OB WE w Wiedniu od 4 do 26 stycznia 1996 r. Operacja IFOR 16 członków NATO i 16 innych paostw przebiegała sprawnie mimo wyjątkowo kapryśnej zimy. Rosja i USA tego samego dnia zawiesiły sankcje gospodarcze wobec FRJ. Zagrzeb i Sarajewo powołały (4 I) Radę do Spraw Współpracy między Chorwacją a Federacją Bośni i Hercegowiny. W Mostarze strona chorwacka hamowała jednak integrację miasta, a po wyborach miejskich (30 VI) bojkotowała muzułmaoską administrację, wycofując się

z tego dopiero (6 VIII) pod naciskiem międzynarodowym. Natomiast traktatowe zobowiązania normalizacji stosunków między Zagrzebiem a Belgradem było urzeczywistniane od belgradzkiego spotkania dwóch szefów dyplomacji (101). We Wschodniej Sławonii Rada Bezpieczeostwa powołała (161) Tymczasową Administrację ONZ; Serbowie zobowiązali się do dobrowolnej demilitaryzacji i przygotowania do integracji po roku z Chorwacją. Jeżeli chodzi o uznanie nowej Jugosławii przez paostwa UE, to hamowały ją nieuregulowane ze względu na spór greckomacedooski stosunki między Belgradem a Skopje; formalne uznanie wzajemne Belgradu i Sko-pje (18 IV) ułatwiło obu paostwom stosunki z UE. Kłopoty w realizacji traktatu paryskiego powodował brak sprecyzowania w nim sposobów zatrzymywania zbrodniarzy wojennych. Kiedy Serbowie bośniaccy zerwali kontakty z przedstawicielami IFOR i z rządem w Sarajewie po aresztowaniu przez władze Bośni podejrzanych o zbrodnie wojenne kilku oficerów serbskich, nie tylko Holbrooke prowadził w tej sprawie rozmowy w trzech stolicach (11-12 II), lecz także Rada NATO, a następnie konferencja przeglądowa w Rzymie (17-18 II) postanowiły wzmocnid proces pokojowy i ścigad zbrodniarzy wojennych. W tym czasie siły IFOR były już w komplecie (50 tyś. z paostw NATO i 10 tyś. z innych krajów) i przystąpiły do niszczenia broni ciężkiej, pozostającej w 10-kilometrowej strefie wzdłuż linii rozdzielenia wrogich armii oraz dawały częściową ochronę uchodźcom. Rada NATO postanowiła (6 III), że skoro IFOR wykonał podstawowe zadania wojskowe, to powinien wesprzed cywilne elementy wdrażania pokoju przez ONZ i UE oraz uczestniczyd w ściganiu zbrodniarzy wojennych. Teraz wszystkie posterunki IFOR otrzymały fotografie osób poszukiwanych przez Trybunał Międzynarodowy w Hadze, które mogły aresztowad, lecz nie miały obowiązku ich poszukiwad. Na zorganizowanej pod auspicjami OBWE konferencji w Wiedniu uzgodniono i podpisano (261) porozumienie w sprawie budowy środków zaufania i bezpieczeostwa w Bośni na zasadzie międzynarodowej kontroli sił zbrojnych stron konfliktu i weryfikacji uzbrojenia. Kiedy 601 XXIX. Następstwa wielkiej transformacji w Europie

(19 III) na mocy traktatu zniesiono embargo na dostawy do Bośni lekkiego uzbrojenia i międzynarodową pomoc w szkoleniu armii, Waszyngton zaczął szybko realizowad wcześniejsze zamiary dozbrajania Federacji Muzulmaosko-Chorwackiej, ogłaszając program „Wyposażaj i Dwicz". Rosja zniosła embargo dla Serbii. OBWE i UE obawiały się wznowienia wyścigu zbrojeo na Bałkanach. Konferencja w Ankarze (15 DI) na temat równowagi militarnej w tym rejonie pozwoliła dyplomacji amerykaoskiej wylansowad tezę, że dozbrojenie Bośni (na sumę ok. 800 min dolarów USD) pozwoli najpewniej doprowadzid do równowagi. Druga sesja przeglądowa w sprawie wcielania w życie traktatu paryskiego, która odbyła się w Genewie (18-19 III), zakooczyła się zawarciem porozumienia w sprawie umocnienia Federacji Muzułmaosko-Chorwackiej w Bośni. Prezydenci trzech republik b. Jugosławii zobowiązali się osobiście dopilnowad zwolnienia wszystkich jeoców. Przy okazji sekretarz generalny NATO za winę Federacji uznał dopuszczenie do exodusu ludności z serbskich dzielnic. Obiecał też, że Pakt wywrze nacisk na przywódców Bośni i Chorwacji, aby ułatwid Federacji proces scalania. Podsumowanie to poprzedziło wejście w życie 21 marca (tzn. w 90 dni po wejściu w życie traktatu pokojowego) podziału Bośni i Hercegowiny na Federację Muzułmaosko-Chorwacką

i Republikę Serbską. Obie republiki rozdzieliła 4-kilometrowa, nadzorowana przez IFOR, strefa zdemilitaryzowana (w której znalazło się także Sarajewo) o długości 1030 km. W tej sytuacji szefowie dyplomacji paostw Grupy Kontaktowej na spotkaniu w Moskwie (23 III) zajęli się głównie cywilnymi ustaleniami traktatu pokojowego (wybory, problemy społeczno-ekonomiczne, pomoc w odbudowie). Silne były obawy, że jeśli cywilne postanowienia traktatu nie będą zrealizowane w 1996 r., to cała operacja „Wspólny Wysiłek" może zakooczyd się fiaskiem. Na wniosek Prowizorycznej Komisji Wyborczej OBWE wybory do władz lokalnych i centralnych odbyły się 14 września na podstawie spisu ludności z 1991 r. W sprawie pomocy w odbudowie po brukselskiej konferencji (20-21 XII 1995) zdołano zebrad tylko częśd zadeklarowanych środków; druga konferencja 50 paostw i 30 instytucji międzynarodowych zapowiedziała przekazanie Bośni i Hercegowinie w 1996 r. 1,23 mld USD. Na tej konferencji, jak następnie na spotkaniu G-7 i Rosji w Lyonie (29 VI) USA i inne paostwa ostrzegały, że pomoc dla Bośni może zostad ograniczona, jeśli Karadżid i inni przestępcy wojenni nie ustąpią ze stanowisk publicznych. Ostrzeżenia te miały na celu niedopuszczenie do startu w wyborach osób oskarżonych o zbrodnie ludobójstwa. Pod naciskiem opinii publicznej i Belgradu Karadżid wycofał się z funkcji publicznych, ale nie dawało to pewności, iż nie będzie oddziaływał na wybory. Jednocześnie dyplomacja amerykaoska zabiegała o wzajemne uznanie się wszystkich republik b. Jugosławii. Richard Holbrooke doprowadził do wizyty wiceprezydenta Bośni i Hercegowiny, Ejupa Ganidia w Belgradzie (24 VH), gdzie podpisano ki\ka poioz\«n\efi norreiaYYLac,^ycv^c\\. M\\osxev'vd domagał svę wycofania przez Bośnię i Hercegowinę z MTS w Hadze oskarżenia FRJ o agresję i ludobójstwo. Dlatego tym razem nie uzgodniono wymiany ambasadorów. Ostatnią luką w procesie uznania wzajemnego była próżnia miedzy Belgradem a Zagrzebiem. Prezydent Serbii uważał, że pierwszego kroku powinna dokonad Chorwacja, ponieważ to ona pierwsza dokonała secesji z federacji jugosłowiaoskiej. Clinton przekonywał prezydenta Tudjmana do uczynienia takiego kroku. W roli mediatora wystąpił grecki premier Kostas Simitis. Na jego zaproszenie Miloszewid i Tudjman spotkali się w Atenach (7 VIII), gdzie uzgodnili podpisanie do kooca miesiąca porozumienia o pełnej normalizacji stosunków między obu paostwami. Zapowiedzieli też zapewnienie bezpiecznego powrotu uciekinierów i wypędzonych, ogłoszenie amnestii, przywrócenie swobodnego ruchu ludzi, kapitału i towarów oraz rozwiązanie sporu o Prevlakę w Zatoce Kotorskiej. Uzgodnienia te zapowiadały realizację zobowiązao 602 przyjętych w traktacie paryskim, a zarazem stwarzały lepszy klimat dla wyborów w Bośni i Hercegowinie. W konsekwencji „szczytu" ateoskiego szefowie dyplomacji obu paostw podpisali w Belgradzie (23 VIII) układ normalizacyjny, a następnie wymienili (9IX) noty o ustanowieniu ambasad w obu stolicach. Wdrażanie procesu pokojowego na terenie b. Jugosławii zachęciło 10 paostw bałkaoskich do wspólnego zastanowienia się nad współpracą gospodarczą i bezpieczeostwem w regionie. Na ich spotkaniu w Sofii (6-7 VII 1996 r.), mimo politycznych sporów (o status Kosowa, o członkostwo w organizacjach międzynarodowych, o nazwę Macedonii) uzgodniono deklaracje koocową, w której zarejestrowano projekty rozwoju infrastruktury regionu (rurociągi, linie energetyczne, łącznos'd połączenia transportowe i inne). Postanowiono także, że również w Sofii odbędzie się spotkanie ministrów obrony paostw bałkaoskich. W toku kampanii wyborczej niepewnośd stwarzało jeszcze zachowanie się bośniackich Serbów

i istnienie Herceg-Bośni. Po wizycie Solany w Pale i Sarajewie oraz po jego rozmowach (12 VIII) z przedstawicielami międzynarodowych organizacji przygotowujących wrześniowe wybory niepewnośd ta zmalała. Z kolei szef amerykaoskiej dyplomacji na spotkaniu w Genewie (14 VIII) z prezydentami Chorwacji, Bośni i Serbii przekonywał ich, aby uczynili wszystko dla swobody poruszania się w Bośni i Hercegowinie w okresie wyborów ze względu na dużą liczbę uciekinierów i przesiedleoców. Szefowie trzech paostw zobowiązali się do poparcia działao agend międzynarodowych, które podjęły się współorganizowad wybory. Na żądanie muzułmanów bośniackich Chorwacja zgodziła się na rozwiązanie Herceg-Bośni; następnego dnia (15 VIII) premier i wiceprezydent oraz prezydent Federacji Chorwacko-Muzułmaoskiej podpisali porozumienie kładące kres istnieniu paostewka bośniackich Chorwatów. Rozdział XXX

PRZEZWYCIĘŻANIE KONFLIKTÓW I NAPIĘĆ W AZJI 1. Stabilizacja stosunków między mocarstwami na Dalekim Wschodzie Współdziałanie mocarstw na forum ONZ w okresie wojny o Kuwejt wywarło pozytywny wpływ na ich stosunki na Dalekim Wschodzie. Coraz bardziej pragmatyczna polityka „reform i otwarcia" Pekinu zmierzała do stabilizacji w tej części świata. Uzasadnienia związanych z „pierestrojką" reform w Związku Radzieckim poszukiwano w specyficznej interpretacji głoszonej nadal ideologii marksizmu-leninizmu. Dyplomacja chioska nie wahała się publicznie krytykowad lansowanej przez Waszyngton i Tokio koncepcji „nowego ładu międzynarodowego" jako osłony dla ekspansji ekonomicznej obu mocarstw. Nadwyżka Chin w handlu ze Stanami Zjednoczonymi zaczęła szybko rosnąd (z 6 mld w 1989 r. do 24 mld dolarów w 1993 r.); władze amerykaoskie zaczęły wówczas oskarżad handlowców chioskich o praktyki dumpingowe i stosowad kwoty importowe. W celu równoważenia ofensywy politycznej i gospodarczej Tajwanu minister spraw zagranicznych Qian Qi-chen odbył na początku 1991 r. podróż do kilku paostw Europy; (21II-9 III) odwiedził Portugalię, Hiszpanię, Polskę, Węgry, Bułgarię, Grecję i Maltę, aby nawiązad z nimi „nowy dialog" i podkreślid międzynarodową rolę Chin. Najskuteczniej pozycję Chin umacniała jednak prosperująca gospodarka. W pięcioleciu 1987-1992 Chiny mogły poszczycid się rocznym przyrostem produkcji przemysłowej średnio o 15%, a rolnej o 4,9%. Wartośd obrotów handlu zagranicznego wzrosła do 165,6 mld dolarów, a kapitał zagraniczny zainwestował 60,9 mld dolarów, tzn. o 60% więcej niż w latach 1979-1987 (tylko w 1992 r. 11 mld dolarów). Ten boom gospodarczy wywołał proklamowaną przez XIV Zjazd KPCh (X 1993 r.) „drugą falę reform" mających doprowadzid do „socjalistycznej gospodarki rynkowej" w perspektywie 30-40 lat. Następne trzy lata zwiększyły wskaźniki wzrostu gospodarczego Chin. W sumie w latach 1991-1995 eksport chioski wzrastał o 19,1% rocznie, udział handlu zagranicznego w PKB wzrósł z 34,7% do 40,9%, a udział Chin w handlu światowym z 1,8% do 3%. W 1995 r. wartośd PKB brutto wzrosła o 13,8%, a nadwyżka handlowa wyniosła 16,4 mld USD. W tymże roku Chiny 604 przejęły 40% wszystkich inwestycji prowadzonych w rozwijających się krajach świata; ich wartośd

osiągnęła 37,7 mld USD. W pierwszym półroczu 1996 r. chioskie rezerwy dewizowe przekroczyły 80 mld USD, inflację zduszono z 14,8% do 7,1%. Chociaż dane te pochodzą ze źródeł paostwowych i z trudem poddają się weryfikacji, świadczą o niewątpliwej ekspansji gospodarczej. W dalszym ciągu pozostała ona wszakże słabo powiązana z rozwojem praw człowieka i wolności obywatelskich. Unormowane w 1989 r. stosunki między Pekinem a Moskwą zaczęły się znowu rozwijad (Pekin obawiał się jednak, że ekstremizm muzułmaoski i nacjonalizm turecki w byłych republikach radzieckich Azji Środkowej może wpływad destabilizująco na rejony Tybetu i Xinjiangu). Po dwuletnich rozmowach oba paostwa osiągnęły porozumienie w sprawie redukcji sił zbrojnych w rejonie pogranicza (29 IV 1991 r.) i uzgodniły zasady współdziałania przy eksploracji złóż bogactw naturalnych na tych obszarach. Wkrótce szefowie dyplomacji dwóch mocarstw podpisali na Kremlu (16 V 1991 r.) porozumienie w sprawie wschodniego sektora chioskoradzieckiej granicy, obejmującego leżącą na Ussuri wyspę Damanskij-Chenbao, gdzie doszło do zbrojnych stard w marcu 1969 r. Wspólne oświadczenie po wizycie ministra obrony Dmi-trija Jazowa w Pekinie głosiło już (9 V 1991 r.), iż „obie strony stwierdzają, że Chiny nie stanowią zagrożenia dla ZSRR, a Związek Radziecki nie stanowi zagrożenia dla Chin". W znacznie odnowionym klimacie stosunków dwustronnych doszło w Moskwie do pierwszej od 1957 r. wizyty szefa chioskiej partii komunistycznej Jiang Zemina (15-18 1991 r.), która sankcjonowała dotychczasową poprawę stosunków i otwierała nowe możliwości. Dobry klimat przeniósł się niebawem na stosunki między Chinami a odnowioną Rosją oraz nowymi paostwami powstałymi na obszarze byłego ZSRR, zwłaszcza sąsiadującymi z Chinami (Kazachstan, Tadżykistan i Kirgizja). Kozyriew udał się do Pekinu, aby podpisad protokół o wymianie not ratyfikacyjnych układu granicznego między Rosją a ChRL (16 III 1992 r.), który wchodził tym samym w życie. Rosja zobowiązała się respektowad ustalenia w sprawie przebiegu linii granicznej na 2 200-kilometrowym odcinku sąsiedztwa z KRLD i Mongolią. Między Kozyriewem a jego rozmówcami nie było jednak pełnej zgodności w sprawie redukcji arsenałów jądrowych, którą to propozycję Rosja adresowała do wszystkich paostw atomowych, gdy Chiny nastawiały się najpierw na redukcję największych arsenałów - amerykaoskiego i rosyjskiego. Omówiono także przygotowania do wizyty Jelcyna w Chinach. Wcześniej udał się jednak do Pekinu Krawczuk (29 X-2 XI1992 r.), a po nim prezydent Mołdawii Mircea Snegur (4-6 XI 1992 r.). Wizyta Jelcyna (17-19 Xn 1992 r.) nadała dobrosąsiedzkim stosunkom rosyjsko-chioskim bardziej konkretny wymiar gospodarczy. Stwierdzając komplementarnośd gospodarek obu paostw, postanowiono podpisad 22 umowy, które miały regulowad różne dziedziny współpracy gospodarczej, naukowo-technicznej i kulturalnej. Rosja zgodziła się jako spłatę zadłużenia dostarczad Chinom uzbrojenia (samoloty, urządzenia do systemów obrony lotniczej, okręty i łodzie podwodne oraz sprzęt dla wojsk lądowych). W ten sposób Pekin wzmacniał konkurencję ze stale dozbrajającym się Tajwanem i zapobiegał jego militarnej współpracy z Rosją. We wspólnej deklaracji stwierdzono, że Chiny i Rosja nie będą dążyd do hegemonii w regionie Azji i Pacyfiku. We wspólnym memorandum obie strony zobowiązały się do wprowadzenia do kooca 1994 r. porozumienia regulującego zasady redukcji sił zbrojnych po obu stronach granicy (liczącej aż 7 tyś. km), a cały proces redukcji zakooczyd w 2000 r. Dodatkowe porozumienie o współpracy wojskowej zawarto kilka tygodni później. Komplementarnośd potrzeb sprzyjała rozwijaniu się współpracy handlowej, technologicznej i wojskowej między Rosją i Chinami. Już w 1993 r. wartośd obrotów chiosko-rosyj-

XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 605 skich dwukrotnie przekroczyła najwyższy poziom z okresu ZSRR. Wiosną 1994 r. seria wizyt jsobistości rosyjskich (ws'ród nich 26-29 V premier Czernomyrdin, przewodniczący rosyjskiej Dumy Paostwowej Iwan Rybkin, szef Sztabu Generalnego gen. Michail Kolesnikow) przyczyniła się do zacieśnienia stosunków w różnych dziedzinach. Chiny zakupiły najnowsze typy uzbrojenia rosyjskiego, w tym myśliwce S-300. Ministrowie obrony obu paostw podpisali w Pekinie '12 VII) porozumienie o zapobieganiu starciom wzdłuż wspólnej granicy, gdyż spór o kilka wysepek na Amurze i Ussuri nie został jeszcze zakooczony. Wizyta szefa dyplomacji chioskiej Qian Qicheta pod koniec czerwca w Moskwie przygotowała wizytę prezydenta ChRL, Jiang Zemina, w Rosji (2-6IX 1994 r.). Rangę tego wydarzenia zwiększył fakt, że ostatnia wizyta szefa paostwa chioskiego w Moskwie odbyła się w 1957 r. We yspólnej deklaracji, podpisanej na Kremlu przez prezydentów Jelcyna i Jiang Zemina, Rosja Chiny opowiedziały się za „strategicznym i konstruktywnym partnerstwem opartym na podstavowych zasadach pokojowego współistnienia", jak również za pogłębieniem wzajemnych sto;unków „odpowiednio do potrzeb XXI wieku i rzeczywistego potencjału obu krajów". Uzu>ełnieniem dokumentu było wspólne oświadczenie o tym, iż rakiety strategiczne obu paostw nie )?dą skierowane na terytorium partnera. Podpisano także porozumienie o zachodniej części gra-ucy rosyjsko-chioskiej, co kooczyło długi proces normowania prawnego i umożliwiało przystą-lienie do demarkacji granicy. Strony zobowiązały się też do wzajemnej redukcji zbrojeo w rejo-lach nadgranicznych, do wspólnego występowania na rzecz przedłużenia NPT i szybkiego iakooczenia prac nad porozumieniem o zakazie prób z bronią jądrową. Moskwa udzieliła popar-ia stanowisku Pekinu w sprawach Tajwanu i Tybetu. Wiosną 1995 r. dobra współpraca chiosko-rosyjska zaczęła obejmowad także zagadnie-lia bezpieczeostwa międzynarodowego. W maju Moskwa zyskała poparcie Pekinu dla swoich taran o powstrzymanie rozszerzenia NATO. Jednocześnie zaczęto intensywnie dyskutowad nad nncepcją stworzenia w rejonie Azji i Pacyfiku systemu wspólnego bezpieczeostwa, który miał-y obejmowad Chiny, Rosję, USA, Japonię i oba paostwa koreaoskie. Następowało zacieśnianie /spółpracy przemysłów zbrojeniowych obu paostw i angażowanie się Rosji w wielkie inwesty-je w Chinach (m.in. budowę elektrowni atomowej i wielkiej hydroelektrowni). Przewidywana na listopad 1995 r. wizyta Jelcyna w Chinach nie doszła do skutku z powodu ;go choroby i odbyła się dopiero 24-26 kwietnia 1996 r. Podpisana w trakcie wizyty deklaracja olityczna wyrażała wolę rozwijania równoprawnego partnerstwa oraz zobowiązanie utrzymywania regularnych kontaktów i konsultacji. Jelcyn uznał, że Tajwan jest integralną częścią !hin, zaś Zemin potraktował sprawę Czeczenii jako wewnętrzną sprawę Rosji. Szef pao-:wa chioskiego poparł stanowisko Rosji w sprawie rozszerzenia NATO, a także przyrzekł rzyłączenie się ChRL do przekazanego mu przez Jelcyna wniosku moskiewskiego „szczytu" dtynuklearnego w sprawie osiągnięcia w 1996 r. całkowitego zakazu prób jądrowych. Przy kazji wizyty podpisano też wiele umów międzyrządowych, w tym o uruchomieniu telefonicz-sj „gorącej linii", o ochronie praw własności intelektualnej, o współpracy w dziedzinie bezpieseostwa jądrowego i in. W imię koncepcji rozszerzonego bezpieczeostwa dyplomacja chioska i rosyjska doprowa-ziły do zakooczenia wizyty podpisaniem w Szanghaju układu w sprawie środków zaufania lililarnego wzdłuż byłej granicy radziecko-chioskiej. Układ miał charakter pięciostronny, iyż podpisali go także prezydenci Kazachstanu, Tadżikistanu i Kirgizji.

Stosunki Chin z innymi mocarstwami były bogatsze w treści ekonomiczne, lecz nie wol-B od dysonansów politycznych. Stany Zjednoczone w ciągu kilku rund rokowao z Chinami ilegaly na sztuczne obniżanie deficytu w obrotach z tym krajem. Zarazem zgodziły się (zwłasz606 cza w trakcie obrad Komisji Praw Człowieka ONZ - III 1992 r.) nie traktowad Tybetu jako obszaru nie podlegającego suwerenności Chin. Niejednokrotnie zarzucały jednak władzom chioskim naruszanie praw człowieka i groziły sankcjami gospodarczymi oraz anulowaniem klauzuli najwyższego uprzywilejowania, stosując metodę przedłużania jej na rok (czynili to zarówno Bush, jak i Clinton). Od wiosny 1993 r. Waszyngton wzywał Pekin do zaprzestania dostaw broni rządom uważanym za radykalne. Dotyczyło to m.in. Pakistanu (dla którego Stany Zjednoczone były do niedawna głównym dostawcą) i Iranu. Ogłaszając, że Chiny eksportują technologie masowej zagłady, dyplomacja amerykaoska groziła im ograniczeniem dostępu do najnowszej technologii amerykaoskiej (tzn. sprzętu komputerowego i telekomunikacyjnego oraz części do satelitów). Pekin nie brał tych gróźb poważnie, gdyż podobną technologię mógł nabyd w innych paostwach zachodnich. Kiedy sankcje zostały wprowadzone (25 VIII 1993 r.) i rozciągnięte na Pakistan, reakcja Chin była spokojna; podtrzymywały one swe zobowiązania podjęte na mocy przystąpienia do traktatu NPT (9 III 1992 r.) i opowiadały się za całkowitym zakazem broni jądrowej, nie kryjąc się z cywilną współpracą nuklearną z Rosją i Iranem. Chcąc dostosowad się do reguł międzynarodowych, rząd ChRL przekazał (10 V) do aprobaty parlamentowi projekt rozporządzenia przewidującego surowe karanie piractwa w dziedzinie praw autorskich. Chodziło o to, aby móc efektywnie realizowad przyjęte już przez Chiny konwencje międzynarodowe i własne ustawy o ochronie praw autorskich, a także uwiarygodnid starania o powrót do GATT. W tej kwestii USA wywierały na Pekin nacisk, grożąc zawieszeniem klauzuli najwyższego uprzywilejowania w handlu ze sobą i zablokowaniem przyjęcia Chin do GATT. Jednocześnie Waszyngton domagał się złagodzenia represji w Tybecie, wprowadzenia w życie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, zezwolenia na odwiedzanie więźniów przez przedstawicieli Czerwonego Krzyża i zakooczenia zagłuszania audycji Głosu Ameryki. Po spełnieniu tego ostatniego warunku i rozpoczęciu realizacji pozostałych Clinton podjął (26 V) decyzję w sprawie przedłużenia klauzuli największego uprzywilejowania na kolejny rok; pod naciskiem biznesu administracja amerykaoska oddzieliła kwestie praw człowieka od handlu z Chinami. Tuż po podjęciu tej decyzji przez Clintona nastąpił skok w rozwoju stosunków gospodarczych między USA a ChRL. Amerykaoski sekretarz handlu Roo Brown podpisał (29 VIII) ze swoim odpowiednikiem w Pekinie. Wu Yi szerokie porozumienie gospodarcze, zapowiadające współpracę w telekomunikacji, lotnictwie, chemii, elektronice i usługach. Towarzyszący Brownowi szefowie 24 największych amerykaoskich korporacji zawarli z chioskimi firmami listy intencyjne i kontrakty wartości prawie 5 mld USD. Jednocześnie Brown zobowiązał się działad na rzecz zniesienia wprowadzonych przez USA w 1989 r. ograniczeo na eksport nowoczesnej technologii do Chin. Niebawem zaczęto mówid o przyszłej wizycie prezydenta USA w Chinach (do której jednak w pierwszej kadencji Clintona nie doszło). Do Pekinu udał się natomiast amerykaoski sekretarz obrony, który nie tylko zawarł (17 X) porozumienie o współpracy w dziedzinie konwersji przemysłu zbrojeniowego na potrzeby cywilne i modernizacji kontroli ruchu powietrznego (aby ograniczyd eksport broni chioskiej), lecz także przedyskutował aktualne kwestie bezpieczeostwa jądrowego na Półwyspie Koreaoskim, przejrzystości programu modernizacji chioskich sił zbrojnych, przystąpienia

Chin do NPT i przestrzegania przez nie moratorium na doświadczenia z bronią jądrową. Kiedy Chinom nie udało się jednak uzyskad zgody na przyjęcie do GATT przed koocem 1994 r., a Waszyngton dał im pół roku na położenie kresu pirackim nagraniom i programom komputerowym, podjęte zostały dwustronne rozmowy przerywane groźbą sankcji amerykaoskich. Ostatecznie Pekin zgodził się (26II1995 r.) zmienid swoje ustawodawstwo, umożliwiając skuteczną ochronę własności intelektualnej i praw autorskich. W ciągu pół roku miały byd XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 607 skontrolowane podejrzane firmy (zwłaszcza produkujące płyty kompaktowe i laserowe), zaś celnicy chioscy mieli otrzymad prawo zatrzymywania tego typu dóbr i ich niszczenia. Po zażegnaniu groźby handlowej amerykaoski sekretarz handlu oświadczył w Pekinie, że USA poprą Chiny w staraniach o udział w WTO jako członka-założyciela. Dla zademonstrowania gotowości wypełniania zobowiązao w sprawie ochrony praw autorskich chioskie sądy i urzędy w maju 1995 r. zaczęły karad wydawnictwa i dystrybutorów pirackich kopii. W tym czasie Waszyngton zdecydował się jednak na wystawienie prezydentowi tajwaoskiemu wizy na koleżeoski zjazd absolwentów jednego z uniwersytetów amerykaoskich, co wywołało nową polemikę z Pekinem wokół praw człowieka. USA nadal hamowały przyjęcie Chin do WTO, uzasadniając sprzeciw brakiem wykonywania przez nie zaleceo warunkujących członkostwo (jak liberalizacja handlu, redukcja ceł czy otwarcie rynku finansowego dla usług zagranicznych). Na początku 1996 r. dołączono do tych oskarżeo zarzut sprzedaży do Pakistanu i Iranu rakiet średniego zasięgu oraz elementów do laboratoriów nuklearnych. Dotychczasowe posunięcia Chin w sprawie ochrony praw autorskich uznano w Waszyngtonie za niewystarczające. Zapowiedziano więc sankcje (15 VI), które miały wejśd w życie po miesiącu w postaci 100-procentowych ceł na chioskie tekstylia, odzież, obuwie, zabawki i urządzenia elektroniczne. Chioczycy zapowiedzieli odwet. Pod presją obustronnych interesów doszło do kompromisu (17 VI). W konsekwencji Chioczycy zamknęli na początku lipca kilkanaście zakładów produkujących pirackie kompakty oraz kilka firm dystrybucji pirackiego programowania. Kompromis ten świadczył, że obie strony doszły do wniosku, że w interesie USA i Chin leży stablilizacja wzajemnych stosunków. Na spotkaniu w Dżakarcie (24 VII) przy okazji konferencji ASEAN szefowie dyplomacji obu mocarstw podkreślili, że dobre stosunki między ich paostwami są decydujące dla stabilności całego regionu Azji i Pacyfiku; uzgodnili też powołanie trzech międzyrządowych komisji (do spraw handlu, współpracy naukowo-technicznej i gospodarczej), aby przy ich pomocy przyczyniad się do rozwoju wzajemnych stosunków. Chod nie zapominano o zacieraniu wojennej przeszłości, stosunki chiosko-japooskie opierały się głównie na interesach gospodarczych. Japonia niechętnie uczestniczyła w zachodnich próbach „ukarania" Chin za rozprawę z demokratyczną opozycją w 1989 r. Premier Toshiki Kaifu już w sierpniu 1991 r. złożył wizytę w ChRL, która była szczególnie zainteresowana inwestycjami japooskimi i nowymi kredytami na wykorzystanie swych zasobów energetycznych. Obroty handlowe między obu krajami rosły, osiągając w 1991 r. 22,8 mld dolarów i zwiększając się nadal po kilka miliardów rocznie. Pekin nadal domagał się jednak od Tokio oficjalnego przeproszenia za śmierd i krzywdy milionów Chioczyków w czasie okupacji japooskiej. Przed wizytą sekretarza generalnego KPCh w Japonii z okazji 20. rocznicy nawiązania stosunków dyplomatycznych (6-8 IV 1992 r.) prasa chioska wspominała o 20 min zamordowanych Chioczyków i o 180 mld dolarów ewentualnych

odszkodowao. W tym samym czasie w ustawie o wodach terytorialnych parlament chioski zaliczył archipelag Senkaku do terytorium ChRL, chociaż w traktacie pokojowym z 1978 r. Pekin zgodził się odłożyd sprawę dla przyszłych pokoleo (archipelag nie jest zamieszkany). Na tym tle Japonia nie odpowiadała pozytywnie na kilkakrotnie zaproszenia cesarza do złożenia wizyty w Chinach. W trakcie rozpoczętej przez premiera Kiichi Miyazawę (10 III 1992 r.) dyskusji o możliwym uczestnictwie Japonii w międzynarodowych siłach pokojowych, czego zakazywała konstytucja, Chioczycy radzili ostrożnośd, za co byli krytykowani przez prasę japooską. Projekt ustawy w tej sprawie napotkał duży opór w parlamencie japooskim. Waszyngton dążył do wciągnięcia Japonii do współkształtowania „nowego ładu światowego" również 608 w wymiarze wojskowym; do tego punktu niechętnie odnosiły się kraje Azji, które ucierpiały od Japooczyków w czasie II wojny światowej. Dlatego Tokio odmówiło wysłania żołnierzy Sił Samoobrony na wojnę w Zatoce Perskiej, chociaż wsparło koalicję antyiracką politycznie i finansowo. Ostatecznie przyjęta przez parlament japooski (15 VI 1992 r.) ustawa została bardzo złagodzona w porównaniu z pierwotnym projektem. Zezwoliła bowiem na udział żołnierzy japooskich jedynie w działaniach poza frontem (głównie o charakterze logistycznym i humanitarnym) w ilości nie większej niż 2 tyś. żołnierzy. Na tej podstawie rząd japooski włączył kontyngent wojskowy do misji pokojowej ONZ w Kambodży. Nie uległ jednak perswazjom Waszyngtonu, aby wysład odpowiedni oddział do operacji somalijskiej. Jednakże premier Tomiichi Mu-rayama w czasie wizyty w Pekinie (3-7 V 1995 r.) „wyra/ił głębokie ubolewanie" wobec premiera Li Penga z powodu japooskiej agresji na Chiny i popełnionych w jej trakcie zbrodni. Jako pierwszy premier Japonii złożył też kwiaty na moście Marco Polo w Pekinie, gdzie w lipcu 1937 r. doszło do pierwszego starcia wojsk japooskich z chioskimi. Podkreślił również, że ,Japonia wyciągnęła wnioski z przeszłości i wystrzegała się militarystycznych ambicji, co przyczyni się do zdrowego rozwoju jej stosunków z Chinami i pomoże pojednad się z innymi krajami regionu". Nowy etap stosunków z USA zapoczątkował premier Morihiro Hosokawa (9 VIII 1993 r.), który stanął na czele nowej i zróżnicowanej koalicji. Kilkakrotnie wyraził on publicznie ubolewanie wobec krajów okupowanych niegdyś przez Japonię (wykluczając jednak jakiekolwiek odszkodowania dla ofiar). Zadeklarował zamiar odgrywania przez Japonię nowej roli w ONZ i złagodzenia kontrowersji gospodarczych z bogatymi paostwami. Niebawem premier zapowiedział, że Japonia będzie otwierad swój rynek zgodnie z porozumieniem Miyazawa-Clinton (z 10 VII 1993 r.). Waszyngton nalegał, aby Tokio spowodowało zmniejszenie nadwyżki handlowej Japonii wobec USA. Przerwane w lutym 1994 r. rozmowy handlowe w tej sprawie stały się konieczne po rozporządzeniu Clintona (III 1994 r.) w sprawie możliwości zastosowania sankcji wobec krajów, które bezprawnie zamykały rynki dla amerykaoskich towarów. Dokument stwierdzał, że rząd Japonii „zachęcał, wspierał i tolerował" bariery handlowe, zwłaszcza w dziedzinie telekomunikacji, sprzętu medycznego, ubezpieczeo i samochodów. Obie strony wyrażały chęd dojścia do porozumienia przed lipcowym „szczytem" G-7 w Neapolu. Wznowione (19 V) rozmowy opóźniały się z powodu nagłej zmiany ekipy rządowej w Japonii. Clinton zapowiedział, że jeśli do 30 września nie dojdzie do porozumienia, to władze amerykaoskie ograniczą dostęp towarów japooskich na rynek amerykaoski. Dopiero w dzieo po wygaśnięciu tego terminu USA i Japonia zawarły porozumienie handlowe, które otwierało szerzej rynek japooski dla amerykaoskich eksporterów. Umową nie zdołano jednak objąd samochodów i części samochodowych. Szefowie

resortów handlu obu paostw na spotkaniu w Dżakarcie (13 XI) uzgodnili podjęcie tych spraw w nowej fazie rokowao. Bez wyraźnego rezultatu trwały one od kooca maja 1995 r., kiedy Clinton upoważnił negocjatora amerykaoskiego do zastosowania sankcji handlowych przeciwko Japonii. Miały one objąd (od 28 VI) 13 modeli samochodów na sumę importową 5,7 mld USD. Japonia odwołała się do WTO i poprosiła o pilne konsultacje (17 V). W ich toku postawiła jako warunki wznowienia negocjacji zrezygnowanie USA z liczbowych parametrów sprawdzania japooskiej liberalizacji i odstąpienie od groźby jednostronnych działao. Kompromis znaleziono w Genewie w ostatniej chwili (28 VI), kiedy miały już wejśd 100-procentowe cła importowe; uzgodniono zwiększenie zbytu samochodów amerykaoskich na rynku japooskim i „wkładu lokalnego" do wytwarzanych w USA samochodów japooskich. W lipcu 1995 r. rozpoczęła się następna batalia handlowa USA i Japonii o programy komputerowe, materiały fotograficzne, rynek półprzewodników i usług ubezpieczeniowych. JaXXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 609 pooczycy forsowali kryteria jakościowe, ponieważ do negocjacji coraz częściej włączała się Unia Europejska, której nie odpowiadały główne postulaty amerykaoskie. Za kompromisem wypowiedział się „szczyt" G-7 w Lyonie (31 VII 1996 r.). Od września 1995 do kwietnia 1996 r. przewijała się sprawa zakwestionowania przez mieszkaoców Okinawy prestiżu armii amerykaoskiej w Japonii. Po pobiciu i gwałcie, dokonanym na nieletniej dziewczynce przez pijanych żołnierzy z tej największej bazy amerykaoskiej, na wyspie zawrzało (4IX). Przez kilka miesięcy odbywały się wiece i demonstracje, które popierały wniosek gubernatora wyspy dotyczący wycofania z niej wojsk amerykaoskich. Nie pomogły publiczne przeprosiny ambasadora amerykaoskiego w Tokio i Clintona. Demonstracje objęły także Tokio. Nacisk był tak wielki, że dowództwo jednostki zdecydowało się wyjątkowo przekazad gwałcicieli sądowi japooskiemu. Ustalono też wspólną komisje do rozwiązywania podobnych przypadków. Kilkuletnie wyroki wiezienia dla trzech gwałcicieli nie uspokoiły nastrojów. Na cztery dni przed wizytą prezydenta Clintona w Tokio Stany Zjednoczone zdecydowały się zlikwidowad (w ciągu 5-7 lat) jedną ze swych baz na Okinawie. Clinton i premier Ryutaro Hashimoto podpisali (17IV 1996 r.) w Tokio „Wspólną deklarację Japonii i USA w sprawie bezpieczeostwa - sojusz XXI wieku". Zawarli w niej trzy ważne postanowienia: zapowiedź zdynamizowania i rozszerzenia traktatu amerykaosko-japooskiego o współpracy i bezpieczeostwie z 1960 r., utrzymania na niezmienionym poziomie amerykaoskich sił wojskowych rozlokowanych w Azji i rozszerzenia współpracy miedzy Waszyngtonem a Tokio w dziedzinie obronności. Podkreślili także potrzebę chioskiego uczestnictwa we wszystkich układach związanych z problemami bezpieczeostwa. Clinton oświadczył, że „dwa kraje należące do najsilniejszych demokracji na świecie - Japonia i Stany Zjednoczone ponoszą szczególną odpowiedzialnośd w dziedzinie przywództwa". W celu pozyskania opinii japooskiej odsunięto na bok spory handlowe i zapowiedziano ograniczenie o 20% obszaru zajmowanego przez bazy na Okinawie. Deklaracja stanowiąca wyraz swego rodzaju dwuczłonowego hegemonizmu oburzyła Chiny, do których była wyraźnie adresowana. Pekin uznał, że może ona „komplikowad wysiłki na rzecz zapewnienia pokoju i stabilności w regionie". Stosunki rosyjsko-japooskie zakłócała kwestia Kuryli, która uniemożliwiała uzgodnienie układu pokojowego. Co prawda, Rosja odziedziczyła po ZSRR układ z 1956 r., w którym zapowiadano zwrot dwóch Wysp Kurylskich, jego realizacja napotykała jednak na sprzeciw sil opozycyjnych. Trudnośd polegała również na tym, że Rosja oczekiwała od Japonii pomocy gospo-

iarczej i inwestycji, gdy Japonia czyniła warunkiem tego właśnie zwrot wysp. W Tokio oczekiwano, że wzmocniony Jelcyn będzie w stanie przezwyciężyd opory opozycji wewnętrznej v sprawie Kuryli. Nie zdawano sobie sprawy z faktu, że rosnący wpływ sił kompleksu wojskowego uniemożliwi zgodę na oddanie Kuryli. Wizyta Kozyriewa (19-21 III 1992 r.), która miała przy-;otowad wizytę Jelcyna w Japonii, nie przyniosła postępu w sporze terytorialnym. Szef rosyjskiej lyplomacji nie zgodził się nawet z tezą Miyazawy, że jeśli Rosja nie może zwrócid szybko spo-nych wysp, to niech przynajmniej uzna częściową suwerennośd Japonii na tym terytorium. Aby wywrzed nacisk na Rosję rząd japooski zainteresował sprawą „terytoriów północnych" •jak nazywał sporne wyspy - pozostałych członków Grupy 7. Wizyta ministra spraw zagranicz-ych Michio Watanabe w Moskwie (3-6 V 1992 r.) wykazała, iż w toku przewidywanej na /rzesieo wizyty w Japonii Jelcyn nie będzie mógł zgodzid się na rychłe oddanie spornych wysp. aponia nie wezwała paostw Grupy 7 do zamrożenia pomocy dla Rosji, lecz sama postanowiła ją 'strzymad. Moskwa dała wtedy do zrozumienia, że rozmowa o Kurylach jest związana z goto-'ością Japonii udzielenia pomocy gospodarczej. W czasie następnej wizyty w Moskwie (28 VIII-IX) Watanabe tłumaczono, że odstąpienie wysp wymagałoby referendum, które w aktualnym 610 stanie nastrojów miałoby charakter antyjapooski. Jelcyn mówił jedynie o gotowości do wycofania wojsk z Kuryli w ciągu kilku lat; inne warianty obiecał przedstawid w czasie wizyty w Tokio. Zapowiedział wszakże zniesienie wizowych i innych ograniczeo dla Japooczyków odwiedzających groby bliskich na Wyspach Kurylskich. Tymczasem spór o wyspy Chabomai, Etorofu, Szikotan i Kunaszir stał się zarzewiem sporu wewnętrznego w Rosji do tego stopnia, że po konsultacjach z rządem, parlamentem i Radą Bezpieczeostwa Rosji Jelcyn postanowił odwoład wizytę w Japonii na 4 dni przed jej zapowiadanym rozpoczęciem (9IX 1992 r.). Rzecznik prezydenta nie omieszkał przy tym os'wiadczyd, że wizyta może zakooczyd się powodzeniem jedynie w przypadku, jes'li „strona japooska lepiej zrozumie, na czym polegają rzeczywiste interesy Rosji nad Oceanem Spokojnym i nie będzie przeceniad własnej roli na tym obszarze ze szkodą dla innych". Watanabe wyraził publicznie oczekiwanie przeprosin za śmierd 50 tyś. japooskich jeoców wojennych, zmarłych z głodu w radzieckiej niewoli. Powyższe wypowiedzi wywołały między Rosją a Japonią nową falę nieufności. Niewiele zmieniło w tych nastrojach wycofanie przez Rosję 40 samolotów myśliwsko-bombowych z wyspy Etorofu (V-VII1993 r.). W pierwszym ekspose rządowym (28 VIII 1993 r.) Hosokawa zapowiedział, że uregulowanie sporu terytorialnego jest warunkiem pełnej normalizacji stosunków z Rosją i udzielenia jej pomocy na miarę podjętych reform. Od sierpnia 1993 r. rozpoczęła się „mała wojna o Kuryle". W ciągu roku kutry japooskie (według danych Moskwy) 50-krotnie naruszyły w ich rejonie strefę wód rosyjskich. W kwietniu 1994 r. Rosja przystąpiła do wielkiej operacji z użyciem okrętów wojennych i lotnictwa przeciwko obcym statkom rybackim na jej obszarach morskich na Dalekim Wschodzie. Najpoważniejszy incydent ostrzelania japooskich statków zdarzył się w połowie sierpnia 1994 r. Po ponad trzech miesiącach rosyjski wicepremier Oleg Soskowiec i japooski minister spraw zagranicznych Yohei Kono podpisali w Tokio (28 XI) cztery porozumienia o współpracy gospodarczej (m.in. o gwarancjach kredytowych i utworzeniu wspólnego komitetu koordynującego tę współpracę). Wyrazili przy tym nadzieję, że kwestia przyszłości spornych Wysp Kurylskich nie będzie zaciemniała stosunków dwustronnych. Sprawę japooskich połowów wokół tych wysp postanowiono rozpatrzyd w oddzielnych rozmowach.

Japonia spotkała się ze zrozumieniem Rosji dla swych dążeo do uzyskania stałego miejsca w Radzie Bezpieczeostwa ONZ, co wyraził w Tokio (3 II 1995 r.) Kozyriew, który przekazał premierowi Murayamie list Jelcyna z prośbą o poparcie wniosku Rosji o członkostwo w APEC. Obustronne dążenia do wspólnego współdziałania w Azji doprowadziły także do ułożenia stosunków między resortami obrony Rosji i Japonii. W trakcie pierwszej wizyty w Moskwie dyrektora generalnego Urzędu Obrony Japonii, Hideo Usui, podpisał on (29 IV 1966 r.) z ministrem Pawłem Graczowem porozumienie o wprowadzeniu wojskowych środków zaufania między obu paostwami. Zobowiązywało ono obie strony do informowania się o manewrach, wymiany delegacji resortów obrony oraz wzajemnych wizyt oddziałów i okrętów. Dodatkowy protokół przewidywał także rozwijanie kontaktów na szczeblu wyższych dowódców. Przy tej okazji Usui i Primakow podkreślili potrzebę włączenia Moskwy i Tokio w procesy uregulowania sytuacji na Półwyspie Koreaoskim oraz wagę dwustronnego dialogu „dla osiągnięcia bezpieczeostwa i stabilizacji w regionie Azji i Pacyfiku". Jeśli chodzi o problemy związane z Tajwanem i Hongkongiem, to od początku 1991 r. pekioski dziennik „Renmin Ribao" wzywał do zacieśniania kontaktów między Tajwanem a kontynentem w celu jak najszybszego pokojowego zjednoczenia Chin. W kontaktach z przedstawicielami instytucji tajwaoskich przedstawiciele agend ChRL proponowali wszczęcie międzyrządowych negocjacji dla uzgodnienia wzajemnej ochrony praw i interesów mieszkaoców oraz XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 611 ustanowienia bezpośrednich więzi handlowych, transportowych i komunikacyjnych. Przedstawiciel rządowego komitetu do spraw Chin kontynentalnych na Tajwanie uznał te propozycje za przedwczesne (29 IV 1991 r.) i możliwe dopiero na drugim etapie zjednoczenia, gdy na etapie pierwszym należałoby rozszerzyd wymianę osobową i kontakty pośrednie. Tymczasem w ramach kampanii wyborczej Bush postanowił (2IX1992 r.) wbrew amerykaosko-chioskiemu porozumieniu z 1982 r. znieśd obowiązujący od 10 lat zakaz sprzedaży Tajwanowi 150 myśliwców odrzutowych „F-16", uzasadniając to zakupem przez Chiny nowoczesnych rosyjskich samolotów „SU-27". Kiedy Pekin domagał się realizacji wspomnianego porozumienia, oskarżając USA o „przejaw hegemonizmu i polityki z pozycji siły", Waszyngton zagroził, że jeśli do 10 X 1992 r. ChRL nie otworzy szerzej drzwi dla towarów amerykaoskich (zgodnie z postulatami amerykaoskimi w toku kilku rund rokowao), to USA zastosują represje na nieznaną dotąd skale. Równocześnie Waszyngton przekonywał Tajpei do rezygnacji z zakupu 60 myśliwców francuskich „Mirage" 2000-5, tłumacząc to niebezpieczeostwem wzmożenia wyścigu zbrojeo, gdy w istocie chodziło o interesy amerykaoskiego przemysłu lotniczego. Zawarto obie transakcje. USA podpisały kontrakt z Tajwanem na 5,8 mld, a Francja na 3,8 mld dolarów. Oprócz samolotów Francja zobowiązała się dostarczyd Tajwanowi także rakiety krótkiego i średniego zasięgu oraz środki przenoszenia broni rakietowej. Pekin wyraził sprzeciw, grożąc Francji nawet zerwaniem stosunków dyplomatycznych, gdyż dokonała ona „poważnej ingerencji w wewnętrzne sprawy Chin". Ambasadorowi francuskiemu w Pekinie zakomunikowano, iż „utrzymywanie francuskiego konsulatu generalnego w Kantonie nie jest już dłużej pożądane" (21 XII 1992 r.). Stopniowo jednak propaganda wokół transakcji zbrojeniowych została wyciszona, a rząd francuski zobowiązał się (1211994 r.), że „nie zaaprobuje udziału jakiejkolwiek z francuskich firm w zbrojeniu Tajwanu". Wyraźną satysfakcję sprawiła Pekinowi porażka wyborcza Partii Narodowej (Kuomintan-gu) na Tajwanie (19 XII 1992 r.), a następnie powołanie na premiera Republiki Chioskiej liberalnego

demokraty Lien Chana (22II 1993 r.). Władze ChRL potraktowały to jako zwrotny punkt w wysiłkach na rzecz zacieśniania stosunków z wyspą, która weszła do grona 20 najbardziej rozwiniętych paostw świata i zgromadziła największe na świecie rezerwy walutowe (85 mld dolarów). Nadzieje te nie były płonne; nowe władze tajwaoskie zapowiedziały niebawem umożliwienie handlowcom, dyrektorom przedsiębiorstw i technikom z ChRL składania wizyt na wyspie. Groźne dla Pekinu echo przyszło z wyspy dopiero wówczas, kiedy prezydent Tajwanu oświadczył (9 IV 1993 r.), że jego kraj zamierza starad się o ponowne przyjęcie do ONZ (a więc przekreślid ideę zjednoczenia z ChRL). Pekin rozwinął przeciwko realizacji takiego zamiaru akcję dyplomatyczną, sprzyjając jednocześnie rozwojowi praktycznych kontaktów. Od kwietnia 1933 r. prowadzono rozmowy na temat uruchomienia stałej i bezpośredniej telekomunikacji między rządami dwojga Chin. Opublikowany w Pekinie dokument na temat Tajwanu podkreślał rolę władz wyspy w łagodzeniu napięd, ale przypominał, że 170 paostw, które utrzymują z ChRL stosunki dyplomatyczne, uznaje formalnie Tajwan za częśd terytorium chioskiego. Dlatego próba wprowadzenia wyspy do ONZ pod nazwą „Republika Tajwanu" byłaby sprzeczna z zasadą jednego paostwa chioskiego. Na tym tle doniosłym wydarzeniem było singapurskie spotkanie (27-29IV 1993 r.) przewodniczących dwóch powstałych w 1991 r. organizacji: Wang Daohanema z chioskiego Towarzystwa na Rzecz Stosunków w Cieśninie Tajwaoskiej oraz Koo Chen-Fu z tajwaoskiej Fundacji Wymiany w Cieśninie; celem było stworzenie nieoficjalnej płaszczyzny negocjacji na temat prywatnych form wymiany handlowej między kontynentem i wyspą. Już przed spotkaniem obie strony uzgodniły, iż odrzucą „bagaż ideologiczny" i będą kierowad się „zdrowym pragmaty612 zmem". „Szczyt" Wang-Koo miał jednak duże znaczenie polityczne, gdyż przyniósł cztery przełomowe porozumienia na temat: 1) przyszłego uregulowania repatriacji nielegalnych imigrantów, zwalczania przemytnictwa i piractwa, rozstrzygania sporów rybackich, ochronę praw własności intelektualnej oraz kontaktów miedzy sądami; 2) instytucjonalizacji kontaktów między obu organizacjami; 3) weryfikacji dokumentów; 4) poszukiwania i rekompensaty za zaginione polecone przesyłki pocztowe. Pozostawiono otwartymi kwestie uruchomienia połączeo lotniczych i żeglugowych oraz stworzenia gwarancji dla inwestorów. Porywanie chioskich samolotów pasażerskich na Tajwan latem 1993 r. dowodziło, że proponowane uruchomienie połączeo lotniczych będzie musiało nastąpid. USA rozwijały z Tajwanem normalne stosunki i eksportowały tam broo. Duże zamówienie otrzymał (VI 1994 r.) producent rakiet „Patriot". W lipcu Departament Stanu zgodził się na transfer na Tajwan technologii produkcji kilku elementów samolotów bojowych F-16. Mimo protestów ChRL we wrzes'niu ogłosił, że zajmujący się sprawami ekonomicznymi i kulturalnym jego przedstawiciele poniżej szczebla ministerialnego będą odwiedzad Tajwan, co nie będzie oznaczad uznania go za odrębne paostwo. Waszyngton zapowiedział także popieranie wniosku Tajwanu o przyjęcie do GATT. Tajwan utrzymywał oficjalne stosunki tylko z 29 paostwami, z reguły małymi i słabymi, które nie były w stanie wprowadzid na porządek dzienny sesji Zgromadzenia Narodowego ONZ (IX 1994 r.) sprawy przywrócenia Tajwanowi członkostwa tej organizacji, o co zabiegało Tajpei, obiecując nawet miliardową pomoc dla krajów rozwijających się. Politykom tajwaoskim pozostawała jedynie polityka nieoficjalnego składania w innych krajach wizyt „wakacyjnych" lub „sportowych". Ałe nawet te przypadki spotykały się ze zdecydowanym przeciwdziałaniem

Pekinu. Np. kiedy Japonia ze względu na protest Chin odwołała zaproszenie prezydenta Tajwanu na otwarcie Igrzysk Azjatyckich w Hiroszimie i na jego miejsce zaprosiła wicepremiera, wówczas Pekin odwołał (29 IX) wizytę swego wicepremiera w Japonii. W reakcji na zapowiedź wystawienia wizy amerykaoskiej prezydentowi Tajwanu, Lee Teng Huej, na zjazd absolwentów Cornell University (VI 1995 r.), Pekin oskarżył Waszyngton o łamanie zobowiązao międzynarodowych; chioski minister obrony, a także wicepremier i dowódca chioskiego lotnictwa odwołali (26 V) wizyty w USA. Następnie ChRL zorganizowała długotrwałe manewry wojskowe w Cieśninie Tajwaoskiej i zagroziła interwencją zbrojną, jeśli „siły zagraniczne - jak to określił (31 VII 1995 r.) minister obrony Haotian - będą mieszały się w wewnętrzne sprawy Chin, by doprowadzid do niepodległości Tajwanu, lub jeśli władze tajwaoskie będą dążyd do rozbicia jedynych Chin". Dla złagodzenia klimatu przed „szczytem" amerykaosko-chioskim Jiang Zemin wystąpił z ofertą spotkania się z prezydentem Tajwanu, co wywołało entuzjazm na wyspie. Chod do spotkania nie doszło, wzmogły się dyskusje na temat zjednoczenia. W Pekinie wysuwano tezę o zjednoczeniu na wzór Hongkongu, w Tajpei uzależniano je od demokratyzacji i wprowadzenia gospodarki rynkowej w Chinach kontynentalnych. Ta ostatnia teza była od dawna popierana przez Waszyngton, który zaangażował się w jej upowszechnianie na Forum Kobiecych Organizacji Pozarządowych i IV Światowej Konferencji Kobiet w Pekinie (30 VIII-15 IX 1995 r.), gdzie aktywną rolę grała żona prezydenta USA. Władze ChRL odrzucały tajwaoską argumentację w sprawie zjednoczenia. Lin Peng (30 I 1966 r.) mówił o Tajwanie jako o „zbuntowanej prowincji" i ostrzegał, że „oderwanie Tajwanu od Chin jest z góry skazane na niepowodzenie". Przed wyborami powszechnymi na Tajwanie w marcu 1996 r. armia chioska zorganizowała ponownie wielkie manewry w Cieśninie Tajwaoskiej. Amerykanie zareagowali decyzją o sprzedaży Tajwanowi pocisków rakietowych typu „Stinger". XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 613 Pierwszy wybrany w wyborach powszechnych prezydent Tajwanu Lee Teng Huej po swoim zaprzysiężeniu zapowiedział (20 V) „nową erę dialogu i współpracy z ChRL". Podkreślił jednak, że to rozwój wyspy wyznacza rozwój całych Chin, co nie mogło byd dobrze przyjęte w Pekinie, podobnie jak kolejna decyzja USA w sprawie udzielenia wizy wiceprezydentowi i ministrowi spraw zagranicznych Tajwanu (7 VIII). Nie ulega wszakże wątpliwości, że Pekin cenił obecnośd w ChRL 24 mld USD inwestycji tajwaoskich (do wiosny 1996 r.), obroty handlowe znacznie przekraczające 20 mld USD i 2 miejsce Tajwanu w świecie w rezerwach walutowych. Problemy Hongkongu tkwiły w sposobach przygotowao do przekazania go w 1997 r. pierwotnemu właścicielowi. Wydarzenia czerwcowe 1989 r. w Chinach zasiały niepokój wśród mieszkaoców enklawy oraz wywołały fale emigracji wśród bogatej i lepiej wykształconej części mieszkaoców, która obawiała się po przejęciu władzy przez rząd pekioski represji i krachu gospodarczego. Zarazem porozumienie między Londynem a Hanoi z 1991 r. o stopniowej i „dobrowolnej" repatriacji uciekinierów wietnamskich wywołało w ich obozach niepokój, a nawet zamieszki w przededniu nowego roku księżycowego (II1992 r.). De facto powiązania ekonomiczne z Chinami przyspieszały wzrost gospodarczy Hongkongu. W 1992 r. Chiny dokonywały bowiem przez Hongkong - wolną strefę celną (z wyjątkiem alkoholi, kosmetyków, paliw i papierosów) - aż 60% swojego eksportu i 55% importu. Toteż w obrotach tej enklawy Chiny miały 30procentowy udział.

Kiedy Londyn wyznaczył Chrisa Pattena, dotychczasowego przewodniczącego Partii Konserwatywnej, na nowego, byd może ostatniego gubernatora Hongkongu (9 VII 1992 r.), zderzył się on z odmiennymi stanowiskami w bardzo ważnych sprawach. Przede wszystkim Pekin odmawiał zgody na budowę nowego lotniska, bez którego Hongkong zaczynał się dusid, nie chciał bowiem zadłużania enklawy na wiele miliardów dolarów. Dla Chin nie były również do przyjęcia propozycje Pattena w Radzie Ustawodawczej (7 X 1992 r.), aby już w 1995 r. rozszerzyd bazę wyborczą nowej Rady. Rząd chioski zagroził nawet zerwaniem układów zawartych w 1984 r. z Wielką Brytanią, jeśli władze kolonii nie zaprzestaną „poważnych zmian politycznych" przed 1997 r. (16 XI 1992 r.). Zapowiedział też, że nie uzna wybranych w wyborach 1995 r. władz i zawartych przez Hongkong kontraktów, co zadało cios giełdzie i rynkowi nieruchomości. Kiedy Patten zamierzał skierowad swój projekt reform do decyzji Rady Legislacyjnej (4 III 1993 r.), Pekin skierował do Londynu ultimatum. Premier Li Peng nazwał działania gubernatora „umyślnym sabotażem Wielkiej Brytanii" (17 III 1993 r.) i zapowiedział powołanie rządu dla Hongkongu, gdyby reformy Pattena zostały wprowadzone. W tym celu parlament chioski powołał specjalny Komitet Przygotowawczy (31 III 1993 r.). Po tej eskalacji napięd Londyn zdecydował się na rozmowy i wysłał delegację do Pekinu (22IV 1993 r.). Dla polepszenia klimatu Patten opowiedział się za bezwarunkowym przedłużeniem przez USA klauzuli najwyższego uprzywilejowania dla Chin. Mimo to kolejne rundy rozmów nie doprowadziły do kompromisu i pojawiła się nowa rozbieżnośd, ponieważ Londyn zamierzał po przekazaniu kolonii oddad władzom chioskim zaledwie Szli baz wojskowych w Hongkongu, podczas gdy Pekin domagał się pozostawienia wszystkich baz w dotychczasowym stanie. Po uchwaleniu przez Radę Legislacyjną (30 VI1994 r.) znowelizowanej ordynacji wyborczej Pekin zapowiedział unieważnienie z chwilą przejęcia kontroli nad Hongkongiem w 1997 r. wyników mających odbyd się wyborów. W przeprowadzonych na zasadzie „planu Pattena" pierwszych demokratycznych wyborach ugrupowanie propekioskie znalazło się w mniejszości. Reprezentowało ono mało jeszcze aktywne lobby przedsiębiorców, którzy byli zaangażowani w gospodarkę ChRL. Perspektywicznie była to jednak duża siła, ponieważ w 1995 r. przedsiębiorcy ci wywierali wpływ na 25 tyś. fabryk 614 w Chinach, wartośd eksportu z Hongkongu do ChRL przewyższają 26 mld USD, zaś wartos'd inwestycji chioskich w Hongkongu przekroczyła 20 mld USD. Londyn godził się z utratą wpływów. Nie kryl tego szef dyplomacji brytyjskiej na spotkaniach w Hongkongu, gdzie zatrzymał się w drodze do Pekinu, aby złożyd wizytę oficjalną (9-10 I 1996 r.)- Rifkind rozmawiał z chioskimi przywódcami głównie o organizacyjnych sprawach przejmowania władzy w Hongkongu w 1997 r., bo jego rozmówcy z góry wykluczyli dyskusję na tematy wykraczające poza tę datę. W trakcie inauguracji (26 I 1966 r.) Komitetu Przygotowawczego Specjalnego Regionu Administracyjnego Hongkong Jiang Zemin powiedział, że jest to „pierwszy krok w nowym chioskim Długim Marszu prowadzącym ku ostatecznemu zjednoczeniu kraju". Na czele Komitetu stanął minister spraw zagranicznych Qichen, a wśród jego 150 członków dwie trzecie stanowili politycy i przemysłowcy z Hongkongu, którzy sprzyjali polityce Pekinu. Premier Major zapowiedział (4 III), że Londyn zniesie wizy dla dwóch milionów mieszkaoców Hongkongu po przejęciu kolonii przez Chiny i przyzna mniejszościom etnicznym prawo osiedlania się w Zjednoczonym Królestwie, jeśli będą one prześladowane przez władze chioskie. Od tego czasu dziesiątki tysięcy mieszkaoców Hongkongu ustawiały się w kolejkach po

paszporty brytyjskie.

2. Trudności „nowego partnerstwa" państw koreańskich Toczący się z przerwami dialog międzyrządowy i wizyty premierów dwóch paostw koreaoskich ujawniały odmiennośd motywów obu stron. KRLD była przewrażliwiona na obecnośd amerykaoskich wojsk i broni jądrowej w Republice Koreaoskiej, która koncentrowała uwagę wokół spraw między koreaoskiej wymiany handlowej i osobowej. Phenian odrzucił wniosek Seulu, aby oba paostwa ubiegały się o wspólne przedstawicielstwo w ONZ. Gdy Północ ledwie uzgodniła rozpoczęcie rozmów na temat normalizacji stosunków z Japonią (26 IX 1990 r.), Seul już nawiązywał stosunki dyplomatyczne z Moskwą (30 IX). Od wiosny 1991 r. KRLD domagała się podniesienia na szczebel ambasadorów rangi rozmów, które od 3 lat toczyły się w Pekinie z przedstawicielami USA. Waszyngton uzależniał jednak uwzględnienie tego postulatu od zgody na udostępnienie inspekcji międzynarodowej atomowych obiektów Phenianu. Sprzeciwiał się też uznaniu zastąpienia amerykaoskiego przewodniczącego 5-osobowej delegacji Południa w Wojskowej Komisji Rozejmowej w Panmundżonie przez Koreaoczyka z Południa, ponieważ nie było ono sygnatariuszem rozejmu z 1953 r. W obawie przed izolacją i w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej (zwłaszcza po tym, gdy ZSRR zapowiedział rozliczanie się od l I 1991 r. w twardej walucie i po cenach światowych), KRLD starała się polepszyd stosunki z sąsiadami. Chiny uważały, że zaangażowane w Korei mocarstwa są zainteresowane utrzymaniem w tym regionie pokoju i stabilności, czemu będzie służyd nawiązanie stosunków dyplomatycznych Pekinu i Moskwy z Seulem. Pekin nieoficjalnie zachęcał również Waszyngton i Tokio do nawiązania stosunków z Phenianem, gdyż pełna sied stosunków dyplomatycznych łagodziłaby dotychczasową rywalizację między obu paostwami koreaoskimi. Pozostawały one jednak pod patronatem zewnętrznym. USA nadal utrzy- j mały wojska w strefie na południe od 38. równoleżnika, zaś ChRL zapewniła, iż nadal będzie udzielad KRLD pomocy i poparcia. Efekty spotkao przedstawicieli Seulu i Phenianu przychodziły powoli. Za wspólne osiągnięcie uznano, zawarty po pięciu miesiącach rozmów (12II1991 r.), j kompromis w sprawie powołania wspólnych drużyn sportowych na 41 mistrzostwa świata XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 615 w tenisie stołowym i na 6. młodzieżowe mistrzostwa świata w piłce nożnej. Uzgodniono nawet szefów drużyn i miejsca treningów. Teraz zaczęto zastanawiad się nad czwartym spotkaniem premierów. Kiedy jednak w przedwiośnie 1991 r. strona południowa nie odwołała corocznych manewrów amerykaoskich „Team Spirit", Phenian zerwał przygotowania do takiego spotkania. O potrzebie wznowienia negocjacji obie strony zaczęły znowu mówid w czerwcu. W tym czasie rząd KRLD oświadczył Radzie Dyrektorów Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, że w następnym miesiącu wyśle do Wiednia ekspertów w celu opracowania ostatecznego tekstu porozumienia w sprawie udostępnienia swych instalacji jądrowych kontroli MAEA. Phenian wiązał kontrolę w swych obiektach z inspekcją w amerykaoskich bazach wojskowych w Korei, podkreślając, iż „Stany Zjednoczone powinny wypełnid zobowiązanie podjęte w traktacie o nieproliferancji nuklearnej". Problem pełnej kontroli instalacji atomowych KRLD stał się najdrażliwszym problemem stosunków międz\ koreaoskich i kwestią ważną dla całego świata. Kiedy oba paostwa zostały członkami ONZ (17 IX 1991 r.), zaś prezydent Ro Te Wu opowiedział się w telewizji seulskiej za utworzeniem na Półwyspie Koreaoskim strefy wolnej od broni atomowej i zaapelował do Phenianu o rezygnację z produkcji własnej broni jądrowej (8 XI

1991 r.), władze KRLD po pięciu dniach odrzuciły tę propozycję. USA i Japonia, jednakowo zaniepokojone północnokoreaoskim programem jądrowym, uzgodniły wówczas nasilenie presji dyplomatycznej na Phenian w celu zmuszenia go do odstąpienia od tego programu. Wkrótce potem KRLD wyraziła gotowośd podpisania porozumienia umożliwiającego inspekcję jej obiektów jądrowych (23 XII 1991 r.), jeśli Stany Zjednoczone uprzednio potwierdzą wycofanie amerykaoskiej broni jądrowej z Korei. Po otrzymaniu oczekiwanego potwierdzenia doszło do podpisania przez przedstawicieli obu paostw koreaoskich dwóch ważnych układów. W Seulu podpisano porozumienie o pojednaniu, nieagresji i współpracy (13 XII 1991 r.); w Panmundżonie przedstawiciele obu rządów podpisali następnie (31 XII 1991 r.) porozumienie denuklearyzacyjne, które zakazywało obu paostwom wypróbowywania, produkowania, przyjmowania, przerabiania, rozmieszczania i stosowania broni jądrowej na Półwyspie Koreaoskim. Przewidywało ono także utworzenie w ciągu dwóch miesięcy od wejścia porozumienia w życie komisji mieszanej, która miałaby nadzorowad jego przestrzeganie. Waszyngton nalegał jednak na Phenian, aby już przed nową fazą dialogu międzykoreaoskiego zgodził się na inspekcję swoich instalacji jądrowych przez MAEA. Licząc na równe z Seulem traktowanie przez USA, Phenian uległ tej presji USA i Japonii, podpisując w Wiedniu porozumienie z MAEA w sprawie gwarancji bezpieczeostwa jądrowego pod nadzorem tej organizacji (3011992 r.). Seria nowych porozumieo stanowiła przełom w stosunkach międzykoreaoskich. Zachęcony n:,ą Ro Te Wu, który kooczył swoją kadencję, zaproponował podpisanie przez oba paostwa koreaoskie układu pokojowego oraz doprowadzenie do rzeczywistej denuklearyzacji półwyspu (1011992 r.). Seul przypominał nie raz, że skoro Phenian ma apetyt na własną broo jądrową, to problem nuklearny będzie sprawdzianem „prawdziwych intencji KRLD w kwestii pojednania między obu paostwami koreaoskimi". Zastrzeżenia tego rodzaju towarzyszyły kolejnemu spotkaniu premierów w stolicy KRLD (19-21II1992 r.), w trakcie którego wymieniono dokumenty ratyfikacyjne; porozumieo grudniowych i długo dyskutowano na temat inspekcji międzynarodowej w instalacjach jądrowych. Kim Ir Sen przekonywał swych gości, że KRLD nie ma broni jądrowej. Szefowie rządów nie doszli jednak do porozumienia, gdyż KRLD nie chciała zgodzid się na rozpoczęcie inspekcji, tłumacząc się długą procedurą ratyfikacyjną porozumienia z MAEA. W uzgodnieniu z Waszyngtonem rząd w Seulu postanowił zawiesid realizację porozumienia ó pojednaniu i nieagresji (2 III 1992 r.) do czasu uregulowania sporu o inspekcje, gdyż porozumienie dezatomizacyjne weszło już formalnie w życie (19 II). 616 W celu uspokojenia Waszyngtonu i Tokio Kim Ir Sen podkreślił w wywiadzie dla japooskiego dziennika „Asahi Szimbun", że KRLD nie zamierza grad na zwlokę w sprawie inspekcji i chodzi jedynie o rozwiązanie kwestii proceduralnych. Rząd KRLD przyznał w trakcie spotkania dwóch premierów w Seulu (6 V 1992 r.), że w jego instalacjach jądrowych produkuje się pluton „w celach eksperymentalnych i w małych ilościach". Podobną informację przekazano już z Phenianu do MAEA w Wiedniu. Na liście, którą premier przekazał również w Seulu, Agencja stwierdziła istnienie obiektów, o których dotychczas nie wiedziano. Rozmówcy z Południa chcieli organizowad inspekcje już w czerwcu, gdy przedstawiciele Północy przewidywali możliwośd ustalenia procedur kontroli do kooca miesiąca. Obu premierom udało się podpisad porozumienie w sprawie powołania dwustronnych komisji do spraw politycznych, wojskowych i gospodarczych, a także biura łącznikowego. Struktury te miały zacząd funkcjonowad od 19 maja 1992 r. Szefowie rządów uzgodnili też tryb łączenia rodzin koreaoskich.

Pierwsze biuro łącznikowe uruchomiono w strefie zdemilitaryzowanej w Panmundżo-nie (18 V). Miało ono ułatwiad i koordynowad kontakty miedzy dwoma paostwami, w tym łącznośd pocztową i telefoniczną oraz wymianę osobową. Po dwóch miesiącach doszło do pierwszych rozmów gospodarczych. Delegacja resortu handlu zagranicznego KRLD zaczęła zaznajamiad się w Seulu z kapitalistycznym systemem gospodarczym i dyskutowad o potrzebie przywrócenia więzi ekonomicznych między dwoma częściami Korei. Przy okazji zawarto porozumienie o konieczności podjęcia środków gwarantujących inwestycje, na czym zależało firmom seulskim. Również w tym przypadku rząd Republiki Koreaoskiej podkreślał, że współpraca gospodarcza nie będzie mogła rozwijad się, dopóki Phenian nie zezwoli na inspekcję urządzeo jądrowych. Był to nacisk dośd silny w sytuacji, kiedy KRLD przeżywała ciężki kryzys gospodarczy i rozglądała się za obcymi kapitałami. Podobny warunek formułował Waszyngton, który z tego samego względu odmówił w kwietniu 1992 r. zgłoszonej przez Kim Ir Sena propozycji nawiązania przez oba paostwa stosunków dyplomatycznych. Tymczasem Pekin uznał Seul i nawiązał z nim stosunki dyplomatyczne 24 VIII 1992 r., tłumacząc ten krok potrzebą normalizacji i stabilizacji stosunków w regionie. Seul był zainteresowany rozwojem współpracy gospodarczej z Północą, która mogłaby stad się pomostem dla rozwoju stosunków gospodarczych z Chinami i Rosją. Dlatego nie domagał się w sztywny sposób realizacji postanowionego przez siebie warunku. Kolejne rozmowy premierów w Phenianie (16-17IX 1992 r.) doprowadziły do zainstalowania „gorącej linii" między ministerstwami obrony oraz do przywrócenia komunikacji lądowej, lotniczej i morskiej między obu krajami. W sprawie inspekcji jądrowych nie osiągnięto jednak postępu. Próba nacisku na Phenian w tej sprawie przy pomocy Chin, gdzie składał oficjalną wizytę Ro Te Wu (28-30IX 1992 r.), zakooczyła się niepowodzeniem, ponieważ władze chioskie wypowiedziały się przeciwko wywieraniu presji na KRLD i za rozwiązywaniem spraw międzykoreaoskich tylko na j drodze negocjacji. Mimo tej wypowiedzi Waszyngton nalegał na wzmożenie nacisku na KRLD. Sekretarz obrony 1 zapowiedział, że USA utrzymają kontyngent 37 tyś. żołnierzy w Korei do czasu udowodnienia j przez rząd w Phenianie, że nie zamierza on skonstruowad broni nuklearnej. Pod wpływem Wa- ] szyngtonu również Seul ponownie (14 X) zapowiedział zawieszenie planów współpracy gospodarczej z KRLD, uzasadniając to północnokoreaoską działalnością wywiadowczą i sabotażową na południu półwyspu. Do tego nacisku dołączył także Jelcyn, który w trakcie wizyty w Seulu j (19-21 XI1992 r.) zadeklarował wstrzymanie dostaw dla pólnocnokoreaoskich instalacji jądro-j wych, pomocy wojskowej i budowy montowni myśliwców Mig oraz naleganie na KRLD, aby' XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 617 zaprzestała produkcji broni chemicznej i bakteriologicznej. Zapowiedź ta jedynie potwierdzała stan faktyczny, nie mogła więc wywrzed na Phenian większego wpływu. Pod wpływem tych nacisków KRLD przystąpiła jednak do rozmów na temat inspekcji obiektów jądrowych, ale w połowie stycznia 1993 r. wycofała się z nich, żądając najpierw odwołania przez Seul wspólnych ze Stanami Zjednoczonymi manewrów „Team Spirit". Seul obiecał odwołanie manewrów, jeśli Phenian zezwoli na kontrolę swoich obiektów nuklearnych. Tymczasem inspektorzy MAEA zaczęli podejrzewad KRLD o przechowywanie plutonu wytwarzanego w os'rodku Yongbyon w innych obiektach. Rada Gubernatorów Agencji wezwała (26II1993 r.) rząd KRLD, by w ciągu miesiąca „dostarczył pełnej informacji" na temat obiektów i udostępnił ją inspektorom. W odpowiedzi Phenian zagroził zerwaniem współpracy z Agencją i wycofaniem się z

układu NPT, aby - jak to określił - „przerwad spisek Stanów Zjednoczonych i Agencji przeciwko ustrojowi socjalistycznemu KRLD". Należy tu wspomnied, że częśd obserwatorów zaczęła podejrzewad władze obu paostw koreaoskich o wykorzystywanie problemu jądrowego jako pretekstu do odraczania zjednoczenia kraju, do czego ich władze nie były przygotowane. Jako maskujący element takiej gry potraktowano też ofertę nowego prezydenta Republiki Koreaoskiej, który w inauguracyjnym przemówieniu (25 II 1993 r.) zaproponował Kim Ir Senowi spotkanie „w każdej chwili i w każdym miejscu dla omówienia kwestii zjednoczenia Korei". Phenian zrealizował swoją groźbę wobec MAEA i wystąpił z NPT (12 III 1993 r.). Rząd seulski natychmiast zwrócił się do USA, Japonii, Chin i Rosji o pomoc w nakłonieniu KRLD do zmiany decyzji wycofania się z NPT. Następnego dnia Pekin wypowiedział się za denuklearyza-cją Półwyspu Koreaoskiego, a Waszyngton zaproponował KRLD konsultacje za pośrednictwem ambasad w Pekinie. W celu umożliwienia przeprowadzenia inspekcji MAEA przedłużyła termin ultimatum. Pewne rozładowanie napięcia przyniosły pekioskie rozmowy dyplomatów Chin, USA i KRLD. Seul dokonał „gestu dobrej woli", zwalniając z więzienia po 34 latach komunistycznego weterana wojny koreaoskiej. Chiny zapewniły Phenian, iż nie powinien obawiad się sankcji i po wygaśnięciu terminu ultimatum MAEA sprzeciwiły się omówieniu przez Radę Bezpieczeostwa ONZ kwestii wycofania się KRLD z NPT. Rada Zarządzająca MAEA większością głosów postanowiła jednak (l IV 1993 r.) skierowad tam sprawę. Phenian zażądał wówczas bezpośrednich rozmów ze Stanami Zjednoczonymi, aby sprawę swej przynależności do MAEA powiązad z obecnością wojsk amerykaoskich w Korei. Rada Bezpieczeostwa uchwaliła rezolucję wzywającą KRLD jedynie do rozważenia swej decyzji w sprawie opuszczenia NPT. Phenian odrzucił ją natychmiast, zgodził się jednak na przyjazd inspektorów MAEA. Z kolei USA zgodziły się na rozmowy z KRLD w swojej stolicy (2 VI), a Phenian zaproponował Seulowi rozmowy w Panmundżonie (4 VI), aby wykorzystad czas przed ostatecznym uprawomocnieniem się wystąpienia KRLD z NPT (12 VI). W ten sposób Chinom udało się spełnid rolę moderatora, który członkom Rady Bezpieczeostwa wyperswadował pośpiech z nakładaniem sankcji, a zarazem skłonił Phenian do okazania gotowości pójścia na kompromis. KRLD ogłosiła (11 VI 1993 r.) zawieszenie decyzji o wycofaniu się z NPT, co nastąpiło we wspólnym oświadczeniu na zakooczenie rozmów na szczeblu wiceministrów w siedzibie ONZ. De facto stawką gry była od dawna normalizacja stosunków USA z KRLD. Ponieważ Waszyngton nie chciał omawiad kwestii normalizacji stosunków dwustronnych, władze KRLD nie upoważniły międzynarodowych inspektorów do obejrzenia wszystkich ośrodków badao jądrowych na swym terytorium i wtedy właśnie z powodzeniem przetestowały rakiety średniego zasięgu, które mogłyby byd wyposażone w głowice jądrowe. Podczas wizyty w Republice Koreaoskiej (10-11 VII 1993 r.) Clinton odwiedził strefę zdemilitaryzowaną oraz Panmundżon. Prezydent wyrażał niepokój rozwojem północnokoreaoskie618 go programu jądrowego i rakietowego. W geście dobrej woli przed wznawianymi w Genewie rozmowami USA-KRLD (14 VII) w sprawie kontroli potencjału jądrowego Phenian przekazał wtedy w Panmundżonie prochy 17 żołnierzy amerykaoskich, którzy zginęli w czasie wojny koreaoskiej. W trakcie rozmów osiągnięto pewien kompromis (19 VII 1993 r.); Phenian zobowiązał się nawiązad stale kontakty z MAEA, zaś USA zapewniły KRLD, iż udzielą jej pomocy w modyfikacji programu energetyki atomowej. Seul przyjął równoczesne zapewnienie władz północnych, że pragną one podjąd negocjacje w sprawie denuklearyzacji Półwyspu Koreaoskiego.

Republika Koreaoska zaoferowała też KRLD pomoc w rekonstrukcji jej reaktorów tak, aby stały się bezpieczniejsze, pod warunkiem poddania urządzeo jądrowych kontroli międzynarodowych inspektorów. Podobną ofertę złożył także Waszyngton. Na początku sierpnia 1993 r. Phenian zezwolił na przyjazd z MAEA inspektorów, którzy mieli przeprowadzid inwentaryzację plutonu w ośrodku Yongbyon. Następnie - po perswazji amerykaoskiej - zgodził się także wznowid w Wiedniu dialog z MAEA, domagając się nadal bilateralnych rozmów ze Stanami Zjednoczonymi. Byd może w celu ich wymuszenia KRLD postanowiła następnie zerwad kontakty z MAEA (12 X 1993 r.) i zablokowała rozmowy z Seu-lem żądaniem zerwania wojskowych kontaktów z Waszyngtonem. Wraz z tym rozpoczęła się wokół problemu koreaoskiego nowa faza wojny nerwów. Seul, Tokio i Waszyngton doszły jednak do wniosku, że powinny prowadzid nieustanny dialog z Phenianem, by przekonad go do rezygnacji z broni jądrowej i dopuszczenia inspekcji międzynarodowych. Rolę mediatora spełniał nadal Pekin. Tajne kontakty między USA i KRLD odbywały się w Nowym Jorku. W ponownym geście dobrej woli Phenian przekazał w Panmundżonie szczątki następnych 34 żołnierzy amerykaoskich (27 XII 1993 r.), odrzucił wszakże próbę mediacji sekretarza generalnego ONZ. Na początku stycznia 1994 r. amerykaoscy i północnokoreaoscy negocjatorzy uzgodnili wreszcie, że Phenian przedstawi warunki kontroli 7 obiektów jądrowych, a Waszyngton podejmie rozmowy w sprawie normalizacji stosunków między obu krajami. Phenian opóźniał sprecyzowanie owych warunków i cały proces uległ ponownemu zahamowaniu. Kryzys nuklearny spowodował instalację amerykaoskich antyrakiet „Patriot" w Korei Południowej (IV 1994 r.) i zawieszenie udziału KRLD w MAEA (13 IV 1994 r.). Zgoda Waszyngtonu na rokowania z Phenianem doprowadziła do zapowiedzi (22 VI) zamrożenia jego programu jądrowego i otworzyła drogę do rozmów z Seulem. Pod koniec czerwca przedstawiciele prezydentów dwóch paostw koreaoskich uzgodnili w Panmundżonie, że do pierwszego spotkania „na szczycie" dojdzie 25 lipca w Phenianie. Tymczasem Kim Ir Sen zmarł 8 lipca. Z tego powodu zawieszono wznowione w Genewie w tymże dniu rozmowy delegacji USA i KRLD na 10 dni, tzn. do pogrzebu „wielkiego wodza". Spotkanie przywódców obu Korei zostało odwołane. W kilka dni po pogrzebie północnoamerykaoskie środki informacji zaatakowały Republikę Koreaoską za krytyczne wspomnienia o zmarłym przywódcy Północy. Seul nie wyrażał ochoty do rozmów z jego synem i następcą Kim Dzong Iłem, natomiast Waszyngton wznowił (8 VIII) rozmowy genewskie z przedstawicielami Phe-nianu na temat programu jądrowego. Po tygodniu intensywnych negocjacji obie strony osiągnęły (13 VIII) porozumienie. Phenian zgodził się na rezygnację z dotychczasowego programu (tzn. odzyskiwania plutonu z zużytego paliwa nuklearnego), zaś Waszyngton obiecał stopniową normalizację stosunków z KRLD, która potwierdziła aktualnośd swego udziału w NPT. W dalszych negocjacjach miano sprecyzowad sposoby wymiany reaktorów grafitowych na reaktory na lekką wodę oraz inspekcji obiektów jądrowych przez MAEA. Po rozmowach przygotowawczych w Berlinie (11-15 IX) właściwe negocjacje w Genewie (26-29 IX, 6-17 X) doprowadziły do podpisania 21 X 1994 r. długofalowego porozumienia w sprawach nuklearXXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 619 nych. Koszty nowych reaktorów (które miały byd zainstalowane w okresie 7-10 lat, a na ich dostawę zgłosił się Seul) zobowiązały się pokryd Republika Koreaoska i Japonia. USA podjęły się zorganizowania w tym celu odpowiedniego konsorcjum międzynarodowego oraz dostarczenia KRLD alternatywnej energii, gdy dojdzie do wyłączenia reaktorów grafitowych (około 500 tyś.

ton ropy rocznie). Zgodziły się także znieśd nałożone wcześniej na KRLD sankcje gospodarcze dotyczące inwestycji i handlu. Inspekcja MAEA miała rozpocząd się dopiero z chwilą dostarczenia nowych reaktorów. Otwarcie biur łącznikowych w Waszyngtonie i Phenianie miało byd etapem do nawiązania stosunków dyplomatycznych. Amerykanie zgodzili się także anulowad doroczne manewry w Korei Południowej. KRLD wstrzymała dotychczasowy program nuklearny z koocem listopada 1994 r., a po dwóch tygodniach w Waszyngtonie dwie delegacje uregulowały kwestie techniczne misji łącznikowych. W styczniu 1995 r. uruchomiono między obu krajami pierwszą linię telefoniczną, a także uzgodniono metody dezaktywizacji i składowania zużytych prętów paliwowych, aby uniemożliwid produkcję broni jądrowej. Phenian odrzucał jednak oferty Seulu w sprawie otwarcia granic dla dziennikarzy, biznesmenów oraz rozdzielonych rodzin. Waszyngton, który zagroził Phenianowi (8 II) odstąpieniem od umowy październikowej, jeśli ten nie podejmie dialogu z Seulem, spotkał się z odmową. Tymczasem KRLD zaczęła podważad istnienie Wojskowej Komisji Rozejmowej w Korei. Najpierw odwołała z niej swoją delegację (za czym poszły Chiny 2 X 1994 r.), następnie nakazała (28 II 1995 r.) opuszczenie jej przez sześciu polskich obserwatorów Komisji Nadzorczej Paostw Neutralnych. W ten sposób chciała wymusid zastąpienie układu rozejmowego przez dwustronny traktat pokojowy z USA. Phenian mógł cieszyd się z ujawnienia kłótni Seulu z USA i Japonią o pierwszeostwo w realizacji programu nowych reaktorów. Niepokoił go natomiast fakt, że Rosjanie czołgami spłacili swój dług Republice Koreaoskiej, pragmatyczny premier chioski Li Peng złożył w listopadzie 1994 r. wizytę w Seulu, a w maju roku następnego Li Hong odwzajemnił się wizytą w Pekinie. Umowa genewska przewidywała, że sprawa wymiany reaktorów zostanie rozstrzygnięta do 21 kwietnia 1995 r. Stało się to niemożliwe, ponieważ eksperci KRLD nie godzili się na reaktory z Korei Południowej. Rozmowy w tej sprawie przeniesiono z Berlina do Kuala Lumpur (19 V), gdzie zdołano osiągnąd porozumienie (13 VI): KRLD za dodatkową pomoc zgodziła się na wybrany przez Organizację Rozwoju Energetycznego Półwyspu Koreaoskiego (KEDO) typ reaktora amerykaoskiego, który miał byd produkowany przez Republikę Koreaoską. Po tym fakcie Phenian zgodził się (21 VI) po raz pierwszy na pomoc Seulu w postaci 150 tyś. ton ryżu. Nie zrezygnował jednak z domagania się traktatu pokojowego z USA i poinformował (25 VI) dowództwo sił ONZ, iż wycofuje się z układu rozejmowego. Długo oczekiwana umowa w sprawie dostaw nowych reaktorów została podpisana (15 XII 1995 r.) w Waszyngtonie przez przedstawicieli KRLD i amerykaosko-japoosko-koreaoskiego konsorcjum KEDO. Kraje, które patronowały konsorcjum, musiały zainteresowad się dramatycznym brakiem żywności w KRLD po letnich powodziach 1995 r. Ze względów oszczędnościowych Phenian zamknął kilkanaście ambasad. Nie wystarczała już dostarczana od kilku miesięcy pomoc chioska, a ONZ nie miała pieniędzy. Przedstawiciele trzech paostw na naradzie w Honolulu (I 1996 r.) postanowili udzielid pomocy Korei Północnej, przekazując pewne sumy na konto World Food Programme. W następnym miesiącu rządowa agencja uznała decyzje USA w tej sprawie za „humanitarny gest, który przyczyni się do usunięcia podejrzeo i braku zaufania między KRLD i USA". Następnie rząd KRLD zaproponował USA (22II) zawarcie tymczasowego porozumienia rozejmowego i powołanie wspólnej komisji wojskowej, likwidując jednocześnie 620 ONZ-owskie organy nadzoru i kontroli. Swego rodzaju zachętą do takich rozmów były wypo-

wiedzi wysokich wojskowych w Phenianie, że wojna z Południem jest nieunikniona i że status strefy zdemilitaryzowanej „nie może byd dłużej respektowany" (29 III). W tym czasie również sekretarz generalny ONZ proponował w Seulu mediację między dwiema Koreami w celu podpisania trwałego traktatu pokojowego. Odmowa uznania strefy zdemilitaryzowanej wzmogła napięcie. Wicepremier Rosji przekonywał władze w Phenianie (1-12IV) do jego złagodzenia. Clinton w Seulu wykluczył możliwośd dwustronnych rokowao USA-KRLD, natomiast zaproponował rozmowy na temat trwałego pokoju między dwoma paostwami koreaoskimi, USA i Chinami, w celu zastąpienia układu rozejmowego z 1953 r. wielostronnym układem pokojowym. Propozycję poparły natychmiast Seul i Tokio, Pekin i Rosja (z pewnym namysłem, gdyż chciała konferencji szerszej, ale Phenian uznał jej zbytecznośd w obawie, aby paostwa zewnętrzne nie rościły sobie pretensji do odgrywania jakiejś roli na tym obszarze). Dla zachęty do czterostronnych rokowao USA zawarły z KRLD w Nowym Jorku (10 V) porozumienie w sprawie zapłaty za pomoc w odnalezieniu i ekshumacji szczątków 162 żołnierzy amerykaoskich, którzy polegli w czasie wojny koreaoskiej. Przedstawiciele USA, Japonii i Republiki Koreaoskiej obiecali zwiększenie pomocy żywnościowej, jeśli Phenian zdecyduje się przystąpid do rozmów, skierowały też pewną pomoc przez agendy ONZ. Była ona bardzo potrzebna, gdyż pod koniec lipca 1996 r. nowe powodzie spowodowały duże spustoszenie na północy półwyspu. Tymczasem pod koniec tegoż lipca do KRLD zaczęli przybywad eksperci poludniowokoreaoscy z konsorcjum KEDO w celu dostarczania i instalowania dwóch nowoczesnych reaktorów (rozpoczęte wywożenie zużytych prętów paliwowych z elektrowni Yongbyon pozwalało przejśd do fazy wymiany reaktorów). Proces ten odbywał się pod nadzorem MAEA i spowodował, że wśród nowoprzyjętych (17 VI) członków Genewskiej Konferencji rozbrojeniowej znalazła się także KRLD (obok Iraku, Izraela i 20 innych paostw),

3. Rozwiązanie problemu kambodżańskiego Wdrażanie w Kambodży ONZ-owskiego planu pokojowego zaaprobowanego przez Radę Bezpieczeostwa było hamowane przed zadawnioną nieufnośd stron i obawy społeczeostwa przed powrotem Czerwonych Khmerów. Książe Sihanouk oskarżał z Pekinu rząd Hun Sena o podległośd Wietnamowi, gdy premier domagał się publicznego potępienia Czerwonych Khmerów. Dyplomacji francuskiej i indonezyjskiej udało się przekonad Hanoi do wspólnej realizacji planu pokojowego Rady Bezpieczeostwa. Moskwa kontynuowała jednak dostawy uzbrojenia dla rządu w Phnom Penh, w tymże czasie oskarżanego przez Pekin o stwarzanie przeszkód w rozwiązaniu pokojowym. Jakby dla potwierdzenia postulatów rządu Hun Sena, który domagał się gwarancji przeciwko powrotowi Czerwonych Khmerów, wzmogli oni od stycznia 1991 r. działania zbrojne, zwłaszcza w prowincji Battambang. Zgromadzenie Narodowe Kambodży, które odnosiło się pozytywnie do planu ONZ-owskiego, miało więc podstawy, aby w imię obrony kraju nie zgodzid się na całkowite rozbrojenie i rozwiązanie struktur administracyjno-wojskowych. Ważną okolicznością było ścisłe współdziałanie pięciu wielkich mocarstw na forum ONZ. Pod ich wpływem na naradzie w Pekinie (11-14 1991 r.) trzy opozycyjne ugrupowania kambodżaoskie postanowiły odblokowad proces pokojowy i wesprzed przedsięwzięcia ONZ-owskie oraz uzgodnienia z Dżakarty (z 10 IX 1990 r.). W kwietniu grupa senatorów amerykaoskich odwiedziła Hanoi, gdzie zapowiedziała normalizację stosunków USA z Wietnamem w miar? XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji

621

jego angażowania się w pokojowe rozwiązania w Kambodży. Głos zabrała także Japonia, proponując uzupełnid plan ONZ pomocą ekonomiczną i stworzeniem ubezpieczeo przed powrotem Czerwonych Khmerów do władzy. Francja, Indonezja i ONZ skierowały do walczących stron apel (22IV 1991 r.) o wstrzymanie ognia z dniem l maja, aby w ten sposób uruchomid plan pokojowy. Od tej daty w Kambodży zaczął funkcjonowad rozejm, aczkolwiek strony wzajemnie oskarżały się o jego naruszanie. Niebawem przybyła pierwsza misja ONZ w osobach 4 oficerów (12 V). Rząd zorganizował „dzieo nienawiści" wobec Czerwonych Khmerów (21 V). Następnie przedstawiciele stron konfliktu spotkali się w Dżakarcie (2-4 VI 1991 r.), gdzie przy pomocy Indonezji i Francji radzili nad utrwaleniem rozejmu. Czerwoni Khmerowie grozili zerwaniem rozejmu, jeśli w dokumentach będzie im wypominane ludobójstwo. Zarysowała się izolacja Czerwonych Khmerów, którzy w kilka dni później wznowili działania zbrojne. Ważniejsze było jednak kształtujące się między Sihanoukiem a Hun Senem wzajemne zrozumienie, które miało przerodzid się w porozumienie. Następna konferencja walczących stron odbyła się w tajlandzkiej miejscowości Pattaya (24-26 VIII 1991 r.) już pod nazwą Najwyższej Rady Narodowej. Pod wpływem jednolitego stanowiska Sihanouka i Hun Sena Rada postanowiła zakooczyd wojnę; zredukowad siły zbrojne o 70%, a 30% skoszarowad pod nadzorem ONZ; zalecid rządowi przyjęcie grupy ekspertów ONZ; upoważnid księcia Sihanouka do zwoływania posiedzeo Rady, która będzie miała siedzibę w stolicy; przyspieszyd konferencję pokojową. Porozumienie z Pattaya zaakceptowała Rada Bezpieczeostwa ONZ (30 VIII 1991 r.). Pekin ogłosił (6IX 1991 r.) komunikat o wstrzymaniu pomocy wojskowej dla Czerwonych Khmerów. Rada Bezpieczeostwa zaleciła też zwołanie do Paryża konferencji pokojowej, poparła apel Najwyższej Rady Narodowej o wysłanie do Kambodży obserwatorów ONZ i uznała za celowe wszczęcie rozmów na temat przyszłego systemu wyborczego. Po uzgodnieniach Sihanouka z Mitterandem w sprawie wznowienia konferencji pokojowej (14IX) premier i minister spraw zagranicznych Kambodży udali się do ONZ na ostatnią fazę negocjacji (19-21 IX). W Nowym Jorku 4 ugrupowania khmerskie uzgodniły kompromisową formułę ordynacji wyborczej, a także możliwości szybkiego przeprowadzenia konferencji pokojowej. Po konsultacjach z 5 stałymi członkami Rady Bezpieczeostwa uzgodniły również szczegóły porozumienia pokojowego oraz przyjazdu w tym samym terminie do Kambodży ekspertów ONZ i Najwyższej Rady Narodowej (14 XI). Dla ONZ operacja kambodżaoska miała byd najdroższą z dotychczasowych (ponad l mld dolarów). Po zatwierdzeniu przez sekretarza generalnego składu pierwszej grupy ekspertów i obserwatorów (2 X), Rada Bezpieczeostwa postanowiła (16 X) wysiad do Kambodży pierwszą grupę doraźnych sil pokojowych; reszta miała przybyd do kooca 1991 r. (łącznie 7 tyś. żołnierzy i cywilów). Przybyła do Kambodży (28 X) misja przygotowawcza obserwatorów spotkała się z prowokacyjnymi akcjami Czerwonych Khmerów, co jednak nie przeszkodziło uruchomieniu operacji. Konferencja pokojowa w sprawie Kambodży (21-23 X 1991 r.) odbyła się w Paryżu z udziałem 19 paostw. Na zakooczenie podpisano porozumienie paryskie w sprawie politycznego rozwiązania konfliktu w Kambodży, aneks w sprawie praw człowieka i gwarancje innych paostw. USA zapowiedziały normalizację swych stosunków z Wietnamem i Kambodżą. Porozumienie paryskie uznawało Najwyższą Radę Narodową pod przewodnictwem Sihanouka i z udziałem czterech ugrupowao za suwerenną władzę Kambodży. Strony konfliktu zobowiązywały się do zawieszenia ognia, stopniowego składania broni, demobilizacji wszystkich ugrupowao, zwolnienia

jeoców wojennych, rozminowywania terenów itd. Ważną decyzją było utworzenie TV 622 UNTAC (United Nations Transational Authority in Cambodia) jako przejściowej władzy w Kambodży na okres 18 miesięcy. Miała ona kontrolowad sprawy zagraniczne, obrony narodowej, finansów, bezpieczeostwa publicznego i informacji. Cywilna Policja UNTAC miała kontrolowad w kraju ład i porządek oraz przestrzeganie praw człowieka. Uchodźcy z obozów w Tajlandii uzyskali prawo do repatriacji i zasiedlenia. Na kwiecieo lub maj 1993 r. wyznaczono wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego, które po przyjęciu nowej konstytucji miało przekształcid się w Zgromadzenie Ustawodawcze i powoład nowy rząd. Misja UNTAC miała zakooczyd się w dwa miesiące po wyborach, ale sygnatariusze zobowiązali się również dbad o międzynarodową pomoc ekonomiczną i finansową dla Kambodży. Tuż po konferencji paryskiej dało się zaobserwowad wzmożoną aktywnośd dyplomacji Wietnamu, który był zainteresowany normalizacją stosunków z krajami ASEAN i z Chinami (5-9 XI przywódca partii wietnamskiej i premier złożyli wizytę w Pekinie). Zgodnie z ustaleniami nowojorskimi Norodom Sihanouk powrócił do kraju 14 listopada. Po nim w tygodniowych odstępach wrócili Son Sann i Khieu Samphan. Wszystkie ugrupowania uznały za głowę paostwa (20 XI) Sihanouka, najbardziej charyzmatycznego przywódcę Kambodży. VI Zjazd Kam-bodżaoskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej (17-19 X 1991 r.) przygotował się do nowej sytuacji, zmieniając nazwę na Kambodżaoską Partię Ludową, odrzucając symbole sierpa i młota, przyjmując zasady pluralizmu politycznego, głosząc otwarcie na świat i rynek oraz proklamując wieczystą neutralnośd kraju. Po przybyciu Sihanouka do kraju premier Hun Sen mógł w imieniu Kambodżaoskiej Partii Ludowej zaproponowad Zjednoczonemu Frontowi na Rzecz Niezależnej, Neutralnej, Pokojowej i Współpracującej Kambodży, któremu przewodniczył syn szefa paostwa, książę Norodom Ranariddh, przedwyborcze współdziałanie skierowane głównie przeciwko Czerwonym Khmerom. W ramach tego współdziałania Hun Sen i młody książę postanowili (21 XI) utworzyd rząd koalicyjny i wystawid wspólnych kandydatów w wyborach. Po próbach zlinczowania Khieu Samphana w Phnom Penh doszło na zasadzie zgodnego działania do posiedzenia Najwyższej Rady Narodowej w Pattaya (3 XII), gdzie premier Hun Sen zagwarantował przywódcom Czerwonych Khmerów pełne bezpieczeostwo, aby Rada mogła funkcjonowad w stolicy w pałacu szefa paostwa (miały tam znaleźd się także biura misji ONZ). Od początku 1992 r. Czerwoni Khmerzy sabotowali wspólne uzgodnienia i naruszali rozejm. Wpłynęło to na zwiększenie przewidywanego kontyngentu sił pokojowych, który Rada Bezpieczeostwa zdecydowała się wysład do Kambodży pod koniec lutego. Postanowiono wysład łącznie 15,9 tyś. żołnierzy i 6 tyś. policjantów z 40 krajów. Ponieważ Japonia zdecydowała się uczestniczyd w takich siłach po raz pierwszy, szefem UNTAC został mianowany Yasushi Aka-shi, który miał objąd funkcję od połowy marca 1992 r. Niebawem rozpoczęły się powroty uchodźców kambodżaoskich. Aktywnośd Japonii spowodowała, że w Tokio zorganizowano (22-23 VI1992 r.) konferencję ministrów spraw zagranicznych sygnatariuszy porozumienia paryskiego - Kambodży i 18 gwarantów: Australii, Brunei, Chin, Francji, Indii, Indonezji, Japonii, Kanady, Laosu, Malezji, Filipin, Singapuru, Tajlandii, Jugosławii, ZSRR, Wielkiej Brytanii, USA i Wietnamu. Zaproszono także ugrupowania kambodżaoskie, kilka innych paostw i 13 organizacji międzynarodowych. Postanowiono przeznaczyd 880 min dolarów na odbudowę gospodarki i struktur społecznych w

Kambodży. Oficerowie japooscy zaczęli przybywad do sił pokojowych dopiero w dwa tygodnie po zgodzie parlamentu (15 VI 1992 r.) na udział Sił Samoobrony w misjach. Z chwilą rozpoczęcia rejestracji wyborców w Kambodży (5 X) Czerwoni Khmerzy zaczęli < znowu siad terror, dokonując masakr na Wietnamczykach. Grożąc sankcjami Rada Bezpieczeo- i stwa wezwała ich do złożenia broni (14 X). Gdy to wezwanie oraz zewnętrzne misje mediacyjne j XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 623 nie zdołały skłonid Czerwonych Khmerów do zachowao pokojowych, Rada Bezpieczeostwa uchwaliła embargo na paliwa i eksport drewna (30 XI), na czym zarabiali oni najwięcej. Kroki te nie powstrzymały napadów zbrojnych, ale w toku obrad UNTAC w Pekinie (27-28 11993 r.) Czerwoni Khmerzy przyłączyli się do wniosku o wyznaczenie wyborów na 23-25 V 1993 r., chod zapowiadali, że nie wezmą w nich udziału. W czasie krótkiej wizyty w Phnom Penh Mitterand wezwał wszystkie strony do przestrzegania paryskiego porozumienia pokojowego (11II 1993 r.). Mimo to Czerwoni Khmerzy powodowali ucieczkę ludności wietnamskiej i nie wahali się atakowad posterunków „błękitnych hełmów", w związku z czym w siłach pokojowych ogłoszono stan gotowości (6IV). Promotorzy procesu pokojowego zaczęli uważad za błąd wiarę, że perspektywa współrządzenia spacyfikuje byłych ludobójców. W tej sytuacji Chiny zdobyły się na oświadczenie, że nie poprą Czerwonych Khmerów, jeśli w Kambodży wybuchnie ponownie wojna domowa. Australia na dwa tygodnie przed wyborami postanowiła wesprzed siły pokojowe ONZ, wysyłając do Kambodży specjalistów od organizacji wyborów. Odbyły się one w zapowiedzianym terminie. Mimo terroru ze strony niedawnych ludobójców frekwencja była wysoka. Zwycięzcami okazali się monarchiści z FUNCINPEC i rządząca dotychczas Kambodżaoska Partia Ludowa. Książę Norodom Sihanouk szybko oznajmił, że sam staje na czele koalicyjnego rządu tych partii (3 VI). Zgromadzenie Konstytucyjne uznało następnie księcia za legalnie wybranego szefa paostwa i obdarzyło go specjalnymi pełnomocnictwami (14 VI). Funkcję szefa paostwa miał łączyd z funkcją premiera, a następnie także naczelnego dowódcy. Oddziały Czerwonych Khmerów zareagowały działaniami zaczepnymi w różnych rejonach Kambodży, toteż kraje ASEAN zaapelowały do ONZ o przedłużenie misji pokojowej ONZ. Ostatecznie jednak Czerwoni Khmerzy uznali wyniki wyborów. Zgromadzenie Konstytucyjne powołało (30 VI) rząd, którego współpremierami zostali Hun Sen i Norodom Ranariddh, pełniący także wspólnie funkcje ministrów obrony i spraw wewnętrznych. Koalicja nie chciała włączad Czerwonych Khmerów do rządu w obawie, że zagranica nie przyjdzie wtedy z pomocą gospodarczą; Waszyngton sformułował taki warunek publicznie. W połowie lipca 1993 r. rozpoczęło się wycofywanie z Kambodży cywilnych pracowników policji. Tymczasem misja wojskowa oszacowała, że pełne rozminowywanie kraju będzie trwało do 10 lat, chociaż zdołała już zneutralizowad kilkanaście tysięcy min. Placówki sił ONZ były również w tym okresie atakowane przez Czerwonych Khmerów, którzy postanowili zająd jak najwięcej terenów i obiektów o dużym znaczeniu gospodarczym, kulturalnym lub religijnym. W połowie sierpnia rząd koalicyjny zdecydował się obezwładnid ich militarnie, odcinając drogi zaopatrzenia i szlaki przemytnicze z Tajlandii. UNTAC zakooczyła misję w Kambodży w dniu, w którym Zgromadzenie Konstytucyjne uchwaliło przywracającą oficjalnie monarchię ustawę konstytucyjną (15IX 1993 r.). Po uchwaleniu nowej ustawy zasadniczej (21IX) i podpisaniu jej przez księcia Sihanouka (24 IX) formalnie skooczyła się misja UNTAC. Ze względów oszczędnościowych koronacji nie było, uroczystośd ograniczyła się do zaprzysiężenia monarchy. Pierwszym dekretem powołał on nowy

rząd, z tymi samymi dwoma premierami. Po Hiszpanii był to w naszym stuleciu drugi przypadek restauracji monarchii. Od wiosny 1994 r. Phom Penh wyrażał gotowośd rozmowy z Czerwonymi Khmerami, chociaż ich partyzanci dokonywali różnego rodzaju napadów i ponownie zajęli osadę Pailin, ośrodek wydobywania rubinów. Minister spraw zagranicznych książę Norodom Sirivath wystąpił do swego odpowiednika w Tajlandii z inicjatywą pogodzenia się i zaprzestania polemik słownych na temat udziału Bangkoku we wspieraniu Czerwonych Khmerów. Australia, USA i Francja chciały dozbroid rząd kambodżaoski, ale ten chciał rozwiązywad sprawy samodzielnie, nie 624 rezygnując z zakupów uzbrojenia. Również Tajlandia sprzeciwiała się zagranicznej pomocy wojskowej dla Kambodży. Rząd kambodżaoski anulował od początku 1995 r. wszystkie licencje na wyrąb lasów i eksport drewna. Chciał w ten sposób wstrzymad olbrzymi przemyt drewna do Tajlandii przez Czerwonych Khmerów, co było jedną z konsekwencji ich delegalizacji przez parlament (7 VII 1994 r.). Jednocześnie liberalizacja prawa o inwestycjach zagranicznych (VIII 1994 r.) spowodowała napływ obcego kapitału, co obok transferu środków ze strony paostw i instytucji pomocowych (kilkaset milionów USD rocznie) umożliwiło poprawę sytuacji gospodarczej Kambodży. Po raz pierwszy po czterdziesu latach Phnom Penh odwiedził (4-5 VIII 1995 r.) amerykaoski sekretarz stanu. Z inicjatywy Grupy Konsultacyjnej dla Kambodży (z udziałem Japonii i Banku Światowego) zorganizowano w Tokio (9-12 VII 1996 r.) konferencję 16 paostw i 5 organizacji udzielających pomocy Kambodży. Pod warunkiem utrzymywania przez rząd stabilności polityki, przejrzystości budżetu i pierwszeostwa dla rozwoju zasobów ludzkich przed wydatkami na obronę uczestnicy konferencji obiecali przekazad Kambodży w latach 1996-1997 500 min USD. Na 1997 r. przewidziano w stolicy Kambodży ostatnią konferencje na temat jej odbudowy. Od czasu paryskiego porozumienia w sprawie Kambodży również Wietnam, o czym była już wzmianka, starał się normalizowad i rozwijad stosunki z paostwami, które osłabiły je ze względu na sprawę kambodżaoską. Niektóre paostwa ASEAN uważały wręcz, że wraz z przechodzeniem do gospodarki rynkowej Wietnam może stad się nowym „azjatyckim tygrysem". Przy akceptacji grupy krajów zainteresowanych przywracaniem równowagi sił na Dalekim Wschodzie Rosja powróciła do wietnamskiej bazy morskiej Cam Ranh latem 1992 r. Wietnam oferował liczący się rynek; brak infrastruktury był dla zagranicznych firm zarazem niedogodnością i szansą. Dlatego Wietnamem coraz bardziej interesowały się Japonia i Singapur, a także Tajwan i Hongkong. Od czasu, kiedy w Chinach zaczęło przynosid efekty godzenie starej nadbudowy z gospodarką rynkową, w Wietnamie zaczęto dostrzegad kraj, który mógłby pójśd tym samym tropem. Najtrudniejsza była normalizacja stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, które od czasu wojny wietnamskiej nie utrzymywały z Hanoi kontaktów. Kiedy władze Wietnamu zwróciły się również w stronę Waszyngtonu, spotkały się z powtarzanym od 1988 r. przez kilkanaście misji amerykaoskich żądaniem wyjaśnienia losów 1657 zaginionych żołnierzy amerykaoskich. Dopiero w październiku 1992 r. osobisty wysłannik Busha, były szef połączonych sztabów sil zbrojnych USA, gen. John Vessey złożył wizytę w Hanoi, gdzie po rozmowach z wietnamskim ministrem obrony gen. Doan Khue uzgodniono, że Wietnam będzie prowadził w całym kraju poszukiwania dokumentów w sprawie zaginionych żołnierzy amerykaoskich. Miała badad je wspólna komisja, a Waszyngton miał przyspieszyd proces normalizacji stosunków z Hanoi. Delegacja amerykaoska otrzymała także listy, fotografie i dokumenty wojskowe, które miały związek z zaginionymi

żołnierzami. Po rozmowie z powracającą delegacją Bush uznał, iż w stosunkach między USA a Wietnamem nastąpił „istotnie realny przełom". Po miesiącu grupa senatorów amerykaoskich otrzymała z Hanoi od ministra spraw zagranicznych Wietnamu pełną listę pilotów amerykaoskich zestrzelonych nad Wietnamem. Ponieważ w obawie, że może im umknąd chłonny rynek, Wietnamem zaczęły interesowad się firmy amerykaoskie, prezydent Bush zapowiedział rychłą zgodę na kontrakty, które będą realizowane po zniesieniu nałożonego w 1975 r. embarga amerykaoskiego. Inne paostwa zachodnie szybciej rozszerzały współpracę z Wietnamem. Mitterand uczynił to w trakcie dwudniowej wizyty w Hanoi (9-10II1993 r.) pod hasłem pomocy w odbudowie gospodarki i wsparcia procesu otwierania się Wietnamu na świat. Minister spraw zagranicznych XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 625 RFN Klaus Kinkel zaoferował Hanoi (2-ĄIV 1993 r.) pomoc w unowocześnieniu telekomunikacji. Obaj zapewniali przywódców wietnamskich, iż udzielą im pomocy w zniesieniu amerykaoskiego embarga. Po przekazaniu Stanom Zjednoczonym w kwietniu 1993 r. liczącej 492 osoby listy amerykaoskich jeoców wojennych z 1972 r., Clinton skierował do prezydenta Wietnamu Le Dud Anha list, w którym twierdził, że „okaże rozsądek w sprawie zniesienia embarga, jeśli Wietnam zaprzestanie ukrywania dokumentów na temat amerykaoskich jeoców wojennych" (Waszyngton poszukiwał jeszcze l 500 żołnierzy uznanych za zaginionych w akcji). Za dotychczasową współprace w tej sprawie USA zgodziły się w lipcu na przyznanie Wietnamowi kredytów przez międzynarodowe instytucje finansowe. Po raz pierwszy od zakooczenia wojny wietnamskiej do Hanoi udało się trzech dyplomatów amerykaoskich, aby założyd tam tymczasowe przedstawicielstwo USA, udzielad pomocy przyjeżdżającym Amerykanom i współdziaład z Amerykaoskim Biurem Poszukiwania Zaginionych w Hanoi, które ekspediowało szczątki znalezionych żołnierzy do kraju. Pozytywne reakcje Waszyngtonu zachęciły rząd w Hanoi do wyznaczenia nagrody pieniężnej dla Wietnamczyków, którzy odnajdą szczątki ciał Amerykanów zaginionych w Wietnamie, a szczątki te zostaną zidentyfikowane (9 VIII 1993 r.). Przyczyniły się też do utworzenia trójstronnej komisji wietnamsko-amerykaosko-Iaotaoskiej, która podjęła poszukiwania szczątków amerykaoskich żołnierzy wzdłuż „drogi Ho Chi Minha" (3 XII 1993 r.). Pod wpływem tych poczynao Clinton ogłosił zniesienie embarga 3 lutego 1994 r. podkreślając, że od czasu objęcia przezeo urzędu prezydenckiego Wietnam zwrócił szczątki 67 żołnierzy USA (dwa razy tyle niż w 1992 r.). Zastępca sekretarza stanu do spraw kombatantów w toku wizyty w Hanoi zapowiedział (l VII 1994 r.) rychłe utworzenie misji dyplomatycznych w stolicach obu paostw. W Hanoi myślano o odbudowie współpracy gospodarczej z byłymi członkami RWPG. Tradycyjnie rozpoczęto rozmowy z Moskwą, oczekując nawet nowego traktatu przyjaźni. Przeprowadzone w połowie czerwca 1994 r. rozmowy dwóch delegacji skooczyły się niepowodzeniem. Nie udało się osiągnąd porozumienia w sprawach spłaty wietnamskiego długu wobec Rosji, projektów poszukiwania i eksploatowania złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, warunków korzystania przez Rosję z bazy marynarki wojennej w Cam Ranh oraz losu Wietnamczyków mieszkających w Rosji. Na przełomie sierpnia i września wicepremier Tran Dud Luong dyskutował sprawy odbudowy stosunków gospodarczych w toku wizyt w Polsce, na Węgrzech, w Rumunii, w Czechach i na Słowacji, podpisując przy tym wiele umów gospodarczych. Jednocześnie Wietnam otwierał się na kapitał zagraniczny i regulował stosunki gospo-

darcze z paostwami zachodnimi. Kanadyjski premier Jean Chretien podpisał (16 XI 1994 r.) w Hanoi trzy układy ramowe o współpracy gospodarczej i wymianie handlowej: o 5-letniej pomocy rozwojowej; o przyznaniu klauzuli najwyższego uprzywilejowania; o zwiększeniu eksportu włókienniczego. Towarzyszący mu szefowie 33 firm kanadyjskich podpisali wiele kontraktów. Na czoło inwestorów zagranicznych w Wietnamie zaczęły wysuwad się Japonia i Singapur, ale prymat wiodły Tajwan i Hongkong. Do grudnia 1994 r. firmy z 46 krajów zainwestowały w Wietnamie już ponad 10 mld USD. W takim klimacie międzynarodowym Wietnam łatwiej mógł regulowad zaległe kwestie sporne. W czasie pierwszej po 31 latach wizyty prezydenta Chin w Hanoi (20-22 XI1994 r.) oba paostwa zobowiązały się, że nie będą zaogniad istniejących sporów terytorialnych i powstrzymają się od użycia siły w jakiejkolwiek sytuacji konfliktowej. Uzgodniono powołanie specjalnej grupy ekspertów obu krajów, która miała zająd się regulowaniem sporu o grupy wysp na Morzu Południowochioskim (Spratly i Paraceli). Biuro Łącznikowe USA w Hanoi zostało oficjalnie 626 otwarte (28 I), a rozpoczęło urzędowanie (w składzie 12 dyplomatów) 8II1995 r., przystępując do załatwiania spraw konsularnych oraz nadzorowania akcji wyjaśniania losu 2211 żołnierzy amerykaoskich, którzy zginęli w czasie wojny wietnamskiej. Powołując się na zaangażowanie Wietnamczyków w te akcje, Clinton ogłosił (17 VII) nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Wietnamem. Odegrał swą role fakt, że zbliżał się koniec lipca, kiedy Wietnam miał stad się pełnoprawnym członkiem ASEAN, czemu Waszyngton nie był w stanie zapobiec. Długotrwały spór między DRW a RFN w sprawie mieszkających nielegalnie w Niemczech Wietnamczyków (dawniej pracujących w NRD) został uregulowany: po dłuższych negocjacjach rząd RFN zaakceptował (1111995 r.) porozumienie, które przewidywało powrót w ciągu pięciu lat 40 tyś. nielegalnie żyjących w Niemczech Wietnamczyków. Strona niemiecka zobowiązała się pokryd koszty ich powrotu oraz przekazad Wietnamowi 100 min marek na stworzenie miejsc pracy dla przymusowo powracających do kraju. Po tych uregulowaniach Unia Europejska zawarła (17 VII) z Wietnamem porozumienie o wolnym handlu, ASEAN przyjął go (28 VII) do swego grona jako 7. członka. Christopher jako pierwszy od 25 lat amerykaoski sekretarz stanu znalazł się w Wietnamie, gdzie wraz z Nguenem Manh Camem podpisał (8 VIII) umowę o wznowieniu stosunków dyplomatycznych między USA a Wietnamem oraz dokonał otwarcia Ambasady Stanów Zjednoczonych w Hanoi. Do stolicy DRW udał się także (7 XI) Robert McNamara sekretarz obrony USA z lat wojny wietnamskiej, którego ocena tej wojny w jego pamiętnikach jako „tragicznej pomyłki" została dobrze przyjęta w Wietnamie. Sukcesy ekonomiczne i dyplomatyczne Wietnamu, osiągnięte mimo stagnacji systemu politycznego, odrzucającego demokrację, pluralizm i wielopartyjnośd, spowodowały decyzję paostw ASEAN (22 VII 1996 r.), aby w 1997 r. przyjąd do tego ugrupowania także Kambodżę i Laos.

4. Wysiłki integracyjne w strefie Pacyfiku Po zakooczeniu „zimnej wojny" wzajemne stosunki paostw strefy Pacyfiku motywowane były dwoma głównymi dążeniami: stabilizowaniem bezpieczeostwa i wspomaganiem rozwoju poprzez integrację gospodarczą. Dążenia te przeplatały się, lecz przy różnych okazjach na plan pierwszy wysuwały się te, którym paostwa tej strefy przypisywały większe szansę realizacji.

Impulsem dynamizującym owe motywacje stała się wojna o Kuwejt, która wzmogła antyamerykaoskie nastroje wśród muzułmanów tej strefy, zwłaszcza w Singapurze, Malezji i Indonezji. W przeciwieostwie do amerykaoskiego hasła „nowego ładu światowego" w kręgu krajów ASEAN zaczęło dominowad hasło tworzenia „nowego ładu regionalnego", opartego na regionalnym bloku gospodarczym. Dla równoważenia oddziaływao amerykaoskich paostw strefy Pacyfiku zaczęły otwierad się na współpracę z Chinami i ZSRR, a potem Rosją. Zabieg ten zmierzał także do zmniejszenia gospodarczej przewagi USA, Japonii i EWG. Splot powyższych uwarunkowao oraz chęd rozwijania współpracy uwypukliła 24 sesja Rady Gospodarczej Strefy Pacyfiku w Guadalajarze (6-8 V 1991 r.). Z kolei manilska konferencja 20 paostw (6—7 VI) podkreśliła, że regionalnego bezpieczeostwa obszaru nie da się zapewnid bez współpracy z wielkimi mocarstwami. Na sesję ministrów spraw zagranicznych ASEAN w stolicy Malezji, Kuala Lumpur (19-21 VII), zaproszono więc nie tylko „partnerów dialogu" tego ugrupowania, tzn. USA, Australię, Kanadę, Nową Zelandie, Japonię, Republikę Koreaoską i EWG, lecz także po raz pierwszy Chiny i ZSRR, które stały się odtąd „partnerami dialogu". Między XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 627 ministrami nie było rozbieżności co do tego, iż nowy lad międzynarodowy powinien charakteryzowad się brakiem wojen, nędzy i głodu, eliminowaniem protekcjonizmu i rozwojem integracji regionalnych. Niepokój wywoływało jednak tworzone przez paostwa zachodnie iunctim między prawami człowieka i ekologią a pomocą dla paostw rozwijających się. Odbyta po tej sesji, również w stolicy Malezji (22-24 VII), konferencja ministrów spraw zagranicznych paostw ASEAN z ich „partnerami dialogu", wypowiedziała się za wzmocnieniem regionalnych struktur politycznych i powiązao gospodarczych. Jednym z zabiegów zmierzających w tym kierunku miało byd zaproponowanie Wietnamowi, Laosowi i Kambodży regionalnej współpracy w ramach dobrego sąsiedztwa, łącznie z podjęciem dyskusji na temat bezpieczeostwa regionalnego. W imię redukowania przewagi USA i odzyskiwania suwerenności Filipiny zawarły z Waszyngtonem nowy traktat o dzierżawieniu bazy morskiej Subic Bay (27 VIII 1991 r.), wymogły zarazem opuszczenie bazy Clark. Gdy wyższa izba parlamentu filipioskiego odrzuciła ratyfikację nowego traktatu, Stany Zjednoczone były zmuszone przekazad również tę pierwszą bazę władzom filipioskim (30 IX 1992 r.). Drugą stronę procesu równoważenia oddziaływao zewnętrznych wyrażało przyjęcie ZSRR do Rady Gospodarczej Strefy Pacyfiku (18 IX 1991 r.). Opór stawiała jedynie Francja, która mimo wezwania Forum Południowego Pacyfiku do zaprzestania prób jądrowych na Polinezji (30 VII 1991 r.) obstawała przy kontynuacji swych doświadczeo. Dopiero zgoda innych mocarstw na moratorium doświadczeo jądrowych spowodowała, że Mitterand wstrzymał próby francuskie na Pacyfiku (5IV 1992 r.). Nie bez wpływu na tę decyzję było izolowanie Francji przez różne gremia tego obszaru, które z reguły zajmowały kompromisową postawę. Ugrupowanie ASEAN uchwaliło zredagowaną w tym duchu deklarację w sprawie spornych dla kilku paostw wysp Spratly, a także uznało Wietnam i Laos za paostwa przyjacielskie (22 VII 1992 r.). Pewien niepokój w stosunkach indonezyjsko-filipioskich wprowadzała sprawa Timoru Wschodniego zagarniętego w 1975 r. przez Indonezję wbrew woli ludności. Islamizowani na siłę Timorczycy znajdowali wsparcie katolickiej ludności Filipin. Na przełomie maja i czerwca 1994 r. w Manilii odbyła się międzynarodowa konferencja pozarządowa w sprawie wyzwolenia Timoru Wschodniego; w trosce o stosunki z Indonezją rząd filipioski utrudnił jednak udział gos'ci zagranicznych. W styczniu 1995 r. pod auspicjami sekretarza generalnego ONZ rozpoczęły się w

Genewie rozmowy indonezyjsko-portugalskie w sprawie uregulowania kwestii Timoru Wschodniego. Następnie ONZ zorganizowała w Salzburgu (24-26IV) konferencję na rzecz pojednania w Timorze Wschodnim, na którą zaproszono przedstawicieli opozycji antyindonezyjskiej. Opór strony indonezyjskiej uniemożliwiał polubowne rozwiązanie. Na wyspie dochodziło do zamieszek; gdy interweniowała armia, padały ofiary. Na początku grudnia 1995 r. ponad 100 młodych mieszkaoców Timoru wdarło się do ambasad Rosji i Holandii w Dżakarcie, domagając się referendum w sprawie niepodległości Timoru Wschodniego. Tego rodzaju protesty powtarzano w innych placówkach. Dzięki interwencjom dyplomatycznym protestującym pozwalano wyjechad z kraju. Natomiast Francja od 1988 r. spotykała się za stołem obrad zarówno na wyspie, jak i w Paryżu ze zwolennikami i przeciwnikami reformy statusu Nowej Kaledonii, zręcznie skłócając adwersarzy (wiosną 1996 r.). W 1994 r. ASEAN postanowiło za przykładem Europy, Ameryki i Afryki zbudowad regionalny system praw człowieka również w Azji. Na początek przystąpiono do opracowania konwencji praw człowieka paostw ASEAN oraz przygotowania systemu instytucjonalnej ochrony podstawowych praw i wolności na wzór europejski. Eksperci z paostw ASEAN spotkali się w Strasburgu (2-8 X 1994 r.) z ekspertami Europejskiej Komisji Praw Człowieka. Dochodzenie do regionalnego systemu ochrony praw człowieka okazało się jednak przedsięwzięciem nie628 zmiernie trudnym, Azja jest bowiem kulturowo i cywilizacyjnie kontynentem najbardziej zróżnicowanym, zaś' ci, którzy mogli wymuszad stosowanie praw człowieka w krajach, w których były one wyraźnie gwałcone, przemilczali je wtedy, kiedy mogły ucierpied na tym ich interesy ekonomiczne. Cóż np. znaczyło ostrzeżenie Clintona, skierowane (16 XI1994) w Dżakarcie do prezydenta Suharto, że dotychczasowe stanowisko władz indonezyjskich w kwestii praw człowieka może zahamowad rozwój stosunków amerykaosko-indonezyjskich, skoro tego samego dnia USA i Indonezja zawarły porozumienie gospodarcze wartości kilkudziesięciu miliardów dolarów1; Podobnie zachowało się ugrupowanie ASEAN, które na posiedzeniu w Dżakarcie (20 VII 1996 r.+ odrzuciło wnioski w sprawie nałożenia na rząd wojskowy Mjanmar sankcji za naruszanie praw człowieka, w imię rozwoju gospodarczego regionu przyznając temu paostwu status obserwatora w swoim gronie. Znacznie trudniejszą okazała się dla paostw strefy Pacyfiku kwestia integracji gospodarczej. Zebrani w Seulu ministrowie spraw zagranicznych i handlu 15 krajów APEC (13-14 XI1991 r.) postanowili konstruowad długofalową strategię gospodarczą. W związku z tym zapowiedzieli przyjęcie do swego grona Chin, Tajwanu i Hongkongu. Australia, która byk inicjatorem APEC, zaproponowała następnie regularne spotkania przywódców paostw tego regionu (8 IV 1992 r.). Z kolei Hongkong stał się gospodarzem pierwszych konsultacji z władzami finansowymi Japonii, Australii, Singapuru i Hongkongu (5-7 V 1992 r.) i zapoczątkował regularną współpracę w tej dziedzinie (zwłaszcza giełd i kursów). Przy okazji zrodziła się propozycjz powołania na wzór zachodniej Grupy 7 nowej organizacji, która mogłaby zajmowad wspólne stanowisko na forum GATT, a także wobec EWG i NAFTA. Uzasadniano to m.in. szybkiir wzrostem obrotów wzajemnych. Tak np. japooski eksport do Australii wzrósł w latach 1982-1991 z 4,6 do 8,7 mld dolarów, gdy w tym samym czasie australijski eksport do Japonii wzrósł z 5,3 dc 14,8 mld dolarów. Ważnym krokiem na drodze do integracji gospodarczej stało się utworzenie przez paostwa ASEAN strefy wolnego handlu. Stawki celne zaczęto obniżad od l stycznia 1993 r. AFTA

(Asean Free Trade Area) miała zachęcid inwestorów do lokowania pieniędzy w należących do niej krajach, a także zwiększyd ich wzajemną wymianę. Zabieg ten okazał się celowy w 1993 r., kiedy z kas „tygrysów" azjatyckich zaczął się odpływ kapitału do Chin, które proponowały inwestorom specjalne warunki. Spotkanie ministrów spraw zagranicznych APEC w Seattle (16—18 XI1993 r.) zwiększyło liczbę członków organizacji do 17, przyjmując do niej Meksyk i Papuę-Nową Gwineę. Wykazało też zainteresowanie tą strefą Waszyngtonu, który nie był w stanie spodkami ekonomicznymi zlikwidowad nadwyżki rosnącej po stronie paostw tej strefy w handlu ze Stanami Zjednoczonymi. Administracja Clintona w czasie „szczytu" paostw regionu Pacyfiku w Seattle (19-20 XI) starała się stosowad pozaekonomiczne formy presji na równoważenie obrotów. Pod wpływem USA i Australii uczestnicy obrad zgodzili się „w duchu otwartości i partnerstwa" na szybkie przekształcenie APEC w strefę wolnego handlu na wzór Unii Europejskiej i NAFTA, aby za tę cenę pomyślnie zakooczyd negocjacje urugwajskiej rundy GATT. Podstawą tendencji integracyjnych był fakt, że w dwierdwieczu 1970-1994 wzrost produkcji w Azji Południowo-Wschodniej osiągnął średni poziom 7,75%, zaś PKB wzrósł w tym regionie 6-krotnie. Od wiosny 1994 r. zaczęto rozmowy na temat rozszerzenia kontaktów między AFTA a Australią i Nową Zelandią, a także poszerzenia strefy AFTA. Wstępne porozumie-j nie negocjatorów APEC (2 VIII 1994 r.) przewidywało rozpoczęcie liberalizacji handlu w tyra gronie w 2000 r. i zbudowanie do 2020 r. strefy wolnego handlu. Następnie ministrowie gospoj darki krajów ASEAN uzgodnili, że porozumienie o znoszeniu stawek celnych zostanie zawartf w 2003 r. Projekt porozumienia o wolnym handlu gorąco poparły Chiny, w trakcie jego przygo XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 629 towao pojawiły się jednak rozbieżności. Australia, Singapur i USA domagały się całkowitego zburzenia barier celnych do 2000 r., podczas gdy Indonezja, Chiny i Japonia obawiały się, że ich gwałtowne usunięcie może zaszkodzid bardzo zróżnicowanej gospodarce tych krajów i dlatego za datę graniczną przyjmowały 2020 r. Ostatecznie „szczyt" 18 paostw APEC w Bogorze zaakceptował ten drugi termin; zapowiedziano w ten sposób utworzenie największej w świecie strefy wolnego handlu, obejmującej ponad 2,2 mld ludzi i 45% wszystkich światowych transakcji handlowych. Jeśli efekty Rundy Urugwajskiej GATT miały dad jej uczestnikom 112 mld USD, to strefa „18" miała im przynieśd 366 mld USD. Następny krok w swych wysiłkach integracyjnych paostwa ASEAN skierowały w stronę Europy. Unia Europejska zaczęła obawiad się wyeliminowania z ważnego i przyszłościowego rynku azjatyckiego. Jej starania o status obserwatora przy APEC zostały odrzucone, lecz ASEAN zaproponował UE wspólne spotkanie szefów paostw i rządów na terenie azjatyckim. Tymczasem pod wpływem nacisków USA oraz w obawie przed konkurencją Unii Europejskiej i NAFTA doroczna konferencja krajów ASEAN w Bandar Seri Begwan na Brunei (29 VII-1 VIII 1995 r.) postanowiła rozpocząd znoszenie taryf celnych już od 2000 r. Jednocześnie przy okazji IV „szczytu" gospodarczego Europa-Azja Wschodnia w Singapurze (21-22IX 1995 r.) przedstawiciele paostw ASEAN tłumaczyli, iż nie należy łączyd handlu ze sprawami społecznymi, zwłaszcza z prawami człowieka. Na „szczycie" APEC w Osace (18-20 XI1995 r.) przywódcy „18" wraz z ministrami handlu i spraw zagranicznych uzgodnili tryb powoływania strefy wolnego handlu. Wypowiedzieli się też za otwartością swego ugrupowania i przeciwko blokowemu podejściu do spraw gospodarczych, reprezentowanemu jakoby przez Unię Europejską. Paostwa ASEAN przystąpiły od stycznia 1996 r. do zamierzonego na półtora roku zliberalizowania usług oraz przyjęcia wspólnych zasad ochrony praw autorskich i praw własności. W

Bangkoku (1-2 III) odbył się „szczyt" paostw strefy ASEAN i Unii Europejskiej. Organizatorzy z góry zapowiadali, że będzie to rozmowa przede wszystkim o handlu, a nie o prawach człowieka. Faktycznie doszło do „wzajemnego uznania" obu ugrupowao i zadeklarowania „nowego partnerstwa". Przyjęta deklaracja „Partnerstwo dla rozwoju" zapowiedziała budowanie zaufania i wzajemnego zrozumienia oraz „promowania fundamentalnych praw w zgodzie z normami prawa międzynarodowego". Postanowiono też wspólnie działad na rzecz zreformowania i demokratyzacji ONZ, odbywad wspólne „szczyty" co dwa lata, organizowadxliczne spotkania w sprawie handlu wzajemnego oraz utworzyd w Singapurze Azjatycko-Europejską Fundację w celu promowania współpracy. Serię spotkao szczegółowych rozpoczęło spotkanie w Bangkoku (7-9 VII), na którym dyskutowano kwestię zwiększenia inwestycji europejskich w krajach azjatyckich. Dało to krajom ASEAN okazję do opracowania w Kuala Lumpur (5 VII) trybu liberalizacji swych przepisów o inwestycjach zagranicznych. Jeśli chodzi o zagadnienia bezpieczeostwa, paostwa ASEAN uznały za potrzebne utworzenie specjalnego forum, w którym uczestniczyliby także „partnerzy dialogu" oraz inne paostwa strefy azjatyckiej (23 V 1993 r.). Na podstawie tego wniosku doszło do utworzenia, pełniącej funkcje doradcze, Rady Współpracy do Spraw Bezpieczeostwa Azji i Pacyfiku (CSCAP), składającej się z przedstawicieli rządów, organizacji pozarządowych i instytucji naukowych. ASEAN zaczęło bardziej interesowad się sprawami wojskowo-strategicznymi, tworząc (na sesji ministrów w Singapurze (24-26 VII 1993 r.) Forum Regionalne ASEAN do spraw bezpieczeostwa i zapowiadając utworzenie neutralnej „strefy pokoju" gwarantowanej przez wszystkie mocarstwa. Pierwsze spotkanie ministerialne ASEAN Regional Forum (ARF) odbyło się w Bangkoku (25-26 VII 1994 r.). Obok szefów dyplomacji paostw ASEAN wzięli w nim udział ministro'('M1 630 wie siedmiu partnerów dialogu oraz Chiny, Laos, Papua-Nowa Gwinea, Rosja i Wietnam, a także przedstawiciel Unii Europejskiej. Zajęli się oni rozładowywaniem napięd wokół Półwyspu Koreaoskiego, Birmy, Kambodży i wysp na Morzu Południowochioskim. Uruchomienie ARF oznaczało sukces dyplomacji australijskiej, która od 1990 r. zmierzała do instytucjonalizacji wielostronnej współpracy w zakresie bezpieczeostwa w regionie Azji i Pacyfiku, aby poszerzyd formułę gospodarczą i zakres uczestników ASEAN. Do dotychczasowych napięd w strefie Azji i Pacyfiku od czerwca 1995 r. doszło nowe, wynikające z zapowiedzi prezydenta Chiraca (13 VI) przeprowadzenia serii próbnych wybuchów atomowych na atolu Mururoa na Pacyfiku. Zapowiedź ta oraz następujące po niej próby wywołały protesty wielu paostw i organizacji, zwłaszcza krajów sąsiadujących z Polinezją Francuską. Obradujące na Fidżi (18 VII) Forum Południowego Pacyfiku postanowiło koordynowad antyfrancuskie działania, aby zmusid Paryż do zaniechania prób. Organizacje konsumentów Nowej Zelandii, Japonii i innych krajów organizowały bojkot francuskich towarów. Protesty organizowali ekolodzy. W 50. rocznice zrzucenia bomby atomowej na Hiroszimę premier Tomi-ichi Murayama wezwał Paryż i Pekin do wstrzymania prób z bronią jądrową. (Po zaskarżeniu Francji przez Nową Zelandie do MTS w Hadze rząd francuski wyraził zdziwienie, dlaczego protesty Australii i Nowej Zelandii przeciwko planowanym próbom francuskim są silniejsze niż przeciwko dokonanej (17 VIII) próbie chioskiej). "Szczyt" ASEAN w Bangkoku (14-15 XII) zajął się tworzeniem w tej części świata dwóch stref - strefy wolnego handlu i strefy wolnej od broni jądrowej. Opowiedziano się na nim za

przyspieszeniem procesu znoszenia barier handlowych i za podpisaniem układu o utworzeniu regionalnej strefy bezatomowej. Drugiego dnia „szczytu" szefowie paostw ASEAN (Indonezji, Malezji, Filipin, Singapuru, Tajlandii, Wietnamu i Brunei) oraz Kambodży, Laosu i Mjanma-ru podpisali układ o utworzeniu takiej strefy. Sygnatariusze zachowali sobie prawo do zezwalania, lub nie, na wpłyniecie do ich portów obcych okrętów, bądź przelatywanie przez ich obszar powietrzny obcych samolotów. Zaapelowali także do mocarstw jądrowych o redukcje zbrojeo i o uznanie nowej strefy bezatomowej. Zastrzeżenia zgłosiły USA i Chiny, gdyż strefa bezatomo-wa objęła tereny ważne dla obu paostw ze względów strategicznych. W imię rozładowywania napięd w strefie Pacyfiku, do czego zmierzał australijski premier Paul Keating, Australia podpisała (25 XII 1995 r.) z Indonezją układ o wzajemnym bezpieczeostwie. Przewidziano w nim pomoc wojskową w razie ataku na jedną ze stron układu przez paostwo trzecie, a także regularne konsultacje w sprawach wojskowych i strategicznych. Układ legitymizował aneksje Timoru Wschodniego przez Indonezję i dlatego był krytykowany przez emigrantów z Timoru i obrooców praw człowieka w wielu krajach. Na początku 1996 r. bogate i dozbrajające się kraje Azji Południowo-Wschodniej rozpoczęły konsultacje na temat utworzenia regionalnego bloku wojskowego, który miałby ułatwiad rozwiązywania wszelkich sporów i konfliktów w regionie, a także stad się nowym elementem równoważenia stosunków w całej strefie. Kiedy Francja dokonała ostatniej próby jądrowej na atolu Fangataufa (28 I 1966 r.), a następnie wespół z USA i W. Brytanią podpisała w Suwie (25 III) protokoły do układu z Rarotonga, zwiększyły się szansę zrównoważenia stosunków i bezpieczeostwa w regionie, co potwierdziły decyzje ARF w Dżakarcie (22 -23 VII) w sprawie nadania statusu partnera dialogu Chinom, Rosji i Indiom oraz przygotowania „kodeksu postępowania" w regionie. Publiczne poparcie władz wojskowych Mjanmaru oznaczało przeciwstawienie się ingerencji w regionie Zachodu z jego koncepcją praw człowieka, a zarazem zapobiegło rzuceniu się władz tego paostwa w objęcia Pekinu. XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji

631

5. Budowa zaufania w Azji Południowej Zakooczenie „zimnej wojny" i polepszenie stosunków między wielkimi mocarstwami stworzyło nowe przesłanki budowy zaufania miedzy paostwami Azji Południowej. Rosnący pragmatyzm polityki chioskiej sprawiał, że Pekin zaczął wycofywad się z popierania skrajnych postulatów Islamabadu i rozwijał rzeczowe stosunki z Indiami. W toku wizyty indyjskiego ministra spraw zagranicznych w Chinach (1-2 II 1991 r.) oba rządy zajęły jednakowe stanowisko w sprawie wojny o Kuwejt oraz postanowiły ożywid wymianę handlową i ustanowid system konsultacji politycznych. Chiny ze zrozumieniem odniosły się do oświadczenia szefa dyplomacji indyjskiej (23 III 1992 r.), że Indie nie podpiszą traktatu NPT do 1995 r. Rozpad ZSRR niepokoił zarówno Chiny jak i Indie, które traciły w ten sposób potężnego sojusznika. Oba mocarstwa azjatyckie zaczęły obawiad się, że usamodzielnienie azjatyckich republik b. Związku Radzieckiego podsyci nacjonalizm licznych w ich paostwach mniejszości. Stary konflikt indyj-sko-chioski o terytorium w Himalajach został zepchnięty na dalszy plan. Delhi przestało ostentacyjnie popierad Tybetaoczyków. Policja indyjska rozpędzała ich demonstracje organizowane z okazji wizyty premiera Li Penga w Indiach (11-15 XII 1991 r.), pierwszej składanej w tym kraju przez szefa chioskiego rządu od 1962 r. Wizyta usankcjonowała normalizację stosunków chiosko-indyjskich, podkreśliła potrzebę współpracy w interesie ich reformujących się gospodarek oraz współdziałania

na rzecz pokojowej stabilizacji stosunków w Azji. Rosja nie chciała zaprzepaścid dorobku stosunków radziecko-indyjskich, chociaż nadała mu inne zabarwienie. Jelcyn oświadczył wręcz w czasie wizyty w Indiach (27-2911993 r.): „Dziś nie ma co dłużej ukrywad, iż w czasach ZSRR polityka współpracy z Indiami była skierowana przeciwko Stanom Zjednoczonym i Chinom" i dodał, że „tego więcej nie będzie". Rosja podpisała z Indiami nowy traktat o przyjaźni i współpracy, pomogła uregulowad sprawę indyjskiego zadłużenia, zagwarantowała dostawy rosyjskiej broni konwencjonalnej i zwiększone dostawy ropy naftowej. Wobec tak jednolitej postawy trzech mocarstw azjatyckich Stany Zjednoczone nie wahały się zmienid swój stosunek do Pakistanu, wspieranego dotąd finansowo i zbrojeniowe przeciwko Indiom. Kiedy wbrew radom Waszyngtonu Pakistan zaczął zdecydowanie zmierzad do budowy arsenału jądrowego, Stany Zjednoczone zareagowały zdecydowanie, żądając od władz pakistaoskich (X 1990 r.) zmiany ich programu nuklearnego. Prezydent Ghulam Ishaą Khan odpowiedział publicznie, że Pakistaoczycy mogą byd biedni, ale nie ugną się pod presją bogatych Stanów Zjednoczonych, gdyż nie pozwala na to honor narodowy. Waszyngton zareagował decyzją zredukowania pomocy finansowej, której Pakistan był trzecim odbiorcą (po Izraelu i Egipcie). Odtąd na stosunkach amerykaosko-pakistaoskich ciążyła kwestia „bomby islamskiej", którą po wojnie o Kuwejt mógłby budowad właśnie Pakistan i Iran. Ten ostatni zabiegał w Indiach o zakup reaktora jądrowego, a Waszyngton nalegał na Delhi, aby takiej transakcji nie dokonad. Zastępca amerykaoskiego sekretarza stanu Reginald Bartholomew został specjalnie wysłany do Indii z propozycją nawiązania rozmów pięciu paostw (Chin, Indii, Pakistanu, USA i ZSRR) w sprawie utworzenia na subkontynencie indyjskim strefy wolnej od broni jądrowej. Rozmowy utknęły wskutek braku akceptacji traktatu NPT przez Indie i Pakistan. Zakooczenie „zimnej wojny" w skali globalnej nie objęło jednak subkontynentu indyjskiego w sposób automatyczny. Stosunki indyjsko-pakistaoskie stanowiły nadal jedyny przypadek, że dwa mocarstwa nie wyzbyły się wzajemnej wrogości, chociaż deklarowały budowę zaufania. Jak trudna była to budowa świadczył fakt, że zawarty w Islamabadzie (XII 1988 r.) dwustronny układ o nieatakowaniu instalacji jądrowych Pakistan ratyfikował dopiero po przeszło 632 trzech latach, a Indie jeszcze nieco później. Trwające między nimi od kilku lat rozmowy na temat zakazu „rozwijania, produkcji, rozmieszczania i użycia broni chemicznej" ciągle nie prowadziły do uzgodnieo. Udało się jedynie zawrzed techniczne porozumienia o budowie zaufania, które po kilku rundach negocjacji i koocowych rozmowach zostały podpisane w stolicy Indii (7 IV 1991 r.). Porozumienia te dotyczyły wzajemnego uprzedzania drugiej strony o własnych manewrach wojskowych oraz unikania naruszania przestrzeni powietrznej sąsiada. Przy okazji postanowiono kontynuowad negocjacje w sprawie ograniczania przemytu narkotyków i delimitacji granicy w rejonie Rann of Kutch. Budowa zaufania była konieczna, ponieważ w maju 1990 r. wzajemna wrogośd w sprawie kaszmirskiej omal nie doprowadziła do wojny jądrowej. Jak ujawniono po dwóch latach, zapobiegła temu mediacja Busha. Starcia w Kaszmirze w łatach 1992 i 1993 niepokoiły inne paostwa. Szacunkowe obliczenia amerykaoskie wskazywały bowiem, że w tym czasie Indie miały możliwośd produkcji już 7-100 bomb atomowych, zaś Pakistan mógł ich wyprodukowad 1520. Obie strony zaczęły lepiej rozumied, że nie wolno dopuścid miedzy nimi nie tylko do otwartej wojny, lecz i do jej prowokowania. Pakistan polecił 30 III 1992 r. siłom bezpieczeostwa

rozpoczęcie budowy kamiennego muru, aby powstrzymad marsz zwolenników oderwania Kaszmiru od Indii. Następnie nie zawahał się nawet użyd armii (25-26 X1992 r.), aby nie dopuścid do przekroczenia granicy przez maszerujących. Podczas intensywnych rozmów w Delhi (17-20 VIII 1992 r.) szefowie dyplomacji obu paostw uzgodnili, że sprawy Kaszmiru nie będą odtąd wnoszone na forum ONZ, lecz dyskutowane na spotkaniach dwustronnych. Podjęli też sprawę zakazu stosowania broni masowej zagłady, ale treści rozmów na ten temat nie ujawnili. Mogło to dowodzid, że obie strony nie tylko miały możliwości produkcji broni jądrowej, lecz i dysponowały już taką bronią. Rozszerzanie się fundamentalizmu muzułmaoskiego po „zimnej wojnie" wpływało zakłócająco na stosunki między muzułmanami i hinduistami w Indiach, zwłaszcza w stanie Uttar Pradesh oraz w Kaszmirze. Tu w 1993 r. znajdowało się w antyindyjskich oddziałach partyzanckich wielu ochotników z zagranicy, w tym popierani dotąd przez Pakistan mudżahedini afgaoscy. Kiedy wojska indyjskie zdobyły (X 1993 r.) okupowany przez separatystów kaszmirskich meczet Hazratbal, ponownie wzrosło napięcie między Delhi i Islamabadem. Oba rządy postanowiły jednak kontynuowad rozmowy nad możliwościami poprawy wzajemnych stosunków. W czasie wizyty w Pekinie Benazir Bhutto zwróciła się do Chin (28 XII 1993 r.) z propozycją podjęcia przez nie roli mediatora w pakistaosko-indyjskim sporze o Kaszmir. Propozycja nie została jednak przyjęta, ponieważ Chiny nie widziały w niej korzyści. Pekinowi zależało przede wszystkim na realizacji, podpisanego w czasie wizyty premiera Narasimhy Rao w Chinach (5-7IX 1993 r.), dwustronnego porozumienia z Indiami, w którym oba paostwa zobowiązały się do pokojowego uregulowania sporu granicznego w Himalajach i redukcji wojsk wzdłuż granicy. Pakistan i Indie różnił nadal spór o Kaszmir, a także kwestia posiadania broni jądrowej. Indie uważały, że problem Kaszmiru nie istnieje, natomiast Pakistan wspierał ruch separatystyczny na tym obszarze i wnosił sprawę do ONZ. Po odroczeniu (III 1994 r.) kolejnej debaty w Komisji Praw Człowieka ONZ w Genewie władze indyjskie zorganizowały dyplomatom wycieczkę do tego regionu, pokazując im to, co uznały za celowe. Latem rząd premier Benazir Bhutto wysłał byłego wielokrotnego ministra, Hamida Nasira Chathy, do paostw europejskich z misją wyjaśnienia sprawy Kaszmiru. Sama premier niebawem oświadczyła (3 VIII), że jej rząd będzie niezmiennie udzielał „moralnego, politycznego i dyplomatycznego wsparcia" tym, którzy domagają się wolności dla Kaszmiru. XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 633 Islamiści kaszmirscy doprowadzali do stard z oddziałami armii indyjskiej, w toku których po obu stronach padały ofiary. Przy okazji takich stard w Charar-e-Sharief, uważanym za święte miasto Kaszmiru, spłonął (11 V 1995 r.) 650-letni meczet, co bardzo wzburzyło muzułmanów. l Rząd Indii, które zacieśniały właśnie stosunki z Zachodem, starł się zmniejszyd napięcie i odrzu-| dc oskarżenia o naruszanie praw człowieka, myśląc o doprowadzeniu tej strategicznie usytuowanej prowincji do takiej autonomii, która nie podważałaby zwierzchnictwa Indii. Delhi odwołało się do mediacji USA, ale natychmiast odezwał się Iran i inne paostwa muzułmaoskie. Obawiano się, że wojna religijna może przerodzid się w gorącą wojnę między Indiami i Pakistanem, ponieważ polubownego rozwiązania nie było widad. Napięcie podsycały rozpowszechniane (m.in. przez byłego premiera) i dementowane przez władze w Islamabadzie informacje o posiadaniu przez Pakistan broni jądrowej. Kojarzono te wieści z faktem, że Pakistan, podobnie jak Izrael i Libia, nie podpisały NPT. Powątpiewano o rzeczywistym zamrożeniu programu badao nad militarnym wykorzystaniem energii jądrowej

przez Benazir Bhutto w 1993 r. Obawiano się też wznowienia po 20 latach indyjskich doświadczeo jądrowych, co doprowadziłoby w regionie do wyścigu zbrojeo i utrudniałoby przyjęcie układu o powszechnym zakazie takich doświadczeo. Szersze otwieranie się Indii na Zachód szło w parze z podtrzymywaniem stosunków z Rosją. Premierzy obu krajów podpisali w Moskwie (30 VI 1994 r.) 10 porozumieo, w tym kilka wojskowych na dostawy sprzętu i uzgodnili sposoby spłaty wzajemnych długów. Rosja zobowiązała się dostarczyd Indiom elektrownię atomową, zaś Indie zobowiązały się pomóc przy modernizacji portu w Noworosyjsku. Podczas rewizyty Czernomyrdina w Delhi (23-24 XII 1994 r.) podpisano 8 kolejnych porozumieo, w tym o sposobach spłacania długów indyjskich, o mechanizmach finansowania wspólnych przedsięwzięd w dziedzinach energetyki, transportu, hutnictwa oraz wydobycia ropy naftowej i gazu. Ministrowie Primakow i Pranab Kumar Mukherjee podpisali w New Delhi (30 III 1996 r.) nowe porozumienia, w tym dotyczące wznowienia „gorącej linii telefonicznej" oraz współpracy w dziedzinie walki z fundamentalizmem, terroryzmem i aktami przemocy ze strony ekstremistów. Stany Zjednoczone, które w 1994 r. dostarczyły Indiom 45% wszystkich inwestycji zagranicznych, w połowie stycznia 1995 r. za pośrednictwem 25 wielkich firm amerykaoskich zawarły kontrakty na kilka miliardów dolarów, głównie w dziedzinach energetyki, transportu powietrznego, telekomunikacji, usług finansowych i produkcji żywności. Do rozwiązania nabrzmiałych kwestii bilateralnych w Azji Południowej nie mogły przyczynid się „szczyty" Stowarzyszenia Współpracy Regionalej Azji Południowo-Wschodniej (SA-ARC) i spotkania szefów dyplomacji paostw członkowskich. Statut tego Stowarzyszenia zakazywał bowiem zajmowania się sprawami bilateralnymi, aby tym większą uwagę koncentrowad na sprawach wielostronnych i wspólnych. W tym wymiarze osiągnięciem regionalnym było podpisanie na „szczycie" SAARC w Bangladeszu (12IV 1993 r.) układu o preferencjach handlowych oraz o zwalczaniu ubóstwa do roku 2002. Przywódcy Malediwów, Bhutanu, Bangladeszu, Indii i Pakistanu na regionalnym „szczycie" w Delhi (2-4 V 1995 r.) uzgodnili przygotowanie porozumienia prowadzącego do obniżenia barier celnych. Potwierdzili też wolę wprowadzenia w życie umowy z 1993 r. zmniejszającej częśd ceł do kooca roku i otwierającej drogę do powstania strefy wolnego handlu. Rząd indyjski uważał, że nowy rynek będzie w stanie znacznie skuteczniej przeciwstawid się protekcjonistycz-nym działaniom paostw wysoko uprzemysłowionych niż poszczególne paostwa regionu. Pierwszą umowę na drodze do regionalnej strefy wolnego handlu paostwa SAARC zawarły (8 XII 634 1995 r.) w ramach umowy handlowej, która zmniejszała stawki celne na ponad dwieście grup towarów i liberalizowała handel regionalny.

6. Następstwa II wojny w Zatoce Perskiej Wojna o Kuwejt wykazała przygniatającą przewagę operacyjną, technologiczną i moralną koalicji 28 paostw nad Irakiem. W fazie przebiegającej pod kryptonimem „Pustynna Tarcza" od (7 VIII 1990 r.) doprowadziła ona do największej od czasów wojny koreaoskiej koncentracji wojsk i sprzętu wojennego. W fazie przebiegającej pod kryptonimem „Pustynna Burza" (17 1-27 II1991 r.) wykazała z kolei dużą szybkośd i skutecznośd działao wojennych, w wyniku których zaborca Kuwejtu poniósł druzgocącą kieskę. Konsekwencje wojny stały się więc dla Iraku tyleż nieoczekiwane co niekorzystne. Główni aktorzy koalicji antyirackiej postarali się podjąd, przy

pomocy ONZ, w sposób skonsolidowany działania przekreślające wszelkie mocarstwowe ambicje Bagdadu. W ślad za asymetrycznością materialną stron wojujących i w związku z tym szybkim przebiegiem wojny (36 dni operacji lotniczych i 4 dni lądowych) ujawniła się asy metry cznośd niekorzystnych dla Iraku bezpośrednich rezultatów wojny. Najwcześniej i najbardziej spektakularnie pojawiły się skutki psycho-społeczne, znajdujące wyraz w bieżącym ukazywaniu widzom i słuchaczom całego świata funkcjonowania nowoczesnej machiny wojennej, rozmiarów i totalnego charakteru zwycięstwa oraz euforii panującej wśród jego głównych aktorów. Usankcjonowanie zwycięstwa przez skonsolidowaną ONZ rodziło nadzieje na zwiększenie jej skuteczności. Wzmogła się fascynacja nowymi technikami wojennymi oraz ekonomiczno-technologiczna ekspansja zwycięzców w obszarze bliskim terenowi wojny. Zarazem pozytywnie weryfikowała ona rodzący się ład międzynarodowy bez rywalizacji supermo-carstw, oparty na nowych mechanizmach konsultacji i współpracy członków Rady Bezpieczeostwa ONZ. W odniesieniu do regionu tendencje Waszyngtonu do proizraelskiego monocentryzmu zastąpił pluralizm, zarówno proizraelski jak i proarabski. Pozwoliło to ochraniad roponośną strefę Zatoki Perskiej przy pomocy wielu paostw arabskich i stworzyło przesłanki pokojowego rozwiązania kryzysu bliskowschodniego. Zwyciężony Irak stal się ze strony ONZ obiektem najdalej idących sankcji. Był zmuszony bezwarunkowo akceptowad kilkanaście rezolucji Rady Bezpieczeostwa, dotyczących rozej-mu, granic, obserwatorów ONZ, zniszczenia i dezaktywacji broni masowego rażenia, a także akceptacji traktatu NPT. Musiał pogodzid się z ustanowieniem przez zwycięskie paostwa (bez rezolucji Rady Bezpieczeostwa) enklaw nadzoru zewnętrznego na obszarze szyickim (na południe od 32 równoleżnika) i kurdyjskim (na północ od 36 równoleżnika). Szczególnie dokuczliwymi były rezolucje ograniczające sprzedaż ropy, zobowiązujące Irak do wypłacenia odszkodowao zagranicznym osobom i podmiotom gospodarczym. Od wejścia w życie rozejmu (13IV 1991 r.) do kooca 1992 r. Irak odwiedziło ponad 20 grup kontrolerów ONZ, którzy zajmowali się wykrywaniem oraz niszczeniem lub neutralizowaniem instalacji mogących produkowad broo masowego rażenia, a także zapasów pocisków SCUD. Mimo prac kontrolerów, z którymi zresztą władze w Bagdadzie dochodziły nie raz do konfliktów, Rada Bezpieczeostwa kilkakrotnie przedłużała embargo, a także objęła stałą kontrolą iracki przemysł zbrojeniowy (11 X 1991 r.). Siły alianckie zostały wycofane z Iraku w połowie lipca 1991 r., zaś „błękitne hełmy" opuściły północny Irak dopiero w czerwcu 1993 r. W tym samym czasie oddziały ONZ obsadziły wyznaczoną dopiero co granicę kuwejcko-iracką. Chociaż Saddam Husajn liczył na łagodniejsze postępowanie USA wobec Iraku po objęciu urzęXXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 635 du przez Clintona, to nowy szef Białego Domu zaakceptował rakietowe ostrzeliwanie instalacji wojskowych na południu Iraku oraz w stolicy tego kraju (VI1993 r.), a następnie bombardowania stanowisk artylerii w północnym Iraku (VIII 1993 r.). Pod naciskiem USA Rada Bezpieczeostwa przejęła rezolucję nr 715, mocą której Irak miał poddad stałej kontroli swój potencjał wojskowy i długofalowe programy zbrojeniowe, co miało byd warunkiem znoszenia sankcji stosowanych wobec niego. Bagdad przyjął te rezolucję (27 XI 1993 r.) i zażądał zniesienia embargo. Jednak Rada Bezpieczeostwa sankcje utrzymała, uzasadniając tę decyzję faktem, że warunki ich złagodzenia, a tym bardziej zniesienia, nie zostały jeszcze spełnione. Irak był nie bez podstaw podejrzewany przez wywiad amerykaoski o potajemną odbudowę arsenałów broni masowego rażenia, zwłaszcza biologicznej i chemicznej. Zarazem wiele

międzynarodowych kompanii naftowych przejawiało zainteresowanie pracą w Iraku po zniesieniu sankcji ONZ, ponieważ większośd kontraktów w Kuwejcie i Arabii Saudyjskiej przechwycili Amerykanie. Rosja po zniesieniu sankcji liczyła na eksport swego uzbrojenia, do którego była przyzwyczajona armia iracka. Waszyngton uzależniał swą zgodę na zniesienie sankcji od akceptacji przez Bagdad rezolucji nr 687 Rady Bezpieczeostwa ONZ, tzn. uznania integralności terytorialnej Kuwejtu, nowego przebiegu granicy iracko-kuwejckiej, przestrzegania praw mniejszości narodowych i religijnych oraz praw człowieka. Wspieranie z zewnątrz irackiej opozycji, aby obaliła Saddama Husajna, nie dało efektu. Nie obaliła też reżimu walka irackich Kurdów przeciwko Bagdadowi, zwłaszcza że ich buntu obawiał się proamerykaoski rząd Turcji, który miał liczną zrewolucjonizowaną mniejszośd kurdyjską. Ze swej strony Iran roztoczył opiekę nad jedną z dwóch zwalczających się w Iraku frakcji kurdyjskich (Barzani i Talabani). 10 października 1994 r. miała rozpocząd się kontrola kluczowych irackich ośrodków wojskowych, fabryk i urządzeo militarnych, przygotowana w ciągu 11 miesięcy przez Specjalną Komisję Narodów Zjednoczonych (UNSCOM) pod przewodnictwem Rolfa Ekeusa. Tymczasem 3 października wojska irackie rozpoczęły marsz w kierunku granicy z Kuwejtem. Waszyngton zagroził uderzeniem prewencyjnym i zaczął odbudowywad antyiracką koalicję. Główni sojusznicy USA opowiedzieli się po stronie Waszyngtonu. Mediacja Kozyriewa doprowadziła do obietnicy uznania Kuwejtu przez prezydenta Iraku w zamian za zniesienie embarga na eksport ropy irackiej. Waszyngton nie zgodził się na ten kompromis i Irak wycofał wojska od granicy z Kuwejtem. Po udanej operacji na Haiti Clinton mógł więc pochwalid się kolejnym sukcesem międzynarodowym. Co więcej, USA udało się przeforsowad (15 X) jednogłośnie przyjętą rezolucję nr 949. Rady Bezpieczeostwa ONZ potępiającą Irak za wojskową prowokację przy granicy z Kuwejtem. Kompromis Kozyriewa z Husajnem pozostawił jednak ślad. Wicepremier Tarik Aziz przekazał (8 XI) w Moskwie Kozyriewowi list prezydenta Iraku do prezydenta Rosji, zapowiadający gotowośd uznania suwerenności i integralności Kuwejtu w jego aktualnych granicach, jeśli uznanie takie zatwierdzi iracki parlament, Rada Rewolucji i kierownictwo rządzącej partii BAAS. Irackie Zgromadzenie Narodowe przegłosowało (10 XI) uznanie Kuwejtu i zgotowało owację obecnemu na sali Kozyriewowi. Rada Dowództwa Rewolucji wydała odpowiednie oświadczenie z podpisem Hussajna. W ten sposób Irak zrealizował rezolucję nr 833 Rady Bezpieczeostwa, a dyplomacja rosyjska odniosła pewien sukces, chociaż Rada Bezpieczeostwa w 4 dni później stwierdziła, że nie zaistniały jeszcze warunki do zniesienia sankcji. Rosyjskie oddziaływanie na ten region nieco wzmocniła wizyta Czernomyrdina (19-24 XI) w Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Omanie, której pokłosiem były liczne transakcje gospodarcze i zbrojeniowe. Od początku 1995 r. Irak donosił o usunięciu zniszczeo wojennych w instalacjach naftowych i o gotowości rozpoczęcia eksportu ropy po zniesieniu sankcji. Odrzucenie przez •'nr 636

Bagdad danej mu możliwości eksportu do sumy 1,6 mld USD odbiło się dużym niedoborem żywnos'ci i leków. Za złagodzeniem sankcji wypowiadały się teraz Rosja , Francja i Chiny, jednak nadal sprzeciwiały się USA i W. Brytania, toteż Rada Bezpieczeostwa cyklicznie sankcje

przedłużała. Dopiero rezolucja 986 (14 IV) zezwoliła Irakowi ze względów humanitarnych na sprzedaż ropy o wartości 2 mld USD w ciągu 6 miesięcy, ale po dokonaniu przygotowao organizacyjnych (specjalne konto, uzgodnione rozdzielanie, określone cele wydatkowania zysków i kontrola międzynarodowa). Bagdad uznał rezolucje za „naruszającą suwerennośd Iraku", a Zgromadzenie Narodowe odrzuciło ją (25 IV). Bagdad chciał jednak udowodnid swą dobrą wole i przekazał UNSCOM (6 VIII) kilkusetstronicowy raport na temat własnego programu broni biologicznej, co było ostatnią przeszkodą w zniesieniu embarga na eksport ropy. Raport dowodził, że Irak dysponował w przeszłości dużym arsenałem broni bakteriologicznej, która miała byd użyta w razie ataku atomowego na Bagdad. Zorganizowano referendum (16 X) za prezydenturą Saddama Husajna oraz zapowiedziano budowanie paostwa konstytucyjnego. Wreszcie w styczniu 1996 r. Bagdad przekazał sekretarzowi generalnemu ONZ zgodę na rozmowy na temat rezolucji nr 986 możliwie najszybciej. Zorganizowano też pierwsze od 1989 r. wybory parlamentarne (24 III 1996 r.), które były jednak osłoną dla rządów autorytarnych nie łagodzących swego drastycznego kursu w polityce wewnętrznej. Prowadzone od początku lutego negocjacje pomiędzy ONZ a Irakiem w sprawie eksportu ropy naftowej zakooczyły się (20 V) przyjęciem przez władze irackie warunków ONZ, co miało nieco poprawid dramatyczny stan zaopatrzenia w żywnośd i medykamenty. Powstała możliwośd wprowadzania codziennie na rynek światowy 700 tyś. baryłek irackiej ropy w ciągu pół roku (do napaści na Kuwejt było to 3 min baryłek). Pod wpływem ukorzenia się Iraku i dla własnych korzyści sąsiednia Turcja wysłała do Bagdadu (27 V) specjalistów, którzy omówili z Irakijczykami szczegóły naprawy i otwarcia ropociągu przebiegającego przez Turcję do Morza Śródziemnego. Uzgadnianie trybu realizacji umowy z 20 maja przedłużało się, ponieważ USA żądały, aby sprzedaż ropy zatwierdzał sam UNSCOM (a nie eksperci naftowi) oraz aby kontrolował on zakupy (gdyż władze Iraku planowały zakup komputerów i towarów luksusowych). Największe zainteresowanie ropą iracką wyraziły paostwa azjatyckie i Ukraina. Długotrwałe ubezwłasnowolnienie Iraku przez ONZ i związana z tym arogancja USA wywoływały niezadowolenie i niepokój części krajów islamskich. Najgłośniej zaczai wypowiadad się na ten temat główny antogonista ideologiczny Waszyngtonu w tej strefie - Teheran. Już w sierpniu 1991 r. Iran określał rezolucje Rady Bezpieczeostwa w sprawie ograniczania eksportu ropy i niszczenia broni irackiej jako gwałcenie prawa międzynarodowego, przekształcanie Iraku w kraj mandatowy i uległośd wobec USA. Jednocześnie Islamska Republika Iranu starała się ożywid stosunki z sześciu krajami Zatoki Perskiej: Arabią Saudyjską, Bahrajnem, Kuwejtem, Omanem, Katarem i Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi. Chodziło o to, aby nie dopuścid na tym obszarze do dominacji wpływów zachodnich, a także pośredników Zachodu, do których Teheran zaliczył zwłaszcza egipskiego prezydenta Hosni Mubaraka. Dlatego bezpośrednio po wizycie szefa paostwa egipskiego wybrał się do tych krajów iraoski minister spraw zagranicznych Ali Akbar Welajati (V 1993 r.). Motywy antyamerykaoskie nie były w stanie zatrzed ideologicznych kontrowersji między Teheranem a Bagdadem. Ich wyrazem było wspieranie organizacji opozycyjnych wobec rządów drugiej strony; samoloty iraoskie zbombardowały nawet na terytorium Iraku bazy iraoskiej organizacji opozycyjnej Święci Bojownicy Ludu (25 V 1993 r.). Gdy w 1995 r. pojawiła się szansa zniesienia zakazu eksportu ropy irackiej, Rada Współpracy Paostw Zatoki na dorocznej konferencji w Riadzie (19 II) poświęciła wiele uwagi problemowi utrzymania cen na ten surowiec i skrytykowała kraje członkowskie OPEC za

XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 637 przekroczenie ustalonych norm jego wydobycia. Na „szczycie" w Maskacie (5-6 XII) przywódcy „szóstki naftowej" opowiedzieli się za integrowaniem „potencjałów ludzkich, wojskowych, politycznych i gospodarczych", aby wspólnie przeciwstawiad się terroryzmowi zagrażającemu stabilności ich monarchii. Ich zdaniem, proces pokojowy na Bliskim Wschodzie powinien był usunąd „przyczyny przemocy i ekstremizmu" oraz przyczynid się do „rzeczywistego postępu" w rokowaniach Izraela z Syrią i Libanem. Nie byli jednak jednomyślni w stosunku do Iraku i Iranu. Kontrolując 45% światowych zasobów ropy monarchie naftowe chciały w spokoju planowad inwestycje i zwiększad dochody przynajmniej o 10% rocznie (jak w 1995 r,). W imię owej stabilności przedstawiciele Arabii Saudyjskiej i Jemenu podpisali w Mekce (26II) memorandum w sprawie swego 60-letniego sporu granicznego. Główną silą nacisku na Iran w strefie Zatoki były USA. Wiosną 1995 r. Waszyngton oskarżył Teheran o rozmieszczenie broni chemicznej w rejonie Zatoki. Efektem były m.in. nowe kontrakty z monarchiami naftowymi na broo amerykaoską. Wobec amerykaoskiego embarga na Iran (6 VI) i wycofania się amerykaoskiej firmy Conoco jej miejsce zajął francuski koncern Total, który zawarł największą od rewolucji islamskiej w 1979 r. umowę na badania, zagospodarowanie złóż ropy i uruchomienie jej wydobycia na iraoskich wodach w Zatoce Perskiej. Rosja nie zawahała się zawrzed z Iranem (29 XII) 10-letniego planu o współpracy wojskowej i gospodarczej, o co Waszyngton miał nie skrywane pretensje (zwłaszcza o udział w budowie elektrowni jądrowej, co mogło przyspieszyd wejście fundamentalistów w posiadanie broni atomowej). Ożywienie fundamentalizmu islamskiego po wojnie o Kuwejt oraz usamodzielnienie się islamskich republik byłego ZSRR uaktywniło działania Teheranu także w kierunku północnym, gdzie napotykały one konkurencję ze strony Ankary. Iran uznał, że dobrą okazją do rozszerzenia swych oddziaływao będzie uruchomienie Organizacji Współpracy Gospodarczej (Iranu, Pakistanu i Turcji), która formalnie istniała od 1985 r., ale nie przejawiała aktywności. Z inicjatywy iraoskiej doszło więc do pierwszego „szczytu" tej organizacji w Teheranie (16-17 II1992 r.). Obietnicami współpracy gospodarczej udało się jeszcze przed „szczytem" przyciągnąd nowe paostwa: Azerbejdżan, Uzbekistan i Turkmenistan. W trakcie obrad przyjęto także Tadżykistan i Kirgistan (Kazachstan zadeklarował się jako obserwator). W rozszerzonym składzie organizacji szansę jej ideologicznego wykorzystania przez Iran malały, gdyż nowi członkowie skłaniali się ku proponowanym przez Turcję bardziej pragmatycznym działaniom ekonomicznym. Rachuby Teheranu na wsparcie Kabulu po przyjęciu do organizacji Afganistanu były mało realistyczne ze względu na przedłużającą się tam wojnę domową. Natomiast zgłoszona przy okazji „szczytu" teheraoskiego inicjatywa iraoska, zmierzająca do utworzenia ugrupowania paostwa strefy Morza Kaspijskiego, pozostała kwestią otwartą. USA były również świadkiem rozszerzania powiązao Iranu z poradzieckimi republikami Azji Środkowej. Na spotkaniu przywódców paostw członkowskich Organizacji Współpracy Gospodarczej w Aszchabadzie (14 V 1996) Iran wraz z Turkmenią i Kazachstanem podpisał porozumienie o współpracy w budowie magistrali kolejowej łączącej Kazachstan z portem Ab-bas w Iranie. Uzupełnieniem tego porozumienia stała się efektowna umowa celna, którą podpisały (7 VII 1966) Chiny, Kazachstan i Kirgistan, aby ułatwid handel wzdłuż legendarnego Jedwabnego Szlaku (zwłaszcza w zakresie dokumentów i wiz). Nadzieje fundamentalistów islamskich na sukcesy w rejonie Środkowego Wschodu wzrosły po uzgodnieniach szefów dyplomacji USA i ZSRR w Houston (10 XII 1990 r.), iż oba mocarstwa wstrzymają pomoc wojskową dla wszystkich stron konfliktu w Afganistanie. Zobowiązania takiego

nie podjęły jednak paostwa islamskie, które nadal udzielały pomocy siłom opozycji (zwłaszcza Iran, Pakistan i Arabia Saudyjska). Po wojnie o Kuwejt chciały one doprowadzid nie tylko 638

', lecz i zastąpienia go podporządkowanymi sobie polityka mr\"7rM-»c»i «,-x-*,„„_. lir ft ».„-__ L J ONZ zwrócił się do stron konfliktu nm„

" m°CarStW Sekretarz ^^^

rzecz pojednania ugrupowao partyzanckich nie doprowadziły do wygaszenia waSk miedzy mim. W takiej sytuacji Waszyngton i Moskwa uzgodniły (IX 1991 r.) ostateczne przerwanie dostaw broni dla sil rządowych i partyzantów afgaoskich, co wprowadziły od l 1 1992 r. W pięd dni później do Kabulu przybył specjalny wysłannik sekretarza generalnego ONZ, Benon Sevan, który zaczął omawiad kwestie związane z wprowadzaniem w Afganistanie majowego planu pokojowego. Mediacja ONZ pozwoliła Boutrosowi Ghali oświadczyd w Genewie (10 IV 1992 r.), że strony konfliktu afgaoskiego porozumiały się w sprawie utworzenia w stolicy kraju Wstępnej Rady Przejściowej (15 osób), która niezwłocznie przejmie władzę w paostwie. Ghali zapowiedział też zwołanie międzynarodowej konferencji dla pokojowego uregulowania problemu afgaoskiego. Po tygodniu prezydent Nadżibullah został odsunięty od władzy za próbę ucieczki z kraju i znalazł schronienie w biurze misji ONZ. Jednocześnie Benon Sevan os'wiadczył, że wkroczenie mudżahedinów do Kabulu nie powinno przeszkodzid realizacji planu ONZ. W kwietniu 1992 r. stolice wszystkich prowincji Afganistanu przeszły w ręce mudżahedinów, najczęściej na zasadzie porozumienia z garnizonami rządowymi. Na tle przygotowao do opanowania Kabulu pogłębiły się jednak i zaostrzyły podziały w szeregach opozycji. Wojna przeciwko rządowi zaczęła przeradzad się w wojnę między głównymi formacjami jego przeciwników - Wspólnotą Islamu pod przewodem otwartego na Zachód Tadżyka, szyity Ahmada Sza-ha Masuda, oraz Partią Islamską odrzucającego cywilizację zachodnią Pusztuna, sunnity Gulbuddina Hekmatiara. Mimo porozumienia w sprawie utworzenia Rady Tymczasowej (24 IV), która miała sprawowad władzę w ciągu dwóch miesięcy, nie udało się uniknąd konkurencyjnych walk przy zdobywaniu Kabulu. Plan ONZ zawisł w próżni. Nie pomógł apel sekretarza generalnego ONZ do wojujących stron o zawieszenie broni, ogłoszenie powszechnej amnestii i poszanowanie praw człowieka (26 IV). Iran zaczął popierad formacje tadżyckie i uzbeckie oraz wszystkie niepusztuoskie mniejszości narodowe, podczas gdy Pakistan i Arabia Saudyjska udzielały pomocy Pusztunom. Patroni przywódców ugrupowao wpływali na ich przetargi w sprawie składu Rady Tymczasowej, która objęła władzę w Kabulu (28 IV), rozwiązała partię Watan i parlament. Na zmianę rządu w Afganistanie pierwsza zareagowała Rosja. Kozyriew znalazł się w Kabulu (13 V 1992 r.) i zadeklarował, że „Rosja chce otworzyd nową kartę w stosunkach z Afganistanem". Tuż za nim przybyły 3 samoloty transportowe, które przywiozły 80 ton mąki i lekarstw. Minister rozpoczął rozmowy na temat powrotu przetrzymywanych przez mudżahedinów jeoców XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji

639

radzieckich. Rosja szczególnie obawiała się ekspansji fundamentalizmu islamskiego na teren byłych republik ZSRR w Azji Środkowej, zwłaszcza Tadżykistanu, gdzie już toczyła się zbrojna walka o władze. Chociaż Masud i Hekmatiar uzgodnili w Peszawarze (25 V), że zaprzestaną wzajemnych aktów wrogości i wycofają swoje siły z Kabulu, walki nie ustawały. W sierpniu 1992 r. osiągnęły one fazę ocenioną przez obserwatorów jako najkrwawszą na tle ostatnich lat wojny, które nie pochłonęły w stolicy tylu ofiar. Kiedy rozpoczął się powrót setek tysięcy uchodźców z Pakistanu i Iranu, wzmógł się exodus dziesiątek tysięcy cywilnej ludności z Kabulu. Różne ambasady ewakuowały personel. Zabiegi Pakistanu nie przyniosły skutku; wbrew kolejnym rozejmom (29 VIII i 20IX) walki były wznawiane. Nawet decyzje Wielkiego Zgromadzenia przywódców plemiennych i wojskowych (Szury) w sprawie ustabilizowania na dwa lata prezydentury Burhanuddina Rabbaniego, powołania parlamentu, zjednoczenia sił zbrojnych i islamizacji kraju (30 XII 1992-3 11993 r.) nie powstrzymały frakcji Hekmatiara przed ostrzałem stolicy. Rząd centralny okazywał się wobec przedłużającej się wojny domowej bezsilny. Agendy ONZ nie były w stanie przystąpid do realizacji programu odbudowy, a niektórzy członkowie misji ONZ ginęli w zasadzkach fundamentalistów. Bogate paostwa muzułmaoskie traciły zainteresowanie Afganistanem. Apel Boutrosa Ghali w sprawie zbiórki 185 min dolarów na program pomocy dla powracających uchodźców afgaoskich spotkał się z nikłym odzewem. Eksperci ONZ oceniali, że bez pomocy zewnętrznej ludnośd Afganistanu, z którego pochodziło około 40% światowej produkcji heroiny, będzie zmuszona jeszcze więcej zajmowad się uprawą i produkcją narkotyków. Islamizacja Afganistanu sprawiła, że nie mógł on byd wykorzystywany przez Indie w rywalizacji z Pakistanem, który ze swej strony chciał byd promotorem pojednania różnych frakcji islamskich. Występujący w roli mediatora premier Pakistanu Nawaz Szarif zaprosił prezydenta Rabbaniego i Hekmatiara do Islamabadu na rozmowy (2-7 III 1993 r.). W rezultacie przywódcy ośmiu ugrupowao mudżahedinów, wśród nich dwaj główni antagoniści, zawarli porozumienie pokojowe. Na zasadzie kompromisu przewidywało ono przedłużenie o 18 miesięcy kadencji Rabbaniego i powierzenie stanowiska premiera Hekmatiarowi, jak również utworzenie Rady Obrony. Nie zdołano porozumied się ani w sprawie podziału tek ministerialnych, ani wyborów powszechnych. Sygnatariusze porozumienia udali się następnie do Mekki, gdzie prócz modłów uściślali otwarte elementy ugody (11 III 1993 r.) i zostali przyjęci przez króla Fahda, który również złożył podpis na porozumieniu islamabadzkim w charakterze gwaranta i zadeklarował udzielenie Afganistanowi pomocy w odbudowie kraju. Rzecz znamienna, że po zawarciu porozumienia Rabbani powrócił do Kabulu, zaś wyznaczony na premiera Hekmatiar nie zdecydował się na przyjazd do stolicy i pojechał do Dżalalabadu. Walki między frakcjami i klanami w Kabulu oraz na prowincji trwały, a porozumienie islamabadzkie nie było przestrzegane. W roli mediatora znowu zaczął występowad Teheran, ale na rozdrobnionej scenie afgaoskiej także jego wysiłki okazały się bezowocne. Po dwóch miesiącach Islamabad ponownie zaprosił zantagonizowanych przywódców afgaoskich, którzy podpisali rozejm (19 V 1993 r.) i zobowiązali się przestrzegad go w ciągu dwóch miesięcy. Dopiero wtedy Hekmatiar był w stanie utworzyd rząd, ale jego inwestytura odbyła się poza stolicą. Islamski rząd Afganistanu zaczął wspierad fundamentalistyczne tendencje w Tadżykistanie, na którego posterunki graniczne napadali afgaoscy mudżahedini i tadżyccy islamiści. Po zabiciu 26 rosyjskich żołnierzy straży granicznej (14 VII 1993 r.) Moskwa zdecydowała się stanąd „z całą mocą" w obronie swoich żołnierzy; parlament rosyjski upoważnił wojska stacjo-

nujące w Tadżykistanie do użycia siły na granicy tadżycko-afgaoskiej. W Rosji uznano bowiem 640 Tadżykistan za wysunięty bastion obrony islamskich krajów WNP przed wojującym fundamentalizmem. Wojska rosyjskie dokonały masowego ostrzału wsi położonych po stronie afgaoskiej, a także zaczęły intensywniej pomagad Duszanbe w tworzeniu tadżyckiej armii narodowej, aby nie wciągnąd Rosji w „drugą wojnę afgaoską". Dla wsparcia Duszanbe przeciwko fundamentalistom dyplomacja rosyjska rozwinęła konsultacje z pozostałymi republikami islamskimi WNP, a wojska rosyjskie udzielały pomocy oddziałom rządowym. Pod wpływem tych działao rząd tadżycki zwrócił się do Kabulu o mediację w konflikcie z opozycją islamskąy która miała poparcie afgaoskiego premiera Hekmatiara. Propozycję taką rząd tadżycki przedstawił w trakcie rozmów ministrów spraw zagranicznych obu paostw w Duszanbe (9-14 VIII 1993 r.). Do rzeczywistej mediacji nie mogło dojśd, ponieważ rząd afgaoski nie chciał zagwarantowad, iż nie dopuści do atakowania granicy przez afgaoskich mudżahedinów, podczas gdy rząd tadżycki zapowiadał ograniczenie się do działao we własnej obronie. W związku z tym Moskwa ostrzegła Kabul (15 VIII) przed rozszerzaniem operacji zbrojnej opozycji tadżyckiej wespół z jednostkami. medżahedinów afgaoskich na granicy tadżycko-afgaoskiej. Za tym ostrzeżeniem poszły bombardowania przygranicznych rejonów Afganistanu, skąd fundamentaliści dokonywali wypadów na Tadżykistan. Granica afgaosko-tadżycka ciągle znajdowała się w ogniu, chociaż w czasie wizyty w Kabulu (8IX) minister Kozyriew uzgodnił z Hekmatiarem, że oba paostwa pozostaną neutralne wobec wojny domowej w Tadżykistanie. Tymczasem Hekmatiar, który nie zdołał opanowad Kabulu, szukał poparcia w Lslamabadzie i Teheranie. Po kilku tygodniach iraoski prezydent Ali Akbar Haszemi-Rafsandżani oświadczył w czasie pobytu w Ałma-Acie (25 X), że Iran będzie prowadził mediacje zgodnie z porozumieniem zawartym z Uzbekistanem, który był przeciwny przenikaniu mudżahedinów afgaoskich do Tadżykistanu. W rzeczywistości spotkania szefów paostw Afganistanu i Tadżykistanu, inspirowane przez mediatorów zewnętrznych, nie przerwały jednak stard granicznych, chod obie strony deklarowały wolę normalizacji stosunków wzajemnych (VIII i XII 1993 r.). Władze afgaoskie coraz mniej panowały nad sytuacją na granicy północnej, ponieważ Kabul i cały kraj z rokiem 1994 wchodziły w nową fazę okrutnych walk między poszczególnymi ugrupowaniami i klanami. Inne paostwa widziały w Afganistanie czynnik destabilizacji stosunków na Środkowym Wschodzie. W drugiej połowie kwietnia 1994 r. w Afganistanie przebywała misja mediatorów ONZ, która przeprowadziła rozmowy z przywódcami zwalczających się ugrupowao i klanów, aby doprowadzid do trwałego pokoju. Nie udało im się jednak skłonid ich do kompromisowego zakooczenia wojny. W związku z tym Rada Bezpieczeostwa ONZ wezwała (12 VIII) strony wojny domowej do zakooczenia walk, a inne paostwa do zaprzestania dostaw broni; apel pozostał bez skutku. Wtedy pod patronatem ONZ zebrano na terenie Pakistanu tzw. niezależnych przywódców afgaoskich, którym prezydent Rabbani przekazał oświadczenie, iż gotów jest podad się do dymisji, jeśli władzy w Kabulu nie zagarnie frakcja premiera Hekmatiara. W odpowiedzi konkurent nasilił działania zbrojne. Od jesieni 1994 r. w toczących się walkach sukcesy zaczęli odnosid Talibowie (oddziały islamskiej milicji studenckiej), rekrutujący się głównie z sunnitów mniejszości pasztuoskiej. Ich ofensywa na Kabul nasiliła się właśnie wtedy, kiedy miało dojśd do realizacji'planu emisariusza ONZ, tunezyjskiego ministra spraw zagranicznych, Mahmuda Mestiri, przewidującego prze-

kazanie dotychczasowych funkcji paostwowych (20II) grupie „osób neutralnych" i przedstawicielom 9 partii, które uczestniczyły w wojnie antyradzieckiej (1979-1989). Jednocześnie miało byd wprowadzone ogólne i trwałe zawieszenie broni. Talibowie generalnie akceptowali plan, ale nie chcieli uczestniczyd w nowym organizmie paostwowym wraz ze „złymi muzułmanaXXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 641 mi". Misja Mestiriego (20II) nie przekonała ich w czasie spotkania do przyjęcia planu pokojowego. Stopniowo okazywało się, że fundamentaliści studenccy byli wspierani przez Pakistan, a także USA zainteresowane pozbyciem się formacji Hekmatiara, związanej z terroryzmem iraoskim i handlarzami narkotyków z Pakistanu. Tymczasem Teheran zaczął wspierad Rabbaniego. Talibowie nie zdołali zdobyd Kabulu, lecz odrzucili oferty misji mediacyjnych ONZ i Iranu, powtarzając żądanie ustąpienia Rabbaniego. Ich nowa ofensywa na stolicę na początku 1995 r. załamała się, chociaż zdobyli południowe części kraju. W tej sytuacji Tadżykowie z formacji Rabbaniego zaczęli porozumiewad się z Pusztunanii z formacji Hekmatiara. Długie negocjacje doprowadziły do podpisania między nimi (24 V 1996 r.) 6-punktowego układu pokojowego. Przewidziano w nim ustrój oparty na kanonach islamu, utworzenie wspólnego rządu tymczasowego oraz wspólnej „armii islamskiej". Obaj dotychczasowi konkurenci postanowili zjednoczyd się przeciwko Talibom, co mimo zobowiązania do przywrócenia pokoju oznaczało wojnę, gdyż okopani na wzgórzach wokół stolicy Talibowie nadal ostrzeliwali Kabul. Drugim czynnikiem destabilizacji w tym rejonie stalą się antykurdyjska polityka kilku paostw po wojnie o Kuwejt. Ten góralski naród, od dwóch wieków walczący o niepodległośd, był ciągle dyskryminowany przez paostwa, między które był podzielony: Turcję (10-12 min), Irak (4 min), Iran (8 min) i Syrię (l min). Po zwycięskiej wojnie z Irakiem stratedzy amerykaoscy chcieli obalid od wewnątrz system władzy prezydenta Saddama Husajna i różnymi obietnicami podsycali bunt Kurdów przeciwko rządowi irackiemu. Kiedy Kurdowie byli masakrowani przez wojska irackie, administracja amerykaoska milczała wespół z tymi rządami, które miały do czynienia w swoich paostwach z mniejszością kurdyjską. Powodzenie Kurdów irackich groziło bowiem powstaniem ich braci w pozostałych krajach. Dlatego z ich stolic rozlegały się od wiosny 1991 r. jedynie apele o pomoc międzynarodową dla uchodźców kurdyjskich z Iraku. Londyn i Bonn wzywały Ankarę i Teheran do otwarcia dla nich swych granic. Z międzynarodowego osłabienia Iraku skorzystali jednak przywódcy kurdyjscy: Dżalal Talabani na czele Patriotycznej Unii Kurdystanu oraz Masud Barzani na czele Kurdyjskiej Partii Demokratycznej. Udało im się wynegocjowad w Bagdadzie (24 IV 1991 r.) porozumienie, które nie tylko kooczyło powstanie kurdyjskie w Iraku, lecz i gwarantowało Kurdom realizację układu o autonomii z 1970 r., wolne wybory, porzucenie polityki arabizacji, powrót licznych uciekinierów kurdyjskich oraz odbudowę około 4 tyś. wsi i miasteczek kurdyjskich. Porozumienie to zostało odebrane we wszystkich skupiskach Kurdów jako przesłanka tworzenia własnego paostwa, również w paostwach sąsiednich zachęcając mniejszości kurdyjskie do domagania się autonomii. Pod osłoną wojsk koalicji antyirackiej Kurdowie zorganizowali pierwsze demokratyczne wybory do Kurdyjskiego Zgromadzenia Narodowego (19 V 1992 r.), w którym partie Talabaniego i Barzaniego zdobyły po 50 miejsc. Również w rządzie (bez resortów spraw zagranicznych i obrony) zapewniono równowagę. Usytuowane w milionowym Irbilu władze napotykały jednak trudności zarówno ze strony Bagdadu, jak i stolic zachodnich. Starały się na początek tworzyd własną administrację oraz organizowad oświatę, służbę zdrowia i system po-

bierania podatków. Bez skutku domagały się, aby ich obszar wyłączyd spod sankcji nałożonych przez ONZ na Irak. Turcja, na obszarze której ożywiła się aktywnośd partyzantki Kurdyjskiej Partii Pracy, dążącej do utworzenia niepodległego paostwa kurdyjskiego we wschodniej Turcji, wzmogła od początku 1992 r. wojskowe pacyfikacje tych terenów. Od sierpnia starcia koncentrowały się na pograniczu turecko-iraoskim. Od połowy września rozpoczęło się anty kurdyjskie współdziałanie wojsk tureckich i iraoskich. Od października tureckie rajdy na iracki Kurdystan po642 wodowały coraz więcej ofiar, a jednocześnie Kurdowie podejmowali coraz więcej akcji w rdzennej Turcji. Turcja, Iran i Syria zaczęły obawiad się kurdyjskich haseł utworzenia federacyjnego paostwa kurdyjskiego; szefowie ich dyplomacji spotykali się w Damaszku (XI1992 r. i II1993 r.), aby radzid nad sposobami przeciwdziałania tym hasłom. Podejmując z Iraku hasło federalizmu Kurdyjska Partia Robotnicza przed świętem kurdyjskiego Nowego Roku (21 III 1993 r.) zaproponowała władzom tureckim zaniechanie walk, jeśli zaakceptują one legalizację organizacji kurdyjskich, zniosą stan wyjątkowy w Kurdystanie tureckim i zgodzą się na przekształcenie Turcji w federacje turecko-kurdyjską. Po odrzuceniu propozycji przez Ankarę przedstawiciele tej partii zapowiedzieli (27 III 1993 r.) „totalną wojnę przeciwko tureckim władzom centralnym" i ich ekspozyturom. Wojna ta nasiliła się w Turcji oraz w wielu miastach Europy. W Niemczech (VI1993 r.) odbywały się demonstracje Kurdów i kontrdemonstracje Turków. W samej Turcji wojna spowodowała wiele ofiar, porwania turystów oraz masowe ucieczki Kurdów z osiedli, które były często ostrzeliwane przez wojska tureckie. Do stard z Kurdami dochodziło także na granicy turecko-iraoskiej; oba paostwa uzgodniły umocnienie współpracy sił bezpieczeostwa (19 X 1993 r.). Prezydent Turcji przypisywał istnienie kwestii kurdyjskiej trudnym warunkom życia w południowo-wschodniej Anatolii. W przeddzieo wizyty w Polsce w wywiadzie dla „Rzeczypospolitej" (2 XI 1993 r.) Sulejman Demirel powiedział: „Jednośd i integralnośd paostwa to rzecz święta i nie podlega żadnej dyskusji. Turcja jest dostatecznie silna, by uporad się z terroryzmem. I nie brak nam determinacji". Czy jednak bojownicy o niepodległośd to tylko terroryści? Wiosną 1994 r. nasiliły się walki i coraz więcej Kurdów ginęło od kuł żołnierzy tureckich. Ofensywa turecka spowodowała ucieczkę wielu tysięcy Kurdów do Iraku. Rząd w Ankarze doprowadził do odebrania 6 kurdyjskim deputowanym immunitetów poselskich za „separatyzm i zamach na integralnośd paostwa", a następnie wytoczył im (3 VIII) proces, w którym zostali skazani na 15 lat więzienia. Syria, Iran i Turcja podjęły w Damaszku (21 VIII) rozmowy na temat wspólnego stanowiska wobec problemu kurdyjskiego. Do gwałtownych demonstracji i stard doprowadzali Kurdowie we Francji i Niemczech. Wyrok na deputowanych kurdyjskich wywołał na Zachodzie falę oskarżeo Ankary o łamanie praw człowieka. Rząd niemiecki wstrzymał czasowo ekstradycję azylantów kurdyjskich i zaapelował, aby władze zgodziły się na przyjazd obserwatora OB WE do wschodniej Turcji, gdzie toczyła się niewypowiedziana wojna z Kurdami. Pod koniec 1994 r. doszło do stard między współrządzącymi w północnym Iraku ugrupowaniami Barzaniego i Tałabaniego. Rząd iracki zaproponował obu frakcjom dialog, aby zakooczyd dzielące ich spory i położyd kres walkom. Turcja skorzystała z zamieszania i wiosną 1995 r. jej wojska dokonały pościgu za Kurdami w północnym Iraku. NATO nie zareagowało na ten akt jednoznacznie, chociaż Niemcy zawiesili dostawy broni do Turcji, USA poparły akcję Ankary, która w ostrych słowach odrzuciła wniosek Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w

sprawie udzielenia pomocy Kurdom irackim i potrzeby respektowania konwencji genewskich o ochronie ludności cywilnej w czasie wojny. Haga przyjęła u siebie (12IV) emigracyjny parlament kurdyjski, składający się z 65 przedstawicieli zdelegalizowanych w Turcji partii kurdyjskich (DEP i PKK). Po tygodniu parlament ten wysunął ideę federacji turecko-kur-dyjskiej, której nikt nie podjął. W lipcu 1996 r. do operacji antykurdyjskich na terenie Iraku włączył się Iran, co było efektem antkurdyjskich konsultacji w Damaszku. XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji

643

7. Rozwój rzeczywistego procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie Wojna o Kuwejt podzieliła paostwa arabskie: 9 z nich wystąpiło po stronie koalicji antyirackiej, gdy 8 wstrzymało się od działao. Osłabiona została pozycja OWP, która opowiedziała się po stronie Iraku. Straciła też znaczenie Rada Współpracy Arabskiej. Zwycięski Waszyngton nabrał ochoty do odgrywania roli arbitra w stosunkach międzyarabskich i uznał za możliwe doprowadzenie do rozwiązania kryzysu izraelsko-arabskiego. Rząd libaoski, który w cieniu wojny o Kuwejt otrzymał silne wojskowe wsparcie Syrii przeciwko oddziałom Auna (częśd oddziałów syryjskich na stałe pozostała w Libanie), zapowiedział (7 XI1990 r.) zjednoczenie stolicy, utworzenie rządu jedności narodowej i jednolitej armii na miejsce dotychczasowych milicji. Od l lipca 1991 r. zaczęła rzeczywiście funkcjonowad jednolita armia libaoska, która za zgodą Arafata przyjęła ciężką broo bojowników palestyoskich i zobowiązała się ochraniad obozy palestyoskie. Po skazaniu gen. Michela Auna na 5-letnią banicję (27 VIII 1991 r.) i zawarciu libaosko-syryjskiego układu o bezpieczeostwie (l IX 1991 r.) Syria uzyskała traktatowo zagwarantowaną obecnośd i wpływ na Liban, co wzmacniało jej pozycję w dyskusjach nad kryzysem izraelsko-arabskim. W cieniu wojny o Kuwejt również Izrael starał się wykorzystad niedogodną dla Palestyoczyków sytuację. Odmówił przyjęcia misji, którą po masakrze Palestyoczyków pod meczetem Al Aksa w Jerozolimie (8 X 1990 r.) Rada Bezpieczeostwa postanowiła (12 X) wysład w celu zbadania sytuacji na miejscu. Odrzucił propozycję sekretarza generalnego ONZ w sprawie zwołania konferencji sygnatariuszy konwencji genewskiej na temat ochrony praw Palestyoczyków na terytoriach okupowanych (4 XI). Wywiad Izraela dokonał kilku zamachów na znanych działaczy palestyoskich podejrzewanych o udział w poczynaniach terrorystycznych. Wielkie mocarstwa potępiały te działania, ale nie uchwalały rezolucji przeciwko Izraelowi. Dochodziły bowiem do wniosku, że wreszcie możliwe będzie doprowadzenie do dialogu izraelsko-arabskiego. Miał temu sprzyjad fakt, że podczas wojny o Kuwejt częśd paostw arabskich znalazła się po raz pierwszy po tej samej stronie, co Izrael. Po wojnie zaczęły one zastanawiad się nad konsekwencjami przesunięd na scenie bliskowschodniej. Pierwszy zabrał glos Egipt, który najwcześniej znormalizował swoje stosunki z Izraelem. „Plan Mubaraka", przedstawiony przez prezydenta w parlamencie (3 UL 1991 r.), był adresowany do świata arabskiego, a zarazem do Stanów Zjednoczonych i Izraela. Zawarty w nim postulat zaniechania odwetu i zemsty dotyczył nie tylko Iraku, lecz także innych aktorów sceny bliskowschodniej. Pod adresem większości z nich skierowane były również postulaty budowy wzajemnego zaufania poprzez uregulowanie sporów granicznych, problemu palestyoskiego, współpracy rozwojowej na Bliskim Wschodzie oraz umocnienie demokracji w świecie arabskim. Ważny był też zawarty w „planie" postulat, aby cały Bliski Wschód uznad za strefę wolną od broni jądrowej, chemicznej i biologicznej.

W trzy dni po wystąpieniu Mubaraka ministrowie spraw zagranicznych sześciu paostw Zatoki Perskiej oraz Syrii i Egiptu zebrali się w Damaszku, gdzie radzili nad współdziałaniem w duchu „planu Mubaraka" i wypowiedzieli się za tworzeniem arabskich sił pokojowych. Kwestią kluczową dla normalizacji stosunków w strefie Bliskiego Wschodu pozostał jednak nadal kryzys izraelsko-arabski, którego nie można było rozwiązad bez udziału mocarstw spoza tej strefy. Największą rolę mogły odegrad Stany Zjednoczone, które po wojnie o Kuwejt miały dobre stosunki z obu stronami owego zadawnionego konfliktu. Podjęły się też tej roli, a liczne podróże sekretarza stanu Bakera przypominały „dyplomację wahadłową" Kissingera sprzed dwudziestu lat. W czasie pierwszej podróży Baker nie tylko odwiedził Izrael i sąsiadujące z nim 644 paostwa (9-14 III 1991 r.), lecz przyjął także w konsulacie amerykaoskim w Jerozolimie 11 Palestyoczyków z Zachodniego Brzegu, którzy zaprezentowali mu poglądy podobne do głoszonych od dawna przez OWP. W toku podróży szef dyplomacji amerykaoskiej opowiadał się za rozwiązaniami zgodnymi z rezolucjami nr 242 i 338, a więc za pokojem za cenę zwrotu przez Izrael terytoriów okupowanych. Przyjmował natomiast tezę izraelską, iż OWP nib może reprezentowad Palestyoczyków podczas negocjacji pokojowych. Był to warunek, który uniemożliwiał rzeczywiste negocjacje. Tymczasem Chiny, które coraz bardziej angażowały się w regulowanie spraw światowych, niejako na zakooczenie wizyty Bakera na Bliskim Wschodzie zaproponowały (14 III) pięd zasad uregulowania kryzysu bliskowschodniego: 1) odrzucenie użycia siły i uregulowanie wszystkich kwestii tylko środkami politycznymi; 2) zwołanie międzynarodowej konferencji pokojowej pod egidą ONZ z udziałem pięciu stałych członków Rady Bezpieczeostwa i paostw zainteresowanych; 3) do rozwiązania może doprowadzid tylko dialog, prowadzony w różnych formach i przez wszystkie strony, w tym także dialog Izraela z OWP; 4) Izrael będzie bezpieczny, jeśli przestanie nękad naród palestyoski i wycofa się z terytoriów okupowanych; 5) Palestyna i Izrael powinny uznad się wzajemnie i współistnied pokojowo jako niepodległe paostwa. Propozycje chioskie pokrywały się z tezami stanowiska arabsko-palestyoskiego. W następnych dniach w podobnym duchu wypowiadał się Arafat w głośnych wywiadach dla prasy francuskiej i kanadyjskiej, w których po raz pierwszy wyraził gotowośd bezpośredniego dialogu z Izraelem pod auspicjami ONZ oraz wysunął koncepcję tworzenia stref buforowych na pograniczu obszarów palestyoskich i połączenia strefy Gazy z Zachodnim Brzegiem. Prawicowy premier Szamir natychmiast odrzucił możliwośd dialogu z Arafatem, uznając go nadal za terrorystę. W opinii ludności izraelskiej silniej zaznaczały się tendencje do porozumienia i pokoju, ale władze izraelskie kontynuowały represje na obszarach okupowanych, dokonując deportacji za prowadzenie „działao wywrotowych". Waszyngton potępiał to wraz z innymi paostwami zachodnimi, a zarazem rozwijał kontakty dyplomatyczne z Palestyoczykami bliskimi organizacji Fatah, aby mied informacje i możliwości oddziaływania na drugą stronę konfliktu bliskowschodniego. Od połowy kwietnia 1991 r. również Moskwa zaczęła nawiązywad kontakty z przedstawicielami Izraela, gdyż zdawała sobie sprawę, że bez normalizacji stosunków z tym paostwem nie będzie mogła wpływad na rozwiązanie kryzysu bliskowschodniego i będzie skazana na pośre-dnictwo Waszyngtonu. Minister spraw zagranicznych ZSRR, Borys Pankin, udał się do Jerozolimy na zakooczenie ósmej podróży Bakera na Bliski Wschód, aby przeprowadzid z nim rozmowę i podpisad z ministrem Dawidem Lewi porozumienie o wznowieniu - z mocą natychmiastową — stosunków dyplomatycznych między ZSRR i Izraelem (18 X 1991 r.).

W toku kolejnych wizyt w stolicach paostw Bliskiego Wschodu szef dyplomacji amerykaoskiej przekonywał się, że najpoważniejszy krok na drodze regulacji stosunków tej strefie można uczynid poprzez konferencję pokojową i zaprzestanie osadnictwa izraelskiego na terytoriach okupowanych. Waszyngton zawiesił gwarancję dla amerykaoskiej pożyczki na osadnictwo dzynarodową, a nie tylko konferencję regionalną -jak proponował Szamir - odbywającą siej pod patronatem USA i ZSRR, ale sprowadzającą się do rozmów dwustronnych delegacji izraelskiej z innymi delegacjami. Jednakże po decyzji „szczytu" amerykaosko-radzieckiego o zwofa-J niu takiej konferencji (31 VH 1991 r.) Izrael wyraził zgodę na udział w niej pod warunkiem, w składzie delegacji palestyoskiej nie znajdą się przedstawiciele OWP i Jerozolimy Wschodnie+ Paostwa arabskie rezygnowały ze swoich wcześniejszych warunków. Jedynie OWP odpow działa warunkiem, by wszystkie delegacje uczestniczyły na równych prawach, w tym delega XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 645 palestyoska składająca się z przedstawicieli ziem okupowanych i diaspory, wyznaczonych przez OWP bez żadnej ingerencji. Skład delegacji palestyoskiej stał się więc główną przeszkodą finalizacji przygotowao do konferencji pokojowej. Po dłuższych perswazjach amerykaoskich oraz dyskusjach wewnątrzarabskich i wewnątrzpalestyoskich uzgodniono, że delegacja palestyoska będzie występowad wspólnie z jordaoską, a w jej skład będą wchodzid Palestyoczycy z terenów okupowanych, ale nie należący do OWP. Wielostronna zgoda na konferencję była sukcesem dyplomatycznym Waszyngtonu, od którego paostwa arabskie oczekiwały gwarancji dla jej rozwiązao. Od drugiego współpatrona tej konferencji, osłabionego puczem moskiewskim, oczekiwano jedynie wsparcia wspólnych uzgodnieo. Zauważmy, że względnie łatwa zgoda paostw arabskich na konferencję pokojową i gwarancje amerykaoskie była konsekwencją przewartościowao ich stanowiska międzynarodowego. Na przykładzie wojny o Kuwejt doszły one do wniosku, że zagrożenie ich bezpieczeostwa nie musi pochodzid ze strony Izraela, ale może czaid się we własnych szeregach. Również zgoda Izraela na negocjacje wynikała z doświadczeo tej wojny, które wskazywały, że przy nowoczesnej technice potężnych rakiet tracą na znaczeniu terytorialne „bufory bezpieczeostwa" w postaci Zachodniego Brzegu i Wzgórz Golan, natomiast znacznie większego znaczenia nabiera akceptacja granic przez sąsiadów. Jordania widziała w konferencji szansę wyjs'cia z izolacji, w którą wpadła stając podczas kryzysu kuwejckiego po stronie Iraku. Liban miał nadzieję, że w rezultacie normalizacji stosunków ze swoimi antagonistami Izrael wycofa również swoje poparcie dla antyrządowych oddziałów libaoskich na południu kraju. Dla Syrii degradacja i rysujący się rozpad ZSRR były sygnałem, że perspektywa odzyskania Wzgórz Golan wiąże się nie z polityką siły, lecz z mediacjami i negocjacjami. W toku przygotowao do konferencji Izrael uzyskał akceptację kilku swoich postulatów przez USA, a w konsekwencji także przez innych uczestników tego procesu. ZSRR wznowił stosunki dyplomatyczne z Izraelem, a USA zobowiązały się iż nie dopuszczą do „równoległego procesu pokojowego" na forum Rady Bezpieczeostwa ONZ. Izrael nie przyjął z góry zasady wycofania się z terytoriów okupowanych i konferencja nie miałaby uprawnieo do podejmowania takich decyzji. Negocjacje miały byd, prowadzącymi do traktatów pokojowych, bezpośrednimi rokowaniami bez żadnych warunków. OWP miała nie byd partnerem bezpośrednim, zaś' interesy Palestyoczyków miała reprezentowad wspólna delegacja jordaosko-palestyoska. Poprzez realizację powyższych postulatów Izraelczycy chcieli doprowadzid do kilku traktatów pokojowych ze swoimi sąsiadami. Dla zamaskowania faktu odrzucenia koncepcji „pokój za ziemię" Izrael

wyrażał gotowośd przedyskutowania sprawy autonomii Zachodniego Brzegu i wycofania się z południowego Libanu. W znacznie trudniejszej sytuacji znajdowała się OWP, która nie otrzymała ze strony USA żadnych gwarancji. Nie zostały przyjęte postulaty Arafata i Palestyoskiej Rady Narodowej, aby oprzed konferencję na rezolucjach nr 242 i 338, uznad wschodnią częśd Jerozolimy za terytorium okupowane i umożliwid mianowanie delegacji palestyoskiej przez OWP oraz połączyd kolejne etapy rozwiązania kryzysu bliskowschodniego. Nie było też pewne, czy konferencja potwierdzi prawo Palestyoczyków do samostanowienia, spowoduje wycofanie się Izraela z terytoriów okupowanych i rozwiąże problem uchodźców. Wszystko to wskazywało, że marzenia o samodzielnym paostwie trzeba będzie odłożyd na później. Wbrew propagandzie ekstremistów większośd Palestyoczyków spod okupacji i diaspory dostrzegała jednak szansę w rozpoczynaniu od jakiegoś' stopnia autonomii. Dlatego wypowiadali się oni za udziałem w konferencji. Czekało ich, podobnie jak i innych uczestników konferencji, dziesięd rund bardzo trudnych rozmów. Osiem podróży Bakera na Bliski Wschód nie było jednak straconych. 646 Runda I bliskowschodniej konferencji pokojowej odbyła się w Madrycie (30 X-l XI 1991 r.). Oficjalnego otwarcia dokonał hiszpaoski premier Gonzalez, a inauguracyjne przemówienia wygłosili prezydenci Bush i Gorbaczow. Za stołem konferencyjnym w Madrycie zasiedli razem po raz pierwszy Izraelczycy, Palestyoczycy, Jordaoczycy, Libaoczycy, Syryjczycy i Egipcjanie (w roli obserwatorów). Koszty tej rundy pokryły USA i Hiszpania. Wszyscy uczestnicy byli zgodni, że sukcesem było samo zorganizowanie konferencji, ale też podkreślali, że jej przebieg będzie niezwykle trudny. W fazie bilateralnych rozmów tej rundy wyjątkowo rzeczowo przebiegło spotkanie 7 Palestyoczyków (którzy stanowili połowę delegacji jordaosko-palestyo-skiej) z delegacją izraelską. Sprawiła to zgoda Palestyoczyków, by rozmawiad na temat tymczasowego samorządu na Zachodnim Brzegu i w strefie Gazy. Następne rundy konferencji pokojowej odbywały się w Waszyngtonie. Runda II, zwołana przez Departament Stanu na 4 grudnia 1991 r., wskutek sporów proceduralnych rozpoczęła obrady dopiero 10 dni później i trwała do 18 stycznia. Tym razem najostrzejszy spór wystąpił miedzy Palestyoczykami a delegacją Izraela. Palestyoczycy wiedzieli już, że „szczyt" Organizacji Konferencji Islamskiej w Dakarze (9-11 XII 1991 r.) odniósł się krytycznie do konferowania z Izraelem. Dlatego domagali się oddzielnych rokowao jako dowodu ustępstwa Izraela. Na zasadzie kompromisu wspólna delegacja jordaosko-palestyoska została podzielona na dwa podkomi-tety. W sprawach dotyczących głównie Palestyoczyków rozmowy delegacji izraelskiej miały się toczyd z 9 Palestyoczykami i 2 Jordaoczykami. Przewodnicząca grupie palestyoskiej Hanan Ash-rawi uznała to rozwiązanie za ustępstwo Izraela na rzecz tezy, że w imieniu strony palestyoskiej mogą przemawiad tylko Palestyoczycy. W toku rozmów dwóch stron Izrael zaproponował natychmiastowe ustanowienie częściowej autonomii na terenach okupowanych, ale propozycja ta została odrzucona. Runda III konferencji pokojowej odbyła się w stolicy USA w połowie stycznia 1992 r. Palestyoczycy przedstawili swój projekt, mającego doprowadzid do niepodległości, kształtowania samorządu na terenach okupowanych. Projekt ten przyjęli z zainteresowaniem wszyscy partnerzy rozmów, ale odrzucił ją Izrael, napiętnowany przez Radę Bezpieczeostwa za wydalanie Palestyoczyków (6 I 1992 r.), a także krytykowany za politykę osiedleoczą. Pod koniec stycznia w Moskwie odbyła się wielostronna konferencja na temat ogólnych spraw regionu bliskowschodniego:

kontroli zbrojeo i bezpieczeostwa, rozwoju ekonomicznego, środowiska człowieka, wody i uchodźców. Wzięły w niej udział kraje i ugrupowania zainteresowane tym regionem, wśród nich Chiny, Japonia, Kanada, EWG i EFTA. Zgłoszono liczne i interesujące wnioski, które zawisły w próżni, gdyż ich realizacja uzależniona była od rozstrzygnięd politycznych. Na tej konferencji Jordania i Egipt poparły udział w delegacji palestyoskiej także przedstawicieli Jerozolimy i diaspory. Trudne problemy polityczne ciążyły na odwlekaniu i nikłych rezultatach kolejnych rund konferencji pokojowej. Odbywały się one na przełomie lutego i marca, w kwietniu, w sierpniu, w listopadzie i w grudniu 1992 r. oraz na przełomie kwietnia i maja, a także w drugiej połowie czerwca 1993 r. Najbardziej kontrowersyjną kwestią była stopniowa instytucjonalizacja władzy Palestyoczyków na obszarach okupowanych poprzez wybory bezpośrednie pod kontrolą międzynarodową, podczas gdy Izrael dopuszczał tylko wybory burmistrzów i władz lokalnych. Taktykę tę zmienił nowy rząd izraelskiej Partii Pracy, która wygrała wybory parlamentarne (23 VI 1992 r.). Premier Icchak Rabin zapowiedział wstrzymanie budowy osiedli na obszarach palestyoskich (16 VII). W trakcie swej wizyty w Waszyngtonie (10-11 VIII 1992 r.) dopuścił też możliwośd wycofania się Izraela ze Wzgórz Golan, aby pozyskad gwarancje amerykaoskie dla nowych kredytów oraz przyciągnąd Syrię do rzeczowych rokowao. Rząd izraelski myślał też XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 647 o porozumieniu się na temat autonomii, która nie prowadziłaby do niepodległego paostwa palestyoskiego, lecz do „jakiegoś rozwiązania jordaosko-palestyoskiego". Nie chciał wiec dyskutowad o realizacji rezolucji nr 242 i zwrocie na jej podstawie ziem okupowanych. Źródłem opóźnieo i zakłóceo negocjacji pokojowych były też akcje proiraoskich fundamentalistów na obszarach okupowanych i sposób rozprawiania się z nimi przez władze izraelskie. Tym razem zdecydowały się one deportowad do Libanu 416 Palestyoczyków z Islamskiego Ruchu Oporu Hamas (17 XII 1992 r.). Wywołało to oburzenie w szerokiej opinii światowej. Rada Bezpieczeostwa ONZ jednogłośnie uchwaliła następnego dnia rezolucje nr 799, w której wyraziła „stanowczy sprzeciw wobec wszelkich deportacji tego rodzaju" oraz zażądała od Izraela, żeby zapewnił „natychmiastowy i bezpieczny powrót wszystkich deportowanych na ziemie okupowane". Władze izraelskie nie wykonały tej rezolucji, jak wielu poprzednich. Deportowani zatrzymali się na „ziemi niczyjej" w libaoskiej strefie bezpieczeostwa; przez kilka miesięcy zamiast konferencji pokojowej toczyły się targi o ich częściowe lub całkowite zwolnienie. Znalazłszy się pod silną presją opinii światowej, Izrael zalegalizował poprzez parlament zakazane od 1986 r. kontakty z Organizacją Wyzwolenia Palestyny (19 I 1993 r.). Oczekiwał też podobnego uznania ze strony OWP. Był to także sygnał dla USA, aby rozpocząd bezpośrednie rozmowy z tą organizacją. Na tej podstawie telewizja izraelska po raz pierwszy nadała wywiad z Arafatem (2111993 r.), który zaproponował premierowi Rabinowi „spotkanie odważnych dla podjęcia odważnych decyzji". Szef rządu izraelskiego odmówił takiego spotkania, ale minister spraw zagranicznych Szimon Peres oświadczył, że Izrael będzie rozmawiał z każdą, demokratycznie wyłonioną delegacją palestyoską. Pod wpływem nalegao amerykaoskich - nowej administracji prezydenta Clintona, która chciała ożywid konferencję pokojową -doszło do kompromisowego porozumienia w sprawie stopniowego zwalniania deportowanych Palestyoczyków (29 III 1993 r.). W trakcie IX i X rundy konferencji bliskowschodniej poczyniono nowe kompromisy, ale nie doszło do zasadniczych uzgodnieo. Porozumienie izraelsko-jordaoskie było prawie gotowe, ale

delegacja jordariska uzależniała jego sformalizowanie od rozwiązania kwestii palestyoskiej. Delegacja palestyoska zgodziła się na koncepcję przejściowego okresu autonomii oraz na rozpoczęcie jej realizacji od strefy Gazy, która miała stad się polem doświadczalnym. Z kolei delegacja izraelska zgodziła się przekazad Palestyoczykom pewne uprawnienia samorządowe jeszcze przed wprowadzeniem autonomii, wyraziła też zgodę na międzynarodową kontrolę wyborów samorządowych na terytoriach okupowanych. W sumie do porozumienia było jednak daleko. Wobec impasu na konferencji pokojowej Izrael i OWP zdecydowały się na tajne negocjacje poza konferencją. Inicjatorem i mediatorem okazał się były norweski minister spraw zagranicznych Thorvald Stoltenberg; władze norweskie zapewniały spotkaniom przedstawicieli obu stron dyskrecję. Izrael był zainteresowany w dwustronnych uzgodnieniach z Palestyoczykami również |dlatego, że w ten sposób rriogła znaleźd potwierdzenie teza, iż problem bliskowschodni można Rozwiązad drogą porozumieo bilateralnych, a nie poprzez wielostronną konferencję międzynarodową. Palestyoczykom zależało na dwustronnym porozumieniu z głównym antagonistą sam na sam, aby uniknąd dyskusji, w których Waszyngton stawał po stronie Izraela i nie uznawał OWP. Pierwsza wzmianka o tajnych negocjacjach (bez podawania ich miejsca) ukazała się w izraelskim dzienniku „Haarec" (12 VII 1993), który rokował szansę sukcesu tych rokowao. Fakt odbywania rozmów potwierdził w tymże dniu Arafat, ale zdementował ją rzecznik rządu izraelskiego, chociaż po kilku dniach Peres zapowiadał bliskie porozumienie z Palestyoczykami. W zaawansowanej fazie negocjacji z oficjalną wizytą udał się do Norwegii izraelski minister spraw zagranicznych, który spotkał się potajemnie z Mahmudem Abbasem, członkiem Komitetu 648 Wykonawczego OWP i koordynatorem negocjacji norweskich ze strony palestyoskiej (20 VIII 1993 r.). W trakcie tego spotkania przedyskutowano zasadnicze tezy planu „Gaza-Jerycho", na podstawie którego 1,7 min Palestyoczyków miało otrzymad autonomię; wojska izraelskie miały wycofad się z tego obszaru w ciągu 4 miesięcy od podpisania porozumienia, Palestyoczycy mieli przeprowadzid wybory samorządowe, a Izrael i OWP miały dokonad foijmalnego, wzajemnego uznania się. Do tego ramowego porozumienia należało jeszcze wynegocjowad wiele rozwiązao szczegółowych. W ten sposób zrodziła się Izraelsko-Palestyoska Deklaracja Pokojowych Intencji. Po akceptacji przez rząd izraelski i Komitet Wykonawczy OWP (30 VIII 1993 r.), które zajmowały wspólne stanowisko wobec zagrażających im teraz fundamentalistów proirao-skich, powyższe porozumienie miało byd przedstawione na XI rundzie konferencji pokojowej. Moskwa i Waszyngton rozsyłały zaproszenia na tę rundę w połowie sierpnia, nie wiedząc, że tak wiele zmieni się do dnia jej rozpoczęcia. W pierwszym dniu XI rundy konferencji pokojowej w Waszyngtonie (31 VIII 1993 r.) Izrael i Palestyoczycy ogłosili uzgodnienie deklaracji zasad. Christopher oświadczył natychmiast, że USA popierają to porozumienie i nie są przeciwne wznowieniu dialogu z OWP. Ze strony izraelskiej wskazywano też możliwośd rychłego porozumienia z Syrią. Wieści te były przyjmowane pozytywnie przez stolice wielu paostw. Jedynie ekstremiści palestyoscy i izraelscy krytykowali deklarację. Arafat był zmuszony zaprowadzid porządek w swych szeregach, ponieważ delegacja na konferencję czuła się dotknięta niedoinformowaniem jej przez kierownictwo OWP w Tunisie o tajnych negocjacjach z Izraelem. W rzeczy samej konferencja pokojowa traciła na znaczeniu, skoro decydujące uzgodnienia zapadały poza nią. Nikt nie protestował już, że delegację palestyoską będzie reprezentowad OWP. Wszystkie delegacje wyczekiwały w Waszyngtonie. Powstawały charakterystyczne wątpliwości, czy w ogóle można mówid o XI rundzie

konferencji, skoro negocjatorzy przygotowywali pełny tekst porozumienia w Oslo, a Jerozolima i Tunis akceptowały jego uzgodnione sekwencje. Zgodnie z deklaracją norweską do pełnego porozumienia niezbędne było wzajemne formalne uznanie się OWP i Izraela. Po burzliwych obradach Komitetu Wykonawczego OWP 9 września 1993 r. o godz. l w nocy Arafat podpisał do premiera Rabina list, w którym donosił o uznaniu przez OWP paostwa Izrael, wyrzeczeniu się przez nią terroryzmu i woli regulowania wszystkich spraw drogą rokowao oraz o przyszłej zmianie Karty Palestyoskiej w punktach sprzecznych ze wspólną deklaracją zasad. W kilka godzin później premier Rabin w liście skierowanym do Arafata uznał OWP za reprezentanta narodu palestyoskiego. Następnego dnia obaj politycy ogłosili publicznie fakt wzajemnego uznania się Izraela i OWP. USA ogłosiły natychmiast wznowienie zerwanych w 1990 r. stosunków z OWP. Zaprosiły też Jasira Arafata i członków kierownictwa OWP do Waszyngtonu na ceremonię podpisania porozumienia izraelsko-palestyoskiego. Przywódca OWP musiał jeszcze przekonad stolice paostw arabskich o potrzebie podpisania porozumienia izraelsko-palestyoskiego i zapewnid swojej organizacji wsparcie finansowe z ich strony w czasie, kiedy Bank Światowy zaczął przygotowywad plan pomocy dla ziem okupowanych, a biznesmeni arabscy i izraelscy zaczęli przemyśliwad nad wspólnym robieniem interesów na Bliskim Wschodnie. Kiedy Rabin zgodził się przyjąd zaproszenie Clintona na 13 września, wówczas i Arafat przyjął tę datę. Biały Dom przygotował scenerię uroczystości podobną do tej, jaką zorganizował dla podpisania porozumienia egipsko-izraelskiego. Na podium w ogrodzie Clinton miał po prawej ręce Rabina i po lewej Arafata. Szefowie dyplomacji dwóch mocarstw koordynujących konferencję pokojową stanęli jednak po nowemu - Kozyriew za delegacją izraelską, Christopher za palestyoską. Porozumienie o autonomii palestyoskiej w strefie Gazy XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 649 i Jerycha podpisali: minister Peres i Abbas. Jako świadkowie złożyli również podpisy Kozyriew i Christopher. Izraelsko-palestyoskie porozumienie waszyngtooskie przewidywało utworzenie tymczasowego samorządu palestyoskiego w strefie Gazy i Jerycha na okres do 5 lat; przeprowadzenie wyborów do Rady Palestyoskiej w ciągu 9 miesięcy; podjecie negocjacji w sprawie terenów okupowanych do dwóch lat; wycofanie armii izraelskiej ze stref Gazy i Jerycha oraz z zaludnionych obszarów Zachodniego Brzegu; ochronę bezpieczeostwa wewnętrznego na obszarach autonomicznych przez samych Palestyoczyków, a bezpieczeostwa zewnętrznego przez Izrael; rozwiązanie spornej kwestii Jerozolimy na drodze negocjacji; zbudowanie połączenia komunikacyjnego między Gazą a Zachodnim Brzegiem; rozstrzygnięcie sprawy uchodźców przez Izraelczyków, Palestyoczyków, Jordaoczyków i Egipcjan; rozpatrywanie spraw spornych przez wspólne komitety lub specjalny komitet arbitrażowy. Porozumienie przewidywało kalendarz etapowej realizacji zobowiązao. Po jego wejściu w życie (IX) miało nastąpid wycofanie wojsk izraelskich z rejonów Gazy i Jerycha (3 XII 1993-7IV 1994 r.). Następnie miały nastąpid wybory samorządowe (7 VII 1994 r.), przegrupowanie oddziałów izraelskich na głównych szlakach komunikacyjnych (10 VII 1994 r.), rozpoczęcie negocjacji w sprawie ostatecznego statusu terytoriów okupowanych (30IV 1996 r.) i zakooczenie okresu przejściowego (7 IV 1999 r.). Porozumienie między głównymi antagonistami na Bliskim Wschodzie miało znaczenie historyczne. Potwierdziło ono tezę o skuteczności rozmów dwustronnych i na własną odpowie-

dzialnośd. Stało się to możliwe w sytuacji, kiedy antagonizm obu stron nie był już użyteczny dla Moskwy i Waszyngtonu, a wygaszenie konfliktu wręcz pokrywało się z ich interesami. Kierownictwo OWP godziło się na sformułowania, w których nie było wzmianki o proklamowanym przez nie Paostwie Palestyna, ale miało nadzieję, że poprzez etapowe porozumienia do takiego paostwa doprowadzi. Porozumienie z 13 września zostało szybko ratyfikowane przez izraelski Kneset (23 IX) i nieco później przez Centralną Radę OWP (12 X). Arafat musiał bowiem zabiegad o przychylnośd stolic paostw islamskich, gdzie witano go wszędzie z honorami szefa paostwa. Porozumienie izraelsko-arabskie przyczyniło się do podpisania wstępnego porozumienia izraelsko-jordaoskiego (14IX), które od dawna było gotowe i przewidywało program negocjacji w sprawie zawarcia traktatu pokojowego. Natychmiast po wejściu w życie porozumienia waszyngtooskiego rozpoczęła pracę komisja mieszana do spraw realizacji zapisanych w nim zobowiązao. Zbierała się co kilka tygodni głównie w Kairze lub Tabie w ramach problemowych grup roboczych. W ramach tych rozmów Palestyoczycy zaproponowali odkupienie osiedli izraelskich na terenach okupowanych, kiedy dowiedzieli się, że Clinton zdołał przekonad uczestników zwołanej przez siebie, ale patronowanej przez ONZ konferencji międzynarodowej, aby zadeklarowali l mld dolarów pomocy dla okupowanych obszarów Palestyny (IX 1993 r.). Niebawem Izrael zaczął zwalniad pierwszych więźniów palestyoskich, chociaż odczuwał trudności powodowane przez organizację Harnaś, a także własnych osadników. Rabin pilnował prac nad izraelsko-jordaoskim traktatem pokojowym i w tym celu spotkał się z królem Husajnem w Akabie (5 XI1993 r.). Izraelsko-palestyoska komisja mieszana napotkała trudności w kwestiach wycofania i rozlokowania wojsk izraelskich oraz zasięgu strefy Jerycha. Rabin i Arafat na spotkaniu w Kairze (12 XII 1993 r.) nie zdołali uzgodnid stanowiska. Odłożyli więc decyzję w tych sprawach o 10 dni. Na wniosek przywódcy OWP postanowiono rozmowy na ten temat przenieśd z Kairu i Taby do Oslo. Kiedy tam, a później w Wersalu nie zdołano rozwiązad problemów bezpieczeostwa Izraela, i stref autonomicznych, rozmowy przeniesiono ponownie do Kairu, gdzie III!' 650 aktywny udział w negocjacjach Szimona Peresa z Mahmudem Abbasem wziął minister spraw zagranicznych Egiptu Amr Musa (28-29 XII 1993 r.). Ich uzgodnienia odrzucił Arafat, który domagał się zaangażowania Stanów Zjednoczonych i sił międzynarodowych w uregulowanie kwestii bezpieczeostwa w strefach Gazy i Jerycha. Rabin odrzucił te żądania i sprawa powróciła do podkomisji w Tabie, która miała pracowad aż do osiągnięcia pełnego porozumienia. Ostatnim węzłem problemów bliskowschodnich były fatalne stosunki syryjsko-izraelskie. Dyplomacja amerykaoska zajęła się nimi szczególnie po waszyngtooskim porozumieniu izraelsko-palestyoskim. Damaszek był zaskoczony porozumieniem z Oslo i Waszyngtonu, jak również niepokoił się dobrą atmosferą pierwszych rozmów palestyosko-izraelskich w Kairze i Tabie. USA i Egipt zachęcały Syrię do normalizacji stosunków z Izraelem za cenę uznania suwerenności syryjskiej na Wzgórzach Golan. Waszyngton odroczył przewidywaną na trzeci tydzieo października 1993 r. kolejną rundę konferencji pokojowej, ponieważ Syria zagroziła zbojkotowaniem jej. Sztywne stanowisko Damaszku powstrzymywało Amman przed finalizacją porozumienia z Izraelem. W tej sytuacji Christopher udał się z wizytą do Jerozolimy i Damaszku (3-9 XII 1993 r.), aby zachęcad obie strony do rozpoczęcia rokowao oraz oferowad wysłanie wojsk amerykaoskich na wzgórza Golan na okres wycofywania się stamtąd Izraela.

Rabin nie podjął tej propozycji, gdyż - jego zdaniem - społeczeostwo Izraela nie dałoby rady „przełknąd" w krótkim czasie drugiego ustępstwa terytorialnego po porozumieniu z 13 września. Prezydent Hafez Asad wyraził zgodę Syrii na udział w rokowaniach bliskowschodnich w Waszyngtonie w drugiej połowie stycznia 1994 r. Clinton spotkał się z Asadem w Genewie w drodze powrotnej ze „szczytu" moskiewskiego (16 I 1994 r.), dając tym wyraz docenieniu roli Syrii w Libanie oraz w stosunkach z Palestyoczykami i Iranem. Wkrótce przed spotkaniem Clinton-Asad, Rabin wyraził gotowośd Izraela do całkowitego wycofania się ze Wzgórz Golan w zamian za zawarcie przez Syrię układu pokojowego. Clinton pojawił się więc w Genewie jako swego rodzaju gwarant takiego rozwiązania, które byłoby w dużym stopniu wzorowane na porozumieniu izraelsko-egipskim. Asad wyraził wolę pokojowego uregulowania stosunków z Izraelem, otwarcia granic, rozwijania handlu i nawiązania stosunków dyplomatycznych. Nagłą przerwę we wszystkich rozmowach wywołała masakra 29 Palestyoczyków w Hebronie (25 II1994 r.) przez opętanego nienawiścią szowinistę. OWP uzyskała moralne i polityczne wsparcie szerokiej opinii s'wiatowej. Władze Izraela potępiły zbrodnię i zakazały działania skrajnej organizacji kahanistów, z której wywodził się zabójca. Rada Bezpieczeostwa ONZ potępiła masakrę w Hebronie (18 III) i wezwała do „tymczasowego wprowadzenia sił międzynarodowych, które zapewniłyby ochronę mieszkaocom ziem okupowanych przez Izrael". Zaapelowała także do Izraela, aby zapobiegł „nielegalnym aktom przemocy dokonywanym przez osadników izraelskich". Rezolucja spełniała postulaty OWP i dlatego organizacja ta zgodziła się na wznowienie rozmów z Izraelem. Gdy w odpowiedzi na zabójstwo w Hebronie ekstremiści arabscy zorganizowali kilka krwawych zamachów na cywilnych Izraelczyków, Arafat po kilku dniach odciął się od tych krwawych aktów. Po intensywnych i skomplikowanych pertraktacjach przedstawiciele obu stron podpisali w Kairze (31 III) porozumienie w sprawie sYodków mających zapewnid bezpieczeostwo mieszkaocom Hebronu. Po tym porozumieniu wznowiono natychmiast rokowania na temat ustanowienia administracji palestyoskiej w strefach Gazy i Jerycha, ale termin wycofania Izraela z tych stref (13 IV) nie mógł byd dotrzymany. Wznowione rozmowy izraelsko-palestyoskie toczyły się głównie w Kairze; życzliwego wsparcia udzielała im dyplomacja Egiptu, USA i Rosji. Porozumienie o przyszłych stosunkach gospodarczych na terenach objętych programem autonomii palestyoskiej zostało podpisane w Paryżu XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 651 (29IV). Uroczyste podpisanie układu o ograniczonej autonomii palestyoskiej w strefach Gazy i Jerycho odbyło się w Kairze 4 maja 1994 r. Podpisy złożyli: premier Izraela Icchak Rabin, przewodniczący OWP Jasir Arafat i prezydent Egiptu Hosni Mubarak. Wstęp do układu głosi, że jego „celem jest pokój, wzajemne poszanowanie i bezpieczeostwo". Izrael zaczął niebawem zwalniad palestyoskich więźniów, a na obszary autonomiczne wkroczyły jednostki policji palestyoskiej sformowane w Jordanii i Egipcie. Po wycofaniu żołnierzy izraelskich strefy Gazy i Jerycha przeszły oficjalnie pod zarząd palestyoski (18 V 1994 r.). Izrael i OWP postanowiły kontynuowad negocjacje na temat autonomii całego Zachodniego Brzegu. Układów palestyosko-izraelskich nie uznali członkowie ekstremistycznej organizacji Harnaś (Islamski Ruch Oporu, powstały w 1988 r. jako przeciwne OWP odgałęzienie Bractwa Muzułmaoskiego w Palestynie) i Islamskiego Dżihadu, a także radykalne ugrupowanie palestyoskie związane z Syrią i Libią. Występowała też przeciwko nim nacjonalistyczna prawica izraelska (Likud) i ugrupowania fundamentalistów religijnych. Dochodziło do krwawych zamachów

terrorystycznych, po których władze izraelskie ogłaszały blokadę stref Gazy i Jerycha, uniemożliwiając pracę robotnikom palestyoskim z tych stref na obszarze Izraela. Elementom nieporządku w organizacji i przepisach, spowodowanego jednostronnym anulowaniem przez Jasira Arafa-ta wszystkich zarządzeo administracyjnych, wydanych w ciągu 27 lat okupacji izraelskiej, oraz przywracaniem zarządzeo egipskich (w Gazie) i jordaoskich (w Jerychu) sprzyjał brak s'rodków finansowych na administrację wprowadzoną przez Palestyoską Radę Samorządową; pomoc finansowa obiecana na ten cel w 1993 r. przez niektóre paostwa (łącznie ponad 2 mld USD, w tym na 1994 r. 725 min) opóźniała się. Minister Peres apelował na forum ONZ do przedstawicieli tych paostw, aby przekazały obiecane sumy. Poprawie klimatu w stosunkach izraelsko-palestyoskich sprzyjała realizacja zasad z Oslo poprzez przenoszenie instytucji palestyoskich z Jerozolimy na obszar Hebronu, rozpoczęty w czerwcu 1994 r. proces zwalniania Palestyoczyków więzionych przez armię izraelską i wyrażona w tymże miesiącu przez przywódcę OWP gotowos'd pozostawienia niektórych osiedli izraelskich na obszarze administrowanym przez Palestyoczyków. Niebawem Izrael i OWP wznowiły (28 VI) w Erez na granicy strefy Gazy z Izraelem przwidziane w układzie kairskim negocjacje w sprawie autonomii dla wszystkich obszarów okupowanych.. Arafat zdecydował się odwiedzid Gazę (l VII), do granicy której został odprowadzony przez prezydenta Egiptu. Został entuzjastycznie powitany przez Palestyoczyków, których wzywał do jedności w imię utworzenia „niepodległego paostwa palestyoskiego z Jerozolimą jako stolicą"; zarazem zapewniał Izraelczyków, iż uczyni wszystko dla dotrzymania „pokoju odważnych". W trzecim dniu wizyty znalazł się w Jerychu, gdzie odbyło się oficjalne zaprzysiężenie Rady Autonomii Palestyoskiej, złożonej z 12 szefów resortów pod przewodnictwem Arafata. On sam osiadł w Gazie wraz z rodziną w tydzieo później (12 VII). Zasadnicze rokowania na temat dalszych etapów autonomii palestyoskiej odbyły się w Paryżu (6-7 VII) między Jasirem Arafatem a Icchakiem Rabinem i Szimonem Peresem. Dodatkową okazją do ich spotkania w stolicy Francji było wręczenie całej trójce dorocznej nagrody UNESCO za wysiłki na rzecz pokoju, będącej niejako zapowiedzią późniejszego przyznania Pokojowej Nagrody Nobla, wręczonej im w Oslo (10 XII). Po dwóch dniach rozmów negocjatorzy porozumieli się co do całkowitego wycofania wojsk izraelskich z Jerycha, przeprowadzenia wyborów parlamentarnych w strefach Gazy i Jerycha do 15 października, wprowadzenia do Karty Palestyoskiej punktu o uznaniu istnienia paostwa Izrael oraz wspólnego zabiegania o pomoc finansową-Zachodu dla terenów autonomicznych. Techniczne szczegóły realizacji powyższych || !f 652

uzgodnieo negocjowano następnie na niższych szczeblach w ciągu wielu rund, najczęściej w Kairze lub Aleksandrii. Od l września 1994 r. władze Autonomii Palestyoskiej przejmowały w swoje ręce szkolnictwo, podatki, sprawy socjalne i inne sektory życia publicznego. W pierwszą rocznicę izraelsko-palestyoskiego porozumienia pokojowego Arafat i Peres podpisali Deklarację z Oslo w sprawie zakooczenia sporów o sponsorów pomocy finansowej, oddzielenia spraw finansowych

od kwestii Jerozolimy, wspólnego przeciwdziałania aktom przemocy, budowania wzajemnego zaufania oraz nawiązania współpracy gospodarczej. Dzięki tym uzgodnieniom od września 1994 r. w strefach autonomicznych zaznaczył się rozwój gospodarczy. Za zmianę zapisu w Karcie Palestyoskiej przywódcy OWP chcieli wytargowad uznanie przez Izrael prawa Palestyoczyków do posiadania własnego paostwa, m.in. po to, aby osłabid argumenty Hamasu w okresie przedwyborczym. Arafat doprowadził do oficjalnego porozumienia wszystkich organizacji palestyoskich (15 XII) o wykluczeniu przemocy jako środka walki politycznej. Otrzymał też od Rabina (8 XI) przyrzeczenie przyspieszenia terminów rozszerzenia kompetencji administracji palestyoskiej na nowe tereny, ewakuacji wojsk izraelskich z gęsto zaludnionych ośrodków palestyoskich i zwiększenia liczby robotników palestyoskich mogących podejmowad pracę w Izraelu. Pierwszą połowę 1995 r. wypełniały bardzo trudne negocjacje na temat warunków przeprowadzenia wyborów palestyoskich. W ich toku obie strony odwoływały się do mediacji USA, Rosji, Norwegii i Egiptu. Najtrudniejszą okazała się sprawa Hebronu, gdzie znajduje się Grobowiec Patriarchów i mieszka kilkuset osadników izraelskich. Następnie przystąpiono do prac nad dokumentem w sprawie rozszerzenia Autonomii Palestyoskiej, który przedstawiciele Izraela i OWP parafowali w Tabie nad Morzem Czarnym (24IX 1995 r.). Traktat z Taby został z inicjatywy amerykaoskiej uroczyście podpisany w Waszyngtonie; aktu tego dokonali (28IX) Rabin i Arafat. Następnie podpisy złożyli świadkowie i gwaranci: prezydent Clinton, Husajn, Mubarak oraz Kozyriew. Traktat stanowił ważny krok na drodze instytucjonalizacji Autonomii Palestyoskiej, a zarazem -jak to określił premier Rabin - „koniec snów o wielkim Izraelu". Był to jednocześnie sukces dyplomacji amerykaoskiej i egipskiej. Zawarty z 14-miesięcznym opóźnieniem wobec zobowiązao deklaracji z Oslo Traktat z Taby syntetyzował uzgodnienia półtorarocznych negocjacji izraelsko-palestyoskich. OWP miała przejąd kontrolę nad V3 terytoriów okupowanego Zachodniego Brzegu. W styczniu 1996 r. miały odbyd się wybory do 83-osobowej Rady Autonomii Palestyoskiej, uprawnionej do zarządzania wszystkimi sprawami tego obszaru poza bezpieczeostwem zewnętrznym. Bezpieczeostwo publiczne oraz ważne strategicznie dla Izraela rejony i osiedla żydowskie pozostały pod kontrolą izraelską. Zobowiązania powyższe zawarto na 5 lat, a więc niejako nadano im charakter przejściowy; ostateczny status Zachodniego Brzegu uzależniono od późniejszych rokowao, które miały pogodzid ideę paostwa palestyoskiego z bezpieczeostwem Izraela. Start nowej postaci Autonomii Palestyoskiej był utrudniony nie tylko przez terror fanatyków islamskich, lecz i przez fundamentalistów żydowskich. Częśd rabinów pełniących rolę duszpasterzy w osiedlach izraelskich uznała politykę rządu Rabina za grzech. Fanatycy tego rodzaju wraz z ekstremalnym skrzydłem Likudu przyczynili się do zamordowania Rabina (4 XI) przez ultraprawicowego fundamentalistę, co wywołało szok w opinii światowej. Realizacja traktatu z Taby i przejmowanie kolejnych miast przez administrację palestyoską sprzyjały kampanii przedwyborczej Arafata. Chociaż w zwycięskich dla OWP wyborach obserwatorzy Unii Europejskiej, Norwegii i USA stwierdzili sporo nieporządków i improwizacji, to jednak paryska konferencja 50 paostw i organizacji międzynarodowych postanowiła (911966 r.) XXX. Przezwyciężanie konfliktów i napięd w Azji 653 przyznad Autonomii Palestyoskiej poważną pomoc gospodarczą (865 min USD), a parlament izraelski w tymże dniu ratyfikował traktat z T aby. Następnego dnia rząd izraelski zezwolił wszystkim członkom Palestyoskiej Rady Narodowej na przyjazd do Autonomii Palestyoskiej. Jasira

Arafata zaprzysiężone (12 II 1966 r.) jako „pierwszego wybranego prezydenta Zarządu Palestyoskiego". Wyznaczone na 4 maja 1966 r. nowe negocjacje palestyosko-izraelskie na temat ostatecznej instytucjonalizacji Autonomii Palestyoskiej zostały odroczone ze względu na przyspieszone w Izraelu wybory premiera i Knesetu. Samobójcze zamachy fundamentalistów islamskich odwróciły nieprzychylnośd opinii izraelskiej dla prawicy z okresu po zamordowaniu Rabina. Premierem został maleoką większością głosów Beniamin Netanyahu, przywódca partii Likud. Nie pomogła podjęta na 5 dni przed wyborami decyzja Palestyoskiej Rady Narodowej (24 IV) o wykreśleniu z Karty Palestyoskiej „wszystkich fragmentów sprzecznych z wzajemnie wymienionymi między Izraelem a OWP deklaracjami". Zwycięstwo w Izraelu krytyków procesu pokojowego zaniepokoiło nie tylko Palestyoczyków, lecz także paostwa arabskie i stolice paostw, które sprzyjały temu procesowi. Już z początkiem czerwca zaczęły się spotkania szefów paostw arabskich w Akabie, następnie w Damaszku i wreszcie na szczeblu Ligii Arabskiej w Kairze (21-23 VI). Ich uczestnicy wypowiadali się za dotrzymaniem podpisanych przez Izrael zobowiązao i za kontynuacją procesu pokojowego. Wszyscy zgadzali się na „pokój z bezpieczeostwem", odrzucając zarazem warunki formułowane przez Netanyahu w toku kampanii wyborczej. Nie godzono się zwłaszcza na odrzucanie przez niego zasady „ziemia za pokój". Lipcowe wizyty Netanyahu w Waszyngtonie i Kairze stonowały ostrośd jego wypowiedzi, ale premier nadal sprzeciwiał się idei paostwa palestyoskiego i wycofaniu się Izraela ze Wzgórz Golan, a nawet zapowiadał rozbudowę osiedli żydowskich. W tym kontekście ważne było spotkanie Arafata z ministrem spraw zagranicznych Dawidem Lewim na przejściu granicznym w Erez (23 VII), gdzie ustalono mechanizmy dalszych rokowao. Instytucjonalizacja Autonomii Palestyoskiej miała kluczowe znaczenie dla regulowania stosunków Izraela z Jordanią i Libanem oraz nawiązania współpracy paostwa żydowskiego z innymi paostwami arabskimi. Formalne rozmowy pokojowe z miedzy Izraelem a Jordanią (po wcześniejszych kontaktach tajnych) rozpoczęły się (18 VII 1994 r.) w namiocie ustawionym w miejscowości Ejn Ewrona na granicy obu paostw. Na otwarciu był obecny promotor tych rozmów Christopher. Do pierwszego oficjalnego spotkania szefa rządu izraelskiego z królem Husajnem doszło w Waszyngtonie, gdzie dwaj goście Clintona podpisali (25 VII) wspólną deklarację pokojową, kooczącą stan wojny trwający między obu paostwami od 46 lat. Obaj sygnatariusze zobowiązali się do energicznego przygotowania traktatu pokojowego, opartego na zasadach wolności, równości, sprawiedliwości oraz na postanowieniach rezolucji 141 i 338 Rady bezpieczeostwa ONZ. Uroczystego podpisania traktatu pokojowego dokonali w Ejn Ewrona (26 X) premierzy obu krajów. Traktat zapowiedział wymianę ambasadorów i rozwój normalnych stosunków międzypaostwowych. Nieporównanie trudniej przebiegały próby uregulowania stosunków izraelsko-syryjskich. Waszyngton chciał odgrywad w nich rolę mediatora. W maju 1994 r. Christopher przekazał Syrii izraelski plan pokojowy, przewidujący etapowe wycofywanie się ze Wzgórz Golan. Syria wyraziła gotowośd zawarcia pokoju „na warunkach egipskich", tzn. po całkowitym wycofaniu się Izraela z okupowanego obszaru. Ponadto Damaszek wysuwał propozycje rozmawiania z Izraelem za pośrednictwem wspólnej delegacji z Libanem, który chciałby wyzwolenia wraz ze Wzgórzami Golan swoich południowych obszarów. Wizyta prezydenta USA nie skłoniła prezydenta Asada do zasadniczej zmiany stanowiska. W tej sytuacji Moskwa zaproponowała Izraelowi formułę równocze654

snych rozmów z Syrią o wszystkich sprawach, którą Peres ogłosił publicznie (18 IV 1995 r.). Na tym tle Amerykanie bezskutecznie próbowali zasugerowad kalendarz i problematykę rokowao. Również podczas zaaranżowanych na terenie USA (11996 r.) negocjacji nad warunkami przyszłego pokoju miedzy Izraelem a Syrią i Libanem (Izrael przedstawił dokumenty aż 18 umów regulujących wszystkie dziedziny pokojowej współpracy) nie doszło do porozumienia. Po zwycięstwie prawicy w majowych wyborach w Izraelu dyplomacja amerykaoska odgrywała nadal rolę mediacyjną w wymianie poglądów między Damaszkiem a Jerozolimą. Netanyahu wysunął propozycje oddzielenia kwestii Libanu i załatwienia jej najpierw, aby następnie przystąpid do sprawy Wzgórz Golan; Syria uznała te propozycje za „godzącą w Arabów, a korzystną dla strony izraelskiej" i domagała się realizacji zasady „ziemia za pokój". Popierała zarazem zgłaszane od marca 1995 r. postulaty Bejrutu, aby Izrael wypełnił odpowiednie rezolucje ONZ i opuścił tzw. strefę bezpieczeostwa w południowym Libanie. Francja i USA wyrażały gotowośd dania gwarancji wojskowych granicy libaosko-izraelskiej po zawarciu pokoju, ale Izrael nie podejmował tych propozycji. Dopiero po licznych atakach Hezbollahu i odwetowych bombardowaniach izraelskich oraz po dyskusjach w gronie Rady Bezpieczeostwa ONZ, Ligi Paostw Arabskich oraz szefów dyplomacji USA, Francji, Rosji i Iranu z szefami rządów w Bejrucie i Damaszku przyjęto (22IV 1996 r.) przygotowany w Paryżu plan rozejmowy. Ogłoszony 26 kwietnia 1996 r. rozejm zapowiadał zaprzestanie wykorzystywania miejscowości południowego Libanu jako baz wypadowych Hezbollahu, zaprzestanie ostrzałów cywilnych celów w Libanie przez armię izraelską oraz międzynarodowy nadzór nad przestrzeganiem warunków rozejmu. Nie zapobiegł on jednak nowym zamachom Hezbollahu, chociaż wydatnie zwiększył presję międzynarodową na tę organizację i stojący za nią Teheran. Zaawansowanie procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie oraz dialogu i porozumieo Izraela z jego sąsiadami sprzyjało rozszerzeniu kontaktów między paostwem żydowskim a resztą świata, jak również między Autonomią Palestyoską a paostwami spoza Bliskiego Wschodu. Zakooczył się w zasadzie bojkot Izraela przez paostwa arabskie. Mnożyły się wizyty polityków i przemysłowców w Jerozolimie oraz w Jerychu. Po raz pierwszy odbył się antyterrorystyczny „szczyt" 29 paostw w Szarm el-Szeik (13 III 1996 r.), po którym USA podpisały z Izraelem (28 IV) porozumienie w sprawie wspólnej obrony tego ostatniego przed akcjami terrorystycznymi i atakami rakietowymi. Wyrazem ekonomicznego wsparcia procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie były konferencje, które rozpoczęły zorganizowane współdziałanie kapitałowe Arabów i Żydów (w Casablance 30 X-l XI1994 r., oraz w Ammanie 30 X-l XI 1995 r.). Drażliwą kwestią w stosunkach między paostwami arabskimi a Izraelem pozostawała kwestia broni atomowej, która nabrała znaczenia od wiosny 1995 r. w związku z dyskusjami nad oceną i rewizją traktatu o nierozpowszechnianiu broni jądrowej (NPT). Egipt i inne paostwa arabskie domagały się, aby Izrael jak najszybciej przystąpił do NPT i wziął udział w jego nowelizacji. Rząd izraelski argumentował, że najpierw powinno dojśd do pełnego pokoju na Bliskim Wschodzie, a dopiero później będzie można zająd się kontrolą potencjału atomowego. Jako warunki wymieniał kompleksowe porozumienia pokojowe z Iranem, Irakiem i Libią. W celu nakłonienia Izraela i paostw arabskich do przyjęcia przedłużenia NPT na czas nieokreślony, Waszyngton i Moskwa zgodnie doprowadziły do uchwalenia rezolucji nr 984 Rady Bezpieczeostwa ONZ (11IV 1995 r.) w sprawie udzielenia gwarancji bezpieczeostwa mocarstw jądrowych przed użyciem broni jądrowej wobec paostw nie posiadających takiej broni i będących stronami NPT. Dzięki temu konferencja przeglądowa była w stanie zakooczyd się pozytywnie i zapowiedzied zawarcie traktatu o całkowitym zakazie doświadczeo z bronią jądrową nie później niż

w 1996 r. Rozdział XXXI

STABILIZACJA STOSUNKÓW NA KONTYNENCIE AMERYKAŃSKIM 1. Działania na rzecz integracji latynoamerykańskiej Po dziesięciu latach kryzysu zadłużeniowego i pesymizmu gospodarczego Ameryka Łacioska zaczęła zbierad owoce realizowanych reform, chociaż produkt krajowy brutto w 1992 r. był jeszcze o kilka procent niższy niż w 1982 r. Od 1991 r. większośd gospodarek latynoamerykaoskich odczuwała już skutki zwiększonej aktywności, względnej stabilizacji cen, zmniejszonej presji zadłużenia i znacznego napływu kapitałów zewnętrznych, zwłaszcza prywatnych (40 mld dolarów w 1991 i 60 w 1992 r.). Nasiliło się stosowanie zasad swobody handlowej i orientacji proeksportowej, oszczędności finansowej i ostrożnej polityki monetarnej oraz respektowania reguł wolnego rynku przez sektor publiczny. Wszystko to zachęcało rządy do działao na rzecz trwałego rozwoju, sprawiedliwości społecznej i integracji gospodarek latynoamerykaoskich. Do krajów, które najwcześniej doczekały się pozytywnych skutków reform gospodarczych należały Meksyk, Argentyna, Chile i Brazylia. One też przewodziły działaniom integracyjnym. Podpisane przez prezydentów Carlosa Menema i Fernando Collor de Mello w Buenos Aires porozumienie argentyosko-brazylijskie z 6 lipca 1990 r., przewidujące utworzenie wspólnego rynku obu krajów od l stycznia 1993 r., zachęciło do podobnych przedsięwzięd również inne paostwa Ameryki Łacioskiej i Karaibów. Do inicjatywy Brazylii i Argentyny dołączyły niebawem Paragwaj i Urugwaj. Szefowie tych czterech paostw podpisali w Asuncion (26 III 1991 r.) traktat ustanawiający Wspólny Rynek Południa (MERCOSUR) z dniem 31 grudnia 1994 r. Dokument przewidywał wolny przepływ dóbr, usług i środków produkcji na obszarze czterech krajów sygnatariuszy; zapowiadał zniesienie ceł i wszelkich ograniczeo, wprowadzenie wspólnej polityki celnej i handlowej oraz skoordynowanie polityki makroekonomicznej i legislacyjnej w zakresie objętym traktatem. Na mocy traktatu powstały: Rada Wspólnego Rynku jako organ stanowiący, Grupa Wspólnego Rynku jako organ wykonawczy, Sekretariat Administracyjny i wspólna Komisja Parlamentarna. Traktat nie przekreślał bilateralnych zobowiązao Argentyny i Brazylii na rzecz tworzenia wspólnego rynku; jego założenia i uregulowania były 656 bardziej elastyczne niż dawniejsze założenia ALALC i ALADI, zwiększając tym samym szansę urealnienia procesów integracyjnych. Potwierdzał to także wzrost obrotów miedzy paostwamisygnatariuszami traktatu z Asuncion w okresie przygotowao do utworzenia MERCOSUR. O międzynarodowej randze tego przedsięwzięcia decydował fakt, że ria obszarze tych czterech krajów wytwarzano połowę produktu krajowego brutto Ameryki Łacioskiej i Karaibów; stanowiły one rynek z ponad 190 min konsumentów. Rangę ugrupowania mogło podnieśd spodziewane przystąpienie Chile. Paostwa tworzące MERCOSUR należały już wcześniej do Grupy z Rio, która w całości nie dojrzała jeszcze do tworzenia wspólnego rynku, poświęcając więcej uwagi regionalnym konsultacjom politycznym. Od 1990 r. Grupa podjęła z krajami Europy Środkowej dialog, będący w jakimś sensie uzupełnieniem dialogu z EWG. Na grudniowym „szczycie" w 1991 r. Grupa z Rio

postanowiła rozwijad współpracę z różnymi regionami świata, aby podnosid rolę Ameryki Łacioskiej w równoważeniu ładu światowego. Rosło zainteresowanie paostw Grupy strefą Pacyfiku, czego wyrazem był „szczyt" APEC w Seatle w 1993 r.; forum to postanowiło przyjąd do swego grona Meksyk (od kooca 1994 r.) oraz Chile (w ciągu następnego roku). Prezydenci Argentyny, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju podpisali (5 VIII 1994 r.) w Buenos Aires akt, który (l 11995 r.) rozpoczynał tworzenie unii celnej między tymi paostwami. Przy okazji prezydent Chile i wiceprezydent Boliwii podpisali deklaracje wyrażające chęd zacieśnienia stosunków z Mercosur, aby następnie wejśd do tworzonej strefy wolnego handlu, którą zapowiadano na 2006 r. Następnie prezydenci paostw Mercosur podpisali (17 XII) protokół o wejściu w życie unii celnej i procedurach jej wprowadzenia od nowego roku. Rynek objął obszar 12 min km2 i 200 min ludności. Na „szczycie" Mercosur w Buenos Aires (23-25 VI1996 r.) uzgodniono i podpisano w Sans Luis umowę stowarzyszeniową z Chile i Boliwią, która przewidywała 10-letni okres likwidowania stawek celnych (od l X 1966 r. dla Chile i od 111997 r. dla Boliwii). Rzecz znamienna, że w Sans Luis szefowie paostw Mercosur zawarli też z nowymi partnerami umowę o gwarancjach demokratycznych, przewidującą m.in. zawieszenie przywilejów handlowych paostwa, które odeszłoby od demokratycznego systemu rządzenia. Na tle procesu instytucjonalizacji MERCOSUR również północna częśd zachodniej półkuli podjęła kroki w kierunku współdziałania integracyjnego. „Szczyt" CARICOM w Trynidadzie (26-28II1991 r.) opowiedział się za zacieśnieniem współpracy nie tylko we własnym gronie, lecz także z paostwami południowej części kontynentu, w których zarysowało się ożywienie gospodarcze. Niebawem Grupa Trzech (Meksyk, Kolumbia i Wenezuela) postanowiły stworzyd własną strefę wolnego handlu, która miałaby zacząd funkcjonowad w 1994 r. Rządy tych krajów dobrze współpracowały już w dziedzinie politycznej, ale ich wymiana gospodarcza była symboliczna. Chodziło więc o to, aby dobry klimat polityczny przenieśd na stosunki gospodarcze, poczynając od wolnego dostępu do wód terytorialnych i portów oraz rozwoju turystyki i wymiany kulturalnej. „Szczyt" CARICOM, Surinamu i Grupy Trzech w Port of Spain (13 X 1993 r.) zapowiedział tworzenie wspólnej organizacji integracyjnej. Meksyk zbliżał się w tym czasie do finalizacji porozumienia z USA o wolnym handlu i zgodnie z tradycyjną dla siebie skłonnością do równoważenia interesów - uznał za konieczne zacieśnienie więzi gospodarczych i politycznych z krajami Ameryki Łacioskiej i Karaibów. Od 1991 r. prowadził więc na ten temat rozmowy z różnymi rządami najbliższej mu Ameryki Środkowej. W kwietniu 1993 r. Grupa Trzech uzgodniła 8 projektów współpracy z krajami Ameryki Środkowej (przewidujących m.in. ochronę własnej produkcji samochodów), aby na tej podstawie od 1994 r. wspólnie tworzyd strefę wolnego handlu. Wdrażanie projektów opóźniało się jednak. 657 XXXI. Stabilizacja stosunków na kontynencie amerykaoskim

W konsekwencji w trakcie IV „szczytu" iberoamerykaoskiego w Cartagena de Indias w Kolumbii (13 VI1994 r.) Grupa Trzech podpisała porozumienie o wolnym handlu, przewidując dochodzenie do unii celnej, zawarcie umowy o wspieraniu inwestycji wzajemnych i rynku usług oraz o ochronie własności intelektualnej. Kolumbia, Meksyk i Wenezuela zapowiedziały przy tym,

że będą zmierzad do pełnej integracji kontynentu latynoamerykaoskiego i wraz z CA-RICOM doprowadziły do podpisania (24 VII 1994 r.) w Cartagenie przez 24 paostwa regionu Morza Karaibskiego dokumentu założycielskiego Wspólnoty Paostw Karaibskich (Asociacion de Estados del Caribe - AEC). Z pomocą Kanady szefowie 14 krajów Wspólnoty Karaibskiej na spotkaniu w Grenadzie (6 III 1966 r.) ustalili dwufazowy mechanizm tworzenia strefy wolnego handlu: kraje mniejsze otrzymały więcej czasu (do 2020 r.) na pełne otwarcie swych granic, natomiast kraje rozwinięte zobowiązały się to uczynid do 2005 r. Także Grupa Andyjska (Boliwia, Ekwador, Kolumbia, Peru i Wenezuela) postanowiła siadem innych paostw latynoskich pójśd drogą integrowania gospodarek. Na spotkaniu w Cartagenie (6 XII 1991 r.) prezydenci paostw Grupy Andyjskiej postanowili przyspieszyd wspólną politykę w tej dziedzinie. Uzgodnili powołanie unii celnej od l stycznia 1992 r. (tzn. trzy lata wcześniej niż pierwotnie planowano, ale w marcu 1993 r. przesunęli ten termin na l stycznia 1994 r.). Uznając ten krok za podstawę wspólnej strefy wolnego handlu, wypowiedzieli się także za rozszerzeniem wymiany handlowej z EWG poza porozumienie z 1983 r. Bruksela odpowiedziała pozytywnie; porozumienie z kooca czerwca 1992 r. otwierało nowe możliwości współpracy gospodarczej oraz zapowiadało usuwanie przeszkód w handlu. Po 14-miesięcznych negocjacjach, Grupa Andyjska postanowiła (7 III 1993 r.) wprowadzid na zewnętrznych granicach z początkiem 1994 r. jednolite stawki celne. Grupa Andyjska nawiązywała także kontakty z Unią Europejską. W kwietniu 1993 r. oba ugrupowania podpisały porozumienie o współpracy. Z początkiem 1994 r. tym śladem poszedł także Mercosur, rozpoczynając negocjacje z UE, aby do połowy 1995 r. zawrzed z nią układ ramowy, a następnie dążyd do utworzenia strefy wolnego handlu. Na tej fali również Waszyngton podjął ideę integracji gospodarczej Europy i Ameryki Północnej. Christopher przedstawił w Madrycie (2 VI 1995 r.) propozycje „nowego dialogu transatlantyckiego na XXI wiek", obejmującego „polepszenie stosunków wzajemnych i zacieśnianie różnorakich więzi", mając na myśli przede wszystkim stosunki między UE a USA, w których pojawiało się wiele zadrażnieo. Proponował więc następujące przedsięwzięcia: ustanowienie rozwiniętego systemu inwestowania; uelastycznienie dostępu do rynku i informacji technologicznych; wyeliminowanie barier handlowych; otwarcie przestrzeni powietrznych poprzez zawarcie porozumieo lotniczych. Układ ramowy między Mercosur a Unią Europejską został podpisany (29 IX 1995 r.) w Montevideo. Otworzył on drogę do szybkiej liberalizacji obrotów między obu ugrupowaniami, które zobowiązały się do współpracy w sprawach gospodarczych, handlu, kształcenia, komunikacji, ochrony środowiska i handlu narkotykami. Towarzysząca układowi deklaracja wysunęła poszanowanie praw człowieka i demokracji jako warunek wstępny dialogu politycznego. W ten sposób Pakt Andyjski został prześcignięty przez Mercosur. Dlatego VIII „szczyt" prezydencki „piątki andyjskiej" na spotkaniu w Trujillo (Peru) postanowił (10 III 1996 r.) przekształcid Pakt Andyjski we Wspólnotę Andyjska, której struktury polityczne i ekonomiczne odwzorowano z Unii Europejskiej; zachętę stanowiła tu propozycja Komisji Europejskiej (z 23 X 1995 r.) w sprawie partnerstwa UE z Ameryką Łacioską w latach 1996-2000, a także spotkania ministerialne z Ameryką Środkową i Grupą z Rio (III i IV 1996 r.). Na tle realizacji częściowych przedsięwzięd integracyjnych dojrzewały dążenia do utworzenia strefy wolnego handlu obu Ameryk. 34 szefów paostw i rządów amerykaoskiego „szczy658 tu" kontynentalnego w Miami (10-11 XII 1994 r.) wyraziło w deklaracji wolę rozwijania part-

nerstwa na rzecz rozwoju i dobrobytu oraz demokracji i wolnego handlu na kontynencie amerykaoskim. Ministrowie handlu tych paostw uzgodnili na konferencji w Denver (3 VII 1995 r.) program prac i negocjacji przygotowujących utworzenie strefy wolnego handlu około 2005 r. Postanowili też powoład 7 zespołów przygotowawczych i wykorzystywad struktury subregional-ne (NAFTA, Mercosur, Pakt Andyjski). Na następnym spotkaniu w Cartagenie (20-21 III 1996 r.) ministrowie postanowili powoład jeszcze 4 grupy robocze. Pojawiły się wątpliwości co do tempa tworzenia strefy wolnego handlu od Alaski po Ziemię Ognistą z tak zróżnicowanych paostw zważywszy, że same USA wytwarzały 77% PKB kontynentu, a razem z NAFTA około 90%.

2. Budowa wspólnego rynku w Ameryce Północnej Zalążek integracji gospodarek północno-amerykaoskich stanowił amerykaosko-kanadyjski traktat o wolnym handlu z 1988 r. Jego wagę określał fakt, że handel między USA a Kanadą osiągnął większą skalę niż handel między jakimikolwiek dwoma innymi paostwami. W 1990 r. 70% kanadyjskiego eksportu szło do południowego sąsiada, zaś Kanada przyjmowała 22% całego eksportu USA. Znosząc większośd barier celnych, traktat o wolnym handlu zapewnił Kanadzie trwałe miejsce na wielkim rynku amerykaoskim. Przedsięwzięcie zamierzono na 10 lat. Drugi element budowy wspólnego rynku w Ameryce Północnej stanowiły powiązania gospodarcze między USA i Meksykiem, który w 1990 r. odbierał ponad połowę całego eksportu sąsiada z północy do Ameryki Łacioskiej i dokonywał ze Stanami Zjednoczonymi ponad 70% swej wymiany handlowej. Prezydent Carlos Salinas de Gortaro, absolwent Harwardu, który sterował otwieraniem gospodarki meksykaoskiej na świat i na strefę Pacyfiku, zachęcał przedsiębiorców do wolnej konkurencji, w lutym 1990 r. zainicjował dialog z Waszyngtonem na temat współpracy integracyjnej. Po wstępnych analizach Bush podjął tę inicjatywę; w konsekwencji obaj szefowie paostw uzgodnili (10 VI1990 r.) rozpoczęcie prac nad porozumieniem o wolnym rynku (Free Trade Agreement - FTA). We wrześniu zamiar uczestnictwa w owych dyskusjach wyraziła Kanada, zainteresowana zwłaszcza znoszeniem pozataryfowych barier w handlu. Otta-wa wahała się jednak, czy wypowiedzied się za rozmowami trójstronnymi czy dwustronnymi. Tymczasem Salinas i Bush w czasie spotkania w Monterrey i Agualeguas (26-27 XI1990 r.) przyjęli ramowe zasady przyszłych rokowao, które miałyby rozpocząd się w czerwcu 1991 r. i zakooczyd do lata 1992 r. Kanada zdecydowała się uczestniczyd w rozmowach trójstronnych. Ukazało się wspólne oświadczenie Kanady, Meksyku i Stanów Zjednoczonych (5II1991 r.), które głosiło, iż trzy paostwa postanowiły przystąpid do negocjacji na temat Północno-Amerykaoskiego Porozumienia Wolnego Handlu (North American Free Trade Agreement - NAFTA). Miała to byd największa strefa wolnego handlu w świecie, gdyż w momencie rozpoczęcia rokowao na jej obszarze żyło ponad 350 min ludzi, a wymiana handlowa między trzema krajami przekraczała 210 mld dolarów rocznie. Same negocjacje nad przygotowaniem NAFTA były bardzo trudne, co zapowiadało już pierwsze spotkanie trójstronne ministrów spraw zagranicznych (12 VI1991 r.), a także pierwsze spotkanie oficjalnych negocjatorów porozumienia (8-9 VII 1991 r.). Wstępna wersja porozumienia została ogłoszona dopiero po 14 miesiącach rokowao (8 IX 1992 r.). Rozbieżności dotyczyły uregulowao wolnego handlu w niektórych branżach, zwłaszcza tekstylnej, rolnej i motoryzacyjnej; otwarcia meksykaoskiego przemysłu naftowego dla firm amerykaoskich i kanadyjskich oraz dopuszczenia inwestorów z USA i Kanady do meksykaoskiego systemu XXXI. Stabilizacja stosunków na kontynencie amerykaoskim

659

bankowego; przestrzegania wymogów ochrony s'rodowiska oraz przepisów i norm zdrowotnych. Niepewnośd wśród negocjatorów wprowadzały zbliżające się wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych; upowszechniło się przeświadczenie, że zwycięstwo Clintona może na diugo zaprzepaścid szansę porozumienia. Chociaż negocjacje zakooczono 12 sierpnia, co Bush rozgłosił tegoż dnia w celach wyborczych, redakcyjne prace nad liczącym 2000 stron porozumieniem trwały nadal. Podpisy pod ostatecznym tekstem ministrowie spraw zagranicznych trzech paostw złożyli w San Antonio (7 X1992 r.). Bush zaprosił na te okazje - również ze względów wyborczych - prezydenta Salinasa oraz premiera Kanady Briana Mulroney'a. Przegrana Busha w wyborach nie zahamowała finalizacji porozumienia. Pręży den t-elekt już w trzy dni po wyborze oświadczył w telefonicznej rozmowie, że jest „gotów zrobid wszystko, by to porozumienie wprowadzid w życie". Jednakże procedura kongresowa sprawiła, że mogło ono zostad podpisane z opóźnieniem. Nie ustalono wspólnej uroczystości. Prezydenci Bush i Sali-nas oraz premier Mulroney podpisali je oddzielnie w stolicach swoich paostw (17 XII 1992 r.). Trzy paostwa zobowiązały się w ciągu 15 lat na obszarze od lodów Arktyki po koralowe brzegi Jukatanu znieśd bariery cełne i stworzyd ułatwienia graniczne dla wymiany towarów i usług; tworzyd warunki dla wolnej konkurencji w ramach strefy wolnego handlu; zwiększyd możliwości inwestycji w ramach regionu; stosowad prawne sposoby wdrażania wolnego handlu i rozwiązywania kwestii spornych; tworzyd warunki dla wielostronnej współpracy regionalnej. Negocjacje dotyczyły 22 grup tematycznych i tyleż rozdziałów ma tekst NAFTA. Ratyfikacja NAFTA została opóźniona wskutek żądao administracji Clintona, aby zawrzed dodatkowe porozumienia w sprawie ochrony interesów amerykaoskich pracowników i środowiska naturalnego. Negocjacje w tych sprawach trwały od marca do sierpnia 1993 r. i zakooczone zostały podpisaniem trzech porozumieo (13 VIII). Porozumienia dodatkowe przewidywały, że jeśli któryś z krajów-sygnatariuszy (chodziło głównie o Meksyk) zezwoli swoim firmom na łamanie własnych przepisów prawa pracy i ochrony środowiska, aby umożliwid im uzyskanie przewagi w konkurencji z firmami pozostałych paostw, niezależna komisja będzie mogła nałożyd wysoką grzywnę lub paostwo skarżące będzie mogło wprowadzid cła i sankcje gospodarcze. Trzecie dodatkowe porozumienie przewidziało coroczne konsultacje stron. Parlament kanadyjski ratyfikował NAFTA jako pierwszy (V-VI1993 r.), zaś senaty USA i Meksyku dokonały tego aktu w kilka miesięcy później (XI1993 r.). Clinton zdecydował się przekazad wniosek do Kongresu dopiero po intensywnej kampanii na rzecz ratyfikacji, która w Kanadzie i Meksyku przeszła łatwo. Porozumienie kładące podwaliny pod północnoamerykaoską strefę wolnego handlu mogło wejśd w życie z dniem l stycznia 1994 r. Od stycznia 1994 r. zarówno Kanada, jak i USA zaczęły wypowiadad się za przyłączeniem Chile do NAFTA. Jednocześnie w Meksyku wzrastał deficyt w handlu z USA, a małe i średnie przedsiębiorstwa meksykaoskie nie wytrzymywały konkurencji bardziej wydajnych fabryk amerykaoskich. Ponadto USA uszczelniły granicę z Meksykiem. Mnożyły się też spory między NAFTA a Unią Europejską. Dlatego kanadyjski premier zaproponował w Paryżu (2 XII 1994 r.) rozważenie możliwości zawarcia globalnej umowy o liberalizacji handlu między UE i NAFTA. Władze UE wolały jednak w pierwszej kolejności zawierad porozumienia liberaliza-cyjne z subregionalnymi strukturami w Ameryce Łacioskiej. Rozmowy między NAFTA a Chile latem 1995 r. nie były jednak łatwe; mające zrównoważony handel z różnymi częściami świata Chile zastrzegło sobie wchodzenie do NAFTA na zasadzie umów dwustronnych z każdym z trzech członków ugrupowania. Na razie uzgodniono więc intensyfikację wymiany informacji.

660___________________________

"'•

•••••_____________

3. Rozwiązywanie konfliktów w Ameryce Środkowej i na Karaibach Na początku ostatniej dekady XX wieku Ameryka Środkowa i częśd Karaibów przeżywały przesilenia, które absorbowały uwagę opinii międzynarodowej. Dotyczyło to Nikaragui, Salwadoru, Gwatemali i Kuby. Problem Nikaragui polegał na tym, że Waszyngton chciał byd ciągle sędzią oceniającym wewnętrzne przemiany tego kraju. Początkowo Senat USA opowiedział się za zniesieniem trwającej od 1985 r. blokady ekonomicznej i przywróceniem stosunków handlowych z Nikaraguą w tym samym dniu, kiedy w Managui podpisano między sandinistami i contras porozumienie w sprawie ostatecznego zawieszenia broni i demobilizacji contras (19IV 1990 r.). Ich realizacja miała się odbywad pod okiem obserwatorów ONZ i OPA. Administracji amerykaoskiej nie podobała się jednak prowadzona przez prezydenta Yiolettę Chamorro polityka pojednania narodowego i współdziałania z sandinistami, którzy poprzez Sandinistowski Front Wyzwolenia Narodowego (FSLN) i Ogólnonarodowy Front Pracujących (FNT) utrzymali duże wpływy wśród robotników, chłopów, w armii i policji. Zwycięska w wyborach Narodowa Unia Opozycyjna (UNO) już po kilku miesiącach sprawowania władzy zaczęła tracid wpływy wskutek przeżywania przez kraj głębokiego kryzysu gospodarczego. Contras byli niezadowoleni brakiem możliwości odbierania chłopom ziemi i rewindykowania nieruchomości. Częśd z nich już w 1991 r. sięgała ponownie po broo, dokonując zamachów i zwykłych rabunków. Spokój wewnętrzny zależał od stabilizacji gospodarki, do czego konieczna była pomoc zagraniczna. Tymczasem Waszyngton zamroził ją na wysokości 116 min dolarów, gdyż był niezadowolony z niedostatecznej rozprawy rządu z sandinistami. Latem 1992 r. Waszyngton sugerował Chamorro, aby powierzyła prowadzenie gospodarki doradcom amerykaoskim. Spotkał się z godną odpowiedzią, że chociaż zależy jej na przyjaźni ze Stanami Zjednoczonymi, to jednak nie zniesie ingerencji w wewnętrzne sprawy kraju. Reakcja USA była typowo imperialna: na początku września 1992 r. zawiesiły one pomoc dla Nikaragui, uzasadniając to tezą, że kraj ten pozostaje jakoby pod kontrolą „komunistów, terrorystów, złodziei i morderców". Jednocześnie Departament Stanu podpowiadał odsunięcie sandinistów z armii i policji. Prezydent oświadczyła, że odwoła gen. Humberto Ortegę ze stanowiska szefa sił zbrojnych, ale nie uczyni tego pod presją USA. Amerykaoskie tajne służby zasugerowały wówczas zbrojnym oddziałom byłych contras, aby wzięli zakładników rządowych i za cenę ich wypuszczenia domagali się odwołania gen. Ortegi. Latem 1993 r. rozpętało to „wojnę o zakładników", gdyż grupy sandinistowskie uciekły się do podobnych działao. W społeczeostwie zaczęła narastad tęsknota za powrotem sandinistów do władzy, a Stany Zjednoczone zaczęły ponownie wspierad byłych somozistów. Waszyngton wzmógł naciski na Managuę po znalezieniu nikaraguaoskich paszportów u terrorystów oskarżonych o dokonanie zamachu na World Trade Center (II1993 r.). Senat USA zawiesił pomoc dla Nikaragui do czasu, aż rząd w Managui udowodni, że nie popiera międzynarodowego terroryzmu. Departament Stanu uprzedził prezydent Chamorro, że odblokuje pomoc dopiero po odejściu dowódcy sił zbrojnych gen. Humberto Ortegi, który mocą przepisów ustawy opuścił swe stanowisko dopiero 25 lutego 1995 r. Przyjęte po pięciu miesiącach sporów poprawki do nikaraguaoskiej konstytucji (5 VII 1995 r.) zniosły monopol gospodarczy paostwa, ograniczyły zakres władzy wykonawczej i dały Zgromadzeniu Narodowemu prawo decyzji podatkowych, torując tym samym drogę rozwojowi gospodarki rynkowej. Jeśli chodzi o Salwador, to rozmowy między rządem a partyzantami z FMLN prowadzone od kwietnia 1990 r. przy udziale przedstawiciela sekretarza generalnego ONZ, Alva-ro

de Soto, trwały kilkanaście miesięcy. Odbywały się one w Genewie, Wenezueli, Meksyku, Kostaryce i Nowym Jorku. Najpierw podpisano porozumienie w kwestii praw człowieka (26 VII 661 XXXI. Stabilizacja stosunków na kontynencie amerykaoskim

1990 r.), w którym rząd zaakceptował wysłanie w tej sprawie do Salwadoru misji ONZ po ogłoszeniu rozejmu. Później jednak rozmowy przedłużały się, ponieważ rząd nie chciał oczyścid armii ze „szwadronów śmierci", a USA manipulowały pomocą wojskową dla rządu pod kątem nacisku na partyzantów. Nowym etapem rozmów było podpisanie porozumieo (27 IV 1991 r.). Przewidywały one reformy konstytucyjne w sprawach sił zbrojnych, systemu sądownictwa, praw człowieka i systemu wyborczego, jak również powołanie komisji do zbadania aktów przemocy w okresie od 1980 r. Wreszcie w Chapultepec (1611992 r.) w obecności sekretarza generalnego ONZ podpisano porozumienie pokojowe między rządem salwadorskim i FMLN. Kooczyło ono 12 lat krwawej wojny domowej, która pochłonęła 75 000 ofiar. Porozumienie weszło w życie l lutego 1992 r. w postaci rozejmu między walczącymi poprzednio stronami. Od tego dnia wstrzymano przymusowe wcielanie do wojska, rozpoczął się proces rozbrajania partyzantów i koncentracji oddziałów obu stron w wydzielonych rejonach kraju. Wprowadzanie w życie porozumienia nadzorowała Krajowa Komisja do Spraw Konsolidacji Pokoju oraz tysiąc obserwatorów z ramienia ONZ. W połowie lipca w Salwadorze rozpoczęła działalnośd Komisja Prawdy, która miała zbadad sprawy naruszania praw człowieka w tym kraju od 1980 r. oraz przyczynid się do budowy klimatu zaufania i odbudowy powojennej. W skład Komisji Prawdy sekretarz generalny ONZ powołał znane w świecie osobistości z różnych krajów. Trudności zaczęły się przed 31 października 1992 r., gdyż obie strony nie wykonały zobowiązao, aby do tej daty partyzanci złożyli broo, a rząd dokonał reform politycznych oraz redukcji i restrukturacji sił zbrojnych. Przywódcy FMLN przyjęli propozycję Butrosa Ghali, aby realizację powyższych zobowiązao przedłużyd o 6 tygodni. Oburzony prezydent Alfredo Cristiani oskarżył ONZ o uczestnictwo w spisku przeciwko jego rządowi, gdy partyzanci oskarżali rząd, iż nie realizuje zobowiązao w sprawie włączenia ich w życie kraju. Przesunięty przez Butrosa Ghali termin rozbrajania partyzantów i uzgadniania reform politycznych został dotrzymany. Najtrudniejsze problemy dotyczyły czystki w armii i nadania ziemi. Do 15 grudnia partyzanci przekazali broo obserwatorom ONZ, którzy mieli dopilnowad jej zniszczenia; prezydent dokonał zmian politycznych. Na stadionie Cuscatlan w Salwadorze obchodzono 15 grudnia dzieo pojednania narodowego. W uroczystości wzięli udział sekretarz generalny ONZ, wiceprezydent USA i prezydenci paostw Ameryki Środkowej. Przekształcony odtąd w partię polityczną FMLN podjął „wojnę o głowy generałów" winnych łamania praw człowieka, zdobywając poparcie tych postulatów przez ONZ i kler katolicki. ONZ opublikowała raport, który dowodził powiązao salwadorskich sił zbrojnych ze „szwadronami śmierci" i zawierał listę blisko 100 oficerów, którzy powinni byd usunięci z armii. Prezydent Cristiani zareagował wybiegiem, który chronił dowództwo sił zbrojnych: na jego wniosek Zgromadzenie Narodowe szybko (19 III 1993 r.) uchwaliło amnestię dla zbrodniarzy okresu wojny domowej. Opinia salwadorska i międzynarodowa nie zaakceptowały jednak takiej uchwały. Partie polityczne domagały się realizacji wniosków Komisji Prawdy w sprawie usunięcia z wojska osób podejrzanych

o łamanie praw człowieka, podjęcia śledztwa na temat zbrodni „szwadronów śmierci" i wymiany Sądu Najwyższego. W związku z tym Rada Bezpieczeostwa ONZ przedłużyła o 6 miesięcy mandat misji obserwatorów w Salwadorze (30 XI1993 r.). Rząd był zmuszony powoład w porozumieniu z nimi komisję do zbadania zbrodni dokonanych przez „szwadrony śmierci" po porozumieniu pokojowym z FMLN (8 XII 1993 r.). Krajem Ameryki Środkowej, w którym wojna domowa zaczęła się najwcześniej i zakooczyła najpóźniej, okazała się Gwatemala. W ciągu 30 lat wojny zginęło ponad 120 tyś. ludzi, około 100 tyś. musiało uciekad za granicę, by wegetowad na pograniczu meksykaoskim. Chod mniej głośna niż w Nikaragui i Salwadorze, była to więc wojna pochłaniająca liczne ofiary. 662 W 1991 r. prezydent Jorge Serrano rozpoczął rozmowy z Narodową Unią Rewolucyjną Gwatemali (NURG), reprezentującą głównie ludnośd indiaoską, której wsie były burzone przez armie rządową. Z powodu rozbieżności w kwestii poszanowania praw człowieka rozmowy te zostały zerwane w sierpniu 1992 r. Pod wpływem wejścia w życie porozumienia pokojowego w Salwadorze uchodźcy gwatemalscy zaczęli jednak wracad do kraju. Zachęcała ich do tego Rigoberta Menchu, gwatemalska laureatka Pokojowej Nagrody Nobla z 1992 r. i przywódczyni gwatemalskiej opozycji indiaoskiej. Na tym tle Serrano wezwał (15 I 1993 r.) lewicowych partyzantów NURG do zawarcia gwatemalskiego porozumienia pokojowego w ciągu 90 dni. Obiecał przy tym, że nad realizacją takiego porozumienia czuwad będą ONZ, instytucje kościelne i gwatemalski rzecznik praw człowieka. Zapowiedział repatriantom swobodę poruszania się oraz zwrot ziemi, z której zostali wyrugowani. Powiedział również, że chłopi bezrolni otrzymają pożyczki rządowe na zakup gruntów i niezbędnych narzędzi, a przez pierwsze trzy miesiące będą bezpłatnie zaopatrywani przez Światowy Program Żywnościowy. Prezydentowi chodziło nie tylko o pozyskanie partyzantów i uchodźców, lecz i o poprawienie wizerunku międzynarodowego swojego kraju z punktu widzenia poszanowania praw człowieka. Partyzanci NURG wyrazili zainteresowanie ofertą Serrano i zaproponowali rozejm, który pozwoliłby obu stronom konfliktu uzgodnid warunki porozumienia. Ideę doprowadzenia do pokoju w Gwatemali poparły Hiszpania, Meksyk, Kolumbia i Wenezuela. Rozmowy rządu z partyzantami rozpoczęły się w Meksyku (23II1993 r.). Wzorem Salwadoru partyzanci wysunęli na plan pierwszy natychmiastowe i bezwarunkowe podpisanie porozumienia w sprawie praw człowieka, aby dopiero potem zająd się „planem Serrano". Na taką kolejnośd nie godził się prezydent, co wywołało impas w rozmowach. Jeszcze większą szkodę wyrządził autozamach stanu, kiedy Serrano ogłosił zawieszenie wielu artykułów konstytucji (25 V 1993 r.). W rezultacie musiał po tygodniu ustąpid z urzędu pod naciskiem armii i OPA, a także USA. Nowy prezydent Ramiro de Leon Carpio usunął ze stanowisk wielu polityków i wojskowych związanych z antydemokratycznymi poczynaniami poprzednich władz. Zwlekał jednak z przyjęciem oferty partyzantów, aby w celu położenia kresu wojnie domowej rozpocząd rozmowy w jednym z krajów Ameryki Środkowej. Partyzanci nasilili działania zbrojne, a wojsko wznowiło operacje przeciwko nim gwałcąc znowu prawa człowieka. Kiedy pod naciskiem organizacji społecznych, kościoła katolickiego i OPA prezydent przedstawił plan rozwiązania pokojowego, okazał się on dla NURG nie do przyjęcia i został przez nią odrzucony (13 X 1993 r.). Rząd gwatemalski zwrócił się wówczas do społeczności międzynarodowej o pomoc w doprowadzeniu do rozmów z partyzantami (15 XI1993 r.). Szansa na przybliżenie porozumienia pokojowego stwarzała zgoda opozycji i rządu na poprawki do konstytucji, zorganizowanie w tym celu referendum (301 1994 r.) i przeprowadzenie

przedterminowych wyborów. Przy pomocy ONZ i dyplomacji norweskiej w drugiej połowie czerwca 1994 r. zostało wynegocjowane i podpisane porozumienie w sprawie powołania komisji do zbadania naruszeo praw człowieka. Otworzyło ono drogę do pokoju wewnętrznego. Partyzanci dochodzili do wniosku, że metodą walki zbrojnej nie zdobędą władzy. Dlatego z okazji wyborów (12 XI1995 r.) zawarli rozejm z rządem i wzywali do uczestnictwa w wyborach, zwłaszcza licznych Indian dotychczas terroryzowanych i spychanych na margines. Podpisali też wspólnie 4 porozumienia o: prawach ludności indiaoskiej, prawach człowieka, poprawie sytuacji uchodźców i powołaniu komisji do spraw zbrodni wojennych. Rząd i armia zorganizowały uroczystości rehabilitujące płk. Jacobo Arbenza, prezydenta obalonego przez agentów amerykaoskich i siły wojskowe po interwencji USA w Gwatemali w 1954 r. Wybrany w drugiej turze tych wyborów (711996 r.) prezydent Alvaro Arzu zapowiedział zwalczanie dyskryminacji 663 XXXI. Stabilizacja stosunków na kontynencie amerykaoskim

Indian i kobiet, przywilejów i nędzy, a także kontynuowanie rozmów pokojowych z partyzantami. Z okazji kolejnej tury tych rozmów w Meksyku (III 1996 r.) partyzanci ogłosili tymczasowe zawieszenie broni, zaś prezydent polecił wojsku wstrzymad wszelkie działania przeciwko partyzantom. Ostatecznie (6 V) w Meksyku przedstawiciele NURG i rządu gwatemalskiego podpisali, w obecności przedstawiciela ONZ i laureatki Pokojowej Nagrody Nobla, Rigoberty Menchu, porozumienie o ziemi, oświacie i zdrowiu. Wskazało ono na możliwości stopniowego rozwiązania wielu trudnych spraw szczegółowych. W przeciwieostwie do gwatemalskiego głośny w świecie stał się konflikt haitaoski, w który od początku zaangażowana została ONZ. Tymczasowy rząd tego kraju zwrócił się (III 1990 r.) do ONZ o pomoc w przeprowadzeniu demokratycznych wyborów. W odpowiedzi Sekretarz Generalny ONZ skierował do Haiti misję techniczną do spraw wyborczych (finansowaną przez UNDP), a także mianował swego specjalnego przedstawiciela w osobie Joao Augus-to de Medicis. Na podstawie ich raportów i wniosków tymczasowego prezydenta Haiti, Ertha PascalaTrouillot, Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło rezolucję (10 X 1990 r.) w sprawie wysłania do Haiti obserwatorów na czas wyborów. Był to drugi po Nikaragui przypadek podjęcia takiej decyzji. Na jej podstawie sekretarz generalny powołał Grupę Obserwatorów Narodów Zjednoczonych dla Weryfikacji Wyborów na Haiti (ONUYEH), która podjęła następnie współpracę z zaproszonymi na wyspę przez rząd haitaoski obserwatorami OPA i organizacji pozarządowych. Haitaoskie wybory prezydenta, parlamentu i władz lokalnych odbywały się w dwóch terminach (16 XII 1990 r. i 20 I 1991 r.) i zostały powtórzone w niektórych okręgach po dwóch tygodniach. Już po pierwszej turze prezydentem został ksiądz-populista Jean-Bertrand Aristide, który otrzymał 67% głosów. Obserwatorzy zagraniczni stwierdzili prawidłowy przebieg wyborów. Jednakże wojskowy zamach stanu obalił demokratycznie wybranego elekta (30 IX 1991 r.). OPA i ONZ musiały znowu zajmowad się kwestią przywrócenia demokracji na Haiti. Wobec zagrożenia sankcjami międzynarodowymi przywódca puczu gen. Raul Cedras i członkowie junty odpowiadali, że nie będą rozmawiad z „Białymi", ponieważ uprawiają oni rasistowską ingerencję w

wewnętrzne sprawy Haitaoczyków. Przy pomocy dyplomacji amerykaoskiej i pod patronatem OPA doszło w Waszyngtonie (23 II1992 r.) do zawarcia porozumienia między obalonym prezydentem i przedstawicielami obu izb parlamentu haitaoskiego. Na mocy tego porozumienia (gdyby zaakceptowali je puczyści) legalnie wybrany prezydent mógłby powrócid do kraju, gen. Cedras pozostałby na czele armii i zostaliby zwolnieni więźniowie polityczni. Puczyści porozumienia nie zaakceptowali a USA stanęły wobec fali uchodźców haitari-skich. OPA postanowiła zaostrzyd embargo wobec Haiti, łącznie z zerwaniem połączeo lotniczych, i wezwała do tego 34 swoich członków (2IV 1992 r.). .-Wobec międzynarodowej izolacji Haiti i dramatu biednej ludności obalony prezydent Aristide powołał na emigracji (8 VII 1992 r.) komisję dla organizacji dialogu na temat przywrócenia demokracji na wyspie oraz poprosił OPA o wysłanie w tym celu do kraju specjalnej misji. Wobec braku efektów tych inicjatyw oraz uznania za nielegalną polityki odsyłania uchodźców haitaoskich z USA przez Federalny Sąd Apelacyjny (30 VII 1992 r.), prezydent-elekt Bili Clinton we współpracy z administracją prezydenta Busha przygotował plan przywrócenia demokracji na Haiti. Przewidywał on powołanie tymczasowego premiera, aprobowanego zarówno przez Aristide'a jak i przez parlament haitaoski, zniesienie embarga i powrót obalonego prezydenta. Tymczasem puczyści, którym nikt nie obiecywał amnestii, zorganizowali wybory parlamentarne7w celu zalegalizowania swej władzy (18 I 1993 r.). Zostały one zbojkotowane przez większośd mieszkaoców Haiti. Po porozumieniu z ONZ i rządem haitaoskim OPA postanowiła wreszcie (9II 1993 r.) wysład na Haiti międzynarodową misję obserwatorów celem koo664 troli przestrzegania praw człowieka. Ponieważ nie zmieniło to niczego w stanie faktycznym na haitaoskiej części wyspy, Rada Bezpieczeostwa w jednomyślnie przyjętej rezolucji zagroziła wprowadzeniem surowych sankcji (embargo na ropę, broo i amunicję oraz zamrożenie kont bankowych osobom związanym z puczystami) z dniem 23 czerwca 1993 r., jeśli do tego czasu rozmowy nie doprowadzą do rozwiązania konfliktu. Ponowne wezwanie do zaostrzenia sankcji skierowała do swych członków OPA. W obliczu tych działao gen. Cedras udał się do Nowego Jorku na rozmowy z obalonym prezydentem Aristidem. Mediatorem był przedstawiciel ONZ i OPA Dante Caputo. Po kilku rundach rozmów zawarto porozumienie zawierające 10-punktowy plan przywrócenia demokracji na wyspie (3 VII 1993 r.). Przewidywał on wysłanie przywódców puczu na emerytury lub za granicę, powrót Aristide'a na urząd prezydenta (30 X), nominację tymczasowego premiera, dymisję szefa policji, restrukturację armii, szeroką amnestię dla przeciwników politycznych prezydenta oraz powołanie przez niego rządu koalicyjnego. Po spełnieniu tych warunków miano znieśd wprowadzone przez Radę Bezpieczeostwa sankcje gospodarcze, zaś USA przyobiecały pomoc gospodarczą i wojskową. Nadzór nad powrotem systemu demokratycznego mieli sprawowad obserwatorzy ONZ. Prezydent Aristide zaprzysiągł nowy rząd w Waszyngtonie (30 VIII), a jego inwestytura odbyła się na Haiti (2 IX). Jednakże prawicowo-wojskowe bojówki uniemożliwiły przyjazd na wyspę całej misji wojskowej ONZ, która miała nadzorowad przekazanie władzy Aristide'owi. On sam nie powrócił w przewidzianym terminie, a zwolennicy dyktatury oskarżyli go o zdradę ojczyzny. W tej sytuacji sankcje ONZ wobec Haiti były nadal stosowane i zostały potwierdzone przez Radę Bezpieczeostwa (16 X), a okręty amerykaoskie i kanadyjskie przeprowadzały blokadę Haiti. Pośrednim skutkiem tej akcji było przerwanie jednego z ważniejszych szlaków przerzutu

narkotyków do USA. Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło jednomyślnie rezolucję popierającą usuniętego prezydenta i grożącą izolacją każdego rządu, który powołają haitaoscy wojskowi „w pełni odpowiedzialni za cierpienie haitaoskiego ludu". Kiedy junta doprowadziła do zaprzysiężenia tymczasowego prezydenta (11 V 1994 r.), Rada Bezpieczeostwa uchwaliła rezolucję o wprowadzeniu zaostrzonych sankcji gospodarczych wobec Haiti. Wiele paostw Ameryki Łacioskiej i Karaibów zaczęło opowiadad się za interwencją wojskową przeciwko juncie. Rada Bezpieczeostwa ONZ uchwaliła (31 VII 1994 r.) rezolucję nr 940, której inicjatorami były USA, Argentyna, Kanada i Francja; upoważniła ona „siły międzynarodowe" do „podjęcia koniecznych środków" w celu odsunięcia wojskowych od władzy i umożliwienia powrotu legalnie wybranemu prezydentowi. Główny ciężar operacji i jej organizację przejęły USA, a udział innych paostw był minimalny. Interwencji sprzeciwiała się większośd paostw latynoskich i karaibskich. Po przygotowaniu inwazji b. prezydentowi Carterowi udało się zawrzed z gen. Raoulem Cedrasem (18 IX) w Port-Prince porozumienie, które przewidywało ustąpienie dwóch członków przywódców junty haitaoskiej i powrót legalnego prezydenta, a także nadzór wojsk amerykaoskich i haitaoskich nad pokojowym przekazaniem władzy. Siły międzynarodowe wylądowały na wyspie już po tym porozumieniu. Jednostki bojowe okazały się szybko zbędne, natomiast wzrosło zapotrzebowanie na jednostki przygotowane do zapobiegania zamachom i bandytyzmowi. Ściągnięto więc jednostki specjalne z krajów karaibskich i z Polski. Po przyjęciu przez haitaoski parlament ustawy o amnestii gen. Cedras podał się do dymisji, a prezydent Aristide (17 X) powrócił do kraju z trzyletniego wygnania. Na podstawie decyzji Rady Bezpieczeostwa ONZ Amerykanie przestali (31 III) kierowad operacją na Haiti, gdzie pozostała misja „błękitnych hełmów" z międzynarodowym kontyngentem policyjnym, aby przez rok pomagad przy organizowaniu wyborów oraz szkolid armię XXXI. Stabilizacja stosunków na kontynencie amerykaoskim 66 5 deackie, (\1 o niskiej frekwencji (15%). Niebawem nowy prezydent Renę Preval złożył (III 1996 r.) pierwszą wizytę zagraniczną u jedynego sąsiada - w Republice Dominikaoskiej. Specyficzną pozycję w rejonie Karaibów zajmowała nadal Kuba. WII kwartale 1990 r. podpisała ona z ZSRR kilka porozumieo przewidujących „rozwój i umocnienie" stosunków wzajemnych, a przede wszystkim wzrost obrotów towarowych, które sztucznie dofinansowywały Kubę. Na wyspie znajdowało się w tym czasie około 12 tyś. żołnierzy ZSRR, obiekty wywiadu elektronicznego oraz baza zaopatrzeniowa atomowych okrętów podwodnych. Jednakże Moskwa zaczęła przewartościowywad swą politykę wobec Kuby. W maju grupa doradców Gorbaczowa przeprowadzała w Miami rozmowy z przedstawicielami emigracyjnej opozycji kubaoskiej. ZSRR zamierzał przyczynid się do wznowienia dialogu między Waszyngtonem a Hawaną. Pierwszym krokiem była zapowiedź Gorbaczowa, iż obecnośd wojskowa ZSRR na wyspie zostanie zredukowana. Pogorszyło to klimat w stosunkach miedzy Moskwą a Hawaną. Drugim krokiem stał się rozpad ZSRR. Prezydent Kuby miał co prawda satysfakcję z upadku prezydenta ZSRR, stanął jednak wobec nasilających się trudności gospodarczych, gdyż wprowadzona przez Moskwę zasada rozliczeo w dewizach mocno uderzyła w wymianę handlową i przemysł kubaoski. Od 1992 r. prezydent Fidel Castro i parlament kubaoski czynili wyłomy w dotychczasowych regułach gospodarowania, apelując do przemysłowców amerykaoskich i innych o inwestowanie

na Kubie. Zaczęto rozglądad się za obcym kapitałem, technologią i wiedzą w zakresie zarządzania. Zapowiadano możliwośd tworzenia przedsiębiorstw należących do cudzoziemców. Na drodze realizacji takich reform stanęły jednak dwa rodzaje przeszkód. Jedną było ciągłe podkreślanie przez przywódcę kubaoskiego, iż konstytucyjny ład polityczno-społeczno-gospodar-czy na Kubie nie może byd naruszony; drugą stanowiło utrzymane przez USA embargo handlo-wo-inwestycyjne. Obchodzenie tych przeszkód odbywało się poprzez tworzenie spółek joint venture (60 w 1991 r. i dwukrotnie więcej w roku następnym) i rozwój przedsiębiorstw turystycznych. Hawana rozwijała propagandę przeciwko blokadzie amerykaoskiej. Jej argumenty znajdowały posłuch wśród tych sił półkuli zachodniej, które już doświadczyły presji „wielkiego sąsiada" lub obawiały się jej. Reprezentanci lewicowych partii Ameryki Łacioskiej i Karaibów na spotkaniu w Nikaragui (VII 1992 r.) wezwali USA do zaprzestania blokady ekonomicznej Kuby, a zarazem zwrócili się do wspólnoty międzynarodowej o udzielenie temu krajowi szerokiej pomocy gospodarczej, aby złagodzid skutki blokady. Rządy Meksyku, Kolumbii i Wenezueli nie tylko były przeciwne izolowaniu Kuby, lecz wręcz wypowiadały się za prowadzeniem dialogu z Hawaną i wciąganiem jej do integracyjnych przedsięwzięd w regionie. Znalazło to wyraz w trakcie „szczytu" paostw ibero-amerykaoskich w Madrycie (VII 1992 r.), w którym uczestniczył także Fidel Castro. Solidaryzowali się z nim uczestnicy zarówno tego forum, jak i antyamerykaoskiej demonstracji na ulicach stolicy Hiszpanii. Waszyngton nie zmieniał swej polityki. Izba Reprezentantów przyjęła (IX 1992 r.) ustawę zaostrzającą izolację Kuby, zakazującą m.in. firmom amerykaoskim handlu z Kubą i odmawiającą statkom odwiedzającym porty kubaoskie zawijania do portów USA. Podobno uzgodniono ją z kandydatem na prezydenta Clintonem. Ten „Akt na rzecz demokracji na Kubie" potępiła reszta Ameryki i EWG. Kanada zagroziła wręcz, że jeśli ustawa wejdzie w życie, to stosujący się do niej w Kanadzie dyrektorzy firm amerykaoskich będą karani więzieniem. Ustawę potępiło także Zgromadzenie Ogólne NZ. Używając tej ustawy jako „kija", Waszyngton nie wiedział komu dad „marchewkę"; liczna w USA emigracja kubaoska zajmowała zbyt skrajne stanowisko i nie mogła liczyd na poparcie ludności wyspy, a grupa dysydentów nie potrafiła zorganizowad 666 opozycji w kraju. Dlatego pod koniec 1992 r. szykujący się do objęcia rządów demokraci amerykaoscy wysłali swoich znanych przedstawicieli (George'a McGoverna i Wayne'a Smitha) na sondażowe rozmowy do Hawany. Pierwsze powszechne, bezpośrednie i tajne wybory do Zgromadzenia Narodowego i do zgromadzeo prowincjonalnych na Kubie (24II1993 r.) nie podważyły autorytarnego systemu politycznego, chociaż w znacznym stopniu odnowiły i odmłodziły skład organów przedstawicielskich. Zadowolony z tych wyników Fidel Castro zapowiedział, że za pięd lat nie będzie już kandydował i wychwalał Clintona za to, iż nie ma wojowniczego usposobienia. Reakcja na te komplementy sprowadziła się do stwierdzenia, że Biały Dom będzie czekał na przejaw autentycznej demokracji na Kubie. Natomiast b. prezydent Carter wyraził pogląd, że potrzebną normalizację stosunków amerykaosko-kubaoskich mogłoby zapoczątkowad zniesienie restrykcji handlowych, rozwój turystyki i swobodne przemieszczanie się osób. Turystyka stawała się bowiem najbardziej otwartą i dynamiczną dziedziną gospodarki kubaoskiej (w 1992 r. przynosiła już 25% wpływów dewizowych, a także wzrastała corocznie liczba osób odwiedzających Kubę). Wiele do myślenia dawał skierowany do Clintona list czołowych dysydentów kubaoskich (IV 1993 r.), w którym stwierdzono, że Castro nie ponosi sam winy za tragiczną sytuację na wyspie i domagano się

rewizji polityki administracji amerykaoskiej wobec Kuby, a także zewnętrznej pomocy dla odbudowy zniszczeo spowodowanych marcową burzą tropikalną. Hawana podejmowała powoli kroki, które mogły przybliżyd porozumienie z Waszyngtonem. Ogłaszając redukcję sił zbrojnych (15 VI1993 r.), przedstawiła ten wymuszony sytuacją gospodarczą akt jako gest pokoju wobec Stanów Zjednoczonych, dokonany w dniu pożegnalnej uroczystości ostanich żołnierzy b. ZSRR, których brygada stacjonowała na wyspie od 1963 r. Jednocześnie wyraziła gotowośd przystąpienia do negocjacji w sprawie odszkodowao za własnośd amerykaoską skonfiskowaną na Kubie w latach sześddziesiątych. Niebawem władze kubaoskie zaczęły zwalniad z więzieo niektórych dysydentów. Inni otrzymywali zezwolenia na podróże do USA i Europy. Na zaproszenie ministra obrony Raula Castro przybyli na Kubę amerykaoscy wojskowi w stanie spoczynku, odbyli rozmowy z przedstawicielami kubaoskich sil zbrojnych. Podczas obchodów 40. rocznicy rewolucji (26 VII 1993 r.) Castro zapowiedział liberalizację niektórych rygorów gospodarczych, w tym zniesienie zakazu posiadania przez obywateli obcych walut. Waszyngton zaczął obawiad się, że napływ dolarów na Kubę osłabi skutki embarga wobec wyspy. Oprócz gestów pod adresem Waszyngtonu Kuba przeprowadziła od wiosny 1993 r. ofensywę dyplomatyczną na rzecz poprawy stosunków politycznych i rozwoju więzi gospodarczych z sąsiadami z Ameryki Łacioskiej i regionu Karaibów. Podczas „szczytu" iberoamerykaoskiego w brazylijskim mieście Salvador (VII 1993 r.) Castro skłonił partnerów do potępienia amerykaoskiego embarga wobec Kuby. Następnie udał się do Boliwii, gdzie zginął jego przyjaciel, legendarny bohater ubogiej Ameryki Łacioskiej Ernesto (Che) Guevara. Teraz odbywały się tam uroczystości demokratycznie wybranego prezydenta (6 VIII 1993 r.), Gonzalo San-cheza de Losada. Castro był witany przez Boliwijczyków jako symbol „nieugiętej Kuby", ale nieprzychylnośd dali odczud Amerykanie: ich firmy naftowe odmówiły zatankowania samolotu Castro. Jednakże dyplomacja amerykaoska podjęła tajne rozmowy z Kubą na temat imigrantów i wspólnego zwalczania handlu narkotykami. Kroki Hawany na rzecz „politycznego i gospodarczego otwarcia" zostały docenione przez Komitet Międzynarodówki Socjalistycznej do Spraw Ameryki Łacioskiej i Karaibów, który na posiedzeniu w Santo Domingo (l IX 1993 r.) wezwał Stany Zjednoczone do zniesienia embarga handlowego i normalizacji stosunków dyplomatycznych z Hawaną. Prawie w tym samym czasie Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło większością 667 XXXI. Stabilizacja stosunków na kontynencie amerykaoskim

l głosów rezolucję wzywającą Waszyngton do zniesienia sankcji, gdyż - jak stwierdzono naruszją one kartę NZ i prawo międzynarodowe. Za rezolucją nie głosowały jedynie Stany Zjednoczone, Izrael, Albania i Paragwaj. Spośród mocarstw największe poparcie dla Kuby deklarowały Chiny: Jiang Zemin jako pierwszy tej rangi reprezentant Chin złożył oficjalną wizytę na wyspie (21 XI 1993 r.), gdzie zachęcał Castro do wytrwałości zarówno w socjalizmie, jak i w reformach gospodarczych. Od legalizacji dolara (VIII 1993 r.) i rozpoczęcia reform gospodarczych kryzys gospodarczy szybciej różnicował społeczeostwo kubaoskie. Waszyngton obawiał się nowego exo-

dusu z wyspy. Od lata 1994 r. rozpoczęło się uprowadzanie statków z uciekinierami. Przy okazji zaprzysiężenia w Bogocie nowego prezydenta Kolumbii, Castro os'wiadczył, że „Kuba nie będzie strażnikiem granic USA". Dodał też, że „rewolucjoniści nie uciekają z pola walki, ani nie przechodzą na emeryturę". Następnie wezwał (12 VIII) Stany Zjednoczone do podjęcia „szybkich i skutecznych kroków", aby powstrzymad nielegalną imigrację z Kuby. W związku z tym Amerykaoska Straż Przybrzeżna rozpoczęła rozsyłanie mieszkaocom wybrzeża Florydy zawiadomieo o karach grożącym osobom pomagającym Kubaoczykom w nielegalnym przedostaniu się do USA. Clinton wydal zakaz przesyłania na Kubę pieniędzy przez kubaoskich emigrantów (około 500 min USD rocznie). Hawana zgodziła się na waszyngtooską propozycję rozpoczęcia w siedzibie ONZ rozmów na temat migracji, ale proponowała jednoczesne rozszerzenie ich na sprawy „nieludzkiej blokady amerykaoskiej wobec Kuby". Rokowania waszyngtooskie (1-8IX) doprowadziły jedynie do uzgodnienia, że USA miały co roku przyjmowad 20 tyś. legalnych imigrantów i wydad wizy zakwalifikowanym już do wyjazdu, zaś Kuba zobowiązała się powstrzymad morski exodus. Porozumienie to, jak również następująca po nim zapowiedź wprowadzenia na Kubie liberalizacji rynku rolnego sprawiły, że Zgromadzenie Ogólne ONZ podjęło (26 X) uchwałę wzywającą USA do zniesienia embarga ekonomicznego nałożonego na Kubę (przeciw głosowały tylko USA i Izrael). Między październikiem a grudniem 1994 r. Hawana podjęła decyzje o liberalizacji rynku produktów przemysłowych i rzemieślniczych, dopuszczaniu udziału kapitału zagranicznego do wszystkich produkcyjnych sektorów gospodarki oraz zakładaniu sklepów prywatnych z towarami przemysłowymi i rzemieślniczymi. Waszyngton nie zgodził się jednak na udział Kuby w „szczycie" przywódców całego kontynentu amerykaoskiego w Miami. Na początku 1995 r. pojawiły się pewne oznaki wychodzenia Kuby z izolacji. Biznesmeni z Kanady, Meksyku, Brazylii i Hiszpanii zaczęli inwestowad w intratne gałęzie, a wyspa znów stawała się atrakcją turystyczną. Składający po raz pierwszy wizytę Wysoki Komisarz do Spraw Uchodźców mógł rozmawiad szerzej o więźniach politycznych i prawach człowieka. Hawana rozwijała dialog z innymi stolicami na temat restrukturyzacji swojej ekonomiki. Do stolicy Kuby zjechali przedstawiciele ponad 100 krajów reprezentowanych w organizacji „Solidarnośd z Kubą", dzięki którym głosowania w ONZ wypadały dla niej pomyślnie. Castro został przyjęty (13 III 1995 r.) w Pałacu Elizejskim przez Mitteranda, który ujawnił, że od 1981 r. tłumaczył kolejnym prezydentom amerykaoskim, „iż utrzymywanie embarga przeciwko Kubie jest błędem". Po kolejnym porozumieniu kubaosko-amerykariskim w sprawie uchodźców i mianowaniu przez Clintona specjalnego doradcy do spraw Kuby na posiedzeniu OPA na Haiti (4-9 VI) przeważył pogląd, że „Kuba zasługuje na szansę". Przedstawiciel USA stwierdził wówczas, że ponowne przyjęcie Kuby do OPA będzie możliwe, jeśli zapoczątkuje ona przemiany demokratyczne. Izba Reprezentantów Kongresu USA postanowiła jednak (21IX) rygorystyczniej egzekwowad sankcje wobec Kuby. Wkrótce po668 tem Unia Europejska podjęła decyzję o przygotowaniu umowy gospodarczej z Kubą; rozmowy prowadzili w Hawanie przedstawiciele Hiszpanii, Francji i Włoch (tzn. Trójka UE). Zgromadzenie Ogólne NZ (2 XI) głosami 117 paostw (o 16 więcej niż przed rokiem) wezwało USA do zniesienia sankcji przeciwko Kubie o więcej niż przed rokiem. Prawie jednocześnie rosyjski wicepremier Oleg Soskowiec zawarł w Hawanie kilka umów o współpracy gospodarczej i woj-

skowej. Po zestrzeleniu amerykaoskich samolotów cywilnych w przestrzeni powietrznej Kuby dyplomaci USA usłyszeli od Rady Bezpieczeostwa ONZ jedynie wyrazy ubolewania (II1996 r.), a także wezwanie Moskwy do spokoju. Partnerów USA z Europy Zachodniej poirytowała ustawa Helmsa-Burtona, która rozciągnęła sankcje anty kubaoskie na przedsiębiorstwa handlujące z Kubą. Szefowie dyplomacji paostw „15" przyjęli więc (22 IV) deklarację grożącą zastosowaniem „środków retorsji" w razie stosowania tej ustawy. Unia Europejska, która objęła 45% handlu zagranicznego Kuby, zażądała (3 V) otwarcia na temat embarga oficjalnych konsultacji z USA w ramach WTO; następnym krokiem byłoby wniesienie skargi do WTO. Przewodniczący Komisji Europejskiej zwrócił się (12 V) do Clintona o zawieszenie na pół roku jednego z artykułów ustawy zaostrzającej embargo, co też po 4 dniach zostało w Waszyngtonie dokonane. W Brukseli Komisja Europejska i ambasadorzy „15" przystąpili jednak do opracowania planu kontrposunięd na wypadek uruchomienia zawieszonego artykułu. Również Grupa z Rio powołała (19 V) specjalną komisję do zbadania amerykaoskiej ustawy antykubaoskiej. Z kontrowersji wokół Kuby korzystała dyplomacja rosyjska. W czasie wizyty w Hawanie Primakow podpisał (23 V) z ministrem Roberto Robaina deklarację o zasadach stosunków wzajemnych oraz program współpracy kulturalnej i naukowej na lata 1996-1998. Podkreślił przy tym, że „stosunki z Kubą stanowią jeden z priorytetów polityki zagranicznej Rosji". Przyznając, że „sytuacja jeszcze nie dojrzała do tego, by Rosja mogła wystąpid w charakterze pośrednika między Hawaną i Waszyngtonem", wypowiedział się przeciwko temu, „by wewnętrzne ustawy jakiegokolwiek paostwa stawały się prawem międzynarodowym". Skomplikowane rozwiązywanie, dalece z różnych względów umiędzynarodowionych, konfliktów wewnętrznych kilku paostw Ameryki Łacioskiej i Karaibów hamowało proces pełnej normalizacji i stabilizacji stosunków na półkuli zachodniej. Piękna idea Yiolety Chamorro demilitaryzacji Ameryki Łacioskiej z marca 1990 r. nie doczekała się realizacji. Daleko było też do realizacji „planu Ariasa" z 1987 r. Na „szczytach" środkowoamerykaoskich (Gwatemali, Kostaryki, Hondurasu, Nikaragui i Salwadoru) w Puntarenas (15-16 XII 1990 r.) i w San Salwador (15-16 VII 1991 r.) przedyskutowano jedynie kwestie kontroli zbrojeo i ugrupowao zbrojnych, przemytu broni i akcji terrorystycznych. Z początkiem 1991 r. podjęto kwestię tworzenia wspólnych ambasad „regionalnych" w Europie Środkowej, aby taki oszczędnościowy model zastosowad potem na innych obszarach. „Piątka" środkowoamerykaoska zawarła także porozumienie w sprawie ustanowienia wspólnego paszportu (3 XI1990 r.). Z trudem rozwijała się liberalizacja handlu, chociaż Meksyk najwcześniej zgodził się obniżad cła. Gwatemala, Honduras, Nikaragua i Salwador zawarły Środkowoamerykaoską Unię Polityczną i Ekonomiczną (21IV 1993 r.), wzorowaną na EWG, lecz pozbawioną jej atutów ekonomicznych. Dwa dni później Grupa z Rio i EWG opowiedziały się w Kopenhadze za zacieśnieniem stosunków gospodarczych. Następnie szefowie paostw i rządów Ameryki Środkowej postanowili rozszerzyd zawartą między nimi Unię (29 X 1993 r.). Dużo kłopotów sprawiała „piątce" kwestia praw człowieka w krajach przeżywających konflikty. Szefowie dyplomacji paostw Ameryki Środkowej dyskutowali te problemy ze swoimi kolegami z Grupy Trzech i krajów EWG. Udało im się doprowadzid do wspólnej konferencji 669 XXXI. Stabilizacja stosunków na kontynencie amerykaoskim

w Lizbonie (24-25 II 1992 r.), gdzie omawiano projekty umacniania demokracji w regionie środkowoamerykaoskim, aby tą drogą zapewniad poszanowanie praw człowieka. Na XV „szczycie" środkowoamerykaoskim w Guacimo w Kostaryce (18-21 VIII 1994 r.) paostwa regionu zobowiązały się do skuteczniejszej walki z analfabetyzmem, przemytem narkotyków i korupcją, a także podpisały porozumienie w sprawie zacieśnienia współpracy gospodarczej. Następnie na konferencji w Tegucigalpie prezydenci tych paostw podkreślali (25 X), że wprowadzenie systemu rządów demokratycznych nie wystarcza do pokonania poważnych wyzwao gospodarczych i społecznych, lecz potrzeba też do tego zacieśnienia integracji gospodarczej i dopływu środków zagranicznych.

4. Odnowa stosunków między dwoma częściami Ameryki Stany Zjednoczone Ameryki Północnej tradycyjnie utrzymywały różnorodne stosunki z południową częścią kontynentu. Znacznie opóźniona pod tym względem była Kanada, która do II wojny światowej żyła w faktycznej izolacji od Ameryki Południowej. Jako członek Commonwealthu utrzymywała w tym czasie stosunki jedynie z anglofooskimi krajami Karaibów. Dopiero w 1941 r. Kanada ustanowiła ambasady w Argentynie, Brazylii i Chile, a w 1945 r. także w Peru, Meksyku i na Kubie. W sumie do kooca lat 60. stosunki Kanady z Ameryką Łacioską miały charakter formalny i ubogi. W łatach siedemdziesiątych kanadyjskie obroty z paostwami latynoamerykaoskimi zaczęły rosnąd. W1972 r. Kanada uzyskała pełne członkostwo w Międzyamerykaoskim Banku Rozwoju i status obserwatora w OPA. Nigdy nie zerwała stosunków z Kubą i Nikaraguą, przyjęła wielu uchodźców z krajów Ameryki Środkowej i udzieliła temu obszarowi znacznej pomocy rozwojowej. W 1989 r. Ottawa wyraziła wolę przystąpienia do OPA. Na początku 1990 r. Kanada stała się pełnoprawnym członkiem tej organizacji, która zaczęła coraz skuteczniej równoważyd stosunki międzyamerykaoskie, przestając byd narzędziem Waszyngtonu. „Inicjatywa dla Ameryk" Busha (27 VI1990 r.) została przyjęta przez paostwa latynoskie mniej podejrzliwie niż wiele wcześniejszych inicjatyw Waszyngtonu. CEP AL uznała ją wręcz za szansę „zapewnienia stałego dostępu latynoamerykaoskich towarów do rynku Stanów Zjednoczonych". Te wykorzystywały jednak procedurę zawierania z każdym paostwem latynoskim „ramowego porozumienia w sprawie handlu i inwestycji" przede wszystkim do zapewnienia sobie możliwości dalszej ekspansji. W latach 1990-1991 porozumienia takie, które miały tworzyd pierwszy etap panamerykaoskiej strefy wolnego handlu, USA podpisały z Kolumbią, Meksykiem, Boliwią, Ekwadorem, Chile, Hondurasem, Kostaryką, Wenezuelą, Salwadorem, Peru, Gwatemalą, Nikaraguą, Panamą oraz 13 krajami CARICOM. Z paostwami MERCOSUR podpisano w Waszyngtonie (19 VI 1991 r.) porozumienie zbiorowe, któremu nadano duży rozgłos. Faktyczna realizacja „Inicjatywy dla Ameryk" poprzez sied porozumieo bilateralnych postępowała powoli, gdyż zależały one od procesów dostosowawczych gospodarki paostw Ameryki Łacioskiej i Karaibów do mechanizmu gospodarki USA. Międzyamerykaoski Bank Rozwoju szacował, że - w przeciwieostwie do poprzedniej - ostatnia dekada XX wieku zaznaczy się po raz pierwszy większym niż odpływ przypływem kapitałów do Ameryki Łacioskiej. W 1990 r. obce inwestycje na tym obszarze wyniosły 9 mld dolarów (z czego 70% w Meksyku, Chile, Wenezueli i Kolumbii), ale w koocu dekady mogą osiągnąd 22 mld rocznie. Mimo kryzysu meksykaoskiego w 1995 r., który spowodował wypływ 17 mld USD, inwestycje zagraniczne w Ameryce Łacioskiej w owym roku

nie zmniejszyły się, a nawet osiągnęły 20 mld USD. Łącznie w latach 670 1990-1995 paostwa latynoskie otrzymały 66 mld USD inwestycji bezpośrednich (tzn 4 razy więcej niż w latach 1985-1989). Stabilnośd tego rodzaju inwestycji lepiej służyła rozwojowi kontynentu. Największy wzrost osiągnęły inwestycje USA - z 4,7 do 33,6 mld USD, a następnie Hiszpanii, W. Brytanii i Chile. Politycznym wyrazem zmiany klimatu w stosunkach międzyamerykaoskich były obrady XXI sesji Zgromadzenia Ogólnego OPA w stolicy Chile (14-15 VI1991 r.). Po raz pierwszy zamiast kwiecistych przemówieo i polemik zajmowano się konkretnymi przedsięwzięciami mogącymi jednoczyd Amerykę Łacioską. Stałej Radzie OPA zalecono, aby wspólnie z Międzyamerykaoskim Bankiem Rozwoju opracowała odpowiedni plan działao ekonomicznych. W celu umacniania bardzo młodej w niektórych krajach regionu demokracji uchwalono specjalną rezolucję w sprawie środków, jakie powinny zostad podjęte w przypadku wojskowego zamachu stanu w jednym z krajów członkowskich (m.in. zwołanie Stałej Rady OPA, a następnie Zgromadzenia Ogólnego). Wytknięto przypadki łamania praw człowieka w Gwatemali i w Salwadorze. Podsekretarz stanu Lawrence Eagleburger usprawiedliwiał dotychczasowe błędy w latynoamerykaoskiej polityce USA oddziaływaniem „zimnej wojny", zapewniając, że mimo zwycięstwa w wojnie o Kuwejt jego kraj nie uzurpuje sobie prawa do interwencji w wewnętrzne sprawy innych paostw. Na sesji OPA w Buenos Aires (15 III 1994 r.) podjęto zagadnienie bezpieczeostwa Ameryki Łacioskiej i Karaibów pod kątem możliwości redukowania zbrojeo i armii przez paostwa tego regionu. Następnie organizacja ta zajęła się również tworzeniem programu Wspólnego Rynku Wiedzy Naukowej i Technologicznej (MERCOCYT), który zaczął funkcjonowad w 1994 r. Odpowiedzialny za przygotowanie takiego programu stały Komitet OPA po dwóch latach na spotkaniu w Cartagenie (24-26 I 1996 r.) przygotował jego projekt na zebranie ministrów odpowiedzialnych za naukę i technologię (III 1996 r.). Ministrowie ustalili problemy i obszary ogólnokontynentalnego dialogu na temat polityki, strategii i instrumentów współpracy oraz wymiany w dziedzinie nauki i technologii. Od „szczytu" kontynentalnego w Miami (XII 1994 r.) OPA dużo zajmowała się sprawami handlu, rozwoju, demokracji, korupcji, bezpieczeostwa, terroryzmu, zdrowia i ochrony środowiska. Na sesji w Panamie (2 VI 1996 r.) podkreśliła potrzebę współpracy w zakresie turystyki i kultury, zdrowia i oświaty oraz zwalczania handlu narkotykami. Ważnym czynnikiem jednoczenia krajów latynoskich na zasadach demokracji stała się instytucjonalizacja „szczytów" iberoamerykaoskich, którą uchwalono w Guadalajarze (18-19 VII 1991 r.). „Szczyty" doroczne postanowiono odbywad kolejno w Hiszpanii, Brazylii, Kolumbii i Argentynie. Deklaracja z Guadalajary opowiedziała się za pełnym poszanowaniem prawa międzynarodowego i przeciwko stosowaniu siły (co komentowano jako ostrzeżenie pod adresem USA). Zaproponowano w niej także utworzenie specjalnego funduszu iberoamerykaoskiego na rzecz rozwoju społeczności indiaoskiej oraz wolę rozwijania nowej kultury współpracy międzynarodowej jako jedynej drogi „ku sprawiedliwemu i stabilnemu światu". Wyraźne, chod łagodne przeciwstawienie Ameryki Łacioskiej Stanom Zjednoczonym odbywało się na kolejnych „szczytach" iberoamerykaoskich, w których brali udział szefowie paostw Ameryki Łacioskiej oraz Hiszpanii i Kanady. Drugi taki „szczyt" odbył się w Madrycie (23-24 VII 1992 r.) bez udziału prezydentów Peru, Wenezueli i Kolumbii, którzy mieli wówczas w swoich

krajach poważne komplikacje wewnętrzne. Uczestnicy „szczytu" ponownie podkreślili przywiązanie tej grupy paostw do demokracji, apelując pośrednio do obecnego tam Fidela Castro i nieobecnych Stanów Zjednoczonych, chociaż bezpośrednio Deklaracja Madrycka nie wymieniała tych krajów. Przywódca kubaoski ostro skrytykował USA jako mocarstwo, które 671 XXXI. Stabilizacja stosunków na kontynencie amerykaoskim

poprzez embargo ekonomiczne wobec Kuby „popełnia zbrodnię ludobójstwa". Mówiąc o demokratycznym kierunku rozwoju, dokument madrycki wskazywał jednak Castro, że podstawę takiego rozwoju tworzą liberalne reformy. Równocześnie przypominał Waszyngtonowi, że wyrazem takiego rozwoju jest równoprawnośd współpracy i wymiany międzynarodowej wolnej od protekcjonizmu czy dominacji. W podobnym duchu wypowiadała się deklaracja III „szczytu" iberoamerykaoskiego w brazylijskim Salvadorze (15-16 VII 1993 r.). Potępiała ona zdecydowanie stosowanie przez jeden kraj przeciw drugiemu środków gospodarczych i handlowych w celach politycznych. Domagała się też swobodnego dostępu do rynków międzynarodowych, możliwości zakupu technologii i udostępniania wiedzy naukowej. Akcentowała wreszcie, że istnienie nędzy jest etycznie nie do zaakceptowania, a politycznie stanowi zagrożenie dla przyszłości demokracji. Również IV „szczyt" w Cartagenie (14-15 VI1994 r.) nie poparł embarga antyku-baoskiego. Udzielił natomiast poparcia proklamowanym przez Hawanę reformom. V „szczyt" w argentyoskiej miejscowości San Carlos de Bariloche (16-17 X 1995 r.) zajął się przede wszystkim sprawami oświaty w Ameryce Łacioskiej i wyraził poparcie dla Kuby, ale ostrzegał, że handel narkotykami i nierówności społeczne będą zagrażad stabilności politycznej w krajach Ameryki Łacioskiej. Warto zauważyd, że obchodzone w 1992 r. „Spotkanie Dwóch Światów" sprzed pół tysiąca lat wywołały intelektualny sprzeciw wielu słynnych pisarzy latynoamerykaoskich, którzy od dawna łączyli sztukę z polityką. Wyrażali go zwłaszcza tacy pisarze jak: Carlos Fuentes z Meksyku, Gabriel Garcia Marąuez z Kolumbii i Mario Vargas Llosa z Peru. Krytykowali oni zamazywanie roli kultury i cywilizacji indiaoskiej w dziejach Ameryki Południowej, oskarżali anglosaskich nosicieli młodej cywilizacji przemysłowej o lekceważenie złożoności wielowiekowej kultury latynoamerykaoskiej. Fuentes stwierdził wręcz, że Stany Zjednoczone będą mogły jeszcze dużo nauczyd się z tej kultury i wyrażał przekonanie, iż mocarstwo to będzie musiało latynizowad się. Podobny pogląd znajdował poparcie wielu intelektualistów i polityków Ameryki Południowej, którzy niechętnie słuchali nasilonych po II wojnie w Zatoce Perskiej wywodów Busha o „konieczności utrzymania amerykaoskiego przywództwa w świecie", a zatem i na obszarze półkuli zachodniej. Równolegle paostwa „nowych demokracji" w Ameryce Łacioskiej starały się uwiarygodnid swoje przemiany poprzez zacieśnianie stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Charakterystyczny przykład stanowiła Argentyna. Prezydent Menem nie tylko przestawił gospodarkę na tory wolnorynkowe, lecz i jako jedyny w Ameryce Łacioskiej zaangażował swój kraj w wojnę o Kuwejt po stronie USA i kierowanej przez nie koalicji. Za jego rządów Argentyna wycofała się z ruchu paostw niezaangażowanych i działała wewnątrz MERCOSUR na rzecz zacieśniania współpracy z Waszyngtonem. Jednakże mimo wspólnej przynależności do OPA,

administracja amerykaoska nie zgodziła się poprzed Argentyny w jej długich dyskusjach z Wielką Brytanią na temat uregulowania sporu o Falklandy-Malwiny. Chociaż Londyn i Buenos Aires nadal rościły pretensje do wysp, to jednak w 1990 r. postanowiły zawiesid spór dyplomatyczny i rozwijad normalną współpracę gospodarczą, którą bardziej zainteresowana była Argentyna. Istotny problem tworzyło uzurpowanie sobie przez Waszyngton prawa uprowadzania obywateli krajów latynoskich, którzy byli poszukiwani przez amerykaoski wymiar sprawiedliwości (potwierdzone zresztą 15 VI 1992 r. przez Sąd Najwyższy USA). Pod tym naciskiem gwatemalski parlament przyjął ustawę o ekstradycji handlarzy narkotyków do Stanów Zjednoczonych (IX 1992 r.). Administracja Clintona, który nasilił walkę z narkomanią, rozpoczęła rozbijanie gangów przemytniczych bezpośrednio w Peru i Kolumbii. Rząd tej ostatniej poczuł się zmuszony do samodzielnego osłabienia mafii narkotykowej i polowania na jej szefów 672 (np. 2 XII 1993 r. zastrzelono barona Pablo Escobara). Trudniejszy pozostawał problem uprawy koki, z której żyje wielu rolników krajów andyjskich. Zastąpienie tych upraw nie było możliwe bez pomocy finansowej rządów i „wielkiego sąsiada" z północy. Pod tym względem najsłabiej realizowano uzgodnienia „szczytu" antynarkotykowego 32 paostw w Cartagenie (23-26 IV 1991 r.); na informacjach banków o przepływie pieniędzy i zapobieganiu praniu „brudnych pieniędzy" korzystały przede wszystkim paostwa bogate, zwłaszcza Stany Zjednoczone. Od 1993 r. administracja Clintona wysuwała na czoło priorytetów amerykaoskiej polityki zagranicznej bezpieczeostwo ekonomiczne. Dowodziły tego batalie polityczne o instytucjonalizację ugrupowania NAFTA, o ratyfikację umów Rundy Urugwajskiej GATT oraz o tworzenie wspólnego rynku obu Ameryk. W szczególny sposób wyrażał to (drugi od 1967 r.) „szczyt" panamerykaoski w Miami (9-10 XII 1994 r.). Rozwinięta tam koncepcja współpracy regionalnej zyskała już wczes'niej poparcie subregionalnych organizacji integracyjnych oraz „szczytu" iberoamerykaoskiego. Powiązania Waszyngtonu ze stolicami południowej części kontynentu ułatwiły elity tych krajów, będące w coraz większym stopniu pod wpływem USA i częstokrod uformowane na uczelniach amerykaoskich. One to zaakceptowały współpracę wojskową obu Ameryk, do której nowe akcenty wniosło panamerykaoskie spotkanie ministrów obrony USA, Kanady i 32 paostw południowoamerykaoskich (prócz Kuby) w Williamsburgu (24-25 VII 1995 r.). W wielu krajach kontynentu rozpoczął się proces modernizacji armii. Od 1995 r. do naczelnych celów amerykaoskiej polityki zagranicznej zaliczono walkę z terroryzmem i przestępczością zorganizowaną, czym były zainteresowane także paostwa latynoamerykaoskie. Prezydent Parlamentu Andyjskiego poparł (24 IV 1995 r.) skierowany do Waszyngtonu wniosek rządów Boliwii, Kolumbii, Paragwaju i Peru, aby zwoład panamerykaoski „szczyt" antynarkotykowy w imię „zasady współodpowiedzialności, jako podstawy sukcesu w walce z przemytem narkotyków". Paostwa andyjskie od lat miały kłopoty z kartelami narkotykowymi. Przywódcy 14 paostw Grupy z Rio na IX „szczycie" w Quito (4-5IX 1995 r.) zaakceptowali potrzebę łączenia walki z przemytem narkotyków z rozwiązywaniem problemu nędzy w Ameryce Łacioskiej. Skoordynowana akcja władz Kolumbii, Peru, Ekwadoru, Hondurasu, Boliwii i Wenezueli, a także stacjonujących w Panamie wojsk amerykaoskich, skierowana przeciwko producentom i handlarzom narkotyków, wywoływała protesty plantatorów koki, którym niszczyła plantacje, spychając ich na skraj nędzy. Wspólne spotkanie Grupy z Rio i paostw Unii Europejskiej w boliwijskim mieście Cochabamba (15-16IV 1996 r.) zwróciło uwagę, aby zwalczaniem produkcji

i handlu narkotykami nie pogłębiad nędzy w krajach-producentach. „Szczyt" Wspólnoty Andyjskiej już wcześniej przestrzegał (10 III), że redukowanie pomocy USA dla Kolumbii z powodu rozbieżności wokół zwalczania handlu narkotykami może jedynie sprzyjad rozwojowi terroryzmu mafii narkotykowych. Prezydenci podkreślili, że eliminowanie karteli i produkcji narkotyków należy w większym stopniu prowadzid środkami ekonomicznymi. Rozdział XXXII

TRUDNOŚCI LIKWIDACJI KONFLIKTÓW AFRYKAŃSKICH 1. Likwidacja systemu apartheidu Proces odchodzenia od rasistowskiego systemu politycznego w RPA wiązał się z normalizacją stosunków tego paostwa z resztą świata. W ostatnim kwartale 1990 r. Pretoria odbudowała połączenia lotnicze z innymi stolicami, prezydent de Klerk i minister spraw zagranicznych Pik Botha składali wizyty w reprezentatywnych krajach Wschodu i Zachodu, a przywódca ANC Nelson Mandela nawiązywał kontakty na wszystkich kontynentach. Dyplomacja RPA dostrzegała możliwości współpracy gospodarczej z paostwami Europy Środkowej; z tego względu odwiedzał je Botha z grupami biznesmenów. Chociaż Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło utrzymanie restrykcji gospodarczych przeciwko RPA (19 XII 1990 r.) do czasu zniesienia apartheidu, EWG postanowiła już znieśd zakaz nowych inwestycji w tym kraju, usprawiedliwiając to uznaniem dla reformistycznego kursu de Klerka i mając nadzieję na odniesienie korzys'ci finansowych z południowoafrykaoskiego otwarcia na świat. W 79 rocznicę powstania ANC (811991 r.) jego kierownictwo opublikowało, przygotowane po licznych dyskusjach z różnymi formacjami politycznymi i z rządem oświadczenie, opowiadające się za zwołaniem konferencji wszystkich partii politycznych dla opracowania zasad nowej konstytucji. Jednocześnie ANC potępił brak tolerancji i stosowanie siły „w sprawach, gdzie niezbędna jest dyskusja polityczna". Rząd w Pretorii pozytywnie zareagował na tę propozycję; de Klerk zwrócił się do parlamentu (l II 1991 r.) o uchylenie trzech fundamentalnych ustaw rasistowskich: o rozdzieleniu miejsca zamieszkania; o własności ziemi; o przypisaniu do grupy rasowej. Po kilku tygodniach rząd uczynił następny krok, przedkładając parlamentowi projekty uchylenia 189 ustaw i 15 tyś. zarządzeo regulujących politykę apartheidu (12 III 1991 r.). Zwalniał też dalszych więźniów. Odrzucił jednak siedem skierowanych w liście do prezydenta de Klerka (5 IV 1991 r.) postulatów, zmierzających głównie do potępienia dotychczasowego terroru poli-cyjnowojskowego wobec ludności murzyoskiej i zapobiegania jego nowym przejawom. W tej sytuacji przedstawiciele ANC za granicą - od czasu rozmów z Panafrykaoskim Kongresem (PAC) w Harare (15-16 IV 1991 r.) działając łącznie z jego reprezentantami - opowiadali się wobec 674 obcych rządów za utrzymaniem sankcji przeciwko RPA, gdy przedstawiciele Pretorii zabiegali o ich znoszenie. Rada EWG pokierowała się własnym interesem i dlatego uchyliła sankcje importowe (15 IV 1991 r.), utrzymując na razie sankcje eksportowe (na broo, ropę, środki transportu i materiały jądrowe). Uczyniła to wbrew stanowisku „paostw frontowych" (Angoli, Botswany, Namibii, Mozambiku, Tanzanii, Zambii i Zimbabwe) oraz specjalnego Komitetu OJA,

wyrażonemu w czasie spotkao w Harare (6-7 II 1991 r.). Sprowadzało się ono do pochwał kierunku polityki de Klerka przy akcentowaniu potrzeby dalszego utrzymania sankcji. Wiosną 1991 r na forum OJA zarysowała się polaryzacja stanowisk wobec RPA. Np. Kenia i Nigeria (przewodnicząca aktualnie temu forum) wypowiadały się za wspieraniem reform de Klerka i stopniowym rozwijaniem stosunków z RPA. Natomiast Zimbabwe, które dużo ucierpiało wskutek ingerencji RPA, przeciwdziałało dyplomatycznym zabiegom Pretorii, pragnąc działad wspólnie z ruchami wyzwoleoczymi, którym od dawna udzielało schronienia i wsparcia. W praktyce jednak RPA była największym partnerem handlowym Zimbabwe, dla której ekonomiczne oferty de Klerka były zarazem kuszące i niepokojące. Prezydent RPA przekonywał bowiem swoich rozmówców afrykaoskich do koncepcji wspólnego rynku południowoafrykaoskiego, powiązanego z innymi blokami na kontynencie. W łonie OJA panowała jednak obawa przed przytłoczeniem gospodarek proponowanej strefy przez gospodarkę RPA, której potencjał równał się łącznemu potencjałowi pozostałej części Afryki na południe od Sahary. W czasie wizyty de Klerka w Suazi (10 VI1991 r.) 23-letni król tego niewielkiego paostwa, Mswati III, odpowiedział na ofertę swego gościa, iż szefowie 18 paostw afrykaoskich, które tworzą Strefę Preferencyjnego Handlu, gotowi są współpracowad z RPA z chwilą zniesienia apartheidu. Tymczasem rząd podsycał starcia między potężnym ANC i słabszym PAC a subwencjonowaną przez agendy rządowe Partią Wolności Inkatha, która prowokowaniem stard przyczyniła się do śmierci około 5 tyś. osób spośród ludności murzyoskiej. Szefowie „paostw frontowych" na spotkaniu w Lusace (l l V 1991 r.) wezwali Pretorię do opanowania prowokowanych rozruchów oraz opowiedzieli się za poprawą stosunków między ANC, PAC i Inkatha. Pod tym naciskiem Inkatha zgodziła się wziąd udział w konferencji z de Klerkiem oraz z ANC i innymi formacjami. Zorganizowany po raz pierwszy na terenie RPA zjazd ANC w Durbanie (2-7 VII 1991 r.), który nakreślił drogę dochodzenia do władzy i wybrał przewodniczącym umiarkowanego Nelsona Mandelę, wypowiedział się za stopniową likwidacją sankcji międzynarodowych wobec RPA, a także za wygaszeniem walk frakcyjnych wśród ludności murzyoskiej jako warunkiem skutecznych rozmów z rządem. Podpisana przez de Klerka ustawa anulująca (7 VI 1991 r.) „Akt o rejestracji ludności", jak również zapowiedź podpisania przez RPA traktatu o nierozpowszechnianiu broni jądrowej wywołały pozytywne reakcje wszystkich mocarstw, a także rządów afrykaoskich. Waszyngton zareagował zniesieniem sankcji gospodarczych i zadeklarowaniem pomocy murzyoskiej ludności RPA (10 VII). Przyznanie się Pretorii do popierania i szkolenia bojowników Inkatha ułatwiło rozmowy przygotowawcze do konferencji różnych sił politycznych. Dla uciszenia „Inkathagate" de Klerk zapowiedział anulowanie 41 tajnych przedsięwzięd rządowych, które obejmowały mechanizmy współpracy policji i wojska z Inkatha. Po trzech miesiącach przygotowao doszło do „Układu o pokoju", podpisanego w Johannesburgu (14IX 1991 r.) przez przedstawicieli 30 partii politycznych, związków zawodowych i szefów bantustanów (bez skrajnej prawicy i lewicy). Najważniejszymi sygnatariuszami układu były: rząd, ANC i Inkatha. Od tego momentu rozpoczęły się trudne i powolne rozmowy nad wdrażaniem reform w RPA. Po uzgodnieniu przez rząd i 22 organizacji społeczno-politycznych procedury przyszłej konferencji konstytucyjnej 675 XXXII. Trudności likwidacji konfliktów afrykaoskich

(30 XI1991 r.) Mandela wypowiedział się w Zgromadzeniu Ogólnym NZ za stopniowym znoszeniem sankcji ekonomicznych wobec RPA (3 XII). Negocjacje wewnętrzne w RPA odbywały się na forum Konwencji na Rzecz Demokratycznej Afryki Południowej (CODESA) w grudniu 1991 r. oraz w maju 1992 r. W międzyczasie de Klerk odniósł zwycięstwo w referendum (17 III 1992 r.), w którym 68 % białej ludności RPA wypowiedziało się za proponowanymi przez niego reformami i nową konstytucją. Na forum CODESA wszyscy byli zgodni co do tego, że epoka apartheidu minęła; znaczne rozbieżności dotyczyły wszakże tworzenia demokratycznego rządu przejściowego, wyborów i nowej konstytucji. Na rozbieżności w dyskusjach nałożyła się nowa fala przemocy i morderstw w gettach, a także w bantustanach. Sytuacji nie zmieniła decyzja Rady Bezpieczeostwa ONZ w sprawie wysłania do RPA obserwatorów (18 VIII). Kiedy Mandela spotkał się wreszcie z de Klerkiem (26 IX), aby zastanowid się nad kontynuacją reform demokratycznych, Zulusi z partii Inkatha zaczęli mówid o „zmowie", w wyniku której zwycięzcą mógłby zostad jedynie ANC. Destabilizacja polityczna zaczęła znowu zagrażad gospodarce RPA i odstraszad obce kapitały. Wśród czarnej ludności RPA rosło bezrobocie. W tej sytuacji Mandela wypowiedział za zniesieniem pozostałych sankcji międzynarodowych wobec RPA pod warunkiem, że przedsiębiorcy zechcą zmniejszyd bezrobocie wśród czarnej ludności kraju (19 11993 r.). Dopiero po 10 miesiącach od zerwania rozmów mogło dojśd (5-6 III 1993 r.) pod Johannesburgiem do spotkania przedstawicieli 26 delegacji; udało się im uzgodnid prace CODESA III, które rozpoczęły się po miesiącu. Mimo okrutnej dywersji białych konserwatystów w postaci zamordowania Chrisa Haniego, przywódcy komunistów i działacza ANC, prace te przyniosły pozytywne efekty. Po kilku tygodniach (7 V) uzgodniono, że pierwsze wielorasowe, wolne i demokratyczne wybory w RPA odbędą się w kwietniu 1994 r. Znamienny był fakt, że Szwecja jako jedyne paostwo świata natychmiast zadeklarowała pomoc ANC w organizowaniu jego kampanii wyborczej. Po dłuższych dyskusjach w ramach CODESA i w łonie powołanej przez to forum komisji datę przyszłych wyborów parlamentarnych zaproponowano na 27 kwietnia. Wyznaczenie terminu przyczyniło się do zaostrzenia stard między plemieniem Zu-lusów a plemieniem Kosa i rozbieżności między ich reprezentantami - Inkatha z Buthelezi i ANC z Mandela na czele. Ich zaaranżowane przez dwóch biskupów (anglikaoskiego i metody-stycznego) spotkanie w Johannesburgu (23 VI) uwydatniło jedynie rozbieżności stanowisk. Przywódca Inkathy chciał, aby RPA stała się federacją lub konfederacją w dłuższym procesie, natomiast Mandela wypowiadał się za szybkim tworzeniem paostwa unitarnego z silną władzą centralną. Butheleziemu chodziło głównie o zachowanie tożsamości swojego plemienia, podczas gdy Mandela troszczył się o utrzymanie jedności paostwa, zagrożonej przez tendencje części białej ludności do utworzenia separatystycznego paostewka. Kiedy uczestnicy CODESA III przyjęli zaproponowaną datę wyborów wielorasowych (3 VII), kongres Inkatha zdecydował się wycofad swoją delegację z rozmów (18 VII); Zulusi rozpętali nową serię morderstw na przedmieściach większych aglomeracji. Mimo mordów i przemocy wielopartyjnaRada Negocjacyjna (wyłoniona z CODESA) zdołała zaproponowad (8 IX) projekt ustawy o utworzeniu Tymczasowej Rady Wykonawczej, która miałaby zarządzad RPA do pierwszych wielorasowych wyborów. Ustawę uchwalił parlament w Pretorii (23 IX). Złożona z przedstawicieli wszystkich ugrupowao, które opowiedziały się za przygotowaniem wyborów, Rada miała byd swego rodzaju „gabinetem cieni", który miał wpływ na politykę zagraniczną, gospodarczą i bezpieczeostwa wewnętrznego. Następnego dnia Mandela mógł więc na forum Zgromadzenia Ogólnego NZ wezwad wszystkie paostwa do zniesienia wobec

RPA wszelkich sankcji ekonomicznych (prócz embarga na dostawy broni i techno676

logii jądrowej). Tego samego dnia de Klerk skierował podobny apel do wielkich przedsiębiorców, z którymi spotkał się w Nowym Jorku. W ciągu kilku dni 50 paostw ogłosiło zniesienie sankcji, a Międzynarodowy Fundusz Walutowy zadeklarował dla RPA wysoką pomoc finansową. Wkrótce Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło rezolucję zgodną z wnioskiem Mandeli (8 X). W tydzieo później przyznano w Oslo Pokojową Nagrodę Nobla Nelsonowi Mandeli i Frederikowi de Klerkowi. Instytucjonalizacja demokratycznego systemu w RPA postępowała w przychylnym klimacie międzynarodowym. Przedstawiciele rządu i wszystkich, prócz prawicy afrykanerskiej i Inkathy formacji politycznych, podpisali w Johannesburgu (17 XI1993 r.) historyczne porozumienie wielorasowe. Główną częścią tego liczącego 160 stronic dokumentu stanowił tekst nowej konstytucji, która miała obowiązywad w ciągu pięciu lat okresu przejściowego po wyborach wyznaczonych na 27 kwietnia 1994 r. Konstytucję tę uchwalił następnie parlament RPA (22 XII 1993 r.) Przewidywała ona powstanie wielorasowego parlamentu, utworzenie po wyborach rządu jedności narodowej, zniesienie bantustanów, utworzenie pięciu prowincji z własnymi rządami lokalnymi i parlamentarnymi. Zawierała także Kartę Praw, która wprowadzała równośd praw i swobód dla wszystkich obywateli oraz równośd jedenastu języków oficjalnych. Nowa ustawa zasadnicza oznaczała więc koniec 300-letniej władzy białych w Południowej Afryce, a zarazem zapowiadała władzę czarnej większości. Cały świat oczekiwał tej zmiany warty. Wobec jej nieuchronności i dla zatarcia długotrwałego popierania systemu apartheidu, USA już wcześniej zaoferowały szkolenie członków osobistej ochrony Nelsona Mandeli (23 YIII-3IX 1993 r.). Rzecznik Departamentu Stanu uzasadniał to faktem, że bezpieczeostwo Mandeli ma zasadnicze znaczenie dla przyszłości pokoju w tym rejonie świata. Przygotowując się do demokratycznych wyborów parlamentarnych, ANC zarejestrował się (10II1994 r.) jako partia polityczna. Poszedł na konpromisy z partią Inkatha i Zulusami - przeciwnikami silnej władzy centralnej, godząc się na wpisanie do konstytucji prawa do „samostanowienia" i tworzenia półautonomicznych prowincji. Do wyborów zgłosiło się 27 partii i ugrupowao politycznych (oprócz konserwatystów, realistów i federalistów). W przeddzieo wyborów weszła w życie nowa konstytucja i nowa, sześciokolorowa flaga RPA. Przedłużone o dzieo wybory (26-29 V) w pełni demokratyczne, obserwowane przez misję ONZ, dokonały historycznej zmiany sceny politycznej RPA. ANC uzyskał w nich 62,65% głosów, Partia Narodowa de Klerka 20,3% głosów i Partia Wolności Inkatha 10,5% głosów. Parlament - zróżnicowany rasowo — powołał (9 V) Nelsona Mandelę na prezydenta nowej RPA. Na tej uroczystej sesji obecne były delegacje 160 krajów, w tym 42 szefów paostw. Prezydent Mandela podkreślił, iż celem nowej większości jest „wyleczenie ran przeszłości i stworzenie nowego ładu opartego na sprawiedliwości dla wszystkich". Odrodzona RPA zaczęła wracad na forum międzynarodowe. Rada Bezpieczeostwa zniosła (26 V) embargo na dostawy broni do tego kraju. RPA została przyjęta do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (l VI), do ruchu

paostw niezaangażowanych (31 V) i do Organizacji Jedności Afrykaoskiej (6 VI) jako jej 53 członek. Ponownie zajęła też (23 VI) miejsce w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ. Radykalna zmiana stosunku świata zewnętrznego do nowej RPA znalazła wyraz w sąsiedzkim kręgu paostw. Szefowie dyplomacji „paostw frontowych" (Botswany, Mozambiku, Zambii, Zimbabwe i Tanzanii) na spotkaniu w stolicy Namibii (31 VII 1994 r.) doszli do wniosku, że wobec przemian w RPA ich organizacja straciła sens i po 20 latach istnienia należy ją rozwiązad. Postanowili odgrywad teraz rolę politycznego skrzydła Wspólnoty Rozwoju Afryki Południowej (SADC). Natomiast RPA deklarowała, że jej pomoc „dla braci afrykaoskich -jak to określił minister spraw zagranicznych Alfred Nzo w wywiadzie dla Rzeczypospolitej (3 VIII) 677 XXXII. Trudności likwidacji konfliktów afrykaoskich

będzie na tyle znaczna, na ile będzie nas na to stad. RPA może przekazad swoje doświadczenia, pomóc w wykorzystaniu nowoczesnej technologii, z którą w RPA już od dawna mamy do czynienia". Zachód już jawnie starał się o rozwój współpracy zagranicznej z RPA. Major był pierwszym od 30 lat szefem rządu brytyjskiego, który złożył wraz z grupą biznesmenów i naukowców wizytę w Kapsztadzie (19-21IX) w celu „zbudowania nowych stosunków partnerskich" między oboma paostwami. Do RPA zaczęły powracad firmy amerykaoskie, które dostrzegały, że warto powrócid do kraju dającego 40% produkcji przemysłowej Afryki i otwartego na s'wiat. Do powrotów i inwestowania zachęcał przemysłowców i finansistów amerykaoskich prezydent Man-dela w czasie wizyty w USA (X 1994 r.). Coraz szerzej rozwijała się tez współpraca RPA ze zdemokratyzowanymi krajami Europy Środkowej.

2. Wygaszanie konfliktu angolańskiego Kolejne rundy rozmów rządu angolaoskiego i UNITA wskazywały na dużą dozę wzajemnej nieufności. Miała ona wpływ na kontrowersje wokół kwestii tworzenia jednolitej armii, traktowania UNITA jako siły polityczno-militarnej i ustalenia konkretnej daty wyborów. Nie zmniejszyła tych kontrowersji wyrażona w toku IV rundy (IX 1990 r.) gotowos'd USA i ZSRR nadzorowania zawieszenia broni. Sytuacja obu promotorów nie była bezstronna, ponieważ Stany Zjednoczone nie utrzymywały stosunków dyplomatycznych z Angolą, a ZSRR z UNITA. Luanda słusznie głosiła, że po legalizacji systemu wielopartyjnego w kraju i wraz z jego przechodzeniem do gospodarki rynkowej Waszyngton powinien był nawiązad z nią stosunki dyplomatyczne, co miałoby duże znaczenie dla procesu pokojowego. Reformatorskie zapowiedzi rządu uwiarygodnił zjazd MPLA (3-9 XII), który odrzucił marksizm oraz monopol jednej partii. W trakcie V rundy rozmów w Portugalii (16-20 XI1990 r.) zaczął się poważniejszy przetarg między obu mocarstwami. Eksperci amerykaoscy oświadczyli swoim radzieckim kolegom, że USA zaprzestaną pomocy UNITA, jeśli ZSRR zaprzestanie dostaw broni do Angoli, a Luanda zobowiąże się przeprowadzid wolne wybory. Wkrótce w czasie wizyty w Houston Szewardna-dze uzgodnił z Bakerem równoczesne działanie na rzecz zaprzestania dostaw radzieckiej broni dla Angoli i poparcia USA dla UNITA (11 XII 1990 r.). Dzieo wcześniej szef dyplomacji radzieckiej uzasadniał Savimiemu w Waszyngtonie koniecznośd jego włączenia się do polityki pojednania

narodowego, przygotowania wolnych wyborów i doprowadzenia do rozejmu (co natychmiast powstrzymałoby dostawy broni). Po tych rozmowach oba mocarstwa, Portugalia i obie strony angolskie doprowadziły w trakcie rozmów waszyngtooskich (12-13 XII 1990 r.) do uzgodnienia zasad doprowadzenia do zakooczenia wojny. Miały one polegad na współdziałaniu USA i ZSRR, wstrzymywaniu się rządu angolskiego i UNITA od przyjmowania pomocy zewnętrznej oraz zaprzestania walk przez UNITA z chwilą pojawienia się możliwości jej uczestnictwa w wolnych wyborach. Wprowadzenie tych zasad w życie wymagało wysiłków dyplomatycznych. Koncepcję planu pokojowego opracowali Portugalczycy w porozumieniu z przedstawicielami USA i ZSRR. Luanda zgłosiła niewielkie poprawki. Plan przewidywał kolejno: ustalenie daty wolnych wyborów, przerwanie ognia, rozpoczęcie kontroli przez międzynarodowych obserwatorów rozejmu, integrację armii oraz konstytucyjne zagwarantowanie systemu demokratycznego. Po zaakceptowaniu planu pokojowego przez rząd Angoli (21 I 1991 r.) mediatorzy starali się przekonad do niego organizację UNITA. Jej zjazd (11-17 III 1991 r.) przekształcił UNITA w partię polityczną 678

oraz zaakceptował rolę USA i ZSRR w realizacji planu pokojowego. Przyjął też propozycję odbycia wyborów w 1992 r. Na tej podstawie Zgromadzenie Ludowe Angoli proklamowało wielopartyjnośd i uchwaliło odpowiednie poprawki do konstytucji (26 III 1991 r.). W ten sposób powstały przesłanki porozumienia walczących stron. Prace mediatorów międzynarodowych (Portugalii, USA i ZSRR) zostały uwieoczone powodzeniem. Nad ranem 2 maja 1991 r. w Estoril pod Lizboną przedstawiciele rządu i UNITA parafowali około 1000 stronic dokumentów o pokoju w Angoli. Obecni byli przedstawiciele mediatorów i obserwatorów ONZ. Porozumienie przewidywało zaprzestanie walk z dniem 15 maja; przeprowadzenie wolnych wyborów w okresie wrzesieo-listopad 1992 r.; połączenie sił zbrojnych; ustanowienie komisji kontrolnych, złożonych z przedstawicieli stron walczących i obserwatorów; udział ekipy ONZ w nadzorowaniu rozejmu. UNITA spowodowała jeszcze kilka stard zbrojnych, ale 16 maja rozejm wszedł w życie. Portugalia, Wielka Brytania i Francja przyrzekły pomoc w zjednoczeniu sił zbrojnych Angoli. Na zmianę klimatu politycznego wpłynął także komunikat o wycofaniu z Angoli ostatnich żołnierzy kubaoskich (25 V 1991 r.). Przy okazji podano, że w ciągu 16 lat przewinęło się przez ten kraj 337.033 żołnierzy i 56.622 oficerów kubaoskich. Nie ujawniono jednak liczby poległych i zaginionych. Niebawem (30 V) Rada Bezpieczeostwa postanowiła zwiększyd liczbę obserwatorów wojskowych i cywilnych przestrzegania rozejmu oraz przygotowywania pluralistycznych wyborów w Angoli. Przedstawiciele USA i ZSRR mieli największy wpływ na sformułowanie ostatecznego tekstu układu. Podpisano go w Lizbonie (31 V 1991 r.). Podpisy złożyli: Prezydent Ludowej Republiki Angoli, Jose Eduardo dos Santos oraz przewodniczący Unii na Rzecz Całkowitej Niepodległości Angoli, Jonas Savimbi. Obecni byli szefowie dyplomacji USA i ZSRR, a także sekretarz generalny ONZ i przewodniczący OJA. W Luandzie urządzono w tymże dniu uroczystości świeckie i religijne. Moskwa i Waszyngton zobowiązały się wstrzymad dostawy broni dla

dotychczasowych wrogów. Postanowiono w ciągu dwóch miesięcy dokonad wymiany informacji wojskowych i dyslokacji wojsk. Przyszła 40-tysięczna armia miała składad się po połowie z sił obu stron. UNITA uznała władzę rządu w Luandzie jako partia polityczna. Wspólna komisja polityczno-wojskowa miała nadzorowad działalnośd policji. Wprowadzenie rozejmu w życie przebiegało z oporami. Opóźniała się dyslokacja wojsk w wyznaczonych punktach. Savimbi żywił wątpliwości co do neutralności obserwatorów ONZ. Waszyngton nadal nie nawiązał z Luandą stosunków dyplomatycznych, co osłabiało jego oddziaływanie na przebieg rozejmu i proces reform. Savimbi dopiero po czterech miesiącach od podpisania układu pokojowego przybył do Luandy (29IX 1991 r.), wyrażając gotowośd „dyskutowania ze wszystkimi". W okresie przedwyborczym w kraju pogłębiły się podziały etniczne i polityczne. W związku z tym Rada Bezpieczeostwa zwiększyła personel nadzoru wyborów (24 III 1992 r.). Parlament dokonał zmiany konstytucji, opuszczając w nazwie Republiki Angoli słowo „Ludowa" (26 VIII 1992 r.). W przeddzieo wyborów odbyło się zaprzysiężenie dowódców nowych sił zbrojnych Angoli (28 IX). Obserwatorzy międzynarodowi uznali wybory za przeprowadzone prawidłowo (29-30IX). Większośd w parlamencie uzyskał MPLA, prezydentem wybrano Jose Eduardo dos Santosa. Savimbi oskarżył wtedy rząd o oszustwa wyborcze i zagroził wznowieniem walk. Rada Bezpieczeostwa NZ wezwała obie strony do przestrzegania porozumienia pokojowego. Ponieważ oddziały UNITY wszczynały walki o stolicę, mediatorzy porozumieo pokojowych podjęli rozmowy dyplomatyczne. Konieczne były naciski Waszyngtonu i Pretorii na Jonasa Savimbi. Jego oddziały zaczęły porywad cudzoziemskich robotników i dyplomatów, co wywołało fal? ucieczek obcokrajowców z Angoli. Wysłannik sekretarza generalnego ONZ, Marrack Goulding, 679 XXXII. Trudności likwidacji konfliktów afrykaoskich

spotkał się z przywódcą UNITA w dżungli, aby nakłonid go do zaniechania walk. Następna wysłanniczka, Margaret Anstee, czekała w Huambo trzy dni na przyjęcie przez Savimbiego. W tej sytuacji ONZ wstrzymała wycofanie z Angoli swych obserwatorów wojskowych i policyjnych. Rząd zerwał zaś kontakty z RPA, która ponownie zaczęła penetrowad obszary zajęte przez oddziały Savimbiego. Chociaż UNITA zadeklarowała gotowośd wejścia do rządu koalicyjnego w Luandzie (7 XII 1992 r.), to jej oddziały niemal przez cały rok 1993 prowadziły „wojnę o miasta". Próby zorganizowania w Addis Abebie rozmów stron walczących przez obserwatorów USA, Rosji i Portugalii, a następnie przez ONZ, skooczyły się niepowodzeniem. Paostwa południowej części kontynentu afrykaoskiego na konferencji zwołanej do Harare przez prezydenta Mugabe (2-3 IV 1993 r.) potępiły postawę UNITA. Administracja Clintona podjęła wreszcie decyzję, na którą nie było stad poprzedniej administracji, uznała mianowicie rząd Angoli (19 V 1993 r.), podkreślając przy tym znaczenie demokracji wyborczej. Na razie nie miało to jednak bezpośredniego wpływu ani na przywrócenie spokoju w Angoli, ani na powodzenie prowadzonych w Abidżanie rozmów pokojowych (12IV-21 V 1993 r.). UNITA starała się zdobyd kilka miast (zwłaszcza Soyo, Menongue, Huambo i Cuito), aby mied argumenty do przetargu z rządem. Pod wpływem kontrofensywy wojsk rządowych ponosiła jednak klęski. Rada Bezpieczeostwa NZ co dwa miesiące przedłużała

mandat setki obserwatorów ONZ w Angoli, a pod koniec lata po raz pierwszy w swych dziejach zdecydowała się uchwalid sankcje przeciwko UNITA jako ugrupowaniu antypaostwowemu (15 IX 1993 r.), zapowiadając wprowadzenie embarga na dostawy ropy i broni, jeśli do 10 dni UNITA nie przestanie naruszad rozejmu. Jednocześnie zezwolono na dostawy broni dla rządu (Londyn zniósł na nie embargo już miesiąc wcześniej i został w tym poparty przez Moskwę). W odpowiedzi Savimbi ogłosił jednostronny rozejm (20IX), lecz jego organizacja nasiliła akcje sabotażowe. Na Savimbiego nalegały również paostwa afrykaoskie. Wobec izolacji międzynarodowej i pod presją rezolucji Rady Bezpieczeostwa NZ ogłosił w Abidżanie komunikat (6 X1993 r.), w którym uznał „ważnośd wyników wyborów powszechnych" i układu kładącego kres wojnie domowej. Jednakże nowy rozejm z rządem UNITA zawarła dopiero po dwóch miesiącach (3 XII 1993 r.). Uzgodnione warunki zawieszenia broni i rozbrojenia oddziałów UNITA stworzyły nieco bardziej realne mechanizmy przywracania pokoju w Angoli. W ten sposób powstała szansa zakooczenia wojny domowej, która przez 17 lat pochłonęła 300 tyś. ofiar i zrujnowała gospodarkę Angoli, paostwa dysponującego znacznymi zasobami ropy naftowej. Nowa RPA zachęcała UNITA do pokojowego rozwiązywania konfliktu w Angoli. Dał temu wyraz minister spraw zagranicznych RPA w trakcie spotkania z przedstawicielami tej organizacji w Pretorii (18 VII 1994 r.). Perswazja wywarła wpływ, gdyż w rokowaniach prowadzonych od wielu miesięcy w Lusace między stroną rządową a UNITA (31 X) uzgodniono, przy udziale mediatora ONZ, 10-punktowe porozumienie pokojowe, w którym przewidziano zawieszenie ognia, wycofanie i rozbrojenie wszystkich sił rebelianckich, utworzenie nowej armii narodowej złożonej z żołnierzy obu stron oraz udział UNITA we władzach wszystkich szczebli. Rosja, USA i Portugalia miały czuwad nad przestrzeganiem porozumienia. Przedstawiciele stron konfliktu podpisali porozumienie pokojowe (20 XI) w Lusace, a 2 dni później ogłoszono w Angoli zawieszenie broni. Misja ONZ podjęła nadzorowanie zawieszenia broni i porozumienia pokojowego. Mimo zakooczenia wojny domowej napięcie utrzymywało się i dochodziło do stard. Porozumienia pokojowego nie uznawał Front Wyzwolenia Enklawy Kabindy. Dowódcy wrogich armii spotkali się dopiero na początku 1995 r. (10 I). Rada Bezpieczeostwa ONZ podjęła więc decyzję (8 II) o wysłaniu do Angoli ponad 7 tyś. żołnierzy, aby położyd kres walkom 680 i rozbroid 26 min ładunków wybuchowych ukrytych w ziemi (na statystycznego mieszkaoca kraju przypadało dwie i pół miny). Trzeba było 15 miesięcy, aby uzgodnid integrację sil zbroj nych po 19 latach wojny domowej. Na początku marca 1996 r. dowódcy oddziałów rządowych i opozycyjnej UNITA ustalili, że w składzie 90-tysięcznej armii znajdzie się 26 tyś. bojowników UNITA. Jednocześnie prezydent Jose Eduardo dos Santos wyraził nadzieję, że Jonas Savimbi zostanie wiceprezydentem w rządzie jedności narodowej. ; ,r;

3. Przedłużanie się konfliktów w „rogu Afryki" Strategiczne znaczenie „rogu Afryki" u wrót do Morza Czerwonego sprawiało, że przemiany i konflikty na tym obszarze nie pozostawały bez odzewu świata zewnętrznego. Na początku ostatniej dekady XX wieku obszar ten przeżył wstrząsy ideologiczne, polityczne i etniczne oraz wielką klęskę głodu. Wojny domowe pociągnęły wiele ofiar i zniszczeo, powodując upadek dotychczasowych systemów politycznych. W lipcu 1990 r. szefowie sześciu paostw regionu (Etiopii, Somalii, Kenii, Ugandy, Sudanu i Dżibutti) uchwalili wzajemne przerwanie poparcia dla zbrojnych ugrupowao, które bezpośrednio

zagrażały stabilności ich systemów rządzenia. Nie zapobiegło to mnożeniu się i wzajemnemu zwalczaniu ugrupowao rebelianckich. Szczególna ostrośd walk zaznaczyła się na obszarach Etiopii i Somalii, gdzie rywalizowały ze sobą różne plemiona i klany. W Etiopii trwające od wiosny 1990 r. kontakty rządu i organizacji erytrejskich nie doprowadziły do porozumienia. Przypomnijmy, że od lutego 1991 r. w prowincjach Tigre i Erytres partyzanci rozpoczęli równoczesną ofensywę. W jej rezultacie wojska rządowe zaczęły ponosid klęski, a cudzoziemcy opuszczali Etiopię. W kwietniu ujawnił się kryzys władzy w tym kraju. Etiopski Ludowy Front Rewolucyjno-Demokratyczny (ELFRD), który zrzeszał różne organizacje, ogłosił „marsz na południe" (2IV). Moskwa odmówiła dalszych dostaw ropy i broni na kredyt. Środowisko akademickie ogłosiło dokument wzywający do utworzenia w Etiopii nowego rządu przy pomocy rad starszyzny regionów. Zaapelowało także do USA, EWG i ZSRR o podjęcie się dobrych usług w celu politycznego rozwiązania konfliktu. Ogłaszając powszechną mobilizację, parlament etiopski opowiedział się za systemem wielopartyjnym i za pokojowymi rozwiązaniami (22-23 IV). W kilka dni później Waszyngton i Moskwa poparły inicjatywę parlamentu oraz opowiedziały się za integralnością Etiopii. Jednocześnie USA i Izrael zaczęły zachęcad ugrupowania etiopskie do rozmów z rządem. Ich mediacja wykazała nieuchronnośd zmian politycznych. Prezydent Mengistu Hajle Mariam zrezygnował z funkcji (21 V) i udał się do Zairu, a następnie do Zimbabwe (gdzie osiadł z rodziną na przedmieściu Harare pod opieką prezydenta Mugabe). Z inicjatywy Stanów Zjednoczonych przygotowywano rozmowy przedstawicieli rządu etiopskiego i opozycji w Londynie. W tym czasie wszystkie strony nasiliły działania zbrojne, aby mied atuty przetargowe w rozmowach. W tej fazie mimo ostrzeżeo USA oddziały ELFRD wkroczyły do Addis Abeby (28 V). W następnych tygodniach powołano premiera rządu przejściowego, zostawiając kierowanie resortami dotychczasowym wiceministrom. Komitety lokalne ELFRD zastępowały dotychczasowe władze. Przygotowania do konferencji londyoskiej straciły więc sens. W stolicy zorganizowano natomiast Narodową Konferencję Pokojową (1-5 VII 1991 r,). Wzięło w niej udział około 500 reprezentantów różnych formacji politycznych oraz reprezentanci 5 wielkich mocarstw. Tymczasowy premier (a dotychczasowy wiceprzewodniczący ELFRD) Meles Zenawi zaproponował Kartę Narodową, uznanie prawa Erytrei do samostanowienia oraz 681 XXXII. Trudności likwidacji konfliktów afrykaoskich

skład tymczasowego parlamentu. Karta wprowadzała demokracje, pluralizm polityczny i zasady praw człowieka, zapowiadała nową konstytucje, wolne wybory, szeroką autonomie regionalną i referendum w Erytrei w sprawie samodzielności w 1993 r. z udziałem obserwatorów ONZ. Instytucjonalizacja nowego systemu władzy w Etiopii przebiegała z oporami. Od jesieni 1991 r. odżyły walki między niektórymi plemionami (zwłaszcza Issa i Gurgura we wschodniej Etiopii), gdyż realizacja zasady autonomii regionalnej okazała się nader trudną w realizacji. Jeśli chodzi o Erytreę, to oddziały Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei (LFWE) zajęły jej stolicę Asmarę 26 maja 1991 r. Na razie stosunki miedzy LFWE a nowymi władzami w Addis Abebie układały się dobrze, chociaż perspektywa referendum niepodległościowego zapowiadała odcięcie Etiopii od morza. W stolicy Etiopii pamiętano, że właśnie bojownicy erytrej-scy w

znacznym stopniu przyczynili się do obalenia marksizującego systemu władzy. Z góry godzono się więc na secesję Erytrei. Musiała także pogodzid się z tym OJA, chod secesja ta podważała doktrynę nienaruszalności granic w Afryce. W nadzorowanym przez ONZ referendum w Erytrei (23-25 IV 1993 r.) aż 99,8 % głosujących opowiedziało się za niepodległością i oddzieleniem od Etiopii. Oficjalne istnienie Republiki Erytrei rozpoczęło się 25 maja 1993 r., a więc w 30-lecie OJA. W grudniu 1995 r. Erytrea wdaia się w konflikt z Jemenem o archipelag Hanisz na Morzu Czerwonym. Po gwałtownych starciach zawarto (18 XII) zawieszenie broni. Sprawa sporu o wyspy miała stad się przedmiotem międzynarodowego arbitrażu, lecz obie strony odmawiały przyjęcia zasady ostateczności orzeczeo MTS. Sekretarz generalny przedłożył raport w tej sprawie dopiero w kwietniu 1996 r., ale rozstrzygnięcia nie było jeszcze widad. Znacznie trudniejszą okazała się kwestia somalijska. Przemiany w świecie i w sąsiedniej Etiopii zachęciły różne formacje partyzanckie do walki o obalenie rządów Siada Barre. Od listopada 1990 r. Narodowy Ruch Somalijski oblegał garnizony wojskowe na północy kraju, zaś Zjednoczony Kongres Somalii szykował się do opanowania stolicy kraju. Na przełomie 1990/1991 r. cudzoziemcy zaczęli opuszczad Mogadiszu. Siły partyzanckie zajęły stolicę w dniu, w którym uciekł z niej Siad Barre (2811991 r.), a prezydentem został Ali Mahdi Mohamed, kwestionowany jednak przez niektóre klany. Niebawem między ugrupowaniami plemienno-klanowymi rozpoczęła się nowa faza wojny. Po kilku miesiącach walk mediacja Włoch i Egiptu doprowadziła do konferencji zwalczających się ugrupowao w Dżibetti (7 VI1991 r.). Wezwano do przerwania walk i utworzenia rządu przejściowego, złożonego z przedstawicieli wszystkich ugrupowao etnicznych. Formalnie rząd taki powstał dopiero po kilku miesiącach (2 X) i liczył aż 83 ministrów. Był on bezsilny wobec animozji miedzygrupowych i niezdolny do wprowadzenia ładu pokojowego. Po krwawych walkach w stolicy obalony został prezydent Ali Mahdi Mohamed (18 XI), a władzę objął jego rywal, przewodniczący Zjednoczonego Kongresu Somalii, gen. Mohammed Farah Aidid. Następnie walki między ich frakcjami zaostrzyły się, a nierząd w kraju sprzyja} rozwojowi grabieży, morderstw i porywaniu zakładników. Nawet Czerwony Krzyż miał trudności z dostawami żywności i leków. Dopiero 3 marca 1992 r. tymczasowy prezydent Ali Mahdi i gen. Aidid podpisali w Mogadiszu porozumienie w sprawie zawieszenia broni na trzy miesiące. Walki w Somalii miały wszystkie cechy wojny domowej i inne paostwa lub organizacje -prócz Czerwonego Krzyża - nie miały podstaw do ingerencji. Niepowodzenie mediacji włosko-egipskiej miało jedynie ten skutek, że po zawarciu rozejmu pod auspicjami ONZ obie frakcje Zjednoczonego Kongresu Somalii zgodziły się przyjąd do jego nadzorowania obserwatorów międzynarodowych. Rada Bezpieczeostwa NZ postanowiła więc wysład do Somalii przygotowawczą misję 200 obserwatorów (18 III 1992 r,). Jednocześnie rozwinęła się międzynarodo-

682 wa dyskusja na temat humanitarnej, zwłaszcza żywnościowej pomocy dla Somalii, której obiecywano ją w dyskusjach przygotowujących rozejm. Jednakże udzielanie pomocy, jak to oceniała misja przygotowawcza ONZ oraz współpracujący z nią przedstawiciele OJA, Ligi Arabskiej i Konferencji Islamskiej, uwarunkowane było zapewnieniem bezpieczeostwa. Dlatego sekretarz generalny ONZ zwrócił się do Rady Bezpieczeostwa o zorganizowanie w Somalii misji ONZ (liczącej 500 żołnierzy i 50 obserwatorów wojskowych) w celu umożliwienia dostaw pomocy humanitarnej i nadzorowania zawieszenia broni (23 IV). Przedstawiciele 11 partii somalijskich podpisali następnie porozumienie o „całkowitym i natychmiastowym" rozejmie w celu ułatwienia

dystrybucji pomocy humanitarnej (31 V). Przedsięwzięcia te nie zapewniły bezpieczeostwa, a klęska suszy i głodu zbierały okrutne żniwo. Gen. Aidid wyraził zgodę na przyjazd uzbrojonych obserwatorów ONZ dopiero w sierpniu, kiedy Czerwony Krzyż organizował most powietrzny dla przekazywania pomocy zadeklarowanej przez różne paostwa. Przesyłana w ten sposób pomoc była rozgrabiana przez bandy i klany, czemu nie było w stanie zapobiec 600 żołnierzy pakistaoskich z misji ONZ. Pod koniec listopada 1992 r. Butros Ghali wysunął propozycję wysłania do Somalii sil pokojowych ONZ, których zadaniem byłoby nie tradycyjne utrzymanie pokoju (peace-kee-ping), lecz czynienie pokoju (peace-making). Jednocześnie sekretarz generalny ONZ sugerował, aby dowodzenie kontyngentem takich sił powierzyd Stanom Zjednoczonym, które miały doskonałe doświadczenie z okresu wojny o Kuwejt. Waszyngton wahał się przyjąd taką propozycje, aby nie dad się wciągnąd w wojnę z różnymi siłami somalijskimi. Prezydent Bush zdecydował się jednak zaangażowad około 30 tyś. żołnierzy w operację somalijską, jeśli będzie ona kierowana przez generała amerykaoskiego, a decyzję o wycofaniu się z operacji podejmie tylko Waszyngton. Na tej podstawie Rada Bezpieczeostwa przyjęła rezolucję nr 794 (3 XII 1992 r.), w której przyjęła amerykaoski projekt operacji w celu zabezpieczenia dostaw żywności i leków do Somalii. Do sił amerykaoskich miały dołączyd jednostki francuskie, kanadyjskie, belgijskie, włoskie, tureckie, mauretaoskie i egipskie, a od czerwca 1993 r. także niemieckie. Pierwszy etap operacji „Przywrócid nadzieję" rozpoczął się (9 XII 1992 r.) wylądowaniem pod Mogadiszu jednostek amerykaoskiej piechoty morskiej, które opanowały infrastrukturę komunikacyjną w rejonie stolicy, aby ochronid rozładunek pomocy humanitarnej i jej dystrybucji w kraju. Chodziło także o stworzenie zaplecza kwatermistrzowskiego dla następnych oddziałów. W kolejnej fazie operacja miała przyczynid się do przywrócenia pokoju i funkcjonowania paostwa somalijskiego. W ciągu pierwszych dni stolicę udało się oczyścid z band. Zaczęta funkcjonowad zorganizowana pomoc. Gorzej było na prowincji, gdzie pomoc nadal była rozkra-dana i nie zanosiło się na pokój. Na amerykaoskie życzenie tymczasowy prezydent Mohamed i gen. Aidid spotykali się (11, 19 i 27 XII), podpisali porozumienie o zawieszeniu broni oraz o zniesieniu „zielonej linii" w stolicy, ale do pokoju nie dochodziło. Odwiedzając korpus amerykaoski na Nowy Rok 1993 Bush nie miał z kim spotkad się ze strony somalijskiej. Po jego wyjeździe znów rozgorzały walki między rywalizującymi klanami. Przybyły (3 I) Butros Ghali został powitany w Mogadiszu kamieniami. Ugrupowanie gen. Aidida było przeciwne przybywaniu obcych żołnierzy do Somalii, ponieważ zainteresowany był tym tymczsowy prezydent Mohamed. Tezę Aidida popierały niektóre paostwa islamskie (Iran, Irak, Sudan) oraz Kuba. Pod auspicjami ONZ i przy osobistym zaangażowaniu Butrosa Ghali doszło w Addis Abebie do spotkania przedstawicieli 14 frakcji somalijskich (4-611993 r.). Uznali oni za celowe zwołanie na kwiecieo do Mogadiszu konferencji pojednania narodowego, różnili się jednak w sprawach jej przygotowania (m.in. wcześniejszego zawarcia rozejmu). Zgodzili się jednak na kontrolę przerwania ognia przez siły operacji 683 XXXII. Trudności likwidacji konfliktów afrykaoskich

„Przywrócid nadzieje" oraz na przekazanie tym siłom swojej broni ciężkiej. Następna faza rozmów

w Addis Abebie (16-26 III 1993 r.), przeprowadzona pod auspicjami ONZ i prezydenta Melesa Zenawi, doprowadziła do podpisania porozumienia o powołaniu rządu tymczasowego. W związku z tym Rada Bezpieczeostwa postanowiła rozpocząd od maja w Somalii operację pokojową (UNOSOM), mającą na celu zapobieganie walkom między stronami zwaśnionymi (28 III) oraz zastępującą niejako operacje „Przywrócid nadzieję". Większos'd żołnierzy amerykaoskich opuściła Somalię. Jednakże po starciu „błękitnych hełmów" z oddziałami gen. Aidjda oraz śmierci 23 żołnierzy pakistaoskich (5 VI), amerykaoskie samoloty zaczęły bombardowanie obiektów gen. Aidida, a żołnierze pakistaoscy zastrzelili 20 Somalijczyków. Siły pokojowe ONZ zaatakowały kwaterę główną gen. Aidida, a oddział turecki otrzymał rozkaz aresztowania go. Rozkazu nie udało się wykonad, nie pomogło też wyznaczenie nagrody za głowę generała, a zaangażowanie „błękitnych hełmów" w walki zbrojne spotkało się z krytyką Rzymu i Londynu, jak również niemieckiej SPD i wielu amerykaoskich senatorów. Zaczęto mówid o potrzebie wycofania sił ONZ. Watykan stwierdził, że angażowanie sił ONZ w walki wewnętrzne powoduje w Somalii wzrost tendencji fundamentalistycznych i in-tegrystycznych. Jakby na potwierdzenie tej oceny upowszechniano w Mogadiszu ulotki zwolenników gen. Aidida, wzywające do zabijania Amerykanów w innych krajach. Również biuro prawne ONZ krytycznie oceniło tendencję przekształcania jej misji pokojowej w misję wojenną. W takich warunkach marcowe porozumienie frakcji somalijskich nie mogło byd zrealizowane. Przez całe lato trwały starcia w Mogadiszu, gdzie od kuł sił pokojowych ginęli nie tylko żołnierze Aidida, lecz także cywile i dzieci. Amerykanie popełniali gafy, zdobywając budynki organizacji międzynarodowych zamiast kwater wojskowych oraz aresztując osoby, które nie powinny były byd zatrzymane. Pod presją Kongresu i wobec rosnących strat wśród żołnierzy amerykaoskich Biały Dom postanowił zwrócid się do sił ONZ z prośbą o nieużywanie żołnierzy amerykaoskich do rutynowych patroli w Mogadiszu. Jednocześnie Waszyngton zrezygnował z zamiaru schwytania gen. Aidida, planując skłonienie Erytrei lub Etiopii do udzielenia mu azylu oraz do zorganizowania bez jego udziału konferencji pojednania narodowego. Przedsięwzięcie to nie powiodło się. Nasilone w październiku walki w Mogadiszu pochłaniały nowe ofiary, w tym także żołnierzy amerykaoskich. Pentagon zareagował na to wysłaniem posiłków dla li-czącgo wówczas 4,5 tyś. żołnierzy kontyngentu amerykaoskiego. Clinton uzasadnił to posunięcie potrzebą zapewnienia stabilności, co było warunkiem opuszczenia Somalii przez oddziały amerykaoskie z koocem marca 1994 r. Z kolei gen. Aidid wezwał Somalijczyków do obrony przed Amerykanami. Oskarżył też ONZ o dążenie do kolonizowania Somalii. Zaapelował jednak do swych zwolenników, aby nie występowali przeciwko organizacjom humanitarnym oraz dziennikarzom. W koocu (9 X) ogłosił apel o zawieszenie broni i pokój. Skoro Amerykanom nie udało się gen. Aidida ująd, ani przechytrzyd, podjęli oni nowe zabiegi dyplomatyczne na rzecz zakooczenia wojny. Specjalny wysłannik Waszyngtonu, Robert Oakley, rozpoczął rozmowy z przywódcami afrykaoskimi, a także z wysoko postawionymi członkami klanu Aidida. Oświadczył on też publicznie, że zbrojne poszukiwanie gen. Aidida nie jest odpowiednią polityką i powinno zostad zaniechane (12 X 1993 r.). W tej sytuacji gen. Aidid zaczął pojawiad się publicznie i wypowiadad się za pokojem. Wysłannik amerykaoski, który był niegdyś ambasadorem w Mogadiszu, podjął próbę pojednania rywalizujących ze sobą frakcji somalijskich. Po zaznajomieniu się z propozycjami Butrosa Ghali w sprawie zredukowania po 31 marca 1994 r. wojskowej roli misji ONZ, gen. Aidid, który uprzednio oskarżał ją o popieranie jego rywala, zdecydował się (2 XII) na udział w nowych negocjacjach pokojowych z frakcją Mohameda w Addis Abebie. Tymczasowy prezydent liczył na poparcje koalicji kilkunastu partii

politycznych, gdy generał przywiązywał większą wagę do rozstrzygnięd w terenie. Dlatego mim zabiegów prezydenta Zenawi negocjacje w stolicy Etiopii przedłużały się. Pewien wzór rozwiązania pokojowego stworzony został na południu Somalii. Przy pomoc; ONZ starsi 20 klanów tego obszaru wynegocjowali i podpisali w Kismaju porozumienie pokojo we (6 VIII 1993 r.). Gen. Aidid i tymczasowy prezydent dopuścili, aby podobne porozumienie zostało zawarte w stolicy kraju, ale bez ich udziału. W rezultacie po intensywnych negocjacjach w Mogadiszu starszyzna głównych klanów kontrolujących stolice podpisała porozumienie pokojowe (16 I 1994 r.). Przewidywało ono zapobieganie wybuchowi walk po wycofaniu się z Mogadiszu sił amerykaoskich (III 1994 r.). Porozumienie nie oznaczało jeszcze pokoju miedzy dwoma rywalizującymi o stolicę frakcjami somalijskimi. Większe nadzieje stworzyło porozumienie AididMohamed, zawarte w Nairobi (24 III 1994 r.). Siły pokojowe ONZ w Somalii (ONUSOM) popełniały błędy. Rada Bezpieczeostwa ONZ odwołała po 5-ciu miesiącach nakaz aresztowania gen. Aidida jako bezzasadny (i nieskuteczny), ale też nakazała przeprowadzid dochodzenie w sprawie nielegalnych ataków sil ONZ na oddziały generała. Strzegący portu w Mogadiszu egipscy żołnierze z sił ONZ byli pod presją kontrolujących ten rejon wojsk Aidida. Okazało się, że misja ONZ, podobnie jak wczes'niej amerykaoska, nie powiodła się. Od początku 1995 r. kontyngenty poszczególnych krajów (Malezji, Indii, Zim-babwe) oraz biura ONZ zaczęły opuszczad Somalię. Zgodnie z decyzją Rady Bezpieczeostwa zakooczenie operacji, w której w ciągu 2 lat wzięło udział 30 tyś. żołnierzy z 28 paostw, dokonało się pod osłoną żołnierzy amerykaoskich i włoskich (2 III 1995 r.).

4. Przeszkody w stabilizacji stosunków w Afryce Północnej Istniejąca od 1989 r. Unia Arabskiego Magrebu (Algieria, Maroko, Libia, Tunezja i Mauretania) z trudem realizowała założone cele. „Szczyty" UAM w Algierze (23-24 VII 1990 r.) i w libijskim Ras Lanuf (10-11 III 1991 r.) doprowadziły, co prawda, do przyjęcia kilkunastu umów zapowiadających integrację gospodarek, podatków, handlu, polityki celnej i bezpieczeostwa żywnościowego, ale przewidziana na 1995 r. integracja tego obszaru nie była realna. Wymiana handlowa między krajami Magrebu nie przekraczała w 1992 r. 3 % ich ogólnej wymiany handlowej, a jej wartośd wzrosła z 700 min dolarów w 1986 r. do 1,8 mld dolarów w 1992 r. Wszczęte w 1993 r. dyskusje o strefie wolnego handlu wykazały, że dochodzenie do takiej strefy będzie procesem długotrwałym. Poważną przeszkodą na drodze integracji paostw Magrebu stało się zróżnicowanie postaw poszczególnych rządów wobec fundamentalizmu islamskiego. Tak np. Tunezja już od czasu odsunięcia od władzy prezydenta Haibida Burgiby (7 XI 1987 r.) i objęciu tego urzędu przez dotychczasowego premiera Zine el Abidine Ben Alego prowadziła politykę pojednania z islamistami, zapobiegając jednocześnie ich przygotowaniom do obalenia istniejącego, zbyt otwartego - ich zdaniem - na Zachód systemu politycznego. Wyrazem tej tendencji było zorganizowanie w Tunisie (2-6 XI1992 r.) regionalnej konferencji afrykaoskiej na temat przestrzegania praw człowieka. Władze tunezyjskie najmocniej ze wszystkich paostw muzułmaoskich wypowiadały się przeciwko mieszaniu religii z polityką, słusznie uważając, że to zwykle źle się kooczy. Tunezja jako pierwszy kraj arabski podniosła kwestię ekstremizmu religijnego na spotkanjiLOrgani-zacji Konferencji Islamskiej w 1991 r., odrzucając zwłaszcza tendencje ingerowania w sprawy innych paostw przy odwoływaniu się do religii. XXXII. Trudności likwidacji konfliktów afrykaoskich

68 5 W Maroku król Hasan II, który na podstawie konstytucji sprawuje w kraju rzeczywistą władzę i nie może byd krytykowany przez polityków, a zarazem jest „przywódcą wiernych i obroocą wiary", mógł skutecznie przeciwstawiad się wpływom fundamentalistów islamskich z terenu Algierii. Jego pozycję umocniło jeszcze referendum konstytucyjne (4 IX 1992 r.) i wybory parlamentarne (25 VI 1993 r.). Polityka otwierania Maroka na Unię Europejską przeszkadzała eks-rónsji integryzmu islamskiego. Inicjując i doprowadzając do kooca po 13 latach budowę w Casablance największego w s'wiecie meczetu, Hassan II konsekrował niejako dwa filary swojej władzy - świecki i religijny. Otwierając ów meczet monarcha mówił z dumą o stabilności w królestwie i o potrzebie tolerancji (30 VIII 1993 r.), co łącznie nie sprzyjało rozwojowi ekstremizmu islamskiego. Pod tymi względami Maroko kontrastowało z Egiptem, na który oddziaływał fundamentalizm iraoski, w latach 1993-1994 znajdujący wyraz w zamachach na współpracujące z paostwami zachodnimi instytucje oraz na turystów. Szczególne ogniwo niepokojów w strefie Magrebu w latach 1990. zaczęła stanowid Algieria. Pierwsze pluralistyczne wybory do Zgromadzenia Narodowego (26 XII 1991 r.) odbywały się po zamieszkach wywołanych przez fundamentalistów muzułmaoskich w czerwcu i z tego powodu były opóźnione. Jednakże już pierwsza tura wykazała, że zwycięzcą będzie Islamski Front Ocalenia. Wówczas Rada Ocalenia Narodowego, złożona z premiera Sid Ahmeda Ghoza-lego oraz działaczy przegrywającego Frontu Wyzwolenia Narodowego i generałów przejęła władzę, a prezydent Bendżedid Szadli podał się do dymisji. Po trzech dniach jego funkcje przejęła 5-osobowa Rada Paostwa (14 I 1992 r.), której przewodniczącym został Mohammed Budiaf, dawny rywal Ahmeda Ben Belli. Nowe władze unieważniły wyniki pierwszej tury wyborów parlamentarnych. Rada Paostwa miała sprawowad władzę do kooca kadencji Szadlego, tzn. do grudnia 1993 r. Po początkowym zaskoczeniu fundamentalistów, którzy zaczęli tłumaczyd, iż nie chcą powrotu do średniowiecza, rozpoczęli oni działania terrorystyczne. Najbardziej znaczącą ofiarą ich konfrontacji z rządem stał się Mohammed Budiaf (29 VI 1992 r.). Sąsiedzi i inne paostwa z niepokojem obserwowały rozwój sytuacji w Algierii, unikając ingerencji w jej sprawy wewnętrzne poprzez krytykę rządów stanu wyjątkowego i tym samym wspieranie fundamentalistów. Tunis i Maroko zaczęły uszczelniad granicę z Algierem, podjęły też konsultacje z Egiptem, którego pozycja po wojnie o Kuwejt została wzmocniona. Kair dobrze rozumiał zagrożenie ze strony integryzmu islamskiego. Pod wpływem tych wydarzeo Unia Arabskiego Magrebu faktycznie przestała funkcjonowad. Eskalacja przemocy w Algierii odbijała się ujemnie na gospodarce. Ultimatum islami-stów, w którym koniec listopada 1993 r. wyznaczyli oni jako termin na opuszczenie kraju przez obcokrajowców, spowodowało ich masową ucieczkę, zwłaszcza Francuzów. Rada Paostwa utrzymywała tajne kontakty z opozycją i starała się doprowadzid do konferencji pojednania narodowego, aby zastąpid narzuconą Radę Paostwa przez nowy, uzgodniony organ najwyższy. Konferencję taką władze wojskowe zwołały w Club des Pins pod Algierem (25-26 I 1994 r.). Nie doprowadziła ona do niczego, ponieważ nie wziął w niej udziału ani Front Wyzwolenia Narodowego, ani Islamski Front Ocalenia. Wojskowi os'wiadczyli, że dopóki w kraju nie zapanuje pokój, powrotu do demokracji nie będzie. W celu ożywienia Unii władze Maroka przekazały jej władzom (II 1994 r.) memorandum, w którym uznały za potrzebne uzupełnienie dotychczasowej umowy o współpracy gospodarczej partnerskim porozumieniem o szerokiej współpracy, w tym także politycznej i socjalnej. Rabatowi

chodziło o to, aby poprzez ożywienie gospodarcze również w Algierii wspierad siły antyfundamentalistyczne. Jednak zaostrzenie się konfliktu wewnątrzalgierskiego uniemożliwiło dochodzenie w ramach Unii do konsensu na ten temat. 686 Zarówno ze względu na zmiennośd swego przywódcy, jak też z powodu jej nowych uwikłao międzynarodowych do stabilizowania stosunków w strefie Magrebu nie była w stanie przyczynid się Libia. Po upokorzeniu prezydenta Iraku USA chciały uczynid to z przywódcą Libii. Waszyngton dopilnował wyjaśnienia przyczyn katastrofy amerykaoskiego samolotu Pan Am nad szkockim miastem Lockerbie, gdzie w 1988 r. zginęło 270 pasażerów. Służby policyjne USA i Wielkiej Brytanii ustaliły, że powodem katastrofy było podłożenie walizki z bombą na lotnisku La Yaletta przez tamtejszych przedstawicieli libijskich linii lotniczych. Jesienią 1991 r. na podstawie materiałów dowodowych sąd w amerykaoskim stanie Columbia uznał winnymi zamachu dwóch agentów libijskich służb bezpieczeostwa. Waszyngton i Londyn wezwały wiec Trypolis do wydania obu podejrzanych. Z podobnym żądaniem pod adresem Libii wystąpiła Francja, która po przeprowadzeniu śledztwa w sprawie katastrofy samolotu linii UTA nad Nigrem w 1988 r. doszła do wniosku, iż należy przesłuchad podejrzanych. Władze libijskie odmówiły spełnienia tych żądao, zaś Kadafi odrzucił wszystkie oskarżenia. Waszyngton, Londyn i Paryż zwróciły się do Rady Bezpieczeostwa NZ o uchwalenie rezolucji wzywającej Libię do wydania sprawców zamachu. Kiedy rezolucja nr 731 została uchwalona (2111992 r.), Trypolis długo milczał, aby w koocu odrzucid żądanie ONZ. Sekretarz Generalny ONZ wysłał wówczas swego zastępcę, Wasilija Safronczuka do Libii, aby przekonad ją do podporządkowania się decyzji Rady Bezpieczeostwa. Trypolis zgodził się na przesłuchanie podejrzanych przez Francuzów, ale odmówił spełnienia żądao USA i Wielkiej Brytanii. Kadafi wyraził jedynie gotowos'd współdziałania w formie zorganizowania procesu w Libii i przeprowadzenia śledztwa przez grupę wyłonioną spośród paostw Ligi Arabskiej. Trzy paostwa odrzuciły te warunki i zagroziły wystąpieniem do Rady Bezpieczeostwa o nałożenie na Libię sankcji, jeśli nie zmieni ona stanowiska do kooca lutego 1992 r. Przywódca libijski zdawał sobie sprawę, że wobec współdziałania Moskwy i Waszyngtonu uchwalenie sankcji będzie możliwe. Trypolis podjął więc za pośrednictwem Ligi Paostw Arabskich, Maroka, Tunezji i Egiptu ofensywę dyplomatyczną. Zwrócił się także ze skargą do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (3 III), ale ten nie przyznał mu racji. Wówczas Rada Bezpieczeostwa uchwaliła rezolucję nr 748 (31 III), która nakładała sankcje na Libię. Paostwa członkowskie ONZ miały dwa tygodnie na przygotowanie się do ich wprowadzenia. Niektóre kraje arabskie (zwłaszcza Irak, Iran i Syria) potępiły rezolucję Rady Bezpieczeostwa. Wprowadzone 15 kwietnia sankcje objęły zakaz ruchu lotniczego z wyjątkiem lotów związanych z celami religijnymi i humanitarnymi; zakaz sprzedaży broni włącznie z doradztwem technicznym; obniżenie rangi stosunków dyplomatycznych; wydalenie personelu Libijskich Linii Lotniczych. Ponadto Libia musiała pokazad „na konkretnych posunięciach", że nie popiera akcji terrorystycznych. Nie wszystkie linie lotnicze przerwały połączenia z Libią, która stosowała kroki odwetowe wobec krajów wydalających jej dyplomatów. Jednocześnie Trypolis ogłosił komunikat (14 V), który informował o przyjęciu rezolucji nr 748 i wyrzeczeniu się terroryzmu. Nie godził się jednak wydad swych agentów, proponując zorganizowanie międzynarodowego procesu w Egipcie lub - pod pewnymi warunkami - w Szkocji. Rada Bezpieczeostwa nie przyjęła tych warunków i przedłużyła sankcje (12 VIII) na cztery miesiące, aby podtrzymad je znowu po tym okresie. Tymczasem Trypolis składał oferty porozumienia się z USA za pośrednictwem Powszechnego

Kongresu Ludowego i prozachodnich krajów arabskich, zawarcia ugody z rodzinami ofiar katastrofy i ewentualnej wypłaty odszkodowao z kont libijskich zamrożonych w bankach amerykaoskich, jak również mediacji misji sekretarza generalnego ONZ. Waszyngton, Londyn i Paryż odbierały te propozycje jako grę na zwłokę i dlatego wystosowały do Libii nowe ultimatum

XXXII. Trudności likwidacji konfliktów afrykaoskich 68 7 (13 VIII 1993 r.). Określiły w nim termin przekazania osób podejrzanych o spowodowanie katastrof lotniczych (do l X 1993 r.) i zapowiedziały, że jeśli władze libijskie nie dostosują się do tego żądania, przeciwko Libii zostaną podjęte nowe sankcje gospodarcze, finansowe i technologiczne. Trypolis odrzucił ultimatum, ale wyraził gotowośd do rozmów, a nawet chęd nakłonienia swoich agentów, aby stawili się przed sądem szkockim, skoro Anglicy zapewniali uczciwy proces. Po wygaśnięciu ultimatum Rada Bezpieczeostwa nałożyła na Libię (11 XI i l XII 1993 r.) nowe sankcje: zamrożenie aktywów libijskich w bankach zagranicznych; embargo na sprzedaż sprzętu dla petrochemii (z wyłączeniem sprzętu wiertniczego). Było charakterystyczne, że trzy Daostwa zachodnie tak zaprojektowały rezolucję, aby sankcje nie zaszkodziły libijskiemu przemysłowi naftowemu, gdyż mogłoby to spowodowad wstrząsy na międzynarodowym rynku paliwowym. Druga edycja sankcji nie zmieniła zasadniczo postępowania Trypolisu. Libia zgodziła ;ie, aby jej podejrzani o spowodowanie katastrofy samolotu Pan Am nad Lockerbie agenci byli iądzeni przez MTS w Hadze. Przedstawiciel Libii na konferencji Unii Międzyparlamentarnej v Paryżu oświadczył również (22 III 1994 r.), że rozprawa mogłaby odbyd się w obecności edziów ze Szkocji. USA odrzuciły również propozycję (X 1994 r.), aby procesem zajęła się Liga Paostw Arabkich. W tej „zimnej wojnie" Kaddafi zaprosił (I 1996 r.) radykalnego przywódcę ruchu czarlych w USA, Louisa Ferrakhana, którego namawiał do wspólnego tworzenia na gruncie amery:aoskim wśród mniejszości, na czele z islamską, „lobby silniejszego od żydowskiego". W obawie >rzed ripostą USA, ale także pod wpływem Mubaraka, przywódca libijski zapowiedział (28 V) aniechanie budowy zakładów produkujących broo chemiczną. Rada Bezpieczeostwa ONZ rzedłużyła (19 VII) sankcje wobec Libii. Przy okazji Komitet do Spraw Sankcji wobec Libii twierdził, że najczęstszym ich naruszeniem było wyrażanie zgody na zwiększenie personelu yplomatycznego na placówkach libijskich (w Mali, Republice Środkowoafrykaoskiej, Chinach, .ibanie, Czadzie i Jemenie). Chod uwikłana w spór o wydanie agentów, Libia zacieśniała współpracę z Iranem na renie Sudanu. Za akceptacją Trypolisu i Teheranu wojskowy rząd gen. Umara Al-Baszira tczął od marca 1991 r. stosowad ponownie prawo koraniczne oraz zapowiadał wprowadzenie litycznej organizacji społeczeostwa na wzór libijskich kongresów ludowych. Utrudniało to alog rządu sudaoskiego z partyzantami chrześcijaosko-animistycznego południa kraju. Zorga-zowana przez władze nigeryjskie konferencja sudaoskiego pojednania narodowego w Abudży ;4 V 1992 r.) nie mogła zakooczyd wojny domowej, która pociągała liczne ofiary i cierpienia dności południowej części Sudanu. Po zabiciu koordynatora pomocy humanitarnej ONZ X 1992 r.) organizacja ta zawiesiła swoją akcje. Libia oskarżała władze Czadu o angażowanie się w wojnę domową w Sudanie. Latem 90 r. rozpoczynała się w Czadzie nowa faza wojny domowej. W jej ramach dotychczasowy ;f sztabu

Hissena Habre i założyciel Frontu Ocalenia Narodowego Czadu, Idris Dęby, zwalił dotychczasowego szefa. Habre oskarżył Libię i Sudan o wspieranie jego przeciwników. ;ienią tegoż roku Libia i Czad potwierdziły utrzymanie rozejmu i zgodziły się przekazad spra-; przynależności spornego terenu Auzu pod arbitraż międzynarodowy. Jednakże Libia nie prze-\2 Wffżd&d ' LZ?L?Ż