Mektuplar [Paperback ed.] 9786055664015 [PDF]

Zitiervorschau

ARBA Yaymlan : 34 : 7

Ba�SIZ Dizi

Biήnci Baskι : lstanbuί, 1305

Dizgi, Baskι, Cilt : Acar Matbaaahk Tesisleή Tel: 526 84 42 - 516 42 52 - 567 98 64

ARBA Ara�brma Basιm Yaym Tic. Ebussuut Cad. Akif Bey l�haru Νο: 4-6/29 Sirkeci- lstanbώ Tel: 519 16 61

�irFuad

MEKTUPLAR

Υayιna Hazιrlayan: C. Parkan OZTURAN

MEKTUPLAR

BE$iR FUAT ve UNUTULMAK Se\ihaιtίn Ηίliν

Edebiyat taήhlcrinde �ir Fuat'a ili�kin νe durmadan tckrar­ lanan birkaς satιrdan ba�ka bir �yin bulunmamasι gcrςcktcn il­ ginς. Bu birkaς sahr bilc ςarpιcι bir ki�ilikle kar�ι kar�ιya oldugu­ muzu duyuruyor bizc. Otuz bc� ya�ιnda intihar cdcn, δlίim izlc­ nimlcrini kagιda gcςircn, Batι kίiltίirίinίi ςagda�larιna oranla ��ι­ lacak bir yctkinliklc sindirmi�, Tίirk edebiyatιnda gerςckςiligi νe dogalcιlιgι (natίiralizmi) sistcmli bir biςimde ilk olarak aςιklamι� νe saνunmu�; cle�tiή alanιnda, kara ςalmalann, ki�iscl ayrιntιlara gircrek kίiςίik dίi�ίiπncnin, yalanιn, adam kaytrmanιn kar�ιsιn­ dcr, ncsnel bakι�, bilgiye νe mantιksal dίi�ίinceye dayanan kanιt­ lamanιn δrncgini νermi� bir dίi�ίinίir canlanιyor zihnimizde. Ama hepsi bu kadar... Gδzden kac;mι�, gerektigi gibi ίizcήnde du­ rulup degerlendirilmcmi� birkaς ςalι�ma dι�ιnda, Βeψ Fuat im­ gcsini geni�letecek νe belirginl�tirecek hemen hiςbir �Υ yok. Son ytllarda bu dίi�ίinίire duyulan ilgiye ragmen, kitaplan da makale­ leή de yeniden ikinci, ίiςίincίi elden bilgilerle yetinmek zorunda­ yιz. Gδzden kaςmι� birkac; c;alι�ma arasιnda en ba�ta Orhan Okay'ιn Be�ir Fuad'ιnι sayrnak gerekir (1stanbul, 1 %9). Daha δnce yapιlmι� ςalι�malann sayisι ise ancak dδrt: Ahmet Mithat (Be�ir Fuad, 1st, 1969), Bahaattin Ank (Be§ir Fuad, yayimlanmamι�me­ zuniyet tezi, Tίirkiyat Enstitίisίi, no. 339, 1949-50), Lίitfi Εή�ί (Be­ §ir Fuad Kimdir? Kίillίik Mecmuasι, no. 1, 1940) νe Gίizin Dino

7

(Taπzimat'taπ Sonra Edebiyatta Gerςekςilίge Dogru I'de, bir bδ­ Ιϋm, Ankara 1945). Buna kar�ιlιk. Mustafa Nihat όzon'un Son Asιr Tiirk Edebiyatι Tarihi'nde (lstanbul, 1945), Niyazi Berkes'in Tίίrkiye'de ς:agda�lηma sιnda (Ankara, 1973) ve Α. Hamdi Tan­ pιnar'ιn 19. Asιr-Tίίrk Edebiyatι Tarihi'nde.(5. baskι, lstanbul, '

1982) yukarda sδzίinϋ ettigimiz birkaς satιr yer alιyor ancak. Η. , Ziya Ulken'in biήcik kapsayιcι ve aynntιlι kaynak olma niteligini hala koruyarι Tίίrkiye'de ς:agda§ Dίi§ίincenin Tarih i nde ise, Β. Fua_d'ιn adιnιn bir kere geς;mesi gerς;ekten �a�ιrbcι. Ne var ki edebiyat ve dϋ�ίince tarihςileήne fazla kabahat bul­ mamak gerekir. Β. Fuad'ιn bδylece birkaς satιra indirgenmesinin ardιnda daha deήn bir dίinya gδrίi�ίi mekanizmasι yahyor. Αdι. nιn anιlmayι�ιnιn ve unutulmaya tert edili�inin toplumsal ve kίil­ tϋrel nedenleή var. Ya�rken ϋn salmι�, etkili olmu� bir dίi§ίinίir, δlίimίinden sonra birden bire anιlmaz oluyor. Gδrίi�leήni payla­ �n Nabizade Nazιm, Mehmed Celal, Ali Kemal Β. Fuad'ιn δlϋ­ mίinden sonra kcndisinden ancak ίistίi kapalι ve adιnι anmadan sδz ediy�rlar. 1980'da yani δlϋmίinden ίiς; yιl sonra, Β. Fuad'ιn ro­ man konusundaki gδrϋ�lcrini savunan ve Tercίiman-ι Ahval'de yayιmlanan mcktubun yazan, Ravi diye takma bir ad kullanιyor. Orhan Okay, bu suskunlugu ve unutu�u, Β. Fuad'ιn dinsizligine ve intihar etmesine baglιyor. Gerςekten de, ihtihar edenleήn, inti­ har araςlarιyla birlikte cehenneme gittigi konusundaki islami inan.ς; ve islam bilginleήnin, insanιn canιna kιymasιnnιn haram ol­ duguna ili�kin yorumlanna dayanan geleneksel ve yaygιI\dίi�ίi­ nίi�, hίς; ku§kusuz bu konuda etkili olmu�tur. Bu arada Ahmet Mithat'ιn Β. Fuad'ι yalnιzca mίislίimanlar iςin.kullanιlan "mer­ hum" sδzcίiguyle degil de "mίite}'effa" sδzcίigίiyle anmasι da bu aςιdan ilginς. Bδylece dinsizlik ve ίistίine bir de intihar, ο dδnemin resmi-dinsel ideolojisinin baskιsιyla, Β. Fuad'ιn yerine bir bo§lu­ gun ve unutu�un geςmesine yol aς;ιyor diyebiliήz. Bu arada, kural dι�ι bazι durumlan da belirtmek gerekir: Β. Fuad ile Muallim Na­ ci'nin yazι�malannι kapsayan lntikad intihar olayιnιn ardιndan; Β. Fuad'ιn Fazlι Necip'le yazι�malan (Mektύbat)da dokuz yιl son­ ra yayιmlanιyor. Η. Cahit Yalς;ιn da 1935'te yayιmlanan Edebi Ha­ tιralar'ιnda Β. Fuad'dan sδz ediyor. '

8 .

όte yandan, B.Fuad'ιn anιlmamasιna yol aςan resmi ve yay­ gιn ideolojiye etkisine, edebiyat ve dίί�ϋnce taήhςίleήnin resmi ya da kalιpla�mι� gδrίί�ίίnίί de eklersek, bu bίίyίίk unutulu�un ne­ denlerini belki de tamamlamι� oluruz. Gerςekten de, son yιllara kadar, en Bab dίί�ίίnceli edebiyat ve dίί�ίίnce taήhςileή bile, ken­ dileήne resmen devredilmi� malzemenin δtesine geςip el degme­ mi� konulart irdelemeye yδnelmemi�Ier ve δnceden ςizilimi� bir ςerςeve iςinde ve beli bir ίςeήk ίίzeήnde hίίnerlerini gδstermeye yδnelmi�lirdi. Kaynaklara inerek ilk elden ςalι�ma yaptιklan za­ man bile, bclli yazarlann, dίί�ίίnίίrleήn ve yapιtlarιn ve bunlann ili�kileήnin dι�ιna ςιkamamι�lardι. K�if duygusunun bizdeki ge­ lenckscl eksikligi, edebiyat taήhi alanιnda da kendini gδsterir. En ίyί ihtimaHer, saptanmι� ve kalιpla�πu� ςerςeve iςinde, �u ya da bu konuda ufak tefek yorumlar ya da eklemeler yapιlιr; parlak sδzler sδylenir. Ba�ka bir deyi�ler, edebiyat tarihi malzemesini altίίst ederek yeni degerlendirmelere yδnelmek ve yeni bir debiyat haή­ tasι ςizmek zahmetine katlanιlmaz. Bu yίίzden, Β. Fuad'ιn (belki daha ba�kalan da vardιr) yeniden habrlanmasι ίςίn yίiz yιl geςme­ si gerckir. Daha sonra ίinlίί yazarlar olmu� ki�ilere, ίίstat olarak kabul ettikleή Β. Fuad'ιn adιnι anmak ceSa.retini gδsteremcmek ve tarihςilerle ele�tirmenlere de, bilinenleri tekrarlayιp durmak ne δlςίίde yara�ιr diye sorabiliriz.Ama bu ba�ka bir soru!

Materyalist-Dinsiz-Mϋ.ntehir Disizi Bu suskunluk ve unutturma, Α. Mithat'ιn sδcίilίίgίinίί ettigi ve okumu�ulan hcdefleyen birtakιm felsefemsi dίi�ίincelerle de peki�tiήlmi�tir. Α. Mithat Be�ir Fuad adlι kitabιnda, bu ςοk yete­ nekli ve bilgili "zavallr ςocuk"un, materyalizm denilen felaket has­ talιga yakalandιgιnι, dolayιsιyla dinsizlige sίίrίίklendigini ve bu­ nun sonucu olarak da inti'1ar ettigini ve devletine, 111"(\illet"ine ("ίίmmet" anlamιna gelir) yararlι olamadιgιnι belirtiyor. Materya­ lizm-dinsizlik-intihar gibi bir nedensellik dizisinda, birinci terim­ den ikinci teήme geςi�in dogru, ikinciden ίίςίίncίi terime geςi�in yalι� oldugunu ve dolayιsιyla birinci terimden ίίι;ίincίί terime manbksal olarak geςil�meyecegini sδylememiz gerekiyor. Yani materyalizm (maddecilik), dinsizligi, tann tanιmaziιgι iςerir, ama

9

intihan iςeπnez. Ba?ka bir deyi?le, materyalistler dinsizdir, ama insanlar, ille de dinsiz olduklan iςin intihar etmezler (tam tersine, bilimsel sosyalizmi benimsemi? maddeci ve dinsizler gibi intihara kar?ι olanlar da vardιr). lntihar edenler arasιnda tannya inananlar da, bili-nemezciler (agnostikler) de, romantikler de, hϋr dϋ�ίince­ leler ve liberaler de, hiςbir felsefe gδrϋ�ϋnϋ benimsememi� sιra­ dan ki�iler de; ςocuklar, ya�lιlar ve ruh hastalan da bulunabilir. Α. Mithat'ιn resmi ideolojiye sevimli gδrϋnmek iςin ileri sίirdϋgϋ ve herhalde kendisinin de inandιgι bu gaήp gδrϋ�, daha sonralarι bίitίin bir dίi�ίince geleneginin temelini ve ςerςevesini olu�tur­ mu�tur. ϋstelik, dinsizlige, manevi degerlerden ve milliyet duy­ gusundan yoksunluk da eklenerek bu �ma, daha da geli?tiήlmiτ tir. (Oysa, Α. Mithat dδneminde "millet", "ίimmet" anlamιna geli­ yordu ve herhalde ίistadιn kendisi de, maddecilik ve dinsizlikl�, modern anlamda milliyetςilik (nationalisme) arasιnda kesin bir bag olmadιiζlnι ve hatta siyasal dίizeyde, tcokratik (dinsel) devlet ile ulus-devlcti arasιnda bir kar�ιtlιk oldugunu fark edccekti. Bδy­ lcce zamanla, Β. Fuad'ιn fclsefescl anlamda benimsed.igi materya­ lizm, iyilik, namus, sadakat, scvgi, merhamet, yardιm severilk, acιma gibi dcgcr ve tutumlardan yoksun bir tίir canavann benim­ scdigi gδrίi�le δzde?le?tirildi. Bδylece, okumu�lann, aydιnlarιn ve hatta ara�tιrmacιlann bile bir ilke olarak benimsedikleή bu "materyalizm" anlayι�ι, milletςilik-mukaddesatςιlιk-maneviyat­ ςιlιk ile maddecilik arasιnda siyasal aςιdan ve ideolojik dίizeyde anlam ta?ιsa da, felsefe dίizeyinde hiςbir anlam ta?ιmayan bir ςe­ li?menin olu?masιna; "madde" ve "mana" gibi felsefe aςιsιndan en anlam ta?tdιgι kesinlikle kestiήlmeyen kavramlar kar�ιtlιgtntn or­ taya ςtkmasιna yol aςb. Β. Fuad konusunda en saglam ve toparla­ ytcι ςalι�mayt yapmι� ve bugϋn yararlandιgtmιz bilgileri bize ak­ tarmι� olan Orhan Okay gibi degeήl bir ara?hrmacιnιn bile, Fu­ ad'ιn _intihan konusunda en δnemli neden olarak maddecilik-din­ sizlik-milliyet duygusundan yoksunluk ilkesini ileή sίirdϋgϋnίi ve yukarda belirtigimiz yorumun dι?ytna ςιkamadιgιnι gδrϋyo­ ruz.

10

Bir Kavramιn Seriiveni Fransιzcadaki "materialiste" sδzcίigunίin iki ayn anlamι var. Birincisi, felsefesel anlam1. ve bu dilde, XVIII. yίizyιlιn ba�ιnda kullanιlmaya ba�lamι�. Maddcden ba�ka bir tδzίin (Cevhcrin) varlιgιnι kabul etmcyen δgretiyi bcnimseyen ki�i anlamιna geli­ yor. Sδzlίiklerde, bunun felsefe teήrni oldugunu bclirtmek ίςίη ba­ �ιna bir kιsaltma ("Philo. ") konur. Felsefesel anlam ta�ιmayan ve aynι dilde 1873'ten sonra kullanιlan gίindelίk anlamι, yani "ten zevkleή, mal ve para pul pc�inde ko�ma egilimi" ise, satιrba�ιyla ve ayrιca bclirtilir. (Le Petit Robert, s. 1165, 1983 baskιsι.) Bir dc ςοk eskidcn bcή kullanιlan "matcήcl" sιfab var ve bu sδzcίik, "ma­ ncvi"ye kar�ιt olarak "maddi''yi bclirtiyor ve "para pula, δzclikle paraya ve bunlara sahip olmaya ili�kin" anlamιna gcliyor. Kίiςίil­ tίicίi anlamι da "dίinya malιna mίilkίine, ten zcvklcήne a�ιn δlςίi­ dc baglι olan" anlamιnda. Υani felscfi anlamda ve isim olan "matC­ ήaliste" ilc felscfi anlam ta�ιmayan ve sιfat olan "matcήel" arasιn­ da yalnιzca sδzcίik kδkίinίin ortak olmasιndan ba�ka bir'ilinti yok. Nitckim $. Sami'dc, "matcriaHsme':in kar�ιlιgι olarak "Maddiyat­ tan ba�ka bir �ye inanrnamak mcslck ve itikadι, maddiyyun, tabi­ iyyun ve dehήyyun mczhcbi" deniyor. Buradaki "maddiyat"ιn, "mal, para pul" degil de, "madesel dίinya, maddesel varlιklann tίi­ mίi" anlamιna geldigini unutmamak gerekir. "Mal, para pul" anla­ mι, bizdeki anlam bilemsel kaydιrrna sonunda ve el ςabukluguyla daha sonra bu teήme yίiklenmi�tir. Bundan δtίirίi, Mehmed Sa­ lahi'nin Kamus-u Osmani'sinde "maddiya'ι'Ίn "maddi olan husu­ sat" ve hatta Bahaattin'in daha sonra yayιrnlanan Tiirkςe Lίigat'in­ de bile ayni sδzcίigun "gδzle gδrίilίir, el ile tutulur maddi ve cis­ mani �yler"le kar�1land1gιn1 gδrίiyoruz. (F. Develίoglu da , O s ­ manlιca-Tiirkςe Ansiklopedik Lugat'ta sonuncu tanιmι tekrarlι­ yor). Bδylece, bίiyίik bir iyimserlik gδstererek burada bir yarulma sonucu felsefi maddecilik ile manevi degerlerden ve ideallerden yoksunluk ve para pul dίi�kίinlίigu durumunun birbiήne kan�h­ nldιgtnι ve zamala δzde�l�tiήldigini sδyleyebiliήz. Fransιzlann bile �a�ιrtacagtmdan ku�ku duymadιgtmιz bu anlambilimsei i�-

11

lem, herhalde 11. Me�rutiyet ve Cumhuήyet dδneήιιe ή ideolojisi­ nin bir maήfetidir. όte yaήdan nasιl olup ta gίimίize kadar sίίrϋp geldigini ve etkili oldugunu aςιklama, bir ba�ka soru olarak kar�ι­ mιza ςιkιyοr.

t ntihann Diyalektigi . �- Fuad'ιn ihtihannι aςιklayacak bir ςοk neden var: kalιtιma inanmasι νe dolayιsιyla annesi gibi delirecegini dίί�ίίnmesi, ςοk baglι oldugu annesinin νe daha δnce oglu Namιk Kemal'in kίίςίίk ya�ta δlίίmίi,·aile νe a�k ya�mι soruruan, servetini ziyan edip ςo­ cuklanna bir �Υ bιrakmama endi�si, νb. Ama burada aςιklanrna­ sι gereken, herkes ίςίn aynι sonucu dogurmayan bu nedenlerin Β. Fuad'ιn ihtihanna nasιl yol aςtιgι, nasιl i�lerlik kazandιgι. Neden­ lerin νe sonucun birbiήnden ayn oldugu νe arallann:da tek yanlι bir nedensellik ίli�kisi bulundugu dίi�ίincesini a�rak νe Hegel'in, sonuς ayru zamanda nedendίr, yani neden ile sonuς bir diyalektik bίitίin (birlik) olu�turur dίi�ίincesinden yola ςιkarak �yle bir aςιklama yapabiliriz: Β. Fuad'ιn durumunda, bu nederuerin, onun intihannιn nedenleri olmasιnιn asιl nedenini, δlίime νe dolayιsιy­ la intihara ili�kin dίί�ίίncesinde νe bunlardan kaynaklanan kara� nnda aramak gerekir. Yani herkesin ba�ιna gelebilen νe her yerde rastlanan bu olaylann, neden niteligini edinme5i, ancak Β. Fuad'ιn dίinyayι anlamlandιrmasι gδz δnίine alιnarak aςιklanabilir. Β. Fu­ ad ίςίn δlϋm, dogaίistίi gϋςler ya da dirisel aςιklanrnalarla anlam­ landιnlmι� bir olay degil, maddesel bir olaydιr. Bίitίin δteki olay­ lar gibi doga yasalanna baglι olan bu olaya ili�kin bu bilimsel bilgi de, ki�iye δlίimίi konusunda kendisinin karar vermesi ve δzgίirce davranmasι olanagιnι saglar. Βίr δtedίinya olmadιgι ίςίn Lucre­ tins'un dedigi gibi cezalandιnlma korkusu da yoktur; Ba�ka bir deyi�le, Β. Fuad'ιn benimsedigi maddeci gδrίi�, ki�iyi kδrίikδrίine νe kaςιnιlmaz bir biςimde camna kιymaya sίirίiklemez, ama δlίim kar�ιsιnda kendi bedeninί istedigi gibi kullanabilme bilincini νe δzgίirlίigunίi verir. Yani burada korkudan δtϋrίi intihardan ka­ ςιnma, elinden olmadan nasιl dogmu� yine elinde olmadan δyle δlme, ba�gme dίi�ίincesi sδz konusu degildir. όyleyse, Β. Fu­ ad'ιn intihannda, Α. Mithat'ιn νe yolda�lannιn sandιgι gibi dίi12

$ϋncelerinin dogurdugu kaςιmlmaz bir sonuς, bir tϋr sϋrϋklenme

degi l, tam tersine bilimsel bi lgi lere dayanan bir dunya gδrϋ$ϋn­ den kaynaklanan bir seςme δzgϋrlϋgu , yani ya$3ΠU ya da δlϋmϋ seςme δzgϋrlϋgϋ sδz konusudur. Nitekim Β. Fuad'ιn bilimsel bir deney yapar gi bi intihar etmesi, ihtihanna iki ytl δnceden karar νerip belli bir tarih saptamas1, cescdini Mekteb-i T1b1yye'de δgren­ cilere te$ήh dersinde yararl1 olsun diye bag1$lamas1, intihannda sδz ederke, ... bu fikri, yaz gelirse Kagithane'ye gideccgim gίbί te­ lakki ettim" demesί, tart1$t1gi $3irlerin ίntihan konusunda ςιkara­ caklan sδylentilerlc alay etmcsi, saydam bίr bilίncin νc geli$mi$ bir bireyin δz ya$3mI konusunda karar νcrein δzgίirlϋgϋnϋn so­ nucudur, yoksa dinsίzligίn ve maneνί degerlerc baglι olmayt$ΙΠ degi l Bu aςιdan bak1lιnca, bίr maneνί deger olan onurun, Β. Fu­ adΊn ya$3nunda νe ki$ίligίnde mi, yoksa, δlϋmϋnden sonra adιn1 agizlanna alamayan ςδmezlcnndc mi, ya da ίkί yϋzlϋlϋk dolu ya­ zιlar yazan Α. Mίthat'ta nu bulundugunu sormamιz gerekίr. "

.

tlk Felsefecimiz •

Β. Fuad'a gelinccye kadar, Bah felsefesίndcn sδz edenler, bazi kimseleήn bazι dϋ$ϋnceler ileri sϋrdϋkleήnί νe·bunlann bazιlan­ n1n doιgru, bazιlarιnιn yanl1$ oldugunu dϋ$ϋnmekten ileή geςe­ memi$ler, bu dϋ$ϋnceler arasιndan i$leήne geleni seςmi$ler νe sa­ νunmu$lardι. Hakikatin, bir ara$hrma, irdeleme νe ele$tirme sϋ­ recinin ϋrϋnϋ degil de, olmu$-bitmi$ νe haz1rlop halde bir yerde bulunan νe hemen alιnabilen bir yargi oldugu anlayt$I, dίnsel kδ­ kenlidir ve dϋ$ϋnce dϋnyam1za, maneνi degerler alammιza ve gϋnlαk ya$3mιmιza bile egernen olan bir ilkedir.

Qysa Β. Fuad, bίlimin νe felsefenin zarnan iςinde yer alan bir ara$tιrma νe ele$tirme sϋrecine dayandιgim; hakikate, bu ςabala­ nn art arda geli$iyle; rnanbga, deneye ve gδzleme dayanan gδrϋ� leήn br$ιlιklι etkisi ve ςatφnasila adιrn adιm yakla$Ildιgin1 kaν­ ranu$b. Bundan δtίirίi, $UTadan buradan seςilmi$ fikirleή δnemse­ meyip, felsefe ve bίlim alamndaki temel ugraklaιr νe ςιgirlan ilk olarak net bir biςimde ele alarak birbirleήyle ilintilerini aςιklayan ki� de Β. Fuad oldu. Bδylece, Β. Fuad, rnetafizik, mϋsbet bilimler, gerςekςilik (realizm), dogalCI11k (natίiralizrn), mekanizm, rnadde13

cilik, gδzlem, deney gibi Batι dίinyasιnιn felsefe, bilim, edebiyat ve sanat dίinyasιnιn kurucu δgelerini ilk olarak saydam bir dϋ­ §ίince ve bilgiyle gίindeme getirdi. Kendisine yδneltilen ele§tiri­ lerde benimsedigi tavιr, gerςekten, ςagι iςin, haynn olunacak bir tutarlιlιk gδsteήr. Omegin, abartιlι imgelerle §iir yazma konusun­ daki iddialan ele�tirirken sistemli dίi�ίincesinin geregi, ampiriz­ min bilgi kuraΠ\lrun temel ilkesini hemen ileri sίirer ve " ... dimagt­ mιzda hίςbίr �Υ yoktur ki. havass-1 hamse vasιtasι ile girmi� 01..: masιn" der. (Ο. Okay, adgy. 162) "Zihnimizde biςbir �Υ yoktur ki be� duyu aracιlιgιyla girmi§ olmasιn" anlamιna gclcn bu sδzler, ampirizmin klasik fonnίilfi "Nihil est ίn intellectuquod non fuerit pήus ίn scnsu"nun ("Zihnimizde hiςbir �Υ yoktur kί, daha δnce duyulardan geςmemi� olsun") cίimlesinin tam ve hiς ku�kusuz ilk ςevirisidir. Dil, �iir ve Α. Ηaιμdί Tanpιnar'ιn Durumu Β. Fuad'ιn dil konusundaki dίi�ίinceleri, bugίin de geςerligini koruyor. Bu konuda Muallim Naci ilc anla�ιyorlar. Μ. Naci, Os­ manlιcanιn, bagtmsιz bir dil oldugunu, Arapςa ya da Farsςadan aldιgt sδzcίikleή kendi yapιsιna gδre yogurup δzίimledigini ve buna hak\α oldugunu, dolayιsιyla bu tίir sδzcίiklerin aslιnι kullan­ manιn bir geregi olmadιj;tnι ileri sίiriiyor. Be�ir Fuad ona hak ve­ rerek, dilin canlι bir varlιk oldugunu, sδzcίiklerini anlarnιnιn ken­ di iςlerinde olmadιj;tnι ve ancak belli bir anlaΠ\1 belirttiklerini, ya­ ni birer i�ret (bugίin "gδsterge" ya da "im" deniyor) olduklannι ve dilbilimin bu gδrίi�ίi temellindirdigini belirtiyor. Ba�ka bir deyir le her ikisi de, dilin, canlι bir organizma olarak yabancι δgeleή (sδzcίikleή), kendi iςinde ve kendine gδre yogurup δzίimledigi; dili geli�tiήrken bu i�leyi� dikkkat etmek ve onu izlemek gerekti­ gi ϋzeήnde anla�ιyorlar. Yani her ikisi de, bir canlιya, δzίimleye­ meyecegi besinleri (δrnegin Curnhuήyet dδneminde eli kalem tu­ tan hemen herkesin salt yabancι kδkenli oldugunu ileή sίirerek ya�yan bir sδzcίigun yeήne bir ba�ka sδzcίik icat etmesi ya da c;ok uzak diyalektlerden ya da eski kitaplardan seςilmi� kelimeleri te­ peden inme ithal vermemek gerektigi dίi�ίincesinde birle�iyor­ lar. 14

Β. Fuad'ιn �iir konusunda sδyledikleri de ilginς ve yιllar son­ ra Nazιm Hikmet'in ''Tab-ι �airane" ele�tirisini akla getiriyor. Β. Fuad, �iire degil, ama �iirde ο zaman ίin salan Babcι �irlerin ίiret­ tikleri abartmalι ve inandιncι olmayan yapay imgelere kar�ι. Me­ cazιn ya da imgenin anlamlι olmasιndan ςοk, gerςekdι�ι ve yapay olmamasι ίizerinde duruyor. Romanda da aynι gδrίi�ίi savunu­ yor νe bu aςιdan gerςekςileή ve δzellikle dogalcι (natίiralist) Zo­ la'yι δmek gδsteήyor. Yani Β. Fuad gibi tutarlι bir dίi�ίinίirίin, "�iir mi yoksa fcn mi ίistίindίir?" gibi saςma bir soruyu ciddiye almasι ve clmalarla armutlan kan�tιnp bδyle bir tartι�maya iςtenlikle ka­ tιlmasι ��ιrt1cι bir olay. Α. Hamdi Tanp11;1ar'a gclince; bu bίiyίik yazar, Β. Fuad't ''bir ilim mistigi" diye tanιmlιyor. ζ:οk tekrarlandιgι νe bίiyίik bir bil­ gcligi kapsad1gt sanιlan bu sδzίin anlamιnι kcstirmck gίiς. Tanpι­ nar, hcrhalde, bilime tutku duyan bir kimse demek istiyor. ζ:ίίnkϋ hem bilime baglι olmak hem de mistik olmak akιl alacak �ey dcgil. Β. Fuad da ya�mι sίircsincc bu tίir sίislίi, ama gcrςck bir anlam ta­ �ιmayan 'sδzlcrdcιί bczmi�ti. Aynca Orhan Okay'ιn ςοk iyi bclirtti­ gi gibi, Α. Η. Tanpιnar, Β. Fuad'tn Voltaire biografisinden, "tercίi­ me ve iktibas" diye sδz ediyor. Ama kimden tercίime ve iktibas edildigini belirtmiyor. Oysa, (burada sδzίi Orhan Okay'a bιrakι­ yoruz) "Β. Fuad gibi, devήnin en ileri Garp anlayι�ι ile eser yazan, tercίimesini tercίime, derlcmesini derleme diye gδsteren ve ο de­ virde bizde ender rastlanan dip notlanyla mehazlanm belirten bir mίiellifin tercίime ve iktibas yoluyla yazdιgι kitabιna imzasιnι koymasιnι kabul edemeyίz. Eserin iςinde Hugo hakkιndaki sδzle­ ·rin kaynagιnι esasen kendi zikr etmi�tir. Κaldι ki, bu kitabιn birςok yerlerinde, Victor Ηϋgο dolayιsιyla, meseleyi bίzdeki hayal-ger­ ςek mίinaka�lanna da intikal ettirmesi kendisinden birςok �yler ilave etmi� oldugunun delilidir. Olsa olsa, bu kitap iςin "telif ve derleme �klinde" tabiή dogru olabilir." (agy. 138) Α. Mithat'ιn Β. Fuad'ι etkilemesi sorununa gelince, Ο. Okay, (Tanpιnar'dan ςοk farklι ve ςοk haklι bir gδrίi� ileri sίirίiyor. Ba�ka bir deyi�le, Α. Mit­ hat'ιn Β. Fuad'ι te�vik ettigini, ama Β. Fuad'ιn hiςbir zaman onun tilmizi olmadιgι belirtiyor. Oysa Tanpιnar, bu tilmizligi delil gδs­ termeden ileri sίirer, diyor. 15

Bίitϋn bunlar edebίyat taήhςίlίgί alanιn ne kadar tehlίkelerle dolu oldugunu ve Tanpιnar gίbί bir yazann bίle bu alanda nasιl kδstekleyeceginί gδsteήyor. Bunu ancak, yukarda sδzίinίi etίgί­ miz resmi edebiyat tariλί anlayι�ιrnn, en yetenekli yazarh bile a�n kalιplannιn νe bu kalιplan a�mayι�ιn bir gδstergesί olarak dίi�ίi­ nebίlίήz. Β. FuadΊ yen. len buhnak.

Qιgda�\annιn νe izlcyidleήnin Β. Fuad'tan sδz etmek cesare­ tini gδstcremcdiginί yukarda bclίrttik. Bizdekί edebiyat taήhlcή­ nίn de bclli bίr ςerςevcyi νc dcgcrlcndίnne sίstcmini giςbίr zaman a�madιgtnι aςιklamaya ςalι�tιk. Bu durumda, Β. FuadΊ yenίden bulmak ίςίn, onun ςιgιπnι sίirdίiren yazarlara ve onunla tartι�n­ lara gδz atmak gcrekiyor. Dr. Abdullah Cevdet ve Baha Tevfίk, Β. Fuad'ιn gerςek izleyidleήdir. Ara�tιrrnaalann, onJann dergilerde kalmι� yazιlanna cgilmcleή gcrckir. Belkί bδylece, unutu�unun kurbanι, unutturulmanιn konusu olan bu gerςek dίi�ίinϋrίin im­ gcsi daha belirginl�ir νe kendίsine yara�ιr bir saygιnlιga ula�ιr.

16

BE$1RFUAD

Tϋrk ayd1n1n1n gδrmekte zorluk ςektigi bir usta: C. Parkan όzturan Tϋrk Edebiyat1'n1n ilk denemecisidir Be�ir Fuad. Bundan ba�ka, adιnιn arkasιna "ilk materyalist", "ilk biyografici", "ilk el�­ tirmen", gibi sιfatlan da hic; c;ekinmeden eklcmek gerekir. Κimdir bu �ir Fuad? lstanbul'da dogdu (1852). Fatih Rϋ�tiyesini bitirdi. Rϋ�tiye­ nin bitimiyle birlikte babasιnιn Suήye'de gδrevli olmasιndan do­ layι, zorunlu olarak Suήye'ye gitti. Orada ki Cizvit Mektebi'nde okudu. 1873'te de Mekteb-i Harbiye'den mezun oldu. 1983-1876 yιllan arasιnda Osmanlι-Sιrp sava�ιna kahldι. Ka­ zandιgι ba�n ϋzeήne 1877 Osmanlι-Rus sava�lann;ι gδndeήldi. 1877'deki Giήt lsyan1'n1n bashnlmas1 hareketine gδnϋllϋ olarak yer aldι. 1884 yιl1nda·Kolagas1 Rϋtbesiyle Harbiye Levaz1mat-1 Umu­ miye Dairesi Tefti� Komisyonu ϋyesi iken askerlikten istifa etti. Ba�nlι bir asker iken ίstίfa etmesi ilgίnc; olmakla beraber, istifas1 ϋzeήne herhangί bίr bilgί yoktur. lstifas1ndan ϋc; yιl sonra 5 $ubat 1887'de bilek damarlannι ke­ serek, intihar etti. Mezan Eyϋp'tedir. �ίr Fuad yaz1 ςah�malanna 1883 yιlιnda Enver-i Zeka der­ gίsine ςeviήler yaparak bηlad1. Felsefe ve fizyolojiye ίli�kίn ma­ kaleler yazdι. ςοk kISa sϋren yaz.arhk ya�da Haver ve Gϋne� adl1 ikί dergί ςikardι. Ceήde-ί Havadis gazetesinίn ba�yazarhgιru ·

·

17

yaptι. Tercίiman-ι Hakikat, Saadet gazetelerinde yazιlan yayιm­ land1. Fransιzca; 1ngilizce ve Almanca'yι ςοk ίyί bilmesi �ir Fu­ ad'a Batιda geli�n fikir ve sanat alαmlannι hιzla ve yak1ndan izle­ me olanagι tanιd1. Muallim Nad gibi dδnemin Romantizmlden et­ kilenmi§ yazarlanna kar§ι fen ve felsefenin ve maddenin gίίcίίnίί ve δnemini savundu. Be§ir FuadΊn sanat νe felsefeyle ilgili dίi§ίίn­ celeήni en aςik §ekilde, 1ntiad (Muallim Nad ile mektupla§malan) ortaya koymu§tur. Bc§ir FuadΊn Victor Hugo adl1 kitab1 Τίίrk edebiyatιndaki ilk ele§tirel biyografidir. Τίίrk edebiyatιndaki gerςekςilik sava§ι Tam anlam1yla Be§ir Fuad taraf1ndan ve bilimsel bir yap1da ba§latιlnυ�tJr. Τίίr edcbiyatJna gctirdigi yeni fikirlerden dolayι su­ reklί yalnιz ba�1na mίicadele vermek zorunda kalnυ§, ςοk sevdigi Ahmet Mithat Efcndi bilc kcndisini yaln1z b1raknυ§tιr. Sagl1gtnda kar§1t yaz1 yazmaya ccsarct edcmeycn Ahmet Mithat, Bc§ir Fu­ adΊn δlίimίinden sonra onun hakk1nda yazd1gι bir kitapta �ίr FuadΊ ele§tirmi�tir (Be§ir Fuad "Materyalizm reddiyle intihar hakk1ndaki muhakeme") Be§ir Fuad yaz1 ya§am1 boyunca hayalden kaς1lmas1n1 iste­ mi§, bilhassa bu konuda §airlerle ςοk saνa§mι�t1r. $iirde νe diger edebiyat tίirleήnde neden- sonuς ili§kisinin olu§masιn1 δnplanda tutmu§tur. Felsefcsiz, bilimsiz νe hayalci ibr edebiyatιn ςagda�l1k­ tan uzak oldugunu savunmu§ ve ya§am hakkι olmad1ginι defalar­ ca belirtmi�tir. Hυistiyanlιgι mecaz alarak, din kavranυna tίimden kaΓ§Ι ςik­ mι§ νe bδyle bir kurumun olmamas1 gerektigini savunmu�tur. Onun fesefi gδrίi�leή Voltaire adlι kitab1nda yer a1maktadιr. Alrnan maddedleήnden Bίichner'in savunucusudur. Ya§a­ nυn, madde ve varhkla direk baglantιsι-oldugunu savunur. Mad­ denin dίi§ίinceyi bagladιgtnι sδyler, madde νe kuvvet ili�kisini her firsatta gίindeme getiήr. �ir Fuad zarnanmda tίim yazarlan rahatsιz etmi§tir. ςίinkίi bugίin bile kar�J.ΠUzda bir model olarak duran ''Tanzimat Aydmι" kavram1n1n ruhuna ters bir dίi§ίince yap1sι vard1r. Avrιφa'da ο lR

dδnemde sfiπatle geli�n ve degi�n felsefe ak1mlann1 tan1tmak ςabas1 vard1r. Bu ya ο zaman kadar Osmanl1 aydιn1n da gelί�mi� ve kδkle�mi� olan tίim fίkirleή yerle bir etmi�tir. Bunun rahatsιzl1gin1 duyan ςagda�lan onu yok etmek ςabasιna girmi�lerse de bu­ nu δlϋmϋηe kadar ba�ramaΠ11�lard1r. Kan1mca δlϋmϋnden son­ ra da ba�ramad1lar. ςϋnkϋ Abdullah Cevdet ve sonras1nm zemi­ ninde de iyi bakιlacak olursa Be�ir Fuad izleή gϋrϋlmektedir. Eserleri: Miftah-1 bcdreka.-i Lisan-1 Fransevi (1885) Victor Hugo (1885) Be�r (1886) Voltaire (1887) Miftah-i Usul-i talim (1885) lntikad (Muallim Naci ile 1887) Mektubat (Fazl1 Necib(*) ile 1890) FAZLI NEClP KΪMDlR?

Tϋrk gazetecisi ve yazarιdιr. 1863'te Selanik'te dogmu�, 1932'de lstanbul'da δlmϋ�tίir. Ortaδgrenimini Selamik'te tamarnlad1. Bir sϋre dava vekilligi ve δgretmenlίk yapt1ktan sonra Abduπahnam Nafiz ile birlikte As1r gazetesini ςlkard1. Gazetenin mϋdϋrlϋgϋnίi, ba�yazarlιgtnι ϋstlendi. Bu gazetcde Selanik Mektuplan adι albnda yazιlar yaz­ dι. Bir sϋre sonra lstanbul'a gelerek Matbuat Mϋdϋrlίigϋ ve Τίi­ tϋη Rejisi ldaresinde ςalι�tι. Tίirk Hayatι Dergisi'ni ςιkardι. Bunun d1�1nda okul kitaplan yazdι. ςeνiή roman ve hikayeleή vardιr. Ba�lιca yap1tlan: Mebahis-i Muhtasar-1 fenniyye (1885), Cog­ rafya-i tabii ve politiki (1888), Mektubat (Be�ir Fuad ile birlikte 1890), Cani mi Masum mu (1899) Dlaver (1990) Kϋlhani Edipler (1926) v.b.

19

BiR 'iκt sδz Bundan birbuςuk sene evvel Be�ir Fuad'ιn 'Ύictor Hugo" adh eseήnin bazι yerleήne kanaat edemedigim ίι;ίn, kendίsine bir mektup yazmι�hm. Bunun ϋzeήne Tercϋman- Hakikat'te bir ιar­ b�rna ba�lathk. Sonra tartι�malanmιzι, gazetede yayιnlamak yeή­ ne, δzel olarak devam ettirdi. Αι;ιkι;a sδyliyeyim ki, bu tarh�ma sonucunda Be�ir Fuad Bey'e yenildim. Fakat bu tarh�rnayι izleyen mektupla�rnalar, beni bir ι;οk gerςekten haberdar etti. Pek ι;οk yarar sagladι. Be�ir Fuad'ιn adιru δlϋrnsϋz bir minnet ve �ϋkran, fakat sϋ­ rekli bir keder ve acιrna ile anacagam. Kendisine ne derece minnettar oldugum, �u mektuplann okunrnasι ile anla�ιlιr. Metubat'ι yayιnlamaktaki amacιm, Be�ir Fuad Bey'e olan minnettarbgamιn, derecesini aJ_\latmak dφldir. ςίinkϋ bunun in­ sanlιk yaranyla hίς bίr ίlgisi yoktur. Ancak geneli yararlandιrabi­ lecek bir ι;οk yararlι bilgi, hϋkϋmleή ve �malan kapsadιga iςin ·

1

yayιnlarna arzusuna dϋ�tϋm. -Tarafιmdan yazιlmι� mektuplan da �uraata ilave edi�im, herhangi bir mezίyetί oldugundan degil, fakat �ir Fuad Bey'in mektuplannιn tarh�malan ve onlann arnaι;lanrun anla�ιlrnasιna yardιmcι olacagx dϋnίi�iyledir. Bunlan Be�ίr Fuad'ιn daha hayatta oldugu zarnan yayιnla­ mayι tasarlamι�, kendisinden izin almι�tιm.

21

Mektuplann bir kιsηυ sadece δzeloldugu iςin �uraya sokul­ madιgt gibi, bir takιnυ da Bc�ir fuad Bey'in yanιnda kayιp olmasι ve iade edilmemesi nedeniyle alιnamanυ�tιr. Bu sebeple mektuplannυzιn burada sιrasι bozulmu�tur. Bδyle uzun bir δnsδzίin ne kadar can sιkιcι oldugunu biliήm. 1�te sδzίi kesiyorum. Yalnιz �unu ekliyeyim ki, bilmi sevmeyen, μirlik taslayanlanmιz, kitabιn okunmasιnda sinirlenecekleri iςin hic; okumamalan daha iyidir. Selanikli Fazlι Nedb

tstanbul 17 Kanun-ι evvel 1301 (30 Aralιk 1885) Kannda�ιm, Hugo hakkιndaki ikinci mcktubunuzu cevabιyla birlikte Tercίiman-ι Hakikat'e vcrdim. lkisi de yayιnlanacak. Bundan δtίi­ rίi dikkat etrnenizi rica edeccgim. Hak etmcdigim halde bana "edip" ίinvanιnι yakψιrmι�sιnιz. Bu yakι�tιrrnanιzιn ise dalkavukluga yorulmamasιnι sδylcmi�si­ niz. Ben zatcn bu tίir davranι�larιn nezakettcn ilcή gcldiginί sδy­ lemi�tim. Sizden dalkavukluk bcklemck iςin iki �cy gcrckir. Bίri sizin temiz ki�ίliginize a�ιn gίivensizlik duymam, digeή -de gίi­ lίinc; olacak derecede kendίmi δnemsemem. Gίizel dίi�ίincenίz, ahlakιnιz,�faziletlerίniz, eserlerinizdcn parlamakta iken, vicdanιm sizi dalkavuk gibi insaru horlayan bir alςaklιkla nasιl suc;layabilir? 1kinά �ιkka gelince, bδyle bir gaήpli­ gi gerekli gδrmeyecek kadar ayιrt etme gίicίimίin olacagιnι dίi�ίi­ nίirsίinίiz sanιrιm. Bundan dolayι bu tίir ςirkin bir fikir hatιnma gelmedigi gibi, gelme ihtimali de yoktur. Ben bu yakι�tιrmayι bundan δnce de sδyledigim gibi, nezaketinize yordum. Hak etme­ digimi de sδyledim. Alc;ak gδnίillίilίige yorulmu�, gίizel yakιnlι­ gιnιz da te�kkίirler sunmu�tum. Fakat "Ki�i noksanιnι bilmek gi­ bi irfan olmaz" gibi bilgece sδze uyarak, hic; olmazsa �u surette bir irfan gδsterrnek ic;in, herkezce dogrulugu �bul edilmi� olan bir noksarunυ itiraf etrni�tim. Yine bildiginiz gibi yazι yazan ve derdi. ni anlatan ki�iye "edip" ίinvanι verilemez. Bizde halen bu ίinvana degin oΊanlar Kemal Beyefendi, Ahmet Mihtat Efendi, Ekrem Be221

yefendi, Abdίilhak Hamit Beyefendi, Cevdet Pa� Hazretleή, Mu­ allim Naci Efendi, Tarik Ba�muharήή Said Beyefendi, ile edebi gίicίi bunlara yakla�nlard1r. $u aynnhlardan a �la�1lacagι gibi, "edip" ίinvan1na layιk ol­ may1�1m apaς1k ortadadι.r. Bir ihtimal adlann1 sayιp dδktίigum ki�ilere oranla benim fen ve tabii bilimlcr konusundaki ara�tιπnalanmι gδrίiyorsunuz. Fa­ kat alςak gδnίillίilίik gδsteπnek adetim degildir. Ancak fen ile ug­ ra�ma bilgili olma ba�ka, cdebi gίice sahip olma ba�kad1r. Bilimle aran1z1n iyi olmad1gιn1 sδylcmi�tiniz. Sizin gibi zeki, uyan1k bir ki�inin bδylesi bir nimctten yoksun olmas1na gerςekten ίizίilίiyorum. Hatta gίizelim eserleήnizi okuyanlar fikir gίicίinίi­ zίi n gcni�ligini, yίice dίi�ίi nceleήnizi gδrdίikleή iςi n bilimle ug­ ra�may1�1nιzι kolaylιkla anlamak istcmczler. Edebiyatςa Hugo gibi en bίiyίik seviyeye ula�mι� bir dahinin eserini okuyup, incclcdiktcn sonra amk bu yolda, yani �iir ve bela­ gat hususunda, δgrcnccck bίr �yinίz kalmamι�hr. Fikrinizi �imdi tabi bilimlcr gibi sιrf ciddiyetten ibaret olan i�lere zaman ayιnnιz ki, yarad1l1�1n size vcπni� oldugu yetenckler hakkιyla ilgilenesi­ niz, vatanda�lannιzda sizden ςοkςa yararlanabilsinler. Doguda cvvelden beri epeyce �ir yeti�mi�tir. Nazιm ve bela­ gat konusunda hayli ba�anlι olanJar olmu�tur. Fakat tbni Sina'lar gibi, 1bni Rίi�t'ler gibi bilimle ilgilenenler yeti�meyince dogu me­ deniyeti sδnmeye ba�lamψιr. Fakat yeti�enler arasι nda Hugo dengi biride gelmemi�tir denebilir, dogrudur. Gίizel konu�ma ve belagat konusunda onu nla yan�bilecek olanlar bulunabilir. Fa­ kat dίi�ίince olarak Hugo'nun topuguna varacak bir �rk �ή dίi­ �ίinemiyorum. Acaba bunun sebebi nedir? $ark halkmιn yaradιl� zekasιnιn noksan oldugundan mι, hayιr. Bir i nsarnn yaradιlι� ze­ kasι ne kadar ςοk olursa olsu n, onu yeti�tlrcek ve terbiye edecek araςlardan yoksun olur ise, ο yeteneginden fazlaca fayda saglaya­ maz. M edeni alemde ilim ve fen konusunda ilerleyen milletlerin yeti�tirdikleri �irler ile dίger devletlerin yeti�tirdikleri kar�ιla�b­ nlιrsa, bilimle ugra�nlarιn �ir yeti�tirmek konusunda da ne ka­ dar etkili oldugu ortaya ςιkar. ·

23

Hatta bilimle ugra�ιlιr, olaylann k�iflerinin genel anlayι�a olu�turdugu etki dikkatle ara�hnlmadan geςilirse, Hugo'nun ah­ laka dair yaphgι hizmetleήn de bilimsel sonuςlardan ςikbgι anla­ �ιlιr. Bu konuda benim dίi�ίinceleήmi ileήde sδyleήm. Bir soiυn daha var ki, onu da sδylemek isteήm. Hugo'nun ya­ yιnladιgι filozofςa dίi�ίincelerin bir kιsπu toplumun hizmet ettigi gibi, bir kιsπu da gerςege zιt oldugundan .aksini gerektίnnekte­ dir. Fakat, bu meseleyi gerektigi gibi tarb�mak ve hίikίim verme­ nin ς�itli yolannι incelemek, hakkιyla takdir etmek ya da ayιr­ mak iςin, bilimle ugra�mak �rttιr. Bu konulan hakktyla takdir edebilmek ίςίn Hakk'tn yaratma kudreti sizden hiς bir �Υ esirgememi�. Yalnιz bir parςa gayret ile her �Υ olur. Bu konuda ben yol gδsteήci olamasamda size yol gδs­ terecek bazι eserlcή hatιrlatacagιm. Bu yoldaki istekleήm, sizin gibi cidden.yetenekli ve aklιndan faydalanιlacak bir kimsenin, yeni bilimleήn bίiyίik sonuςlannda faydalanrnamasιna vicdanιm razι olmadιgιndan ortaya ςιktι. 1s­ tekleήm saf ve karde�e oldugundan kδtίi kar�ιlanmayacagιna eminim. Halkιn begenecegi tarzdaki deyimler konusunda Hugo'nun 200. sayfasιnda ''Hugo tarafιndan uzun zaman kutsanan, δmrίi­ nίin sonuna kadar da pek hίiπnetten dίi�mίi� olmayan bazι kitap­ larda bunlardan daha kδtίisίine ra�tlanιyor" demi�tik. Bu kitapla­ nn hangileή oldugu arηtιnldι πu? Her ne hal ise, �u sδyledigim aςιklama gazete ile tar�marun devanuna engel degildir. Sonunda arzettigim gerekςeyle, ceva­ bιmda gδrίilecek hatalann uyanlmasιnda her zaman yanlιzca se­ ςilmi� degil, hatta insanlιk hasleti geregince mecbursunuz. ςun­ kίi, hatalιnn dίizeltilmesinden dogacak yarar genelden ςοk bana ait olur. Ozel olarak sδyledigim fikirler ve hakkιmdaki fi.kiήeήnizi de δzel kalmak ίizere aςιkςa sδylemenizi isteήm. �u mektubumu yazdιm, fakat yazdιgιm �yleή okumak bile (proνa dϋzeltmeleή haής olmak ϋzere) adetim olmadιgmdan affι-

24

nιza sιgιnarak mίisvedde halinde gδndermeye sίiret ediyorum. Bu kίistahlιgtm ho� gδrίίlίίr ίimidindeyim. Sonsuz kard�likle...

BefirFuad Selanik 31 Kanun-ι evvel

·

1301 (13 Ocak 1886)

Alimler alimi, Edip ίinvanιnι kabul �tmekten c;ekiniyorsunuz, buna ne diye­ ceksiniz? 18 kanun-ι evvel 1301 taήhli gerc;ekler belgesi denilmeye deger yίice mektubunuzu 26'da aldιm. Tam bir dikkatle okudum. Tercίiman-ι Hakikat'te yayιnlanan cevabιnιzι daha δnce. okumu�­ tum. Yίice emirleήnizi yeήne getirmek ίςίn, Tercίiman'a aynca ce­ vap gδnderecektim. Ancak sδylenrni� sδzleri yenilemekte bir an­ lam olmayacagιnι dίi�ίinerek, bu fikrimden vazgeςtim. $imdi, Tercίiman'da yayιnlanan ikinci cevabιnιzιn beni ikna etrned.igϊni sδylersem, yanlι� olmaz. Όogruyu sδylemek daha evla degilmi? Ac;ιklarnalannιz beni ikna etrnedi. ςunkίi dίi�ίinίiyorum da, bu gίίnkίί toplumda ahlak olmamι�, insaniann birbirleήyle iyi ge­ ςinmeleή ya da dostluk bulunmamι� olsaydι, bilimde bu kadar mίikemmellige ula�ιrmι�ι? Sorun �iir ile bilimin hangisinin ίistίin tutuldugundan ςtkh. Ahlakιn temizligϊne hizmet eden edebiyat ile bilimin ka�la�bnl­ masιna dδnίi�tίi. Hangisi ίistίindίir dersiniz. Taήhin yol gδstereciligiyle maziye dikkatimizi c;evirirsek gδ­ rίίrίίz ki eskiler her �yden δnce edebiyata δnem vermi�lerdir. $imdi bile vatan evladιna δncelikle edebiyat ve ahlaka dair kitap­ lar okutuluyor. Bilim ikinci dereceye bιrakιlιyor. Bδyle olmasι ge­ rekmez mi? Bu konuda daha uzun yazmayacagιm. Yakιnda 1stanbul'a gitrnek istiyorum m�llah sδzle enine boyuna tart1�1r1z. Bu tartι�mada en fazla yararlandιgtm �Υ bilmin meziyeti hakkιnda oldukςa ciddi bir fikre ula�mamd.ιr. Bunu siz olu§turdu­ nuz. Size minnettanm. Fakat minnettarJιgι a§1ns1na inanmιyo-

25

nιm. Bir δgrencinin ίistadιna, yol gδsteήcisine minnettar olabildi­ gince minnettanm. Βakι�ιπu tam bir ciddilikle, bir nur ίizerine egdiniz. Gerςi ο nunιn ne kadar degerli oldugunu bilmek de bir yararlanmadιr. Ancak ben yararlanmanιn bu derecesine pek inanmam. Onun ίςe­ ήgί hakkιnda bir fikir olu�turmak mίimkίin oldugu dcrece δgren­ mek isteήm. Bu fikrί sίzin sayenizde olu�turacagιm, yardιmιnιzι esirgerrieyin. Size bir δgrenci sιfatιyla baglanmak istiyonιm, ne dersiniz. Bir δgrencinin ilk δnce δgretmenine bilgisinin derα:csίnί gδs­ termesί gerekir. Bilim ίizeήne ne dcrece ςalι�rnalanm ve bilgim ol­ dugunu belirteyim. Bc� alh sene δnce bilim ile ilgίli bilgileή mektepte gδrdίim. Fakat mcktcptcn ςιkιnca bilimle ugra�madιm. Bunun ίςίn tarih, cografya, fizίk bilgisi, biraz da kozmografyadan ba�ka tamanυnι unuttum. Hcle bilmin temeli olan matematikten zaten bilgirniz ek­ sik oldugu ίςίn, bίitίin bίlgirni kaybcttίm ίiς dδrt sene tίim zamarn­ mι romanlann, tίyatrolarιn okunmasι, fransιzca δgrcnίminίn ta­ mamlanmasι ve ςοk scvdίgim ve merak ettίgίm hukuk ίnccleme­ lcή ile gcςίrdim. Βίr aralιk fizίk bίlgisi ve taήh ile ugra�hm. Bu he­ ves de gcςti. $iir, edebίyat, felsefe sevdalarιna dίi�tίim. Bu be� alh sene zarfιnda, bilίm ίizeήne bir ςοk �yler okudum. Fakat itίraf edeήm kί, bu okumalardan ciddi bir fikίr edίnemedim. Fransιzca bilίmsel eserler okuyanυyonιm. ς:unkίi Iίteratίirίi­ nίi bilmem. Burada L'avenir adιnda bir kitapςι var. Toplam be�·altι bin eseή var. Buradaki incelemeleήm hep taήh, roman, tίyatro gi­ bί *yler ile edebiyat ve �irlere ίlί�kin eserler ίizeήnedir. Bazen eglenceli bίr bίςimde yazιlmι� bilίmsel eserlerde oku­ dugum oluyor. Bunlar iςίnde en begendίgim MENUS PROPOS SUR LES SC1ENCES adιnda bίr kitabι tercίime etmekteyim. Bun­ dan tercίime ettίgim bίr konuyu mektup ίςinde takdim ettim. Dίi�ίincem, bilmin bίr δgretmen olmayιnca δgrenilemeyece­ gi bίςίmίndedir. Fakat., _ustaca mektuplarιnιzda bunun ίςίn bίr ςaba tavsiye edίlίyor ki, buna hazιnm. Beni yδnlendίήrsenίz, sίze sonsuza de­ gin minnettar kalacak bίr δgrenci yetί�tίrmi� olursunuz. $ίmdί δg26

renmek iςin ne gibi eserlere baξivurmam gerekli ki, kolayca yarar­ lanmιξi olayιm. PRlCIPALES 1NVENTIONS adlι bir eseri daha tercίime et­ mekteyim. Bunun bitmesi yaklaξimιξibr. Onemli zanaatlar ίizeήne oldukςa dίizgίin bilgiler vcrmektedir. Sanιyorum ki, bir ξieyi ter­ cίime edersem onun anlaπu aklι!l'da kalιyor. ςunkίi onu pek gίiς ' unutuyorum. lξite gίicίimίin derccesini yani, hiςligimi δgrendiniz. $imdi ·bilgece istekleήnize muhtacιm. Ne yapmak gerekir. $imdίlik yazacak ba�ka bir ξiCY bulaπuyorum. Yazι sunmak gercktiginde nercye yazmam gcrekir. Bunu δgrcnmem iςin adre­ . sinizi bildirmenizi dilcήm. Zira kitapςιlar vasιtasιyla pek uzun oluyor. Pek gcς ula�ιyor. Yakιnlιklannιzιn devaπu tck arzumdur. Lίitιlf νe kerem efen­ dim hazretleήnindir.... _

Fazlι Necib

1stanbul 15 Kanun-1 evvel 1301

(28 0.cak 1986)

Karιnda�ιm, 1Itifatnamcnizi tam bir sevinς ile �ίikίirle aldιm. 'Έdip" ίinvanιnn hak etmeyi�imi sδylemcmc ςekinme mana­ sι vcήlerek bu scfer de ''Hakim-i zίi-fίinύn" ίinνanιΠ:ι ihsan buyru­ yorsunuz. Bδyle bir yίice ίinvan, benim gibi bir aciz iςin hak kaza­ nιlmakta"Π ne kadar uzak. Alim tabiήne bakmasak da, filozof ίin­ varunι Hugo gibi dehasιna alemi ayran bιrakan bδylesine ξiδhretli bir ki�iye bile vermeye pek razι olmadιgιm dίi�ίinίilίirse, bδyle bir ίinvana Iayιk olmayι�ιmι sδyleyi�im bir samimi itiraf oldugundaή �ίipehe edilemez sanιnm. Bana mutlak ίinvan vermek istiyorsanιz "Bilim Dostu" deyi­ niz ki uygun olsun. Kendimce bu ίinvan her tίirlίi δvίinmeye de­ gerdir. Fakat bδyle ίinvanlardan vazgeςerek, benim size hitap etti­ gim gibi kar�ιlιk verseniz bence daha fazla ho�lanma nedeni olur. ςunkίi kard��likten daha samimi bir his az bulunur. $imdiki ςagda yetiξien dahiler arasιnda Hugo'dan ίistίin ola­ bilecek biri bulunabilecegine inanmayι�, pek Hιtimal verilmeyi� dίi�ίincesi ςogunluktadιr. ςogunluk sizin gibi dίi�ίinrnektedir.

27

Hatta geςen gίin matbaada doktorlarςian bir zat ile bu konu hak­ kιnda fikir alι� veή�ί oldugu sιrada; "CLAUDE BERNARD'ιn eser­ leήni meslek icabι incelemi� olmasaydιm, Fazlι Necib Bey ile olan tartι�manιzda sίzί pek haksιz gδrecektim" buyurdular. Ahlakιn fevkalade δnemi dίi�ίinίilecek bir nokta degildir. Ancak bilimsel k�ifleήn manevi vc ahlaki dίinyaya ne derece hiz­ meti oldugunu incelemek ve enςόk felsefe ve filozofluk meslegin­ de bilimden aynΓdιgι surette ne gίbί gaήplikler ortaya ςιktιgιnι ara�hrmak gerekir. �u anlattιgim sorunu bir ίkί satιrla aςιklamak ve incelemek mίimkίin olmadιgtndan lstanbu'u �reflendinne an­ lannιzda bu konuda uzun uzadιya fikir alι� veή�ί yapanz. Bendi­ nizin evi Cagaloglu yoku�unda olup 12 numara ile rakamlanmι� tιr. Κίtapςι Arakel Efendi'nin kar�ιsιnda oldugundan bulmakta gίiςlίίk ςekmezsiniz. Bence dίinyada en ςοk iftihar edilecek olan bir �Υ varsa, ο da sizin gibi yίiksek zeka sahibi biήni bilime ςekmeyi ba�rmakh. ςe­ �itli milletleήn durumu el�tirel bir gδzden geςiήldigi vakit bun­ lann servetleή, refah kudretleή, bίiyίiklίikleή, bilim ve fen geli� meleήnin derecesiyle orantιlι oldugu gόrίilίir. Bu nedenle her va­ tιnιnι seven millet ve devletinin istikbal ve selametini dίί�ίίnen Osmanlι, ciddi olarak bilme hizmet ebnelidir fikήndeyim.1�te bu nedenledir ki, sizi bilme t�vik etmekteki ba�nm, insanlιga ede­ cegun hizmetleήn en bίiyίigu olarak sayιyorum. ςunkίi fikήnizin gίizelligi, dίi�ίincenizin geni�liginden bilim sayesinde pek bίiyίik hizmetler edebileceginizi �imdiden kestiήyorum. Gelelim δgrenim biςirnine: Fen bilminin ba�lιca esasι mate­ matiktir. Bu ilim �irleήn anahtandιr. Matematigin iςinde cebir, geometή, trigonometή ile mekanik ilmini bilme ςοk gereklidir. Bunlann asιl kurallarι kuvvetlice bilinirse, �irleή anlamak ςοk kolayla�ιr. Mι?ktepte ilk bilgileήn δgrenildigini sδylemi�tiniz. Eger �u saydιklanmdan zayιf olanlar var ise, ilk δnce bunlan tak­ _viyeye ςalι�maruzι tavsiye ederim. Βίr taraftan fizik bilgisi ile kim­ yayι da δgrenmelisίniz. Matematik ilimleήni kendi kendine og­ renmek olanaksιzdιr. Bunlar ίςίn gerek dilimizde, gerek fransιzca da pek ςοk kitap mevcuttur. Ancak en δnernli olarn bir δgretmen bulmaktιr. �izik bilgisi iςίn "Physiquo Ganot" adlι eseή bulunuz. 28

Bu kitapta asιl maddeler bίiyuk, dallan ise kίiςίίk harflerle basιl­ πu�br. Kurallar, asιl maddeler bu ikinci 1"1sιmda bulunur. Bίiyίik harflerle basιlan bδlίimίi okumak, �imdilik yeterlidir. Kimya ίςίn Malgutti adlι zatιn ίiς cilde bδlϋnmίi� ιΊς bδlίimlίik eserinden bi­ ήnci ve ikinci cildi bulmak yeterlidir. Bu eserler sιrasιyla okundu­ gu surette, terimlerde gίiςlίik ςekilmez. ς:unkίi kar�ιla�ιlacak te­ ήmleήn aςιklamalanda beraber yapιlιr. Bir de okunan �yleήn iyi hatιrda kalabilmesi ίςίn , δzetleme yoluna ba�vurmak faydalιdιr. Bir konuyu okuduktan sonra iςinde bilinen maddeleήn aslιru kι­ saca bir deftere kaydetmeli. Tercίimeyle de is tenen olursa da Tίirkςe ka�ιlιklan aranιrken zaman kaybι olacagιndan, dogru­ dan dogruya fransιzca olarak δzetleyiniz. Bu surette vak�t kazan­ mι� olursunuz. Bunlardan sonra anatomi ve fizyoloji okunmalι. Bu iki ilmin ba�langιcιndan bahseden BE�ER adlι bir eser yazmak­ tayιm. Cep Kiitίiphanesi yayιnlan arasιnda bίήnά cildi bir kaς gίi­ ne kadar yayιnlanacak. Bir nίishasι takdim edilecektir. Bu eserler okunduktan sonra fmasιz.ca olmak ίizere daha mίikemmel eserler tavsiye edileccktir. Fizyolojiden sonra ruhbilime ait eserler tavsi­ ye edeήm. Jeoloji ve dilbilime ait eserlerde incelenmeli. Sonra fel­ se fe ίςίn gereken scrmaye olu�turulmu� olacagιndn, bazι eserler tavsiye edeήm. Flarmaryo'nu POYULAlRE ASTRONOMlE adlι eseήni okuyun. Astronomiyle ilgili ςοkςa bilgi alιrsιnιz. Gerςi bazι konularda �irane denebilccek derecede ciddiyetten uzakla�mι� sada bίiyίik kιsmι yararlιdιr. Felsefeye ait δnerecegim eserleή okuduRtan sonra, eseήn �­ rane olan kιsιinlannι dίi�ίincenizden uzakla�tιrma ile yalnιz ciddi olan kιsιmlanru saklarsιnιz. Bilimle ilgili ς�ίιlί konώardan sδz eden kitaplar bu konulan dίizenli bir yδntem albnda anlatmadιklanndan, bunlardan fazla yararlamlmaz. lncelenmesi sδylenen eserlerde, gδz konusu tercίi­ me edilmi�. Halbuki bu konunun mensup oldugu anatomi ve fiz­ yoloji gibi ίkί ilmin genel kurallan bilinmedikςe, bδyle parςa par­ ςa, dagιmk bilgilerden yararlanιlmaz. Yararlarulamayι�ιmn nede­ ni bunlann bir metod alhnda olmayι�dιr. Lώ Fugie'nin "Les Mer­ veilles de la Science" adlι eser okunmaya deger ve yararlιdιr.

29

Gδz makalesini gδroen geςirdim. Pek gίizel. Zaten ifade tar­ sιnιz benimkinden ίistίin ve dίizeltilmeyi gerektίrmemektcdir. Bir daha dikkatlice okuyacagιm, tιbba ίli�kin terimlerde bir �Υ gδrϋr­ sem Cemίyet-i Tιbbiyye sδzlϋgϋnίin yardιmιyla dίizeltir, ίlk pos­ tayla gδnderirίm. Tercϋman'a gδndcrildίgi sδylencn kagιt ίςίπ matbaaya mϋ­ racaat ettίm. Oyle bir �Υ gclmcmί�. Size ait bir cigιt gelir ise konul­ masιnι sδyledim. Laki n Mίthat Efendi yi matbaada bulamadιm. �yet habcήm olmadan δyle bir kagιι yazιlιrsa sizίn yerinίze bcn cevap νeήήm. Herkes fikrinde hϋr ve scrbest o lma lιd ι r. Bcnίm si­ ze ϋstίinlϋgumϋ ne ile anlamι�ta δyle manasιz sδzler sδylemί�. Si­ ze ϋ stίinlϋ gum olsa bile onaylamadιgιnιz bir fikri neden kabul edecekmί�sinίz. Dϋ�ϋndϋ gunίizϋ aςιkςa sδylemeye engel olmak dϋ�ϋnmeye manί olmaktιr. Bcn Hugo'nun bazι fikίrlerine itiraz et­ tim. Fakat kentimί edibe ίistίin ya da denk veya cri�mί� gordϋgum ίςίπ degil, ο fikή vicdanιm dogru gδnnedigindendir. Bcn sδz sδy­ meyene saldιrandan ho�lanmam. Sδylenen sδzc dikkat etmeli, δy­ le dcgilse inandιnα dcliller gδstererek ςϋrϋtmcli. lnsan bu almede yϋz yirmί ya da yϋz otuz scne ya�yabilir. Fakat dogru bir fikir ί1,1sanlιk alcmίnίn devamιyla birlikte kalιr. Hugo'da bu fikrimi dog­ rtιlar cϋmlcler vardιr. $imdikί kurallara uymak istemίyenlcrin hίς de ortaya atιlmamalan gerekmcktedir. Biradcr, δgrenci falan gίbί tabίrlere gerek yok. Kard� ve ar­ kada�casιna fίkir alι�veri�i yapιyoruz. Βίl ίm konusunda ben sze olsam olsam tartι�macι olabilirίm. Bu kadar gevezelίk yeterlί. 50zίi uzatιp ba� agntmayι daha ίleri gδtίinneyelίm. Kard�e yakιn­ '

lιklannιn devamιnι tcmennί ile sδzίimίi bitiririrn, karιnda�ιm efendίm. BeιirFuad

Selanik 28 kanun-ι evvel 1301 (10 Ocak 1886) Κard�ίm,

Gδrϋyorsunuz ya sίze ka�ι yazmaya mecbur oldugum hϋr­ metleri yazι ile gδsteremίyorum. Bunu gδnlίimϋn en yίiksek ka­ tιnda saklayacagιrn. Emir nezaketίn ϋstϋnde. Yaru�ι kazιmarnn 30

bcni sevk ettigi bu laubalilik ne yalan sδliyeyim pek h�uma gidi­ yor. Sadece μhsιnιu hissettigim a�ιn muhabbeti bu tabir ίle daha samimί, daha etkili bir biςimde anlaιacagxmι sanιyordum. Alimler alimi hitabιma kιr�ι, bu hitabι hiς kale almadιgtnιz gi­ bi sadcce alim ϋnνanιnι Hugo'ya bile yakι�tιramadιgtnιzι yaznυ�­ sιnιz. Bu fikri dogru gδrmϋyorum. ςunkίi, filozof νe bilgin ίin­ vanlan felsefe ve bilimin son kademesine ula�πu� ki�ίler ίςίn kul­ lanιlιr k.ί, hiι; birinin de sonu yoktur. Kirnselere mahsus degildir. Hugo gibi dahίlere haliyle filozof demezsck, dϋnyada filozof vas­ fιnι verecck tek bir fert bulamayacagιmιz gibi, siz benze.ri bilim adamlarιnυza bίlgin demezsek, bilgin denece hίς kimseye sahip olamadιgtmιzι iddia etmi� oluruz ki, bu dogru degildir. Diger milleιler δmegin Almanya, Fransa, lngiltere daha bίi­ yϋk filozoflara ve bilim adamlanna sahip iscler, biz filozof ve bίl­ ginlerimize bu ίinvanι vermekten niye ςekinelim. Dίinya da her �Υ �ίt dereccd e olabilir mi? Her �yin amacιnι ve meziyetini bsu­ lundugu konuma ve duruma gδre degerlendirmek gerekmez mί? Bilime ait meziyetler ve degerli hίikίimleriniz, bcnim deger­ siz fikrimde olabildigince yerl�mi� oldugunda sδyledigim sδzίi kalpten ·onaylayarak, yine tekrar ederim. , Bilimin ahlaka pek bίiyϋk hizmet ettigini onaylayanlarda­ rum. Ancak deήm ki, ahlak bilime ίistίindίir. Bίlimin bulunmadιgx yerde saadet mevcut olabilir. Fakat gίizel ahlak olmayan yerde sa­ adet olmaz. Bu gίinkίi ilim ve fenden asla payιnι almaπu� bedeviler, ahla­ kιn saglamlιgtyla bahtiyar olabilirler. Fakat δrnek verecek olursak Paήste 14 . Lui zamarunda oluμn ahlak bozuklugu ο derece ilerle­ mi� ve bϋtίin Fmasa'ya yayιlmι� olsaydι, Fransιzlann tamamι en bίiyίik fen bilgisini alsalar, her bίή birer ''Ulema-yι Cihan" kesilse­ lerdi neye yarιyacaktι. Bίlim ve fen onlan mutlmu edecekmiydi? Heyhat! Bir kavim iι;in δnemli olan δncelikle ahlaktιr. Ahlakι geni�le­ ten νe egiten ise edebiyat oldugu iι;in birinci derecede- fakat zev­ zekςesine yazιlmι� �iirler degil-edebiyat eserlerine δzen gδster­ melidir. ·

31

Bundan sonra bilmin δnenύ tabii ki, tadir olunur. Bu konudan ilerde enine boyuna bahsedecegiz. Fen bilimi iςin δneήlen kitaplan Paήs'e yazιdιm. Fakat bunlann yazarlannm adlan bildiήlmemi�. Eger m�hμr degillerse bulunmaz ya da yan­ lι� bir �Υ gδnderilir diye korkuyorum. ' Bunlan tam bir dikkatle okuyarak, gerekli bilgi ve sermaye edinmek senelere muhtaςsa da ςabama gev�klik getiπneyerek kuvvet ve iktidanmιn olanca �iddetiyle ςalι�cagιm. Ehliyetli bir δgretemn anyorum. Tίirklerden burada hίς bulunmaz, bulunursa bir ccncbi bulunacakbr. Rast gelcn, ςδzίiml.emeye ya da anlamaya muktedir olamayacagtm maddeleri ve sorunlan birbiή ardιnca sδylersem bana yardιmι esίrgemiyeceginizί umanm. Gδkyίizίi­ nίin mavί gδrϋnmesi, atmosfcήn iςinden geι;erken mavi renkte . oJarak dagιlmasιndan ileή geldigi malumdur. Kozmografya da bδyle gδstcήyor. Ancak sanmak degil, kuvvetli olarak hattrlιyo­ rum ki diger kitapta: "Semada hίς bir renk yoktur. Mavi gδrϋnme­ sί, gδπnc gϋcίinίin nihayet bir karanl1kta karar k1lmas1ndan ve sί­ yah ίlc bcyaz1n kan�masιndan mavi olu�ur" diye bir bόlίim oku­ dum, bόyle bir dίi�ίinceye uyma vc bunula ilgίli bir sδz vaπnι­ dιr? Atmosfcr dairesinίn dt�tna sema deniliyor. Sema ile feza keli­ meleή arastnda fark yokmudur? Olmas1 gerekmezmi? ςίinkίi arapι;ayi iyi bilen bilginlerimiz arapι;ada bir kavramt ifade eden iki kelimenin mevcut olrnadιgtnι sδylerler. όyleyse bu kelimeler­ den her bίή ayn bir kavram ίςiη kullanιlmasι gerekli. Bu iki keli­ menin bilim nazannda olan farkι nelerdir. Bunlan kelime olarak aςιklarsanιz cidden minnettar kalι­ nm. Dίizeltilm�iyle birlikte iadesi vaad edilen "Gδz" makalesinί bekleyi� ile �iddetele �ίikran eylerim. Yίice mektuplannιz ancak dίin elime geι;tigi. ίςίη �u takdim nameyi yazιyorum. "�r" adh eseήnizi beklerken ilmin kendίsi olan ilgileήnizi temenni edeήm. Herhalde emir ve bilgece buyruklarmza tabi­ yi m. Fazlι Necib

32

istanbul 13 Kinun-1 sani 1301 (26 Ocak 1886) Birader, "Gδz" hakkιndaki bilimsel makalenizi resmimle birlikte mektup iςinde ιakdim ediyorum. 'Έmir nezaketin ίistίinde" kai­ desine uyarak makalcnizin bir ίkί yerini karaladιm. Dίizeltilm�ye muhιaς oldugundan dcgi\, fakat yίice emήnizi ycrine getirmek ίςίn tιp terimelrinden bazιlannιn fransιzcalan aynen yazιlmι�tι. Ccmiyct-i Tιbbiycnin tanzim ve tertip ettigi sδzlίigίin yardιmιyla bunalnn kar�ι\ιklannι yazdιm. Gδz konusunda ςοk dikkate dcger olan νe �imdiye kadar bir ςοk bilginlcrin zihinJcήni i�gal eden bir sorun vardιr kί, dsimleήn �kli ag ιabaka ίizcήndc tcrs olarak rcsimlcndigi halde dogru gδ­ rίilmcsidir. Bu konuda bir ςοk varsayιmlar ilcri sίirίilmίi�tίir. Ta­ bii bilimlcrdc uzun uzadιya konu edilmi�scdc organlann yarar­ Jandιklarι ilim bu mcsclcyi halletmi�tir. $δyle ki, makalcmizde sδylcndigi ίizrc gδz adcta foιograf kutusuna bcnzer. Gδrmc alcti oJup ι�ιk ι�ιnlannιn agtabaka ίizcrinde tcsiήndc adι geςen tabaka­ da bir kimycvi cylcm o\u�turdugu dcney sonucu sabit olmu�tur. J�tc adι gcςcn cylcm olu�una kadar sirayct edip gδrmcye mahsus olan sinir hίicrclcrini tahήk νe ikaz ediyor. Bu ikazιn bcynimizde mcydana getirdigi duygulanmaJar ise, gδrme adιnι verdigmiz hissi mcydana getiriyor. Gδzde olu�n ilk i�retler, sιrf hίikmi ol­ dugu haldc bunun kimyeviye dδnίi�tίirίilmcsi cisimlcrin asιl hal­ Jerinin gδrίilmcleήnc mίisaade ediyor. ςunkίi dimaga intikal eden resimlenmi� �kil olmayιp bu �kilin rcsimlenmesinden do­ layι kimyevi eylemin olu�turdugu molekίilerin harcketidir. ςun­ kϋ dimagιn tesirinin ςe�idine gδre cisimlerin �kil ve gδrίinen renkleή ve biςimleή hakkιnda hίikίim veriyor. Gίin� Dergisinde arkada�Jarιπuzdan Tahir bey biraderimiz "Gayret" adιyla yayιn­ lamaya ba�ladιgι edebi gazetenin ίiςίincίi kιsπundan itibaren Hu­ go hakkιnda dίi�ϋncelerini yazmaya ba�ladι. Bitirdikten sonra bende kar�ιlιk vercegim okunmasιn1 tavsiye edeήm. Yakιnda intikad adιyla Cep I