Marengo 1800 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE B I T W Y

SŁAWOMIR LEŚNIEWSKI

MARENGO 1800

OD A U T O R A

W latach 1796-1815 Europa przeżyła epokę nazwaną później napoleońską. Nigdy przedtem ani nigdy potem kontynent ten nie stał się przedmiotem tak długotrwałej dominacji jednego człowieka. Jego ostoją była armia. Przy pomocy armii Napoleon Bonaparte realizował większość swoich politycznych celów. Militarne rozwiązywanie konfliktów tak bardzo wrosło w jego naturę, że nazwano go, na wzór starożytnych - „bogiem wojny". W pełni sobie na to zasłużył. W ciągu stosunkowo niedługiego życia stoczył ponad 60 bitew i potyczek, tylko kilkakrotnie przegrywając. Porażki przyszły głównie w latach 1812-1815, gdy utrata wielosettysięcznej armii w kampanii rosyjskiej spowodowała zdecydowane osłabienie cesarstwa na płaszczyźnie wojskowej. Wtedy Napoleonowi przyszło mierzyć się już tylko z dużo silniejszymi przeciwnikami. W tym ostatnim okresie oraz w latach 1805-1809 rozegrały się największe bitwy napoleońskie: Austerlitz, Jena, Wagram, Borodino, Lipsk i wreszcie Waterloo. Pierwsze trzy wzmocniły władzę Bonapartego nad Europą, trzy ostatnie spowodowały jego zmierzch i ostateczny upadek. Wszystkie kojarzą się z dziesiątkami tysięcy bajecznie umundurowanych żołnierzy walczących po każdej ze stron, z cesarzami stojącymi na czele armii. Starcie pod Lipskiem nazwano nawet bitwą narodów. Lecz jest wielce prawdopodobne, że do wszystkich tych bitew nie doszłoby wcale, gdyby nie inna bitwa, zwykle pomijana milczeniem lub niedoceniana; nie tylko przez ludzi amatorsko interesujących się epoką napo-

leońską, ale również przez historyków. Chodzi o bitwę, którą stoczyły armie francuska z austriacką 14 czerwca 1800 r. nie opodal małej wioski o dźwięcznej nazwie Marengo. Ze względu na wywołane skutki bój pod Marengo absolutnie usuwa w cień te wszystkie starcia, w których uczestniczył Napoleon w trakcie kampanii włoskiej w latach 1796-1797, czy też w Egipcie. Bitwa ta przede wszystkim rozstrzygnęła losy II koalicji skierowanej przeciwko Francji; kończąc jej żywot przyniosła zwycięskiej republice i Europie czteroletni okres pokoju - najdłuższy w epoce napoleońskiej. Triumfujący generał, równocześnie pierwszy konsul, otrzymał niepowtarzalną szansę spokojnego; metodycznego umocnienia świeżo zdobytej władzy, przeprowadzenia wielu reform w kraju i osiągnięcia rzeczy najważniejszej - korony. Sam Bonaparte kwestię tę ujął w sobie tylko właściwy sposób. Któregoś dnia, znużony serwowanymi mu przez pochlebców wizjami swojego pochodzenia 1 , uciął krótko ich niedorzeczne wywody, mówiąc: moje szlachectwo wywodzi się spod Marengo. I zapewne miał wiele racji. Marengo stało się kamieniem węgielnym jego cesarstwa i kilkunastoletnich, absolutnych rządów nad Francją, a następnie nad olbrzymią częścią Europy. Gdyby 14 czerwca 1800 r. geniusz wojskowy i fortuna nie dopisały Napoleonowi, cesarskie orły nie wzbiłyby się zapewne nad Starym Kontynentem. Choćby nawet pobity konsul wyniósł z przegranej bitwy cało głowę, to można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że po stracie 1

Nic sposób wyliczyć wszystkich teorii na temat pochodzenia rodziny Bonaparte. Było ich istne zatrzęsienie. Oto kilka najbardziej znanych i śmiałych w dowodzeniu: przodkowie Napoleona mieli wywodzić się ze starożytnego Rzymu - wyliczano rody Ulpia, Silvia bądź Julia; j e g o przodków należałoby widzieć wśród greckich Paleologów z Bizancjum albo monarchów średniowiecznej Aragonii. Jedna z teorii j a k o przodka Bonapartego wymienia pana de Bonpart, siedemnastowiecznego szlachcica, którego córka miała poślubić nieszczęsnego brata Ludwika XIV - legendarną „żelazną maskę". Cała niedorzeczność tej wydumanej teorii polega na fakcie, że dla Napoleona oznacza ona spokrewnienie z Burbonami! - dynastią, której był śmiertelnym wrogiem i której przeciwstawiał swoje własne monarchiczne ambicje.

Włoch i działającej tam armii, gmach budowanej przez niego władzy rozpadłby się. Dwie siły, równie wielkie, starłyby go w proch. Zewnętrzna - w postaci zwycięskiej koalicji z pałającą żądzą rewanżu za lata 1796-1797 Austria, oraz wewnętrzna, może jeszcze groźniejsza. Siłę tę, prócz rojalistów wzniecających powstanie na północy kraju, stanowiłoby szemrające wojsko oraz wielka burżuazja, oczekująca po Napoleonie zwycięskiego pokoju, a nie przegranej kampanii i nowych walk. Pokój był jej niezbędny do robienia interesów. Dalsza przewlekła wojna stawiała pod znakiem zapytania wszystkie zdobycze burżuazji j a k o klasy, która zwycięsko przeprowadziła Wielką Rewolucję 1789 r. Tylko pojednanie z Europą, na korzystnych warunkach rzecz jasna, mogło dać oczekiwane od tak dawna korzyści. Zwycięstwo Napoleona pod Marengo było pierwszym i najważniejszym krokiem prowadzącym do tego celu. W zamian Bonaparte uzyskał absolutne poparcie burżuazji w realizacji swoich planów. A co one przyniosły Europie i Francji - powszechnie wiadomo i nie wydaje się konieczne, by w tym szkicu analizować ten temat. Wobec powyższych wywodów, które same w sobie nie stanowią niczego odkrywczego, zaskakująca musi się wydać konstatacja, że kampania 1800 r., sama bitwa pod Marengo i związane z nią implikacje, głównie politycznej natury, nie stały się tematem zbyt licznych opracowań, zarówno w literaturze obcej, jak i polskiej. Uwagę historyków o wiele bardziej przyciągały inne błyskotliwe zwycięstwa Napoleona, chociaż niektóre nie miały równie dużego ciężaru gatunkowego co wygrana pod Marengo. We Francji najpełniejszym chyba opracowaniem pozostaje aż do dziś Campagne de L'armée de Réserve en 1800 wydana w 1900 r. w Paryżu w dwóch tomach, którego autorem jest J. C u g n a c. Stanowi ono podstawową publikację - o tej tematyce - Sekcji Historycznej Francuskiego Sztabu Generalnego. Dzieło to zawiera zwięzły tekst oraz pełny zestaw dokumentów, pozwalających śledzić dzień po dniu przebieg wypadków w czasie kampanii, powstawanie decyzji i ich realizację. Z opracowania Cugnaca korzystać

mogą głównie zawodowi historycy, dla szerszego kręgu odbiorców jest ono niezbyt czytelne z powodu zgrupowania informacji o charakterze źródłowym, bez ich skomentowania. Chyba dlatego, przez wzgląd na czytelników, ten sam autor wydał w Paryżu w roku 1905 syntentyczną monografię - La Campagne de Marengo. W roku 1900 w Paryżu ukazała się książka Edouarda G a c h o t a La deuxième campagne d'Italie. Zawiera ona jasny i zrozumiały dla każdego wykład kreślący obraz wydarzeń na tle historii politycznej, bez głębszej analizy taktycznej i operacyjnej. W 1949 r. w Paryżu wydane zostało bardzo dobre opracowanie pt. Marengo znanego napoleonisty Jeana T h i r y, który świetnie połączył język beletrystyki z wymogami rzetelnego przedstawienia faktów. Wiele miejsca poświęcił Thiry niemieckiemu teatrowi działań, a wydarzenia o charakterze militarnym pokazał na szerokim tle politycznym. Zbiorem wielu nieocenionych wręcz informacji na temat kampanii 1800 r. jest korespondencja Napoleona I, której wydaniu, w trzydziestu tomach, w latach 1858-1870 patronował Napoleon III. Skarbnicą wiadomości pozostają również pamiętniki współpracowników Bonapartego, którzy towarzyszyli mu w opisywanych wydarzeniach m. in. Murata, Marmonta, Bourienne'a, Savary'ego. Poza Francją i Polską ukazały się dwa opracowania dotyczące Marenga, na które warto zwrócić uwagę: Hermana H ü f f e r a - Die Schlacht von Marengo und der italianische Feldzug des Jahres 1800 (Lipsk 1900) oraz U. P i t t a l u g a - La bataglia de Marengo (Alessandria 1900, t. I—II). Praca Hüffera, zawierająca m.in. refleksje ks. Lichtensteina i Karla von Stutterhaima, biorących udział w bitwie pod Marengo, swą solidnością i sposobem ujęcia tematu przypomina książkę Thiry'ego. Analizę konfliktu, rozgrywającego się równolegle we Włoszech i w Niemczech, połączył autor z przedstawieniem towarzyszącego im kontekstu politycznego. Uzupełnienie pracy Hüfiera daje w Kriegegeschichtliche Uebersicht der wichtigsten Feldzuge

seit 1792 Adolf von H o r s e t z k y , który działania armii austriackiej dokumentuje szczegółowymi mapami. W Polsce kampania 1800 r., z punktu widzenia taktyczno-operacyjnego, doczekała się świetnego opracowania pióra ówczesnego generała brygady - Mariana K u k i e 1 a. Główna Księgarnia Wojskowa, w cyklu Kurs Historii Wojen, wydała w Warszawie w 1927 r. Wojny Napoleońskie, w których na ponad dwudziestu stronach znajduje się zwięzły, ale jednocześnie dokładny opis działań Armii Rezerwowej i bitwy pod Marengo. Od 1927 r. nie ukazała się żadna praca, która by w sposób pełniejszy, aniżeli uczynił to Kukieł, zanalizowała interesującą nas kampanię od strony wojskowej. Nie została wydana również żadna książka przeznaczona dla szerszej grupy czytelników, ukazująca kampanię 1800 r. i bitwę pod Marengo na tle polityki europejskiej oraz ilustrująca rozliczne skutki, jakie ona wywołała. Oczywiście, wszystkie mniej lub bardziej obszerne biografie Napoleona Bonaparte zawierają opis kampanii i bitwy oraz towarzyszącego im kontekstu wojskowo-politycznego. ale siłą rzeczy są to informacje niepełne, sprowadzające się do kilku, najwyżej kilkunastu stronic tekstu. Z popularniejszych opracowań wymienić należy biografie pióra Georgesa L e f e b v r e , André M a u r o i s, Emila L u d w i g a , Bertranda R u s s e 1 a, Eugeniusza T a r i e g o , Alberta M a n f r e d a . Stosunkowo łatwo dostępne są książki wymienionych na końcu dwóch historyków radzieckich, książka Manfreda została po raz ostatni wznowiona w 1986 r. W zakończeniu wypada wskazać na wydane w języku polskim kilkutomowe dzieło sławnego francuskiego historyka i polityka w jednej osobie - Adolfa T h i e r s a - pt. Historia Konsulatu i Cesarstwa. Wobec faktu istnienia jedynego wydania z lat 1846-1850 jest to w chwili obecnej opracowanie wręcz unikatowe. W tomie I zawarty jest obszerny, niezwykle barwny opis kampanii 1800 r. i wieńczącej ją bitwy pod Marengo. W niniejszym szkicu rozdziały dotyczące przejścia armii Napoleona przez Alpy oraz samej bitwy oparte zostały głównie właśnie na książce

Thiersa, jako tego autora, w którym większość znawców epoki napoleońskiej ceni najbardziej rzeczowość, zgodność z prawdą historyczną i piękny język literacki. Zresztą Thiers napisał również stustronicowy szkic poświęcony Marengu pt. Campagne d'Italie en 1800 (Lipsk 1912). Przeważająca większość danych liczbowych zawartych w książce pochodzi z opracowań, Thiersa. Wielka dysproporcja pomiędzy źródłami francuskimi i austriackimi na temat kampanii 1800 r. oraz podobna sytuacja wśród dostępnych opracowań nie mogła pozostać bez wpływu na przyjęty przez autora sposób relacjonowania następujących po sobie wydarzeń. Są one przedstawione jak gdyby od strony francuskiej. Ta pewna „nierównoprawność" - nie fałszująca jednak w niczym prawdziwości obrazu kampanii i bitwy - ma jeszcze jedno, tym razem historyczne, uzasadnienie. Osobowość Napoleona Bonaparte, twórcy oddzielnej epoki w dziejach Europy, daje bez wątpienia prawo do wyeksponowania głównie jego działań politycznych i militarnych, jako tych, które w konsekwencji wpłynęły na przyszłość całego kontynentu. Na zasadzie kontrastu: mierna rola Austrii w analogicznych procesach pozwala na uzupełniające - w stosunku do Francji - przedstawienie jej udziału w wypadkach stanowiących przedmiot książki. Przed kilku laty Wydawnictwo MON wystąpiło z cenną inicjatywą publikacji niewielkich objętościowo, niezbyt skomplikowanych w formie szkiców poświęconych najgłośniejszym bitwom w historii. Zbiór wydanych dotychczas książek obejmuje ponad dwadzieścia tytułów. Jedna z nich dotyczy bitwy pod Waterloo, zamykającej okres napoleoński (w przygotowaniu ponadto: Lipsk, Somosierra, Berezyna, Austerlitz). Dzięki wydawanej serii również opis starcia pod Marengo, mającego olbrzymie znaczenie dla stworzenia wielkości Napoleona i nowego porządku w Europie, otrzymał szansę ujrzenia światła dziennego pod postacią popularnego wykładu. Wypełni się tym samym istniejąca dotychczas luka, przy czym autor ma nadzieję, że oddana do rąk czytelników książka sprawi to w ciekawy i przystępny sposób.

WSTĘP

Ostatni rok XVIII stulecia Europa rozpoczynała przy akompaniamencie huku armat i odgłosów dochodzących z pól bitewnych. Nie tylko ludzie przesądni, nadający szczególną wagę ostatnim 365 dniom odchodzącego wieku, oczekiwali po roku 1799 nadzwyczajnych wydarzeń. Wiele oznak wskazywało, że może być to rok istotnie brzemienny w skutki. Od siedmiu już lat rewolucyjna Francja zmagała się z reakcyjnymi monarchiami, które postawiły sobie za cel przywrócenie nad Sekwaną dawnego ustroju. Od kiedy w 1792 r. Zgromadzenie Narodowe podjęło uchwałę o wypowiedzeniu wojny Austrii, trwało to nie kończące się starcie; jego finał miał nastąpić dopiero po 23 latach pod Waterloo. Wielka Rewolucja Burżuazyjna we Francji, niszcząc w ciągu paru lat wszelkie podstawy feudalizmu, wprowadziła zasady wolności, równości, braterstwa i skazała na śmierć króla - pomazańca bożego. W odpowiedzi Europa uczyniła rzecz niespotykaną w swej historii. Większość dworów, wcześniej skłóconych, rywalizujących o różne, przeciwstawne interesy, doszło szybko do porozumienia co do potrzeby zlikwidowania rewolucyjnej Francji. Wiedeń i Berlin wyruszyły w pole z pięknym hasłem pomszczenia męczeńskiej śmierci Ludwika XVI. W rzeczywistości chodziło o zniszczenie gniazda rewolucyjnych idei, stanowiących śmiertelne niebezpieczeństwo dla gmachu feudalizmu. Koła rządzące w Prusach i Austrii dobrze zdawały sobie

sprawę, że republikańska Francja przypomina ognisko, z którego iskry mogą zaprószyć pożar w ich spróchniałych monarchiach. Wspólne zagrożenie było decydującym motywem zawiązania I koalicji przez te właśnie państwa. Później dołączyły do nich Anglia, Hiszpania i Neapol. Inna ostoja feudalizmu - Rosja, która już raz w dobie wojny siedmioletniej wkroczyła na tory polityki środkowoeuropejskiej, tym razem - pomimo wielkiej ochoty Katarzyny II - nie zdążyła wejść w skład koalicji. Może dzięki temu w bitwie pod Valmy 1 stara, monarchiczna Europa musiała ustąpić przed młodą, rewolucyjną Francją, obalony zaś mit o niezwyciężoności Prusaków natchnął zwycięzców myślą o własnej potędze? Dodać należy: na ponad 20 lat. Zagłada I koalicji odsunęła od republiki bezpośrednie niebezpieczeństwo. Rządy Robespierre'a i Wielki Terror lat 1793-1794, tak bardzo znienawidzone, obiektywnie biorąc przyniosły Francji coś więcej niż największe nawet zwycięstwo na polu bitwy. Za cenę olbrzymich ofiar - nóż gilotyny spadał na szyje zdrajców, ale także i ludzi niewinnych - w zamian za atmosferę grozy i liczne wypaczenia, zniszczono niemal całkowicie rojalistowską opozycję, zlikwidowano spekulację i wzmocniono armię. Republika mogła przejść do kontrofensywy. Robespierre jako człowiek już niepotrzebny skończył również na gilotynie, a władzę przejęli jego kaci. Rok po tym, jak spadły głowy „terrorystów" i Francuzów przestał straszyć „wielki nóż", po raz pierwszy 1 Miejscowość w pobliżu Verdun we Francji, gdzie 20 IX 1792 r. doszło do pierwszej wielkiej bitwy pomiędzy wojskami rewolucyjnymi, dotychczas cofającymi się w popłochu, a armią austriacko-pruską. Na czele republikanów stali Kellerman i Dumouriez, sprzymierzonymi dowodził książę Karol Wilhelm Ferdynand von Braunschwcig (Brunszwicki). Po kilkugodzinnej wymianie ognia artyleryjskiego - zaskoczony twardym oporem Francuzów — książę Brunszwicki zarządził odwrót za Ren. Zwycięstwo pod Valmy stanowiło punkt zwrotny w wojnie i zapoczątkowało przejście armii rewolucyjnej do ofensywy. Po stronie pruskiej szerszy wymiar bitwy i doniosłość sukcesu francuskiego dostrzegł i właściwie ocenił jedynie wielki poeta - Goethe. Wypowiedział on prorocze słowa: „Tu i teraz rozpoczyna się nowa epoka historii świata".

głośnym echem rozniosło się po republice imię Napoleona Bonaparte. Młody Korsykanin najpierw w błyskotliwy sposób przyczynił się do zdobycia zbuntowanego Tulonu, z którego Anglicy uczynić chcieli bazę, a w kilkanaście miesięcy później uśmierzył rojalistowskie powstanie w samym środku Paryża. W roku 1795 Europa - w huku armat strzelających z rozkazu Napoelona - nie dosłyszała jeszcze tragicznej dla siebie nuty. Następny rok nie pozostawił jej już jednak żadnych złudzeń. Napoleon dzięki wielu sprzyjającym okolicznościom i własnym talentom robił błyskawiczną karierę. W 1796 r. w wyniku zabiegów dopiero co poślubionej i mającej rozległe znajomości małżonki - Józefiny de Beauharnais - objął dowództwo tzw. Armii Włoskiej. W awansie dopomógł mu również fakt, że sławni generałowie republiki nie widzieli możliwości uzyskania sukcesu we Włoszech i nie zamierzali rywalizować o dowodzenie armią, która miała być tam wyprawiona. W tym czasie najlepiej wyekwipowane pułki francuskie stały nad Renem. Front niemiecki uważano powszechnie za rozstrzygający w wojnie. 27-letni Bonaparte, żegnany drwiącymi uśmiechami, ruszył za Alpy i stała się rzecz zdumiewająca. Oto ze słonecznej Italii zaczęły nadchodzić jedna po drugiej niespodziewane wieści o kolejnych zwycięstwach nad wojskami austriackimi. Lodi, Arcole, Castiglione, Montenotte, Rivoli, Mantua... W zalewie dźwięcznych nazw, nieodmiennie oznaczających wygrane bitwy, coraz głośniej przebijało się nazwisko: Bonaparte; Francję ogarnęła euforia. Dwór wiedeński, na próżno poszukujący przyczyn niewytłumaczalnych z pozoru porażek swych najlepszych dowódców, posyłał do Włoch coraz to nowe pułki. Austriacy wytrzymali tę taktykę do kwietnia 1797 r. W tym czasie dziesiątki tysięcy ich żołnierzy zasłały pola północnych Włoch, najwybitniejsi generałowie zaznali goryczy porażki, a awangarda wojsk francuskich, po bitwach pod Tagliamento i Gradiscą, znalazła się o 150 km od Wiednia. 7 kwietnia cesarz austriacki przez swych pełnomocników poprosił Napoleona o zawieszenie broni. 18 kwietnia na

zamku Eggenwald w pobliżu Leoben podpisano wstępne warunki pokoju. Czas, jaki pozostał do zawarcia ostatecznej ugody, wykorzystał Bonaparte na utrwalenie zwycięstwa i urządzenie zdobytej części Włoch według własnego uznania. W maju pod błahym pretekstem Francuzi wkroczyli w granice Republiki Weneckiej i państwo dożów zniknęło ze sceny dziejów. W miesiąc później okupowali Republikę Genueńską, na terenie której 6 czerwca proklamowano powstanie Republiki Liguryjskiej. Nie trzeba chyba dodawać, że wszystkie instytucje państwowe pomyślano na wzór francuskich. Również w czerwcu narodziła się Republika Cisalpińska. Bonaparte widział w niej centrum przyszłego zjednoczenia Włoch. Wykreowane przez zwycięskiego generała republiki stanowić miały bufor bezpieczeństwa dla Francji i przyczyniać się do zrewolucjonizowania przyległych doń terenów. Ze wszystkich państw zaanektowanych przez Napoleona szły do Francji transporty zagrabionych dzieł sztuki i milionowe kontrybucje. Nawet wielkie wojny Ludwika XIV nie przyniosły takich zdobyczy. Kasa republiki zapełniła się po brzegi. Wraz z napływającymi skarbami rosło znaczenie Bonapartego. Społeczeństwo szykowało mu triumfalne przyjęcie, aureola sławy otaczająca dotychczas innych generałów - Hoche'a, Moreau, Pichegru - przestała nagle świecić. Pertraktacje rozpoczęte w kwietniu w Leoben wznowiono 20 września z inicjatywy cesarza Austrii, Franciszka II. Trwały one do 17 października. Przeciwnikiem Napoleona za stołem obrad był wytrawny dyplomata austriacki - Ludwig Cobenzl. Rozmowy, toczone przez tych godnych siebie przeciwników, posłużyć by mogły do napisania oddzielnej opowieści ze względu na swą dramaturgię, obfitość ostrych spięć i nagłych zwrotów. Dość powiedzieć, że przy ich końcu zezłoszczony Bonaparte chwycił wspaniały serwis - dar Katarzyny II - i cisnął nim o podłogę. Równocześnie przerażony Cobenzl usłyszał słowa: „tak samo roztrzaskam wasze cesarstwo" 2 . Nazajutrz dyplomata cesarski podpisał 2 A. M a n f r e d , Napoleon Bonaparte, W a r s z a w a 1986, t. I, s. 199 za E. L a s - C a s e s , Memoriał de Saint-Helene, Paris 1961, t. II, s. 418.

dokumenty dotyczące rozejmu, godząc się na poprawki wniesione do nich przez Bonapartego. Wymiana podpisów odbyła się w maleńkiej miejscowości Campoformio. Pięcioletnie zmagania pomiędzy Austrią a Republiką Francuską wygasły. Wiadomość o Campoformio społeczeństwo francuskie przyjęło z burzliwą radością. Naród francuski pragnął zatem pokoju. Jednak Napoleon, który nagle stał się najważniejszą osobą w państwie, postanowił nie dostrzegać oczekiwań społeczeństwa. Dając Francji pokój w Europie, zaplanował jednocześnie wojnę w Egipcie przeciwko Anglii. W jego umyśle zrodziła się genialna myśl zadania odwiecznemu wrogowi ciosu w koloniach. Celem ostatecznym wojny miało być zdobycie klejnotu korony brytyjskiej - Indii - i tym samym spowodowanie gospodarczego bankructwa „dumnego Albionu" 19 maja 1798 r. wielka armada okrętów francuskich z Napoleonem opuściła redę portu w Tulonie i wzięła kurs na wschód. Od powodzenia realizowanego przez nią planu zawisły losy ostatniego liczącego się członka I koalicji i jej przywódcy. Na pokładach zaokrętowanych było 38 000 żołnierzy, w dużej części weteranów z kampanii włoskiej, silna artyleria, setki koni. Korpus oficerski tworzyli najzdolniejsi oficerowie: Desaix, Kleber, Berthier, Lannes, Murat, Bessiéres i inni. Ich nazwiska miała poznać w niedalekiej już przyszłości cała Europa. Wraz z wojskiem wypłynęli naukowcy i jak się okazało po latach, to im właśnie przypadły największe zdobycze tej niezwykłej wy3 p r a w y . Przed wyruszeniem Napoleon wypowiedział sło3

Naukowcy towarzyszący Napoleonowi rozpoczęli pierwsze w dziejach metodyczne badania starożytnej kultury Egiptu i pozostawionych przez nią pomników materialnych, dając początek nauce zwanej egiptologią. M. in. Dominique Vivant Denon, świetny rysownik, wykonał setki bezcennych rysunków egipskich zabytków i poświęcił im wydane w 1802 r. dzieło pt. Podróż po Górnym i dolnym Egipcie. Jednocześnie François Jomard, korzystając z rysunków Denona, rozpoczął prace nad pomnikowym dziełem a Egipcie; jego kulturze i zabytkach. W latach 1809-1813 ukazały się 24-tomy Description de l'Egipte (Opis Egiptu). Należy także wspomnieć odkryciu w czasie wyprawy sławnego „kamienia z Rosetty", który posłużyłChamnollionowi do odczytania egipskich hieroglifów.

wa, które przeszły do historii: „Europa to krecia nora; tutaj nigdy nie było tak wielkich posiadłości i rewolucji jak na wschodzie, gdzie żyje 600 milionów l u d z i " 4 . Jest chyba jednak trochę przesady w tym stwierdzeniu. Przecież wciąż trwała Rewolucja Francuska, a trudno w historii znaleźć zdarzenie o podobnym ciężarze gatunkowym. Zaś co do posiadłości, to już niebawem sam Bonaparte jako cesarz i władca absolutny miał pokazać, że cały Stary Kontynent z jego licznymi państwami i narodami można zamienić w jedną olbrzymią posiadłość - rozdawaną i dzieloną według upodobania pomiędzy rodzinę i zasłużonych dowódców. W chwili wypłynięcia armii Napoleona na podbój Egiptu Republika Francuska po raz pierwszy od wielu lat czuć się mogła bezpiecznie. Żadna nieprzyjacielska potęga nie zagrażała jej granicom, finanse zasilone zostały łupami z Włoch, Anglia otrzymać miała cios w koloniach. Pewien niepokój o przebieg rejsu po Morzu Śródziemnym - patrolowanym przez silną flotę angielską - rozwiał się wraz z nadejściem wieści o zdobyciu Malty. Kawalerowie Maltańscy nie stawiali oporu i zamek w La Valetta przyjął załogę francuską. W końcu lipca Napoleon wylądował w okolicach Aleksandrii. W kilka dni później jego wojska stoczyły sławną bitwę „pod piramidami" nie opodal Gizeh. W rozkazie do wojska miał Bonaparte użyć zwrotu: „żołnierze! czterdzieści wieków patrzy na was z wierzchołków tych piramid". Tego dnia można było zobaczyć ze szczytów grobowców faraonów rzeź sprawioną kapiącej od złota jeździe Mameluków - władców Egiptu. Podczas gdy do Francji docierały entuzjastyczne meldunki o wspaniałych zwycięstwach, błyskawicznym zajmowaniu ziem nad Nilem, sytuacja w Egipcie wcale nie przedstawiała się tak różowo. Już 2 sierpnia pod Abukirem Anglicy zniszczyli zakotwiczoną tam flotę francuską. Armia republiki została w praktyce odcięta od metropolii. 4

L. A. Bo u r i e n n e . Mémoires. Paris 1899, t. II, s. 44^-45.

Lecz nie to było jeszcze najgorsze. Napoleon trafił w Egipcie w próżnię społeczną, spotkał się z absolutną obojętnością ludów zamieszkujących ten kraj. Pomimo wspaniałej, utrzymanej we wschodnim stylu proklamacji do ludności, Francuzi nie mogli liczyć na poparcie z tej strony. Zetknęły się bowiem ze sobą dwa światy, całkowicie różne politycznie, kulturowo, etycznie, o odmiennej religii i krańcowo innych obyczajach. Nie sprzyjało to wzajemnemu zrozumieniu i współpracy, przeciwnie - wykluczało je. I nie mogło tego zmienić żadne, najbardziej spektakularne nawet zwycięstwo na polu bitwy. Wyrżnięcie kilkunastu tysięcy Turków pod wspomnianym już Abukirem, wysłanych przez sułtana dla odbicia Egiptu, podniosło wprawdzie ducha żołnierzy, ale nie wpłynęło na nastroje tubylców i ich stosunek do wojsk okupacyjnych. Podczas gdy geniusz wojskowy Napoleona i zapał wiarusów spod Lodi i Arcole wypalał się w słońcu pustyni egipskiej i wśród piasków Syrii, sytuacja polityczna Republiki Francuskiej w sposób nagły pogorszyła się. Kampania egipska wraz z całym bagażem skutków, jakie mogła wywołać w bliższej lub dalszej przyszłości, spowodowała ostrą reakcję Londynu. Wyznawana już wtedy przez honorowych rodaków Szekspira zasada: walki do ostatniej kropli krwi... sprzymierzeńców - tym razem stała się podstawą przeprowadzenia kolejnej akcji militarnej przeciwko Francji. Angielskie złoto popłynęło szerokim strumieniem do Wiednia i Petersburga. Dla Austriaków miało ono jednak mniejszą wartość niż świadomość, że generał Bonaparte, pogromca ich armii, znajduje się z dala od Europy. Pozwoliło natomiast wystawić więcej żołnierzy, by lepiej wykorzystać nadarzającą się sposobność odebrania Francuzom Włoch. Turcja, która również weszła w skład koalicji, miała szachować ich siły w Egipcie. W programie, z jakim szły na wojnę Wiedeń i Petersburg, pobrzmiewały od dawna znane i wciąż powtarzane tony reaktywowania monarchii Burbonów. W Rosji cel wojny został wyłożony przez cara Pawła I w manifeście pochodzącym z 16 czerwca 1799 r. „Powziąwszy razem

z naszymi sojusznikami zamiar zlikwidowania we Francji bezprawnej władzy, powstaliśmy przeciwko niej wszystkimi siłami". Trudno nie wychwycić w zacytowanym fragmencie nuty arbitralności rosyjskiego jedynowładcy w rozstrzyganiu europejskich sporów. Od czasów Piotra I na Starym Kontynencie kładł się coraz wyraźniej cień wschodniego kolosa. Interwencja w ramach II koalicji stanowić miała realizację jednego z punktów politycznego testamentu Katarzyny II. Byłaby to również „rekompensata" za rok 1794, gdy insurekcja kościuszkowska, w podbitej dopiero co Polsce, uratowała Republikę Francuską przed bagnetami rosyjskich żołnierzy. Powstanie polskie unaoczniło kołom rządzącym w cesarstwie, jak wielkie niebezpieczeństwo zawisło nad przyszłością ich rodzimego absolutyzmu. Jeśli czerwona czapka f r y g i j s k a 5 miała przestać straszyć, to źródło rewolucyjnych niepokojów - Francja - powinno zostać unicestwione. Dlatego car pchnął w głąb kontynentu stutysięczną armię i postawił na jej czele największego z wodzów rosyjskich - Suworowa. Jedynie Anglia, podejmując walkę z Francją, nie czyniła tego z chęci ratowania nadwątlonego gmachu feudalizmu. Od dawna wyzwolona z jego okowów widziała w republice przede wszystkim groźnego konkurenta w walce o kolonie zamorskie i rynki zbytu. O ile polityka Anglii zgodna była z interesem Burbonów, to nie z powodu zamiaru przywrócenia przeżytego ustroju, lecz z obawy przed narodzinami silnej burżuazji francuskiej, równie drapieżnej finansowo i gospodarczo, co i angielska. W dobie upadku morskiego imperium Hiszpanii już tylko Francja zagrozić mogła kolonialnej potędze Anglii. Dlatego motywem przewodnim jej polityki zagranicznej, obecnym od dawna we 5 Spiczasta czapka, głównie z czerwonego sukna, bez daszka, noszona w starożytności na wschodzie. We Francji nakrycie głowy galerników. Od kwietnia 1792., w wyniku zwolnienia z galer żołnierzy - buntujących się przeciwko złemu traktowaniu przez oficerów - stała się emblematem Rewolucji Francuskiej j a k o „czapka wolności". W czerwcu 1792 r. pod wpływem gróźb motłochu Ludwik XVI w pałacu w Tuileries włożył czapkę frygijską na głowę, bratając się jak gdyby ze swoim ludem i rezygnując z absolutnej władzy. Tu: groźba rewolucji społecznej.

wszelkich przedsięwzięciach międzynarodowych, było uporczywe zwalczanie jakichkolwiek przejawów wzrastającej pozycji rywalki zza kanału La Manche. Polityka ta, której kamienie milowe stanowić miały i Trafalgar, i walka z blokadą kontynentalną, znalazła swój krwawy epilog pod Waterloo. Sztandar z białymi liliami 6 mógł swobodnie łopotać pod angielskim niebem jedynie za cenę przyrzeczenia, jakie złożyli Burbonowie rządowi Jego Królewskiej Mości Jerzego III. W zamian za pomoc w odzyskaniu tronu gwarantowali oni Anglikom daleko idące przywileje handlowe w przyszłych stosunkach gospodarczych z „odrodzonym królestwem Francji". Podczas gdy w Londynie kalkulowano szanse i liczono pieniądze, a Wiedeń i Petersburg rozbrzmiewały wojskowym gwarem, w Prusach obrano taktykę stania na uboczu i przyglądania się rozgrywającym wypadkom. Zachowanie to, któremu snobistycznie przypisywano głęboką mądrość i wysublimowaną finezję, miało w roku 1806 przywieść spadkobierców „starego F r y c a " 7 ku politycznemu osamotnieniu i militarnej klęsce. Lecz siedem lat wcześniej nic nie zapowiadało takiego finału. Sam Bonaparte niezwykle obrazowo i celnie zarazem wskazał na istotę wystąpienia skoalicjonowanej Europy przeciwko Francji. „Walka królów przeciwko Republice była walką dwóch systemów: była to walka Gibellinów przeciwko Gwelfom 8 , oligarchie panujące w Londynie, Wiedniu, Petersburgu walczyły przeciwko republikanom P a r y ż a " 9 . 6 Godło dynastii Burbonów. Fryderyk II Hohenzollern zwany Fryderykiem Wielkim (1712-1786), król pruski od 1740 r. Twórca potęgi Prus, bezwzględny polityk wyznający prymat siły nad prawem, świetny administrator i wódz. Stworzył sławną armię pruską, w której strach przed karami cielesnymi ze strony przełożonego przeważał nad obawą przed wrogiem. Schyłek życia nadał mu wygląd skurczonego, zaniedbanego starca o ostrych rysach twarzy, przesiąkniętego zapachem tabaki; stąd - narodziny legendy „starego Fryca". 8 W wiekach średnich d w a stronnictwa popierające odpowiednio cesarstwo i papiestwo. Legendarne stały się zawziętość i okrucieństwo, z j a k i m stronnictwa te zwalczały się. 9 Correspondence de Napoleon /. Paris 1850-1870. t. X X I X , s. 312. 7

Sprzymierzeni wykonali pierwsze posunięcie we Włoszech, co można łatwo zrozumieć zważywszy na rolę, jaką odgrywał Półwysep Apeniński w dotychczasowej polityce Austrii. 15 kwietnia przybył do Vareggio Aleksander Suworow i objął dowództwo nad połączonymi wojskami rosyjsko-austriackimi, które po kilku dniach przeszły do ofensywy w kierunku na Turyn. Już pomiędzy 26 a 28 kwietnia Suworow dał próbkę swych niepoślednich zdolności dowódczych, zadając nad rzeką Addą zdecydowaną klęskę armii gen. Jeana Moreau, uznawanego za jednego z najlepszych taktyków francuskich. Pobity przeciwnik cofał się na całym froncie. W końcu maja Suworow zajął Turyn i zdobył twierdze: Peschiera. Casale i Valenza. Trzy tygodnie później - 18 i 19 czerwca - doszło do wielkiej bitwy nad Trebbią, nie opodal miejsca, gdzie przed dwoma tysiącami lat Hannibal zmiażdżył legiony rzymskie. Tym razem rola przegranych przypadła wojskom francuskim dowodzonym przez Aleksandra Macdonalda. Porażka ta oznaczała utratę prawie całych Włoch. W Paryżu wybuchła panika. Klęski militarne wywołały w społeczeństwie bardzo niebezpieczną dla rządu huśtawkę nastrojów. W tym krytycznym momencie na zbawcę republiki wyznaczony został gen. Barthélémy Joubert. którego talent wojskowy wielu współczesnych porównywało z uzdolnieniami Napoleona. Wyjeżdżając do Italii Joubert złożył przyrzeczenie, że wkrótce powróci - z tarczą albo na tarczy. Wrócił szybciej, niż przypuszczał, lecz... martwy. 4 sierpnia Joubert przybył do armii, a 15 sierpnia wziął udział w bitwie, która położyła kres jego życiu. Tego dnia pod Novi wojska Suworowa rozgromiły Francuzów i zepchnęły ich na południe od Apeninów Liguryjskich, na obszar Riviery pomiędzy Genuę i rzekę Var. Piemont z Mediolanem zostały stracone. Do resztek armii nadszedł z Paryża rozpaczliwy rozkaz kurczowego trzymania się twierdz rozrzuconych wzdłuż wybrzeża. O ile wiadomości o porażce nad Trebbią wywołały zamęt i panikę, o tyle wynik starcia pod Novi spowodował, głównie na południu

kraju, szok i stan graniczący z histerią. Teraz wypadki następowały po sobie w lawinowym tempie. W Holandii wylądował angielski korpus ekspedycyjny pod dowództwem księcia Yorku. Sprzymierzona z Francją Republika Batawska nie podjęła żadnych kroków w kierunku przeciwdziałania angielskiej inwazji. System sprzymierzonych republik załamywał się pod uderzeniami sił koalicyjnych. Na północy państwa - w Normandii i Bretanii, z nową siłą buchnął płomień buntu, rojaliści ruszyli do kontrofensywy. Wszelkie racjonalne przesłanki wskazywały na zbliżający się szybko koniec Republiki Francuskiej. Stało się jednak inaczej. Kilka wrześniowych dni zniweczyło wszystkie nadzieje wrogów Francji na jej zagładę. Małoduszne, intryganckie, nie mające wiele wspólnego z sojuszniczą lojalnością, zachowanie Austriaków spowodowało osamotnienie dwóch armii rosyjskich - Aleksandra Korsakowa pod Zurichem i Suworowa, idącego mu naprzeciw z zadaniem wyzwolenia Szwajcarii. Geniusz wojskowy Suworowa uratował armię. Za cenę olbrzymich ofiar dokonała ona zimowego przejścia przez Alpy, mając na tyłach atakującego nieprzyjaciela. Korsakow nie miał takiego szczęścia. Jego oddziały zostały niemal doszczętnie rozbite przez wojska gen. Andrzeja Masseny. W tym czasie Austriacy, korzystając ze zwycięstwa Rosjan, zajmowali opuszczone przez nich pozycje we Włoszech. Z sukcesem Masseny zbiegło się w czasie zwycięstwo gen. Guillaume Brune'a na północy. Pod Bergen zmusił on do kapitulacji 40 000 korpus księcia Yorku. Szale zaczęły się wyrównywać. Gdy z Petersburga nadszedł rozkaz, oburzonego na Austriaków Pawła I, wstrzymujący działania armii rosyjskiej, Francja zaczęła uzyskiwać przewagę nad koalicją. 9 października w pobliżu przylądka Frejus na południu Francji wylądował niespodziewanie Napoleon Bonaparte. W książce znanego napoleonisty z I połowy XX w. - Alberta Vandala, można przeczytać bardzo kategorycznie brzmiące zdanie: „Bonaparte powrócił zdecydowany skończyć z Dyrektoriatem i objąć władzę" I 0 . Wśród istnieją10

A. V a n d a l , L'avènement de Bonaparte, Paris 1915, t. I, s, 242.

cych dokumentów trudno jednak znaleźć potwierdzenie tej tezy. W rzeczywistości Bonaparte porzucił armię w Egipcie po przypadkowym otrzymaniu wiadomości o fatalnej sytuacji kraju zagrożonego na wszystkich granicach; posłużyła mu ona za pretekst do wywinięcia się z nieudanej wschodniej eskapady. Schodząc na brzeg Napoleon wcale nie był pewien, czy jako dezerter nie zostanie wyjęty spod prawa. Przed taką ewentualnością, poważnie rozpatrywaną przez Dyrektoriat, uratowała go wielka popularność w społeczeństwie oraz rachuby, jakie wiązali z jego osobą poszczególni politycy. Zaledwie parę dni wystarczyło młodemu generałowi do zorientowania się w nastrojach panujących we Francji jesienią 1799 r. „Pięć lat rządów termidoriańskich doprowadziło kraj do stanu nieuleczalnej choroby - do rozstroju gospodarki, finansów, do ogólnego rozkładu organizmu administracyjnego, systematycznego naruszania zasad konstytucyjnych, bezprawia, samowoli, niezadowolenia społecznego i ogólnego rozczarowania" 11 . „Nie mając już podpory w wielkich ideałach moralnych, w patriotyzmie czy terrorze, dzięki którym wykonywano je ongiś, dekrety republiki tworzyły milióny franków i zastępy wojska, ale nigdy żaden grosz nie wpłynął do skarbu i ani jeden żołnierz nie zasilił armii. Rozmach rewolucji zmarniał w nieporadnych rękach, kiedy trzeba było wprowadzić je w czyn, ulegało okolicznościom zamiast panować nad nimi"12. Obserwując nieudolność rządu, jego społeczne wyalienowanie, oraz odczuwając płynące z różnych środowisk poparcie dla swojej osoby, Bonaparte, po konsultacji z najbliższymi współpracownikami i przy pomocy zadeklarowanej przez dyrektora Sieyesa, postanowił dokonać zamachu stanu. Decyzja ta była efektem chłodnej analizy sytuacji zastanej w kraju i w żadnym razie Napoleon nie myślał 11 12

M a n f r e d , op. cit., I. I, s. 255. H. B a I z a c. Ludzka komedia. t. 17, Szuanie, W a r s z a w a 1961. s. 11.

o zagarnięciu władzy jeszcze przed wyruszeniem z Egiptu 1 3 . 1 8 brumaire'a (8 listopada) Bonaparte wyłożył karty na stół. Podczas gdy oddane mu oddziały pod wodzą wiernych oficerów zajmowały ważniejsze punkty Paryża, zaprzysiężeni do spisku stronnicy cywilni urabiali i przeciągali na stronę generała deputowanych do obradujących właśnie Rady Pięciuset i Rady Starszych , 4 . Celem tych działań było nakłonienie Rad do uchwalenia stosownych aktów prawnych oddających władzę w ręce Napoleona. Nie obyło się jednak bez oporu i potrzebna była interwencja żołnierzy. Dyrektoriat zakończył swą historię w iście tragikomicznej scenerii. Członków obu Rad najpierw rozgoniono, później częściowo wyłapano i zmuszono do uchwalenia odpowiednich aktów. Władzę miało objąć trzech konsulów. W tym momencie mało kto uświadamiał sobie w pełni, iż jedynie formalna - mogłoby się zdawać - zmiana w nazewnictwie rządu republiki, oznacza w rzeczywistości jej ostateczny upadek. Bowiem 18 i 19 brumaire'a, gdy powstała uchwała o przekazaniu rządów trzem konsulom - oddano prawdziwą, niepodzielną władzę w ręce Napoleona Bonaparte, skrywając ją jedynie pod płaszczykiem stworzonym przez powołanie do życia urzędu dwóch pozostałych konsulów. Pierwszy krok na drodze do monarchii został uczyniony. Sens zaszłych zmian najlepiej chyba zrozumiał słynny bankier, były minister skarbu - Necker. Pisząc do swojej córki, słynnej madame de Stael 1 5 , wyraził się następująco: „I oto mamy całkowitą zmianę na scenie. Zachowana zostanie analogia do republiki, ale pełnia władzy będzie znajdować

13

Patrz: M an f r e d . op. cii., t. I. s. 267-268.

14

Niższa i wyższa izby Ciała Prawodawczego, mające wyłączną inicj a t y w ę ustawodawczą. 15 Właściwie: Anne-Louise Germaine Necker, 1766-1817. Jedna z najbardziej znanych kobiet epoki, intelektualistka, pisarka (główne dzieła: Niemcy 1813, powieści: Koryntia, czyli Wiochy i Delfine). Długoletnia adwersarka Bonapartego. konsekwentnie przez niego zwalczana i prześladowana - do 1814 r. na wygnaniu.

się w rękach generała. Jestem przekonany, że nowy reżim da posiadaczom wiele praw i siły" 1 6 . W zamian za prawa i siłę, o których wspomina Necker, burżuazja francuska, zarówno w roku 1799 jak i później, udzielała Bonapartemu swego absolutnego poparcia. Konsekwencje wydarzeń listopadowych nie mogły dotyczyć jedynie samej Francji. Świetnie zdawano sobie z tego sprawę na dworach europejskich. Szczególnie tych, które uwikłane były w wojnę z Republiką Francuską po stronie II koalicji. W wielkim i niespodziewanym wywyższeniu gen. Bonaparte, już od kilku lat czyniącego z oręża skuteczny instrument polityki francuskiej, doszukano się zapowiedzi nowej zawieruchy wojennej. Było niemal pewne, że Napoleon po zdobyciu realnej władzy w państwie wystąpi z żądaniami rewindykacyjnymi w stosunku do terenów, których aneksja w niedalekiej przeszłości stworzyła podstawy jego wojskowej chwały. Chodziło o Włochy. Groźba wznowienia wojny - jesienią 1799 r. skrytej w zaciszu gabinetów - zawisła nad Europą. ,6

M a n f r e d , op. cit., t. I. s. 302, cyt. za H. G u i 11 e m i n. Madame de Staël, Benjamin Constant et Napoleon, Paris 1959, s. 7.

P R Z Y G O T O W A N I A DO W O J N Y

Już w kilka tygodni po zamachu stanu Bonaparte podjął aktywne działania o charakterze dyplomatycznym zmierzające bądź do wysondowania zamiarów państw zgrupowanych w koalicji antyfrancuskiej, bądź do przygotowania gruntu do podjęcia bezpośrednich przygotowań wojennych. Pierwszym posunięciem stało się przesłanie do departamentów zachodnich proklamacji konsulów przestrzegających wandejskich powstańców przed nowym zrywem zbrojnym, na jaki bardzo liczyła Anglia. 29 grudnia z Paryża wyjechali posłańcy wiozący listy Napoleona do cesarza Franciszka II i do króla Anglii Jerzego III. Pierwszy z nich brzmiał następująco: „Za powrotem do Europy, po osiemnastu miesiącach nieobecności, znalazłem rozpaloną wojnę między Rzecząpospolitą Francuską a Waszą Cesarską Mością. Naród francuski powołuje-mnie do piastowania pierwszego urzędu. Obcy wszelkiemu uczuciu próżnej sławy, nasamprzód pragnę zapobiec przelewowi krwi, która ma popłynąć. Wszystko pozwala przewidzieć, że w następnej kampanii liczne i umiejętnie kierowane armie potroją liczbę ofiar, jakie wznowienie kroków nieprzyjacielskich już uczyniło. Znany charakter Waszej Cesarskiej Mości nie pozostawia mi żadnej wątpliwości o życzeniach jego serca. Jeżeli te tylko życzenia będą wysłuchane, przewiduję możność pogodzenia interesów obu narodów. W stosunkach, jakie miałem poprzednio z Waszą Cesarską

Mością, raczyłeś oświadczyć mi osobiście pewne względy. Proszę więc widzieć w kroku, jaki teraz czynię, chęć odpowiedzenia im i przekonywanie go coraz więcej o szczególnym szacunku, jaki mam dla Niego. Podpisano: Bonaparte, Pierwszy Konsul Rzeczypospolitej Francuskiej"1. List do króla Anglii utrzymany był w podobnym, spokojnym tonie i również zawierał ogólnie sformułowane propozycje pokojowe. Ofiarowując formalnie w obu listach rozejm, w praktyce nie liczył Napoleon na jego zawarcie. Był całkowicie przekonany, że przerwa w działaniach wojennych, które ustały wczesną jesienią 1799 r., jest tylko chwilowa. Analiza dotychczasowej polityki koalicji wskazywała jasno, że jeśli nawet jej pierwotny skład nie utrzyma się, to dwaj podstawowi wrogowie Francji - Anglia i Austria - nie zrezygnują z realizacji wytkniętych wcześniej celów, zarówno militarnych, jak i politycznych. Wobec świetnej pozycji wyjściowej tych państw, stworzonej przez ubiegłoroczne sukcesy na terenie Włoch, dalsza wojna była nieunikniona. W takiej sytuacji pozostawało Bonapartemu jedno: jak najlepiej wykorzystać czas dzielący go od jej wznowienia. O nieuchronności starcia z Anglią i Austrią przekonywały Napoleona również wewnętrzny stan kraju po zamachu z 18-19 brumaire'a oraz konsekwencje roli, jaką on w nim odegrał. Pierwszy konsul „wiedział" bowiem, że „dojście jego do pełnej władzy opartej na posiadanej w zupełności opinii publicznej, będzie tylko stopniowo postępować naprzód i trzeba będzie dopiero Marenga, by uzupełnić brumaire'a"2. Cel wojny rysował się Bonapartemu jasno; trafnie ujął to cytowany Vandal: „Spadkobierca tradycji rewolucyjnych, Bonaparte, chce nam zapewnić linię Renu, załatwić tym ważny problem, będący ciągle w zawieszeniu, rozwiązać kwestię granic naturalnych, łącząc z tym wszystkim wynikające z tego następstwa; zamierza on ponadto odzyskać Włochy, ten pierwszy teatr swej sławy, na którym początkowe jego zdobycze zdają się 1 A Thiers, Historia Konsulatu i Cesarstwa. Warszawa 1846-1850, t I,s.72 2 V a n d a 1, op. cits. 575.

zanikać i kryć w cieniu" 3 . Napoleon planował wykorzystanie zimy dla załatwienia problemu Wandei, by później, wiosną, mając wolną rękę na północy, skierować wszystkie wojska na wschód i południe - do Niemiec i Włoch. 4 stycznia 1800 r. nadeszła do Paryża odpowiedź z Anglii. Czuć było za nią nieustępliwą wolę Williama Pitta Młodszego - ministra wojny, zdecydowanego prowadzić wojnę za wszelką cenę. Była odmowna i utrzymana w niegrzecznym tonie. Listu nie zaadresowano do pierwszego konsula, lecz do Talleyranda, podpisał go minister spraw zagranicznych, lord Grenville. Chciano w ten sposób wymierzyć policzek Napoleonowi. W zakończeniu noty stwierdzono, iż Anglia nie zaprzestanie prowadzić wojny dla bezpieczeństwa swojego oraz swoich sprzymierzeńców. Uzasadniając swe nieprzejednanie Pitt wygłosił w parlamencie mowę oskarżającą Bonapartego. Powiedział wówczas: „Jakobinizm Robespierre'a, Barrasa, pięciu dyrektorów, triumwiratu w całości wcielił się w człowieka, który - wychowany i wypiastowany w łonie jakobinizmu, jest jednocześnie i synem, i obrońcą tych wszystkich okrucieństw" 4 . Napoleon oczekiwał w gruncie rzeczy odpowiedzi o takim charakterze. Był również przekonany, że w niedalekiej przyszłości odda mu ona sporą przysługę, gdyż to Anglia, a nie on ze swym dążeniem do unormowania wzajemnych stosunków, uchodzić będzie w oczach opinii światowej za burzyciela pokoju europejskiego. By wyeksponować jeszcze bardziej swą dobrą wolę, pierwszy konsul powtórnie przedstawił pierwotne propozycje - tym razem w nocie skierowanej do lorda Grenville'a. Odpowiedź była podobna - Anglia parła do wojny. Reakcja Austrii na francuskie propozycje pokojowe była o wiele bardziej wyważona dyplomatyczna. Cesarz odpowiedział za pośrednictwem Thuguta - ministra spraw zagranicznych, który za adresata »ybrał Talleyranda. Pismo nosiło datę 15 stycznia. Aus3

Tamże, s. 573.

* A. S o r e l , L'Europe et la Révolution Française, Paris 1887, t. VI, * 36.

triacki gabinet nie przyjął francuskich propozycji, ale także nie odrzucił ich w sposób kategoryczny. Grał na zwłokę, pamiętając o lekcji udzielonej armii cesarskiej przez Bonapartego w latach 1796-1797. Napoleonowi nie odpowiadała wymiana enigmatycznych w treści not. Postanowił zmusić Austrię do stanowczego opowiedzenia się za wojną lub pokojem. 28 lutego Talleyrand otrzymał polecenie oświadczenia Thugutowi, iż podstawą układów winny stać się postanowienia traktatu zawartego w Campoformio, który ze strony Francuzów stanowił wyraz wielkiego umiarkowania. Dodatkowo w oświadczeniu znaleźć się miało zapewnienie o wypłaceniu pewnych sum w ramach reparacji wojennych i gotowości do utworzenia systemu niezależnych państw jako buforu ochronnego zabezpieczającego Austrię przed ewentualnymi zakusami Republiki Francuskiej. Odpowiedź Thuguta, chociaż przystrojona w elegancką formę, stanowiła wzór przewrotności i wyrachowania. Wynikało z niej, że Austria nie godzi się na przyjęcie postanowień campoformijskich za podstawę obecnych rozstrzygnięć, proponuje natomiast wzięcie pod uwagę stanu posiadania każdej ze stron ustalonego po kampanii 1799 r. Wskazywało to jednoznacznie na chęć zagarnięcia przez Wiedeń całych niemal północnych Włoch. Ponadto Austria żądała dopuszczenia do rozmów pokojowych wszystkich wojujących stron, w tym również Anglii. Powyższe warunki były, oczywiście, nie do przyjęcia dla Francji i ich postawienie eliminowało jakiekolwiek nadzieje na polubowne zakończenie konfliktu. Ale właśnie o to chodziło cesarstwu. Po zorientowaniu się w zamiarach Anglii i Austrii Napo^ leon wykonał posunięcie, które w obliczu zbliżającego się starcia miało wagę równą wystawieniu dodatkowej, potężnej armii. Na drodze rozmów dyplomatycznych, w dużym stopniu prowadzonych osobiście, zneutralizował ewentualnego przeciwnika, jakim mogły się stać Prusy. Doświadczenia kampanii 1799 r., w której Prusacy - pomimo rysującej się szansy obalenia republiki we Francji - nie wzięli udziału, wskazywały na to, iż i tym razem nie

wmieszają się w trwający konflikt. Nie było to jednak równoznaczne z przyjęciem, że zrezygnują z osiągnięcia jakichkolwiek korzyści. Prusom odpowiadałoby najbardziej zbrojne pośrednictwo, jednak wobec trwających energicznych prac nad reorganizacją armii, odbudową skarbu i ogólnym wzmocnieniem państwa nie mogły postawić się w takiej roli. Postęp tych działań był tym większy, im bardziej wykrwawiali się i wzajemnie wyniszczali bezpośredni sąsiedzi Prus - Francja i Austria. Bonaparte umiejętnie skorzystał ze znajomości owych wytycznych pruskiej polityki. Nie godząc się wprawdzie na sugestie Fryderyka Wilhelma, dotyczące rezygnacji Francji z terenów położonych nad Renem, przyrzekł mu udział w przyszłych negocjacjach pokojowych i znaczący głos w ustanowieniu nowego porządku w Europie. Był to kąsek, na którym Berlinowi niezmiernie zależało. Francuskie obietnice dawały nadzieję na odegranie roli jednego z arbitrów dzielących mapę kontynentu i uzyskanie jakiegoś jego skrawka bez wcześniejszych inwestycji z własnej strony. Z wdzięczności Prusy stały się przekaźnikiem informacji płynących wprost z Petersburga. Dzięki temu Napoleon świetnie orientował się w niechęci Pawła I do koalicji i rosnącej sympatii cara do jego osoby. Na raporcie Grudnera - posła rosyjskiego w Berlinie - donoszącym 28 stycznia 1800 r. o francuskiej akcji dyplomatycznej na terenie Prus i szukaniu przez republikę dróg porozumienia z Rosją, Paweł I napisał: „Co się tyczy zbliżenia z Francją, nie życzyłbym sobie niczego innego, tylko tego, żeby widzieć ją zwracającą się do mnie, zwłaszcza jako przeciwwagę Austrii" 5 . Podobnie skrajną niechęć zaczął car odczuwać i do Anglii. Opisane symptomy zmiany kierunku polityki rosyjskiej, wskazujące na zamiar Pawła I wyciągnięcia ręki do pojednania z Francją, po Marengo zamieniły się w jawną współpracę, otwierającą perspektywę zawiązania ścisłego sojuszu wymierzonego w wyspiarskie mocarstwo. Ze strony nieprzejednanego do niedawna wroga Republice Francuskiej przestało zagrażać niebezpieczeństwo. 5

M a n f r e d , op. cif., t. I, s. 353.

Pierwszy konsul nie musiał czekać zbyt długo na pierwsze efekty swojej taktyki - wyciągania ręki do pojednania z Europą. Gabinet angielski z głównym rzecznikiem wojny - Williamem Pittem Młodszym - opozycja parlamentarna poddała ostrej krytyce. Na jej czele stali Fox i Sheridan, którzy w ognistych mowach wykazywali bezsensowność dalszego angażowania się w konflikt zbrojny, w sytuacji gdy jego pokojowe rozwiązanie mogło przynieść Anglii korzyści nie obarczone ryzykiem militarnego rozstrzygnięcia. Jednakże opozycja - chociaż znalazła zrozumienie i przychylność dużej części społeczeństwa, nie przeszkodziła ostatecznie Pittowi w uzyskaniu środków finansowych na zbliżającą się kampanię. Osiągnęły one zawrotną sumę ponad 1100 min franków, co stanowiło nieomal podwójny roczny budżet Francji. Większość pieniędzy miała zostać przekazana w formie subwencji Austrii i państwom południowych Niemiec na pokrycie kosztów wojny z Napoleonem. Zważywszy, że Anglia już od kilku lat wypłacała Austrii corocznie po około 180 min franków na zaspokojenie aktualnych potrzeb wojskowych, materialne zabezpieczenie kampanii 1800 r. było po stronie koalicji całkowite 6 . Austria, energicznie popychana do wojny przez konsekwentnego w swym uporze i pewnego siebie Thuguta - nie traciła czasu. Przygotowania wojenne nabierały coraz większego tempa. Świadectwem znaczenia, jakie osiągnęli na dworze zwolennicy rozstrzygnięcia militarnego, były zmiany dokonane na stanowisku wodza naczelnego. Odszedł obdarzony talentami wojskowymi i politycznymi arcyksiążę Karol. Zbyt głośno wskazywał na niebezpieczeństwo wynikające z kontynuowania wojny. Nie pomogły mu także pochlebne opinie o Napoleonie i wyliczanie trudności, jakie niewątpliwie wyniknęłyby w trakcie walki z młodym konsulem. Odpowiedzią na defetyzm wodza, a może raczej realną ocenę sytuacji - której wielu nie chciało dostrzec - było odebranie mu dowództwa. Rekompensatę stanowiło uhonorowanie arcyksięcia tytułem gubernatora 6

Th i er s, Historia Konsulatu, t. I, s. 142.

Czech. Na jego miejsce powołano 18 marca barona Pawła Kraya, który miał opinię dowódcy wielce zasłużonego w obu kampaniach włoskich lat 1796-1797 i 1799. Opromieniony był ubiegłorocznym zwycięstwem nad gen. Schererem. Swoją kwaterę główną Kray umieścił w miejscowości Donguschingen, szefem sztabu mianował gen. Szmidta. Na tle innych dowódców austriackich Kray wyróżniał się bez wątpienia doświadczeniem, zdolnościami i odwagą osobistą. Jak miała wykazać niedaleka przyszłość, wybór nie był chybiony. Austria potrzebowała dobrych wodzów, by wyrównać stratę najlepszego, jakim w 1799 r. dysponowała koalicja - Suworowa. Po wycofaniu się jego armii zimą tego roku przez Szwajcarię do dziedzicznych krajów Franciszka II, istniały jeszcze nadzieje na wykorzystanie sił rosyjskich w nadchodzącej kampanii. Były one ważnym atutem w planach cesarstwa. Jednak 16 marca nadszedł z Petersburga kategoryczny rozkaz, by Suworow zaniechał wszelkich akcji wojskowych wymierzonych przeciwko Francji. Zabiegi dyplomacji austriackiej i angielskiej, zmierzające do zmiany decyzji cara, nie przyniosły żadnych rezultatów. Paweł I wyraźnie dystansował się do polityki pozostałych członków II koalicji. Głównym powodem była świadomość, że przed kilku miesiącami armia rosyjska służyła jedynie za narzędzie w rękach wiarołomnych sojuszników. „Wahania, jakie wykazywał Paweł I między styczniem i marcem 1800 roku w określeniu swej polityki wobec Francji, sprzeczności w jego linii postępowania i w rozporządzeniach z tego okresu, otrzymują uzupełniające wyjaśnienie. Otworzyły się przed nim dwie możliwości, drogi rozwiązania problemu francuskiego: pogodzenie się z aktualnym rządem francuskim, z pierwszym konsulem Bonapartem, co oznaczało zmowę przeciwko Anglii i Austrii, albo też powrót do polityki tradycyjnej, pryncypialnej z punktu widzenia domów panujących - Romanowów, Habsburgów i Hohenzollernów, tj. do polityki przywrócenia na tron francuskiej »prawowitej« dynastii Burbonów... Paweł I nie mógł znaleźć ostatecznego rozwiązania: ścierały się w nim wówczas przeciwstawne po-

glądy i uczucia. Wahań tych nie wywoływało niezrównoważenie cara ani jego chimeryczność, ani skłonność do nieoczekiwanych decyzji, jak to zwykle wyjaśniali niektórzy piszący na ten temat autorzy 7 . Mimo że Paweł odznaczał się tymi cechami, nie można nie dostrzegać w jego polityce głębszych i bardziej realistycznych podstaw. Na korzyść drugiego wariantu - kursu na restaurację Burbonów, działały interesy dynastyczne, tradycyjne zasady ustroju feudalnego, absolutystycznego, wiara Pawła I w niewzruszoność »świętych« praw legitymizmu. Jednakże te argumenty, pozornie nie dające się odeprzeć w swoim abstrakcyjnym znaczeniu, kłóciły się z praktyką - obalało je doświadczenie, szczególnie zaś doświadczenie wyniesione z dopiero co przerwanej wojny. Interesowność, wiarołomstwo i nawet zdrada ze strony współbraci w uświęconej zasadzie legitymizmu, sojuszników w drugiej koalicji, Anglii i Austrii były w oczach Pawła I tak wielkie, a obraza i gniew tak palące, że uniemożliwiały realną kontynuację poprzedniej polityki. Polityka ta była zła przede wszystkim dlatego, że nie sprawdziła się w praktyce. Należało więc szukać innych dróg..." 8 Po opuszczeniu przez Rosjan szeregów koalicji stanęło przed Austrią trudne zadanie zapełnienia powstałej tak nieoczekiwanie luki. W gruncie rzeczy było to przedsięwzięcie prawie że niewykonalne, gdyż niezwykle bitne, zdyscyplinowane pułki Suworowa pokazały, iż niewiele mają sobie równych. Jednak subsydia płynące z Anglii pozwoliły na znaczne powiększenie armii. Nie próżnowali również sami Anglicy. Przez swoich posłów na dworach władców poszczególnych państw niemieckich zaczęli prowadzić negocjacje na temat zaciągów do armii cesarskiej. Poseł przy elektorze bawarskim - Wickham, podsycając rozmowy brzęczącymi argumentami, zobowiązał go do wystawienia 7 A m b a s a d o r angielski w Petersburgu - Whitworth, w liście do lorda Grenvillea napisał wprost o Pawle I: „Cesarz nie jest przy zdrowych zmysłach i to w ścisłym znaczeniu tego słowa", M a n f r e d , op. cit., t. I, s. 354. 8

Tamże, s. 363-364.

- oprócz sił dostarczanych w wykonaniu powinności członka Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego - 12-tysięcznego, dodatkowego korpusu. Umowa spisana została 16 marca. Podobny w treści traktat zawarto z księciem wirtemberskim 20 kwietnia. Przewidywał on wystawienie dodatkowo 6000 żołnierzy. W dziesięć dni później Wickham uwieńczył powodzeniem swoją następną misję dyplomatyczną. Tym razem uzyskał zobowiązanie elektora mogunckiego do zwerbowania 4000-6000 ludzi ponad pierwotnie ustalony limit. We wszystkich trzech wypadkach Anglia miała pokryć całkowite koszty zaciągu, umundurowania, odpowiedniego uzbrojenia wojsk oraz ich utrzymania do czasu zakończenia spodziewanej kampanii. By podnieść znaczenie zawartych umów i dodać splendoru niemieckim książętom, Anglia zadeklarowała ustami swego posła, iż bez ich aprobaty nie wejdzie na drogę rozmów pokojowych z Francją. Akcja Wickhama dostarczyła co prawda dodatkowych kilkunastu tysięcy żołnierzy, ale o bardzo różnym wyszkoleniu i wartości bojowej. Jeśli Bawarczycy byli niezłymi żołnierzami, to już Wirtemberczycy znacznie ustępowali im w wojskowym fachu, Moguntczycy zaś stanowili właściwie niekarną, skorą do rozprzężenia milicję obywatelską. Oprócz kontyngentów z księstw niemieckich Austria liczyła na posiłkowy korpus angielski oraz oddziały francuskich emigrantów zebrane w Mahoń i dochodzące do 20 000 ludzi. W planie ogólnym przeznaczono im rejon działania w okolicach Tulonu, ale dopiero po udanym sforsowaniu przez armię cesarską rzeki Var. Siły, o których mowa, miały być przetransportowane z miejsca koncentracji do celu przez flotę angielską operującą na Morzu Śródziemnym, głównie zaś w Zatoce Genueńskiej. Pierwotne nadzieje na wzniecenie powstań w Belgii, Bretanii i Wandei przy wykorzystaniu korpusu rosyjskiego i ruchu rojalistowskiego upadły wobec w7cofania się Suworowa z frontu oraz powodzenia układów pierwszego konsula z przywódcami szuanów. Austriacy w miesiącach zimowych przeprowadzili na

terenach kilku prowincji wzmożoną brankę do armii. Szczególnie ważną rolę w planach mobilizacyjnych odegrały dawne ziemie Polski, zagrabione w niedawnych rozbiorach. Przeludniona Galicja stanowiła niewyczerpany rezerwuar rekrutów. W relacji Stanisława Nowakowskiego - emisariusza, który zapewniał łączność pomiędzy krajem a gen. Dąbrowskim, można wyczytać, że brankę zakończono w Galicji w końcu grudnia 1799 r. Była ona niepodobna do poprzednich ze względu na swe nasilenie i bezkompromisowość austriackich władz wojskowych. Zabierano do wojska nawet zasiedziałych właścicieli gospodarstw. 18 stycznia Tadeusz Kościuszko, opierając się m. in. na informacjach Nowakowskiego, zapewniał w liście pierwszego konsula, iż wzięci siłą do armii cesarskiej Polacy stanowią około 30% jej stanu osobowego 9 . Wielu z nich w trakcie kampanii 1800 r. poddało się do niewoli, by następnie zasilić Legiony Polskie. . Austriacy na początku maja, doliczając siły sprzymierzeńców, dysponowali 300-tysięczną armią. Z tego 150 000 tworzyło Armię Szwabską (Niemiec), która miała 26 000 świetnej kawalerii oraz dochodzącą do 300 armat artylerię. Jej siłę ofensywną osłabiał trochę fakt, iż około 30 000 żołnierzy zamkniętych było w twierdzach rozrzuconych wzdłuż R e n u 1 0 . Druga armia cesarska - tzw. Włoska, w sile 120 000 żołnierzy pod dowództwem barona Melasa, była rozlokowana na terenie Lombardii w północnych Włoszech. Wojska te podzielone były na dwa wielkie zgrupowania. Gen. Kaim z 50 000 ludzi pozostawał w Piemoncie, w celu trzymania straży tylnej i zabezpieczenia dróg wiodących do Włoch z terenu Szwajcarii. Oddziały oddane mu do dyspozycji składały się z licznej jazdy i korpusu piechoty wzmocnionego ciężką artylerią. Głów9

J. P a c h o ń s k i , Legiony Polskie 1794—1807, prawda i legenda, t. III, s. 131, W a r s z a w a 1971 r. 10 Dane wg T h i e r s a. Historia Konsulatu. t. I, s. 124, P a c h o ń s k i podaje liczbę 130 000 żołnierzy, w tym 10 000 w garnizonach, oblicza artylerię na 500 armat (op. cit., t, III, s. 196).

nodowodzący z 70 000 żołnierzy, większość piechota, zajmował pozycje w pobliżu wąwozów apenińskich. Mając w pamięci walki pomiędzy siłami I koalicji a wojskami Republiki Francuskiej, która skierowała na różne fronty milionową niemal armię, można by dojść do wniosku, że siły Austrii zmobilizowane do kampanii 1800 r. nie imponowały liczebnością. Nie mogły również gwarantować sukcesu. Przekonanie takie opierałoby się jednak na całkowicie fałszywych podstawach. Paroletnie bowiem rządy Dyrektoriatu sprowadziły Francję na krawędź przepaści w wielu dziedzinach, militarnej również. Dlatego 300-tysięczna armia austriacka, przy zdecydowanym, mądrym dowodzeniu, mogła okazać się wystarczająca do zadania swemu przeciwnikowi decydującego ciosu. Nie bez znaczenia była okoliczność, że wojska cesarskie już w chwili koncentracji znalazły się praktycznie na rubieżach wyjściowych do przewidywanych działań. Z operacyjnego punktu widzenia oznaczało to wyeliminowanie konieczności odbywania długich, męczących przemarszów, które w warunkach prymitywnej komunikacji prowadziły często do dezorganizacji armii. Siły wchodzące w skład Armii Niemiec zajmowały Szwabię, położoną w klinie utworzonym przez Ren. Po lewej stronie miały Szwajcarię, po prawej zaś Alzację. Zadanie prawego skrzydła armii polegało na przeciwdziałaniu próbom przeprawy wojsk francuskich przez Ren i wdarcia się ich na teren Niemiec. Było ono rozlokowane pomiędzy Moguncją a Rastatt. Dowodził nim gen. Sztarray, którego wspierał pospolitym ruszeniem mogunckich chłopów baron Albini. Drogę ze Strasburga pod Kizig zasłaniał gen. Kienmayer. Brygada gen. mjr. Giulaya blokowała Stary Brisach. Lewe skrzydło armii Kraya rozciągało się od Reinthal do Jeziora Bodeńskiego. Składało się z 30 000 Austriaków i milicji tyrolskiej pod dowództwem księcia Reuss. Główne siły, złożone z 40 000 żołnierzy, wraz z marsz. Krayem stały obozem za wąwozami Czarnego Lasu (Schwarzwald) w okolicach Donau-Eschingen i Vilingen, gdzie krzyżują się drogi łączące Ren z Dunajem.

Straż przednią tworzyły oddziały arcyksięcia Ferdynanda prowadzące obserwację drogi z Bazylei. Straż tylna, dowodzona przez Józefa księcia Lotaryngii, zajmowała Stockach i rozrzuciła posterunki wzdłuż dróg do Ulmu i Monachium. W rachubach austriackiej kwatery głównej zadaniem Armii Niemiec była przede wszystkim obrona na linii Renu, zapobieżenie francuskiej przeprawie i osłona głębi kraju. Rozpoczęcie działań o charakterze ofensywnym zarezerwowano dla wojsk barona Melasa. Po zablokowaniu Genui, ewentualnym jej zdobyciu, miała ona przebyć Apeniny, przekroczyć rzekę Var między Alpami a Morzem Liguryjskim i stanąć pod Tulonem. Miasto to zostało wyznaczone jako miejsce spotkania z angielskim korpusem ekspedycyjnym i oddziałami emigrantów oraz rojalistów z południa Francji pod dowództwem gen. Willota. Opisana koncepcja trafiała najbardziej do przekonania Anglikom, w Tulonie bowiem znajdowała się największa francuska stocznia. W kontekście odwiecznej walki obu państw o panowanie na morzach i oceanach była to okoliczność o niezwykłej wadze. Austriacy przypuszczali, iż w razie ich energicznego wtargnięcia do Prowansji pierwszy konsul opuści Armię Renu, aby zorganizować obronę południowych departamentów Francji. Wówczas przed marsz. Krayem otworzyłaby się sposobność przejścia do działań zaczepnych. W wypadku udanej realizacji tych planów, pozostająca dotychczas we francuskim władaniu Szwajcaria, po wzięciu jej w kleszcze dwóch zwycięskich armii austriackich, skazana byłaby na upadek. Niepotrzebne stałyby się akiekolwiek odrębne działania - bez wątpienia wymagające wielu ofiar i czasu - przeciwko temu „alpejskiemu bastionowi". Doświadczenia roku 1799 i pamięć krwawej Łiżm sprawionej Korsakowowi przez Massenę odstręczały od ich podejmowania. Na pierwszy rzut oka austriackie plany przeprowadzenia kampanii 1800 r. wydają się być jasne, logiczne i możliwe do realizacji. Głębsza analiza prowadzi jednak do odmiennych wniosków. Większość koncepcji już w założeniu dotknięta była błędem i opierała się na fałszywych przesłań-

kach. Prawdziwego znaczenia Szwajcarii - „zdobytej" za pomocą teoretycznych, papierowych wyliczeń - tak naprawdę nie pojmował żaden z austriackich sztabowców. Było ono zdecydowanie większe, niż przewidywali. Znawcy sztuki wojennej, historycy wojskowości, rozpatrując sytuację wynikłą wiosną 1800 r., wielokrotnie w swych opwcowaniach krytykowali sztab cesarski za oczywiste niedocenienie faktu posiadania przez Francję tego alpejskiego państwa. Szwajcaria dawała Napoleonowi wybór: uderzyć przez nią w bok sił marsz. Kraya bądź na tyły armii barona Melasa. Oba rozwiązania otwierały przed pierwszym konsulem szerokie perspektywy. Dopóki Szwajcaria znajdowała się we władaniu Francuzów, żaden plan ich przeciwników nie mógł przynieść powodzenia. Strategiczne znaczenie kraju Helwetów wynikało z faktu rozdzielenia sił austriackich w Niemczech i we Włoszech i tym samym przerwania pomiędzy nimi najkrótszej linii komunikacyjnej. Konsekwencję rozdzielenia armii cesarskich stanowiła - po stronie francuskiej - możliwość zadania ciosu dowolnie wybranemu zgrupowaniu wroga. Odpadała przy tym ewentualność szybkiego przyjścia z pomocą zaatakowanym wojskom; dokonanie potężnego obejścia alpejskiej reduty zabrałoby idącym z odsieczą oddziałom Kraya lub Melasa tyle drogocennego czasu, że interwencja musiałaby okazać się spóźniona. Austriacy nie dostrzegli jednak, a właściwie należałoby powiedzieć - nie zamierzali dostrzec - kolosalnego znaczenia strategicznego Szwajcarii. Wbrew kanonom sztuki wojennej, wbrew oczywistym wnioskom nasuwającym się po spojrzeniu na mapę, w sposób tragiczny dla siebie - umniejszali je. Powody, dla których tak czynili, z pozoru istotnie ich do tego upoważniały. Po pierwsze - wydawało im się absolutnie nierealne, by tzw. Armia Reńska Republiki Francuskiej była zdolna podjąć jakąkolwiek próbę sforsowania Renu mając za przeciwnika 150 000 żołnierzy marsz. Kraya. Po drugie - odrzucali możliwość wydzielenia przez tę armię niewielkich nawet sił do przebycia dróg alpejskich w porze śniegów i wykonania dywersji we Wło-

szech. Po trzecie - i to było najważniejsze w kalkulacjach sztabu austriackiego - orientował się on świetnie, że zimą 1800 r. Francja poza armiami gen. Moreau i Liguryjską nie miała innych znaczących sił. Oddając się takiemu rozumowaniu, opartemu - wydawało się - na logicznych podstawach, Austria nabrała zgubnego dla siebie przekonania, że Republika Francuska jest bezsilna i może obrać jedynie pasywną taktykę. O jej możliwościach ofensywnych nikt w Wiedniu nie myślał poważnie. Zewnętrzne oznaki zdawały się potwierdzać rachuby cesarskich dowódców i dworu Franciszka II. W pierwszych miesiącach 1800 r. Francja miała rzeczywiście tylko dwie armie: Niemiecką (Reńską) - powstałą przez połączenie jednostek Armii Nadreńskiej i Helweckiej, oraz Liguryjską. Prócz tego na terenach Holandii, Wandei i środkowej Francji znajdowały się oddziały znacznie rozproszone i o niskich stanach osobowych, które można by nazwać korpusem bezpieczeństwa wewnętrznego. Były to bowiem siły skierowane do walki z kontrrewolucyjnymi wystąpieniami szuanów, rojalistów oraz przeznaczone do pilnowania wybrzeża przed ewentualnym lądowaniem desantów angielskich. Rozrzucenie tych jednostek na olbrzymim obszarze praktycznie wykluczało ich szybkie skoncentrowanie. Republika miała więc zaledwie około 250 000 ludzi pod bronią. Straty poniesione w kampanii 1799 r., plaga dezercji i chorób spowodowały wielkie ubytki w szeregach. Armia gen. Moreau na początku kwietnia liczyła około 130 000 żołnierzy, z których około 30 000 zajmowało twierdze: Strasburg, Landau, Moguncję, oraz szańce przedmostowe w Bazylei, Brisach, Kehl i Cassel n . Z tych 30 000, 6000-7000 pod dowództwem gen. Adriena Monceya pilnowało dolin Świętego Gotharda i Simplon, zamykając je przed Austriakami. Siłę gotową do natychmiastowego użycia w polu tworzyło 82 000 piechoty, 13 000 11

Dane wg T h i e r s a Historia Konsulatu, t. I, s. 128; E. B o u r d e a u w Campagnes modernes, Paris 1912, t. I, s. 517, podaje następujące dane: armia Moreau ogółem - 119 000 żołnierzy (97 000 piechoty. 15 000 jazdy, 7000 artylerzystów i pontonierów, 116 armat).

jazdy oraz 5000 artylerzystów, obsługujących 116 dział. Zachwiany stosunek liczby kawalerii do piechoty równoważyło wysokie wyszkolenie bojowe tej ostatniej. Armia dzieliła się na cztery korpusy. Pierwszym z nich. stanowiącym prawe skrzydło, dowodził gen. Claude Lecourbe. Pod rozkazami miał 25 000 ludzi rozlokowanych w okolicach Szafuzy. Drugi korpus, tzw. rezerwowy, pod osobistym dowództwem gen. Moreau liczył 30 000 żołnierzy i rozlokowany był w pobliżu Bazylei. Korpus trzeci, zajmujący środek ugrupowania wojsk francuskich, stacjonował w okolicach Brisach. Na jego czele stał gen. Gouvion Saint-Cyr, który miał do dyspozycji 25 000 żołnierzy. Lewe skrzydło tworzyły liczące 20 000 ludzi jednostki przydzielone gen. Gillesowi Josephowi Saint-Suzanne. Ich kwatery znajdowały się pomiędzy Moguncją a Strasburgiem. Moreau, który objął dowództwo nad armią 2 stycznia, uznał jej skład za dobry, natomiast stan za wręcz opłakany. W oczy rzucały się braki w uzbrojeniu i umundurowaniu. „Żołnierzom brakowało 100 000 par butów, 50 000 kapot, a zaległości w wypłacie żołdu sięgały ponad 15 min frank ó w " 1 2 . Fatalne zaopatrzenie wpływało zasadniczo na obniżenie morale wojska, zdarzały się częste wypadki dezercji. 26 stycznia Moreau otrzymał anonimowy list od grupy niższych oficerów z informacją dla pierwszego konsula, że „żądają pieniędzy i pokoju, natomiast dość mają zachęt do patriotyzmu i cierpliwości" 1 3 . Bonaparte wysłał nad Ren „swoje uszy i oczy", najbardziej zaufanego z adiutantów - Gerauda Duroca. Potwierdziła się ocena Moreau. Duroc donosił o nie zapłaconym żołdzie, fatalnym uzbrojeniu, zniszczonych karabinach, nielicznej artylerii, o konieczności szybkiego uzupełnienia taboru. Bez natychmiastowych dotacji w wysokości kilku milionów franków nie widział on perspektywy poprawy sytuacji. Napoleon zareagował wysłaniem na ręce gen. Moreau subwencji w wysokości 6 min franków jeszcze w lutym oraz następnych 7 min w mar,2 13

P a c h o ń s k i , op. cif., t. III, s. 157. Tamie.

c u 1 4 . Dzięki tak znacznemu wsparciu finansowemu, a także wysyłanym sukcesywnie posiłkom w ludziach i sprzęcie, stan Armii Reńskiej zaczął się zdecydowanie poprawiać. Sytuacja Armii Liguryjskiej (Włoskiej) była daleko bardziej skomplikowana. 15 stycznia zmarł jej dotychczasowy dowódca - gen. Jan Championnet. Jego miejsce zajął gen. Andrzej Massćna, wsławiony głównie zwycięstwem nad Rosjanami w Szwajcarii w 1799 r. 2 lutego Massćna przybył do zagrożonej Genui. Podległe mu jednostki były w opłakanym stanie. Z ogólnej liczby 46 858 żołnierzy około 9000 przebywało w szpitalach. Niemal całą kawalerię późną jesienią wycofano do Francji w celu reorganizacji, jej resztki pozostawione we Włoszech nie przekraczały 3000 ludzi. Prawym skrzydłem osłaniającym Genuę dowodził gen. Jan Marbot, lewym, osłaniającym Mont Cenis - gen. Grenier. Za centrum odpowiedzialny był gen. por. Mikołaj Soult. Pierwszy konsul, wysyłając Massćnę do Włoch, zaopatrzył go w środki finansowe pozwalające na zaspokojenie najbardziej palących potrzeb armii. Generał przywiózł ze sobą milion franków w złocie i pół miliona franków w asygnatach. Pieniądze te przeznaczono na zapłacenie całomiesięcznego żołdu, co zdecydowanie poprawiło nastroje panujące wśród żołnierzy. Jednocześnie od końca stycznia zaczęły nadchodzić transporty ze sprzętem wojskowym z Francji. Odebrano m. in. 5000 mundurów, kilka tysięcy par butów, kilkaset karabinów. Dostawy prowadzone drogą morską zagrożone były w wielkim stopniu przez flotę brytyjską, blokującą wybrzeże liguryjskie, i dlatego ich regularność szwankowała. 14 lutego Massćna przeprowadził reorganizację armii w ramach dziesięciu dywizji piechoty i trzech dywizji kawalerii. Szefem sztabu mianował gen. dyw. Mikołaja Oudinota. Dowodzenie prawym skrzydłem objął gen. Nicolas Soult. Jego siły składały się z dywizji François Miollisa 14

Tamże. s. 158.

(4200 ludzi, kwatera główna w Torriglia), H. Gazana (4920 ludzi, kwatera główna w Voltaggio), gen. Jeanna Marbota, a po jego śmierci Gasparda Gardanne'a (4200 ludzi, kwatera główna w Saronie) oraz rezerwy (2200 ludzi rozlokowanych w Sestri). Korpus Soulta miał mocne punkty oparcia w fortach Genui (około 1100 ludzi załogi), Saronie (700 ludzi załogi) i Gavi (500 ludzi załogi). Na czele zgrupowania centralnego stanął gen. por. Ludwik Suchet, były szef sztabu. Jego korpus miał za zadanie obronę południowo-wschodnich granic Francji. Składał się on z trzech dywizji generałów: Antoine'a Richepance^, Pawła Gerniera oraz Clausela, i liczył łącznie 12 726 żołnierzy. Jednak tylko dywizja Clausela była dobrze zorganizowana i uzbrojona. Lewemu skrzydłu dowodzonemu przez gen. dyw. Marię Turreau de Garambouville, dysponującemu 5940 ludźmi, powierzono osłonę Mont Cenis. W jego skład wchodziły dywizje: 8 - gen. Lebaulte'a i 9 - gen. yalette^. Organizacja trzech dywizji kawalerii prowadzona była na zapleczu. Towarzyszyły jej kłopoty ze zdobyciem pełnowartościowych koni. Z powyższego rozkładu sił wyraźnie widać, że centrum i lewe skrzydło strzegło granic Francji, natomiast prawe broniło linii Alp Nadmorskich i Ligurii. Najgorsze, co mogło przytrafić się armii Masseny, to przecięcie przez Austriaków połączeń komunikacyjnych pomiędzy tymi dwoma zgrupowaniami. Na początku kwietnia, w przeddzień wznowienia walk, Massena oceniał siły podległych mu wojsk na 35 912 żołnierzy zdolnych do boju. Domagał się posiłków w sile 20 000 ludzi 1 5 . W ostatnich dniach zimy zaczęto we Francji organizować dodatkową armię. W kampanii 1800 r. przypaść jej miała szczególna rola - zwycięzcy spod Marengo. Chodzi o Armię Odwodową, zwaną również Rezerwową. Utworzenie jej zapowiadał akt prawny uchwalony w postaci dekretu konsulów. Przewidywał on powstanie całkowicie 15

P a c h o ń s k i, op. cit., t. IV, s. 46.

nowej armii, autonomicznej w stosunku do wojsk znajdujących się na północy kraju, w Niemczech i we Włoszech. Na miejsce formowania poszczególnych oddziałów Armii Rezerwowej przewidziano miasto Dijon oraz jego najbliższe okolice - miejscowości: Chaumont, Semur, Maçon. W dekrecie unormowano także kwestię przyszłego dowództwa zapowiadając, iż stanowisko głównodowodzącego obejmie pierwszy konsul. Podkreślono w ten sposób niedwuznacznie znaczenie nowo powstającej armii oraz rolę, jaką przeznaczał jej w swych planach Bonaparte. Jednostki przewidziane do stworzenia Armii Odwodowej miały pochodzić z trzech głównych źródeł. Pierwsze z nich stanowiły dość liczne oddziały stacjonujące w Paryżu i jego okolicach, których zadaniem jeszcze do niedawna była ochrona chwiejnej władzy Dyrektoriatu i utrzymywanie porządku w stolicy. Przewidywano, że większe i z całą pewnością lepiej wyszkolone siły da się wycisnąć z tzw. Armii Zachodniej, walczącej dotychczas z powstańcami w Wandei i Bretanii. Trzecim ważnym źródłem miały być zakłady 16 Armii Egipskiej rozlokowane na południu Francji, zapełnione przez tysiące rekrutów. Po okresie szkolenia nie mogli oni być przetransportowani do Egiptu wobec opanowania przez flotę angielską Morza Śródziemnego. Zebrane w ten sposób z terenu całej republiki oddziały miały być traktowane jako element kadrowy. Po nasyceniu nowozaciężnymi planowano utworzenie z nich dziesięciu dywizji. 10 maja Bonaparte utworzył w ramach Armii Odwodowej cztery związki organizacyjne, które w przyszłości przemieniły się w korpusy , 7 . N a czele pierwszego z nich stanął gen. Jeans Lannes. Podporządkowano mu dywizję gen. 16 Z francuskiego dépôt - zakład, w tym samym znaczeniu termin używany również w Niemczech: oznacza miejsce przeszkolenia żołnierzy przeznaczonych do uzupełnienia formacji na froncie. 17 Franc, corps d'armée; dopiero w 1803 r. wyodrębniono w armii francuskiej jednostki wyższego rzędu - korpusy, które były autonomicznymi oddziałami z rozwiniętymi sztabami, ustalonym składem bojowym oraz rozbudowanymi służbami: inżynieryjską, medyczną itd. Wówczas dowódcy „korpusów" z 1800 r. otrzymali stopnic lieutenants générais.

Watrina, brygadę gen. Mainoni oraz brygadę kawalerii gen. Rivauda. Dowództwo drugiego związku objął gen. Philppe Duhesme. Miał do dyspozycji dywizje generałów Loisona i Boudeta. Dowództwo trzeciego związku powierzono gen. Claud Victorowi. Podlegały mu dywizje generałów Chambarlhaca i Chabrana oraz legia włoska gen. Lecchi. Dowódcą trzech brygad kawalerii ustanowiony został gen. Joachim Murat. Poza opisanym podziałem pozostały gwardia konsularna i będąca w stadium organizacji dywizja gen. Monniera. W całości siły te liczyły 42 000 żołnierzy oraz 42 armaty. Stworzone przez Napoelona związki organizacyjne miały charakter tymczasowy, płynny i, jak zobaczymy, 11 czerwca, na trzy doby przed bitwą pod Marengo, ich skład ulegnie dość istotnym zmianom. Dowódcą Armii Odwodowej pierwszy konsul mianował gen. Aleksandra Berthiera, dotychczasowego ministra wojny. Oczywiście, było to dowództwo o charakterze czysto nominalnym; pełna władza nad armią znajdowała się w rękach Napoleona. Główną bazą zaopatrzeniową dla nowo utworzonej armii wyznaczył Bonaparte Genewę. W błyskawicznym tempie w największym mieście Szwajcarii zaczęto gromadzić najróżniejsze materiały wojenne: broń, środki przewozowe, niezbędne do przeprawy przez Alpy, i żywność. Napoleon obliczył, iż konieczne jest zmagazynowanie żywności na minimum 40 dni dla całej armii. Wskazuje to na zapobiegliwość i dalekowzroczność wodza francuskiego, który liczył się z koniecznością żywienia wojsk jeszcze przez jakiś czas po przekroczeniu przez nie Alp i asekurował się na wypadek ewentualnego niepowodzenia. Transporty materiałów wojennych .wysyłane były do Genewy w największej tajemnicy. Francuzi podjęli działania mające na celu odwrócenie uwagi Austriaków od Genewy. Podczas gdy na przykład 1 800 000 racji sucharów płynęło skrycie Rodanem w kierunku tego miasta, w tym samym czasie 200 000 racji otwarcie wyprawiono do Tulonu, by stworzyć wrażenie, iż są to jedyne dostawy

żywności kierowane do armii r\a terenach południowo-wschodniej Francji 1 8 . W tym miejscu paść musi nasuwające się w sposób oczywisty pytanie: skoro zadano sobie tyle trudu, by utrzymać w tajemnicy fakt uczynienia z Genewy podstawy wyjściowej do przyszłych działań Armii Odwodowej, to czemu w oficjalnych komunikatach donoszono o jej powstaniu i wskazywano na miejsce koncentracji?! Odpowiedź jest o tyle prosta, co zaskakująca. Bonaparte użył blufTu, nie pierwszego i nie ostatniego w swojej karierze, ale za to jednego z największych i najbardziej skutecznych. Zakładając słusznie, iż powstania Armii Rezerwowej - bądź co bądź składającej się z kilkudziesięciu tysięcy ludzi - nie da się utrzymać w tajemnicy przed szpiegami Austrii i Anglii, postanowił zwabić ich w wybrane przez siebie miejsce. Stąd wskazanie Dijon i okolic jako miejsca tworzenia armii. Kilka tysięcy wysłużonych żołnierzy, garść członków gwardii terytorialnej i grupa rekonwalescentów, w sumie około 10 000 ludzi, stworzyło panoramę owego obozu w Dijon. Oddano im do dyspozycji trochę zapasów wojennych i kilkuset oficerów z prawdziwego zdarzenia, których zadanie polegało na stworzeniu pozorów rzeczywistego, forsownego szkolenia. Gazety i komunikaty wychodzące z ministerstwa wojny donosiły o postępach w organizacji nowej armii. Nic dziwnego, że obóz stał się natychmiast przedmiotem szczególnej uwagi i obserwacji, głównie austriackich szpiegów. Wkrótce do Londynu i Wiednia popłynęły wyszydzające Francuzów meldunki. Wynikało z nich jasno, że Armia Odwodowa istnieje jedynie na papierze i stanowi chwyt psychologiczny. Jego celem miało być przekonanie barona Michaela Melasa, iż w przypadku desantu na południu Francji znajdzie naprzeciwko siebie 60-tysięczną armię nieprzyjacielską. W Londynie pojawiły się karykatury na temat nie istniejącej Armii Odwodowej - przedstawiano na nich dziecko podające rękę inwalidzie 18

T h i e r s. Historia Konsulatu, t. i. s. 135.

o drewnianej nodze 1 9 . Wymowa była jednoznaczna, kpina i szyderstwo walczyły o lepsze. Takiej oceny właśnie oczekiwał Napoleon, który od tego momentu już bardzo skrupulatnie utrzymywał w tajemnicy wszelkie szczegóły dotyczące nowo utworzonej armii. Działania podjęte przez pierwszego konsula w celu wzmocnienia armii i jej optymalnego przygotowania do nadchodzącej kampanii były niezwykle dynamiczne. Francja, jeszcze do niedawna - za rządów Dyrektoriatu - przypominająca bezwolnego, kroczącego ku przepaści kolosa, jak za dotknięciem różdżki czarodziejskiej, przemieniała się w wielki obóz wojskowy. Nagle znalazły się pieniądze, jak spod ziemi wyrastać zaczęli nowi żołnierze, administracja, ujęta w żelazne karby zarządzeniami Bonapartego, stanęła na wysokości zadania. Pierwszy konsul przeprowadził w Ciele Prawodawczym uchwalenie 100-tysięcznego zaciągu rekrutów. Nad praktycznym wykonaniem postanowienia o poborze czuwali nowo mianowani prefekci. Pobranie nowozaciężnych nastąpiło w tempie nigdy wcześniej nie spotykanym. Pozostawała kwestia ich szybkiego wyszkolenia; zadanie to powierzono ozdrowieńcom i weteranom z poprzednich kampanii. Pod ich okiem rekruci przechodzili w licznych zakładach przyśpieszony cykl szkoleniowy. Do głosu dochodziła sprawdzona już nieraz w praktyce zasada amalgamatu. Na marginesie można stwierdzić, że w armii francuskiej szkolenie rekrutów trwało o wiele krócej niż w innych współczesnych armiach. „Popisowi 2 0 nie potrzebują być wykształceni - pisał Bonaparte do Kellermana - wystarczy jeśli przejdą szkołę ośmio- lub dziesięciodniową i zostaną uzbrojeni" 2 l . W czasie późniejszych wojen Napoleona zdarzało się często, że za całe szkolenie wystarczyć musiał czas potrzebny na przetransportowanie oddziału z zakładu na front; wielu z tak ..wyszkolonych" żołnierzy ginęło już w pierwszym starciu 19

Tamże, s. 138. Nowozaciężni, rekruci. 21 P. C a n t a I, Armia Rewuiucyjna. Studium o podstawach armii napoleońskiej, Lwów 1919, s. 4. 20

z nieprzyjacielem wskutek najprostszych błędów w sposobie zachowania się na polu bitwy. Do 100 000 rekrutów udało się Bonapartemu dodać niemal taką samą liczbę żołnierzy będących na urlopach, rekonwalescentów zwolnionych ze służby na własną prośbę itp. Ich powrót do szeregów przyśpieszyła bardzo patriotyczna w treści odezwa Napoleona do narodu, w której wskazał on realne zagrożenie ojczyzny i wezwał do jej ratowania. Wśród posunięć pierwszego konsula o charakterze administracyjno-organizacyjnym znalazło się ustanowienie stanowiska generalnych inspektorów. Ich działalność miała przeciwdziałać występującym nagminnie w wielu jednostkach nadużyciom finansowym, polegającym na tworzeniu papierowych etatów i pobieraniu z centralnej kasy pieniędzy na żołd dla nie istniejących żołnierzy. Kompetencje inspektorów sięgały prawa do nie zakłóconego przez dowódców wglądu do prowadzonych list i porównywania ich z rzeczywistym stanem żołnierzy pod bronią. Spośród reform o profilu czysto wojskowym na czoło wybijają się zmiany dokonane w artylerii. Dotychczas jej obsługę stanowili kanonierzy - pełnoprawni członkowie społeczności żołnierskiej - oraz woźnice, którym obowiązujący regulamin odmawiał prawa do noszenia mundurów. Tak więc chociaż nominalnie należeli do kompanii transportowych, w praktyce pozostawieni byli jak gdyby na uboczu organizacji wojskowej, oznaką której jest między innymi noszenie munduru właściwego danej jednostce. Był to chyba główny powód częstych ucieczek woźniców z pola walki; nie powodując się uczuciem honoru ani solidarności z walczącymi rodakami, odcinali oni postronki przy zaprzęgach i uciekali konno, zostawiając armaty na łasce nieprzyjaciela. Wychodząc z założenia, że właściwe docenienie roli woźniców w czasie bitwy może uczynić z nich oddanych, odważnych żołnierzy, pierwszy konsul zaliczył ich w skład pułków artylerii i obdarzył dystynkcjami. Dzięki takiemu zabiegowi około 12 000 ludzi praktycznie w ciągu jednego dnia z miernych wykonawców rozkazów

stało się żołnierzami o wiele bardziej świadomymi powierzonych im zadań i ciążącej na nich odpowiedzialności. W przyszłości formacja ta niejednokrotnie wykazała się męstwem i wzorowym zdyscyplinowaniem. Wobec chronicznego braku koni, na co uskarżały się wciąż jednostki kawalerii i artylerii, zarządzony został przymusowy pobór wierzchowców i koni pociągowych. Wywody dotyczące Armii Rezerwowej - wskazując w ogólnych zarysach jej przyszłe cele i zadania - wyprzedziły po trosze przyjętą chronologię i ujawniły częściowo niektóre aspekty francuskiego planu rozegrania kampanii 1800 r. Pora, by przedstawić go w szczegółach. Studiując położenie Francji Napoleon doszedł do słusznego przekonania, że z dwóch granic, na których miało dojść do walki - z Niemcami i z Włochami - granica pierwsza stanowi front główny, druga natomiast front drugorzędny. W rzeczywistości bowiem gdyby armie rzeczypospolitej poniosły klęskę nad Renem, we Włoszech zaś wywalczyły zwycięstwo, armia austriacka bez przeszkód mogła wkroczyć do Alzacji, Franche-Comté lub Belgii i wykorzystać tam swe powodzenie. W tym samym czasie wojska francuskie nie byłyby zdolne do wykonania żadnego manewru, by ją powstrzymać. Jeśliby natomiast armia francuska odniosła na głównym froncie sukces, na drugorzędnym doznając jednocześnie porażki, wówczas można było obawiać się co najwyżej zajęcia Genui, inwazji w Prowansji i może oblężenia Tulonu; lecz część sił schodząc ze Szwajcarii w dolinę Padu mogła szybko zatrzymać wojska nieprzyjacielskie - zwycięskie we Włoszech i południowej Francji. Na powyższych rozważaniach oparł Bonaparte swój pierwszy podstawowy plan kampanii 1800 r. przeciwko Austrii. Szczególną rolę odegrało w nim właściwe zrozumienie wagi niemieckiego teatru wojny. Ogólne wytyczne tego planu sformułowane zostały już na początku marca i mieściły się w ramach dopiero co przedstawionych poglądów Napoleona. Ich cechą charakterystyczną było przypisanie decydującej roli w kampanii Armii Odwodowej.

Miała ona posłużyć do zadania niespodziewanego, rozstrzygającego uderzenia w wybranym miejscu olbrzymiego frontu rozciągającego się od Moguncji do Genewy. Będąc twórcą takiej koncepcji Bonaparte - jako pierwszy konsul - zastrzegł sobie prawo wskazania miejsca i czasu użycia armii. Chociaż w marcu nie mogło być jeszcze mowy o wyborze terenu do wykorzystania powstających dopiero jednostek, to jednak wiele racjonalnych przesłanek wskazywało, że będą to północne Włochy. Najważniejszą z nich było zarządzenie, w myśl którego w Genewie powstać miała wielka składnica materiałów wojennych. Symptomatyczne było także polecenie prowadzenia intensywnej obserwacji przejść wiodących przez Alpy do Lombardii. Projekt użycia Armii Odwodowej we Włoszech zaczął nabierać coraz bardziej realnych kształtów w miarę zmieniającej się sytuacji. O jego jakościowej przemianie w podstawowy plan wojny zadecydowały w dużej mierze nieporozumienia wynikłe pomiędzy pierwszym konsulem a Moreau i ich całkowicie odmienne poglądy na sposób wykorzystania Armii Niemiec. Koncepcja Bonapartego była następująca: pod osłoną linii Renu należało skoncentrować wojska na jednym, niezbyt rozległym, obszarze, a następnie przekroczyć rzekę w rejonie Szafuzy i zaatakować całą masą tyły armii marsz. Kraya. Udana realizacja tego planu spowodowałaby obejście masywu Czarnego Lasu i zdecydowane odrzucenie w głąb Niemiec nie przygotowanych, rozrzuconych na dużym terenie jednostek austriackich. Tak uzyskane powodzenie rozwinąć miała większa część armii, natomiast silny oddział wydzielony pod dowództwem gen. Lecourbe'a odesłany byłby w celu współdziałania z Armią Odwodową. Wówczas, po zneutralizowaniu siły ofensywnej austriackiej Armii Niemiec, przyszłaby kolej na nią. Przez przełęcze alpejskie Gothard i Simplon jej oddziały, wzmocnione korpusem Lecourbe'a, ruszyłyby do Włoch i przecięły komunikację armii barona Melasa z tyłami. Moreau „trzymając się rutyny wojen z lat 1796-1797" - jak określił to Bonaparte - zaskoczony śmiałością planu

pierwszego konsula, nie zgodził się na jego przeprowadzenie. Zaproponował wykorzystanie do przeprawy na stronę nieprzyjacielską mostów znajdujących się w Strasburgu, Brisach i Bazylei oraz jednoczesny atak w kilku kolumnach. Na takiej koncepcji zaważyła bez wątpienia obawa o wynik operacji w wypadku zdecydowanej przeciwakcji marsz. Kraya; w momencie zdobycia przyczółka po niemieckiej stronie Renu i skoncentrowania na nim większości sił mogły one zostać zepchnięte do rzeki. Plan Moreau miał jedną podstawową wadę: proporcjonalnie do rozdrobnienia atakujących w kilku miejscach wojsk, zmniejszał możliwe do osiągnięcia efekty w postaci odcięcia Austriaków od Bawarii i zmasowanego uderzenia w bok ich armii. Pod wpływem oporu gen. Moreau, który zagroził wręcz dymisją, Bonaparte zrezygnował ze swojego planu podstawowego w przedstawionej wyżej postaci. Zdecydowały o tym głównie przesłanki natury politycznej - Moreau był po Napoleonie najpopularniejszym wodzem w armii francuskiej i zmuszenie go wbrew jego woli do realizacji koncepcji strategicznych pierwszego konsula, których nie rozumiał i nie chciał przyjąć, mogło spowodować nieprzewidziane skutki. Wprowadzając zmiany do pierwotnych zamierzeń, Bonaparte pozostawił Moreau wolną rękę w sposobie przeprowadzenia kampanii nad Renem. Miał on jednak zaatakować jako pierwszy flankę przeciwnika i odrzucić go do Bawarii, przecinając jego połączenia z Włochami przez przełęcze Świętego Gotharda i Spliigen. Po wykonaniu tego zadania Armia Odwodowa wraz z korpusem Lecourbe'a miała rozpocząć marsz do Lombardii przez przełęcze Simplon i Świętego Gotharda, by uderzyć na tyły przeciwnika odwróconego frontem ku wojskom Masseny 2 2 . Ich zadaniem, w ramach przyjętego planu, było ściągnięcie na siebie jak największych sił austriackich i stawianie im oporu, aż do czasu uderzenia francuskiego w Niemczech nadejścia odsieczy prowadzonej przez Napoleona. 22

Patrz załącznik nr 1.

Już w dniach 5 i 12 marca gen. Massena otrzymał od pierwszego konsula dokładne wskazówki, w jaki sposób osiągnąć ma opisany cel. W przesłanych listach zawarta była następująca instrukcja: „Strzeż się mieć linię zbyt rozciągniętą. Trzymaj niewiele żołnierza w Alpach i w wąwozie Tende, gdzie śniegi Cię bronią. Zostaw kilka oddziałów w Nizzie (tj. Nicei - przyp. autora) i fortecach otaczających; miej cztery piąte swych sił w Genui i okolicach. Nieprzyjaciel wyruszy na prawe Twoje skrzydło ku Genui i na Twój środek ku Savonie, zapewne na oba te punkty razem. Nie przyjmuj jednego z tych ataków i rzuć się ze wszystkimi połączonymi silami na jedną z kolumn nieprzyjaciela. Położenie miejsca nie pozwoli mu użyć wyższości swojej w artylerii i jeździe; z piechotą tylko będzie Cię mógł atakować; Twoja daleko jest lepszą od jego, a przy pomocy położenia, miejsce może zastąpić liczbę. W tym górzystym kraju, działając zręcznie, możesz z 30 000 pobić 60 000"; aby zaś wysłać 60 000 piechoty do Ligurii, Melas musiałby mieć 90 000, co przypuszcza (daje liczbę - przyp. autora) całą armię przynajmniej na 120 000. Melas nie posiada ani Twojej czynności, ani Twoich talentów, nie masz żadnego powodu lękać się go. Jeżeli pokaże się pod Nizzą, Ty, będąc w Genui, dopuść mu, niech idzie, nie ruszaj się; nie będzie śmiał iść daleko, kiedy zostaniesz w Ligurii w pogotowiu rzucić się na jego tył albo na wojska znajdujące się w Piemoncie" 2 3 . Nie na wiele zdały się jednak dokładne i przenikliwe rady Bonapartego. Massena, wobec braku czasu i trochę z własnej winy, lekceważąc grożące niebezpieczeństwo, nie zdołał dość wcześnie skoncentrować swoich sił pod Genuą. Zbyt dużą ich część pozostawił w Alpach dla osłony wąwozów. Na Rivierze pozostało mu jedynie 31 000 żołnierzy w ramach dwóch zgrupowań: korpusu Soulta osłaniającego Genuę i Savonę oraz korpusu Sucheta zabezpieczającego komunikację w kierunku Nicei i Prowansji. Tak rozrzucone wojska Masseny zostały nagle, na począt23

T h i e r s, Historia Konsulatu, t. I, s. 144.

ku kwietnia, zaskoczone ofensywą podjętą przez Melasa. Działania austriackie nie tylko dały początek całej kampanii 1800 r., ale również wpłynęły bezpośrednio na zmianę planów Bonapartego dotyczących czasu wykorzystania Armii Odwodowej. Spowodowały także obranie przez tę armię nowej drogi marszu do Włoch. Wojna została wznowiona. Nim jednak nastąpi jej opis, warto przyjrzeć się zmianom, jakie nastąpiły w strategii, taktyce oraz organizacji armii europejskich, szczególnie francuskiej i austriackiej, w końcu XVIII w.

N O W Y C H A R A K T E R ARMII NAPOLEOŃSKIEJ

Wiek XVIII wraz z rozwojem i udoskonaleniem broni skałkowej przyniósł ograniczenie roli konnicy ijednocześnie kolosalny wzrost znaczenia piechoty jako rodzaju wojska dysponującego największą siłą rażenia. Dążenie do stworzenia na polu bitwy długich linii nieprzerwanego ognia spowodowało wprowadzenie płytkiego, linearnego szyku. Piechota ustawiała się w linie czteroszeregowe bądź trzyszeregowe. Tworzące je plutony i bataliony w czasie natarcia kolejno przystawały, aby oddać salwę, jednocześnie wzajemnie się osłaniając. Do największego kunsztu w tego typu walce doszła armia pruska pod bezpośrednim dowództwem Fryderyka Wielkiego. W omawianym okresie w szyku kolumnowym wojska odbywały jedynie marsze wykonywały manewry poza polem właściwej bitwy. We wszystkich ówczesnych armiach europejskich główną bronią o walorze wysokiej manewrowości była kawaleria. Atak prowadziła zwykle cwałem, uszykowana w dwa szeregi. Artylerię, nie decydującą jeszcze na ogół o wynikach bitew, równomiernie rozdzielano na całym froncie bojowym w ramach poszczególnych batalionów piechoty. Jedynie ciężka, pozycyjna artyleria umieszczana bywała w większym skupieniu. Cechami charakterystycznymi armii europejskich XVIII w. były minimalna zdolność manewrowania w obliczu nieprzyjaciela, sztywność i powolność na teatrze działań wojennych. Powodowało to ograniczenie do minimum

szans na zaskoczenie wroga, niespodziewane podejście jego armii i wydanie jej bitwy w nie sprzyjających dla niej warunkach. Armie poruszały się w wielkich kolumnach marszowych, pokonując dziennie bardzo krótkie odcinki; gros czasu zabierało im opuszczenie jednego postoju i rozbicie następnego obozu. Wojska były silnie związane ze stałą bazą zaopatrzeniową. Duży problem stanowiło oddalenie się o kilka przemarszów dziennych od magazynów żywnościowych, szczególnie gdy teatrem działań był kraj wyludniony i mało zasobny. Stąd m.in. wielkie znaczenie przypisywano twierdzom, które były nie tylko zaporami na ważnych szlakach komunikacyjnych, ale odgrywały także rolę magazynów dla wszelkich zapasów wojennych. Bitwy były „wydawane" i „przyjmowane" 1 . Uderzenie miało charakter frontalnego ataku, w którym dominowało dążenie do przełamania centrum armii przeciwnika. Manewr skrzydłowy był możliwy w nielicznych wypadkach, przy użyciu, uszykowanej na krańcach piechoty, jazdy. Nie praktykowano rozdzielania sił na zgrupowania ani większe jednostki o samodzielnych zadaniach z celem głównym wspomagania armii zasadniczej. Wojna siedmioletnia w latach 1756-1763 przyniosła novum w postaci podziału armii na tzw. dywizje broni połączonych. Ideą owej nowinki organizacyjnej był marsz kolumn piechoty i jazdy w oddzielnych grupach ku rubieżom wyjściowym i rozwinięcie w linię bojową dopiero w bezpośredniej bliskości nieprzyjaciela. Taktyka ta udoskonalona została następnie przez rewolucyjne wojska francuskie. Bezskuteczność natarć czołowych, pochłaniających olbrzymie ofiary wśród atakującej piechoty, spowodowała zrozumienie ważności i celowości przeprowadzania manewru na flankach, polegającego na obejściu lub oskrzydleniu. O zaletach powyższej taktyki ówczesnych sztabowców europejskich przekonywać musiały zapewne takie bit1

M. K u k i e ł , Wojny napoleońskie, w: Kurs Historii Wojen, t. I. Warszawa 1927, s. 2.

wy jak ta, która rozegrała się 18 czerwca 1757 pod Kolinem, pomiędzy armiami pruską i austriacką. W jej najgorętszym momencie, gdy świetne regimenty pruskiej piechoty ginęły w ogniu austriackiej artylerii, prowadzący atak król pruski usłyszał sławne zdanie: „czy Wasza Królewska Mość zamierza sam jeden zdobyć baterie austriackie?" 2 . Fryderyk II przeżył morderczy ogień pod Kolinem i ulepszył linearną taktykę swej piechoty przez wprowadzenie manewru skrzydłowego, polegającego na wykorzystaniu właściwości szyku skośnego. Nie był to nowy wynalazek, wręcz przeciwnie, zastosowany został po raz pierwszy już w roku 371 p.n.e. w bitwie pod Leuktrami przez genialnego wodza tebańskiego - Epaminondasa. Manewr z zastosowaniem szyku skośnego sprowadzał się do wykorzystania jednego ze skrzydeł, odpowiednio wzmocnionego, do ataku „schodami" na flankę wroga. W tym czasie drugie skrzydło, nieruchome, miało za zadanie wiązać i powstrzymywać przeciwnika. Nowa, a właściwie należałoby powiedzieć - odświeżona po dwóch tysiącleciach, taktyka - zdawała świetnie egzamin w stosunku do nieruchomego, biernego wroga. Natomiast w razie napotkania zdecydowanego przeciwdziałania w trakcie przeprowadzania manewru, często miast sukcesu przynosiła niepowodzenie i uwikłanie się w ciężką, czołową bitwę. Rok 1760 przyniósł zasadniczy przełom w sferze organizacji armii. Od tego czasu francuski marszałek De Broglie, wzorując się na wcześniejszych próbach w tym zakresie marsz. Maurycego Saskiego, zaczął dzielić ją na dywizje. Podział wojsk na mniejsze jednostki operacyjne spowodował ich zdecydowanie większą operatywność, manewrowość, usunął kłopoty aprowizacyjne. Dywizje podążające w kierunku spodziewanego pola bitwy zajmowały nieporównywalnie większe przestrzenie teatrów operacyjnych, aniżeli jedna, poruszająca się w wielkiej kolumnie, armia. Dysponując dużą siłą ognia miały także możliwość powstrzymania pierwszego impetu znaczniejszych sił wro2

S. S a l m o n o w i c z . Fryderyk //, Wrocław 1985. s. 75.

ga, aż do chwili nadejścia reszty własnych jednostek na miejsce walki. Ich zwiększona manewrowość pozwalała na osaczenie przeciwnika, skuteczne zaatakowanie jego skrzydeł oraz narzucenie mu bitwy. System dywizyjny, przynoszący dopiero co opisane możliwości w sferze taktyki, zwiastował niedalekie już nadejście ery wojny ruchowej, której główny sens stanowią marsz, manewr, częste bitwy, celem zaś nadrzędnym jest dążenie do zniszczenia siły żywej przeciwnika. Teoretyczny wyraz tym założeniom dał teoretyk wojskowości Jacques Guibert w wydanym w roku 1772 szkicu pt. Essai generał de tactique. Lecz zanim owe nowatorskie teorie zostały ucieleśnione i zrealizowane przez genialnego praktyka, jakim był Napoleon Bonaparte, zaszło zdarzenie dziejowe, które spowodowało absolutny przełom w obowiązujących doktrynach wojennych i zmieniło realia prowadzonych kampanii. W roku 1789 monarchią Burbonów i Europą wstrząsnęła rewolucja społeczna o bezceprecedensowej wręcz skali. U potomnych zasłużyła sobie na miano Wielkiej Rewolucji Burżuazyjnej. Wpływając bezpośrednio na wszystkie dziedziny działalności ludzkiej, także na obszarze wojskowości przyniosła olbrzymie zmiany. Powstały nowe kanony taktyki i strategii, zreorganizowano armie oraz zmodyfikowano sposoby ich tworzenia i uzupełniania rekrutami. Rewolucyjna armia nowego typu powstała we Francji, gdy zewnętrzne niebezpieczeństwo w postaci interwencji państw ościennych doprowadziło do wystąpienia całego narodu w obronie rewolucji. Wojna nabrała charakteru narodowego. „Po metodycznej wojnie pozycji i oblężeń, przyszła wojna masy i ruchu, wojna znacznie gwałtowniejsza, kierowana stanowczą wolą dopadnięcia i zniszczenia przeciwnika" 3 . Najważniejszą zmianą w strukturze organizacyjnej armii było połączenie ze sobą kadrowych jednostek dawnej armii królewskiej z olbrzymią rzeszą ochotników i stworzenie amalgamatu tych sił (tzn. mieszanki). To niezwykłe wręcz w swojej prostocie rozwiązanie or3

K u k i e 1, op. cit., s. 8.

ganizacyjne uratowało Francję przed klęską. „Wprowadzenie amalgamatu w 1794 roku pozwoliło zorganizować zwycięstwo, porzucenie go w 1815 roku sprowadziło ostateczną r u i n ę " 4 . 13 sierpnia 1793 r. Konwent uchwalił levée en masse - prawo o pospolitym ruszeniu - które stworzyło niewyczerpany rezerwuar siły żywej. Wykorzystana zgodnie z regułą amalgamatu, była ona podstawą tworzenia wielkich armii rewolucyjnych. Tylko w tym samym roku powołano pod broń ponad milion obywateli 5 . Amalgamat, dekret o pospolitym ruszeniu oraz ustanowiony jednocześnie obowiązek służby wojskowej mężczyzn w wieku od 18 do 40 lat, spowodowały jakościową przemianę na płaszczyźnie odtwarzania armii i stałego uzupełniania strat, otwierając w ten sposób perspektywy dla osiągnięcia zdecydowanej przewagi liczebnej nad wrogiem. W 1798 r. tzw. prawem Jourdana wprowadzono konskrypcje (pobór do wojska). Jedno z jego postanowień zastrzegało, że w razie wojny nawet kilka klas (tj. poborowych danego rocznika) może zostać powołanych do wojska i zatrzymanych w nim aż do nastania pokoju. W 1800 r. do prawa konskrypcji Bonaparte jako pierwszy konsul wprowadził poprawkę o zastępstwie, by w 1804 r. ustanowić zasadę losowania. „Klasy posiadające otrzymały w ten sposób możność spłacenia pieniędzmi podatku krwi; dzieci ludu stanowiły główną masę rekrutów. Synowie rodzin szlacheckich, pogodzonych z nowym rządem, dobrze widziani przez Napoleona, dostarczali przeważnej części oficerów. (...) Wojskowość stawała się fachem, który porzucano tylko z powodu kalectwa lub śmierci" 6. Od 1800 do 1815 r. do służby wojskowej powołano 3 153 000 Francuzów, nie licząc tych, którzy należeli do korpusów pomocniczych i cudzoziemskich 7 . 4

C a n t a l, op. cit., s. 6. K u k i e ł , op. cit., s. 8. J. S i k o r s k i . Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX wieku. W a r s z a w a 1972, s. 411 - twierdzi, że 700 000. 5

6

A. R e m b a u d , E. L a v i s e , Napoleon 1 w świetle najnowszych badań. W a r s z a w a 1901, t. II, s. 6-7. 7 Tamże, s. 8.

W czasie gdy Francja dla obrony rewolucji tworzyła olbrzymie armie, wszystkie państwa sprzymierzone przeciwko niej w I koalicji mogły wspólnie wystawić nie więcej niż pół miliona żołnierzy 8 . Istnienie wielkich, ponad stutysięcznych armii pociągnęło za sobą wprowadzenie systemu dywizyjnego. Powstały jednostki o charakterze mieszanym, samowystarczalne, dysponujące wszystkimi rodzajami broni: piechotą, kawalerią, artylerią, służbami pomocniczymi. Dywizje składały się z czterech lub pięciu półbrygad (odpowiedniki dawnych pułków w armii królewskiej), jednego lub dwóch pułków kawalerii oraz baterii artylerii - 8 dział. Półbrygadę tworzyły trzy bataliony po dziewięć kompanii, w tym jedna grenadierska. Faktyczny stan osobowy dywizji wynosił 10 000 żołnierzy, etatowy był o 50% wyższy. System dywizyjny i wyższych związków powstających z dywizji (korpusy) wpłynął na błyskawiczny rozwój sztabów. Ich głównym zadaniem stało się przygotowanie poszczególnych operacji w ramach ogólnego planowania strategicznego. W tym miejscu nie sposób pominąć roli, jaką w tworzeniu nowej taktyki i strategii odegrał Łazarz Carnot - kierownik do spraw wojskowych w Komitecie Ocalenia Publicznego. Stał się on prawdziwym twórcą jedenastu armii, jakie na wszystkich frontach wystawiła w 1794 r. Republika Francuska. Carnot jako pierwszy sformułował zasadę ekonomii sił, której bezbłędna realizacja pozwoliła Napoleonowi zwyciężyć w kilkudziesięciu bitwach. „Wszystkie armie republiki będą musiały działać zaczepnie, lecz nie wszędzie stosując równe środki. Decydujące uderzenie trzeba wymierzyć na dwa lub trzy p u n k t y " 9 . Z.potrzeby przemyślanego, ekonomicznego rozkładania sił wywiódł Carnot rozróżnienie pomiędzy głównym a dodatkowymi, pomocniczymi teatrami działań wojennych. Praktycznym zastosowaniem jego teorii stała się kampania belgijska 1794 r. i zwycięstwo Francuzów pod Fleurus, osiągnięte 8

S i k o r s k i, op. cit., s. 411.

9

K u k i e ł , op. cit.. s. 10.

dzięki skoncentrowaniu przeważających sił na głównym kierunku działań. Armię republikańską znamionowało wysokie morale i demokratyczne stosunki panujące pomiędzy kadrą oficerską, wybieraną przez podwładnych, a szeregowymi żołnierzami. Wiele dobrego na tym polu uczynili wysyłani przez rząd wprost na front do walczących oddziałów komisarze wojskowi zwani przedstawicielami ludu. W tym miejscu nieodparcie nasuwa się analogia z komisarzami-agitatorami z czasów Rewolucji Październikowej. W obu wypadkach ich działalność przyniosła nadzwyczajne rezultaty. W armii republikańskiej, jako pierwszej z armii europejskich, pojawiło się nowe ugrupowanie bojowe w postaci tyraliery strzeleckiej. Powstała ona samorzutnie, „wynaleziona" przez samych żołnierzy, którym z braku odpowiedniego wyszkolenia odpowiadała walka w luźnym szyku i prowadzenie pojedynczego, nie kierowanego przez dowódców ognia. Jednak wobec słabości linii tyralierskich wprowadzono również poruszające się za nimi kolumny uderzeniowe. Był to początek taktyki kolumnowo-tyralierskiej, której zalety dyskontował w praktyce Bonaparte w działaniach swej armii. Duży wpływ na powstanie opisanej taktyki miały doświadczenia wyniesione z wojny domowej trwającej w Wandei, gdzie w błyskawicznym tempie wykruszyły się oddziały liniowe. Przyczyną było specyficzne ukształtowanie terenu, porżniętego kamiennymi murkami, żywopłotami itp., co bardzo sprzyjało walczącym w rozproszeniu partyzantom. Przemiany w taktyce i strategii oraz organizacji armii, które zaszły w końcu XVIII w., głównie w pierwszej fazie Rewolucji Francuskiej, stworzyły jak gdyby podglebie dla wyrośnięcia geniusza wojskowego na miarę Napoleona Bonaparte. Jego pojawienie się wyprorokował już 20 lat wcześniej wspomniany Guibert, wypowiadając następujące słowa: „Powstanie człowiek, może nieznany i ukryty w tłumie, człowiek, który ani piórem nie zasłynął, który rozmyślał w milczeniu, sam może zdolności swych nieświadomy,

może dopiero w działaniu je znajdzie; człowiek, który nie uczył się wiele. Ten człowiek podbije sobie opinię, okoliczności, losy i powie o wielkim teoretyku słowami starożytnego mistrza ateńskiego: co wam powiedział mój rywal, ja to zrobię" 1 0 . Należałoby zmienić ostatnie zdanie. Napoleon mógł stwierdzić: co wymyśli Łazarz Carnot - ja przekuję w czyn. Napoleon Bonaparte w czasie swej kilkunastoletniej działalności wojskowej wyniósł sztukę wojenną na niebywałe wyżyny. Pozostawała ona na nich przez długie dziesięciolecia, wywierała ogromny wpływ na zasady taktyki i strategii przyjęte w większości armii europejskich. Niektóre z nich uzyskały wprost przymiot dogmatów. Nie rozpisując się zbytnio, można powiedzieć, iż Bonaparte osiągnął powyższy efekt dzięki dwom podstawowym posunięciom. Po pierwsze: wykorzystał doświadczenia rewolucyjne i pogłębił jeszcze reorganizację armii o parę nowych, istotnych elementów; po drugie: twórczo rozwinął i genialnie wręcz zrealizował wszystkie reguły w zakresie taktyki i strategii, jakie teoretycznie wyłożył Łazarz Carnot, i które z powodzeniem zastosowały armie rewolucyjne w latach 1792-1794. Mając w ręce owe dwa atuty - zorganizowaną w nowy sposób armię i możliwość wdrożenia przy jej pomocy na polu bitwy oryginalnej myili taktyczno-strategicznej, stworzył „mały kapral" 11 system nazwany później przez historyków wojskowości napoleońską sztuką wojenną. Strategia napoleońska sprowadzała się do kilku głównych założeń. Najważniejszym z nich było uzyskanie bezwzględnej przewagi materialnej nad nieprzyjacielem w wybranym miejscu i czasie oraz konsekwentne dążenie do zniszczenia pozostającej w jego dyspozycji siły żywej. Temu pierwszorzędnemu celowi podporządkowane było wszyst10 11

Tamże, s. 12.

Najczęściej używane przez żołnierzy przezwisko Napoleona, nadała mu je rada najstarszych żołnierzy po bitwie pod Lodi 1 V 1796 r. Później, po bitwie pod Castiglione, 5 VIII 1796 r.. Napoleon został „ a w a n s o w a n y " na sierżanta, ale ten stopień nie przyjął się j u ż j a k o j e g o przezwisko.

ko. „Jest wielu dobrych generałów w Europie - mawiał Napoleon - ale chcą oni widzieć za wiele rzeczy naraz, ja zaś widzę tylko jedno: masy (nieprzyjacielskie) i dążę do zniszczenia ich"12. W 1794 r. Bonaparte stwierdził: „Z systemami wojowania jest tak, jak z oblężeniem twierdz. Trzeba wszystek ogień skupić na jeden punkt; kiedy zrobi się wyłom, równowaga zostaje zwichnięta, reszta staje się zbędna - twierdza upada" 13. Rozbicie wojsk nieprzyjacielskich uzyskiwał Napoleon w wyniku zastosowania manewru oskrzydlającego, którego zadaniem było zmuszenie wroga do przyjęcia i prowadzenia walki z odwróconym frontem. Sytuacja taka zaistniała właśnie w trakcie bitwy pod Marengo i stała się jedną z przyczyn klęski Austriaków. „Manewr był jedną z najbardziej charakterystycznych cech strategii i taktyki armii Napoleona" 14. „Napoleon, stosując taktykę głębokiego obchodzenia, wykazał, jak wielkie znaczenie ma w bitwie wyjście na tyły wroga i przecięcie jego komunikacji. Uważał również, że najlepszym zakończeniem obejścia jest doprowadzenie do decydującego starcia oskrzydlających wojsk z nieprzyjacielem" 15. Taktyce, jako głównemu narzędziu bezpośredniego realizowania na polu bitwy założeń i koncepcji strategicznych, wypada poświęcić więcej miejsca. Pozwoli to poznać i w pełni zrozumieć mechanizm wielu bezprzykładnych triumfów armii napoleońskiej. Jądro taktyki stanowiła walka w ugrupowaniu łączącym tyraliery strzeleckie z kolumnami uderzeniowymi. O niezwykłej manewrowości armii francuskiej decydowała umiejętność wykonywania błyskawicznych, forsownych przemarszów na samym teatrze działań wojennych bądź w celu dojścia do niego. Marsze, a właściwie tempo ich odbywania, stanowiły sprawdzian prawdziwej wartości armii. ,,Zdolność bojowa armii nie jest niczym innym jak jej 12 13 14 15

H. de J o m i n i, Zarys sztuki wojennej. Warszawa 1966, s. 7. K u k i e 1, op. cit. s. 113. Si k o r s k i., op. cit., s. 416. J o m i n i. Zarys sztuki wojennej, s. 10.

zdolnością do ruchów" , 6 . Piotr Cantał podaje wiele przykładów marszów przeprowadzonych przez niektóre dywizje i korpusy armii napoleońskiej. Ich wyliczanie mijałoby się z celem, wystarczy chyba przytoczyć stwierdzenie, że w roku 1870 korzystające z lepszych dróg i lepiej wyposażone oddziały armii pruskiej swymi najszybszymi marszami nie mogły się nawet równać z analogicznymi osiągnięciami napoleońskich wiarusów 1 7 . Szybkość marszu armii francuskiej zmieniła zupełnie warunki wojny, zaskakując przeciwników legła u podstaw olśniewających sukcesów Bonapartego. „Nic już nie można zrozumieć, walczymy z młodym generałem to przed nami, to na naszych skrzydłach. Nie wiadomo nigdy, jak się ustawi; taki sposób prowadzenia wojny jest nieznośny i gwałci wszystkie zwyc z a j e " 1 8 . Dopiero co zacytowane słowa starego węgierskiego oficera wziętego do niewoli pod Lodi, wychowanego na dawnych, przeżytych wzorach prowadzenia wojny, są z całą pewnością pocieszne w swej naiwności, ale równocześnie świetnie oddają istotę zagadnienia. Szybkość marszu, jak niebawem zobaczymy, zaważyła na końcowym rozstrzygnięciu bitwy pod Marengo. Jest rzeczą oczywistą, całkowicie zrozumiałą, że szalone marsze armii napoleońskiej nie odbywały się we wzorowym porządku i przy zachowaniu normalnej dyscypliny. Towarzyszyły im olbrzymi chaos i zamieszanie. Wielki wysiłek, na jaki narażeni byli żołnierze, powodował, że starsi z nich, zdemoralizowani bądź niedawno wcieleni tworzyli zwykle drugą armię - maruderów, złożoną średnio z 25-30% całości sił. „Różne rodzaje broni - pisze Odleben w 1813 r. - artyleria, jazda i piechota gniotą się między sobą, aby przejść. Napoleon musiał często torować sobie drogę dla siebie i swojej świty przez środek tej masy ludzkiej.(...) Jakaż różnica między tymi marszami a marszami armii innych mocarstw, gdzie pod grozą najsroższych kar trzeba 16 17 18

C a n t a l , op. cit., s. 94. Tamże. s. 95-96. Tamże. s. 103.

maszerować ramię przy ramieniu, gdzie nikt nie śmie przejść przez kolumnę" 1 9 . Armia napoleońska, idąc w kierunku określonego celu, rozlewała się w terenie niczym rwąca rzeka. Najbardziej świadomi, odważni i wytrwali żołnierze szli na czele i stanowili jak gdyby wierzchołek olbrzymiego klina wypełnionego w podstawie przez maruderów i tzw. odrywek. Ten ostatni termin ukuty został dla określenia żołnierzy, którzy nie wytrzymali tempa marszu. Ruchu do przodu nie starano się zbytnio regulować, dowództwo „odzyskiwało" swe prawa dopiero po dojściu pierwszych oddziałów do wyznaczonych punktów. „Nagle adiutantci wypadają galopem z okrzykiem: »formuj czworobok!«, i chaos znika jakby na zaklęcie; z niekształtnych mas wysuwają się dywizje, kolumny atakujące, imponujące masą: I to bez najmniejszego tarcia, bez najmniejszego opóźnienia" 2 0 . „Ten nieporządny marsz odbywał się bez straży przednich i bocznych, aż do zetknięcia się z patrolami nieprzyjacielskimi w odległości jednej lub dwu mil od ich armii. Nieuporządkowana masa powiększała na oko ilość wojsk, toteż często przypuszczano, że siły Napoleona są co najmniej dwa razy większe, niż były w istocie. Wprowadzano porządek zawsze za pomocą wielkiej rewii. Bezpośrednio potem rozpoczynał się atak bardzo gwałtowny, zwycięski i płodny w s k u t k i " 2 1 . W taktyce walki armii francuskiej do rangi dogmatu urosła zasada zupełnego rozdzielenia linii bojowej od linii manewrowej. „Formuje się jedną linię wyłącznie z wywiadowców i grenadierów i drugą z kolumn (piechota liniowa). Linia rozwinięta jest giętka, bardzo ruchliwa, umiejąca wyzyskać dla umocnienia się każdą właściwość terenu. Druga linia, złożona z kolumn, jest zawsze gotowa do stawienia oporu jeździe lub do wykonania niezbędnego manewru. Jeżeli giętka linia zostanie odparta, zbiera się ona w odstępach między kolumnami lub też cofa w tył dla uporządkowania się na nowej pozycji, którą kolumny 19 20 21

Tamże, s. 101. Tamże, s. 102. Tamże, s. 102.

później przekroczą; w ten sposób odbywają się odwroty. Linia rozwinięta nie szczędzi ognia, kolumny strzelają tylko za zbliżeniem się do nich nieprzyjaciela" 2 2 .Tak więc głównym zadaniem żołnierzy rozrzuconych w tyralierę jest ciągłe angażowanie i nękanie przeciwnika, opóźnianie marszu jego zwartej masy i dezorganizacja szybkiego i skutecznego rozwinięcia się do ataku. Własne kolumny natomiast, wsparte artylerią, stanowią zabezpieczenie przed szarżą kawalerii, główną siłą przełamującą, gotową do wykorzystania powodzenia linii tyralierskiej i przeprowadzenia decydującego o zwycięstwie manewru. Akcje tyralierów francuskich w wielu bitwach omawianej epoki przynosiły w konsekwencji prawdziwą katastrofę przeciwnikowi uszykowanemu w głębokie kolumny. Topniały one w gęstym, choć nieregularnym, ogniu, nie mogąc dosięgnąć rozproszonego wroga, który korzystał z każdej naturalnej nierówności terenu dla ukrycia się. Stąd zdumiewające sytuacje, w których nawet dziesięciokrotna przewaga w ludziach nie zapewniała dowódcom austriackim i rosyjskim szybkiego rozstrzygnięcia na ich korzyść 2 3 . „Walka tyralierska zmieniała charakter piechura. Wymagała od niego zwiększonej samodzielności, zaś oficer tracił bezpośredni wpływ na żołnierza w czasie walki. Jedyną więzią, jaka łączyła w walce tyralierów, był zmysł zaczepny, parcie naprzód" 2 4 . Walka w tyralierze była jak gdyby stworzona dla Francuzów, odpowiadała ich temperamentowi narodowemu: „... każdy żołnierz francuski jest przekonany o swojej wyższości nad nieprzyjacielem, nie przypuszcza nawet, żeby mu ktoś mógł stawić czoło, uważa się za niezwyciężonego i wskutek tego jest nim istotnie" 2 5 . Analogicznie jak z przemarszami miała się sprawa z dyscypliną. W sytuacji niebojowej, w czasie marszów i na postojach wojsko przypominało często przypadkową zbie22

Tamże, s. 102. Tamże, s. 112. 24 Encyklopedia Wojskowa, pod redakcją Ottona L a s k o w s k i e g o , A arszawa 1937. t. VI. s. 353. 25 C a n t a 1, op. cit., s. 113. 23

raninę, a nie jednolity organizm poddany rozkazom głównodowodzącego. Zdarzało się niejednokrotnie, iż żołnierze nawet w obecności Bonapartego pozwalali sobie na daleko posunięte objawy niesubordynacji oraz wypowiadanie obraźliwych uwag pod adresem swoich przełożonych. Z reguły nie spotykało się to z surową karą, jeśli tylko wybryki miały miejsce z dala od pola bitwy. Sytuacja zmieniała się radykalnie po nawiązaniu kontaktu bojowego z nieprzyjacielem. „Dyscyplinę francuską można podzielić na dużą i małą. Pierwsza jest związana bezpośrednio z praktyką wojny i ze spełnieniem jej zadań. Wszystkie błędy popełnione w tym zakresie są zbrodnią i w tych rzeczach nie ma surowszego kodeksu jak kodeks wojskowy francuski. Karze on śmiercią za to, za co by gdzie indziej nałożono kary cielesne lub wolnościowe. Francuzi karzą śmiercią wojskowego, który porzuca posterunek, zapomina lub zmienia hasło, który nie słucha swego przełożonego w obliczu nieprzyjaciela. Mała dyscyplina obejmuje błędy w szczegółach służby. Są one karane łagodniej i w ich zakresie panuje swoboda, nieznana w żadnej innej a r m i i " 2 6 . Obok istnienia oficjalnej jurysdykcji, sprawowanej przez dowódcę i sądownictwo polowe, powstał w armii napoleońskiej cały system zakonspirowanych sądów koleżeńskich. Sprawowali je żołnierze określonej jednostki wybrani w charakterze sędziów. Podsądnymi byli żołnierze winni cięższych przewinień dyscyplinarnych. Wbrew, pozorom, właśnie te sądy z reguły orzekały poważniejsze kary. Za tchórzostwo na polu walki bądź dezercję najczęściej karą śmierci. Od ich wyroków nie przysługiwało żadne odwołanie. Wykonywano je w trybie natychmiastowym. „W pułkach mojej dywizji — mówi gen. Morand — i wielu innych pułkach armii, tworzyły się nazajutrz po bitwie grupy sędziów, przed którymi usprawiedliwiali się żołnierze nieobecni w bitwie. Słuchano ich obrony, po czym dawano im, bezapelacyjnym wyrokiem, rozgrzeszenie lub poddawano ich braterskiej karze, którą sędziowie wykonywali na-

tychmiast sami.(...) Ten system dyscypliny, chociaż był całkiem bezprawny, miał bardzo dobre skutki, dlatego też oficerowie i podoficerowie zwracali nań nieznaczną uwagę, tylko na to, aby nie dopuścić do nadużyć, generał zaś kazał sobie zdać sprawę i przymykał oczy" 27 . Oficjalny natomiast i bardzo prosty w założeniu był stworzony przez Napoleona system chroniący prostych żołnierzy przed ewentualnymi szykanami ze strony dowódców. Podczas rewii każdy z żołnierzy mógł przedstawić prośbę bądź zażalenie na swego zwierzchnika przez wyłuszczenie sprawy na kartce papieru nadzianej na bagnet. Przebiegający plac rewii adiutanci Bonapartego zdejmowali kartki i dostarczali mu je do osobistego wglądu. Zwykle przegrywającym w „kartkowym" sporze bywał przełożony skarżącego się żołnierza. W ogóle zasadą postępowania Napoelona było forowanie i dbałość o szeregowych żołnierzy kosztem głównie niższej kadry oficerskiej. Często dzielił z nimi trudy kampanii, rezygnując z wszelkich udogodnień należnych wodzowi. Niejednokrotnie widziano go wśród żołnierskich obozów w noc poprzedzającą bitwę, a następnego dnia, gdy znosił z jej pola rannych. Niemal wszystkie sławne rozkazy Napoleona rozpoczynały się słowami: „Żołnierze!" Choć niezwykle treściwe, zwięzłe, zawsze znalazło się w nich miejsce dla wskazania celów wojny, jej charakteru — były to w rzeczywistości komunikaty propagandowo-uświadamiające. Żołnierz, z którym głównodowodzący prowadził taką „rozmowę", przestawał się czuć bezwolnym przedmiotem w obcych rękach. Nieprzychylni Bonapartemu historycy i wrogowie polityczni nazwali jego zachowanie grą pozorów, tanim teatrem, a jego samego komediantem. Głównym argumentem, jakim szermowali, było stwierdzenie, że jedyny cel Napoleona stanowiła realizacja osobistych, egoistycznych ambicji przy pomocy armii. traktowanej jak „mięso armatnie". Owi adwersarze Bonapartego zapomnieli przy tym dodać, iż zawsze i wszę-

dzie żołnierz był „mięsem armatnim" — bo jest to obiektywne prawo każdej wojny, ale łatwiej mu umierać, gdy ma takiego dowódcę jak Napoleon niż wodza pokroju Fryderyka Wielkiego. Fenomenem armii republikańskiej była niezwykła łatwość szybkiego awansu. Większość generałów Napoleona zaczynała jako prości żołnierze, by po paru latach — za zasługi na polu walki — dojść do najwyższych zaszczytów wojskowych. Byli to ludzie bardzo młodzi. W roku 1800 Murat liczył 33 lata, Lannes, rówieśnik Bonapartego, 31 lat, Massena 44, a najstarszy z nich — Berthier, 47 lat. Paź Napoleona — Marco de Saint Hilaire — opisał jeden z wielu, z całą pewnością najbardziej spektakularny, przypadek awansu w szeregach. W ciągu paru chwil niejaki sierżant Noel został mianowany kapitanem gwardii. Jedyną formalnością towarzyszącą temu błyskawicznemu awansowi było trzykrotne uderzenie w werble i oznajmienie, że Noela mianowano na kolejny stopień! 2 8 . Z nazwiskiem Aleksandra Berthiera łączy się dynamiczny rozwój nowoczesnego sztabu armii napoleońskiej. Bez wątpienia był on jednym z najwybitniejszych sztabowców w dziejach. „Berthier był urodzonym szefem sztabu, sztabowcem skończonym, absolutnym.(...) Mapy, to jest każdą zaznaczoną na nich wklęsłość »czuł« on wprost organicznie, jak gdyby były wydrukowane na jego własnej skórze.(...) Miał umysł otwarty i precyzyjny, zdolny do zestawienia i rozdzielenia olbrzymiej ilości najdrobniejszych szczegółów. O każdej porze doby pamiętał nazwisko komendanta małej placówki obsadzonej przed tygodniem, znał położenie każdej jednostki, jej stan, wyposażenie i pla29 nowany kierunek manewru" . Berthier i kierowany przez niego sztab stanowili w rękach Bonapartego precyzyjny instrument, bez którego niemożliwe byłoby wygranie tak wielu bitew. W kampanii 1800 r. — pomimo nominalnego dowodzenia Armią Rezerwową — Berthier wykonywał 28 29

W. Ł y s i a k , Cesarski poker. W a r s z a w a 1978, s. 67-68. Tamże. s. 108.

w rzeczywistości wiele czynności sztabowych, wspomagając w tym względzie pełniącego obowiązki szefa sztabu -— gen. Pierre'a Duponta. Armia doby Marenga nie miała jeszcze służb pomocniczych rozbudowanych na taką skalę, jak np. Wielka Armia 30 po roku 1804. Niemniej jednak i pod tym względem pozytywnie wyróżniała się na tle innych armii europejskich. Prężnie rozwijał się korpus inżynieryjski pod dowództwem generałów: Armanda Marescota i Jeana Eble. Stworzono korpus pociągowy, którego zadanie polegało na transporcie parku artyleryjskiego. Do większych związków operacyjnych (w roku 1800 związki dywizyjne) przydzielono kompanie kowali i piekarzy. Najdłuższą tradycję w armii republikańskiej miała służba medyczna. Na jej czele przez wiele lat stał gen. Dominique Larrey. Jeszcze w roku 1792 wynalazł on system ambulansów polowych, który w ciągu kilku następnych lat został przejęty przez większość armii europejskich. Opieka medyczna stała jednak na żałośnie niskim poziomie. Żołnierze, którzy z powodu odniesionych ran bądź wskutek choroby dostali się 31 do szpitala, uważali go za przedsionek piekła . W lazaretach panowały nieznośne warunki. Brakowało medykamentów od zwykłych opatrunków po narzędzia; brud, słabe wyżywienie, często brak opału dopełniały obrazu. Wspomniany gen. Larrey, pomimo wielkiego oddania i zdolności organizacyjnych na polu bitwy, często bywał bezradny wobec masy rannych oczekujących pomocy. Zdarzało się, że jego podwładni używali do operacji zwykłych noży kuchennych. Okrzyk: „Ręce rzucać na prawo, nogi na 30 Tzw. Wielka Armia powołana została przez Napoelona do życia rozkazem z 26 VIII 1805 r. Składała się z siedmiu korpusów, odwodu kawalerii oraz dywizji gwardii cesarskiej. Korpusami dowodzili marszałkowie: I — Bernadotte, II — Marmont, III — Davout, IV — Soult, V — Lannes, VI — Ney, VII — Augereau, odwodem kawaleryjskim — Murat. Każdy korpus tworzył samodzielną jednostkę w sile od 14 000 do 40 000 żołnierzy, miał rozbudowany sztab i służby. 31 J. L u c a s - D u b r e t o n , Les soldats de Napoleon, Paris 1977, s. 269.

lewo" 3 2 stanowi bez wątpienia tragiczną syntezę realiów pracy chirurgów w lazaretach polowych. Piechota doby konsulatu wywodziła się w prostej linii z tradycji armii królewskiej. Dzieliła się na liniową i lekką. Najliczniej reprezentowane były pułki woltyżerów, szaserów, tyralierów i grenadierów, mniej liczni byli fizylierzy i flankierzy. Oficerów piechoty szkoliły licea wojskowe i szkoła w Fontainebleau, przeniesiona w 1808 r. do Saint-Cyr. Piechota dostarczała armii 7 oficerów na każdych 10. W kawalerii natomiast nastąpiły duże przemiany. Powodem było zupełne rozprzężenie w jej szeregach po roku 1789 i emigracja wielkiej liczby oficerów. Dzieliła się na ciężką i lekką. Do pierwszej kategorii zaliczano kirasjerów, dragonów i karabinierów (jedyna formacja dawnej armii królewskiej, która nie zmieniła wyglądu zewnętrznego), do drugiej zaś szaserów, szwoleżerów, huzarów i lansjerów. Najwięcej było pułków szaserów i huzarów. W armii napoleońskiej kawaleria stanowiła o wiele mniejszy procent całości sił niż w innych armiach europejskich. Bonaparte wykorzystywał ją głównie jako rezerwę taktyczną do wykonania np. manewru oskrzydlającego lub pościgu. „Żadne z wielkich napoleońskich zwycięstw nie obyło się bez udziału kawalerii" 3 3 . Sam Napoleon zwykł twierdzić, że bitwa bez udziału jazdy nie może być zwycięska 3 4 . Podobnie jak piechota również artyleria od czasów Ludwika XVI uległa niewielkim zmianom. Miała ciągle markę najlepszej w Europie. Artylerzyści francuscy poszukiwani byli przez wszystkie armie Europy. Szczególnie wielu z nich służyło w Rosji. To wszystko, co zostało dotychczas powiedziane na temat organizacji, strategii i taktyki armii napoleońskiej, tylko w niewielkim stopniu odnieść można do wojsk Franciszka II. Dlatego właściwiej będzie — miast doszukiwać się podobieństw — wskazanie zasadniczych różnic sprawiają32

Tamże, s. 275. G. R o t h e n b e r g , The Art of Warfaee in the age of Napoleon, London 1977, s. 72. 34 Tamże, s. 72. 33

cych, że wartość ogólna i zdolność bojowa armii austriackiej były dużo niższe niż francuskiej. W sferze ustrojowej i społecznej od rewolucyjnej Francji odróżniało monarchię austriacką to, iż stanowiła ona państwo ze scentralizowanym silnie aparatem władzy działającym w ramach światłego absolutyzmu. Monarchia ta składała się z wielu podbitych krajów i ta okoliczność miała niebagatelny wpływ na wartość bojową armii austriackiej oraz na obowiązujące zasady sztuki wojennej. Większość obywateli wielonarodowej monarchii stanowili Słowianie — Polacy, Czesi, i Węgrzy. Fakt ten implikował sposób przeprowadzania rekrutacji z terenów zamieszkanych przez te narodowości i wyznaczania miejsca służby nowo wcielonym. W imperium obowiązywał system uzupełniania armii w drodze przymusowych konskrypcji bądź ochotniczego zaciągu, w zależności od terenów, na których się ono odbywało. W Austrii właściwej oraz w Czechach i Galicji zaciągano żołnierzy według list konskrypcyjnych, na Węgrzech zaś i w Tyrolu wcielali się oni ochotniczo. Do roku 1802 obowiązywała służba dożywotnia. Dopiero wówczas, w związku z usilnymi staraniami arcyksięcia Karola, przeprowadzono w Austrii reformę armii, która przyniosła m.in. ograniczenie służby w piechocie do 10 lat, w kawalerii do 12 lat i w artylerii do 14 lat. Pobór rekrutów przypominał istne polowanie na ludzi z udziałem regularnych oddziałów wojska. Zasadą było wysyłanie Słowian do służby w odległych zakątkach imperium, z dala od ich ojczystych ziem. Miało to zapobiegać wygasaniu ducha wojskowego u rekrutów oraz przeciwdziałać pladze dezercji. Opuszczenie macierzystych jednostek, ucieczki, niesubordynacja, które to zjawiska występowały nagminnie w okresie pokojowym, w czasie wojny przybierały rozmiary katastrofalne. Podczas kampanii włoskiej w latach 1796—1797 całe oddziały austriackie złożone z galicyjskich rekrutów przechodziły na stronę Francuzów. Później jeńcy ci stanowili podstawę tworzonych przez gen. Henryka Dąbrowskiego Legionów Polskich. Ta niejednolitość armii, brak zbieżności interesów żoł-

nierzy z interesem monarchii, za którą mieli walczyć, oraz ciągła groźba masowych dezercji na polu bitwy spowodowały, że taktyka armii austriackiej długo jeszcze pozostawać miała w ramach doktryn i kanonów tak bezlitośnie zweryfikowanych przez armię rewolucyjną. Żołnierze szkoleni w atmosferze strachu przed przełożonymi i kultu pałki, w drylu przypominającym stosunki panujące w osławionej armii pruskiej, nie mogli być dobrymi realizatorami nowych sposobów walki. Stosowanie luźnego szyku i linii tyralierskich napełniało dowództwo austriackie uzasadnioną zresztą obawą przed grupowymi dezercjami. Walka w kolumnie pod bezpośrednim nadzorem oficerów, w masie wykonującej mechanicznie wszelkie rozkazy, zmniejszała znacznie możliwość opuszczenia szeregu. Zmniejszała do tego stopnia, że swego czasu Fryderyk Wielki wcielił do własnych wojsk kilkanaście tysięcy jeńców — Sasów, nie obawiając się ich ewentualnej zdrady w czasie b i t w y 3 5 . Znał bowiem świetnie prawdę, że w taktyce liniowej żołnierz w szeregu jest tylko bezwolną maszyną do strzelania, siła armii polega zaś na jednolitości, absolutnym porządku i karności. „W taktyce liniowej siła armii polegała jedynie na porządku i dyscyplinie, cechach stojących w sprzeczności z indywidualizmem. W obcych armiach (tzn. nie francuskiej — przyp. autora) zdumiano się, kiedy taktyka tyralierów w wielkich bandach przypomniała im, że wojnę toczą nie wojska, ale ludzie" 3 6 . Powyższe poglądy zadecydowały o tym, że armia austriacka pozostała bliżej fryderycjańskiej sztuki wojennej i dopiero w ostatnim etapie epopei napoleońskiej wraz z innymi armiami sojuszniczymi przyswoiła sobie w znacznym stopniu zasady taktyki napoleońskiej. W dobie kampanii włoskiej i Marenga Austriacy preferowali system walki w kolumnach z nieznacznym wykorzy37 staniem tyralier strzeleckich, pełniących funkcję osłony . 35

S a 1 m o n o w i c z , op. cit., s. 73. C a n t a l , op. cit, s. 106. 37 W armii austriackiej obowiązywał w tym czasie regulamin walki piechoty z 1769 r. ułożony przez feldmarsz. Lacy. 36

Z reguły były one bez trudności znoszone lub zganiane z pola walki przez analogiczne formacje francuskie. „Bitwa pod Jeną (1806 — przyp. autora) jest końcem taktyki liniowej. Austria w 1809, Rosja w 1812 r., Prusy w 1813 r. przeciwstawiały Francuzom ich własny sposób walki; od Eckmühl aż do Waterloo walczyły wszystkie armie kontynentu batalionami wspartymi przez k o l u m n y " 3 8 . Nie oznacza to jednak, iż armie koalicji, stosując zapożyczoną taktykę, osiągały wyniki podobne do tych, jakie były udziałem Francuzów. Przyczyn należy się doszukiwać w temperamencie poszczególnych nacji. Marszałek Francji — Gouvion Saint-Cyr, tak wytłumaczył owe różnice: „Wojska austriackie i pruskie walczą najlepiej zebrane i ustawione razem, ramię przy ramieniu. Tutaj musiały walczyć w szyku luźnym i najczęściej samodzielnie, w szyku, który sprawia wrażenie nieporządku, a do tego Niemiec nie jest przyzwyczajony wskutek drobiazgowego i machinalnego wykształcenia, które odbiera; stąd ponosił klęskę, zanim został zaatakowany" 3 9 . Zresztą sami Prusacy ujęli problem podobnie: „Siła naszego żołnierza nie tkwi w szyku luźnym i niezawisłości. Dyscyplina i wierność są przywilejem żołnierza niemieckiego, odkąd istnieje imię niemieckie. Przyzwyczajony w czasie pokoju do surowej dyscypliny i bezgranicznego posłuszeństwa, dezorganizuje się nieporządkiem w bitwie i niepokoi nieobecnością przełożonych" 4 0 . I dalej: „... u żołnierzy rasy latyńskiej jest inaczej. Żołnierz nie patrzy na swego oficera jak na półboga. Czuje się dobrze zdany sam na siebie, z dala od kierownictwa swych przełożonych; jednostka czuje silniej swą wartość osobistą i ma więcej inicjatywy. Już w końcu zeszłego wieku (tj. XVIII — przyp. autora) Francuzi pokazali, że są najniebezpieczniejsi w nieporządku" 4 1 . Charakter armii pruskiej można w dużej mierze odnieść także do ówczesnych armii austriackiej i rosyjskiej. Szcze38 39

41

C a n t a l , op. cii., s. 120. Tamże, s. 124. Tamże. Tamże, s. 124—125.

golnie stwierdzenia odnoszące się do oficera jako strażnika porządku i dyscypliny. W 1799 r., gdy Włochy wpadły w ręce Suworowa i Francuzi ponosili kolejne porażki w starciach z wojskami rosyjskimi, w oficjalnej instrukcji jako niezawodny sposób ich pokonania podano wyeliminowanie z wafki oficerów; miało to spowodować panikę w szeregach wroga i tym samym przywieść go do porażki 42 . Podobny skutek można było śmiało prorokować w wypadku armii austriackiej. Gdy mowa o oficerach, należy stwierdzić, iż pod każdym niemal względem stanowili oni przeciwieństwo korpusu oficerskiego w armii napoleońskiej. Charakterystyczne było ich arystokratyczne pochodzenie. Najwyższe stanowiska w wojsku zarezerwowane były dla członków dynastii i przedstawicieli czołowych, najbogatszych rodów imperium. Oficerowie pochodzenia austriackiego wywodzili się spośród absolwentów akademii wojskowych założonych jeszcze przez Marię Teresę 43 . Akademie kończyło jednak rocznie nie więcej niż 100 słuchaczy. Pozostałe etaty oficerskie zajmowali szlachetnie urodzeni przybysze z innych armii europejskich. Wśród nich niemałą liczbę stanowili 44 Francuzi i Polacy . W swej głównej masie wyżsi oficerowie austriaccy pozbawieni byli wyobraźni, bezwolnie podporządkowywali się nakazom regulaminowym, nie potrafili zdobywać się na ich twórczą interpretację na polu bitwy. Wtłoczeni w ramy skostniałej rutyny przez długie lata nie umieli się od niej uwolnić. Wskazane mankamenty w pewnym stopniu równoważyła ich absolutna lojalność w stosunku do monarchii, prawość i odwaga osobista. Zasadą było, że im wyższa szarża, tym stateczniejszy, by nie 42

P. T h i e b a u 11, Mémoires 1792-1820, Paris 1962, t. I, s. 221. Cesarzowa Austrii od 1745 r. (1717—1780), matka Józefa II, Leopolda II i Marii Antoniny. W polityce wewnętrznej zainicjowała reformy w duchu absolutyzmu oświeconego: wzmocniła skarb, zmodernizowała armię, ustanowiła szkoły ludowe. Za jej sprawą powstał nowy kodeks karny — tzw. Teresiana. 44 Przez długie lata w armii austriackiej służył m.in. ks. Józef Poniatowski. 43

powiedzieć: bardziej sędziwy wiek posiadacza oficerskich epoletów. Głównodowodzący — baron Melas przekroczył 70 lat, w chwili gdy przyszło mu spotkać się z Napoleonem. Jego poprzednicy dowodzący armią austriacką w latach 1796—1797 byli w równie zaawansowanym wieku. Dla przykładu: baron Josef Alvinczy, przeciwnik Bonapartego spod Arcole, liczył sobie 61 lat, a generał hrabia Dagobert Wurmser — dowódca spod Castiglione, przekroczył siedemdziesiątkę. Bardziej znani z podkomendnych Melasa — generałowie Konrad Kaim i Piotr Ott młodsi byli od niego zaledwie o parę lat. Trudno powiedzieć, w jaki sposób ów dojrzały wiek wpływał na możliwości intelektualne austriackich generałów, można chyba jednak z małym prawdopodobieństwem popełnienia błędu stwierdzić, iż nie przydawał im ani energii i szybkiej orientacji, ani też skłonności do ryzyka. Wręcz przeciwnie — nakazywał rozwagę i ostrożność przy podejmowaniu decyzji, co wielokrotnie okazywało się zgubną metodą w obliczu przeciwnika zaskakującego ciągle niestereotypowymi rozwiązaniami natury operacyjno-taktycznej. I już z całą pewnością nie byli to dowódcy, którzy ważyliby się na tak szaleńcze z pozoru czyny, jak Napoleon pod Lodi lub Arcole, gdy osobiście poprowadził żołnierzy do ataku pod gradem kul. Zresztą — nie oczekiwano od nich tego: „Nie potrzebujemy — mówili żołnierze — aby generałowie stawali w pierwszych szeregach. Spełnimy w zupełności zadanie bez takich przykładów. Ten starzec z siwymi włosami powinien trzymać się bardziej w tyle aż dotąd, dopóki ostatni nasi trwają. Cóż by się z nami stało, gdyby zginął za wcześnie, a nikt nie odebrał potrzebnych rozkazów" 4 5 . Oficerowie młodsi i podoficerowie w wielu wypadkach nie ustępowali wiekiem swoim generałom. Częsty proceder stanowiło kupowanie przez szlachtę wyższych stanowisk wojskowych. Zdarzało się, że nominalny dowódca nie oglądał na własne oczy podległych mu żołnierzy, przeby-

45

C a n t a l , op. cit., s. 88.

wając w stolicy miast ze swą jednostką. Podobnie działo się w kilku innych armiach europejskich 4 6 . Pomimo wszystkich niedostatków, o których napisano, armia austriacka nie należała jednak do łatwych przeciwników. Wręcz przeciwnie. Cyryl Falls, znawca wojskowości w epoce napoelońskiej, twierdził, że „armia austriacka była najgroźniejszą z armii, z którymi przyszło Francuzom walczyć w ostatnich latach XVIII wieku i pierwszych latach XIX w i e k u " 4 7 . Austriacka piechota liniowa, szczególnie zaś liczne pułki grenadierskie, znana była powszechnie z odwagi.' Kawaleria ceniona była jeszcze bardziej, na przełomie wieków uznawano ją za najlepszą na świecie. Niemal równie wysoką markę miały w Europie austriacka artyleria i artylerzyści. Oficerowie szkoleni byli w specjalnych szkołach artyleryjskich i należeli do Korpusu Artyleryjskiego. Andrzej Masséna, po osobistych doświadczeniach wyniesionych z kampanii 1796—1797 r. i 1799 r., wypowiedział na temat artylerii cesarskiej znamienną uwagę: „Lepszą artylerię trudno sobie wyobrazić" 4 8 . Procentowo udział kawalerii w całości sił był znacznie wyższy niż w armii francuskiej. Najliczniejsze były pułki kirasjerów, dragonów oraz huzarów. Kirasjerzy, choć w 1792 r. częściowo zaniechano uzbrajania ich w metalowe kaski i pancerze na plecach, wraz z karabinierami i dragonami zachowali pierwotną, uderzeniową funkcję. Szwoleżerowie, czasami zwani także lekką dragonią, oraz huzarzy mieli opinię jazdy przeznaczonej do uderzenia na zdezorganizowanego, częściowo rozbitego przeciwnika oraz do' wykonywania zwiadu i ataków na flanki. Lekką jazdę uzupełniali lansjerzy. Standardowe uzbrojenie piechoty armii państw europejskich końca XVIII w. stanowił karabin wyposażony w me46 Niechlubny prym pod tym względem wiodła w ostatnich latach swego istnienia szlachecka Rzeczpospolita, w której papierowi dowódcy stali na czele hipotetycznych oddziałów. 47 C. F a 11 s, The Art of War from the Age of Napoleon to the Present Day, Oxford University Press 1961, s. 34. * 8 A. M a s s é n a , Mémoires, Paris 1848, t. II, s. 15.

chanizm skałkowy 4 9 . Francuskie oddziały liniowe, walczące w kolumnach, wyposażone były w karabin wzór 1777, który po kilku latach pojawił się również w wojskach cesarskich. Parametry karabinu były następujące: długość — 135 cm, ciężar — 4,65 kg, kaliber — 17,5 mm. Będący na wyposażeniu żołnierzy 40-centymetrowy bagnet, wynalazek początku XVIII w., umożliwiał wykorzystanie karabinu w charakterze broni białej. W oczy rzuca się przede wszystkim bardzo duży kaliber. Lekkie jednostki tyralierskie wyposażone były w karabiny gwintowane wzór 1786, lżejsze i szybkostrzelniejsze. Karabin wzór 1777 miał dłuższą i lepiej wyważoną kolbę, co znacznie ułatwiało celowanie i przez to podnosiło skuteczność ognia pojedynczego strzelca, przesuwając punkt ciężkości z ognia salwowego kolumn na ogień rozproszony. Możliwość prowadzenia ognia karabinowego pozostawała w bezpośrednim związku z panującymi warunkami atmosferycznymi. Największymi wrogami, będących w powszechnym użyciu papierowych ładunków prochowych, były wilgoć i deszcz. Stąd częste w bitwach przełomu wieków sytuacje, gdy piechota zmuszona była walczyć jedynie na bagnety, nie mogąc strzelać zamokniętymi nabojami. Karabin skałkowy, pomimo wielu ulepszeń, jakim został poddany od czasu swego powstania i produkcji paru jego zmodyfikowanych wersji, był jeszcze bardzo niedoskonałym narzędziem służącym do prowadzenia walki na odległość. Skuteczna donośność nie przekraczała 200—250 m. W praktyce tylko około 50% wszystkich pocisków trafiało człowieka stojącego w odległości nie większej niż 100 m. Chodzi tu oczywiście o ogień grupowy; strzelcy wyborowi wykazywali się dużo wyższą skutecznością. Maksymalna donośność wynosiła 500 m. Średnią szybkostrzelność mierzono na 1,5 strzału w ciągu minuty; bardzo dobrze wyĄQ W zamku skałkowym zapalenie prochu na panewce następowało przez uderzenie krzemieniem zwanym skałką lub flintem o pokrywkę panewki, zaopatrzoną w krzesiwo. Zamek (mechanizm) skałkowy był w powszechnym użyciu w latach 1640—1830; został następnie wyparty przez zamek kapiszonowy.

szkolony piechur był w stanie oddać 3—4 strzały w ciągu 2 minut, a przeciętnie wyszkolony potrzebował 60 sekund na oddanie strzału. Ówczesne regulaminy przewidywały 12 temp (kolejnych czynności) dla oddania strzału. Na przykład polski regulamin, nie odbiegający od innych tego typu instrukcji, znał następujące komendy: 1. do nabijania — broń, 2. otwórz — panewkę, 3. do — ładunku, 4. odgryź — ładunek, 5. podsyp, 6. zamknij — panewkę, 7. do lewej nogi — broń, 8. ładunek — w rurę, 9. za — stempel, 10. przybij, 11. stempel — na miejsce, 12. na ramię — broń. Nakaz zawarty w czwartej komendzie rodził w praktyce bardzo poważne konsekwencje. Służba w piechocie omijała tych wszystkich, którzy z różnych powodów mieli ubytki w uzębieniu — brak siekaczy chronił przed armią niezwykle skutecznie. Aż do czasu wojen napoleońskich zapas naboi, jakie miał przy sobie pojedynczy żołnierz, nie przekraczał 60 sztuk, w dobie Marenga zwiększył się on do około 80, by następnie osiągnąć liczbę 100. Niska skuteczność ognia karabinowego, wynikająca z małej donośności pocisków i długich przerw pomiędzy kolejnymi wystrzałami, powodowała, że większe znaczenie miał ogień artyleryjski, rozstrzygnięcie zaś uzyskiwano w bitwach zwykle w wyniku natarcia z wykorzystaniem broni białej. Zasadniczym uzbrojeniem kawalerii były: szable, pałasze i lance. Ciężka jazda wyposażona była w długie, proste pałasze z podwójnym ostrzem, lekka kawaleria posługiwała się szablami lekko wygiętymi. Niemal wszystkie szwadrony miały broń palną: pistolety, krótkie karabinki lub muszkiety. Stanowiły one odmianę karabinu wzór 1777 lub pistoletu z tego samego roku. Kawalerzyści jednak rzadko używali broni palnej w akcji, często nawet pozbywali się jej jako zbędnego ciężaru. Francuscy kirasjerzy nosili metalowe kaski i obustronny pancerz. Artyleria, jak to już zostało powiedziane, stała zarówno we Francji, jak i w Austrii na bardzo wysokim poziomie. W pierwszym z tych państw w latach 1772—1810 obowią-

zywał tzw. system Gribeauvala. Jan Baptysta Gribeauval, francuski generał żyjący w latach 1715—1789, wprowadził jednolity system armat będących na wyposażeniu armii. Otrzymała ona armaty: 4-, 8-, 12-, 16- i 24-funtowe, strzelające kulami ważącymi odpowiednio: 2, 4, 6, 8, 12 kg, oraz 10-calowy moździerz i 8-calowy granatnik. Każdemu batalionowi piechoty przydzielano po 2 działa. Gribeauval był także twórcą nowego łoża pod działa: skrócił znacznie ich długość i wyposażył je w celownik, umożliwiający strzał bezpośredni 5 0 na odległość do 1100 m, a armaty 16- i 24funtowe do 1800 m. Donośność pozostałych armat nie przekraczała 1000 m; 8- i 12-funtowe strzelały na odległość 800—900 m, 4- i 5-funtowe odpowiednio na odległość 500—600 i 700 m. Testy przeprowadzone przez Austriaków w końcu XVIII w. wykazały, że ostrzał celu oddalonego o 700 m daje od 40 do 70% pocisków padających na linii jego ustawienia. Prace teoretyczne Gribeauvala, w których jawił się on jako gorący zwolennik masowego używania artylerii i jej koncentracji na wybranym odcinku, wywarły silny wpływ na poglądy Napoleona, potrafiącego po mistrzowsku korzystać z ognia artyleryjskiego na polu bitwy. W Austrii reorganizację artylerii przeprowadził książę Lichtenstein na krótko przed wojną siedmioletnią (1756—1763). Przyjęty wówczas sytem utrzymywał się przez ponad pół wieku. Artyleria cesarska była najlepsza w całej Europie, bardzo praktycznie urządzona, łatwa w obsłudze i transporcie. Lichtenstein wprowadził do wyposażenia pułków liniowych armaty polowe 3-, 6-, 12-funtowe, mające długość 14 kalibrów, a także haubice 7i 10-funtowe długości 5 kalibrów. W skład ciężkiej artylerii oblężniczej weszły działa 12- i 24-funtowe. W bardzo różnorodny sprzęt wyposażono artylerię konną — od dział 6-funtowych i haubic 7-funtowych po moździerze 10-, 30-, 60- i 100-funtowe. Do przewozu amunicji służyły jaszcze 50

Strzał, przy którym pocisk w żadnym punkcie swego lotu nie przenosi wysokości celu.

zawierające po 180 kul 3-funtowych, 90 kul 6-funtowych lub 70 kul 12-funtowych. W artylerii konnej, gdzie obsługę dział tworzyło 5 ludzi, czterech z nich siedziało okrakiem na lawecie, a piąty jechał wierzchem na koniu ciągnącym armatę. Umundurowanie armii francuskiej i austriackiej różniło się bardziej niż ich uzbrojenie. Stara armia republikańskamiała niedbały wygląd. W oczy rzucał się brak jednolitości w jej umundurowaniu. Żołnierze nosili przeważnie długie włosy wiązane w kok. Mundury, których zresztą ciągle brakowało, były w kolorze białym. Za konsulatu nastąpiło „przebranie" wojska w mundury niebieskie z różnokolorowymi dodatkami: pasy, epolety, spodnie. Można powiedzieć, że zasadniczo piechota umundurowana była w niebieskiej tonacji, natomiast uniformy kawalerii mieniły się granatem, zielenią, amarantem i żółcią. Ciężka jazda — kirasjerzy, pobłyskiwała blachami zbroi i kasków. W późniejszym okresie armia stała się wręcz pstrokata. Jej dynamiczny rozwój za cesarstwa przyniósł wraz z powstaniem nowych formacji wielobarwne mundury, przyozdobione wymyślnymi akselbantami, szamerunkami, galonami, dołmanami itd. Tradycyjnie elitarna jednostka w armii francuskiej — w dobie Marenga: gwardia konsularna, później — gwardia cesarska 5 1 , wyróżniała się spośród innych wysokimi niedźwiedzimi czapami, zakończonymi charakterystyczną kitą. Czapy te w połączeniu ze słusznym wzrostem żołnierzy wybieranych do tej formacji, powodowały, że w otoczeniu gwardzistów Bonaparte przypominał niewyrośniętego chłopca. Stąd m.in. niewybredne komentarze — głównie angielskiej prasy, piszącej o „korsykańskim karle"52. W armii austriackiej istniała zdecydowanie większa jed51

Armia austriacka była jedną z nielicznych w Europie, w których nie występowały jednostki gwardyjskie. 52 W rzeczywistości Bonaparte mierzył 167,6 cm i był bardzo proporcjonalnie zbudowany. Sławny rzeźbiarz Canova, widząc rozebranego Napoleona, który mu pozował, nie potrafił wyjść z podziwu dla harmonii jego ciała.

nolitość w umundurowaniu. Dominującą barwą, zarówno w piechocie, jak i w kawalerii, była tradycyjnie biel. Nie wdając się w rozważania, dlaczego Austriacy preferowali umundurowanie akurat w takiej tonacji kolorystycznej, wypada stwierdzić, że było ono niepraktyczne. Co najmniej z dwóch powodów. Mundury austriackie nie miały żadnych walorów maskujących, zdradzały ruchy wojsk zarówno przy dobrej, jak i zmniejszonej widoczności. Ponadto odniesione rany ujawniały się w postaci wyrazistych czerwonych plam; okoliczność ta nie mogła pozostawać bez wpływu na psychikę walczących żołnierzy — rannego i jego kolegów. Szare, zielone i granatowe kurtki i spodnie nosili artylerzyści, a także żołnierze niektórych pułków lekkiej jazdy. Gdy ogląda się stare ryciny, a tym bardziej kolorowe filmy w rodzaju „Wojna i pokój" lub „Waterloo", gdy widzi się paradne mundury żołnierzy tej epoki, mało kto zdaje sobie sprawę z wielkiej niewygody łączącej się z noszeniem uniformów wojskowych w owych czasach. „Buty ogromne, pancerze i nakrycia głowy wagi niesłychanej, mundury tak ciasno ściągnięte, jakby zadaniem ich było utrzymanie członków w naprężeniu postawy z parady, ciężar wyczerpujący tornistra 5 3 , przedmiotów obozowych, broni, szabli, karabinów i bagnetów, wszystko zdawało się przeznaczonym do paraliżowania tych ludzi żelaznych. Kiedy się zwiedza Muzeum Inwalidów 5 4 albo jakiś zbiór prywatny, albo gdy się chociażby spojrzy na pierwszy 53

Szeregowy żołnierz francuski musiał w plecaku nosić zrolowany płaszcz, parę spodni, 2 koszule, 2 pary trzewików, zapasowe zelówki, gwoździe i żelazną porcję żywności na kilka dni. W praktyce żołnierz dźwigał ze sobą prócz standardowego wyposażenia, tj. karabinu, bagnetu, naboi, ciężar około 29 kg, podczas gdy regulamin przewidywał maksymalny ciężar 20 kg (W. Z a j e w s k i , W kręgu Napoleona i rewolucji europejskich 1830—1831 r.. W a r s z a w a 1984, s. 168. 54 Właściwie: Pałac (i kościół) Inwalidów. Franc. Hôtel des Invalides. Zbudowany na polecenie Ludwika XIV j a k o schronisko dla weteranów i inwalidów. W czasie Rewolucji Francuskiej pałac nazywano Świątynią Marsa. W 1840 r. złożono w nim prochy Napoleona Bonaparte. Obecnie mieści się tam muzeum wojska.

lepszy komplet zbroi z owej epoki, rozumie się lepiej epopeję cesarską. Żadne pokolenie nie okazało się silniejszym, lepiej zahartowanym do walk, życia i wojny. Zresztą słabi ginęli prędko. Wybór dokonywał się szybko sam przez s i ę " 5 5 . Wyboru tego dokonać miała także bitwa pod Marengo. 55

R e m ba u d , La v i s é . op. cit., t. III, s. 16.

WOJNA

PIERWSZE RUCHY WOJSK

Marszałek Melas wznowił działania wojenne 5 kwietnia 1800 r. uderzeniem na rozdzieloną Armię Liguryjską 1 . Wódz austriacki skoncentrował do walki w polu 70 000—75 000 żołnierzy, na czele których zamierzał przełamać obronę Francuzów na linii Apeninów 2 . Ponadto w Piemoncie i u podnóża przełęczy Świętego Gotharda pozostawił pod dowództwem generałów Kaima i Philppe'a Wukassowitcha bardzo silne grupy osłonowe (około 25 000 ludzi). Co najmniej drugie tyle obsadziło fortece rozrzucone w północnych Włoszech. Generałowie Ott i Hohenzollern na czele 25 000 żołnierzy skierowani zostali na Genuę i wąwóz Bocchetta. Ott z 15 000 sforsował wąwozy Scoffera i Monte-Creto i wyszedł na prawo od Genui, a Hohenzollern z pozostałymi siłami zajął pozycję naprzeciw wąwozu Bocchetta, po lewej stronie od miasta. W tym samym czasie głównodowodzący austriacki z 50-tysięczną armią, przejawiając niezwykłą energię, w szybkim marszu wzdłuż rzeki Bormidy kierował się na Montenotte, Carcarę i Savonę. Zamiary Melasa były dla Francuzów całkowicie jasne. 1

Data podawana przez Th i e r s a (Historia Konsulatu), s. 144. K u k i e 1 fop. cii., s. 53) wskazuje 6 kwietnia j a k o początek operacji austriackiej; wśród innych autorów podobne rozbieżności. 2 K u k i e ł (op. cii., s. 53) podaje liczbę 50 000.

Chciał on jak najszybciej przełamać środek ich wojsk i tym samym oddzielić od siebie oddziały generałów Sucheta i Soulta, stykające się w okolicach Savony. Na całej linii od Genui aż do źródeł rzek Tanaro i Bormidy doszło do zaciekłych walk przypominających swym nasileniem starcia z lat 1796—1797. Suchet bronił się w krwawych potyczkach pod Rocca-Barbene, Melogu i Saint-Jacques, Soult zaś w rejonie Montelegino, Cadiobone i Savony. W walkach tych Austriacy ponosili w zabitych i rannych znaczne straty, dwukrotnie większe niż Francuzi. Pomimo zaciekłej obrony zarówno Suchet jak i Soult zmuszeni zostali do cofnięcia się. Pierwszy z nich opuścił zajmowane uprzednio stanowiska i odszedł do Borghetto, drugi zaś do Savony. W ten sposób przerwana została ciągła linia obrony wojsk republiki i nastąpiło przepołowienie armii Massény. To, czego tak bardzo obawiał się Bonaparte, stało się faktem dokonanym. W dalszym etapie austriackiej ofensywy część oddziałów francuskich spędzona została ku Nicei, a pozostałe zablokowane w Genui, gdzie przebił się Soult po porażce zadanej mu 6 kwietnia pod Savoną. Siły zamknięte w murach twierdzy urosły w ten sposób do ponad 18 000 żołnierzy. Gdyby zgromadzono tam dostateczne zapasy żywności, liczba żołnierzy dawałaby możliwość stawiania wielomiesięcznego oporu, gdyż miasto miało rozbudowaną sieć bastionów i z natury obronne położenie. Genua leży w głębi zatoki u stóp Apeninu Liguryjskiego, schodzącego poprzecznymi szczytami niemalże do samego morza. Wygięty w łuk łańcuch górski chroni ją przed wszelkimi próbami napaści z północy, z terenu Niziny Padańskiej. Od strony lądu forteca miała dwie linie umocnień. Pierwsza, w postaci wału z licznymi basztami, opasywała ściśle najgęściej zabudowaną i zaludnioną część Genui. Druga linia umocnień biegła w pewnym oddaleniu, wyznaczając na okolicznych wzgórzach trójkąt, którego wierzchołek stykał się z Apeninem, a podstawę tworzyło przyległe do zatoki wybrzeże. Najdalej wysunięty na północ punkt umocnień miał kluczowe znaczenie w całym systemie obronnym. Składał się on

z dwóch szańców — Ostrogi i Diamentu, silnie nasyconych ciężką artylerią, która swym ogniem pokrywała całą długość fortyfikacji i panowała nad podejściami do nich. Nie tylko ludzie zadbali o to, by uczynić z Genui niezdobytą twierdzę. Przyroda umieściła wzdłuż jej murów obronnych dwie niewielkie rzeczki, które mogły służyć jako fosa. Na zachód od Diamentu i Ostrogi płynęła Polcevera, a na wschód od szańców — Bisagno. Na południe od jej brzegu znajdowały się trzy górujące nad miastem wierzchołki. Oszańcowano je i nadano im nazwy: Richelieu, Święta Tekla oraz Qezzi. Od strony morza Genua zabezpieczona była dwoma, krzyżującymi się niemal, tamami, które dawały osłonę obszernemu portowi. Massena, orientując się świetnie w zaletach obronnych miasta, ale mając także świadomość złej sytuacji aprowizacyjnej, postanowił działać zaczepnie. Jego plan polegał na wyparciu Austriaków poza Apenin Liguryjski i połączeniu się z oddziałami Sucheta, po przeprowadzeniu zgranego w czasie natarcia wzdłuż drogi Corniche. Osiągnięcie pierwszego z tych celów zmniejszyłoby nacisk na Genuę i otworzyło możliwość jej lepszego przygotowania do długotrwałego oblężenia. Połączenie z Suchetem odtworzyłoby ciągłą linię obrony. 7 kwietnia Massena wyprowadził poza mury miasta — po jego wschodniej stronie — dwie kolumny piechoty utworzone z dywizji gen. Miollisa i paru luźnych batalionów. Prawą kolumną dowodził gen. Arnaud, lewą Miollis. W odwodzie pozostawał oddział gen. Pierre'a Petitota. Francuzi błyskawicznie, z różnych stron, wdarli się na szczyt Apeninu w okolicy Scoffery i zepchnęli zaskoczonych Austriaków w doliny po jego północnej stronie. Do niewoli poszło około 1500 żołnierzy przeciwnika, wśród nich baron Aspres, główny organizator powstań chłopskich przeciwko Francuzom w okolicach Fonte-Buona. W realizacji drugiego zadania główna rola miała przypaść korpusowi gen. Soulta, składającemu się z dywizji generałów Gardanne'a i Gazana, liczącemu około 10 000 ludzi. Miał on wyjść na spotkanie z Suchetem, którego

przez posłańców powiadomiono o dokładnym terminie akcji. Za punkt spotkania obrano Savonę. W czasie nieobecności Soulta obronę twierdzy przejąć miał korpus Miollisa; dywizja Arnauda zajęła stanowiska naprzeciw rzeczki Bisagno, dywizja gen. Spitala rozłożyła się wzdłuż wałów po zachodniej stronie twierdzy. Plan Masseny był prosty i brawurowy zarazem. Zakładał on wyjście z Genui dwóch kolumn działających w pierwszym etapie akcji w kierunku szczytów Apeninu i trzymających się wybrzeża. To początkowe rozdzielenie własnych sił miało sprowokować wroga do zastosowania podobnego rozwiązania. Wówczas kolumna gen. Gardanne'a z Masseną, ciągnąca na Voltri i Varaggio, oraz kolumna Soulta, idącego wraz z Gazanem przez San-Pietro-del-Alba na Sasselo, po wykonaniu nagłego zwrotu, połączyłyby się i uzyskały przewagę liczebną wystarczającą do rozbicia rozproszonych oddziałów austriackich. Francuzi rozpoczęli manewr 9 kwietnia. Pierwsze ruchy obu wojsk zdawały się potwierdzać rachuby Masseny. Zdezorientowany Melas podzielił swe oddziały na cztery kolumny. Trzy z nich miały przeciwstawić się korpusowi Soulta, czwarta, pod dowództwem hrabiego Hohenzollerna, otrzymała rozkaz atakowania "Bocchetty. Siły przeciwników kształtowały się jak 4:1 na korzyść armii cesarskiej. Do pierwszej poważniejszej potyczki doszło pod Aqua-Santa, gdzie Soult zdobył parę dział, wziął kilkudziesięciu jeńców i wywalczył przejście do Sasseli. W starciu tym odznaczył się szczególnym męstwem ówczesny pułkownik (późniejszy marszałek Francji) Mouton, dowodzący 3 półbrygadą. Soult odniósł wprawdzie sukces taktyczny, ale w skali operacyjnej parogodzinne zaangażowanie się w walkę pod Aqua-Santa oznaczało bezpowrotną stratę czasu potrzebnego do spotkania z Masseną. Okoliczność ta spowodowała krach całej wcześniejszej koncepcji i podjęcie decyzji o odwrocie do Genui. Obie kolumny francuskie, pozostające w osamotnieniu, musiały walczyć z przeważającymi siłami przeciwnika. Massena zmuszony został do przebijania się nie tylko przez regularne oddziały

austriackie, ale również walczące u ich boku grupy zbuntowanych chłopów. Nie opodal miasteczka Voltri zdarzył się epizod, dowodzący wielkiej odwagi osobistej francuskiego wodza. W pewnej chwili straż przednia, w której znajdował się Massena, zaatakowana została przez szwadron węgierskich huzarów. Generał, na czele około 30 kawalerzystów, ruszył do gwałtownej szarży i po krótkiej walce odrzucił nieprzyjacielską jazdę. Ostatecznie również i Soultowi udało się wymanewrować nieprzyjaciela i obie dywizje, po kilku dniach wypełnionych drobnymi utarczkami, powróciły do Genui. Suchet, który ze swej strony podjął energiczną próbę przebicia się do twierdzy, nie osiągnąwszy powodzenia, wycofał się na pozycje wyjściowe. Jedynym, aczkolwiek niebagatelnym sukcesem przeprowadzonego wypadu było wzięcie do niewoli, głównie przez Soulta, 4000 jeńców. W przyszłości mieli oni odegrać niemałą rolę w rozmowach pokojowych. Parę najbliższych dni wykorzystał Massena na gorączkowe ściąganie żywności z miasteczek po wschodniej stronie Genui, gdzie jeszcze nie zdołał powrócić, odepchnięty 7 kwietnia, przeciwnik. Przeprowadzono również wykup żywności na terenie samego miasta. Zapłatę otrzymywali jedynie dobrowolni sprzedawcy. W przypadku ukrywania, głównie zboża, posuwano się do konfiskaty. W ten sposób zapewnił Massena wojsku i ludności skromne racje żywnościowe na okres 2 tygodni. Po ich wyczerpaniu zamierzał sięgnąć po kakao, którym wypełnione były genueńskie magazany. Jednocześnie wódz francuski zorganizował w obrębie twierdzy system bezpieczeństwa chroniący ją przed zdradą od wewnątrz, przede wszystkim ze strony szlachty i arystokracji. Od 22.00 ustalono godzinę policyjną, zakazano gromadzenia się pod jakimkolwiek pożorem. Na głównym placu Genui wydzielone oddziały francuskiej rezerwy rozbiły obóz. Wraz z gwardią narodową, utworzoną z miejscowych patriotów, miały one utrzymywać porządek i spokój w mieście, szczególnie w czasie szturmów podejmowanych przez Austriaków. 19 kwietnia Armia Liguryjska została całkowicie za-

mknięta w murach Genui. Od tego dnia blokada była pełna, zarówno od strony lądu, jak i morza, gdzie zakotwiczyła okręty flota angielska pod dowództwem adm. Keitha. Siły Masseny nie przekraczały 15 000 żołnierzy zdolnych do boju; kilka tysięcy przebywało w lazaretach. Gen. Ott, oblegający twierdzę, dysponował około 24 000 ludzi. Suchet, który po rozdzieleniu armii w pierwszym etapie austriackiej ofensywy spędzony został ku Borghetto, a następnie ku Nicei, nie zdołał utrzymać żadnego z tych miast. Groziło mu oskrzydlenie ze strony nieprzyjaciela, który idąc wierzchołkami Alp Nadmorskich, wyprzedził go i zdobył wąwóz Tende. Opanowanie Nicei, poza sukcesem czysto taktycznym, przyniosło baronowi Melasowi satysfakcję innego rodzaju — była to pierwsza tak duża miejscowość zdobyta przez niego na terytorium Republiki Francuskiej. Dalej Austriacy już się nie posunęli. Suchet obsadził prawy brzeg Varu na całej długości od Morza Liguryjskiego aż po schodzące ku rzece szczyty Alp Nadmorskich. Innej drogi na zachód w tym rejonie nie było. Główny bastion obrony stanowił most Saint-Laurent, osłonięty rozbudowanym szańcem z silną artylerią. Po lewej stronie Varu Francuzi utrzymali w swym posiadaniu dwie fortece — Montalban i Vintimille, które obsadzili załogami po wycofaniu się z Nicei. Szczególne znaczenie wiązało się z dalszym utrzymaniem Montalban. Forteca położona była na wzgórzu dobrze widocznym za Varem i miała telegraf; za jego pomocą załoga mogła informować Sucheta o wszelkich ruchach wojsk austriackich. Wiadomości o akcji barona Melasa — dzięki telegrafowi odebrana niemal natychmiast — całkowicie zaskoczyły pierwszego konsula. Zakładał on oczywiście ofensywę Austriaków przeciwko Massenie — stąd między innymi znane już instrukcje z początku marca — niemniej jednak nie spodziewał się podjęcia działań o tej porze roku. Okres wczesnej wiosny nie sprzyjał atakowi, chociażby ze względu na rozmokłe drogi utrudniające marsze. Wciąż napływające doniesienia o postępach przeciwnika.

okrążeniu większej części armii w Genui i zepchnięciu Sucheta za Var, postawiły wszystkie wcześniejsze plany Bonapartego pod znakiem zapytania. W dotychczasowych bowiem rachubach Massena miał wiązać swą armią co najmniej 40 000 Austriaków; drugie tyle rozrzuconych było w osłonie wzdłuż przełęczy alpejskich bądź unieruchomionych jako załogi twierdz. W takich warunkach Napoleon widział bardzo realne szanse na osiągnięcie bezwzględnej przewagi liczebnej w przyszłej bitwie. Wystąpienie Melasa 5 kwietnia zachwiało poważnie tymi nadziejami. Wystarczyło, aby Massena został zniszczony — . c o w wynikłej sytuacji nie wydawało się niemożliwe, a Melas odzyskałby całkowitą swobodę działania na włoskim teatrze operacyjnym. Otworzyłaby się przed nim sposobność skoncentrowania wszystkich sil, aby rzucić je przez Alpy na południe Francji lub przeciwstawić się Armii Odwodowej. Absolutna przewaga liczebna byłaby po jego stronie. Klęska Masseny mogła ponadto przynieść — prócz konsekwencji natury militarnej — także negatywne skutki w sferze moralnej. O tym również pamiętać należało. Zlekceważenie tej okoliczności stanowiłoby poważny błąd. Pod wpływem sytuacji Bonaparte, po raz trzeci i ostatni, zmienił plan operacyjny. Doceniając czynnik czasu, pierwszy konsul zdawał sobie sprawę, że nie może czekać aż postępy armii gen. Moreau umożliwią Armii Odwodowej daleki manewr przez Przełęcz Świętego Gotharda. Postanowił, iż przejdzie ona Alpy przez Wielką Przełęcz Świętego Bernarda, ruszy następnie w kierunku Mediolanu na spotkanie z korpusem posiłkowym z Armii Niemiec, a po połączeniu stanie na tyłach Austriaków blokujących Genuę. W tych kalkulacjach Bonaparte rezerwuje dla Masseny zadanie czynnego współdziałania z Armią Odwodową przez podjęcie prób przerwania blokady i wyjście jej naprzeciw. W każdym razie nakazuje mu wytrwać do końca maja. W końcu kwietnia do Paryża nadeszły wiadomości od Masseny. Donosił on w dramatycznych słowach o opłakanym stanie swojej armii zamkniętej w Genui i przewidywał utrzymanie fortecy co najwyżej do 20 maja. Dalszą walkę

wykluczał brak żywności. Wieści z Włoch przyśpieszyły ostatnie przygotowania do wyruszenia Armii Odwodowej na odsiecz Genui. Gorączkowo zaczęły krążyć listy pomiędzy Napoleonem a Berthierem 3 , generałami Gassendim i Marmontem, czuwającymi nad organizacją artylerii, oraz gen. Marescotem, który osobiście przeprowadził rekonesans przełęczy alpejskich. Na początku maja Bonaparte spowodował podróż ministra wojny — Carnota 4 do głównej kwatery gen. Moreau z zadaniem skłonienia go do wyprawienia na pomoc Armii Odwodowej przyrzeczonego korpusu Lecourbe'a. Miał on liczyć około 25 000 żołnierzy. Wobec wcześniejszej postawy Moreau, jego niechęci do osłabiania własnej armii i pozbawiania się najlepszego z dowódców, szanse na uzyskanie tych sił były niewielkie. Pierwszy konsul wiedział o tym, jednak w aktualnej sytuacji każda dodatkowa jednostka na włoskim teatrze działań była nie do pogardzenia. Moreau podporządkował się rozkazom Carnota tylko częściowo, dając mu odczuć swoje niezadowolenie z powodu postawionych żądań. Siły przeznaczone na front włoski powstały przez wydzielenie ze składu różnych dywizji po kilkuset żołnierzy, co dało korpus liczący 15 000^-16 000 ludzi. Sam Moreau w korespondencji do Napoleona zawyżył tę liczbę do 17 800 żołnierzy, niektórzy zaś przychylni mu historycy pisali później nawet o 25 000 5 . Tłumacząc się z niewysłania do Włoch po prostu jednej z dywizji, Moreau sprytnie wskazał na obawę przed ujawnieniem Austriakom, iż armia doznała znacznego osłabienia. W rzeczywistości ten system tworzenia korpusu posiłkowego dał mu możliwość wybrania żołnierzy stosunkowo najgorzej wyszkolonych. Dowództwo oddziału objął gen. Lorges, który sprawował je jedynie do momentu osiągnięcia okolic Przełęczy Świętego Gotharda. Tam przejął je gen. Moncey. 3

Patrz załącznik nr 2. Objął stanowisko po Aleksandrze Berthierze w pierwszych dniach kwietnia. 5 Th i er s, Historia Konsulatu, t. I. s. 178. 4

Sforsowanie przełęczy odbyło się w dniach od 11 do 13 maja. W tym czasie czołowe kolumny niektórych jednostek Armii Odwodowej doszły już do Szwajcarii, odbywając marsze przeważnie bocznymi drogami i w nocy. Prawdziwe oblicze armii nadal nie było znane przeciwnikowi. Rozproszone oddziały, kierujące się na wschód, mogły uchodzić za posiłki dla Armii Reńskiej, i tak je traktowali Austriacy. Napoleon opuścił Paryż 6 maja. Towarzyszli mu: adiutant Duroc oraz osobisty, długoletni sekretarz Louis de Bourienne. Ten ostatni parę dni wcześniej był świadkiem sceny dającej świadectwo niezwykłego talentu wojskowego i przenikliwości Bonapartego. Układając plan operacyjny kampanii na mapie ukazującej teren przyszłych walk miał on powiedzieć: „Biedny ten pan Melas, przejdzie przez Turyn, cofnie się do Alessandrii. Ja przeprawię się przez rzekę Pad, spotkam się z nim na drodze do Placencji i pobiję go tu, tu..., i położył znaczek (imitujący miejsce stoczenia bitwy — przyp. autora) na San Giuliano" 6 . Zapamiętajmy tę dźwięczną włoską nazwę. Po przybyciu do Dijon Bonaparte odbył widowiskowy przegląd oddziałów zgromadzonych w fałszywym obozie, a następnie pośpiesznie udał się do Genewy, by zaraz potem wyruszyć do Lozanny. Tam już wszystko było prawdziwe — olbrzymie zapasy materiałów wojennych oraz masy wojska, które ciągle nadchodziło. 13 maja odbył się przegląd armii. Wypadł pozytywnie. Na krótko przed zarządzeniem wymarszu pierwszy konsul przeprowadził ostatnią naradę z wyższymi dowódcami. Najważniejsza rola przypadła na niej gen. Marescot, który po rozpoznaniu przejść alpejskich zaproponował dla sił głównych drogę przez Przełęcz Świętego Bernarda. Wybór ten, pokrywający się w pełni z koncepcją Napoleona, oparty został na następujących przesłankach. Przejście przez Alpy możliwe było zasadniczo przez cztery przełęcze: 6

Tamże, s. 192. Sceptycznie na ten temat K u k ie 1, op. cit., s. 59.

Świętego Gotharda, Świętego Bernarda, Simplon i Mount Cenis. Przełęcz Świętego Gotharda odpadła z przyczyn, o których była już mowa. Znaczenie miała także okoliczność, że przełęcz, leżąc w pobliżu wyniszczonej wojną Szwajcarii, była trudna do pokonania ze względu na trudności aprowizacyjne. Ostatecznie pomaszerował tamtędy jedynie korpus Monceya. Z pozostałych przejść droga przez Mount Cenis była najłatwiejsza do przebycia jako najczęściej uczęszczana. Nie nastręczając zbyt dużych przeszkód maszerującej armii, miała jednak podstawową wadę: wychodziła wprost na Turyn, w pobliżu którego znajdowało się silne zgrupowanie wroga. Z przełęczą Simplon rzecz miała się akurat na odwrót. Wylot drogi znajdował się niedaleko od Mediolanu, na tyłach wojsk austriackich, a więc w miejscu wymarzonym z punktu widzenia założonej przez Bonapartego strategii. Ale było to przejście zbyt odległe i wymagające dodatkowych licznych środków transportowych. Droga przez Przełęcz Świętego Bernarda, choć bez wątpienia najtrudniejsza pod względem terenowym, łączyła w sobie dwie zalety: była zdecydowanie najkrótsza, wyłaniała się po drugiej stronie Alp pomiędzy Turynem a Mediolanem, w miejscu stwarzającym optymalne warunki dla oskrzydlenia przeciwnika. Do marszu przez Przełęcz Świętego Bernarda wyznaczono około 40 000 ludzi — 35 000 piechoty i artylerzystów oraz 5 000 jazdy. Przez znajdującą się w pobliżu tzw. Małą Górę Świętego Bernarda ruszyło około 6 000 żołnierzy pod dowództwem gen. Chabrana. Oddział ten, stworzony przez 70 półbrygadę oraz kilka luźnych batalionów z innych jednostek, miał po przejściu gór połączyć się z resztą armii w pobliżu miasta Ivrea. Gen. Thurreau, broniący z 4000 żołnierzy Armii Liguryjskiej Mount Cenis, miał pomaszerować w kierunku Turynu. Wreszcie grupa osłonowa gen. Bethencourta, osłaniająca przełęcz Simplon, otrzymała rozkaz przekroczenia Alp przez tę przełęcz i pomaszerowar nia w rejon rzeki Ticino. Jak wynika z powyższego zestawienia, całość sił Armii Odwodowej w czasie forsowania

Alp tworzyła jak gdyby półkole, którego środek wyznaczała główna kolumna, skrzydła zaś korpus Monceya i oddział Béthencourta. Przez wiele lat wśród historyków wojskowości trwał spór, czy przekroczenie Alp przez pięć rozdzielonych kolumn nie było ze strony Napoleona zbyt ryzykownym i niepotrzebnym — z taktycznego punktu widzenia — rozczłonkowaniem sił. Ku takiej interpretacji skłonił się m.in. cytowany już autor klasycznego opracowania na temat bitwy pod Marengo Cugnac 7. Inaczej widział to zagadnienie Thiers 8 . Trudno zgodzić się ze stanowiskiem Cugnâca i jego zwolenników, w rzeczywistości bowiem trzon armii pomaszerował jedną drogą, dywizja Chabra na niebawem miała się z nim połączyć, a wydzielony w ostatniej chwili korpus Monceya i oddziały osłonowe generałów Thurreau i Béthencourta z przyczyn obiektywnych zostały skierowane do Włoch innymi drogami. Była to zresztą dla Francuzów okoliczność korzystna o tyle, że odwracała uwagę nieprzyjaciela od podstawowego przejścia, jakie wybrał Napoleon. Tym samym, po odciągnięciu części sił austriackich przez mniejsze kolumny, zasadnicza masa armii francuskiej miała ułatwione wyjście z gór. Wybranie odpowiednich dróg przez Alpy stanowiło dopiero pierwszy, wstępny warunek powodzenia całej operacji — przerzucenia kilkudziesięciu tysięcy ludzi do Włoch. Drugim i na pewno ważniejszym zadaniem było zapewnić armiom właściwą organizację, sprzęt i żywność w czasie tego przedsięwzięcia. Przejście przypadło na okres topnienia śniegów i schodzenia lawin, a żołnierzy czekał marsz wąskimi ścieżkami. Przewiezienie parku artyleryjskiego wymagało kilkuset wozów. Równie wiele przewidywano, aby przewieźć żywność dla wojska i paszę dla koni. Najłatwiejszy odcinek drogi prowadził z Genewy do Villeneuve. Świetną komunikację zapewniało Jezioro Genewskie i jezioro Leman. W prostej linii Villeneuve od Ivrei, leżącej po drugiej stronie gór, dzieliła odległość 7 8

J. C u g n a c , La Campagne de Marengo, Paris 1905, s. 79. T h i e r s , Historia Konsulatu, 1.1, s. 193.

130 km, z czego 30 km stanowiły nadzwyczaj trudne, karkołomne przejścia przez pokryte śniegiem i oblodzone ścieżki, wijące się serpentyną nad krawędzią przepaści, zwężające się pod naporem skalnych bloków, porysowane poprzecznymi rozpadlinami. Ten najtrudniejszy odcinek zaczynał się w Saint-Pierre, prowadził przez szczyt Góry Świętego Bernarda i kończył się we wsi Saint-Remy, położonej w dolinie rzeki Aosty. Droga wiodąca z Villeneuve do Martigny i Saint-Pierre oraz z Aosty — przez Chatillon, Bard, Ivreę — aż na pola Piemontu, choć nie należała do łatwych, była dostępna dla wozów. W końcu pierwszej dekady maja Villeneuve przejęło całkowicie rolę, jaką uprzednio odgrywała Genewa, stało się magazynem materiałów wojennych. Jeziorem przewieziono tam ogromne zapasy sucharów i zboża oraz owsa dla koni. Za cenę wysokich opłat setki okolicznych chłopów ściągnęły do miasteczka ze stadami mułów i dziesiątkami wozów. Dzięki temu sprawnie i szybko odbył się transport żywności do Martigny. Następnie przybyły tam stada zwierząt rzeźnych i wozy z artylerią. U podnóża wąwozu, w Saint-Pierre, stacjonowano specjalną brygadę remontową, której zadanie polegało na przyjmowaniu armat i przygotowywaniu ich do dalszej drogi. W tym celu demontowano je; na rozłożone na części i dokładnie ponumerowane lawety czekały muły, lufy armatnie zamierzano przewieźć na przygotowanych wcześniej w Auxonne saniach zaopatrzonych w kółka. Inna brygada, wyposażona w kuźnie polowe, towarzyszyć miała pierwszej przechodzącej Górę Świętego Bernarda dywizji (nie licząc straży przedniej), rozłożyć obóz w Saint-Remy i montować tam sukcesywnie nadchodzącą artylerię. By zapewnić sobie przychylność i realną pomoc mnichów z klasztoru na szczycie góry, pierwszy konsul posłał im pieniądze na zakup chleba, sera i wina. W konsekwencji powstał tam przejściowy obóz, który zapewnił strudzonym żołnierzom chwilę odpoczynku i świeży posiłek. W Saint-Pierre i Saint-Remy urządzono szpitale polowe. Wraz ze szpitalami w Martigny i Villeneuve zapewnić miały

obsługę chorych i rannych, jakich zbliżająca się przeprawa mogła dostarczyć w nadmiarze. W Villeneuve przeprowadzono ostatnią inspekcję wojska. Poddano wnikliwej kontroli wyposażenie żołnierzy. Uzupełniono braki w odzieży, umundurowaniu i uzbrojeniu. Okazało się, że były one znaczne. Jeszcze raz wyszła na jaw prawda o prywatnych kontrahentach wojska, którzy na dostawach robią wspaniałe interesy i zbijają krociowe fortuny. Poszczególne dywizje rozłożyły się biwakami od Jury aż do podnóża Przełęczy Świętego Bernarda, by uniknąć tłoku i zamieszania przy ruszaniu w drogę. Pierwszy konsul stacjonował w Martigny. Tam zastały go najświeższe doniesienia z Ligurii. Melas nadal stał pod Genuą i usiłował opanować most na rzece Var. Po otrzymaniu tych wiadomości i stwierdzeniu, że wszystkie przygotowania zostały ukończone, Bonaparte wydał rozkaz do marszu. Aby zachować — na ile to możliwe — chronologię w przedstawianiu wydarzeń rozgrywających się równolegle z działaniami Armii Odwodowej i pozostających z nimi w ścisłym związku, wypada się w tym momencie przenieść na niemiecki teatr operacyjny, a następnie do północnych Włoch. Jeszcze 24 kwietnia pierwszy konsul wydał gen. Moreau rozkaz do niezwłocznego przekroczenia Renu i zaatakowania armii marsz. Kraya. Następnego dnia większa część wojsk francuskich sforsowała rzekę i przeszła do ofensywy. Do działań w polu Moreau mógł użyć około 100 000 żołnierzy. Jego oddziały przeszły Ren po mostach w Strasburgu, Starym Brisachu i Bazylei na odcinku o szerokości około 90 km. 1 maja na prawym brzegu rzeki było już 30 000 Francuzów. W ciągu poprzednich paru dni nie doszło do żadnych większych starć z Austriakami. Udanymi manewrami Francuzi na tyle zwiedli przeciwnika, że nie zaatakował on w sposób zdecydowany ani jednej z ich działających oddzielnie kolumn. Praktyka tych pierwszych ini pokazała, iż plan gen. Moreau — tak zdecydowanie krytykowany przez pierwszego konsula — był możliwy do

przeprowadzenia i przyniósł znaczne korzyści w skali operacyjnej. Poza skoncentrowaniem poważnych sił za Renem, zagrożeniem liniom odwrotu i magazynom nieprzyjacielskim, otwarciem dróg na Engen i Stockach — Francuzi osiągnęli także całkiem namacalne sukcesy w postaci wyeliminowania z dalszej walki kilku tysięcy żołnierzy przeciwnika — w tym 1500 jeńców — i zdobycia 40 dział pozycyjnych oraz 6 polowych. Marsz. Krayowi postawić można zarzut, że podczas manewrów poszczególnych, osamotnionych korpusów wroga nie zdobył się na energiczne zaatakowanie żadnego z nich. Posunięcie takie — w wypadku powodzenia — mogło doprowadzić do naruszenia stosunku sił i zahamowania francuskiej ofensywy. Z drugiej jednak strony fakt ten dobitnie świadczy o świetnie przeprowadzonych przez nieprzyjaciela działaniach pozorujących, jego szybkości i zdecydowaniu. 2 maja Moreau posłał Lecourbe'a z 25 000 ludzi na Stockach, gdzie znajdowała się tylna straż przeciwnika i wielkie magazyny z zaopatrzeniem. Punkt ten był dodatkowo ważny ze względu na przebiegające tam linie komunikacyjne, łączące poszczególne zgrupowania armii Kraya. Zdobycie Stockach oznaczało odcięcie Austriaków od Jeziora Bodeńskiego (ówcześnie zwanego Konstancjańskim) i odrzucenie od Alp; fakt ten miał niebagatelne znaczenie dla działań Armii Odwodowej. Stockach było bronione przez 12 000 żołnierzy pod komendą księcia Lorraine-Vaudemont. Lecourbe ruszył do ataku 3 maja. Jednocześnie reszta armii skierowała się na Engen. Na odsiecz Stockach Kray wysłał księcia Ferdynanda, ale obrona na nic się zdała. 4 maja Lecourbe opanował miasteczko, biorąc do niewoli 4000 żołnierzy, zdobywając kilkaset koni i magazyny z żywnością. 4 maja Moreau, dowodząc 25 000 żołnierzy z korpusu odwodowego, zmierzył się pod Engen z 40 000 Austriaków. Na ich czele stał sam marsz. Kray. Całodzienne starcie uszczupliło szeregi francuskie o 2000 zabitych i rannych; armia cesarska poniosła dwukrotnie wyższe krwawe straty, ponadto 4000 dostało się do niewoli. Pod Engen

— pomimo ostatecznego sukcesu — ujawniło się, prorokowane przez Bonapartego, ryzyko niepowodzenia spowodowane rozproszeniem sił w czasie przeprawy. Gen. Saint-Cyr nie zdążył na pole bitwy, natomiast Lecourbe walczył pod Stockach, dysponując olbrzymią przewagą liczebną. Po bitwach pod Engen i Stockach ruch nieprzyjacielskich armii odbywał się w kierunku Dunaju. Kray przed jego przekroczeniem podjął jeszcze jedną próbę powstrzymania marszu Francuzów. 5 maja zajął obronną pozycję pod Moesskirch, ryglując drogę do rzeki ogniem potężnej baterii dział ustawionych na wzgórzu Krumbach. Przeciwnik zaatakował z marszu. W pewnym momencie bitwy przed Francuzami otworzyła się szansa całkowitego zniszczenia wroga przy wykorzystaniu do manewru oskrzydlającego korpusu Saint-Cyra stojącego w pobliżu. Jednakże generał nie przybył na plac boju i choć zakończył się on opanowaniem Moesskirch — nie przyniósł zwycięstwa w skali strategicznej. Obie strony poniosły straty o około półtora raza większe niż w bitwie pod Engen. Powodu, dla którego Saint-Cyr nie przybył na pomoc gen. Moreau, doszukiwano się w ostrym konflikcie, jaki wybuchł pomiędzy nimi na tle sposobu kontynuowania ofensywy. 6 maja pod Sigmaringen Kray przerzucił swą armię na drugi brzeg Dunaju. Przeciwdziałanie ze strony Francuzów było anemiczne, znów górę wzięły animozje między głównodowodzącym a jego ambitnym podkomendnym; tym razem Moreau nie wsparł Saint-Cyra, korpusem odwodowym. 9 i 10 maja Francuzi zwyciężyli w następnych starciach — pod Biberach i Memmningen, gdzie nieprzyjaciel usiłował bronić swoich magazynów. 11 maja Kray rozpoczął odwrót na Ulm, w okolicach którego założony został rozległy obóz warowny. Położenie geograficzne Ulm — nad samym Dunajem, u podnóża gór — samo w sobie czyniło go trudnym do opanowania. Dodatkowe prace fortyfikacyjne, nasycenie twierdzy i obozu silną, ciężką artylerią i umieszczenie w nich kilkudziesięciu tysięcy żoł-

nierzy sprawiło, że powstał rejon umocniony, z którym Kray mógł wiązać jak najbardziej uzasadnione rachuby na powstrzymanie dalszego naporu wroga. W sztabie francuskim zdania co do przyszłych działań zaczepnych były podzielone. Generałowie Saint-Cyr, Michele Ney i Richepanse proponowali koncentryczny atak na austriackie umocnienia, w przekonaniu, że może on przynieść ostateczny pogrom przeciwnika. Moreau, świadomy szansy piorunującego zakończenia kampanii w Niemczech, brał jednak pod uwagę skutki ewentualnego niepowodzenia. W takim wypadku najważniejszą konsekwencją byłoby zapewne odzyskanie przez Austriaków połączeń z Alpami i — co za tym idzie — możliwości oddziaływania na północnowłoski teatr operacyjny. Ostatecznie Moreau zdecydował się na taktykę manewrowania. Trzymając się podnóża Alp, postanowił ruszyć na Monachium i Augsburg, by wywabić Kraya spod Ulm. Uczynił to tylko częścią sił, pozostałe rozrzucone były na odcinku około 60 km, od Ulm aż po okolice Augsburga. Sytuacja taka otworzyła przed austriackim wodzem szansę zaatakowania dowolnie wybranego korpusu nieprzyjacielskiego, któremu nie zdążyłyby pomóc pozostałe jednostki. Kray skorzystał ze sposobności i 16 maja zaatakował stacjonujący w Erbach korpus Saint-Suzanne'a. Austriacy rzucili do boju silną grupę kawaleryjską, około 12 000 ludzi, oraz specjalne wyselekcjonowane oddziały piechoty w sile około 25 000 żołnierzy. Saint-Suzanne, dysponujący zaledwie 12 000 ludzi, uniknął rozbicia tylko dzięki przyprowadzonej na czas przez Saint-Cyra odsieczy. Bitwa nie została rozstrzygnięta i Kray powrócił pod Ulm. Po 20 maja Moreau nakazał wzmożenie działań pozorujących, mających przekonać sztab przeciwnika o zamiarze zaatakowania ziem Austrii właściwej. Chciał w ten sposób wyciągnąć go spoza obwarowań twierdzy. Kray nie dał się sprowokować nawet wtedy, gdy 28 maja otrzymał informację o upadku Augsburga. Był przekonany, iż Moreau nie odważy się na marsz ku Wiedniowi, mając na swoich tyłach niemal 90 000 armię przeciwnika. Okazało się rych-

ło, że miał całkowitą rację. W ostatnich dniach miesiąca Francuzi zaprzestali aktywnych działań. Moreau rozłożył wojska równolegle do Dunaju. Prawe skrzydło oparł o rzekę Guntz, lewe o rzekę Iller. Straż tylna pozostała w Augsburgu. W takim położeniu generał postanowił oczekiwać na informacje od pierwszego konsula, dotyczące rozwoju sytuacji we Włoszech. Dał temu wyraz w liście napisanym do Napoleona: „Z niecierpliwością oczekujemy, obywatelu Konsulu, wiadomości o Twoim powodzeniu. Kray i ja chodzimy tu koło siebie, on, aby się trzymać koło Ulm, ja, aby go zmusić do opuszczenia swego stanowiska. Byłoby niebezpiecznym dla was mianowicie, gdybym przeniósł wojnę na lewy brzeg Dunaju. Nasze teraźniejsze położenie zniewoliło księcia Reuss udać się ku drogom tyrolskim, ku źródłom rzek Lech i Iller; nie jest on zatem dla was niebezpieczny. Udziel mi, proszę, wiadomości o sobie i rozkaż wszystko, co tylko można uczynić dla was. Gdyby pan Kray przyszedł do mnie, ja się cofnę do Memmningen, tu się złączę z generałem Lecourbe i bić się będziemy. Jeśli on pójdzie na Augsburg, ja także pójdę; opuści swoją podporę — Ulm, a potem zobaczymy, co wypadnie uczynić dla zasłonięcia was. Korzystniej byłoby dla nas wojować na lewym brzegu Dunaju i zająć Wirtemberg i Frankonię; ale to nie przydałoby się wam, ponieważ nieprzyjaciel mógłby wyprawić wojsko do Włoch, zostawiając nam na pastwę książąt imperium" 9 . Pomimo zastopowania dalszej ofensywy, co stało się wbrew oporowi większości podkomendnych, Moreau wykonał najistotniejsze rozkazy pierwszego konsula; przeszedł Ren, odciął armię Kraya od Bawarii i Tyrolu oraz — rzecz najważniejsza — przeciął jej wszystkie połączenia przez góry z wojskami Melasa. Massenie i Soultowi, zablokowanym od 19 kwietnia w Genui, kolejne dni upływały na odpieraniu austriackich prób wdarcia się do miasta i częstych wycieczkach poza mury, aby wprowadzić na stanowiskach wroga zamiesza9

Tamże, s. 185—186.

nie i dezorganizować jego system oblężniczy. W ciągu dwóch tygodni takich szarpanych walk liczba zdolnych do boju żołnierzy francuskich zmniejszyła się o 3000. Zaczęło brakować żywności. Lazarety w szybkim tempie wypełniały się cierpiącymi na dolegliwości żołądkowe. Najbardziej energiczny, zdecydowany szturm przeżyła Genua 30 kwietnia. Poprzedziła go wielominutowa kanonada artyleryjska (w dzisiejszym rozumieniu — przygotowanie artyleryjskie ataku). Ogień prowadzony był ze wszystkich stron. Wzdłuż wybrzeża strzelały armaty zamontowane na szalupach kanonierskich, które — dla większej skuteczności ostrzału — podpłynęły pod same tamy chroniące port. Od strony Polcevera i Bisagno gen. Ott ustawił baterie złożone z kilkudziesięciu armat o różnych kalibrach. Ich ogień skierowany był głównie na wzgórze Dwóch Braci, na którym usytuowano szańce: Diament i Ostroga. Po skończonym ostrzale artyleryjskim i dostatecznym — jak się wydawało Ottowi — „zmiękczeniu" Francuzów, ku temu kluczowemu punktowi obrony ruszyły kolumny piechoty austriackiej. Dowodził hrabia Hohenzollern. Jego żołnierze, mając przytłaczającą przewagę, po krótkiej, zaciętej walce opanowali większą część wzgórza. Nie zdołali jednak zdobyć Diamentu ani leżącej poniżej Ostrogi. Był to zatem sukces pozorny. By go urealnić, hrabia Hohenzollern zaproponował dowódcy Diamentu poddanie się na honorowych warunkach. Argumentem decydującym miały być wycelowane w szaniec armaty, które podciągnięto pod samo wzgórze. Francuski oficer świadomy, że powierzona mu pozycja jest trudna do zdobycia z miejsca odrzucił austriackie propozycje. Więcej szczęścia miał nieprzyjaciel w rejonie szańców Richelieu, Ouezzi i Świętej Tekli. Po opanowaniu leżącej w pobliżu Świętej Tekli niewielkiej wsi — San Martino-d'Albaro, Austriacy zaczęli zdobywać mocno obwarowane wzgórze Madonna-del Monte. Jego posiadanie dawało możliwość prowadzenia ostrzału centrum Genui działami dużego kalibru. W chwili gdy żołnierze gen. Arnauda — broniącego tego odcinka — zaczęli w nieporządku

opuszczać pozycje i rozbiegać się po okolicy, nadszedł Massena z oddziałem rezerwy. Rozgorzała zacięta walka na małą odległość. Masséna zgromadził wokół siebie żołnierzy Amauda i w brawurowym kontrnatarciu najpierw powstrzymał postępy wroga, a następnie zepchnął go całkowicie ze wzgórza. Po sąsiedzku sytuacja przedstawiała się o wiele gorzej. Austriacy, po zablokowaniu Richelieu, zdobyli izolowany szaniec Quazzi. Ich sukces wiązał się również z faktem, że szaniec Quazzi nie został na czas wykończony i w chwili rozpoczęcia oblężenia nie miał zdolności obronnej właściwej dwóm pozostałym placówkom. Po stronie zachodniej natomiast nieprzyjaciel nie zanotował znaczących sukcesów. Pomimo gęstego ognia z rejonu wsi Coronata — gdzie znajdował się obóz austriacki — na przedmieście Świętego Piotra francuska obrona w mieście ani trochę nie osłabła. Kilkakrotnie powtórzone ataki piechoty cesarskiej na mury od strony Polcevery nie powiodły się. W żadnym punkcie nie zdołała ona dokonać wyłomu w wałach. Po przeprowadzeniu kontrataku w rejonie Madonna-del Monte Massena powrócił do centrum Genui, wydał rozkazy dowódcom rozlokowanych tam oddziałów rezerwy i opracował plan przeciwuderzenia na siły Hohenzollerna. Gen. Soult otrzymał polecenie zdobycia wzgórza Dwóch Braci 73 i 106 półbrygadami. Sam Massena postanowił poprowadzić szturm na szaniec Quazzi, odbić go, a następnie, razem z gen. Arnaudem, kombinowanym atakiem wyrzucić wroga ze wsi San Martino d'Albaro. Do realizacji tego zamysłu posłużyć miała dywizja gen. Miollisa, wzmocniona paroma batalionami z innych dywizji. We wczesnych godzinach popołudniowych Francuzi przeszli do działań zaczepnych. Dywizja gen. Arnauda obeszła wieś i grożąc przeciwnikowi oskrzydleniem, zmusiła go do cofnięcia się w wąwóz Sturle. Zdobycie San Martino d'Albaro osłoniło ruch kolumny francuskiej, maszerującej ku szańcowi Quazzi. Po dojściu do celu ataku rozdzieliła się ona na dwa oddziały. Płk Mouton z dwoma batalionami uderzył od czoła, a generał-adiutant Hector

— przez szaniec Richelieau — rozpoczął manewr okrążenia Monte Ratti, by następnie szturmować Quazzi od tyłu. Frontalny atak Moutona nie dał efektów. Francuzi, dziesiątkowani gęstym ogniem karabinowym, walczyli z wielkim poświęceniem, ale bez skutku. Hector w umówionym czasie nie wykonał powierzonego mu zadania. W chwili gdy Mouton otrzymał postrzał w piersi i w ciężkim stanie został zniesiony z pola walki, wydawało się, iż cały wysiłek atakujących pójdzie na marne. W ich szeregi wkradła się panika. Jednak w tym krytycznym momencie przyszedł z pomocą Massena, rzucając na boki szańca półtora batalionu, a pozostałą połową wzmacniając żołnierzy Moutona. Walka zawrzała z nową mocą. Jednoczesny atak z trzech stron spowodował rozproszenie obrońców wzdłuż prawie całej długości umocnień. Salwy karabinowe niemal ucichły. Żołnierzy obu stron dzieliła zbyt mała odległość, by mogli prowadzić normalny, regularny ogień. Doszło do walki wręcz. Bito się na pięści i kamienie zalegające całe wzgórze. Karabiny pełniły funkcje maczug; zadawane nimi rany były niejednokrotnie groźniejsze od tych, jakie pozostawiały po sobie kule. W końcu furia atakujących wzięła górę nad uporem obrońców. Austriacy opuścili szaniec pozostawiając w nim zwały trupów, dziesiątki rannych i jeńców. Zwycięzcy opłacili sukces równie dużymi stratami. Korzystając z zamieszania w szeregach nieprzyjaciela, Massena zarządził niezwłoczny szturm na wzgórze Dwóch Braci. Gen. Spital z jedną półbrygadą uderzył na piechotę Hohenzollerna. Wrażenie, jakie uczynił na niej upadek Quazzi, musiało być znaczne, gdyż po krótkim starciu, w którym Austriakom zabrakło wcześniejszej zawziętości i odwagi, i to stanowisko padło. Tak więc Francuzi odzyskali wszystkie posterunki utracone w godzinach rannych. Całodzienny trud armii Otta poszedł na marne. Jego oddziały znalazły się na pozycjach wyjściowych. Powrót Masseny i podległych mu jednostek w obręb murów fortecy był triumfalny. Bilans wielogodzinnego boju zamknął się dla Austria-

ków stratami w wysokości około 4000 żołnierzy. Straty krwawe — zabici i ranni — wyniosły 2400 ludzi, resztę stanowili jeńcy. Od 5 kwietnia Melas utracił w działaniach przeciwko twierdzy około 15 000 żołnierzy, co dowodziło, iż Armia Liguryjska spełnia nadzieje Bonapartego na zaabsorbowanie wroga i wyeliminowanie z walki części jego ogólnych sił. 5 maja Genua otrzymała po raz ostatni z zewnątrz transport żywności. Przez blokadę utrzymywaną przez okręty adm. Keitha przedarł się niewielki stateczek wiozący na pokładzie zboże. Wypieczony z niego chleb pokrył zapotrzebowanie załogi na najbliższe kilka dni. Już do końca oblężenia Austriacy nie powtórzyli szturmu z taką zawziętością i zaangażowaniem, jak uczynili to 30 kwietnia. Trwała natomiast mała wojna wzdłuż murów zewnętrznych miasta — ostrzał artyleryjski oblegających i wypady niedużych oddziałów francuskich poza wały. Ożywienie przyniósł 10 maja. Tego dnia działa austriackie zagrzmiały z podwójną mocą. Po ustaniu kanonady gen. Ott przez parlamentariusza przesłał Massenie wiadomość o porażce Sucheta nad Varem. Jak się niebawem okazało, był to z jego strony chwyt psychologiczny obliczony na osłabienie morale obrońców. Massena nie dał się zwieść i nie uwierzył w salwy oddawane na wiwat. W odpowiedzi, jakiej udzielił Ottowi, mieszały się duma, fantazja i na zimno skalkulowany czynnik wojskowy. Jeszcze tego samego dnia wyszedł z Genui dwiema silnymi kolumnami. Pierwsza, pod dowództwem Soulta, przebyła w bród rzeczkę Bisagno i oskrzydliła Monte Ratti, obsadzoną przez liczne odziały przeciwnika. Druga kolumna, z gen. Miollisem, uderzyła na ich pozycje od przodu. Kompletnie zaskoczeni Austriacy dali się zepchnąć w wąwozy po północno-wschodniej stronie Monte Ratti. Starcie to, prócz paru >etek zabitych, kosztowało ich 1500 jeńców. Nazajutrz Massena, odpłacając Ottowi pięknym za nadobne, wysłał do niego posłańca z zawiadomieniem, iż nakazał strzelać z dział z powodu dopiero co osiągniętego zwycięstwa.

Był to jednakże szczyt powodzenia obrońców w walce z oddziałami oblężniczymi. Żołnierze wykruszali się z szeregów w zastraszającym tempie. Coraz bardziej doskwierający głód spowodował diametralną zmianę w nastrojach Genueńczyków. Narastające niezadowolenie wśród ludności, ponoszącej największy ciężar blokady, nie wróżyło Francuzom niczego dobrego. Massena wzmocnił patrole i posterunki przy bramach i basztach. 13 maja, ulegając zdaniu większości wyższych dowódców, zdecydował się zaatakować Monte Creto. Była to bardzo silnie obsadzona pozycja; jej opanowanie spowodowałoby włamanie się w system stanowisk oblężniczych i postawienie pod znakiem zapytania dalszego oblężenia. Lecz właśnie dlatego — mając pełną świadomość ważności Monte Creto — Ott zapewnił jej odpowiednie zabezpieczenie. Godząc się na akcję przeciwko Monte Creto, dowódca francuski musiał zrezygnować z planu wyprawy wzdłuż morza, na Porte-Fino, gdzie — jak doniósł o tym wywiad — znajdować się miał nieprzyjacielski transport z żywnością. Początkowo wypad przebiegał pomyślnie, co było efektem głównie zaskoczenia i desperacji, z jaką wygłodzeni żołnierze Massény uderzyli na wroga. Jednak parogodzinna burza z ulewnym deszczem powstrzymała atak. Austriacy zdążyli przerzucić na zagrożony odcinek dodatkowe jednostki i zaczęli wszędzie spychać Francuzów w doliny u podnóża Monte Creto. Soult, który najmocniej optował za przedsięwziętą wyprawą, poprowadził rozpaczliwy kontratak 3 półbrygady. Przez moment losy bitwy ważyły się, po czym zaszedł wypadek przesądzający o jej wyniku. Bijąc się w pierwszym szeregu, Soult został trafiony kulą karabinową, która strzaskała mu nogę. Następujący Austriacy nie pozwolili unieść go z pola walki. Faktyczny zastępca Massény i jednocześnie najlepszy wykonawca jego dotychczasowych koncepcji dostał się do niewoli. Po jego utracie w oddziały francuskie wkradła się panika niemożliwa już do opanowania. Pozostawiając wielu zabitych, rannych i jeńców wycofały się one w nieładzie do miasta. 13 maja przyniósł kres działaniom zaczepnym ze strony

załogi twierdzy. W samej Genui pogarszające się z dnia na dzień warunki bytowania wywołały niebezpieczne zamieszki. Uczestniczyły w nich setki kobiet i najbiedniejszych mieszkańców. Interweniowało wojsko. Padli ranni. Odtąd na głównym placu stanęła bateria armat, a artylerzyści przez cały czas utrzymywali zapalone lonty. Partia oligarchów genueńskich zaczęła poszukiwać porozumienia z Austriakami. Massena, chcąc przychylnie nastawić do siebie plebs, obłożył bogaczy wysoką kontrybucją i przeprowadził rygorystyczne konfiskaty w ich domach. Uzyskane w ten sposób resztki zapasów przeznaczył na potrzeby ludu. Jednak około 20 maja skończyła się wszelka żywność. Zabrakło nawet ohydnego w smaku chleba wypiekanego z owsa, bobu i dodatku różnych zbóż. Od tego momentu jedyną szansą dla mieszkańców Genui i zamkniętych w niej Francuzów stała się szybka odsiecz Armii Odwodowej. I tylko nadzieja na nią sprawiała, że Massena odrzucał wciąż ponawiane propozycje poddania miasta. Kilku adiutantom udało się przedrzeć przez placówki austriackie i zanieść pierwszemu konsulowi wiadomości o opłakanym stanie Armii Liguryjskiej. Głównym czynnikiem decydującym o jej losie był od tej pory czas. PRZEJŚCIE ALP PRZEZ ARMIĘ REZERWOWĄ

Pochód wojsk francuskich w kierunku przełęczy alpejskich rozpoczął się w nocy z 14 na 15 maja. Pierwszy, na czele potężnej awangardy, wyruszył gen. Lannes. Dowodził sześcioma półbrygadami wyborowego, świetnie uzbrojonego i wyszkolonego żołnierza. Nikogo lepszego nie mógł mianować Napoleon na dowódcę straży przedniej. Lannes słynął w całej armii jako śmiały, obdarzony rozlicznymi talentami dowódca. Oddziały ruszyły kolejno w drogę pomiędzy godziną 23.00 a 2.00. Ta niezwykła pora wybrana została z rozmysłem, w dzień bowiem słońce, topiąc śniegi — powodowałoby staczanie się odłamków skalnych i lodu na głowy

maszerujących żołnierzy. Aby dostać się do klasztoru Świętego Bernarda, należało poświęcić około 8 godzin na drogę. Dalsze 2 godziny musiało zabrać zejście do SaintRemy, gdzie wyznaczono koniec pierwszego etapu marszruty. Prosty rachunek zadecydował o nocnym wyjściu na trasę — przed godziną 10.00 słońce nie grzało jeszcze najmocniej. Żołnierze Lannesa, wkraczając w labirynt gór, nie myśleli zapewne, że są trzecią w historii armią, która rzuciła wyzwanie Alpom i postanowiła je przebyć zimą. Przed rokiem dokonali tego wyczynu Rosjanie pod wodzą genialnego Suworowa, dwa tysiące lat wcześniej górskie ścieżki przemierzały inwazyjne wojska Hannibala. Francuzów pochłaniała głównie myśl, by jak najszybciej pozostawić poza sobą niebezpieczne sąsiedztwo przepastnych dolin i postrzępione urwiska alpejskich szczytów. Oddziały piechoty stosunkowo łatwo pokonały drogę do Saint-Remy. Natomiast wielką odpornością psychiczną i ekwilibrystycznymi często umiejętnościami musieli popisywać się kawalerzyści prowadzący za sobą konie. Przerażone zwierzęta, nieprzywykłe do warunków, w jakich się znalazły, stawiały rozpaczliwy opór, wierzgały i zapierały się kopytami w miejscu. Wzrastało w ten sposób — duże i bez tego — niebezpieczeństwo utraty równowagi. Kilka koni nie zdołało utrzymać się na oblodzonych ścieżkach i runęło w przepaść. Na szczęście tylko jeden kawalerzysta pociągnięty został przez konia i spadł wraz z nim. Rankiem oddziały Lannesa osiągnęły klasztor Benedyktynów. Mnisi oczekiwali na nie z gorącym posiłkiem. Żołnierzom nie dane jednak było długo zażywać odpoczynku. Po kilkudziesięciu minutach ruszyli w dalszą drogę. Po dotarciu do Saint-Remy Lannes rozlokował podległe mu jednostki na pochyłości góry, oczekując na przybycie innych dywizji i zapasów. Każdego dnia nadchodzić miała jedna dywizja. Cała operacja przejścia armii przez góry rozłożona została na parę dni również ze względu na konieczność przetransportowania znacznych zapasów wojennych — armat, amuni-

cji, żywności, medykamentów. Większość ładunków dźwigały na swoich grzbietach muły. Niosły m.in. odłączone od armat lawety i skrzynie. Prawdziwe kłopoty napotkano w związku z transportem granatników i luf 12-funtowych armat. Nie zdały absolutnie egzaminu przygotowane zawczasu sanie na kółkach. Obciążone cennym ładunkiem, wykonywały na oblodzonych ścieżkach trudne do przewidzenia manewry, grożące w każdej chwili upadkiem w przepaść. Jednak — jak to zwykle bywa w podobnych sytuacjach — pilna potrzeba szybko podpowiedziała właściwe rozwiązanie. Jeden z żołnierzy wpadł na pomysł, by lufy ciągnąć w wydrążonych klocach sosnowych przełupanych na pół, a następnie złożonych w całość. W tych „futerałach" dalszą drogę przez alpejskie bezdroża odbyły one bez jakiegokolwiek szwanku. Nie znaleziono natomiast żadnego sposobu na zmniejszenie straszliwego wysiłku ludzkiego włożonego w.ich przemieszczenie. Każdą z luf ciągnąć musiało — trzymając za przyczepione do pni liny — po kilkudziesięciu żołnierzy, zważających pilnie, by nie stoczyła się w przepaść. Początkowo do tej ciężkiej pracy Francuzi zatrudnili okolicznych chłopów, którym zaproponowano wysokie wynagrodzenie. Jednakże parę setek wieśniaków, skuszonych wizją dobrego zarobku, już po jednym dniu wyczerpującej pracy zrezygnowało z pochopnie przyjętej oferty. Sceneria marszu była niezwykła — na tle ośnieżonych szczytów drobinki ludzkie pokonujące w znoju każdy metr drogi. W czasie szczególnie trudnych przejść — w celu dodania ducha — żołnierzom przygrywała orkiestra. Od 16 do 20 maja szły kolejne dywizje z żywnością, amunicją i artylerią. Napoleon osobiście odprawiał je w Martigny, ponaglał wysyłanie zapasów, gen. Berthier zaś — już po drugiej stronie Przełęczy Świętego Bernarda — przyjmował oddziały i doprowadzał je do porządku. 16 maja Lannes otrzymał rozkaz opanowania wyjścia z gór. Rozkaz przewidywał posunięcie sił generała aż do Ivrei i zdobycie tego miasta w celu zapewnienia wolnej drogi na równiny Piemontu. Lannes, rozporządzający

awangardą i kilkoma 4-funtowymi armatami, w nocy z 16 na 17 maja ruszył na Aostę. Tam wyparł w dolinę garść Austriaków, którzy stawili mu krótki, skazany na niepowodzenie opór, a następnie 18 maja zatrzymał się w miasteczku Chatillon. Wcześniej rozbił tam nieprzyjacielski batalion, biorąc do niewoli sporą liczbę żołnierzy. Po krótkim wypoczynku Lannes zapuścił się w głąb doliny. Początkowo rozszerzała się ona, ukazując spragnionym takich widoków żołnierzom żyzne pola, zasobne domostwa i kwitnące drzewa, by nagle przejść w bardzo wąski wąwóz. Wyjście z niego zamknięte było przez najeżony działami fort Bard I 0 . Lannes wysłał naprzód specjalistów od fortyfikacji, którzy po szybko przeprowadzonym rekonesansie stwierdzili, że forteca zamyka drogę ku równinie Piemontu i dalszy pochód będzie niemożliwy bez jej wcześniejszego obezwładnienia. Na pierwszy rzut oka fort zdawał się być nie do zdobycia. Zbudowano go na samym wierzchołku skały, u podnóża której biegła jedyna droga; przykleiły się do niej domostwa, tworzące miasteczko o tej samej co i fort nazwie. Przejście było możliwe jedynie po owej drodze, a to oznaczało wystawienie się na morderczy ogień armat. Lannes, który do końca życia 11 nie pozbył się porywczości i niepohamowanego temperamentu, rzucił prosto z marszu kilka kompanii grenadierów do ataku na Bard. Pomimo bardzo silnego ognia weszły one do miasteczka, ale próba zdobycia samej fortecy spełzła na niczym. Na Francuzów spadła lawina pocisków, kładąc szybko kres ich nadziejom na udane zakończenie tej brawurowej akcji. Przetrzebione oddziały odstąpiły, Lannes zaś uświadomił sobie, że sytuacja wojskowa nieoczekiwanie skomplikowała się. Możliwość kierowania z fortu ognia armatniego w różnych kierunkach wykluczała przeprowadzenie w jego sąsiedztwie sprzętu i zapasów wojennych. Berthier po przybyciu na miejsce i zapoznaniu się z wy10

Spotykana również często pisownia: Bardo. ' Zginął w 1809 r.; śmiertelnie ranny 22 V w bitwie pod Essling. zmarł kilka dni później w Wiedniu. 1

nikłymi nagle trudnościami kazał wezwać gen. Marescota, specjalistę od zdobywania fortec, szczególnie tych uznawanych za „niezdobyte". Tym razem terminu tego użył w swoim raporcie sam Marescot, twierdząc zresztą, że owa niemożliwość zdobycia Bardu nie wynika ze sposobu jego zbudowania, lecz głównie z niezwykle dogodnego usytuowania. Zdobywający fort nie mieli miejsca, aby ustawić baterie, które ostrzeliwałyby jego wnętrze, Marescot polecił zatem przenieść parę lekkich armat na szczyt pobliskiego wzgórza i stamtąd prowadzić ogień. Jednak wielki trud, z jakim żołnierze wtaszczyli działa na wybrane stanowiska, nic opłacił się w porównaniu z nieznaczną szkodą wyrządzoną austriackiej załodze. Pozostawało znalezienie innego rozwiązania. Nie było to łatwe zadanie. Co prawda niebawem odkryto wąską ścieżynę, którą idąc można było ominąć Bard, lecz przejście to miało zasadniczą wadę — nie można było tamtędy transportować armat; ściężkę pokonać mogła piechota oraz — przy dołożeniu wielkich wysiłków — konie. Nie znajdując wyjścia z sytuacji, Berthier wysłał alarmującą wieść do Napoleona. W tym czasie pierwszy konsul przebywał nadal w Martigny czuwając nad ekspedycją reszty zaopatrzenia. Napoleon nie przyjął do wiadomości sugestii Berthiera, by wstrzymać marsz kolejnych dywizji, aby nie gromadzić zbyt wielu wojsk w rejonie Bardu. Powtórnie wysłał do niego posłańca z rozkazem zabezpieczenia przez awangardę wyjść na okoliczne doliny. Napoleon był przekonany, że — nie potrzebując obawiać się zamknięcia przez nieprzyjaciela zejść z gór — wcześniej czy później znajdzie skuteczny sposób na ominięcie lub zniszczenie niespodziewanej przeszkody. 20 maja pierwszy konsul w towarzystwie adiutanta Duroca i sekretarza Bourienne'a wyruszył w kierunku Przełęczy Świętego Bernarda. Tradycja łączy go w tej wyprawie z pięknym białym rumakiem,* na którym miał jakoby przebyć karkołomne, górskie ścieżki. Taki obraz, nie mający nic wspólnego z prawdą, pozostawili ówcześni artyści, m.in. słynny malarz David. Rzeczywistość była o wiele

bardziej prozaiczna. Napoleon jechał na mule, mając za przewodnika miejscowego górala. Kilkugodzinną podróż strawił na rozmowach z towarzyszącymi mu Francuzami oraz przewodnikiem, który opowiadał o swych kłopotach matrymonialnych spowodowanych szczupłością majątku. Owe wynurzenia znalazły później uroczy finał, jako że Bonaparte wynagrodził go wysoką zapłatą, umożliwiającą realizację życiowych planów. Na samej przełęczy, w klasztorze, Napoleon przebywał krótko. Podziękował mnichom za pomoc udzielony jego żołnierzom i hojnie ich za to obdarował. Jeszcze tego samego dnia w godzinach wieczornych stanął w Etroubles. Nazajutrz, po zlustrowaniu parku artyleryjskiego i zgromadzonych zapasów, wyjechał do Aosty i Bardu. Stanąwszy w pobliżu fortecy pierwszy konsul naocznie przekonał się, że wszystko, co mu o niej opowiadano, jest prawdą. Dlatego natychmiast wydał rozkaz przeprowadzenia piechoty i małych 4-funtowych armat ścieżką biegnącą poprzez górę Albaredo, o której wcześniej już wspomniano. Niezbędne jednak okazało się inżynieryjne przygotowanie tej drogi. 1500 ludzi zabrało się niezwłocznie do pracy, niwelując spadziste zejścia, poszerzając miejsca zbyt wąskie i wykuwając schody w skałach. Armia mogła rozpocząć marsz ku Ivrei. Austriacki komendant twierdzy, widząc idących nie opodal nieprzyjacielskich żołnierzy, dławił w sobie gniew nie potrafiąc zapobiec ich manewrowi. O fakcie tym powiadomił barona Melasa, zapewniając go jednocześnie, że nie przepuści francuskiej ciężkiej artylerii. W czasie gdy piechota z lekkimi działami przechodziła ścieżką Albaredo omijając Bard, Napoleon myślał nad sposobem jego zdobycia lub takim obejściem, które pozwoliłoby przeprowadzić całą artylerię. Zabiegi zmierzające do zneutralizowania fortu rozpoczęto od wezwania jego komendanta do poddar#.ł się. Austriacki dowódca — świadomy własnej siły i znaczenia powierzonej mu placówki — z pogardą odrzucił francuską propozycję. Pozostawała walka. Bard został zasypany pociskami dział ustawionych na górze Albaredo, które nie spowodowały większych

szkód. Wtedy postanowiono wedrzeć się na wały fortecy w wyniku frontalnego ataku. Tę nie przemyślaną do końca decyzję przypłaciło życiem kilkunastu grenadierów i zdolny oficer o nazwisku Dofour. W parę godzin później, nocą, podjęto jeszcze jedną próbę, tym razem rezygnując z siły na rzecz przebiegłości. Trzynastu kanonierów pod osłoną ciemności postanowiło przeciągnąć ciężką armatę koło murów fortu. Na ich nieszczęście Austriacy usłyszeli turkot i zasypali drogę świecącymi kulami. Grad pocisków spadł na obsługę działa, która w większości została wybita. Krwawe doświadczenie podsunęło Francuzom nowy, tym razem skuteczny, pomysł. Całą ulicę u podnóża murów fortecznych usłano wiązkami słomy i gnojem, armaty owinięto dokładnie pakułami, aby zapobiec jakiemukolwiek szczękowi metalu lub skrzypieniu i terkotaniu kół. Konie wyprzężono, a ich miejsce zajęli artylerzyści. W pełnych ciemnościach, nie wydając żadnych odgłosów, długi sznur armat z ludzkimi zaprzęgami przeciągał w bezpośredniej bliskości śmiercionośnych dział Bardu. Austriacy od czasu do czasu strzelali — raczej na postrach niż do określonego celu — i unieszkodliwili kilkudziesięciu francuskich artylerzystów. Wkrótce cała ciężka artyleria pozostawiła z tyłu niezdobytą fortecę. Konie przeszły drogą Albaredo. Do blokowania Bardu, który ostatecznie nie spełnił swego zadania i nie powstrzymał marszu Armii Odwodowej, Napoleon wyznaczył dywizję gen. Chabrana złożoną w większości z nowozaciężnych, nie otrzaskanych w boju żołnierzy. W czasie gdy artyleria forsowała górską przeszkodę, Lannes, idąc przodem, opanował 22 maja Ivreę. Znajdowało się tam 5000 6000 Austriaków, w połowie kawaleria. Już na początku francuskiego szturmu na miasto większość żołnierzy nieprzyjacielskich uciekła, wielu dostało się do niewoli. W ten sposób wojska Lannesa — zgodnie z rozkazem pierwszego konsula — zajęły wyjście na równinę Piemontu. Jednocześnie gen. Thurreau na czele •¿000 ludzi zdobył wąwóz Suze i wziął do niewoli około .500 nieprzyjaciół. Jego łupem padło również kilka armat.

Gen. Lecchi obszedł dolinę Sesie, odparł dywizję Rohana — biorąc kilkuset jeńców i połączył się z oddziałem pozostawionym w Szwajcarii po rozpoczęciu kampanii. Korpus gen. Monceya maszerował przez Górę Świętego Gotharda. Działania poszczególnych jednostek francuskich odbywały się zgodnie z uprzednio nakreślonym planem. Położenie, w jakim znalazła się Armia Odwodowa po wyjściu z gór, narzucało potrzebę szybkiej i jasnej decyzji co do dalszych działań. Podstawowym celem Napoleona, któremu podporządkowywał wszelkie decyzje, była walna bitwa i całkowite zniszczenie przeciwnika. Klucza do uzyskania takiego rozstrzygnięcia należało szukać w zdecydowanym, energicznym manewrze na tyły armii austriackiej, odcięciu jej od podstaw operacyjnych i zmuszeniu do przyjęcia walki z odwróconym frontem. Jeszcze rankiem 4 maja pierwszy konsul nie był zdecydowany, w którą stronę zwrócić armię. Dowodzi tego chociażby korespondencja Berthiera, który wprost zapytuje: „Pragnąłbym wiedzieć, jakie są Pańskie zamiary stosownie do posiadanych obecnie wiadomości?" 12 Berthier miał na myśli znane już od paru dni Bonapartemu informacje na temat rozmieszczenia i ruchów podjętych przez poszczególne ugrupowania nieprzyjaciela. Donosił o nich zwiad kawaleryjski. W liście Napoleona przesłanym tego samego dnia, tj. 24 maja, do gen. Brune'a znalazła się następująca ocena liczebności i dyslokacji jednostek austriackich: „Oto sytuacja przeciwnika w dniu 18 maja: 12 000 ludzi w Nicei, 6000 w rejonie Savony i na wybrzeżu genueńskim, 25 000 pod Genuą, 8000 w Suzie. Pignerola, 3000 w dolinie Aosty, 8000 naprzeciw przełęczy Simplon i Świętego Gotharda; wszystko to piechota; dwa pułki huzarów w Nicei, cztery pułki pod Turynem; reszta kwateruje w rejonie Aqui i w głębi Lombardii. Nieprzyjaciel nie zmienił tego rozmieszczenia sił aż do chwili, gdyśmy przybyli do Ivrei. 3000 ludzi, którzy byli w dolinie Aosty, są pobici i rozproszeni. 12 T. P a w l i k , Kampania Armii Odwodowej we Włoszech w 1800 r„ praca dyplomowa, CBW, sygn. -395 637, s. 17.

Cały korpus znajdujący się w rejonie Suzy i Pignerola ruszył między Turyn i Ivreę. Nicea jest już prawdopodobnie opuszczona. Piszą mi nawet z Ivrei, że Melas miał przybyć do Turynu; nie jest to jednak pewne. Liczę, że będę miał 6 lub 7 tego miesiąca (prairiala, tj. 16 lub 17 maja — przyp. autora) całą armię zebraną w Ivrei w sile prawie 30 000 ludzi. Stanę się panem całego obszaru od Dora Baltea do Sesji. W tym samym dniu Moncey przekroczył Gothard z 15 000 ludzi. Suchet i Massena, którzy są uprzedzeni o naszym manewrze, ruszą za nieprzyjacielem, jak tylko zobaczą, że się on przed nimi osłabia" 1 3 . Widać z powyższego, że siły austriackie były rozrzucone wokół punktu środkowego, który stanowił Turyn. Każde z ugrupowań miało znakomitą komunikację z tym miastem. Jej naturalną osłonę stanowiła rzeka Pad, ze względu na swą szerokość i wartki nurt trudna do przebycia i zarazem łatwa do obrony. W takich warunkach — przy zachowanej swobodzie ruchów — Austriacy mogli z łatwością uzyskać zdecydowaną przewagę w wybranym przez siebie punkcie. Słabość, wynikającą ze znacznego wydłużenia głównej linii komunikacyjnej, biegnącej południowym brzegiem Padu przez Alessandrię i Placencję, w pewnym stopniu niwelował fakt stacjonowania w Lombardii jednostek, które w miarę skutecznie mogły osłonić tę linię. Teren na północ od Padu był łatwiejszy do obrony niż okolice położone na południe od niego. Mniejsze rzeki, płynące z gór przez kraj pokryty ogrodami i winnicami, dzieliły go na regularne płaszczyzny o kształcie prostokątów. Każda z rzek mogła zostać z powodzeniem zamieniona w linię obronną. Na samym Padzie było zaledwie kilka mostów w większych miastach. Obszar na południe od Padu miał zdecydowanie inny charakter, był górzysty. Francuzi robili wszystko, by zaskoczyć przeciwnika, a baron Melas postępował w taki sposób, jak gdyby nie zdawał sobie sprawy z grożącego niebezpieczeństwa lub je całkowicie lekceważył. Ów brak czujności starego wodza 13

Tamże, s. 18.

spowodowały głównie uspokajające depesze nadchodzące wciąż z Wiednia i nadsyłane przez agentów; była w nich mowa o wielkim bluffie Napoleona z Armią Odwodową. Pokładając wiarę w doniesienia o „papierowej" armii Bonapartego — Melas nadal oblegał Genuę i kontynuował ataki na most na Varze. W obu tych miejscach jego wojska ponosiły krwawe straty. W połowie maja wódz austriacki otrzymał mgliste meldunki o marszu Francuzów przez Alpy, ale zlekceważył je i nie wysłał większych sił do Piemontu. Dopiero dokładne informacje nadesłane przez gen. Wukassowitcha pozbawiły go złudzeń. Pozostawiając pod Genuą 30 000 ludzi i Otta, sam z 10 000 ruszył ku miastu Coni, gdzie stanął 22 maja. Wciąż jeszcze uważał, że Francuzi, którzy pojawili się u wylotu wąwozów, mają za zadanie jedynie wykonanie dywersji dla odciążenia Genui. Meldunek jednego z oficerów, który donosił o rozpoznaniu Bonapartego wśród wojsk nieprzyjacielskich, wstrząsnął Melasem. Obecność pierwszego konsula sama w sobie dowodziła wielkiej wagi francuskiej akcji. Wódz austriacki zdał sobie wreszcie sprawę z grozy własnego położenia. Ze 120 000 ludzi, jakimi pierwotnie dysponował we Włoszech, 25 000 stracił pod Genuą i nad rzeką Var, przy czym były to straty krwawe. Pozostałe siły pozostawały w rozproszeniu. 30 000 Otta stało pod nie zdobytą Genuą, 25 000 Elsnitza trwało przy moście na Varze. Gen. Kaim z 12 000 żołnierzy, mający pilnować wąwozów Suze i Pignerol, po utracie pierwszego z nich cofał się na Turyn. Gen. Karol Hadick (Hadik) ustępował przed Lannesem; z 9000 ludzi, którymi pierwotnie rozporządzał, znaczna część była już wyłączona z dalszych działań. Na gen. Wukassowitcha, osłaniającego z 10 000 ludzi wyjścia z wąwozów Simplon i Świętego Gotharda, szedł Moncey z przeważającymi siłami 1 4 . Zaistniała sytuacja wymagała od Melasa natychmiastowych decyzji i jeszcze szybszej ich realizacji. Lecz baron 14

Dane liczbowe wg T h i e r s a. Historia Konsulatu. s. 206. P a w l i k (op. cit., s. 17) podaje liczby niższe o 1 5 — 2 0 % , podobnie K u k i e ł , op. cit., s. 57.

był już w takim wieku, który skłania raczej do długich rozważań. Decyzja o koncentracji wszystkich wojsk — narzucająca się w sposób oczywisty — była trudna do podjęcia, gdyż prowadziła do rezygnacji z oblegania Masseny i utraty pozycji nad Varem. A to były przecież dwa najważniejsze elementy taktyki Melasa. Wódz cesarski postanowił więc czekać na rozwój wypadków. Po sforsowaniu Alp przez trzon Armii Odwodowej kłopoty barona Melasa stały się udziałem również pierwszego konsula. Jego siły były także bardzo rozproszone; schodziły na niziny z gór: Cenis, Simplon, Świętego Gotharda i Małej Świętego Bernarda. 25 maja w rejonie Ivrei stało niewiele ponad 30 000 ludzi i zaledwie 6 armat. Ciężką artylerię czekała jeszcze długa droga przez góry. Przed Francuzami, w niewielkiej odległości, stacjonowały jednostki nieprzyjacielskie, mające zdecydowaną przewagę w kawalerii i artylerii. Po prawej stronie od Ivrei znajdowała się góra Cenis i Turyn, po lewej Święty Gothard i Mediolan, na wprost, w odległości około 150 km, Genua. Z wieści słanych przez Massenę wynikało, że zdoła on stawiać opór tylko do końca maja; dalszą obronę wykluczało całkowite wyczerpanie żywności. Nad Varem Suchet z głębokiej obrony przeszedł do działań zaczepnych. Manewr ten ułatwiło mu ściągnięcie części sił nieprzyjacielskich z tego odcinka wobec pojawienia się w Ivrei Armii Odwodowej. MANEWR NA MEDIOLAN I STRADELLĘ

Dokładna i głęboka analiza sytuacji własnej i przeciwnika wskazała Napoleonowi trzy możliwości otwierające się przed Armią Odwodową. Po pierwsze, mogłaby ona ruszyć na Turyn i rozbić koncentrujące się tam siły armii Melasa. Po drugie, Francuzi mogli pomaszerować prosto przed siebie na Genuę i odblokować zamkniętą w niej armię Masseny. Trzecim rozwiązaniem było wykonanie — zgodnie z założeniami pierwotnego planu — manewru na tyły przeciwnika przez marsz na Mediolan i połączenie się z korpusem Monceya nad Ticino. „Z tych trzech ewentual-

ności — dyktował Napoleon na Świętej Helenie — pierwsza była sprzeczna z prawdziwymi zasadami wojny, ponieważ Melas miał siły dość poważne za sobą. Armia francuska ryzykowałaby więc bitwę bez zapewnienia linii odwrotu, gdyż fort Bardo nie był jeszcze wzięty" 1 S . Istotnie, pierwsze rozwiązanie było najgorsze. Chociaż ruch w kierunku góry Cenis spowodowałby automatyczne odrzucenie niewielkich sił austriackich Hadicka i Kaima, zajęcie Turynu i połączenie z grupą Thurreau, to jednak wraz z uzyskaniem tych pozornych sukcesów, nastąpiłby kres możliwości strategicznych Armii Odwodowej. Pozostałoby jej bowiem działanie w kierunku Genui, dla jej oswobodzenia, bądź marsz doliną rzeki Tanaro w celu połączenia się z oddziałami gen. Sucheta. W obu wypadkach nieuniknione było spotkanie ze skoncentrowanymi siłami wroga, przytłaczającymi liczbą i mającymi olbrzymią przewagę w jeździe i artylerii. Stoczenie bitwy w tak niesprzyjających warunkach postawiłoby pod znakiem zapytania ostateczny sukces całej kampanii. Gdyby nawet Melas — co było mało prawdopodobne — wycofał się na Alessandrię, to wówczas obie wrogie armie znalazłyby się w położeniu odbierającym możliwość stoczenia walnej bitwy. Francuzi oparliby się o Mont Blanc i Delfinat, armia barona Melasa sięgałaby swym lewym skrzydłem do Genui, mając na tyłach twierdze Mantui. Placencji i Mediolanu. Według Bonapartego taki wynik przeprowadzonej operacji byłby „chybioną kampanią" 1 6 . Zamierzenie polegające na marszu wprost na Genuę miało widoki powodzenia jedynie w początkowym etapie, tylko do momentu sforsowania Padu. Kontynuacja działań — wobec pozostawienia na własnych tyłach jednostek Hadicka i Wukassowitcha i, co za tym idzie, utrata linii komunikacyjnej z zapleczem — z wojskowego punktu widzenia byłaby czystym szaleństwem. Armia, pozbawiona dostaw żywności, amunicji i innego zaopatrzenia, straciłaby szybko swą wartość bojową. „Wreszcie marsz jej (tzn. 15 16

K u k i e ł , op. cit., s. 58. P a w I i k, op. cit., s. 19.

Armii Odwodowej — przyp. autora) na południe od Padu celem oswobodzenia Genui może się odbyć w tych samych warunkach jak w pierwszym wypadku. Manewr więc będzie nie tylko chybiony, ale także i niebezpieczny" 1 7 . Marsz na Genuę, w obliczu silnego przeciwnika, bez zapewnionych połączeń i swobodnego odwrotu, oznaczał również pozostawienie na jego łasce generałów Thurreau i Monceya, którzy nie zdążyliby połączyć się z armią główną. Powyższe powody zadecydowały o przyjęciu przez pierwszego konsula trzeciej koncepcji — przewidującej ruch wojsk na Mediolan oraz połączenie z Monceyem i grupą Bethencourta. Rozwiązanie to rokowało wielorakie korzyści. Bezpośrednią i bardzo namacalną stanowiła sposobność podniesienia liczebności armii do około 55 000 ludzi. Wobec tak dużych sił jakiekolwiek przeciwdziałanie ze strony Austriaków stacjonujących w Lombardii skazane byłoby na niepowodzenie. Zresztą sam oskrzydlający ruch kolumn Monceya i Bethencourta wykluczał skuteczną obronę na rzekach Ticino i Sesia. Zapewniały one ponadto nie zagrożony odwrót przez przełęcze Simplon i Świętego Gotharda. Największy jednak sukces w skali strategicznej przynieść mogło szybkie zdobycie Mediolanu, będącego jedną z podstaw operacyjnych armii cesarskiej w północnych Włoszech. W Mediolanie znajdowały się wielkie magazyny żywności, składy z amunicją i szpitale. „W tym położeniu wódz francuski mógł działać wedle uznania. Gdyby Melas poszedł z całą armią z Turynu przez Sesię i Ticino, armia francuska mogła stoczyć z nim bitwę z tą ogromną korzyścią, że w razie jej zwycięstwa Melas, nie mając odwrotu, byłby ścigany i wrzucony do Sabaudii, w razie zaś porażki własnej armia francuska cofnęłaby się przez Simplon i Gothaid. Gdyby Melas, co było do przewidzenia, poszedł na Alessandrię, by połączyć się z armią nadciągającą spod Genui, można było spodziewać się, idąc na jego spotkanie 17

Tamże, s. 20.

i przekraczając Pad, że uda się go uprzedzić (na jego drodze odwrotu) i stoczyć z nim bitwę, w której armia francuska będzie miała tyły osłonięte przez rzekę i Mediolan oraz bezpieczny odwrót na Simplon i Gothard; tymczasem armia austriacka, z odciętym odwrotem, bez komunikacji z Mantuą i Austrią, byłaby narażona na wyrzucenie z Riviery Zachodniej i zniszczenie lub wzięcie (do niewoli — uwaga autora) u stóp Alp, pod Col di Tende. Wreszcie rozwiązanie trzecie, opanowanie Mediolanu, nawet w razie przepuszczenia Melasa bez bitwy i zatrzymania się między Padem, Addą i Ticiną, dawało wodzowi francuskiemu możność odzyskania Lombardii, Piemontu, Alp Nadmorskich i Riviery genueńskiej i uwolnienia Genui od oblężenia; byłyby to już wyniki wcale pokaźne" , 8 . Kierunek mediolański miał tylko jeden mankament. Jego wybór odwlekał moment odblokowania Genui o około 10 dni w stosunku do sytuacji, gdyby Francuzom udało się dotrzeć do twierdzy najkrótszą drogą. Jednak wobec opisanych uwarunkowań i odrzucenia drugiego rozwiązania, taka kalkulacja nabierała waloru jedynie teoretycznego. Zresztą pierwszy konsul — nie bezpodstawnie — przypuszczał, iż już samo jego pojawienie się pod Mediolanem spowoduje koncentrację wszystkich sił austriackich, również i korpusów blokujących Genuę i atakujących most na Varze. Wówczas Armia Liguryjska automatycznie odzyskałaby swobodę ruchów. Wybierając marsz na Mediolan Bonaparte zamierzał w następnym etapie zająć wąski pas terenu pomiędzy Padem a Apeninami koło Stradelli. Była to naturalna brama, którą Austriacy — w wypadku porażki zmuszeni byliby uchodzić z Piemontu na Placencję do Mantui, stanowiącej ich główną podstawę operacyjną we Włoszech. Trzon armii opuścił Ivreę 27 maja. Marsz Francuzów miał charakter flankowy, odbywał się w obliczu sił przeciwnika, gromadzących się w Turynie. Ubezpieczenie od tej strony spoczęło na dotychczasowej straży przedniej pod 1,8

K u k i e ł , op. cit., s. 59.

dowództwem Lannesa. Rolę stałej straży bocznej odgrywał Lannes do 31 maja. Do tego czasu osłaniał on także tyły armii, która przemieściła się znacznie na wschód. Zadanie Lannesa skończy się w momencie, gdy siły główne przejdą Ticino i osiągną kontakt z boczną kolumną schodzącą z przełęczy Simplon. Generał, teraz już nie na czele awangardy, ale straży bocznej, opuścił Aostę 26 maja. Na równinie zastąpił mu drogę gen. Hadick dysponujący kilkoma tysiącami piechoty i silną kawalerią. Przeciwników rozdzielała mała rzeczka — Chiusella, której brzegi łączył wąski, kamienny most. Lannes z charakterystyczną dla niego śmiałością i energią rzucił żołnierzy do frontalnego ataku; centralnym punktem walki stał się most. Natarcie Francuzów było zaciekłe, nie zdołał ich powstrzymać gęsty artyleryjski i karabinowy ogień. Jednocześnie powyżej i poniżej mostu przebyły rzekę w bród oddziały półbrygady płk. Maclona. Żołnierze tej jednostki po wydostaniu się na przeciwległy brzeg zatrzymali i odrzucili szarżę jazdy austriackiej pod dowództwem gen. Palfy. Nieprzyjacielski dowódca poległ. Lannes nie tracił czasu na komentowanie się chwilowym sukcesem. Korzystając z powodzenia nakazał wzmożenie natarcia na całej szerokości. Francuzi posuwali się szybko naprzód, jednak w dużym nieporządku i bez zachowania jakiegokolwiek szyku. Hadick pragnął skorzystać ze sposobności i rzucił całą swą kawalerię do ataku. Nie udało mu się ednak osiągnąć zaskoczenia. Piechota francuska zdołała uszykować się w zwarte czworoboki. W chwili gdy fala eżdźców zbliżyła się na kilkadziesiąt metrów, przywitała ją ściana ognia. Efekt był piorunujący. Mur konwulsyjnie drgających ciał koni i ludzi wyrósł przed frontem francuskich czworoboków. Zdziesiątkowana jazda wycofała się w popłochu. Nie był to jednak koniec bitwy. Austriacy nie zrezygnowali łatwo. Jeszcze kilkakrotnie ponowili wściekłe szarże, lecz za każdym razem załamywały się one w morderczym ogniu Francuzów. W odpieraniu ataków przeciwnika wyróżniły się szczególnie 22 i 40 półbrygady. Ostatecznie gen. Hadick, widząc wzrastające w szybkim

tempie straty i upadek ducha w jego wykrwawionych oddziałach, wydał rozkaz do odwrotu. Po utracie kilkuset zabitych, jeszcze większej liczby rannych i jeńców wycofał się z równiny Piemontu za rzekę. Lannes, korzystając z efektów świeżo wywalczonego zwycięstwa, szybko posuwał się naprzód. 28 maja stanął nad Padem. Austriacy rozpoczęli paniczną ewakuację Turynu. W ręce Francuzów wpadły płynące Padem łodzie załadowane po brzegi zbożem, ryżem, amunicją i rannymi. W tym samym czasie do Turynu od zachodu zbliżała się również dywizja Thurreau prąc przed sobą osłonową grupę z korpusu obserwacyjnego Kaima. 27 maja ruszył korpus Monceya; kolejnymi etapami jego marszruty wyznaczone zostały: Belinzona, Locarno, Lugano i dolina Ticino. Grupa Bethencourta szła na Domodossolla. Powiadomiony o sukcesach Lannesa Bonaparte przesłał mu rozkaz wykorzystania zdobytych łodzi w celu symulowania przeprawy przez Pad. 28 maja pierwszy konsul przybył do Chivasso i z wielką pompą dokonał przeglądu oddziałów straży bocznej. Cel obecności Napoleona w Chivasso był oczywisty: miała ona w sposób demonstracyjny wskazać przeciwnikowi kierunek głównego uderzenia Armii Odwodowej. Plan się powiódł. Melas dał się zwieść i uwierzył, że zamiarem Bonapartego jest przeprawa przez Pad i zdobycie Turynu. Takie rozwiązanie byłoby dla wodza austriackiego ze wszech miar sprzyjające. Obrona linii rzeki, dysponująca siłami Hadicka — powracającymi -z Aosty, Kaima — cofniętymi z wąwozu Suzy oraz włas-nymi 10 000 — łącznie około 30 000 ludzi — byłaby stosunkowo prosta. Wystarczyło zerwać mosty i niweczyć -wszelkie nieprzyjacielskie próby forsowania Padu na łodziach. Ponadto nie zachodziła konieczność rezygnacji z oblężenia Genui — według wielu oznak będącego na ukończeniu, i opuszczenia pozycji nad rzeką Var. Podczas gdy Melas wydawał rozkaz Hadickowi i Kaimowi do zajęcia stanowisk wzdłuż Padu i bacznej obserwacji rzeki, Francuzi wykonali nagły zwrot. Lannes, miast na Turyn, w górę rzeki, pociągnął w dół, kierując się przez

miasteczka Crescentino i Trino na Pawię. Znajdowały się tam ogromne magazyny zasobne głównie w amunicję i sprzęt artyleryjski. Pawia — panując nad przeprawami przez Pad i Tessin, była również ważnym punktem strategicznym. Trzon Armii Odwodowej zwrócił się natomiast na Mediolan. Turyn pozostał po jej prawej stronie. W nocy z 27 na 28 maja gen. Murat z kawalerią i zawiązkiem formującej się dopiero dywizji Monniera (w tym momencie tylko trzy bataliony piechoty) — jako nową strażą przednią armii — wkroczył do miasteczka Vorcella. Leżało ono na głównej osi marszu Francuzów. 28 maja do Vorcelli przybyła dywizja Boudeta, natomiast dywizja Loisona obsadziła pobliskie miasteczko Santia. Przez cały ten dzień trwała wytężona praca przy naprawie spalonego przez wroga mostu na rzece Sesia. Odbywała się ona pod nękającym ostrzałem prowadzonym przez nieprzyjaciela z przeciwległego brzegu. 29 maja dywizje Loisona, Boudeta i Monniera podjęły próbę przeprawy przez Sesię. Po krótkiej walce udało się Francuzom zdobyć przyczółki za mostem i w dwóch innych miejscach. Austriacy pośpiesznie cofnęli się nad Ticino. Były to jednostki podległe gen. Wukassowitchowi. Jeszcze tego samego dnia Murat, depcząc po piętach uchodzącemu przeciwnikowi, zdobył Novarę. Nazajutrz wraz z gen. Duhesme, któremu powierzono dowodzenie dywizjami Loisona i Boudeta, osiągnął zachodni brzeg Ticino. W tym miejscu rzeka rozlewała się szeroko, wartki nurt uniemożliwiał przejście jej w bród. Potrzebne były łodzie do przeprawy. Drugi brzeg obsadzony był przez jazdę i piechotę w sile dochodzącej do 8000 żołnierzy. Za Ticino na długim odcinku, niemal równolegle, leżał kanał Naviglio-Grande. Wobec niewielkiej odległości dzielącej oba tory wodne austriacka kawaleria operująca pomiędzy nimi miała ograniczone pole manewru. Błotniste podłoże i mała przestrzeń nie dawały widoków na skuteczne szarże. Wykorzystując tę okoliczność, rankiem 31 maja, na kilku łodziach dostarczonych przez okolicznych chłopów, Francuzi zaczęli forsowanie rzeki. Dowodził nimi generał-adiutant Girard. Gdyby Austriacy stawili na swoim brzegu

zdecydowany opór, to próba zdobycia przyczółka przez żołnierzy Girarda zakończyć musiałaby się fiaskiem; popłynęło ich bowiem w pierwszym rzucie zaledwie kilkudziesięciu. Na postawie obrońców zaważyła jednak świadomość zajmowania nie sprzyjającej pozycji. Jazda po anemicznej — raczej demonstracji niż szarży, pośpiesznie wycofała się. Girard, poparty ogniem kilku dział strzelających z francuskiego brzegu i zasilany ciągle napływającymi posiłkami, zgonił resztki kawalerzystów poza kanał. Wyczuwając słabość obrony uderzył następnie na most Turbigo przerzucony przez Naviglio-Grande. Po zdobyciu przedmościa we wsi o tej samej nazwie Girard nakazał swym ludziom zająć pozycje obronne pomiędzy zabudowaniami. Mając zaledwie kilkuset żołnierzy nie mógł posuwać się naprzód, ale utrzymanie przedmościa otwierało przed awangardą Murata możliwość szybkiego pokonania obu przeszkód wodnych i rozcięcia sił austriackich na dwie części. Droga na Mediolan stanęłaby przed Francuzami otworem. Tak więc gra warta była świeczki. Przeciwnik także zdawał sobie z tego sprawę. Po otrząśnięciu się z chwilowej paniki i uporządkowaniu własnych oddziałów ruszył masą na Turbigo. Wukassowitch pchnął na przyczółek brygadę piechoty gen. Laudona. Przez parę godzin Girard ze swymi ludźmi odpierał ataki około 4000 Austriaków. Pomimo zdecydowanej dysproporcji sił udało mu się utrzymać w Turbigo w najbliższej okolicy mostu, aż do wycofania się Laudona. Trzy bataliony z dywizji Monniera parę kilometrów w dół rzeki przeszły Tessin i Naviglio-Grande i po zatoczeniu łuku uderzyły z boku i od tyłu na atakującą Turbigo piechotę Laudona. Tym samym nieprzyjacielska koncepcja stworzenia linii obronnej na Tessinie i kanale Naviglio-Grande upadła już po wstępnym boju podjętym przez francuską straż przednią. 1 czerwca gen. Duhesme ciągnął na Buffalora, a siły główne armii — po moście w Turbigo, przejściem wywalczonym przez Murata szły wprost na Mediolan. Jednocześ-

nie legia włoska gen. Lecchi wkroczyła do Borgo-Ticino, a Bethencourt doszedł do Ornavasso. Gdy Murat z kawalerią i dywizją Monniera zajął miasteczko Corbetta, Wukassowitch nie czekał dłużej. Groźba dostania się pomiędzy trzon Armii Odwodowej a korpus Monceya, schodzący z Góry Świętego Gotharda, nie pozostawiła mu żadnego wyboru. Ewakuował Mediolan i przerzucił swe jednostki poza Addę. Skierował tam również brygadę gen. Dedowicha, która dotychczas pełniła funkcję osłonowo-obserwacyjną u podnóża Alp. W cytadeli mediolańskiej pozostało 2800 ludzi. Pozostawienie przez Wukassowitcha tak nielicznej załogi w stolicy północnych Włoch nie miało z całą pewnością większego znaczenia militarnego, było posunięciem propagandowym. Dowodziło, iż odwrót wojsk cesarskich jest chwilowy i — jako epizod w całej kampanii — nie powinien wywierać wpływu na morale własnych żołnierzy i nastroje Włochów. 2 czerwca do Mediolanu wkroczyła francuska straż przednia. Zaraz po niej przybył do miasta pierwszy konsul wraz z całym sztabem. O ile powitanie Murata przez ludność nacechowane było nieukrywaną przychylnością, to pojawienie się Bonapartego na ulicach Mediolanu wywołało w zgromadzonych tłumach prawdziwy entuzjazm. Mieszkańcy mieli świeżo w pamięci przebieg walk w latach 1796—1797. Poza tym na własnej skórze odczuli surowość rządów austriackich, które powróciły latem 1799 r. Policyjny terror, dławienie wolnomyślicielstwa, więzienie i zsyłanie na wygnanie setek ludzi związanych ze sprawami Rzeczypospolitej Cisalpińskiej — wszystko to powodowało nienawiść mediolańczyków i ludności Lombardii do władzy cesarskiej. Dlatego powitano pierwszego konsula jak wybawiciela. Włoski historyk G. Candeloro w nowożytnej historii Włoch napisał: „... przybycie Francuzów przyjęła cała ludność, łącznie z duchowieństwem i arystokracją, z jeszcze większym entuzjazmem" 1 9 . W Mediolanie zagościły nowe porządki. Stronnicy Francuzów zaczęli obsadzać 10

G. C a n d e l o r o , Storia deli Italia moderna, t. I, s. 294.

urzędy, na wolność wyszli więźniowie polityczni. Bonaparte reaktywował Rzeczpospolitą Cisalpińską z całym jej ustawodawstwem i ustanowił rząd tymczasowy. Spośród miejscowej ludności zaczęto formować sprzymierzone oddziały wojskowe. W biuletynie Armii Rezerwowej z 3 czerwca Bonaparte przemówił głosem z 1796 r., w którym przebijały mocno tony rewolucyjne. Podając komunikat 0 okrucieństwie rządów austriackich na terenie Lombardii, stwierdził: „Konieczne jest, by naród francuski wiedział, jaki los gotowali mu królowie Europy w wypadku, gdyby zatriumfowała kontrrewolucja. Ta myśl powinna tchnąć w naród uczucie wdzięczności wobec męstwa falang republikańskich, które na zawsze umacniają triumf równości 1 wolnościowych i d e i " 2 0 . Załatwiwszy sprawy o charakterze cywilnym pierwszy konsul wydał dyspozycje i rozkazy poszczególnym oddziałom. Ku Padowi ruszyły dywizje Boudeta i Loisona z zadaniem przerwania komunikacji nieprzyjaciela i zagarnięcia pozostawionych przez niego magazynów. Po sforsowaniu Addy Francuzi w szybkim marszu pociągnęli ku Creme i Pizzighittone. Opór wroga były prawie nieodczuwalny. Wukassowitch, przerażony tempem i rozmachem- francuskiej ofensywy, zrezygnował z obsadzenia i obrony brzegu rzeki. Cofał się pośpiesznie za Mincio licząc, że skuteczne oparcie znajdzie pod osłoną dział Mantui. Legia włoska w pogoni za cofającym się wrogiem osiągnęła rejon Bresci. Grupa Bethencourta stanęła przed Aroną, na krawędzi Lago Maggiore, jednego z największych jezior północnych Włoch. Jeszcze przed zdobyciem Mediolanu padła Pawia. Stało się to 1 czerwca za sprawą idących w dół Padu oddziałów Lannesa. W mieście Francuzi zagarnęli znaczne zapasy zboża or^z amunicję i broń. W ich ręce dostało się około 300 armat, z których połowa mogła być wykorzystana w polu. Jednak nie od razu, gdyż większość wymagała żmudnych napraw. Wykaz zdobyczy wojennych obejmo20

Correspondence de Napoleon I, t. VI, s. 382, nr 4864.

wał ponadto wiele urządzeń służących do postawienia mostu pontonowego. W dalszych działaniach zostały one wykorzystane przez francuskie kompanie pontonierskie, które — jakby przeczuwając przebieg wypadków — przebyły Alpy bez tego typu urządzeń. Tego samego dnia zaszło zdarzenie, które choć rozegrało się z dala od teatru operacyjnego, miało niebagatelne znaczenie dla dalszego przebiegu kampanii. Padła wreszcie górska zapora — fort Bard. Gen. Chabran po obsadzeniu go załogą mógł poprowadzić resztę swej dywizji w ślad za armią główną. W ciągu następnych paru dni jego oddziały obsadzały brzegi Padu od Dora-Baltea do Sesii. Za ciężką artylerią, mozolnie transportowaną w kierunku Mediolanu, wysłano kilkanaście dział zdobytych w fortecy. Cofanie się Austriaków na południe od Addy pozwoliło siłom Monceya na przyspieszony marsz ku Mediolanowi. Czołowe kolumny korpusu osiągnęły kontakt z trzonem armii już 2 czerwca, jednak niezbędne było kilkudniowe oczekiwanie na resztę oddziałów ciągnących od strony Szwajcarii. Tak więc poza rejonem koncentracji w okolicach Mediolanu pozostawał w tym momencie właściwie tylko oddział gen. Thurreau, blokowany u podnóża góry Cenis. Armia francuska, w szybkim tempie zbierając w całość swe rozproszone dotychczas dywizje, dysponowała niepoślednimi atutami o charakterze strategiczno-taktycznym. Zajmując pozycje w centralnych rejonach Lombardii, przeciwstawiała swe skoncentrowane siły rozrzuconym na dużych obszarach jednostkom wroga. Przerwała jego najważniejsze połączenia komunikacyjne. Ewentualna porażka w walnej bitwie, stoczonej na południe od Mediolanu, nie mogła przynieść katastrofy; otwarty był odwrót przez góry: Świętego Bernarda, Simplon, Cenis i Świętego Gotharda. Ostatnie dni maja przekonały ostatecznie barona Melasa, iż system półśrodków zastosowany przez niego, w celu zatrzymania przeciwnika schodzącego z wąwozów alpejskich, całkowicie się załamał. Porażka Hadicka nad Chiusellą dowiodła, że wysyłanie słabych jednostek przeciwko

armii inwazyjnej — z jednoczesnym pozostawieniem większości sił do realizacji innych celów pod Genuą i nad Varem — nie może przynieść pozytywnych efektów. Wróg okazał się zbyt silny. Już 28 maja Melas otrzymał wiadomość o ruchu Francuzów na Mediolan. Próba zgrania działań Kaima, Hadicka i Wukassowitcha nie powiodła się wobec szybkich postępów przeciwnika i odwrotu Wukassowitcha poza Ticino. Schodzące z Góry Świętego Gotharda kolumny Monceya unaoczniły Melasowi prawdziwą potęgę nieprzyjacielskich wojsk i prawdopodobieństwo stoczenia walnej bitwy na południe od Mediolanu. By się do niej jak najlepiej przygotować, głównodowodzący austriacki podjął 31 maja radykalną decyzję; nakazał Ottowi zwinąć wielotygodniowe oblężenie Genui, Elsnitzowi zaś oderwać się od atakującego coraz skuteczniej Sucheta i podążyć na miejsce koncentracji. Została nim Alessandria. Leżała ona niemal idealnie w środku koła, którego promienie stanowiły połączenia z Turynem, Mediolanem i Genuą. Informację o zarządzonej przez Melasa koncentracji uzyskał Bonaparte już 31 maja. Decyzja wodza cesarskiego sprzyjała jego planom. W przypadku zwinięcia oblężenia Genui Austriacy musieliby dostać się pomiędzy Armię Odwodową a Liguryjską. Ich ratunkiem byłby odwrót prawym brzegiem Padu na Placencję. Jedyna droga biegła przez zwężenie pod Stradellą, utworzone przez zejście zboczy górskich w bezpośrednie pobliże rzeki na wysokości Pawii. Po zdobyciu Mediolanu pierwszy konsul postanowił wykonać manewr na Stradellę. Powstała realna szansa odcięcia wojsk Melasa od przejścia na Nizinę Padańską. Alessandrię dzieliło od Stradelli aż 70 km, natomiast Pawię, którą zdobył Lannes, zaledwie 20 km. Trzykrotnie krótsza droga do pokonania zwiększała prawdopodobieństwo pomyślnej realizacji planu. 4 czerwca, po zreorganizowaniu dowództw i korpusów, w związku z sukcesywnym przybywaniem do Mediolanu oddziałów Monceya, Bonaparte wydał zarządzenie dotyczące odcięcia Austriaków pod Stradellą. Lannes otrzymał

rozkaz wymarszu i skierowania się na Belgiojoso, gdzie miał sforsować Pad. Tym samym jego najbardziej wysunięty na południowy wschód oddział znowu stawał się strażą przednią. Murat, któremu oddano dowodzenie dywizją Boudeta, wysłany został w kierunku Placencji. Jego zadanie polegało na zawładnięciu przeprawą i uniemożliwieniu Austriakom przebicia się przez Stradelię. Dyrektywy dla sił głównych Armii Odwodowej przewidywały przekroczenie Padu pod Belgiojoso oraz Placencją i koncentrację pod Stradellą. 4 czerwca padła Genua. Stało się to w momencie, gdy Ott, naglony przez Melasa, szykował się już do zwinięcia oblężenia. Po 20 maja sytuacja w mieście stała się tragiczna. Po zjedzeniu koni zaczęto żywić się gryzoniami. W ostatnich dniach miesiąca Massena wydał zarządzenie, by „chleb" wypiekać z krochmalu, nasienia lnianego i kakao! Zaczęły się spełniać z całą dosłownością słowa wypowiadane o Massenie przez jego żołnierzy: „Wprzód nim się podda, buty nam swoje zjeść k a ż e " 2 1 . Szpitale wypełniły się chorymi na dyzenterię. Na ulicach ludzie umierali oparci o mury swoich domów. Zmarły niemal wszystkie małe dzieci. Dodatkowy problem stanowiło kilka tysięcy jeńców austriackich wziętych do niewoli w czasie kwietniowych walk. Przy straszliwym deficycie żywności karmienie ich było dodatkowym obciążeniem. Massena zaproponował gen. Ottowi i adm. Keithowi, by dostarczali dla nich odpowiednie porcje żywnościowe. Sprzymierzeni odrzucili jego propozycję; przyczyna nie leżała bynajmniej w braku wiary w zgodne z umową przeznaczenie dostarczonego prowiantu. W ich planach dodatkowe parę tysięcy ludzi do wyżywienia oznaczało szybsze wygłodzenie Genui i — co za tym idzie — j e j wcześniejsze poddanie się. Zagrożony buntem jeńców, przeżywających straszliwe męki wywołane głodem, kazał Massena umieścić ch w ładowniach starych okrętów zacumowanych w porcie. Na ten niesamowity „ładunek" wymierzono następnie baterię armat, aby powstrzymać umierających ludzi przed aktami rozpaczy. 21

T h i e r s , Historia Konsulatu, t. I, s. 212.

Ostatnie wiadomości o pierwszym konsulu i Armii Odwodowej odebrał Massena około 20 maja. Przynieśli je pułkownicy Reille, Franceschi i Ortigoni, którzy szczęśliwie przedostali się przez sieć nieprzyjacielskich posterunków. Franceschi opuścił Bonapartego, gdy schodził on z Góry Świętego Bernarda. Przez kilka następnych dni załoga trwała w gorączkowym oczekiwaniu. Wydawało się, że odsiecz jest już bliska. Odległość dzieląca szczyty alpejskie od Apeninu Liguryjskiego była niewielka. Gdy jednak minął tydzień, 10 dni i żadne informacje nie przedostawały się przez mury Genui, wśród oblężonych zapanowało ostateczne przygnębienie. Gruchnęła wieść, że Bonaparte rozmyślnie ich poświęcił i nigdy jego zamiarem nie było iść miastu z odsieczą. Zdesperowani żołnierze łamali karabiny. Paru z nich, obłąkanych z głodu, uknuło spisek mający na celu otworzenie bram nieprzyjacielowi. Został on łatwo wykryty. Któregoś dnia nastąpiło chwilowe ożywienie. Usłyszano huk dochodzący z okolic Bocchetta i wzięto go za odgłosy kanonady artyleryjskiej. W rzeczywistości był to łoskot burzy przewalającej się w alpejskich wąwozach. 3 czerwca Massena rozpoczął układy z Ottem. Austriacki dowódca, po otrzymaniu znanych instrukcji od Melasa, pragnął je jak najszybciej zakończyć i pociągnąć na miejsce koncentracji. Początkowo Ott postawił twardy warunek kapitulacji połączonej z internowaniem załogi. Massena odmówił i przedstawił swoje propozycje. W zamian za poddanie twierdzy żądał wolnego przemarszu przez linie austriackie, z bronią, taborem oraz prawem kontynuowania walki przeciwko wojskom cesarskim od chwili przejścia poza ich placówki 2 2 . Oczekując trudności w uzyskaniu akceptacji tych warunków przez Otta, Massena przesłał mu ostrzeżenie: „W przeciwnym razie z orężem w ręku 22 W prowadzonych ówcześnie w Europie wojnach stosowano j a k o jeden z warunków wypuszczenia na wolność wziętych do niewoli żołnierzy złożenie przez nich uroczystej przysięgi, że nie użyją w przyszłości broni przeciwko swym zwycięzcom. Jak z tego widać, honor był w dużej cenie; wzgląd nań bywał najlepszą gwarancją dotrzymania dobrowolnie przyjętych zobowiązań.

wyjdę z Genui. Na czele ośmiu tysięcy ludzi wygłodniałych przyjdę do waszego obozu i walczyć będę dopóty, dopóki się nie przebiję" 2 3 . Przeciągające się układy sprawiły, że Ott miękł coraz bardziej. Zgodził się ostatecznie nawet i na to, o czym pierwotnie nie chciał słyszeć: by wraz z całą Armią Liguryjską wypuścić z twierdzy także samego Massenę. Ponadto udzielił gwarancji, że roztoczy opiekę nad 4000 rannych i chorych Francuzów, których po wyleczeniu zobowiązał się przewieźć statkami do kwatery głównej Sucheta oraz do Antibes pod Tulonem. Dla dopilnowania obietnic pozostał w mieście gen. Miollis. Massena uzyskał również solenne przyrzeczenie Otta, że ci spośród Genueńczyków, którzy czynnie wspomagali Francuzów, nie zostaną poddani szykanom i terrorowi policyjnemu. Pisząc o obronie Genui niektórzy z historyków mieli za złe Massenie, iż w zgodzie Otta na tak wygórowane warunki — jakby nie było to on występował j a k o zwycięzca — nie wyczuł objawów skomplikowanej sytuacji austriackiego generała i bliskiego już zwinięcia blokady. Łączył się z tym zarzut zbyt pochopnego — ich zdaniem — podjęcia decyzji o poddaniu fortecy. W obronie późniejszego marszałka głos zabrał głównie Adolf Thiers, osobistość wśród francuskich historyków XIX w. najwybitniejsza. Jeszcze lepiej zaś przemówiła sytuacja, w jakiej znalazła się uwięziona w Genui armia. W pierwszych dniach czerwca nadszedł absolutny kres jej wytrzymałości i jako bezsensowne należy odrzucić teoretyczne dyskusje, czy mogła wytrwać jeszcze o dzień lub dwa dni dłużej. Układ o opuszczeniu miasta przez Francuzów podpisany został 4 czerwca wieczorem. Nie pojawiło się w nim ani razu słowo kapitulacja, co odzwierciedlało przyjęte przez obie strony warunki. Dokument uzyskał nazwę „Konwencji o opróżnieniu Genui". 5 czerwca," od samego rana, Armia Liguryjska, a właściwie jej resztki, zaczęła opuszczać twierdzę. Z 18 000 żołnierzy, jakimi rozporządzał 23

T h i e r s , Historia Konsulatu, T. I, s. 215.

Massena 6 kwietnia, zdolnych do marszu było zaledw: 8000, 6000 ludzi pochłonęły straty bezpowrotne. Ubytk: w korpusie oficerskim były stosunkowo jeszcze większe Soult przebywał w niewoli. Spośród dowódców brygac czterech nie nadawało się do podjęcia służby ze względu na odniesione rany, byli to: Petitot, Gardanne, Fressinet i Arnaud. Dowódca dywizji Marbot poległ, a gen. Gazan został ciężko ranny. Tylko czwarta część oficerów pozostała w szeregach, inni zginęli, zostali wzięci do niewoli lub przebywali w szpitalach. Jednakże straty Francuzów, choć olbrzymie, były prawie dwukrotnie niższe od poniesionych przez Austriaków. Stracili oni około 18 000 ludzi, wliczając w tę liczbę zabitych, ciężko rannych i jeńców. Ott po obsadzeniu Genui kilkoma tysiącami żołnierzy, głównie ozdrowieńcami, z pozostałymi siłami ruszył niezwłocznie ku Alessandrii. Podobnie postąpił Elsnitz, który opuścił rejon umocnionego przez Sucheta Varu. Elsnitz jeszcze w ostatniej chwili, 2 czerwca, usiłował rozerwać nieprzyjacielską obronę. Do ataku wykorzystał baterię ciężkich dział, jakie otrzymał w drugiej połowie maja. Jednak, podobnie jak 22 i 27 maja, także i ta próba zakończyła się zupełnym fiaskiem. Zrezygnowany generał austriacki, nie osiągnąwszy żadnego sukcesu w ciągu kilkutygodniowych walk, ruszył przez góry na spotkanie z baronem Melasem. Suchet nie zezwolił mu na spokojne wycofanie się. W wyczerpującym marszu wyminął kolumny Elsnitza i zagrodził im drogę w wąwozie Tende. Austriacy nie zdecydowali się na bitwę. Wybrali okrężną i trudniejszą drogę przez góry z przeciwnikiem na karku. Po paru dniach przedzierania się wśród ustawicznych potyczek Elsnitz doprowadził swój korpus do miejscowości Ormea. Było to 6 czerwca. Następnego dnia stanął w Ceva. Dysponował zaledwie 10 000 żołnierzy. Drugie tyle utracił nad Varem i w czasie odwrotu. 7 czerwca w okolicach Savony doszło do spotkania oddziałów Masseny i Sucheta, który przyprowadził 12 000 ludzi. Połączone siły Armii Liguryjskiej liczyły więc 20 000

żołnierzy. Teoretycznie było to silne zgrupowanie, mające ponadto dogodne położenie w stosunku do wojsk nieprzyjacielskich; groziło jego tyłom. W rzeczywistości stan oddziałów był opłakany. Morale żołnierzy zostało nadszarpnięte, ich wyczerpanie fizyczne osiągnęło szczyt. Massena odniósł przypadkową ranę i stracił swą wcześniejszą energię. Nie myślał o działaniach ofensywnych. Podzielał rozgoryczenie żołnierzy, którzy nie mogli przebaczyć pierwszemu konsulowi, iż pozostawił ich własnemu losowi w wygłodzonej Genui. Rozkazał jedynie Suchetowi wysunąć się poza łańcuch górski i zająć pozycje w rejonie Acqui, na jego północnych stokach, z zadaniem obserwacji ruchów Austriaków. O zdobyciu Genui ani Napoleon, ani Melas nie dowiedzieli się od razu. Upłynęło kilkadziesiąt godzin, zanim dotarła do nich ta informacja. Położenie głównodowodzącego wojskami cesarskim nawet po upadku twierdzy niewiele się poprawiło. Jego siły rozrzucone były w Lombardii i Piemoncie, w okolicach Genui i Varu. Z około 70 000 żołnierzy skierowanych poza Apeniny, w celu zdobycia tych dwóch ostatnich pozycji, powracało niecałe 40 000. Pozostawione w Lombardii zgrupowanie 50 000 żołnierzy, dowodzone przez Kaima i Hadicka, uległo rozczłonkowaniu, duża część została wyeliminowana z dalszej walki. Oddziały Wukassowitcha można było spisać na straty; odrzucone za rzekę Mincio zostały przez Francuzów odcięte od sił głównych. Gdyby nawet udało się Melasowi w ciągu paru dni skoncentrować siły Otta, Elsnitza oraz Kaima i Hadicka — powracających z rejonu Suze i Aosty, dysponowałby łącznie armią nie przekraczającą 75 000 ludzi. Było to jednak papierowe, czysto teoretyczne wyliczenie. W praktyce wchodziła w rachubę konieczność obsadzenia twierdz w Piemoncie i Ligurii — Savony, Genui, Gavi, Acqui, Tortone oraz Turynu i Alessandrii. Pozostawienie w tych miastach nawet niezbyt licznych załóg zmniejszało liczbę wojsk austriackich zdolnych do walki w polu do około 50 000 ludzi. Zakładając oczywiście

optymalny układ — szybką koncentrację i brak nowych strat w trakcie jej przeprowadzania. Trudna sytuacja, w jakiej znalazł się Melas, nie wynikała jedynie z faktu rozproszenia podległych mu jednostek. Była ona również wynikiem rysującej się groźby odcięcia połączeń z własnymi tyłami i zamknięcia drogi do Tyrolu lub Friulu, dziedzicznych posiadłości cesarskich. Melas kontrolował cały górny bieg Padu aż do miasta Valence i mógł bez kłopotu dokonać na tym odcinku przeprawy. Jednak w dalszym marszu musiałby przekroczyć obsadzoną przez wroga rzekę Ticino i wyjść na jego główną bazę — Mediolan. Dlatego odrzucił koncepcje przedzierania się w tym kierunku. Pozostawała druga i jednocześnie ostatnia ewentualność — marsz na Placencję i Cremonę, w celu wydostania się na trakt wiodący do Mantui — potężnej twierdzy panującej nad Niziną Padańską. Studiując mapę Melas zdawał sobie świetnie sprawę z ważności Placencji także i dla pierwszego konsula. Mówiąc obrazowo, mogła ona odegrać rolę korka do butelki, taką samą, jaka w niespełna 150 lat później przypaść miała w udziale francuskiej miejscowości Falaise w bitwie o Normandię 2 4 . Stąd rozkaz wodza austriackiego wyznaczający na miejsce koncentracji oprócz Alessandrii — Placencję. Niektóre oddziały, między innymi Ott ze swoim korpusem i O'Reilly z brygadą kawalerii, miały podążyć tam bezpośrednio, inne — po wcześniejszym połączeniu się w okolicy Alessandrii. Mowa tu o jednostkach dowodzonych przez Kaima, Hadicka i Elsnitza. Melas spóźnił się ze swymi rozporządzeniami. Bonaparte, pomimo utraty kilku bezcennych dni, poświęconych czekaniu na oddziały korpusu Monceya, wygrał wyścig do Placencji. 5 czerwca Murat i Lannes podjęli równocześnie próbę sforsowania Padu; pierwszy z nich na wysokości 24 Miejscowość w Normandii, w rejonie której w dniach od 7—22 VII I 1944 r. alianci przeprowadzili operację okrążającą niemiecki 2 korpus pancerny. Decydująca rola w zablokowaniu jedynej drogi ucieczki z powstałego „kotła" przypadła w udziale 1 dywizji pancernej dowodzonej przez gen. Stanisława Maczka.

Placencji, drugi w rejonie Belgiojoso. Pierwszy konsul z niecierpliwością czekał na sukces chociaż jednego z nich, by przerzucić gros armii na przeciwległy brzeg. Tego dnia nie udało się jednak Francuzom przekroczyć rzeki. Na przeszkodzie stanął brak odpowiedniego sprzętu pontonierskiego. Postanowiono sprowadzić z Pawii wszystkie znajdujące się tam statki i łodzie. Nazajutrz obaj generałowie podjęli atak z większą energią i zdecydowaniem, przede wszystkim zaś zaopatrzeni w niezbędne środki przeprawowe. W czołowym rzucie Lannesa szła dywizja Watrina. Pierwszy oddział, który przepłynął rzekę, wdał się w walkę z awangardą nieprzyjacielskiej jednostki zdążającej z Alessandrii do Placencji. Francuzi nie pozwolili zepchnąć się z powrotem do Padu i wytrzymali do przybycia wsparcia. Watrin z z częścią dywizji rozbudował przyczółek, Lannes zaś z jej resztą przepłynął rzekę kilkaset metrów poniżej. Przeciwnik wycofał się. Szlak z Alessandrii do Placencji został w jednym miejscu przerwany. Po uzyskaniu informacji o powodzeniu Lannesa Bonaparte wydał rozkaz siłom głównym, by ruszyły w jego ślad. Przeprawa pod Belgiojoso zapełniła się tysiącami żołnierzy. Murat zaatakował Placencję siłami dywizji Boudeta i Monniera. W mieście znajdowało się zaledwie około tysiąca żołnierzy z oddziałów gen. O'Reilly'ego. Ich dowódca okazał się bardzo przedsiębiorczy. Z szańca przedmostowego po lewej stronie Padu stworzył silny bastion ustawiając w jego obrębie baterię ciężkich armat; piechota rozrzuciła się wachlarzem wokół szańca. W tej pozycji zamierzał doczekać odsieczy któregoś z nadciągających korpusów. Przednia straż dywizji Monniera przywitana została gęstym ogniem kartaczowym i musiała się cofnąć. Ponowiony atak, już większą liczbą żołnierzy, również się załamał. Wówczas Murat do następnego dnia przełożył generalny szturm. W nocy do Placencji wkroczył O'Reilly, prowadząc ze sobą kilka szwadronów jazdy. Nadszedł od strony Alessandrii. Od innych jednostek austriackich — Otta idącego przez Tortonę i Gottesheima prącego przez Bobbio — nie było żadnych informacji. Po ode-

braniu meldunku od oficera broniącego przedmościa o sile Francuzów i stratach własnych, dochodzących do 30%, O'Reilly podjął decyzję opuszczenia szańca i zniszczenia mostu. Dokonano tego rozrywając łańcuch łodzi, których pokłady tworzyły przejście przez Pad. W pośpiechu i zamieszaniu, jakie towarzyszyły odwrotowi, nie udało się Austriakom zniszczyć wszystkich łodzi. Część z nich spłynęła ku lewemu brzegowi i została przechwycona przez nieprzyjaciela. Większość, po drobnych naprawach, nadawała się do przepraw. Murat skwapliwie skorzystał z nadarzającej się okazji. Zebrawszy wszystkie łodzie, rankiem 7 czerwca przeprawił poniżej Placencji, w Nocetto, jedną z brygad dywizji Monniera. Na przeciwległym brzegu nie czekała ona na resztę sił, ale od razu ruszyła na Placencję i zaatakowała ją z marszu. Austriacy stawili opór o wiele słabszy niż poprzedniego dnia. Rezygnacja gen. O'Reilly'ego z zapewnienia miastu skuteczniejszej obrony spowodowana została rozkazem otrzymanym od barona Melasa. Głównodowodzący zażądał zabezpieczenia przez jego kawalerię transportu sprzętu artyleryjskiego, który został wysłany z Alessandrii do Placencji. Z dwóch bardzo ważnych zadań — obrony Placencji lub uratowania artylerii — generał dał pierwszeństwo temu drugiemu, tym bardziej że widział więcej szans na jego udaną realizację. O'Reilly'emu udało się przejąć transport przed Francuzami, a następnie — umiejętnie manewrując pomiędzy Lannesem idącym od Belgiojoso a Muratem wysyłającym podjazdy od strony Placencji — dotrzeć szczęśliwie do Tortony. Zabezpieczywszy artylerię O'Reilly wyruszył do Alessandrii. O wiele mniej szczęścia miały jednostki austriackie ciągnące według pierwotnych rozkazów do Placencji. Ich dowódcy nie wiedzieli jeszcze o zajęciu miasta przez nieprzyjaciela. Korpus gen. Gottesheima, maszerujący przez Bobbio, natknął się niespodziewanie na dywizję Boudeta. Stanowiący awangardę pułk Klebecka został prawie całkowicie zniesiony. Jego resztki cofnęły się ku siłom głównym. Gottesheim, zbulwersowany napotkaniem pod Placen-

cją silnego zgrupowania wroga, pod wrażeniem klęski swojej straży przedniej, czym prędzej wycofał się północnymi zboczami Apeninów na Tortonę i Alessandrię. W ciągu paru następnych dni jego oddziały poniosły tak poważne straty, iż przestały się liczyć w rachubach Melasa jako realna siła. 8 czerwca Francuzi zdobyli trzeci punkt przeprawowy na Padzie. Gen. Duhesme na czele dywizji Loisona opanował Cremonę wraz z nie naruszonym mostem. Przeciwnik stracił tu około 2000 ludzi i spore zapasy wojenne. Cremony broniły jednostki z korpusu Wukassowitcha, pozostawione jako załoga po jego wcześniejszym wycofaniu się. Po opanowaniu przejść przez Pad i drogi z Alessandrii do Placencji Armia Odwodowa zablokowała główną i jednocześnie ostatnią już linię komunikacyjną wojsk barona Melasa. W tym momencie dla pierwszego konsula sprawą najważniejszą stało się przerzucenie możliwie największych sił na południowy brzeg Padu w celu skutecznego zatrzymania wroga. Było bowiem jasne, że spróbuje on odzyskać swe podstawowe połączenie z Mantuą. O znaczeniu, jakie przypisywał Napoleon pozycji pod Stradellą, świadczą fragmenty jego listów wysłanych do konsulów oraz do Lannesa. W pierwszym z nich znalazło się zdanie: „W ciągu dnia jutrzejszego znaczna część armii będzie zgromadzona na pozycji pod Stradellą. Melasowi nie pozostanie nic, oprócz bitwy, bez innej drogi odwrotu jak do twierdz Tortony i Alessandrii" 2 5 . Swojemu generałowi Bonaparte donosił: „... przypuszczam, że nieprzyjaciel może mieć w tej chwili 10 000 piechoty nad Tanaro i że przed 9 lub 10 czerwca będzie jej miał 20 000. Jest bardzo pilno mieć tam (pod Stadellą — przyp. autora) zebranych 20 000 ludzi..." 2 6 Oba listy wysłane zostały 6 czerwca. Na południowym brzegu Padu, jako druga po oddziale Lannesa, wylądowała dywizja Chambarlhaca i jej przypadła w udziale osłona reszty armii. Lannes przesunął się trochę 25 20

K u k i e U f cit., s . 61. P a w 1 i k, op. cit., s.. 24.

na wschód w celu zapewnienia współdziałania z Muratem, jednakże gros jego sił pozostało w niewielkiej odległości od Stradelli. Wobec nagłego wezbrania Padu przeprawa została ukończona dopiero 8 czerwca. Pod Stradellą zajęła pozycje większa część Armii Odwodowej. W ten sposób manewr na Stradellę, przewidywany przez Napoleona wiele tygodni wcześniej, jeszcze u progu kampanii, dobiegł końca. „Obie armie zajęły pozycje z odwróconymi frontami z tą różnicą, że Austriacy posiadają odcięty wszelki odwrót, podczas gdy Armia Odwodowa ma zapewnione wszelkie warunki powodzenia" 2 7 . 8 czerwca do pierwszego konsula, który wciąż przebywał w Mediolanie i stamtąd przez gońców wysyłał rozkazy, dotarła szokująca wieść o upadku Genui. Informacja pochodziła ze źródeł austriackich; była zawarta w liście barona Melasa do cesarza Franciszka II przewożonym przez kuriera, który wpadł w ręce Murata. Był to poważny cios dla Napoleona przekonanego, iż manewry Armii Odwodowej automatycznie przyniosą zwinięcie oblężenia. Zresztą niewiele pomylił się w swych rachubach. Wraz z poddaniem się Genui tracił na realności zamysł narzucenia Melasowi walnej bitwy w warunkach odciętego odwrotu z armią Masseny na tyłach lub flance. W układzie, jaki wytworzył się po 4 czerwca, w Genui mogli Austriacy stworzyć nową, pomocniczą podstawę działań. Dzięki współdziałaniu z flotą adm. Keitha twierdza mogła być zaopatrywana w niezbędne zaopatrzenie wojskowe, jej załoga wzmocniona posiłkami. Kapitulacja Genui, neutralizując siły Masseny, prowadziła — po ściągnięciu sił Otta — do uzyskania przez Melasa przewagi nad Armią Odwodową. Przede wszystkim zaś zastępowała Austriakom utracone wcześniej linie komunikacyjne. Zmiana sytuacji spowodowała wydanie przez Bonapartego ściśle dostosowanych do niej rozporządzeń. Na ich treść wpłynęły także już wcześniej otrzymane informacje o nieprzyjacielskiej koncentracji w Alessandrii, która wed27

Tamże, s. 25.

ług wszelkiego prawdopodobieństwa nie zostanie ukończona przed 10 czerwca, oraz idącym z Genui korpusie Otta — on również nie mógł pojawić się w rejonie koncentracji szybciej niż wieczorem 9 czerwca. Konsekwencją rozkazów z 8 czerwca było przyjęcie nazajutrz przez Armię Odwodową następującego ugrupowania: Lannes ze strażą przednią i Watrin z brygadą kawalerii pociągną ze Stradelli na Casteggio i Montebello ku Vogherze. Victor z dywizją Chambarlhaca pomaszerują z Pawii do Stradelli, dywizja Gardanne'a sforsuje Pad. Dywizje Moniera i Lapoype'a, która nadeszła jako oddział wydzielony z korpusu Monceya, przeprawią się przez rzekę pomiędzy Pawią a Stradellą. Murat wraz z kawalerią ruszył ku Stradelli; w Placencji pozostawił załogę mającą m.in. blokować utrzymywaną przez nieprzyjaciela cytadelę. Gen. Duhesme z dywizją Loisona stał pod Cremoną. Osłonę Addy objął Moncey z dywizją Lorge'a, legią włoską Lecchia oraz kilkoma luźnymi jednostkami. Jego zadaniem było także zabezpieczenie linii Ticino na wypadek, gdyby Melas szedł z Alessandrii lewym brzegiem Padu. Z około 55 000 żołnierzy, jakimi rozporządzał pierwszy konsul, trochę ponad 30 000 znajdowało się w środkowym punkcie wyznaczonym przez Stradellę, około 10 000 nad Ticino, 4000 w Mediolanie i Aron, 10 000 w okolicach Placencji i Cremony. „W ten sposób armia grupuje się okrakiem na Padzie, z zapewnioną komunikacją między obu brzegami, z silną pozycją na kierunku głównym i ze strefą manewrową między Padem, Addą i Ticino, pozwalającą na dowolne przegrupowanie dla stawiania czoła wszelkim możliwościom. Jest to zatem ugrupowanie pogotowia strategicznego, przeprowadzone na tyłach przeciwnika, by nie dopuścić do jego wymknięcia się bez b i t w y " 2 8 . Napoleon stworzył strefę manewrową między Padem, Addą i Ticino, ponieważ sądził, że po zdobyciu Genui Melas uzyskał możność przebicia się na Mantuę inną drogą niż ta, która prowadziła przez zwężenie koło Stra28

K u k i e ł , op. cit., s. 62.

delii. Należało zatem brać pod uwagę ewentualność sforsowania przez Austriaków Padu pomiędzy Turynem a Valenza i ich marszu na Mediolan i dalej w prostej linii na zachód lub — co było jednak mniej prawdopodobne, przedzierania się wierzchołkami Apeninów w kierunku Cremony czy Parmy. W obu wypadkach celem byłaby Mantua. Napoleon tak ugrupował swe oddziały, by z centrum w Stradelli mieć możliwość udzielenia niezwłocznej pomocy każdemu z nich. Oczywiście, niezwłoczność należy tu rozumieć w kategoriach kilku lub kilkunastogodzinnego marszu po otrzymaniu wezwania o pomoc. O ile niektórzy historycy, w ich liczbie głównie Thiers, zachwycają się zarządzonym przez Bonapartego ugrupowaniem armii, pisząc o sieci, jaką zarzucił na wojska Melasa, o tyle chłodna analiza sytuacji po 8 czerwca prowadzi do wniosku zgoła odmiennego; brak w nim miejsca na zachwyt dla pierwszego konsula. W sposób paradoksalny wpadł Bonaparte w zasadzkę urządzoną na armię przeciwnika. Jeśli w pierwszych dniach czerwca miał on pod Mediolanem wszelkie dane na skoncentrowanie wszystkich sił, osiągnięcie bezwzględnej przewagi nad wrogiem, to zamiar zarzucenia sieci na wojska Melasa zniweczył tę szansę i doprowadził do znacznego rozproszenia oddziałów francuskich. Tym samym Napoleon sprzeniewierzył się głównej zasadzie stworzonej przez siebie sztuki wojennej - uzyskania przewagi na wybranym kierunku działań. Melas był w sytuacji akurat odwrotnej. Na początku czerwca podległe mu jednostki walczyły w całkowitym rozproszeniu. Później wódz austriacki bardzo energicznie zaczął je zbierać w jedno zgrupowanie. Pierwsze efekty powyższego stanu rzeczy dały się odczuć walczącym stronom już 9 czerwca. Tego dnia doszło do bitwy straży przednich dowodzonych przez Lannesa i Otta. 8 czerwca wieczorem pierwszy konsul przez posłańca przesłał nominalnemu dowódcy Armii Odwodowej następujące zalecenie: „Wysuńcie szybko część armii naprzód i znisz-

czcie wszystkie wojska, jakie spotkacie. Straż przednia może się posuwać aż do Voghery (...) Jeśli się ukażą wojska (nieprzyjacielskie - przyp. autora) między Vogherą a Stradellą, ma się je atakować bez namysłu; liczą one z wszelką pewnością mniej niż 10 000 ludzi" 2 9 .1 dalej „Straż przednią mogliby wesprzeć Victor, Monnier, Gardanne, również Murat i Duhesme, którzy razem liczą 10 000, mogliby dołączyć się do ruchu naprzód. W ten sposób moglibyście zniszczyć Melasa przy pomocy tych sił" 3 0 . Wydając te zarządzenia, Bonaparte przebywał wciąż jeszcze w Mediolanie. Pomimo ciągle nadsyłanych przez Bcrthiera meldunków - m.in. o kłopotach przeprawowych, przypuszczał błędnie, że już wszystkie siły znajdują się na drugim brzegu. Dlatego, nakazując marsz Lannesowi, kalkulował wsparcie go ze strony Victora i innych oddziałów. W rzeczywistości jednak dywizje Monniera, Gardanne'a i Boudeta sforsowały Pad i podeszły pod Stradellę dopiero 9 czerwca. Bitwa straży przednich wówczas już trwała. Błąd w ocenie sytuacji, popełniony przez pierwszego konsula, spowodował realną groźbę zniszczenia oddziału Lannesa. Zdawał sobie z tego sprawę Berthier i dlatego stopował jego marsz, nakazując mu zamiast Voghery zająć miejscowość Castaggio. Poprawkę wniesioną do rozkazu Bonapartego uzasadnił w skierowanym do niego meldunku: „Przejście przez rzekę nie nastąpiło jeszcze tak daleko, bym mógł posunąć się na Vogherç, zadowolę się wysłaniem do Castaggio straży przedniej wspartej przez korpus gen. Victora. Resztę dywizji zbiorę w Broni i Stradelli. Spodziewam się, że pojutrze będziemy już dostatecznie połączeni, by móc natrzeć na nieprzyjaciela w Vogherze i wszędzie, gdzie się pokaże w s i l e " 3 1 . Ku prącemu na Castaggio Lannesowi nieuchronnie zblizał się Ott ze swoim korpusem. Jak pamiętamy, Melas skierował go nie na Alessandrię, lecz w kierunku Placencji, 29

P a w l i k , op. cit., s. 26 za J. C u g n a c , Campagne de L'armée -Vserve en 1800, Paris 1900, t. II, s. 227-235. 30 Tamże. 31 Tamże, s. 27.

uświadamiając sobie niebezpieczeństwo, jakie mogło przynieść przeprawienie się armii francuskiej przez Pad i opanowanie przez nią jego południowego brzegu na wielokilometrowym odcinku. Po drodze Ott napotkał oddziały O'Reilly'ego i niedobitki z korpusu Gottesheima, wycofujące się spod Placencji. 8 czerwca dotarł do Voghery. W szybszym opanowaniu tego miasta przeszkodziła mu wezbrana Scrivia. Rankiem 9 czerwca Ott wraz z siłami głównymi stanął pod Castaggio, zasłoniwszy się od wschodu oddziałem gen. O'Reilly'ego. Dysponował łącznie 17 000-18 000 żołnierzy i stosunkowo silną artylerią. Lannes osiągnął Castaggio przed głównymi siłami korpusu Otta. Wiódł ze sobą około 8000 ludzi i tylu tylko mógł użyć w pierwszej fazie bitwy. Maszerujący za nim Victor z 5000 żołnierzy był w stanie wzmocnić go w ciągu paru godzin. Castaggio położone było w miejscu, gdzie wąwóz między Apeninami a Padem przechodzi w, obszerną równinę. Miasteczko, zamykając ją, rozciągało się swymi domostwami na południe aż ku linii wzgórz. Zdobycie Castaggio było konieczne, by móc kontynuować marsz na Vogherę i dalej na Alessandrię. Konktakt bojowy nawiązany został przed godziną 11.00. Ze strony austriackiej jako pierwsza weszła do walki osłonowa grupa gen. O'Reilly'ego. Francuzi rozpoczęli atak siłami dywizji Watrina. Do południa żaden z przeciwników nie osiągnął znaczącego sukcesu. Czołowe ataki piechoty Watrina załamały się w gęstym ogniu nieprzyjacielskiej artylerii ustawionej przy głównej drodze. Próba zdobycia austriackiej baterii, podjęta przez dwa bataliony 6 pułku, które dokonały obejścia Castaggio po jego prawej stronie, nie powiodła się. Również fiaskiem zakończył się atak trzeciego batalionu wspomnianego pułku oraz całego 40 pułku, przeprowadzony na sąsiadujące z miasteczkiem wzgórza. Francuzi byli bliscy ich zdobycia, ale w decydującym momencie, gdy piechota O'Reilly'ego zachwiała się, przyszedł jej z pomocą gen. Gottesheim. Lannes starał się podtrzymać natarcie, lecz w chwili, gdy

na placu boju znalazły się główne siły Otta, stało się jasne, że bez natychmiastowych posiłków szybko ulegnie przygniatającej przewadze wroga. Victor stanął jednak na wysokości zadania i na czas przeprowadził pod Castaggio swój korpus. Idąca na jego czele dywizja Chambarlhaca weszła do akcji z marszu. Gen. Rivaud, dowodzący 43 pułkiem, rzucił swych ludzi gęstymi tyralierami na wzgórza i wsparł spływającą ich stokami piechotę Watrina. Równocześnie na podstawowym kierunku ataku, wzdłuż głównej drogi, do walki Francuzów o Castaggio włączył się 96 pułk. Walka w centrum zawrzała z nową mocą. Trzeci pułk dywizji Chambarlhaca oznaczony liczbą 24 - zatoczył łuk na północ od miasteczka, usiłując obejść lewe skrzydło nieprzyjaciela. Bezpośrednim celem tego manewru było zawładnięcie pozycją, na której Austriacy ustawili największą baterię swej artylerii. Walczące w samym centrum siły Watrina kilkakrotnie zostały odrzucone poza Castaggio, jednak za każdym razem wracały na utracone pozycje. Przełom w bitwie przyniósł dopiero francuski manewr oskrzydlający. O jego skuteczności zadecydował fakt umieszczenia przez Otta większości sił w centrum i osłonięcia go zbyt słabymi oddziałami. Nie zdołały one utrzymać powierzonych sobie stanowisk wobec zdecydowanych ataków silnych jednostek przeciwnika. W chwili gdy Rivaud zdobył po uporczywej walce wzgórza, a następnie zaczął z nich schodzić, zagrażając tyłom Otta. dalszy opór jego wojsk w Castaggio stał się niemożliwy. W obawie przed odcięciem od Voghery Austriacy zaczęli wycofywać się na zachód. Ich odwrót - wobec postępów Rivauda, ataku flankowego 24 pułku i coraz większego naporu Watrina na osłabione centrum - przemienił się szybko w paniczną ucieczkę. Zejście się francuskich skrzydeł poza Castaggio zamknęło w powstałym kotle kilka tysięcy żołnierzy austriackich. Około godziny 20 bitwa zaczęła wygasać. Oddziały Lannesa kontynuowały pościg aż do zmroku. W nocy przybył do miasteczka sam pierwszy konsul i nie ukrywał swojego zadowolenia, gdy Lannes relacjonował mu przebieg starcia

i przedstawił bilans obu stron. Całodzienny bój pod Montebello (pod taką nazwą bitwa weszła do historii wojskowości; właściwie była to bitwa pod Castaggio) wyrwał z szeregów korpusu Otta około 7000 ludzi, w tym prawie 4000 dostało się do niewoli 3 2 . Straty Francuzów były parokrotnie niższe. Jako ciekawostkę można podać, że w przyszłości, gdy Bonaparte został cesarzem Francuzów i hojnie rozdawał swym zasłużonym dowódcom dostojeństwa i tytuły, Lannes stał się księciem Montebello. Ten pięknie brzmiący tytuł był przedmiotem zazdrości wielu jego kolegów, choć oni również nie zostali pominięci przy rozdziale nagród. Bitwa pod Montebello, zakończona taktycznym zwycięstwem Francuzów, w skali operacyjnej nie przyniosła żadnych istotnych rozstrzygnięć. Zresztą w sytuacji, w jakiej znajdowały się obie armie, nie mogła ich przynieść. Zarówno Ott jak i Lannes, wobec trwającej koncentracji sił głównych, pod Alessandrią i Stradellą, pozbawieni zostali znaczącego wsparcia i tym samym szansy osiągnięcia zdecydowanego sukcesu. Tak więc bój straży przednich mógł co najwyżej zakończyć się rozbiciem i zmuszeniem do cofnięcia się jednej z nich, ale nie ważył decydująco na dalszych możliwościach i losach reszty armii. Baron Melas na podstawie raportów gen. Otta, znacznie przesadzonych co do sił przeciwnika, przypuszczał, że jego podkomendny miał do czynienia z czterema dywizjami wroga walczącymi pod osobistym dowództwem pierwszego konsula. Nie przyszło mu do głowy, że ambitny Ott zawyżył liczbę Francuzów, pragnąc w ten sposób usprawiedliwić własną porażkę. Bonapartemu bitwa nie przyniosła żadnych wskazówek co do dalszych zamiarów austriackiego wodza. Niebawem po starciu pod Montebello, 9 czerwca wieczorem, Napoleon przybył do Stradelli. Był już tam gen. Berthier. W ciągu 32

Dane wg T h i e r s a , Historia Konsulatu, s. 227 i J. T h i r y , Marengo, Paris 1949, s. 111; K u k i e 1, op. cit., s. 163. podaje liczbę 5000, w tym połówa jeńców.

następnych dwóch dni do Stradelli ściągały poszczególne jednostki Armii Odwodowej. 11 czerwca koncentracja była ukończona. Na miejscu były dywizje: Watrina, Chambarlhaca, Monniera, Gardanne'a i Boudeta. Ostatnia przybyła dywizja Loisona wraz z kawalerią armii, po zabezpieczeniu częścią sił mostów w Cremonie i Placencji. Poza Stradellą pozostała dywizja Lapoype'a, która obsadziła północny brzeg Padu na zachód od Pawii. Na wszystkie strony rozesłane zostały oddziały zwiadowcze z zadaniem prowadzenia obserwacji ruchów wojsk austriackich. Trwało gorączkowe przygotowywanie parku artyleryjskiego wynoszącego zaledwie trzydzieści kilka armat o lekkim działomierzu; wciąż jeszcze nie nadeszła ciężka artyleria tak długo blokowana przez Bard. W związku ze zgrupowaniem w Stradelli większości sił nastąpił ich nowy podział. 11 czerwca Napoleon wyznaczył swoim generałom następujące zadania: Lannes z dywizją Watrina i brygadą Mainoniego (łącznie około 6500 ludzi) miał stanąć pod Montebello, Victor dowodzący 9750 żołnierzami w dywizjach Chambarlhaca i Gardanne'a, pozostawić pierwszą z nich w Stradelli, drugą natomiast wysunąć w kierunku na Vogherę; sąsiadem dywizji Gardanne'a został Murat z 5000 kawalerii. Przybyły w dniu 11 czerwca do głównej kwatery gen. Louis Desaix - jeden z dowódców armii egipskiej - zajął pozycje w Stradelli na czele dywizji Boudeta i Monniera. Miał do dyspozycji 8500 luda. Osłoną Mediolanu obarczony został Moncey, dowodzący dywizją Lorge'a, legią włoską oraz nadciągającymi z Armii Renu i obozu w Dijon pojedynczymi półbrygadami - w sumie około 10 000 ludzi. Na lewym brzegu Padu pozostały dywizje Lapoype'a i Chabrana w sile 6300 żołnierzy. Jak widać z powyższego wyliczenia, siły Armii Odwodowej liczyły 53 000 ludzi. Jej jądro stanowiło 35 000 żołnierzy, których w ciągu kilku godzin można było skoncentrować do bitwy pod Stradellą. Napoleon, zestawiając ze -obą dane uzyskane w czasie rozpoznania, z wszelkimi o graniczeniami narzucanymi przez czas i przestrzeń, przewidywał ją na dzień 12 czerwca. „Jeśli nie będziemy mieli

spotkania jutro - pisze on 10 czerwca - to przyjdzie do walnej bitwy pojutrze o świcie" 3 3 . Zarządzając koncentrację armii pod Stradellą dostrzegł Bonaparte wszystkie dodatnie strony tej pozycji. W dużym stopniu zmniejszała ona możliwość użycia przez Austriaków ich przeważającej artylerii i jazdy. Pierwszy konsul liczył, że Melas „albo przyjdzie zaatakować pod Stradellą i będzie pobity i zgubiony, a tymczasem korpus Sucheta dotrze do źródeł Tanaro, albo zechce przekroczyć Pad, Sesię i Ticino (by przebić się na północ do Padu) i osiągnie wynik nie lepszy" 3 4 . Właśnie ta druga ewentualność była powodem stworzenia grupy gen. Duhesme na lewym brzegu Padu w celu zatrzymania wroga aż do czasu uderzenia całej armii na skrzydło jego kolumny marszowej. Po bitwie pod Montebello, a następnie utracie kontaktu z wojskami Melasa, Bonaparte zaczął się poważnie liczyć z możliwością odwrotu Austriaków do Genui i przygotowania długotrwałego oporu w oparciu o jej bastiony. W wynikłej sytuacji byłoby to najgorsze rozwiązanie, jakiego mógł sobie życzyć wódz francuski. Dane uzyskane przez zwiad kawaleryjski wieczorem 11 czerwca potwierdziły w pełni obawy Bonapartego. Masa wojsk nieprzyjacielskich nadal zalegała w rejonie Alessandrii, brak było jakichkolwiek oznak wskazujących na zamiar podjęcia przez nie działań ofensywnych. Wobec tego Napoleon postanowił dłużej nie czekać. Armia Odwodowa otrzymała rozkaz przygotowania się do marszu na spotkanie wroga - pierwszy konsul decydował się na poszukanie rozstrzygnięcia w walnej bitwie, nawet kosztem utraty tak dobrej pozycji jak pod Stradellą. 12 czerwca wczesnym rankiem armia francuska ruszyła w kierunku Alessandrii. Marsz odbywał się w dwóch . kolumnach. Na północy szedł Lannes na Castel Nuovo di Scrivia, na południu zaś Victor na Tortonę. Za nimi ciągnął Desaix, kierując się na Ponte Curone. Do jego sił, 33 34

P a w 1 i k, op. cit., s. 28. K u k i c I. op. cit.. s. 64-65.

stanowiących odwód, przydzielono gros kawalerii armii. Dywizja Lapoype'a otrzymała polecenie opuszczenia północnego brzegu Padu i jak najszybszego połączenia się z resztą sił. W jednostkach ogłoszono stan pogotowia bojowego, w każdej chwili spodziewano się uzyskać kontakt z nieprzyjacielskimi placówkami. Po południu tego samego dnia, tj. 12 czerwca, nadeszła reszta artylerii - 12 armat ciężkiego kalibru. Wieczorem cała francuska armia osiągnęła linię rzeki Scrivi. Przeciwnik nie podjął żadnych przeciwdziałali, jego tylne straże wycofały się poza Bormidę bez walki. Jedynie w Tortonie pozostała niewielka załoga austriacka. Coraz większych cech prawdopodobieństwa zaczęła nabierać hipoteza o zamiarze wycofania się Melasa do Genui. Potwierdzały to napływające ciągle meldunki. Rozpoznanie lewego brzegu Padu w kierunku na Valenzę i Casale nie przyniosło żadnych wiadomości o przeciwniku. Podobnie miała się sprawa z terenami położonymi pomiędzy Scrivią a Bormidą, tworzącymi równinę wokół San Giuliano i Marengo. Nie zauważono na niej oddziałów wroga. Były to dane o pierwszorzędnej wadze. Gdyby Melas dążył do bitwy, to z całą pewnością doceniłby wielkie walory rozległej równiny, która stwarzała niezwykle korzystne warunki do taktycznego użycia mas kawalerii austriackiej. Zapewne usiłowałby zdobyć ją. „Gdyby nieprzyjaciel chciał trzymać się głównej drogi z Placencji do Mantui, tu mnie czekać powinien - rzekł sobie gen. Bonaparte - tu liczna jego artyleria, piękna jazda, wielkie znalazłaby korzyści i walczyłby on mając wszelkie środki swojp połączone" 3 S . 13 czerwca rano zwiad przyniósł za to wiadomości o skoncentrowaniu wszystkich wojsk austriackich w Alessandrii i jej najbliższych okolicach. Bonaparte, już w tym momencie pewny, że przeciwnik będzie usiłował wycofać się, nakazał niezwłocznie marsz na Alessandrię. „Cała lekka kawaleria armii francuskiej - mówi relacja o kam35

T h i e r s , Historia Konsulatu, t. I, s. 229.

panii 1800 r., zredagowana w 1803 r. we francuskim Ministerstwie Wojny - otrzymuje rozkaz do ruszenia na równinę, za nią posuwa się armia, nie myśląc zaś bynajmniej o stoczeniu poważniejszej walki na polach Marengo"36. Ugrupowanie armii francuskiej pozostało nie zmienione. Kolumna południowa pod dowództwem Victora przekroczyła Scrivię koło Tortony i pomaszerowała wprost na Alessandrię. Kolumna południowa pod wodzą Lannesa sforsowała tę samą rzekę pod Castel Nuovo i skręciła w kierunku San Giuliano. Korpus odwodowy z gen. Desaixem pozostał chwilowo w Ponte Curone. Około godziny 12 kolumny Victora i Lannesa spotkały się w rejonie San Giuliano. Ich dotychczasowy ruch ani razu nie został zakłócony przez nieprzyjaciela, który najwyraźniej unikał starcia. We wczesnych godzinach popołudniowych, po otrzymaniu meldunków od Victora, pierwszy konsul podjął brzemienną w skutki decyzję. Zakładając pewny już odwrót Melasa na Genuę, rozkazał Desaixowi marsz na czele dywizji Boudeta na Sorravallo. Była to droga wiodąca z Alessandrii do Genui. Desaix miał zatrzymać na niej wycofujące się wojska austriackie aż do czasu nadejścia głównych sił francuskich. Zadanie to uczyniło z dywizji Boudeta odpowiednik dywizji Chabrana; jednostki te utworzyły jakby rozciągnięte skrzydła armii, których celem było uniemożliwienie przeciwnikowi wycofania się bez bitwy. Późnym popołudniem idąca w straży przedniej dywizja Gardanne'a osiągnęła wieś Marengo. Wysłane patrole stwierdziły w jej najbliższej okolicy nieznaczne siły wroga. W sztabie Victora oceniono je jako straż tylną armii austriackiej. W rzeczywistości był to oddział gen. 0'Reilly'ego, stanowiący czoło wojsk barona Melasa. Dywizja Gardanne'a przeprowadziła natarcie czołowe na Marengo. Po słabym oporze ze strony Austriaków zdobyła wieś i wzięła do niewoli kilkudziesięciu jeńców oraz zagarnęła " P a w l i k , op. cit., s. 30.

parę dział. Wysłany przez Victora oddział zwiadowczy przyniósł informacje o silnym zgrupowaniu artylerii nieprzyjacielskiej po drugiej stronie Bormidy i o braku mostów na tej rzece. O ile pierwsza z nich pokrywała się całkowicie z prawdą, o tyle druga była nieprawdziwa i niebezpieczna dla Francuzów. Zrodziła bowiem przekonanie o absolutnej nierealności rozwinięcia armii austriackiej na równinie pod Marengo. Wieczór 13 czerwca zastał oddziały pierwszego konsula w stanie znacznego rozproszenia. Victor ze strażą przednią rozbił obóz w pobliżu Marenga, siły główne rozmieściły się w rejonie San Giuliano i pod Torre di Garofoli, gdzie Bonaparte ulokował również swą kwaterę główną. W odwodzie, pod Ponte Curone, stanęła - obok dywizji Monniera, przywołana z prawego brzegu Padu dywizja Lapoype'a. Z 53 000 ludzi tworzących Armię Odwodową pozostało Napoleonowi jedynie 31 500, licząc z dywizjami Boudeta i Lapoype'a, pozostającymi w sporym oddaleniu 3 7 , które mógł ewentualnie wykorzystać w spodziewanej bitwie, z tym że jedynie około 22 000 żołnierzy można było natychmiast rzucić do akcji. Braku ludzi nie rekompensowała artyleria, licząca zaledwie około 30 dział razem z armatami w dywizji Boudeta. Kawaleria składała się z czterech brygad 3 8 . Ostatnia noc przed bitwą - z 13 na 14 czerwca - przeszła generałom austriackim na burzliwych naradach. Ich przebieg odpowiadał w pełni rozpaczliwemu położeniu, w jakim znalazła się armia cesarska. W Alessandrii panowało :rudne do opisania zamieszanie. W trakcie narady wojennej padło wiele skrajnych propozycji, ale żadna z nich nie zamieniła się w postanowienie, jakiego lękał się Bonaparte. Doceniając korzyści wynikające z ewentualnego cofnięcia się za górny Pad lub zamknięcia w Genui, wódz naczelny jego podwładni doszli do przekonania, iż honor wojskowy nakazuje stoczenie bitwy. Argumentację za przyję37 38

K u k i e 1, op. cit., s. 66. P a w 1 i k, op. cit., s. 33; porównaj załącznik nr 3.

ciem takiego właśnie rozwiązania przytacza w sposób obrazowy Thiers: „... z tym wszystkim, powiadali oni, od osiemnastu miesięcy walczyliśmy jako dobrzy żołnierze, odzyskaliśmy Włochy, szliśmy ku granicom Francji, rząd nasz tam nas popychał; wczoraj jeszcze dał nam rozkaz, do niego należało ostrzec nas o niebezpieczeństwie zagrażającym naszemu tyłowi. Jeżeli położenie nasze ulega zarzutowi (powinno być: pogorszeniu - przyp. autora), na niego spada ten zarzut. Wszystkie środki podawane celem uniknięcia spotkania z armią francuską są powikłane, trudne, wątpliwe; jeden tylko jest prosty i chlubny środek, to jest przebić się. Jutro musimy otworzyć drogę za cenę naszej krwi. Jeżeli się nam uda, dostaniemy się po zwycięstwie na drogę do Placencji i Mantui; jeżeli nie, skoro wykonamy powinność naszą, odpowiedzialność za naszą klęskę ciążyć będzie na kim innym aniżeli na nas" 3 9 . Powyższą decyzją Melas ratował honor swój i swoich generałów, ale wystawił całą armię na niepewny los. Po znacznym osłabieniu wojsk wskutek wcześniejszych działań, przegranej pod Montebello, pozostawienia 25 000 ludzi w Turynie, Tortonie, Genui, Gavii, Alessandrii, w Toskanii i pomiędzy Wenecją a Mantuą, pozostało mu niecałe 40 000 żołnierzy. Była to zaledwie trzecia część tej wielkiej armii, jaką rozporządzał na początku kampanii. A i z tego odliczyć należało kilka tysięcy pozostawionych w okolicach Alessandrii w celu obserwacji ruchów korpusu Sucheta. Wartość sił austriackich podnosiły: silna, licząca około 200 armat artyleria oraz bitna jazda. Położenie armii Melasa tuż przed bitwą było niedogodne i stawiało pod znakiem zapytania powodzenie zamierzonego zwrotu zaczepnego. Jedynie grupa gen. 0'Reilly'ego, stanowiąca obsadę niewielkiego przedmościa, znajdowała się po zachodniej stronie Bormidy. Pozostałe oddziały oddzielone były od Francuzów szerokością tej rzeki. Faktycznie brakowało podstawy wyjściowej do przewidzianego natarcia. Poszczególne jednostki musiałyby rozwijać się do 39

T h i e r s , Historia Konsulatu, t. I, s. 230.

ataku dopiero po opuszczeniu przedmościa, które połączone było z austriackim brzegiem dwoma mostami - o czym nie wiedział błędnie poinformowany przez swój wywiad Bonaparte - ałe miało tylko jedno wyjście w stronę Marenga. W konsekwencji niemożliwe stało się równoczesne wprowadzenie do walki wszystkich grup udrzeniowych. Melas postanowił bowiem atakować trzema kolumnami. Środkową, z generałami: Hadickiem, Kaimem i Elsnitzem, tworzyć miało 20 000 żołnierzy; lewa, z gen. Ottem, składać się miała z 8000 żołnierzy, a prawa, najsłabsza, z 3000 ludzi z gen. O'Reillym na czele 4 0 . Jego zadaniem, po utracie poprzedniego dnia linii strumienia Fontanone, było wywalczenie terenu niezbędnego do rozwinięcia się reszty sił. Po osiągnięciu tego podstawowego celu główna kolumna ruszyć miała na Marengo i zdobyć je; równocześnie Ott, po sforsowaniu Bormidy, powinnien obrać kierunek na Castel-Ceriola. O'Reilly po oczyszczeniu terenu dla sił głównych miał iść w górę Bormidy. Obie strony czekały na ranek 14 czerwca. BITWA

Bitwa pod Marengo rozegrała się w dwóch fazach. Pierwszą stanowiło właściwe starcie zakończone klęską Francuzów. W fazie tej kolejne natarcia austriackie doprowadziły stronę francuską do zużycia odwodów, wyczerpania w sferze materialnej i moralnej, wreszcie do zarządzenia odwrotu. Dla Francuzów omawiana część bitwy miała charakter obronny, postępy austriackie powstrzymywane były miejscowymi, doraźnymi kontrnatarciami. Bonaparte starał się za wszelką cenę utrzymać nie przerwany front w oczekiwaniu na odsiecz Desaixa. Walkę obronną Francuzów można również podzielić na kilka części: starcie straży przedniej na zachód od Marenga, obrona linii poto40

Dane wg K. u k i e I a, op. cit., s. 67. T h i e r s (Historia Konsulatu, t. I, s. 231) podaje odpowiednio liczby: 20 000, 10 000 i 6000 r tak więc różnice są znaczne, w całościowej ocenie sił wynoszą 5000 żołnierzy. Por. załącznik nr 4.

ku Fontanone, obrona wsi Marengo oraz Castel-Ceriolo i wreszcie odwrót. Druga faza bitwy miała charakter zupełnie odmienny, Francuzi, którzy przez wiele godzin trwali w rozpaczliwej obronie, po wzmocnieniu dywizją Boudeta, przeszli do nagłego kontruderzenia. Zatrzymało ono i osadziło rozpoczęty przez przeciwnika pościg; został on zarządzony w przekonaniu o całkowitym rozbiciu wojsk Bonapartego. Wejście do bitwy sił przyprowadzonych przez Desaixa wywołało pierwszy kryzys w szeregach austriackich. Spotęgowała go szarża wykonana przez gen. Franęoisa Kellermana, która stała się początkiem pogromu wojsk barona Melasa. Bitwę zakończył pościg Francuzów za wojskami austriackimi 4 1 . Bitwa rozegrała się na rozległej równinie utworzonej pomiędzy rzekami: Bormidą i Scrivią. Była ona niemal całkowicie pozbawiona wyniosłości, porośnięta gęsto winnicami i drzewami rosnącymi w grupach po kilka lub kilkanaście. Utrudniało to prowadzenie skutecznej obserwacji. Pagórki znajdowały się tylko na południu równiny w okolicach Novi. Dalej, w kierunku morza, teren już stale wznosił się. Na północy granicę równiny wyznaczał Pad. Przez jej środek biegła droga łącząca Alessandrię z Tortoną. Wzdłuż drogi znajowały się miejscowości: Garofoli, San Giuliano i Marengo. Droga ta wyznaczała główny kierunek działań obu nieprzyjacielskich armii. W odległości około 3 km od Bormidy przepływał, równolegle do niej, potok Fontanone. Był on wąski, ale za to stosunkowo głęboki, o brzegach porośniętych gęstym lasem. Dzięki temu stanowił świetną, naturalną pozycję obronną. Północne skrzydło obrony francuskiej łączyło się z miasteczkiem Castel-Ceriolo, położonym na wschodnim brzegu potoku. Skrzydło południowe opierało się natomiast o wieś Marengo i zamykało przejście mostem przez Fontanone. Oznaczało to zablokowanie ruchu na drodze z Alessandrii w kierunku wschodnim, na równinę. Powierzchowna na41

P a w 1 i k op. cit., s. 46.

wet analiza ukształtowania terenu wskazywała na kolosalne znaczenie Marenga. Posiadanie tej wsi - tworzącej wysunięty na równinę występ - niezmiernie ułatwiłoby Austriakom oskrzydlenie wojsk francuskich, a następnie działanie na flankę ich ugrupowania, rozwiniętego wzdłuż Fontanone. Austriacy rozpoczęli przeprawę przez Bormidę wczesnym rankiem. Postępowała ona powoli przez dwa mosty i jedno przedmoście 4 2 . Około godziny 9 siły gen. 0'Reilly'ego i czołowe oddziały głównej kolumny nawiązały kontakt bojowy z czatami dywizji Gardanne'a. Tworzyły ją 44 i 101 półbrygady. Po krótkiej, zaciętej walce, w której Austriaków wspierał ogień artyleryjski, obie półbrygady zepchnięte zostały poza strumień Fontanone. Powodzenie O'Reilly'ego osłoniło debuszowanie 4 3 sił głównych, których poszczególne jednostki zaczęły szybko zbliżać się do strumienia. O'Reilly, po wyparciu dywizji Gardanne'a z zajmowanych przez nią stanowisk, przesunął się zgodnie z wcześniejszymi założeniami na prawo. Po nim przeszli mosty z głównymi siłami generałowie: Hadick i Kaim, a następnie Ott, który pomaszerował natychmiast na Castel-Ceriolo. Jedynie przerwa, spowodowana powolnością przeprawy wroga i odejściem O'Reilly'ego do innych zadań, uratowała dywizję Gardanne'a od unicestwienia. Około dwóch godzin spokoju, pomiędzy pierwszym, zaskakującym atakiem przeciwnika, a nadejściem jego głównej kolumny, wykorzystał Victor do zorganizowania obrony we wsi Marengo, podciągnięcia dywizji Chambarlhaca i obsadzenia linii Fontanone. Victor rozmieścił swe siły następująco: po prawej stronie, w samej wsi, zalegały wyczerpane wstępnym bojem 44 i 101 półbrygady; na lewo od nich zajęły stanowiska - 24, 43 i 96 półbrygady pod 42 Według relacji austriackiego oficera - Karla von Stutterheima Austriacy przeszli po trzech mostach, co zresztą później miało ułatwić ¡m o d w r ó t , w: H uf f e r , Die Schlacht von Marengo und der italianische Feldzug des Jahres 1800, Lipsk 1900, s. 4. 43 Z franc, d é b o u c h e r oznacza m a n e w r polegający na rozwinięciu wojsk w celu przejścia do zaskakującego ataku.

dowództwem gen. Chambarlhaca; za tymi siłami stanął gen. Kellerman z trzema pełnymi pułkami kawalerii - 2, 8 i 20, oraz jednym szwadronem 12 pułku. Pozostałe szwadrony pułku wysłano w górę Bormidy w celu obserwacji ruchów nieprzyjaciela w tamtym rejonie. O godzinie 10.00 nastąpił pierwszy zmasowany atak Austriaków na linię obronną Victora. Prowadził go gen. Hadick wspierany ogniem 25 armat. Nacierająca w pierwszej linii dywizja gen. Henryka Bellegarde'a doszła do samego brzegu Fontanone. Nie potrafiła go jednak przekroczyć ze względu na morderczy ogień prowadzony z bliska przez Francuzów. Wzdłuż strumienia, na wysokości Marenga, wywiązała się zacięta walka. Austriacy za wszelką cenę chcieli opanować przejście przez Fontanone. odrzucić nieprzyjaciela na wschód i rozwinąć całość swych sił na równinie. Hadick parokrotnie ponawiał ataki, osobistym przykładem zagrzewał swych żołnierzy do walki. Na nic się to zdało. Jego oddziały wykrwawiły się pod regularnym ogniem karabinowym. Ostatecznie dowódca cesarski padł śmiertelnie ranny. Austriacy cofnęli się. Jednak przerwa w ich szturmie nie nastąpiła. Miejsce jednostki Hadicka zajęła niemal natychmiast dywizja Kaima. Wraz z jej wejściem do akcji gen. O'Reilly otrzymał rozkaz pośpiesznego marszu w górę Bormidy aż do miejsca zwanego Stortiglione, sforsowania jej tam, a następnie wykonania dywersji na lewym skrzydle Francuzów jazdą gen. Pilaty'ego. Podczas gdy Kaim bezskutecznie szturmował od czoła pozycje nieprzyjacielskie za Fontanone, Pilaty przeszedł strumień we wskazanym miejscu na czele 2000 kawalerzystów. Jednak w momencie gdy wprowadzał ład w szwadronach i szykował je do wykonania powierzonego zadania, nadeszła na niego niespodziewanie jazda Kellermana. Syn bohatera spod Valmy, obserwując od dawna manewr austriackiej kawalerii, umyślnie pozwolił jej na desant, by - korzystając z zaskoczenia - znieść ją jednym uderzeniem. Istotnie szarża Francuzów momentalnie wtłoczyła przeciwnika z powrotem w potok. Większość żołnierzy Pilaty'ego

zginęła, część dostała się do niewoli. Jedynie nielicznym udało się wycofać na własny brzeg. Wzmagająca się walka na linii Fontanone przekonała barona Melasa, jak nierozważne było oddanie poprzedniego dnia nieprzyjacielowi, prawie bez oporu, wsi Marengo i wycofanie się poza Bormidę. Być może wódz austriacki rozpatrywałby ów błąd w całkowicie innych kategoriach, gdyby wiedział, jak wiele zamieszania uczynił wspomniany odwrót w kwaterze pierwszego konsula, prowadząc w konsekwencji do rozproszenia sił francuskich. Bój, który wybuchł na wysokości Marenga, około godziny 11 rozszerzył się wzdłuż potoku na lewo i prawo od tej wsi. Po stronie austriackiej gen. Kaima wsparła - uporządkowana po chwilowym rozprzężeniu i doznanych stratach - dawna dywizja Hadicka, obecnie pod dowództwem gen. Bellegarde'a. W ciężkich walkach udało się jej przekroczyć potok w kilku miejscach jednocześnie, pomiędzy Marengo a Castel-Ceriolo. Był to jednak chwilowy sukces. Dywizję Victora wsparły oddziały Lannesa, które po zlikwidowaniu włamania przeciwnika w linię obrony zajęły pozycje na jej prawym skrzydle. Nadejście Lannesa spowodował bezpośredni rozkaz Bonapartego, który pierwszy medunek o ataku Austriaków otrzymał od Victora około 11. Victor donosił w nim. że jest atakowany przez całą armię przeciwnika, nie zaś przez oddziały stanowiące jedynie straż tylną uchodzącego do Genui Melasa. Łatwo można sobie wyobrazić, jakie wrażenie wywarła ta informacja na pierwszym konsulu. Nie zwlekając wysłał do Desaixa i Lapoype'a kurierów z poleceniem, by natychmiast wracali pod San Giuliano, odległe od Marengo o około 7 km. Od tej chwili końcowy wynik bitwy zawisł w olbrzymim stopniu od tego, czy obie dywizje zdążą nadejść na plac boju przed rozgromieniem Victora i Lannesa; było bowiem oczywiste, że ich jednostki, pomimo początkowych sukcesów, nie zdołają powstrzymać armii Melasa. Wskazywał na to chociażby stosuriek sił po obu walczących stronach. Korpusy generałów francuskich liczyły łącznie nie więcej niż 14 000-15 000 ludzi, przeciwnik

dysponował przeszło 30 000 żołnierzy. Tak więc jego przewaga była dwukrotna. Dodać do tego należy absolutną wyższość Austriaków w artylerii, gdzie stosunek kształtował się jak 6:1 4 4 , o r a z dysponowanie przez nich świetnie wyszkoloną, liczną kawalerią. Mężny opór Francuzów na linii Fontanone i niepowodzenie kawaleryjskiej grupy gen. Pilaty'ego przywiodły Melasa do desperacji. Wydał rozkaz, by niezależnie od grożących strat zdobyć Marengo. Około godziny 13 piechota pod dowództwem Kaima przypuściła w samym centrum najcięższy z dotychczasowych ataków. Równolegle z natarciem czołowym rozwinęły się austriackie ataki na skrzydłach. Na południu grupa O'Reilly'ego w wyniku gwałtownego uderzenia zepchnęła z pozycji w Stortiglione, w kierunku na Casina Bianca, francuski batalion, następnie otoczyła go i zmusiła do poddania się. Po tym sukcesie O'Reilly ruszył na Frugarolo. Na północy przystąpił wreszcie do bitwy gen. Ott. Tak późne wejście do akcji spowodowane zostało trudnościami debuszowania z przedmościa na brzegu Bormidy. Jego oddział mógł przejść na drugą stronę dopiero po głównej kolumnie, na samym końcu sił austriackich. Aż do Castel-Ceriolo Ott nie napotkał żadnego oporu ze strony nieprzyjaciela. Dopiero osiągnąwszy tę miejscowość musiał przełamać obronę kilku pozostawionych tam kompanii z korpusu Lannesa. Po zdobyciu Castel-Ceriolo Ott, nie mając przed sobą poważniejszych sił wroga, zdecydował się na zwrot w kierunku lewego skrzydła Lannesa. Tkwił w tym zamiar oskrzydlenia całej pozycji obronnej Francuzów, umiejscowionej wzdłuż strumienia Fontanone. Atak Kaima prowadzony był z wielką zaciekłością. Dojścia do Fontanone zabieliły się od mundurów zabitych żołnierzy austriackich. Jednak ich koledzy - grenadierzy z dywizji Lattermana - po ciałach poległych towarzyszy szli naprzód. W paru miejscach udało im się przejść na 44

Wg T h i e r s a ; Historia Konsulatu, t. I, s. 231; Kukieł i Pawlik nieprecyzyjnie podają liczbę armat, stwierdzając: „ponad 100 a r m a t " .

drugą stronę. Tu i ówdzie doszło do walki wręcz. Wielu Austriaków padło już na nieprzyjacielskim brzegu zakłutych bagnetami. Jedna grupa grenadierów, w sile batalionu, zdołała utrzymać przyczółek. Natychmiast wsparł ją ogień kilkudziesięciu armat, które po stronie austriackiej ustawiono w wielką baterię. Jej ogień został tak nakierowany, że stworzył jak gdyby zasłonę pomiędzy własnymi siłami a wrogiem. Część armat wstrzelała się w pozycje dywizji Chambarlhaca, która bocznym ogniem usiłowała znieść austriacki batalion. Przyczółek, o który nieprzyjaciel tak długo bezskutecznie walczył, zaczął się szybko powiększać. Saperzy w mgnieniu oka postawili prowizoryczny mostek na kobylicach, po którym przebiegać zaczęli żołnierze Kaima. Próbę powstrzymania Austriaków i likwidacji zdobytego przez nich przyczółka podjął gen. Rivaud na czele resztek 44 półbrygady. Opuścił on z kilkuset żołnierzami zabudowania i atakiem na bagnety usiłował zepchnąć wroga do potoku. Było to zadanie przekraczające możliwość tego oddziału. Grad pocisków artyleryjskich powstrzymał szaleńczy atak. Rivaud padł ranny. Szczątki półbrygady wycofały się w bezładzie. Moment ten wykorzystał Latterman. Jego grenadierzy na karkach Francuzów wpadli do Marenga. Doszło do krótkiej, bardzo gwałtownej walki wręcz. W ruch poszły bagnety, kolby karabinowe, pięści. Rivaud, pomimo ciężkich ran, prowizorycznie opatrzony, dając osobisty przykład wyzwolił w swych żołnierzach bitewny szał. Po kilkunastu minutach udało im się wyrzucić wroga z Marenga. Nie wygasły jeszcze ostatnie ogniska walki między zabudowaniami, gdy Rivaud powtórnie spróbował zepchnąć grenadierów poza potok. Ze względu na znaczenie potoku na pierwszej linii walki powodzenie tej akcji mogło przynieść Francuzom olbrzymie korzyści. Jednak w żołnierzy 44 półbrygady, wyskakujących spoza zasłony zabudowań, uderzył tak gęsty ogień artyleryjski i karabinowy, że ich atak z miejsca utknął. Austriacy utrzymali się po francuskiej stronie strumienia, co po otrzymaniu posiłków dawało

możliwość dalszego rozwinięcia się. W chwili gdy skąpanego we krwi Rivauda znoszono na tyły, jego żołnierze wśród zgliszcz Marenga szykowali się do odparcia kolejnego natarcia. Obie strony, korzystając z krótkiej przerwy w boju, umacniały swe pozycje i zbierały rannych. Niemal równolegle w czasie los zmasakrowanej 44 półbrygady podzieliła dywizja Chambarlhaca. Pomimo że nie weszła w bezpośredni kontakt bojowy z wrogiem, jej straty w stanie osobowym były jeszcze większe niż w jednostce gen. Rivauda. Dywizja zajmowała stanowiska na otwartym terenie, pozbawionym jakichkolwiek naturalnych zasłon. Fakt ten znakomicie wykorzystali artylerzyści przeciwnika, kierując na Francuzów zmasowany ogień kartaczowy. Równocześnie na lewym skrzydle Armii Odwodowej zaczęła się wyraźnie rysować groźba okrążenia. Zajmujący pozycję na skraju 96 pułk został zepchnięty w stronę sił głównych przez oddziały 0'Reilly'ego, które zatoczyły łuk wokół flanki Francuzów. Na prawym skrzydle, gdzie stał Lannes, początkowy sukces, w postaci niemal zupełnego zepchnięcia korpusu Kaima do strumienia Fontanone, przekreślił zdecydowaną interwencją Ott. W najgorętszym momencie boju, na styku dywizji Desaixa i korpusu Kaima, opuścił on zajmowaną dotychczas pozycję w Castel-Ceriolo i na czele paru tysięcy jazdy obszedł prawe skrzydło nieprzyjaciela. W ten sposób czołowe oddziały O'Reilly'ego i Otta, zakreślając łuki na obrzeżach francuskiej obrony, znacznie się do siebie przybliżyły. Cech realności nabrała groźba całkowitego otoczenia wojsk Napoleona bądź też odrzucenia ich do tyłu, w dolinę, gdzie stałyby się wymarzonym celem dla austriackiej artylerii. Francuskie usiłowania odepchnięcia nieprzyjaciela na prawym skrzydle spełzły na niczym. Wszystkie kontrszarże brygady gen. Champeaux, stojącej za dywizją gen. Lannesa, załamały się w obliczu silnego ognia karabinowego i przeważającej liczebnie kawalerii wroga. Champeaux otrzymał śmiertelny postrzał. Fiaskiem zakończyły się tak-

że ataki ciężkiej jazdy Kellermana, która uderzyła spoza korpusu Victora. Bitwa nie trwała jeszcze czterech godzin, a już uwidoczniła się wyraźna przewaga armii barona Melasa. Przewaga Austriaków w ludziach i sprzęcie była aż nadto widoczna. Szczególnego znaczenia nabrał fakt posiadania przez nich wielokrotnie liczniejszej artylerii, której używali masowo na wybranych kierunkach. Dywizje francuskie, mające zaledwie po kilka dział, nie mogły skutecznie przeciwstawić się spadającej na nie lawinie pocisków. Czynnik ten zdecydowanie zmniejszył ich odporność i był głównym powodem stosunkowo szybkiego załamania się pierwszej linii oporu. Wybicie dywizji Chambarlhaca i zdziesiątkowanie brygady Rivauda spowodowało cofanie się francuskiego centrum. W swym raporcie o przebiegu bitwy, gen. Victor napisał później: „Ten moment krytyczny wymagał zarządzeń do odwrotu, aby uniknąć zamieszania nieuniknionego prawie zawsze w ciężkich sytuacjach tego rodzaju, wydałem j e " 4 5 . D r o g a z San Giuliano do Marenga zapełniła się rannymi. Część z nich jechała na wozach, jednak większość krok za krokiem posuwała się ku San Giuliano, niespokojnie oglądając się do tyłu, gdzie coraz głośniej grzmiała austriacka artyleria. Wycofywali się nie tylko ranni. Gdzieniegdzie widać było uchodzących żołnierzy z korpusu Victora. Niektórzy z nich, ulegając panice, porzucili broń i z rozpaczą wykrzykiwali, że wszystko stracone. W tym krytycznym momencie interweniował bezpośrednio pierwszy konsul. Po otrzymaniu wiadomości o ataku armii austriackiej w kierunku Marenga - co tak bardzo go zaskoczyło - Bonaparte natychmiast opuścił swoją kwaterę w Torre di Garofolo. Fakt, iż poprzedniego dnia z powodu wysokiego stanu wody w Scrivii nie mógł dotrzeć do kwatery w Voghera, okazał się niezwykle sprzyjający. Znacznemu skróceniu uległa droga na pole bitwy, co, być może, miało decydujący wpływ na dalszy jej przebieg. Na 45

P a w 1 i k, op. cit., s. 36.

zagrożony odcinek Napoleon przyprowadził ze sobą kilka wyborowych, chociaż nielicznych, jednostek. Były to dwa bataliony gwardii konsularnej (około 1000 ludzi), trzy półbrygady z dywizji gen. Monniera - w pierwszym rzucie, oraz dwa pułki jazdy na czele z Muratem - w drugim. Na marginesie godzi się zaznaczyć, że owe dwa bataliony gwardii konsularnej po paru latach dadzą początek najsławniejszej chyba formacji w całej armii napoleońskiej - starej gwardii. Bonaparte wierny zasadzie, że w chwilach załamań dowódca niezależnie od ryzyka powinien dać osobisty przykład żołnierzom - jak pod Arcole i Lodi, popędził galopem w samo centrum walki. Przed nim i po bokach trwała istna rzeź. Lannes, mając prawe skrzydło otoczone przez jazdę i piechotę Otta, cały wysiłek skupiał na tym, by nie dać odepchnąć swego lewego skrzydła od zabudowań Marenga. Resztki dywizji Gardanne'a wraz z bohaterskimi żołnierzami 44 półbrygady dogorywały w opłotkach wsi. Nie opodal na zrytym pociskami artyleryjskimi polu, porozrzucane były zwłoki dziesiątek piechurów z dywizji Chambarlhaca. Pierwszy konsul błyskawicznie i zarazem trafnie ocenił sytuację. Z dwóch skrzydeł lewe było już praktycznie zwinięte przez nieprzyjaciela i jakakolwiek próba jego odtworzenia nie mogła się już powieść. Prawe skrzydło, pomimo silnego naporu wroga i wzrastającego rozprzężenia, można było uratować udzielając walczącym tam oddziałom natychmiastowego wsparcia. Wówczas wykorzystanie opuszczonych przez wroga umocnień Castel-Ceriolo dałoby silny punkt oparcia na rozległej równinie, obejmującej teren bitwy. Pozycja ta, w wypadku utraty panowania nad drogą z Marenga do San Giuliano, co było prawdopodobne, zapewniała nie zagrożony odwrót do Pawii; z tyłu bowiem znajdował się trakt wiodący do Sale, a następnie, brzegiem Padu, ku temu miastu. Zajęcie prawej strony płaszczyzny i walka wzmocnionego skrzydła Lannesa z centrum w Castel-Ceriolo dawały jeszcze jeden

ważny atut. W wypadku wyjścia głównych sił armii austriackiej na drogę do San Giuliano, Lannes mógł uderzyć w ich odkrytą flankę. Na rozkaz Bonapartego 800 grenadierów gwardii konsularnej skierowało się na najbardziej wysunięte pozycje prawego skrzydła, gdzie mieli zatrzymać atakującą wściekle jazdę austriacką aż do chwili nadejścia kolejnych posiłków z dywizji Monniera. Widok nadciągających gwardzistów, ich wspaniała postawa i niezłomna odwaga malująca się na twarzach dodały nowych sił wyczerpanym żołnierzom Lannesa. Obrona stężała. Gwardziści sprawnie sformowali najeżony bagnetami czworobok. Gruchnęły regularne salwy. Wkrótce uderzyła w nich szarża dragonów gen. Augusta Lobkowitza. Czworobok nawet nie drgnął, natomiast przed nim i po jego bokach pozostała skłębiona masa jeźdźców i koni. Zabici przemieszali się z rannymi, oszalałe z bólu zwierzęta, zlane pianą i posoką, próbowały wybiec z tego kręgu śmierci. Lobkowitz nie zrezygnował jednak. Po uporządkowaniu swego przetrzebionego oddziału ponowił atak. Znów bez skutku. W obliczu rozpędzonych koni i wzniesionych ponad ich głowami szabel gwardziści zachowali zimną krew i nie ugięli się. Ich szeregi, zbite ciasno w romb pośród szarżującej kawalerii, przypominały samotną skałę zalewaną falami wzburzonego morza. Bonapartemu, już po bitwie, nasunęło się podobne porównanie, gdyż w oficjalnym komunikacie nadał zwardii konsularnej zaszczytne miano „granitowej redu46 ty" . Na prawo od gwardii zajęły pozycje 19 i 70 półbrygady dywizji Monniera. Dowodził nimi Carr Saint-Cyr 4 7 .Siły te niebawem zostały rzucone przez pierwszego konsula na Castel-Ceriolo. Saint-Cyr poprowadził je brawurowo. W czasie ataku kawalerii błyskawicznie tworzył czworo46 „Biuletyn Armii Rezerwowej", wydany w Torre di 15 VI 1800 r.; Correspondence de Napoleon /. t. VI, nr 4910. 47

Garofoli

Nie mylić z Gouvionem Saint-Cyrem, późniejszym marszałkiem Francji, który w czasie kampanii 1800 r. walczył pod rozkazami Moreau.

bok, a po jej wycofaniu się, gdy pojawiła się nieprzyjacielska piechota, oddział formował kolumnę i wysuwał na boki licznych tyralierów. W ten sposób Francuzi osiągnęli Castel-Ceriolo, oczyszczając po drodze mijany teren z sił przeciwnika. Równolegle Bonaparte na czele 72 półbrygady wsparł gwardzistów mających do czynienia z coraz większą przewagą Austriaków. Trochę dalej naczelnik sztabu (w dzisiejszym rozumieniu: szef sztabu) - gen. Dupont wprowadzał ład w resztkach korpusu Victora. Osłaniał go Murat na czele ostatniej rezerwy jazdy. Gen. Dupont miał zadanie niezwykle trudne z powodu ciągłych ataków kawalerii gen. 0'Reilly'ego, która wcześniej zadała tak duże straty oddziałom Victora. Pojawienie się na polu bitwy Napoleona wraz z odwodami sprawiło, iż na całej linii walka zawrzała z nową mocą. W kilku miejscach Francuzom udało się nawet zanotować lokalne sukcesy i odebrać część utraconego wcześniej terenu. Gen. Watrin z dwoma pułkami z korpusu Lannesa - 2 i 22, uderzył gwałtownie w kierunku Fontanone i zepchnął do strumienia żołnierzy Kaima. Doszło do zaciętej walki na bagnety. Furia Francuzów zrównoważyła przewagę liczebną Austriaków. Podobny zamiar - zepchnięcia przeciwnika do rzeczki - nie powiódł się natomiast Lannesowi, który chciał go urzeczywistnić przy pomocy 28 i 40 pułków liniowych piechoty. W miejscu, gdzie zaatakował Lannes, gęsty ogień tych samych armat, które wcześniej rozniosły dywizję Chambarlhaca i nadal dobijały jej resztki, zatrzymały jego uderzenie. Gwardyjski czworobok, wypełniający lukę pomiędzy jednostkami Lannesa a kolumną Saint-Cyra, która opanowała większą część Castel-Ceriolo, nadal zajmował pierwotną pozycję, ale szczerby poczynione w nim były coraz wyraźniejsze. Kwestią czasu było jego rozerwanie przez wroga. Baron Melas zdawał sobie sprawę z tego, że czas działa na jego niekorzyść. Pierwszy konsul mógł otrzymać jeszcze znaczne posiłki, podczas gdy on nie miał już żadnych odwodów. Wszystkie siły, jakimi dysponował, były już

praktycznie w boju. Dlatego około godziny 12, zebrawszy na tyłach parę tysięcy piechurów z różnych jednostek, pchnął ich w całej masie na Marengo. Francuzi nie mieli sił do przeciwstawienia się temu atakowi. Szczątki dywizji gen. Gardanne'a odepchnięte zostały od zabudowań wsi. Na otwartej przestrzeni nie miały one możliwości dłuższego opierania się kolumnom austriackim. W sytuacji gdy- centrum uległo załamaniu, Napoleon zarządził odwrót na całej linii, rozkazując jednocześnie, by odbywał się on w ciągłej walce i był maksymalnie powolny. W kalkulacji Bonapartego każda minuta zyskana wskutek prowadzenia przez jego wojska opóźniających, uporczywych walk w trakcie cofania się, mogła zaważyć na końcowym wyniku bitwy. Wódz francuski, mimo stale pogarszającej się sytuacji, wciąż liczył na skuteczną odsiecz ze strony wezwanych przed paru godzinami dywizji Desaixa i Lapoype'a. Lewe skrzydło francuskie, które w praktyce już dużo wcześniej uległo dezorganizacji, zostało zepchnięte przez wroga aż do San Giuliano. Dopiero tam, w oparciu o kompleks zabudowań, znalazło warunki do przeciwstawienia się dalszej ofensywie Austriaków. Prawe skrzydło, które pierwszy konsul za wszelką cenę chciał utrzymać na równinie do nadejścia pomocy, cofało się w twardym boju. Każdą piędź terenu przeciwnik okupować musiał krwawymi stratami. W Castel-Ceriolo walczono wręcz. Francuzi opóźniali postępy Austriaków, często kontratakując. Ich napór wzrastał jednak z każdą chwilą. Austriacy przetoczyli przez potok Fontanone około 80 armat, które na przedpolu Marenga zaczęły się wstrzeliwać w uchodzących Francuzów. Grad kul i kartaczy spadł na rzedniejące szeregi armii pierwszego konsula. Lannes usiłował się odgryzać z paru armat ciągniętych przez konie. Pomimo rażącej dysproporcji sił tych kilka armat, dzięki swej ruchliwości trudnych do zniesienia, oddało Francuzom nieocenione wręcz usługi. Ich ogień bardzo skutecznie wspierał walkę czterech półbrygad, osłaniających odwrót. Zdobycie

kilometra terenu zajęło nieprzyjacielowi całą godzinę. Jego straty w zabitych i rannych były olbrzymie. Jednak baron Melas nie zważał na nie. Wciąż słał do dowódców oddziałów walczących w pierwszej linii adiutantów z jednym tylko rozkazem: „naprzód". Była to odwrotność tego, co w tym samym czasie słyszeli od Napoleona jego podkomendni: „trwać, trwać za wszelką cenę". W dosłownym rozumieniu polecenie pierwszego konsula było oczywiście niewykonalne. Ale powolne, znaczone setkami zabitych nieprzyjaciół, wycofywanie się armii francuskiej, stanowiło właśnie trwanie, jakie miał na myśli Bonaparte. Gwardia konsularna, dotychczas nie złamana, aczkolwiek osłabiona dużymi stratami, przechodziła jeszcze jedną, tym razem chyba najtrudniejszą, próbę. Po szarżach i ogniu karabinowym spadł na nią skoncentrowany ogień artyleryjski. Jednakże i on nie przyniósł spodziewanych efektów. Czworobok, spływając krwią, wycofał się w porządku, jeszcze po drodze odpierając atak jazdy gen. Frimonta 4 8 . Przed godziną 15 Francuzi nie mieli już na wielkiej płaszczyźnie pod Marengo żadnego znaczącego punktu oparcia. Po zaciekłej walce i wielokrotnie ponawianych kontratakach Saint-Cyr wyrzucony został z Castel-Ceriolo. Pozostała w jego rękach pozycja na tyłach tej wsi, wśród jej rozległych winnic. Tutaj, dzięki sprzyjającemu ukształtowaniu terenu, Saint-Cyr mógł jeszcze raz przez jakiś czas prowadzić skuteczną obronę. Tym samym nad drogą prowadzącą z Castel-Ceriolo do Sale wciąż panowali Francuzi. Obszar, na którym walczyły oddziały Lannesa, zaczął przypominać w pewnej chwili wybuchający krater. Do palby karabinowej i huku wystrzałów artyleryjskich doszła kakofonia głuchych odgłosów pochodzących od wysadzanych w powietrze skrzyń z ładunkami prochowymi. Kłęby dymu niosące zapach siarki i jaskrawe jęzory ognia pojawiające się w miejscach detonowania amunicji przydawały 48 Zgodnie z relacją Karla von Stutterheima gwardia konsularna miała zostać rozbita i w większości wzięta do niewoli - H ü f f e r , op. cit.. s. 5.

polu walki jeszcze większej grozy. Niszczenie przez Lannesa amunicji, której nie był w stanie przerzucić na tyły, powstrzymało na pewien czas tyralierów i kolumny austriackie. Francuzi cofali się na całej linii, spływając z wolna ku położonej za ich plecami dolinie. Około 15 zaszło jedno z ważniejszych zdarzeń w ciągu całej bitwy. Baron Melas, który wcześniej wykazał się dużą odwagą, konsekwencją w realizacji przyjętych założeń i energią niezwykłą zważywszy na jego wiek, uznał, że bitwa została już wygrana, a jedyną niewiadomą pozostają tylko rozmiary porażki Bonapartego. Przedwczesne uznanie się za zwycięzcę stanowiło jedyny, ale za to kolosalny błąd, jaki tego dnia popełnił wódz austriacki. Z jego kwatery wyruszyli w różnych kierunkach gońcy, by ob1wieścić wyczekującej w napięciu Europie o całkowitej klęsce nie pokonanego dotychczas gen. Bonapartego. Po ich wyekspediowaniu baron Melas, lekko ranny, przeświadczony o swym triumfie, opuścił armię i udał się pośpiesznie do Alessandrii. Dowództwo objął naczelnik sztabu - gen. Antoni Zach. Jedynym zaleceniem, jakie otrzymał od Melasa, było dokonanie jak najszybszego pogromu nieprzyjaciela. Zach po raz pierwszy w życiu przejął dowodzenie tak wielką armią. Satysfakcję płynącą z tego faktu psuła mu jedynie świadomość, że całym jego zadaniem będzie właściwie dobicie pokonanego już przeciwnika. Nie brał przy tym pod uwagę stopnia wyczerpania własnych wojsk, wykrwawionych i zdezorganizowanych w wyniku wielogodzinnej walki. Większa ich część była w stadium porządkowania, mniejszość w bezładnych grupach tyralierskich posuwała się za Francuzami. Kawaleria, która poniosła wielkie straty w ciągłych szarżach, została dodatkowo osłabiona odejściem pod Acqui brygady składającej się 12000 jeźdźców. Pojawiły się tam bowiem podjazdy Sucheta i wobec niewielkiej odległości Acqui od Alessandrii (około 35 km) należało wysłać w to miejsce stosowną osłonę. Nowy głównodowodzący austriacki uszykował trzon armii, walczący dotychczas w centrum, w potężną kolumnę

uderzeniową i skierował ją na główną drogę biegnącą z Marenga do San Giuliano. W przedbitewnej naradzie wyższego dowództwa austriackiego jej zdobycie rozpatrywano jako niezbędny warunek ocalenia armii. Obecnie ten pierwotny cel zyskiwał całkowicie nowy wymiar: jego realizacja miała doprowadzić do zupełnego rozbicia wojsk republikańskich. Na czele kolumny maszerowały dwa pułki piechoty i brygada grenadierów gen. Lattermana. Za nimi posuwała się artyleria. Lewą flankę obsadziła konnica O'Reilly'ego, prawą zaś oddziały Kaima i z dawnej dywizji Hadicka. Za główną kolumną w odległości około 700 m formowała się reszta oddziałów z silną kawalerią na lewym skrzydle. Obie kolumny boczne wolno posuwały się naprzód na Villanuova i Casina Grossa. Bitwa wkroczyła w decydującą fazę. By móc prześledzić i w pełni zrozumieć przebieg jej ostatniego etapu, niezbędne jest cofnięcie się w czasie i opisanie działań dywizji gen. Desaixa. Jak już wspomniano - około godziny 10 pierwszy konsul wysłał adiutantów do Desaixa i Lapoype'a z rozkazem jak najszybszego powrotu pod Marengo. Później adiutantów i ponaglenia do obu dowódców wysyłano jeszcze kilkakrotnie. Do Lapoype'a rozkaz Napoleona dotarł zbyt późno, by mógł on zdążyć na czas. Jego dywizja minęła już Vogherç. gdy zarządzony został powrót pod Marengo. W konsekwencji nadeszła ona na pole bitwy dopiero w nocy, po odbyciu ponad 50-kilometrowego marszu. Oczywiście udziału w walce już nie wzięła. Odwrotnie miała się sprawa z dywizją Desaixa (w rzeczywistości chodzi o dywizję Boudeta oddaną Desaixowi). Ten wspaniały dowódca nie potrzebował oficjalnego rozkazu od pierwszego konsula i wiadomości o zaistniałej sytuacji, by stwierdzić konieczność niezwłocznego powrotu pod Marengo. Przekonują o tym wspomnienia jego ówczesnego adiutanta, późniejszego ministra policji - René Savary'ego 4 9 . Wynika z nich, że Desaix - maszerując zgodnie 49

S. R. Sa va r y , Mémoires, Paris 1828, s. 274-275.

z wcześniejszymi rozkazami w kierunku Novi i drogi wiodącej ku Genui - około godziny 10 dosłyszał dochodzący z okolic Marenga huk armat. Zatrzymał więc dywizję podejrzewając, iż Austriacy, poszukiwani przez niego w pobliżu Novi, być może zaatakowali Bonapartego całą siłą właśnie pod Marengo. Desaix nie należał jednak do ludzi działających pochopnie i przed podjęciem decyzji o powrocie postanowił upewnić się w swoich przypuszczeniach. W tym celu wysłał w kierunku Novi silny podjazd pod dowództwem Savary'ego. Narastający odgłos salw artyleryjskich od strony Marenga i Bormidy dał mu niemal stuprocentową pewność, że wysłanie zwiadu stanowi jedynie formalność. Tak też było w rzeczywistości. Savary powrócił z informacją o braku sił nieprzyjacielskich w rejonie Novi. Desaix nie zwlekał dłużej. Wydał rozkaz do natychmiastowego powrotu. Przodem wysłał adiutantów z wiadomością o swym zbliżaniu się. Stąd wzięła się nadzieja Napoleona na końcowy sukces w przypadku jak najdłuższego oporu na równinie, aż do przybycia odsieczy . Desaix pozwolił swym żołnierzom tylko na kilka krótkich odpoczynków. Jadąc na czele, zagrzewał ich do forsownego marszu. Gdy po godzinie 14 kanonada artyleryjska dochodząca z okolic Marenga zdawała się tracić na sile, z rozpaczą stwierdził, że może nie zdążyć na czas. Około 15.30 jego czołowe oddziały dotarły do San Giuliano, gdzie uż od dłuższego czasu spływały jednostki z rozbitego prawego skrzydła Francuzów. Desaix pozostawił swych ludzi skrytych poza niewielkimi pagórkami rozpościerającymi się w pobliżu San Giuliano, sam zaś pogalopował na spotkanie z pierwszym konsulem. Do spotkania doszło w szczerym polu, pod ostrzałem karabinowym i artyleryjskim. Bonaparte i Desaix. zaaranżowali krótką naradę woenną. Przyłączyło się do niej paru innych oficerów. Większość była zdania, iż jedynie odwrót może uratować armię. Według nich, ewentualnego rewanżu na Austriakach należało szukać następnego dnia, po uzyskaniu wzmocnienia dywizją Lapoype'a. Napoleon natomiast optował za na-

tychmiastowym przejściem do ataku przyprowadzonymi siłami. Poparł go Desaix. Uczynił to w słowach, które z lubością przekazują świadkowie tamtej sceny i historycy. Powiedział: „Tak, bitwa przegrana, ale pozostaje dość czasu, by wygrać następną" 5 0 . To przesądziło sprawę. Pierwszy konsul postanowił przejąć inicjatywę wykorzystując 6000 żołnierzy, jakich przyprowadził mu Desaix, oraz efekt psychologiczny związany z ich nagłym pojawieniem się na polu bitwy. Około godziny 17 sytuacja wyglądała następująco: Austriacy w trzech kolumnach posuwali się wzdłuż drogi na San Giuliano. W miejscu, gdzie schodziła ona łagodnie w dolinę, za pagórkami, dobiegała końca koncentracja dywizji Desaixa. Na lewo od niej zajęły pozycje resztki dywizji Gardanne'a i Chambarlchaca, dowodzonych obecnie przez Victora, dalej stanął Lannes i gwardia konsularna, na samym zaś skraju, w niewielkiej odległości od Castel-Ceriolo, uszykowały się oddziały Saint-Cyra. Front utworzony przez Francuzów stanowił linię łączącą San Giuliano z winnicami Castel-Ceriolo. W luce pomiędzy Desaixem a Lannesem, nieco z tyłu, rozstawiła się ciężka jazda Kellermana. Całą artylerię, wraz z tymi armatami, które przyprowadził Desaix, Bonaparte polecił ustawić przed frontem jego dywizji. Dowództwo nad tą potężną baterią objął świetny artylerzysta, późniejszy marszałek - gen. Marmont. Nim uderzono w bębny na znak rozpoczęcia ataku, pierwszy konsul przejechał wzdłuż szeregów zagrzewając żołnierzy do ostatniego wysiłku i maksymalnego poświęcenia. Miał wówczas krzyknąć: „Żołnierze! Dosyć już cofać się, pamiętajcie, że mam zwyczaj nocować na polu bitw y " 5 1 . W chwili gdy kolumna Zacha osiągnęła linię pagórków, stanowiącą osłonę dla dywizji Desaixa, Francuzi ruszyli. Bateria Marmonta wypluła z siebie morderczą, niespodziewaną dla wroga salwę. Czoło nieprzyjacielskiej 50

M a n f r e d , op. cit., s. 342. E. J e z i e r s k i , Napoleon - zdobywca świata. W a r s z a w a s. 124. s>

1913,

kolumny, zaskoczonej zmasowanym ogniem, zmieszało się. Desaix ruszył na wroga z 9 pułkiem lekkiej piechoty. Generał jechał na czele, a jego żołnierze posuwali się w gęstych tyralierach. Austriacy zauważyli ich, gdy ci wbiegli na szczyt wzniesienia. Francuzi oddali salwę zaledwie z kilkudziesięciu metrów. W nieprzyjacielskiej kolumnie powstały krwawe wyrwy. Dopiero po pewnej chwili Austriacy odpowiedzieli bezbłędnym, rzadkim ogniem karabinowym. Jedna z kul trafiła Desaixa w piersi. Rana okazała się śmiertelna. Spadającego z konia dowódcę widzieli biegnący za nim piechurzy i w żadnym razie nie można było wykonać ostatniego życzenia konającego generała - ukryć jego zgonu 5 2 . Chwilę zamieszania wśród żołnierzy 9 pułku wykorzystali Austriacy. Przed pierwszą, zdezorganizowaną i cofającą się linię kolumny Zacha przedarli się grenadierzy Lattermana i ruszyli do ataku na bagnety. Udało im się zepchnąć Francuzów aż do samej baterii. Tu jednak Marmont odrzucił ich ogniem kartaczowym. Wówczas 9 pułk wsparły po prawej stronie siły Victora, a po lewej pozostałe siły dywizji Boudeta, który przejął dowodzenie po śmierci Desaixa. Grenadierzy bronili się dzielnie aż do chwili, gdy w ich bok uderzyła gwałtowna szarża kirasjerów Kellermana. Dla osiągnięcia zaskoczenia zaatakował on kolumną plutonową, nie chcąc tracić czasu na rozwinięcie oddziału. Był to decydujący moment b i t w y 5 3 . Podczas gdy Marmont skokami podprowadzał działa bliżej linii austriackiej i zasypywał przeciwnika kartaczami i ogniem na wprost, jeźdźcy Kellermana wrąbywali się w kolumnę Zacha. W chwili przecięcia jej na pół grenadierzy zrezygnowali z dalszej walki. Zaczęli rzucać broń na ziemię podnosić do góry ręce. Razem z nimi do niewoli oddał się również gen. Zach. Francuzi wzięli ponad 2000 jeńców, 52 Karl von Stutterheim neguje wersję śmierci przyjętą przez Francuzów, zaprzecza, by umierający generał wypowiedział przed zgonem oidekolwiek słowa; według Stutterheima Desaix zmarł natychmiast po trafieniu kulą w głowę, H ü f f e r, op. cit., s. 5. 53 W szarży uczestniczyło 800 jeźdźców.

w tym prawie wszystkich oficerów sztabu generalnego 54 Armia cesarska pozbawiona została naczelnego dowódcy. Kellerman, rozgrzany sukcesem, z rozpędu rzucił się do szarży przeciwko dragonom Lichtensteina i zmusił ich do bezładnej ucieczki ku własnemu centrum. Rejterujący dragoni wnieśli panikę w oddziałach rozwijających się naprzeciwko sił Lannesa. Ten wykorzystał sprzyjającą okoliczność i zaatakował zachwiany środek przeciwnika wszystkimi jednostkami, jakimi dysponował. Gwardia i Saint-Cyr uderzyli na Castel-Ceriolo. Na całym froncie inicjatywa przeszła w ręce Francuzów. Wszędzie szli naprzód napotykając coraz słabszy opór nieprzyjaciela. Wkrótce Saint-Cyr odzyskał Castel-Ceriolo. Wyrzucony stamtąd gen. Ott, nie podejmując walki pomiędzy zabudowaniami, wycofał się szybko ku Bormidzie, obawiając się, że połączenia z mostami na rzece mogą zostać przerwane. Część jego kawalerii uległa panice i rzuciła się bezładną falą do jednego z mostów. Na przedmościu powstał nieopisany ścisk i zamęt. Ludzie szamotali się ze sobą i spychali do wody, walcząc o miejsce na moście. Lannes doszedł do Marenga. Próbując zepchnąć oddziały Kaima do Fontanone, a następnie do Bormidy, napotkał silny opór ze strony grenadierów Weidenfelda, którzy parokrotnie przechodzili do kontrataków. Ich poświęcenie dało czas 0'Reilly'emu na powrót aż do okolic Cassina-Grossa. W wypadku wcześniejszego załamania się obrony austriackiej w rejonie Marenga siły te zostałyby odcięte i pozostawione na łaskę Francuzów. Silna jazda cesarska w obliczu totalnego odwrotu zawiodła. Jedynie kilka oddziałów usiłowało rozpaczliwymi szarżami zatrzymać nacierającego wroga. Były to jednak próby zbyt anemiczne, by mogły przynieść jakiekolwiek efekty w starciu z kawalerią francuską. Szczególnie wykazali się w odparciu tych ataków konni grenadierzy gwardii konsularnej dowodzeni przez Bessieresa i pasierba pierwszego konsula - EugeniuW „Biuletynie Armii Rezerwowej" z 15 VI pojawiła się wzmianka o wzięciu do niewoli 6000 grenadierów. Była ona oparta na fałszywej ocenie Murata, H u f fe r, op. cit., s. 5.

sza de Beauharnais. Lannes i Victor, połączywszy swe korpusy, uderzyli wspólnie na Marengo i przełamali obronę grenadierów Weidenfelda. Wszystkie jednostki austriackie spływały już w tym czasie ku mostom na Bormidzie. Konnica, piechota, artyleria, wozy taboru - wszystko to tłoczyło się wzdłuż brzegu rzeki, usiłując jak najszybciej przejść na drugą stronę. Mosty nie mogły wszystkich pomieścić. Niektórzy z żołnierzy postanowili w bród przejść bagnistą Bormidę. Wielu z nich utonęło. Większość wozów i armat utknęła w mulistym dnie. Zamieszanie wzmagał prowadzony przez Francuzów ogień karabinowy i artyleryjski. Marmont wycelował swą baterię w główny punkt przeprawy. Austriacy, nie widząc szansy na przedostanie się na zbawienny drugi brzeg, poddawali się setkami. Porzucone wozy, armaty i konie stały się łupem zwycięskich Francuzów. Około 21 bitwa wygasła. Jako jedni z ostatnich wycofali się dzielni grenadierzy Weidenfelda. Rzeka odgrodziła wrogie armie. STRATY

Brak jest w opracowaniach dotyczących bitwy pod Marengo zgodności co do wysokości strat poniesionych przez obie strony. Historycy wojskowości - Marian Kukieł i Tadeusz Pawlik - podają liczby najniższe i bardzo do siebie zbliżone. Kukieł nie czyni podziału na zabitych, rannych wziętych do niewoli i oblicza straty francuskie na 5000 jdzi, austriackie zaś na 9500 l u d z i 5 5 . Pawlik, wzorując się bez wątpienia na Kukielu, podaje straty austriackie również w wysokości 9500 ludzi, ale umieszcza w tej liczbie 3000 jeńców; określa ponadto straty w artylerii na 13 dział, pisze również o utracie przez armię Melasa 12 sztandarów. Straty Francuzów wynosiły według Pawlika 6000 ludzi; w tej liczbie mieszczą się również ranni i wzięci do niewoli56. 55 56

K u k i e ł , op. cit.. 69. P a w 1 i k, op. cit., s. 39.

Inne liczby podaje Tomasz Dziekoński. który doliczył się po stronie austriackiej 5000 poległych, 8000 rannych, 7000 wziętych do niewoli, utraconych 30 armat oraz 12 sztandarów S 7 . Jak widać, rozbieżność w stosunku do wymienionych wcześniej autorów wyniosła ponad 100%. Identyczne jest tylko wyliczenie dotyczące liczby sztandarów. Największy francuski znawca epoki napoleońskiej - Adolf Thiers - w swych ocenach zbliża się do Kukiela i Pawlika. Straty obu stron podał on w sposób następujący: Austriacy - 8000 zabitych i rannych oraz 4000 jeńców, Francuzi - 6000 żołnierzy zabitych i rannych oraz 1000 wziętych do niewoli 5 8 . Dane przytoczone przez Thiersa można chyba przyjąć za najbardziej wiarygodne chociażby z tego wzlędu, że pozostają w bliskiej relacji z liczbami przytaczanymi w Correspondence przez Bonapartego. Obie strony poniosły bardzo dotkliwe straty w korpusie oficerskim, szczególnie wśród wyższych dowódców. Sztab austriacki został dosłownie zdziesiątkowany. Poległ gen. Hadick, ciężko ranni zostali generałowie: Latterman, Bellegarde, Lomarsaille, Gottesheim, Briey i Vogelsang, ponadto 26 innych wyższych oficerów i około 400 oficerów od kapitana w d ó ł 5 9 . Wśród Francuzów ranni zostali generałowie: Rivaud, Malher i Mainoni, gen. Champeaux zmarł niedługo po bitwie z odniesionych ran. Największą stratę stanowiła jednak śmierć gen. Desaixa. Był on jednym z najzdolniejszych dowódców w armii francuskiej, powszechnie wróżono mu wielką karierę. W pierwszym piśmie, jakie wysłał Bonaparte do konsulów po zakończonej bitwie ze swej kwatery w Torre di Garofoli, znalazło się zdanie: „Odczuwam najgłębszą rozpacz z powodu śmierci człowieka, którego kochałem i szanowałem najbardziej ze wszyst57

T. D z i e k o ń s k i , Życie Napoleona podług najlepszych źródeł z rycinami na siali rytymi z oryginalnych obrazów najsławniejszych malarzy francuskich, nakładem H. M e r z b a c h a. W a r s z a w a 1841, t. I, s. 279. 58 A. T h i e r s , Campagne de L'armée de Réserve en 1800, Lipsk 1812. s. 114. 59 H ü f f e r, op. cit.. s. 113.

k i c h " 6 0 . Że nie były to tylko czcze słowa, przekorrelacje licznych biografów Napoleona. Twierdzą on bowiem zgodnie, iż dwukrotnie widziano na twarz} ,.bo£_ wojny" łzy. Po śmierci Desaixa właśnie po raz pierA>zy, a później w czasie ostatnich chwil życia konającego Lannesa. Pokojowiec pierwszego konsula - Louis Wairy Constant, przytacza następujące słowa Bonapartego, wypowiedziane po zgonie Desaixa: „Francja straciła jednego ze swoich najlepszych obrońców, a ja swojego najlepszego przyjaciela" oraz „Mój dzielny Desaix zawsze życzył sobie podobnej śmierci, ale czy musiała ona tak szybko wysłuchać jego prośby?" 6 1 Francuzi wystawili poległemu bohaterowi pomnik w Clermont-Farrand. Nieobca jest historykom wersja o skrytobójczym zgładzeniu Desaixa na polu bitwy pod Marengo!. Ta zaskakująca hipoteza narodziła się w związku z jednoczesną - w tym samym dniu i o tej samej godzinie! - śmiercią gen. Jeana Klebera, zamordowanego w odległym Egipcie przez fanatyka religijnego. Obaj ci dowódcy brali czynny, decydujący udział w podboju państwa faraonów. Bliższe informacje na ten temat może czytelnik uzyskać w opracowaniach Waldemara Łysiaka 6 2 . Dodać należy, że chociaż straty po obu stronach rozpatrywane w liczbach bezwzględnych nie są zbyt wielkie, to ich procentowy udział w całości posiadanych sił jest znaczny. W armii cesarskiej przekroczył 30%, natomiast we francuskiej, po doliczeniu dywizji Desaixa, wyniósł około 18%. UWAGI O BITWIE POD MARENGO

Pod względem taktyki bitwa pod Marengo wyróżnia się spośród wcześniejszych starć z udziałem Napoleona. Była 60

Correspondence de Napoleon /, t. VI, s. 359-360, nr. 4909. L. C o n s t a n i , Pamiętniki kamerdynera Cesarza Napoleona /, Warszawa 1972. s. 25-26. 62 W. Ł y s i a k Empirowy pasjans, Warszawa 1984. s. 107; t e g o ż . Spisek w ogrodzie La Zeinki, „Stolica" nr 1189, 20 IX 1970 r. 61

to przede wszystkim bitwa z wykorzystaniem wielkich mas żołnierzy po obu stronach i jako taka postawiła głównodowodzącemu francuskiemu inne, nowe i, oczywiście, trudniejsze wymagania w zakresie dowodzenia. Jak wykazał wynik batalii, Bonaparte zdał egzamin, chociaż nie ustrzegł się paru poważnych błędów. Najważniejszym z nich było niezapewnienie sobie dostatecznego rozpoznania sił przeciwnika i - co za tym idzie - wydanie przed samą bitwą rozporządzeń, które rozczłonkowały armię francuską. 14 czerwca stanęła ona w obliczu przeważających liczebnie Austriaków osłabiona o dywizje Desaixa i Lapoype'a63. Fakt nieskoncentrowania do walnej bitwy całości możliwych do zebrania sił, zresztą jeden z nielicznych w całej wojskowej karierze Bonapartego, urągający jego głównej zasadzie: zdobycia przewagi na decydującym kierunku działań - o mało co nie spowodował klęski Francuzów. Przewagę Austriaków - znaczną w sile żywej i olbrzymią w artylerii - równoważyła w pierwszym etapie wyższość moralna żołnierzy przeciwnika i ich wodza naczelnego, w końcowym zaś użycie świeżych oddziałów i rzucenie ich na zdezorientowanego wroga. Baron Melas i cały sztab austriacki dopuścił się w czasie boju postępku kwalifikującego się do rozpatrzenia przez sąd wojenny, Opuszczając wojsko, stary wódz przyczynił się w dużej mierze do sukcesu francuskiego zwrotu zaczepnego przeprowadzonego siłami Desaixa. Należy podkreślić wielką wagę efektu psychologicznego owego ataku w powiązaniu , z nagłą niezrozumiałą, bo nie wymuszoną przez wroga, dezorganizacją w szeregach Austriaków. Uderzenie Desaixa następnie całej armii, poprzedził świetnie kierowany, skumulowany na jednym odcinku ogień artyleryjski. Do zwycięstwa przyczyniło się także idealne wręcz współdziałanie kawalerii. Jej dowódca potrafił wybrać najodpowiedniejszy moment do ataku, uderzając wówczas, gdy austriacka piechota uległa rozprzężeniu w wyniku zmasowane63 Jednostka ta w dniu bitwy odbyła 50-kilometrowy marsz. K u k i e ł , op. cit., s. 70.

go ognia całej artylerii nieprzyjacielskiej. I znów taktyczny efekt w postaci zwycięskiej szarży splótł się z efektem moralnym polegającym na spowodowaniu panik: w armii Melasa. Był to bez wątpienia kulminacyjny moment biwy. „Fakt ten jest najjaskrawszym w dziejach przykładem kryzysu wywołanego w chwili, gdy zwycięzca jest u kresu wysiłku, przez zaskoczenie go materialne i psychiczne nieoczekiwanym odporem" 6 4 . Wielu historyków wojskowości, rozpatrując przebieg bitwy pod Marengo pod kątem zastosowanej taktyki, wyraziło zgodny pogląd, że współdziałanie piechoty, jazdy i artylerii, jakiego przykład dali Francuzi pod Marengo, stanowi w tej dziedzinie niedościgły w z ó r 6 5 . Marengo nasuwa ciekawe porównanie z inną bitwą stoczoną w dobie napoleońskiej - pod Waterloo. Obie te bitwy stanowią przykład starć, w czasie których pewna niemal klęska przerodziła się nagle we wspaniałe zwycięstwo, decydujące o losach kampanii. W obu przypadkach kluczem do wygranej stało się twarde - pomimo wielkich strat i przygniatającej przewagi przeciwnika - utrzymywanie zajmowanych pozycji aż do nadejścia odsieczy. Po jej przybyciu zarówno Francuzi pod Marengo. jak i Anglicy pod Waterloo nie tylko zrównoważyli przewagę materialną wroga, ale również zdobyli coś o wiele ważniejszego - przewagę psychiczną nad nim. Jej poczucie wypływało z długotrwałego i ostatecznie zwycięskiego powstrzymywania ataków nieprzyjaciela i przeciwstawienia mu się w sytuacji prawie że beznadziejnej. W czasach bardziej nam współczesnych, już w XX w., trzy bitwy wykazują zdumiewające podobieństwo do Marenga. Bitwa nad Marną w 1914 r., bitwa pod Warszawą w 1920 r. i walki w rejonie Stalingradu w latach 1942-1943. Zakończyły się one równie wielkim przesileniem w sferze materialnej i psychicznej co i Marengo. Każda z tych bitew osiągnęła w stosunkowo szybkim czasie swe apogeum, punkt krytyczny, który następnie, w wypadku batalii nad 64 65

Tamże, s. 72. Zobacz: J o m i n i. Zarys sztuki wojennej. K u k i e ł , o p , cit., s. 72.

Mamą i pod Stalingradem, utrzymywał się przez długie tygodnie. Trwały krwawe walki pochłaniające tysiące ofiar 1 było jasne, że zwycięzcą zostanie ten, kto wykaże się większym hartem ducha i potężniejszą wolą sukcesu. Pomimo olbrzymiej roli sprzętu, niezaprzeczalnego znaczenia nowoczesnej techniki, decydował człowiek i jego psychika. Sfera materialna zeszła na drugi plan, podobnie jak pod Marengo, gdzie ponad 100 armat walczyło przeciwko 30 i gdzie każdych 2 Francuzów miało przeciwko sobie 3 Austriaków. I nad Marną, i w Stalingradzie, i wreszcie pod Warszawą strona od dawna atakująca, utrzymująca inicjatywę strategiczną i taktyczną, doszła do punktu krytycznego, w którym uderzenie będącego dotychczas w defensywie przeciwnika nie tylko z łatwością rozrywało jej front,ale również zadawało decydujący cios na płaszczyźnie moralnej. Przebieg i końcowy wynik tych bitew stanowi idealną ilustrację wypowiedzianego przez Napoleona na Świętej Helenie zdania: „Na wojnie trzy czwarte wszystkiego stanowi czynnik moralny, jedną czwartą tylko przedstawia czynnik materialny" 66 . Oczywiście aktualnie maksyma ta traci wiele na wartości. Jednak do opisanych 67 przykładów można ją zastosować w zupełności . Bonaparte trzykrotnie zmieniał plan strategiczny, nim doszło do bitwy pod Marengo. Pierwszy plan, najpełniejszy, zakładał - jak wiemy - manewr z terenu Szwajcarii na tyły armii austriackiej stacjonującej w Niemczech. Stał on się nierealny wobec konieczności poświęcenia względów strategicznych i ewentualnych korzyści zewnętrznych na rzecz polityki wewnętrznej. Drugi plan, zmieniając miejsce wykorzystania armii, niewiele ustępując pierwotnemu w koncepcji ogólnej, nie miał już równie sprzyjających warunków realizacji. Napoleon przewidując przejście do Włoch przez Przełęcz Świętego Gotharda uzależniał swe powodzenie od 66

P a w 1 i k, op. cit., s. 82. Ciekawe studium zachowań żołnierzy oraz roli psychiki i czynnika moralnego w momentach przesileń na polu bitwy dają: J. P i ł s u d s k i Pisma- Mowy-Rozkazy, Warszawa 1930, t. III, s. 75-80 oraz A. du P i c q , Studium o walce, w cyklu: Biblioteka Klasyków Wojskowych. W a r s z a w a 1972 r.. s. 62-74. 67

skutecznego powstrzymania pod Genuą przez Massenę przeważających sił Melasa. Wobec niespodziewanie wczesnej ofensywy Austriaków na Savonę, realizacja tego planu stała się niemożliwa. Napoleonowi udało się dopiero przeprowadzenie trzeciego planu, który stanowił zmienioną wersję poprzedniego zamierzenia, przez dostosowanie jego idei do nowych warunków i okoliczności. Armia Odwodowa pomaszerowała przez Przełęcz Świętego Bernarda, a oddziały wydzielone z Armii Reńskiej przez Przełęcz Świętego Gotharda. Był to więc plan przyjęty w ostatniej chwili. Jego poszczególne elementy i ich realizacja nosiły piętno improwizacji. Jako taki, wobec niedopracowania i zdania się na ryzyko, przyniósł wiele zaskakujących momentów - między innymi nie przewidziane wstrzymanie armii przez fort Bard oraz pozostawienie zbyt dużych sił w armii gen. Moreau. Pierwsza z tych okoliczności wynikła wskutek niedocenienia siły obronnej wspomnianej fortecy, co spowodowało zwłokę, która znacznie zredukowała czynnik zaskoczenia przeciwnika. Druga natomiast już od początku kampanii prowadziła do przesunięcia stosunku sił, oddając w ręce Austriaków niebagatelny atut przewagi liczebnej. Przewagę tę powiększyło dodatkowo opóźnienie Armii Odwodowej, które pozwoliło Melasowi rozprawić się z armią Masseny przed jej nadejściem. Odpadła w ten sposób tak ważna w rachubach Napoleona nadzieja na współdziałanie tych wojsk z głównymi siłami armii. Natomiast Austriacy zyskali sposobność rzucenia niemal wszystkich swych sił przeciwko Bonapartemu; dodatkowo ziobycie Genui otworzyło przed nimi szerokie możliwości operacyjne związane z tą nową podstawą działań. W tym momencie zadania postawione przed Armią Rezerwową w rzeczywistości zaczęły przerastać jej realne zdolności. Odpadła szansa uzyskania jakiejkolwiek przewagi na polu bitwy. Mniejszą liczbę żołnierzy i sprzętu zdawało się skompensować Francuzom jedynie dobre usytuowanie ich wojsk. Zajęli oni bowiem pozycje, które zapewniły im nie zakłóconą łączność z zapleczem i jednocześnie przecinały

analogiczne połączenia przeciwnika. Jednak ta sprzyjająca pierwszemu konsulowi sytuacja nie utrzymała się zbyt długo. Melas bardzo sprytnie wybrał pole bitwy w okolicach Alessandrii, gdzie zajął stanowiska na czele skoncentrowanej armii. Zła praca wywiadu francuskiego - i jest to określenie chyba zbyt łagodne - przyczyniła się do tego, iż w ostatniej chwili Napoleon rozdzielił swe wojska w celu odcięcia odwrotu Austriakom. Ci jednak, wbrew wszelkim oczekiwaniom, zdecydowali się na przebojowy atak. O mało co nie zakończył się on ich pełnym sukcesem. Chociaż Napoleon w czasie kampanii 1800 r., głównie zaś przed samą bitwą, popełnił kilka ciężkich błędów, to jednak wynik samego starcia w dniu 14 czerwca dowodnie wskazuje, że ostateczny triumf odniosła jego strategia manewru na tyły przeciwnika i zmuszenia go do walki z odwróconym frontem. Sprawiła ona, iż następstwa Marenga przyćmiły swym znaczeniem doraźne korzyści osiągnięte przez Francuzów na polu bitwy. O ile bowiem straty obu stron nie odbiegały zbytnio od siebie pod względem liczbowym, o tyle skutek w postaci cofnięcia się jednostek cesarskich od 150-200 km od Alessandrii urastał do rangi walnego zwycięstwa armii napoleońskiej. Strategiczne wyjście na tyły wroga przyniosło efekty o wiele większe od paru nawet wygranych bitew, tym bardziej że przy istniejącym stosunku sił francuskie zwycięstwa mogły okazać się zgoła pyrrusowymi. Manewr na tyły - przynosząc w przypadku Marenga olśniewające wręcz korzyści na płaszczyźnie strategii i taktyki - zawiera jednocześnie w sobie wiele poważnych niebezpieczeństw. Bez przewagi materialnej stosujących go wojsk może przynieść nieobliczalną klęskę. Pruski teoretyk wojskowości - York von Wartenburg - omawiając napoleoński manewr na tyły armii Melasa, wypowiedział znamienne zdanie: „(...) w takich właśnie momentach rozchodzą się drogi tęgiego dowódcy armii i wielkiego wodza historii. Pierwszy byłby pomaszerował z Ivrei na Turyn, byłby pobił Melasa, oswobodził Genuę i ruszył następnie

na zdobycie Lombardii, by przeciwnika dopaść jeszcze przed Padem lub Ticino. Drugi odciął wszystkie połączenia nieprzyjaciela i wydał mu bitwę, która w razie przegrania musiałaby przynieść mu zagładę. Nieprzyjaciel uległ i jedna bitwa oddała całe Włochy północne w ręce Napoleona" 6 8 . Sam Bonaparte był oszczędniejszy w słowach stwierdzając lakonicznie: „Tajemnica wojny leży w tajemnicy komunikacji" 6S) . 6 8 69

P a w 1 i k, op. cii., s. 42. Tamże, s. 43.

ZAKOŃCZENIE W O J N Y

Wieść o wyniku bitwy pod Marengo przeleciała przez Europę lotem błyskawicy. W Paryżu wywołała euforię, Wiedeń okryła żałobą, w innych stolicach reakcje były różne. W Londynie zapanowały uczucia niedowierzania, złości i zawiedzionych nadziei. W Petersburgu natomiast nie odmówiono sobie złośliwej satysfakcji z klęski wiarołomnego sojusznika. Emigranci francuscy, oczekujący z niecierpliwością śmierci Bonapartego i zagłady jego armii, przeżyli szok i zeszli z pokładów angielskich okrętów, na których popłynąć mieli do ojczyzny. Rozkaz do marszu rojalistów z północy na Paryż nie został wydany. Włochy opanowała panika. Sytuację, jaka zapanowała na półwyspie, świetnie zilustrował w swych pamiętnikach książę Adam Czartoryski: „Gburowaty ambasador angielski, który niedawno ożenił się z młodą i zachwycającą osobą, uznał za swój obowiązek uciekać z Neapolu, gdy tylko dowiedział się o klęsce Austriaków pod Marengo, po czym porzucił swą ż o n ę " 1 . Ciekawostkę stanowi fakt, że już po bitwie, zarówno w Paryżu, jak w Wiedniu przez kilka godzin panowały nastroje całkowicie inne od tych, jakie ostatecznie tam zagościły. Baron Melas jeszcze w trakcie bitwy, będąc przekonany o jej zwycięskim zakończeniu i całkowitym zniszczeniu wojsk przeciwnika, wysłał do stolicy posłańca A. C z a r t o r y s k i, Pamiętniki. Kraków 1904. t. I. s. 140.

z wieścią o wiktorii. Radość trwała tylko do przybycia następnego gońca, tym razem z wieścią wręcz hiobową. Napoleon - przeciwnie - całkowicie świadomie wprowadził swoich rodaków w błąd. Już po wygranej posłał informację, że „wszystko stracone". Jednym z jej bezpośrednich skutków był nagły i bardzo pokaźny spadek wartości papierów wartościowych na giełdzie paryskiej. Przyjaciele pierwszego konsula, uprzedzeni o rzeczywistym wyniku bitwy, wykupili wielką liczbę akcji niemal za bezcen. W chwili gdy do stolicy dotarła wieść o rozgromieniu armii Melasa, owa machinacja finansowa przyniosła Bonapartemu i jego przyjaciołom znaczne dochody. W relacji ambasadora rosyjskiego w Wiedniu - Kołyczewa - piszącego do Petersburga na temat bitwy pod Marengo, znalazło się zdanie: „Wojska austriackie wpadły w taki popłoch, że cofały się w największym nieporządku" 2 . Istotnie, baron Melas niezdolny był uporządkować swoje rozbite i, co gorsza, zdemoralizowane oddziały. Nimb niezwyciężoności, jaki dotychczas otaczał Bonapartego, u raz jeszcze pokonanych Austriaków urósł do niewyobrażalnych rozmiarów. Głównodowodzący również poddał się temu uczuciu. Chyba przede wszystkim z tego powodu, dysponując jeszcze potężnymi siłami, nie ustępującymi liczebnie francuskim, nazajutrz po bitwie wysłał rozjemców do nieprzyjacielskiego obozu. Wielu historyków, opisując ten moment, stwierdza, iż baron Melas w zamian za zawieszenie broni gotów był oddać niemal całe Włochy. Być może. Bonaparte nie zażądał •ednak aż tyle. Zdając sobie sprawę z ciągle jeszcze dużej siły armii austriackiej, trzymania przez nią Genui, Piemontu : otwartych dróg komunikacyjnych - nie przeciągnął struny. W wyniku podpisanej w Alessandrii 15 czerwca umowy w ręce Francuzów przeszły: Lombardia, Piemont i Liguria. W ten sposób wyrównali oni straty poniesione w ciągu ostatnich piętnastu miesięcy. Austriacy zatrzymali Toskanię, Mantuę i Ankonę. Neutralną linię pomiędzy obydwiema armiami wyznaczyły rzeki Chiesa i Mincio. 2

M a n f r e d . op. cit., t. I, s. 344.

Wydawać by się mogło, że zawarcie pokoju między wojującymi państwami jest tylko kwestią najbliższego czasu. Wspomniany już Kołyczew donosił w raporcie do Pawła I: „znając położenie tutejszych spraw, można się zorientować, że rząd nie ma zbyt wielu sposobów przedłużenia wojny, a ponadto - czy można poprawić nieład wewnętrzny?" 3 . Jakby na potwierdzenie tych słów 19 czerwca doszło do dwóch bitew na niemieckim teatrze działań wojennych. Moreau odniósł zwycięstwa pod Hochstaedt i Neuburgiem i otworzył sobie drogę w głąb kraju. Z tą drugą miejscowością wiąże się następująca ciekawostka. W starciu pod Neuburgiem poległ La Tour d'Auvergne mianowany dwa miesiące wcześniej przez Napoleona Pierwszym Grenadierem Francji. Aż do roku 1814 przy apelu pułku, w którym służył d'Auvergne, czytano codziennie jego imię, a jeden z kolegów wypowiadał niezmiennie formułę: „umarł na polu chwały". Gabinet wiedeński zdawał się jednak nie dostrzegać tego, co tak wyraziście widział ambasador rosyjski. Postanowiono tam odkładać zawarcie pokoju, licząc na szczęśliwy zwrot w wojnie. Pokładano nadzieje w sojusznikach. 20 czerwca Austria podpisała nowy układ z Anglią, która przyrzekła niezwłocznie dostarczyć dwa i pół miliona funtów szterlingów na odbudowę armii cesarskiej. W zamian Londyn żądał kontynuowania wojny. Jednocześnie podjęte zostały działania na rzecz zmiany polityki Pawła I i uaktywnienia Rosji po stronie koalicji. Hrabia Cobenzl przeprowadził rozmowy sondażowe z Kęłyszewem. Pozostały one bez echa - w tym czasie car prowadził już pertraktacje z Francją. O ich przebiegu będzie jeszcze mowa. Dla zyskania na czasie Austriacy wysłali na rozmowy do Paryża hrabiego Saint-Juliena, nie mającego żadnych pełnomocnictw swego rządu. Austriacki wysłannik, wciągnięty w grę dyplomatyczną przez Napoleona i Talleyranda, niebacznie podpisał w imieniu cesarza preliminaria pokojowe, powtarzające w zasadniczych punktach warunki poko3

Tamże, s. 379.

ju z Campoformio. Za ten uczynek Saint-Juliena czekała twierdza, jednak Austria zmuszona była podjąć pertraktacje. Kontynuował je hrabia CobenzI. Początkowo rozmowy toczyły się w pałacu Tuileries i brał w nich udział sam Napoleon. Już na wstępie pierwszy konsul dał odczuć cesarskiemu wysłannikowi, jak wiele zmieniło się od czasu Campoformio. Przyjął go w sali, siedząc przy stoliku, obok którego nie było drugiego fotela. CobenzI miał do wyboru: usiąść na oddalonej znacznie sofce albo stać niczym petent przed Napoleonem. Świetnie ujął tę sytuację Talleyrand. Według niego każdy znalazł się „na swoim miejscu albo co najmniej na miejscu wyznaczonym przez pierwszego konsula" 4 . Niebawem rozmowy zostały przeniesione z Paryża do Luneville i z ramienia Francji prowadził je Józef Bonaparte. Spoczywało na nim oczywiście czujne spojrzenie wielkiego brata. CobenzI był jednak twardy. Zdawał się nie pamiętać o przeżytym niedawno upokorzeniu, nie dostrzegać osłabionej pozycji Austrii i utraty głównego atutu w postaci rosyjskiego sprzymierzeńca. Dyplomata cesarski wyraźnie grał na zwłokę, jak gdyby oczekując jakiegoś nadzwyczajnego wydarzenia. Tajne rozkazy płynące z Wiednia nakazywały mu za wszelką cenę przeciągnąć pertraktacje. Przesłanką takiego postępowania były budowane na uzasadnionych podstawach rachuby na śmierć pierwszego konsula. W końcową fazę wchodziły przygotowania rojalistów do dokonania zamachu na Bonapartego. Szef rojalistowskiego podziemia - Hyde de Neville - jeszcze w pierwszej połowie 1800 r. donosił następcy tronu, hrabiemu d'Artois: „Mamy możliwość zdezorganizowania nowego rządu w Paryżu; cała jego siła tkwi w jednym człowieku" 5 . Chodziło rzecz jasna o Napoleona. Gabinet wiedeński świetnie zdawał sobie sprawę z rozpoczętej nagonki i nie ukrywał nadziei na jej pozytywne zakończenie. Wśród szuanów tworzących grupę, która zgładzić miała Bonapar4 s

Ch. T a l l e y r a n d , Mémoires, Paris 1891, t. I, s. 381. Ch. Ne Vi l i e , Mémoires et Souvenirs, Paris 1892, t. I, s. 162.

tego, był Georges Cadoudal, postać ze wszech miar niezwykła 6 . „Cios rozstrzygający" - taka była zaszyfrowana nazwa akcji - zadali szuanie wieczorem 24 grudnia. Bonaparte udawał się do opery na premierę oratorium Haydna. W chwilę po przejeździe jego karety ulicą Saint-Niceise powietrzem wstrząsnął straszliwy wybuch. Skutek był przerażający. Brukiem popłynęły potoki krwi. Kilkadziesiąt osób zginęło, wiele odniosło ciężkie rany. Napoleon natomiast pozostał nietknięty. Wyjście z opresji zawdzięczał stangretowi, który tego dnia nie grzeszył trzeźwością i powoził szybciej niż zazwyczaj. Wraz z nieudanym zamachem rojalistów upadła część nadziei Wiednia na poprawienie sytuacji politycznej. A od paru tygodni była ona już bardzo zła. Oto Bonaparte, zirytowany uporem Cobenzla i jego pozornymi działaniami, przesuwającymi zawarcie pokoju w nieokreśloną przyszłość, sięgnął po środek ostateczny; na jego rozkaz gen. Moreau wznowił ofensywę. Francuzi dysponowali o wiele mniejszą armią polową od austriackiej 7 , ale mieli olbrzymią przewagę psychiczną, wynikającą z wcześniejszych zwycięstw. Ponadto siły Moreau były bardziej skoncentrowane. Przewagi francuskiej nie zniwelowało nawet starcie 1 grudnia pod Ampfing, zakończone sukcesem austriackim. Arcyksiążę Jan nie zdobył się na konsekwencję w dalszych działaniach i nie potrafił wykorzystać dowodzenia następnego dnia. 3 grudnia doszło do bitwy pod Hohenlinden. Starcie to, jako bez wątpienia najważniejsze w całej kampanii niemieckiej 1800 r., było wielokrotnie opisywane w licznych opracowaniach 8 . Walka trwała od godziny 7.30

6 Czytelników, którzy chcieliby poznać nietuzinkowe koleje życia Jerzego Cadoudala i przebieg jego nieubłaganej walki z „korsykańskim karłem", zachęcam do przeczytania książki W. Ł y s i a k a , Szuańska ballada. W a r s z a w a 1981. 7 W y r a ż a j ą c a się stosunkiem około 95 000 ludzi (w tym 17 000 jazdy i 4000 artylerii) do 129 000 (w tym ponad 25 000 jazdy), P a c h o ń s k i . op. cii., t. III, s. 352. 8 We Francji - T h i e r s , Historia Konsulatu, E. P i c a r d , Hohenlinden, Paris 1900; w Austrii - H. H ü f f e r , Quellen zur Geschichte der Kriege von 1799-1800, t. II; obfite materiały w Kriegsarchiw, Wien.

do 17.00 i zakończyła się wspaniałym zwycięstwem Francuzów. Duży wkład w zwycięstwo wnieśli Polacy 9 . Straty armii gen. Moreau wynosiły 1200 zabitych i rannych oraz 600 jeńców i były wielokrotnie niższe od austriackich. Francuzi wyliczyli je na około 20 000 żołnierzy, z czego 2 generałów, 4 pułkowników, 179 oficerów oraz 11 000 podoficerów i żołnierzy dostało się do niewoli. Wiedeń bardziej „optymistycznie" widział klęskę pod Hohenlinden i w oficjalnym komunikacie podał po stronie strat liczbę 12 000 ludzi. Armia arcyksięcia Jana postradała ponadto około 100 armat, w tym większość ciężkiej artylerii, wiele tysięcy innej broni, 200 jaszczy artyleryjskich i setki k o n i 1 0 . Po Hohenlinden droga do Wiednia stanęła otworem i Francuzi poszli naprzód. W stolicy Austrii po raz któryś z rzędu zapanowała atmosfera grozy i przerażenia, jaką w roku 1797 wywołały zwycięstwa Napoleona i realna możliwość okupacji. Gdy czołówki francuskie znalazły się w odległości nie większej niż 100 km od Schonbrunnu n , arcyksiążę Karol, powołany na miejsce Jana, poprosił o rozejm. Stało się to 25 grudnia. Tym razem nie mogło być już mowy o jakiejkolwiek zwłoce w zawarciu pokoju. Cesarstwo musiało uznać się za pokonane. W półtora miesiąca później - 9 lutego 1801 r. - Francja i Austria zawarły w Luneville układ pokojowy. Został on oparty na postanowieniach traktatu campoformijskiego. Republika uzyskiwała tak bardzo upragnione granice naturalne na Renie oraz w Alpach. Pokonany przeciwnik godził się na reaktywowanie satelickich republik Francji - Rzeczypospolitej Cisalpińskiej i Rzeczypospolitej Liguryjskiej. Uznawał także nowo powstałe twory państwowe - Republiki: Batawską i Helwecką. Rzymska i Neapolitańska zostały Feldakten, Deutschland 1800, t. 11-13; w Polsce - J. Pachoński, Ulani polscy pod Hohenlinden, W a r s z a w a 1931, liczne pamiętniki m.in. Kniazie•vicza, Sokolnickiego. Łagowskiego. 9 Patrz rozdział: Udział Polaków w kampanii 1800 r. 10 P a c h o ń s k i , op. cit., t. III, s. 372. 11 Letni pałac cesarski wzniesiony w Wiedniu w 1691 r.

zniesione. Papież odzyskał swoje świeckie Państwo Kościelne. Traktat lunevillski zawierał wiele innych postanowień, m.in. dotyczących poszczególnych księstw niemieckich, o czym będzie jeszcze mowa. Chociaż w znacznej mierze traktat tworzył nowy stan faktyczny i prawny w Europie, nie należało się liczyć z jego długotrwałością. Franciszek II nie zamierzał w żadnym razie rezygnować z supremacji Habsburgów na tym kontynencie. Pokój w Luneville, eliminując z szeregów państw walczących z Francją - Austrię, nie zakończył istnienia II koalicji. Pozostawała Anglia, przeciwnik o najmniejszych możliwościach militarnych spośród wielkich państw europejskich, jednak najlepiej z nich rozwinięty gospodarczo, mogący najwięcej zaszkodzić Republice Francuskiej. Dlatego dla Napoleona Luneville stanowiło jedynie etap do osiągnięcia naprawdę wielkiego celu - ostatecznego zakończenia wojny. W planach francuskich kluczową rolę w tych zamierzeniach wyznaczono Rosji. Zmiana kierunku jej polityki dała się zauważyć już na początku roku, gdy Paweł I wycofał pułki Suworowa z Europy Zachodniej. Marengo utwierdziło cara w przekonaniu o słuszności obranej drogi i przyspieszyło proces jego zbliżenia się do Jakobińskiej" Francji. 7 lipca pierwszy konsul wykonał pierwszy ruch. Za pośrednictwem Talleyranda wysłał do cara list stanowiący arcydzieło dyplomacji. Oddając należną cześć i uznanie dzielnej armii rosyjskiej, której współdziałanie zapewniło sukcesy pozostałym aliantom, zaproponował Pawłowi I uwolnienie 6000 jeńców rosyjskich bez żadnego odszkodowania, a wręcz przeciwnie - umundurowanych i całkowicie uzbrojonych! Był to absolutny precedens w stosunkach europejskich. Drugie posunięcie Napoleona polegało na zaproponowaniu przejęcia obrony obleganej przez Anglików Malty. Przy czym dla nikogo nie było tajemnicą, że od pewnego czasu wielkim mistrzem Zakonu Kawalerów Maltańskich jest car Paweł I. Te dwa, w gruncie rzeczy jedynie gesty, wywołały na dworze petersburskim

piorunujący efekt i zapoczątkowały rozmowy dyplomatyczne na wysokim szczeblu. Ze strony rosyjskiej prowadził je zaufany cara - gen. Sprengporten, Francję reprezentował w ostatnim ich etapie Bonaparte. Pod koniec roku wygłosił on zdanie stanowiące właściwie exposé polityki względem wschodniego kolosa: „(...) Francja i Rosja predestynowane są geograficznie «do tego, aby być ściśle powiązane ze sobą" 1 2 . Paweł I przyjął wyciągniętą ku niemu gałązkę oliwną. W liście z 18 grudnia pisał między innymi: „Panie Pierwszy Konsulu! Ci, którym Bóg udzielił władzy rządzenia narodami, powinni myśleć i troszczyć się o ich przyszłość. (...) Nie mówię i nie chcę prowadzić sporu ani o prawach człowieka, ani o zasadach różnych rządów ustanowionych w każdym kraju. Postarajmy się zwrócić światu spokój i ciszę, których tak potrzebuje" 1 3 . Sensacyjne wręcz znaczenie wypowiedzi cara polegało na faktycznym i oficjalnym uznaniu Bonapartego za głowę państwa; po raz pierwszy z podtekstu oficjalnego oświadczenia skierowanego do Napoleona zniknął termin „uzurpator". Pojawiła się natomiast nęcąca propozycja ustanowienia nowego porządku w Europie. Z dnia na dzień zaczęła się tworzyć dla Francji coraz lepsza koniunktura polityczna. Piracka napaść floty angielskiej na Kopenhagę i jej "»arbarzyńskie zbombardowanie, w celu odstraszenia Danii od Współpracy z Republiką Francuską, oraz blokada Malty spowodowały, że „Europa ze zgrozą ujrzała nowe niebezpieczeństwo płynące ze wzrostu sił Brytanii na mo14 rzach" . W grudniu Rosja, Dania i Szwecja zawiązały Ligę Państw Północnych obróconą przeciwko Anglii. Po paru dniach dołączyły do niej Prusy. 2 stycznia 1801 r. Paweł I zadeklarował swe najbliższe cele w sposób dosadny: „Jest rzeczą niewątpliwą, że gdy dwa wielkie mocarstwa (tj. Rosja i Francja - przyp. autora) dojdą do zgody, będą miały pozytywny wpływ na resztę 12 13 14

M a n f r e d , op. cit., t. I, s. 368. Tamże, s. 373. Tamże. s. 384.

Europy. Gotów jestem to uczynić" 1 S . Za słowami poszły niebawem czyny. 12 stycznia do gen. Wasyla Orłowa, atamana dońskiego, wysłano rozkazy, by na czele 22 500 ludzi ruszył w kierunku Indii. I nie miała to być bynajmniej wyprawa o charakterze pokojowym. W Londynie załamanie agresywnej polityki rządu Williama Pitta Młodszego przyniosło upadek jego gabinetu. Wydawało się, że nieprzejednany wróg Francji - Imperium Brytyjskie, jest w przededniu katastrofalnych dla siebie rozstrzygnięć. Nagły zwrot w sytuacji nastąpił w nocy z 11 na 12 marca. Krwawy przewrót pałacowy pozbawił życia Pawła I. Cichym organizatorem spisku antycarskiego był angielski ambasador - Whitworth. Zmiana w Pałacu Michajłowskim 1 6 oznaczała zastopowanie polityki antybrytyjskiej i kozacy dońscy zatrzymani zostali w swym marszu ku perle angielskich posiadłości kolonialnych. Francja musiała rozstać się z widokami na trwały sojusz z Rosją. Jednakże zmiany, jakie zaszły na mapie politycznej Europy na przełomie 1800 i 1801 r., były w poważnej części nieodwracalne. Ich najważniejszym następstwem stało się osamotnienie Anglii w walce z Republiką Francuską. I chociaż nie sprawdziła się w pełni prognoza postawiona przez Napoleona, iż „w trzy miesiące po ustanowieniu pokoju na kontynencie zostanie zawarty pokój z Angl i ą " 1 7 , to jednak sytuacja po drugiej stronie kanału La Manche zmusiła Anglię do szukania porozumienia z groźnym, zwalczanym od lat nieprzyjacielem. 1 października 1801 r. podpisano warunki wstępne rozejmu. Traktat pokojowy zawarty został w Amiens 27 marca 1802 r. pomiędzy Anglią z jednej strony a Francją, Hiszpanią i Republiką Batawską z drugiej. „Był to kompromis obustronny, w całości jednak bardziej korzystny dla Francji. Brytania musiała się na niego zgodzić, utraciła bowiem wszystkich sojuszników, była w Europie izolowa15 16 17

Tamże, s. 385 za N. S z y l d e r , Impierator Pawiel Pierwyj, s. 416. Ówczesna rezydencja carów. Correspondence de Napoleon I, t. VI, s. 524. nr 5211.

na i w ciągu dziesięciu lat wojny wyczerpała swoje rezerwy i siły. Przeciwieństwa pomiędzy współzawodniczącymi państwami nie zostały usunięte, starano się jednak omijać sporne problemy; pokój był nieodzowny, ponieważ ani jedno, ani drugie państwo nie było w stanie kontynuować wojny. Zamilkły działa i wystrzały karabinowe. W Europie zapanował cisza" 1 8 . ,8

M a n f r e d , op. citt. I, s. 419.

UDZIAŁ POLAKÓW W KAMPANII 1800 R.

Gdzieniegdzie w opracowaniach historycznych pojawia się kilka nazwisk polskich oficerów, którzy mieli jakoby brać udział w bitwie pod Marengo. Mowa tu o generałach Grabowskim, Wołodkiewiczu, pułkownikach Ignacym Chodźkiewiczu, Józefie Neymanie oraz adiutancie Wołodkiewicza - kpt. Kazimierzu La Roche. Ceniony historyk, świetny znawca omawianej epoki, Jan Pachoński zdecydowanie odrzuca wiarygodność powyższej wersji. Jego zdaniem, ugruntowanym przez wieloletnie studia nad dziejami Legionów Dąbrowskiego, ewentualnie tylko udział Kazimierza La Roche'a w bitwie da się uprawdopodobnić w świetle dostępnych dokumentów i pozostawionych pamiętników. Pozostali wymienieni na wstępie oficerowie 1 przybyli do Włoch w kilka dni po bitwie . Niewykluczone, że wśród szeregowych żołnierzy walczących na polach pod Marengo znalazła się garść naszych rodaków, lecz zachowane przekazy źródłowe i opracowania milczą na ten temat. Natomiast w samej kampanii 1800 r. Polacy wzięli znaczący udział, walcząc w składzie Armii Liguryjskiej oraz armii gen. Moreau. 1 P a c h o ń s k i , op. cit., t. III, s. 62. W dziele Pachońskiego, bez wątpienia najlepszym z opracowań dotyczących tematyki legionowej, jakie kiedykolwiek ukazały się w Polsce, czytelnik uzyska szczegółowe informacje o genezie legionów, pracy organizacyjnej związanej z ich powstaniem oraz jedenastoletniej epopei. Wszystkie dane liczbowe zawarte w niniejszym rozdziale zaczerpnięte zostały z powyższego opracowania.

W lutym i marcu 1800 r. resztki I Legii Polskiej w sile około 1800 ludzi zostały wysłane z Ligurii do Marsylii, gdzie miały zostać zreorganizowane. Były to szczątki polskich oddziałów walczących we Włoszech w kampanii 1799 r. Legionistów poprowadził szef brygady Szymon Białowiejski. W tym momencie w armii gen. Masseny za całą reprezentację polskiej siły zbrojnej musiał wystarczyć gen. bryg. Władysław Jabłonowski 2 , służący w 4 dywizji piechoty, wchodzącej w skład korpusu gen. Sucheta, oraz kilkudziesięciu ozdrowieńców przebywających w lazaretach Genui. Polacy pojawili się ponownie w Ligurii na początku drugiej połowy kwietnia, w chwili gdy trwająca od dwóch tygodni ofensywa Melasa spowodowała znaczne straty wśród Francuzów. Suchet po utracie około 6000 zabitych i rannych zarządził ściąganie posiłków z zaplecza. Wskutek tego zabiegu do brygady Jabłonowskiego powróciło 484 legionistów. Dodatkowo szeregi brygady Polacy wzmocnili po zwycięskich potyczkach w rejonie Bardinetto 19 kwietnia. Jabłonowski wziął wówczas do niewoli ponad 300 żołnierzy cesarskich; wielu z nich zgłosiło akces do legii, byli to przeważnie mieszkańcy Galicji. Do 7 maja brygada Jabłonowskiego walczyła w składzie 5 dywizji w okolicach Saint Bartholomeo i Rezzo. Później cofnięta została do Nicei. Plany generała polegające na połączeniu w ramach brygady wszystkich Polaków znajdujących się na pobliskim teatrze działań nie mogły być zrealizowane wobec włączenia grupy Szymona Białowiejskiego w skład 7 dywizji gen. Garniera. 11 maja Jabłonowski ewakuował Niceę. W ciągu następnych trzech tygodni Polacy z jego jednostki, jak i włączeni do dywizji Garniera, brali udział w obronie linii rzeki Var. W tym czasie kilkakrotnie wyróżnili się brawurą w działaniach zaczepnych przedsięwziętych przez ich macierzyste jednostki. Tak było m.in. 24 i 27 maja, gdy wzięli do niewoli około 100 eńców i zdobyli kilka dział. W rozkazach dziennych często 2

Postaci gen. Władysława Jabłonowskiego Wacław G ą s i o r o w s k i poświęcił swą znaną książkę Czarny generał, Warszawa 1987.

wymieniano nazwiska Jabłonowskiego, Konopki, Michałowskiego i innych polskich oficerów, którzy wyróżnili się odwagą. Gen. Dąbrowski niezwykle pozytywnie wyrażał się o postawie polskich legionistów twierdząc, że jego podkomendni „dobrze się bili, nic nie stracili i dobrą opinię Francuzów jak najgodniej utrzymali" 3 . Twórca legionów ubolewał natomiast nad faktem wielkiego rozproszenia polskich oddziałów, którym nie było dane wystąpić na froncie włoskim w ramach jednolitej, silnej liczebnie jednostki. Dąbrowski miał na myśli również legionistów przebywających w Genui zablokowanej przez korpus gen. Otta. Byli to głównie ranni i chorzy odbywający rekonwalescencję po trudach kampanii 1799 r. Dowodził nimi szef I Legii Jan Strzałkowski, któremu w bitwie pod Novi kula przestrzeliła obie ręce. W trakcie półtoramiesięcznego oblężenia Strzałkowski wykazał się niepospolitym talentem organizatorskim tworząc z wziętych do niewoli żołnierzy cesarskich polskiego pochodzenia pełny batalion w sile około 1000 ludzi. W końcowym etapie walk Polacy stanowili 20% załogi fortecy. Dlatego więc ubolewać należy, iż historiografia francuska, uznając bohaterską obronę Genui za jeden z większych sukcesów własnego oręża, nie potrafiła zdobyć się na uwzględnienie roli Polaków w jego odniesieniu. Być może ciszę po stronie francuskich autorów wywołał rumieniec wstydu spowodowany postępkiem gen. Masseny po kapitulacji miasta. W czasie rozmów z gen. Ottem „zapomniał" on zapewnić praw kombatanckich żołnierzom z polskiego batalionu i Austriacy, wchodząc do Genui, zagarnęli ich z powrotem do własnych 4 szeregów. Część stanęła przed plutonem egzekucyjnym . Resztki Polaków przewieziono do Antibes. Mieli następ3 List Dąbrowskiego do J. Dębowskiego pisany w Marsylii 13 maja, P a c h o ń s k i , op. cit., t. III, s. 59. 4 Podobna sytuacja, na wiele większą skalę, miała miejsce w lipcu 1799 r. w czasie kapitulacji Mantui przed Austriakami. Dowodzący załogą gen. Latour-Foissac, składając broń, zgodził się na wydanie Austriakom żołnierzy z 2 Legii Polskiej, którzy wcześniej walczyli w ich szeregach. Legia w praktyce została zlikwidowana.

nie dołączyć do reorganizującej się właśnie Legii Włoskiej. Ich dowódca, Jan Strzałkowski, w nagrodę za zasługi przedstawiony został przez Massenę do nominacji na generała brygady. W końcu czerwca Polacy przeniesieni zostali z armii czynnej do dywizji terytorialnej Alp Nadmorskich dowodzonej przez gen. Garniera. Dotychczas podporządkowana mu była 7 dywizja mająca w składzie grupę Białowiejskiego. Bitwa pod Marengo spowodowała znaczne poruszenie wśród kierownictwa legionowego. Na wieść o niej Jan Henryk Dąbrowski i Józef Wybicki wystosowali znamienne w treści listy do pierwszego konsula. Dąbrowski pisał: „Dysponuj, Generale, naszą krwią, lecz wróć nam Ojczyznę, przywróć jej wolność! Wszystkie narody mienią Cię Wielkim, nie wzgardź tytułem Restauratora Polski" s . W piśmie twórcy hymnu państwowego znalazło się zdanie: „Legioniści jedni imię Polaka i sławę utrzymują Narodu (...) o ocalenie Ojczyzny negocjują (...)" 6 . Oba listy były bez wątpienia swoistym wstępem zmierzającym do przedstawienia Napoleonowi planu nazwanego później morderczym. Zakładał on marsz Polaków do Galicji i wywołanie tam, na tyłach armii cesarskiej, powstania narodowego. Autorem planu, opracowanego ostatecznie na początku lipca, był Dąbrowski. Rozbicie silnej armii Melasa i zawładnięcie przez Francuzów północnymi Włochami stworzyło sytuację odpowiednią do przedstawienia Bonapartemu od dawna hołubionej koncepcji. Zgodnie z jej ideą, dwie polskie legie, powiększone do około 30 000 ludzi, przez Czechy i Morawy przejść miały do Galicji i poprzeć wywołane tam uprzednio powstanie. Motorem akcji powstańczej miał być Tadeusz Kościuszko. Francuzom plan pozostawiał zadanie o charakterze pomocniczym, polegające na szachowaniu lewego skrzydła armii austriackiej, by nie mogło się ono wycofać do Czech. Jak wiadomo, koncepcja Dąbrowskiego nie została ni5 6

P a c h o ń s k i, Tamże.

cit., t. IV, s. 62.

gdy zrealizowana. Jej zasadniczą słabością była konieczność kontynuowania przez Republikę Francuską wojny z Austrią. Tym razem wojny o Polskę. Bo trudno sobie wyobrazić wyzwolenie kraju przez 30 000 legionistów. Historia pokazała, że Napoleon Bonaparte w całej swej polityce zagranicznej dbał jedynie o zabezpieczenie interesów Francji. I nawet gdy jako władca połowy Europy prowadził tzw. wojny polskie (pierwsza w 1806-1807, druga w 1812), ich prawdziwym, podstawowym celem nie było odbudowanie całkowicie niepodległego państwa polskiego, lecz osiągnięcie możliwie największych korzyści dla cesarstwa. Z tego punktu widzenia plan Dąbrowskiego nie miał najmniejszych szans realizacji. W 1800 r. Francja żądała od swego genialnego wodza pokoju, a nie wojny. W końcu sierpnia i we wrześniu przybyła z Marsylii do Mediolanu Legia Włoska dowodzona przez Dąbrowskiego. Liczyła ona 5000 żołnierzy. Po miesiącu legia przeszła na żołd Republiki Cisalpińskiej. Po wznowieniu działań wojennych, 22 listopada, do walki weszło przeszło 3000 legionistów tworzących I brygadę gen. Grabińskiego. W grudniu Polacy brali udział w blokadzie Peschiery, oblężeniu Mantui i zdobyciu Ferrary, pod którą doczekali podpisania pokoju w Luneville. Kampania włoska największe zaszczyty i rozgłos przynosiła bez wątpienia gen. Jabłonowskiemu. W lipcu mianowany został dowódcą brygady strzelców konnych w dywizji kawalerii lekkiej gen. Quesnala. Na szefa sztabu dobrał sobie płk. Neymana, na adiutanta zaś kpt. Klaudiusza Wintera. Do listopada Jabłonowski uczestniczył w tłumieniu powstania w Toskanii. 6 grudnia spotkał go kolejny zaszczyt - otrzymał dowództwo tzw. Korpusu Lotnego Prawego Brzegu Padu. W styczniu włączono do tej jednostki około 200 legionistów podlegających kpt. Biernackiemu. Na niemieckim teatrze działań Polacy zgrupowani byli w Legii Naddunajskiej dowodzonej przez gen. Karola

Kniaziewicza. Zresztą niewiele brakowało, by znaleźli się we Włoszech i wzięli udział w bitwie pod Marengo. Według rozkazu ministra wojny - Carnota --legia miała wejść w skład korpusu wysłanego z Niemiec dla wzmocnienia Armii Odwodowej. Jednakże zdecydowane przeciwdziałanie ze strony gen. Moreau spowodowało pozostawienie jej w Armii Nadreńskiej. Legię Naddunajską organizowano na przełomie roku. Na początku lutego 1800 r. skoncentrowano ją w Metzu, co oznaczało przeznaczenie do działań nad Renem. 15 lutego Kniaziewicz dokonał przeglądu powierzonej sobie jednostki. Legia liczyła wówczas 2682 ludzi i składała się z dwóch batalionów piechoty (po 1230 żołnierzy) oraz dwóch szwadronów jazdy. W ciągu najbliższych tygodni jej liczebność miała się zwiększyć. W marcu przekroczyła 3000. 23 kwietnia legię przekwaterowano do Strasburga. Niebawem włączono ją do tzw. Dywizji Kehl dowodzonej przez gen. Kleina. Jej zadanie polegało na udziale w pracach fortyfikacyjnych w miejscowości Kehl oraz obsadzeniu pobliskiego brzegu Renu. 23 maja dowództwo nad piechotą legionową objął szef brygady Michał Sokolnicki. W tym czasie polską jednostkę obarczono nowymi zadaniami. Legioniści wyruszyli na patrole w kierunku miejscowości Lahr, gdzie przybrał na sile bunt chłopski i gdzie działali austriaccy partyzanci - pułkownicy jazdy: hrabia Mier i hrabia Walmoden. 3 czerwca w walce z kawalerią Walmodena dostał się do niewoli szef batalionu Stanisław Fiszer, jeden z bardziej rzutkich i odważnych oficerów. W końcu czerwca część legii weszła w skład Korpusu Dolnego Renu, którego przeznaczeniem było zapewnienie nie zakłóconej łączności pomiędzy wysuniętymi na wschód siłami głównymi Armii Nadreńskiej a linią rzeki. Pozostali legioniści stacjonowali nadal w Kehl i Strasburgu jako załogi tych twierdz. Podstawowym powodem, dla którego cała Legia Naddunajska nie została przerzucona na pierwszą linię frontu, czego, zważywszy na jej wysokie walory wojskowe, życzył

sobie Moreau, były kłopoty z pełnym wyekwipowaniem. Brakowało funduszów na dostateczne umundurowanie i uzbrojenie, dostawcy nie wywiązali się na czas z przyjętych zamówień. 3 lipca dwa bataliony piechoty oraz dwa szwadrony jazdy stanęły w Moguncji. Podporządkowano je tam organizacyjnie 2 dywizji gen. Souhama. Przegląd dokonany przez Kniaziewicza wykazał 2432 ludzi, 404 konie, 2 armaty z obsługą 27 artylerzystów (wśród 316 kawalerzystów było 26 Polaków, reszta pochodziła z pułków francuskich). Tego dnia siły legii przeszły na prawą stronę Menu i rozpoczęły swój bojowy udział w kampanii 1800 r. na ziemi niemieckiej. 4 i 5 lipca Polacy walczyli w wielu potyczkach, ostatecznie spychając osłonowe oddziały austriackie ku Frankfurtowi. Gen. Bruneteau Saint-Suzanne - dowódca Korpusu Dolnego Renu - podkreślał w raportach, że „główną zasługę w rozbiciu wroga przypisać należy brygadzie Kniaziewicza, na którą nieprzyjaciel skierował główne uderzenie, które rozbiła i przeszła rzekę, pędząc wroga pod mury Frankfurtu" 7. 12 lipca legioniści wyróżnili się w bitwach pod Offenbach i Bergen eliminując z walki około 1000 Austriaków. Do chwili zawarcia rozejmu w Parsdorfie (15 lipca 1800 r.) Polacy utracili 369 ludzi w zabitych, rannych i jeńcach, co w ogólnych stratach korpusu, wynoszących 724 żołnierzy, stanowiło ponad połowę. Już te dane wskazują na rolę odgrywaną przez legię w działaniach jednostki gen. Saint-Suzanne'a. W lipcu i sierpniu legia była dyslokowana w dziewięciu garnizonach pomiędzy Renem a Neckarem. 8 sierpnia jej ogólny stan osobowy wynosił 4608 ludzi i 855 koni. Z tego cztery bataliony piechoty liczyły 3398 żołnierzy, a cztery szwadrony jazdy - 837 żołnierzy (reszta wchodziła w skład artylerii i służb pomocniczych). Na początku września powstały spory w dowództwie francuskim co do dalszego wykorzystania Legii Naddunaj1

Tamże, t. III, s. 246.

skiej. Carnot optował za jej przesunięciem do Włoch. Gen. Moreau przeforsował jednak pozostawienie Polaków nad Renem. Od 7 września w liczbie 1761 uczestniczyli oni w blokadzie Philippsburga. Do 5 listopada reszta legii przebywała na leżach zimowych w Palatynacie. Tego dnia nadszedł rozkaz włączający ją do armii czynnej. Polskiej jednostce przeznaczono miejsce w 3 dywizji gen. Charlesa Decaena, zajmującej pozycje w centrum armii Moreau. W rozkazie dziennym gen. Sokolnicki wzywał: „Źołnierze-Polacy! Dnia 8 frimaire (29 listopada) stanąć mamy w Monachium. Generał en chef Moreau, zwycięzca Niemiec, przywołuje nas do środka Wielkiej Armii, dał nam przez to największy dowód swego zaufania i szacunku. Daje nam poznać, iż męstwo Wasze nie jest dla niego ani obojętne, ani wątpliwe. Żaden zapewne z Was nie zawiedzie tej wspaniałej ufności" 8 . Legioniści skierowani do dywizji Decaena wzięli udział w największej i najgłośniejszej bitwie w kampanii 1800 r. na niemieckim teatrze operacyjnym. Stan ludzi pod bronią wynosił 2799. 1 grudnia Francuzi przegrali starcie pod Ampfig. Ponieważ Austriacy nie kontynuowali działań zaczepnych, udało się wojskom francuskim przegrupować i otrząsnąć po niepowodzeniu. 3 grudnia doszło do bitwy pod Hohenlinden. Rozpoczęła się około godziny 7.30 uderzeniem Austriaków. Legia Naddunajska weszła do walki około 11. Biły się piechota, jazda, co do użycia której pod Hohenlinden istniały wśród historyków spory, oraz artyleria konna. Bataliony 2 i 3 przeprowadziły atak na bagnety. Przekazy mówią o brawurowych czynach polskich legionistów. Kapral grenadierów 2 batalionu - Banasik, przy pomocy dwóch innych żołnierzy, wziął do niewoli oficera i 21 szeregowych. Ppor. Tadeusz Suchorzewski i 13-letni dobosz Józef Radziewicz działając podstępem - bijąc werbel „do ataku", spowodowali odwrót całego batalionu nieprzyjacielskiego. Najgłośniejszym jednak echem odbił się 8

Tamże, t. III, s. 348.

wyczyn brygadiera 3 kompanii szwadronu - Jana Pawlikowskiego, który wraz z francuskim strzelcem konnym wziął do niewoli 59 żołnierzy austriackich 9 . Wszyscy wymienieni legioniści przedstawieni zostali do nagród. Swym zdecydowanym działaniem w czasie bitwy legia przywróciła kontakt pomiędzy dwoma skrzydłami armii, przerwany przez ataki nieprzyjacielskich kolumn w pierwszej fazie starcia. Jej akcja skierowana była głównie przeciwko ugrupowaniu gen. Riescha. Dywizja Decaena pod Hohenlinden zagarnęła do niewoli 3000 żołnierzy wroga, w tym 2 pułkowników i 48 oficerów. Legia Naddunajska, której wkład w zwycięstwo był niebagatelny, otrzymała gratulacje od gen. Moreau. Niektórzy polscy oficerowie, m.in. płk Łagowski, przypisywali jej działaniom decydujące znaczenie dla wyników bitwy. Legia utraciła 50 zabitych i 30 rannych żołnierzy. Z 3 rannych oficerów jeden zmarł. W stosunku do osiągniętych korzyści straty te nie były z pewnością zbyt wysokie. Do 25 grudnia legia brała czynny udział w pościgu za rozbitą, cofającą się w kierunku Dunaju, armią cesarską. Polacy wykazali się przy zdobyciu Salzburga, biorąc kilkuset jeńców, oraz pod miejscowością Lambach, gdzie miało miejsce zdarzenie tyle nieprawdopodobne, co godne odnotowania. Ułan „Trandowski z 6 kompanii kapitana Dolfusa, na skutek zakładu z kolegą o kolbę wina, ruszył galopem w kierunku sztabu nieprzyjacielskiego, stojącego na czele swej brygady księcia wziął w niewolę i, pomimo strzałów nieprzyjacielskich, zmęczonego i zduszonego swemu kapitanówi przyprowadził" l 0 . Chodzi o księcia Lichtensteina dowodzącego brygadą ułanów, który później wymieniony został na Stanisława Fiszera. Ponadto Polacy wzięli do niewoli 2 generałów, nie licząc setek szeregowych żołnierzy. Podpisanie rozejmu 25 grudnia zastało Legię Naddunajską w pobliżu miejscowości Steyer. Kampania 1800 r. dobiegała końca, 9 lutego zawarto pokój w Luneville. 9 10

Tamże, t. III. s. 368-369. Tamże, t. III. s. 384.

Ten bardzo krótki i siłą rzeczy powierzchowny wykład na temat udziału Polaków w kampanii 1800 r. pozwala chyba wysnuć jeden wniosek. Chociaż naszych legionistów zabrakło na polach samego Marengo, to ich walka we Włoszech (Genua, linia rzeki Var) i w Niemczech (Hohenlinden) nie pozostała bez wpływu na wynik starcia z 14 czerwca i ostateczne rozstrzygnięcie kilkumiesięcznych zmagań Francji z Austrią.

PODSUMOWANIE

Katalog skutków wywołanych przez bitwę pod Marengo jest obszerny. Konsekwencje Marenga dotknęły sfery militarnej, politycznej i wewnątrzadministracyjnej. Niektóre z nich stały się odczuwalne zaraz po ustaniu artyleryjskiej kanonady, inne odezwały się po dłuższym czasie. To ostatnie stwierdzenie odnosi się głównie do Napoleona, który owoce bitwy — pośrednio oczywiście — zbierał w ciągu kilku następnych lat. Bilans militarnych aktywów i pasywów Marenga został dokonany przez obie walczące strony już 14 czerwca wieczorem. Jego najbardziej przemawiającym do wyobraźni wyrazem były ubytki żołnierzy w szeregach. Formalne podsumowanie francuskich korzyści i strat nastąpiło 15 czerwca w Alessandrii, gdzie podpisano rozejm oddający w ręce republiki niemal całe północne Włochy. Przywrócony został tym samym stan posiadania sprzed lata 1799 r. Sukces wojskowy Francuzi natychmiast wzmocnili politycznym przywracając do życia Republikę Cisalpińską i wzniecając wśród Włochów nastroje antycesarskie. Wysiłek koalicji, uwieńczony piorunującymi zwycięstwami Suworowa i Melasa nad Trebbią i pod Novi, poszedł na marne. Marengo tak silnie zachwiało morale armii austriackiej i jej wodza, że już do końca kampanii 1800 r. nie zdołała ona przejść do bardziej aktywnych działań, ograniczając się z reguły do obrony. Zwycięstwo Francuzów na włoskim teatrze operacyjnym wpłynęło bezpośrednio na

sukcesy armii gen. Moreau. Po 14 czerwca była ona systematycznie wzmacniana najlepszym sprzętem i materiałem ludzkim, a jej przeciwnik spoglądał niespokojnie na swoje tyły, zagrożone realnością ataku przez Alpy. I dlatego należy zdawać sobie sprawę, że o ile zimowa ofensywa Moreau i zwycięstwo pod Hohenlinden doprowadziło do tego, czego automatycznie nie spowodowało Marengo - do trwałego pokoju z Austrią — to jednak tej pierwszej bitwie przypisać wypada rolę fundamentu, na którym wyrósł gmach rozejmu w Luneville. Hohenlinden stanowiło jedno, aczkolwiek bardzo ważne, z ogniw w długim łańcuchu konsekwencji ostatniego ataku gen. Desaixa. Marengo, a następnie Hohenlinden, eliminując cesarstwo Franciszka II z wojny, doprowadziły do faktycznego krachu II koalicji antyfrancuskiej. Po wycofaniu się Pawła I z akcji przeciwko republice jedyną liczącą się siłą była armia austriacka. Wraz z pokojem w Luneville koalicja przestała w praktyce istnieć. Trwanie Anglii w stanie wojny z Francją aż do roku 1802 niosło ze sobą dla tej ostatniej zagrożenie czysto formalne. Strumień złota płynący dotychczas na dwór wiedeński przestał być argumentem o zasadniczej wadze. Marengo spowodowało jego wyschnięcie - odpadła możliwość opłacania cesarskich żołnierzy dla obrony angielskich interesów. Jednocześnie 14 czerwca - będąc początkiem końca koalicji - przyniósł fiasko planom i nadziejom obozu rojalistowskiego na zmianę koniunktury politycznej i przywrócenie Burbonów. Klęska Melasa stała się porażką francuskiego następcy tronu, tysięcy rojalistów oczekujących na wieści z Włoch, gotowego do działania korpusu ekspedycyjnego. A nade wszystko porażką dawnego ustroju, odsuwając jego kadłubową restaurację na długie 15 lat. Marengo uratowało i zarazem utwierdziło dyktaturę wojskową Bonapartego, najpierw skrytą pod płaszczykiem podzielonej władzy pierwszego konsula, a następnie konsulatu dożywotniego. Stanowiło kamień milowy na drodze do stworzenia we Francji cesarstwa. Niezwykle symptomatyczne były pierwsze godziny i dni po bitwie, gdy cały

Paryż, a szczególnie ludzie wchodzący w skład najwyższych struktur władzy, oczekiwał w napięciu na wiadomości z Włoch. Wiele przesłanek wskazywało na to, że pierwszy konsul poniesie porażkę. W salonach, gdzie treść rozmów dotykała cienkiej granicy, poza którą rodzi się już intryga i spisek, padało pytanie: co się stanie, jeśli...? Odpowiedzi poszukiwali zarówno Talleyrand i Carnot jak i rodzony brat Napoleona - Lucjan Bonaparte. Gdy 20 czerwca nadeszła pierwsza, mylna informacja o klęsce, „podniecenie sięgnęło szczytu. Wielu zaczęło się chełpić, mówiąc - przewidywałem to, pierwszy to powiedziałem. Spekulacje giełdowe i niepokoje wzmagały się z godziny na godzinę. Nie interesowano się losem Bonapartego, nie mówiono nawet o nim, uważano go za człowieka skończonego; wszyscy pochłonięci byli głównym problemem: co teraz będzie" 1. Dla czołowych działaczy, może nawet dla większości, to, co teraz będzie, oznaczało praktycznie: kto teraz będzie?" Jednak w rzeczywistości pod Marengo pokonany został baron Melas i Napoleon przez następnych kilkanaście lat mógł udzielać pozytywnej odpowiedzi na tak postawione pytanie. Nie spotkał go los przegranych wodzów, którzy zapomnieli, iż tylko zwycięzców nikt nie sądzi. Kilka czerwcowych godzin pod Marengo, oddających Francuzom północne Włochy, i wygrana pod Hohenlinden, przyniosły Europie najdłużej trwający okres pokoju w całej epoce napoleońskiej. Po Amiens minąć miały ponad trzy lata, nim powtórnie zagrzmiały armaty. Później, od roku 1805 aż po Waterloo, zgiełk bitwy bez przerwy słychać było na Starym Kontynencie. Austerlitz, Jena, Frydland, Wagram, Borodino, Lipsk, a pomiędzy tymi gigantycznymi starciami od 1808 r. niegasnący płomień okrutnej wojny w Hiszpanii. Ponad trzyletni okres pokoju przyniósł cesarstwu Franciszka II zgoła odmienne skutki niż Francji. Długoletnie 1

A. A u 1 a r d , Paris sous le Consulat, t. I, s. 419; M a n fr e d , op. cit. LI, s. 392.

wojny, ostatecznie przegrane, wywołały marazm w wielu dziedzinach. Skarb obciążony został olbrzymim zadłużeniem, do różnych gałęzi przemysłu wkradł się zastój. O ile w 1800 r. budżet na wydatki wojskowe znacznie przewyższał 100 milionów guldenów, o tyle w 1801 spadł do 87, w 1802 do 45, by w 1804 r. nie przekroczyć 35 milionów. Poziom z 1800 r. wydatki wojskowe w Austrii miały osiągnąć dopiero po dziewięciu latach, w dobie Wagram 2 . Niezadowolenie społeczne, wyrosłe na gruncie klęsk militarnych i związanych z nimi kłopotów ekonomicznych, było tak silne, że wywołało poważne zaniepokojenie na dworze. Doszło do zmian gabinetowych, upadł główny winowajca przegranej kampanii - Thugut. Nastroje społeczne wpłynęły bezpośrednio na zaostrzenie przez Franciszka II kursu zmierzającego do poddania wszelkich przejawów życia publicznego wzmożonej kontroli cenzury i rozbudowanej sieci policyjnej. Niedługo po podpisaniu pokoju w Luneville utworzono tzw. Nadworną Instytucję Policyjną - urząd podlegający bezpośrednio cesarzowi, stanowiący władzę naczelną policji. Cesarstwo nie tylko wyczerpało całkowicie swoje siły militarne i gospodarcze w starciu z Francją, utraciło także swą dotychczasową pozycję w Niemczech. Na ostatnim sejmie średniowiecznej Rzeszy Niemieckiej w Rastatt zlikwidowano 112 niezależnych dotychczas księstw. Cesarz, który opierał się na świeckich i duchownych państwach katolickich, wraz z ich likwidacją przestał oddziaływać na dalsze losy Niemiec. Zewnętrzny tego wyraz nastąpił w roku 1804, gdy Franciszek II w związku z koronacją Napoleona ogłosił się cesarzem Austrii jako Franciszek I. Pokój dla Francji oznaczał wzmożony rozwój na wszystkich płaszczyznach życia społecznego. Bonapartemu dawał on do dyspozycji olbrzymi kredyt zaufania ze strony narodu oraz czas niezbędny do zbudowania monarchii. Fala entuzjazmu społecznego - umiejętnie podsycana i sterowa2

P. R o t h e n b e r g , The Art of Warf ave in the Age of Napoleon. London 1977, s. 170.

na z chłodnym wyrachowaniem za pomocą stosownych aktów prawnych - utorowała zwycięzcy spod Marengo drogę do władzy absolutnej. 2 grudnia 1804 r. na skroniach Napoleona Bonaparte spoczęła korona cesarska. W losach Francji i Europy rozpoczął się nowy rozdział. W tym samym roku zapoczątkowało swą historię największe niemili tarne dzieło Napoleona - nazwany jego imieniem kodeks cywilny. Prace nad nim, pod osobistym kierownictwem Bonapartego, prowadzili najwybitniejsi juryści francuscy. Normy kodeksu dotarły do najdalszych zakątków świata, wszędzie tam, gdzie powstały kraje francuskojęzyczne. Wywarły wielki, trudny do przecenienia wpływ na obowiązującą w nich kulturę prawną. Trzon przepisów, oczywiście z niezbędnymi poprawkami wynikającymi ze zmieniających się realiów, obowiązuje we Francji do dzisiaj. Ich ślad daje się odnaleźć aktualnie także w polskim prawie cywilnym. Bitwa pod Marengo stworzyła cesarza Francuzów, ale jednocześnie pozwoliła rozwinąć się genialnemu politykowi, który swojego władztwa nie zamierzał opierać jedynie na sile bagnetów. Koronacja Bonapartego z jednej strony, jego kodeks cywilny z drugiej - oto metaforyczne ramy, w których mieści się rzeczywsty sens Marenga.

ZAŁĄCZNIKI

Nr 1. Minister Wojny do generała Moreau, dowódcy Armii Renu. Paryż, dnia 4 germinala roku 8 (25 marca 1800 roku). Po przestudiowaniu położenia naszych wojsk w Szwajcarii, nad Renem oraz we Włoszech i w związku z utworzeniem Armii Odwodowej w Dijon, Konsulowie Rzeczypospolitej, obywatelu generale, zatwierdzili następujący plan działań: 1. Koniecznym jest rozpoczęcie kampanii najpóźniej w czasie od 20 do 30 germinala (10-20 kwietnia). 2. Obecna Armia Renu będzie podzielona na armię pierwszej linii (corps d'armée) i na korpus odwodowy (corps de réserve). Korpus odwodowy pod rozkazami generała Lecourbe'a będzie się składał z czwartej części piechoty i artylerii całej armii i z piątej części kawalerii. 3. Między 20 a 30 germinala przekroczyć macie z armią pierwszej linii Ren, wyciągając przy tym te korzyści j a k i e daje posiadanie Szwajcarii, dla obejścia Czarnego Lasu i unicestwienia przygotowań, jakie by mógł nieprzyjaciel uczynić dla obrony przejść górskich. 4. Korpus odwodowy będzie miał specjalne zadanie ubezpieczenia Szwajcarii. Jego straż przednia w sile 5000-6000 ludzi zajmie Przełęcz Gotharda. Będzie ona wyposażona w sześć dział 4-funtowych na łożach saneczkowych. Każecie przygotować zwykłe sanie, by móc przetransportować resztę artylerii korpusu rezerwowego. Zarządzicie, by zgromadzono w Lucernie 100 000 ćwiartek owsa, 500 000 porcji sucharów, milion naboi. Pierwszym zadaniem korpusu odwodowego w czasie waszych działań w Szwabii będzie zabezpieczenie Szwajcarii od inwazji nieprzyja-

cielą, którą by tenże zamierzał wykonać uderzając przez Feldkirch, Gothard i Simplon. Rząd jest poinformowany o tym, że przeciwnik gromadzi znaczne zapasy nad jeziorami włoskiipi. 5. Celem ofensywy waszej armii w Niemczech powinno być odrzucenie nieprzyjaciela do Bawarii w ten sposób, by przerwać jego bezpośrednią komunikację z Mediolanem przez Jezioro Konstancji (dzisiejsze Jezioro Genewskie - przyp. autora) i obszar Grizonów. 6. Od chwili gdy ten cel będzie osiągnięty i uzyskana pewność, że żadne działanie wielkiej armii nieprzyjacielskiej nie będzie mogło nawet w wypadku zmuszenia was do cofnięcia się odzyskać utraconej przestrzeni wcześniej, jak w ciągu 10 lub 12 dni, wolą konsulów jest pozostawić na straży ostatnie dywizje Armii Odwodowej, złożone z wojsk mniej w wojnie zaprawionych niż oddziały waszego korpusu odwodowego i przeznaczyć ten korpus razem z elitą Armii Odwodowej, zorganizowanej w Dijon, do wkroczenia do Włoch przez Gothard i Simplon i połączenia się z armią włoską na równinach Lombardii. Ta ostatnia operacja będzie powierzona dowódcy Armii Odwodowej zebranej w Dijon, który się z wami porozumie; dowódca ten zostanie wyznaczony przez konsulów. Braterskie pozdrowienie Aleksander Berthier. Wg J. C u g n a c , Campagne de L'armée Réserve en 1800, Paris 1900, t. I, s. 110-111, w: T. P a w l i k , Kampania Armii Odwodowej we Włoszech w roku 1800, praca dyplomowa, CBW, sygn. 395 637. Nr 2. Pierwszy Konsul do Ministra Wojny Paryż, dnia 4 floreala roku 8 (24 kwietnia 1800 r.) Armia Włoch jest w walce z armią austriacką. Bez względu na to, czy zwycięży, czy też będzie pokonana. Armia Odwodowa nie może stracić ani jednej godziny. Jeżeli zwycięży, armia austriacka będzie znacznie osłabiona i nie będzie w stanie stawić oporu Armii Odwodowej. Jeżeli nasza Armia Włoch będzie pobita i zmuszona zająć linię Borghetto albo też j a k ą ś inną do obrony nadmorskich Alp, jest znowu niezbędnym, by Armia Odwodowa zaatakowała Piemont lub obszar Mediolanu celem uczynienia dywersji i zmuszenia

armii austriackiej do przejścia do obrony Lombarde >*»ych magazynów. Skutkiem tego proszę Was, generale Bertmer. o w> dar -e rozkazu: 1. skierowania z jak największą szybkością A n m Ocwocowc] do Genewy, 2. przewiezienia jeziorem do Villeneuve za p a s o » z y r o o s a i amunicji, zgromadzonych w Genewie, 3. ruszenia możliwie najprędzej do Piemontu i Lombardia przechodząc czy to przez Przełęcz Świętego Bernarda. cz> tez rrzsz Simplon. Niezależnie od tego, jaki będzie wynik wypadków we szech, armia austriacka, która się zapędziła w kierunku Gec-z i Savony, tym bardziej jest oddalona od przejść górskich i znajduje się w stanie takiego osłabienia, że stanowczo nie będzie mogła stawić czoła 40 000 ludzi, jakich generał Berthier może łatwo zebrać. Proszę Was również, obywatelu ministrze, o przyśpieszenie odesłania z Paryża koni i dział, przeznaczonych dla Armii Odwodowej. Jeszcze przed przejściem przez tę armię Świętego Bernarda i Simplon będziemy mieli ścisłe wiadomości o położeniu, w jakim się znajduje nasza Armia Włoch. (Dzisiejsza depesza telegraficzna z Bazylei i Strasburga nie przynosi nic nowego). Powtórzcie generałowi Moreau rozkaz zaatakowania nieprzyjaciela. Wytłumaczcie mu, że opóźnienie z jego strony w wysokim stopniu naraża Rzeczpospolitą na niebezpieczeństwo... Napiszcie również do generała Massény, że nie mamy jeszcze od niego oficjalnych wiadomości co do wypadków we Włoszech; że Armie Renu i Odwodowa ruszają naprzód; że czekamy z niecierpliwością na wynik wydarzeń, których przebiegu nie znamy jeszcze dokładnie. Bonaparte Wg J. C u g n a c , Campagne de L'armée Réserve en 1800, t. I, s. 177-178, w : P a w l i k , jw. Nr 3. W y k a z sił francuskich pod Marengo: Piechota: Korpus gen. Victora: dywizja Gardanne'a sześć batalionów (3691 ludzi), dywizja Chambarlhaca - dziewięć batalionów

(5271 ludzi), generałowie brygady: Oliver Rivaud, Herbin. Korpus gen. Lannesa: dywizja Watrina - dwanaście batalionów (5082 ludzi), generałowie brygady: Malher, Gency, Mainoni. Korpus gen. Desaixa: dywizja Monniera: osiem batalionów (3614 ludzi), generałowie brygady: C. Saint-Cyr, Shilt; dywizja Boudeta - dziewięć batalionów (5316 ludzi), generałowie brygady: Musnier, Guenand. Gen. Soules - grenadierzy i szaserzy gwardii konsularnej: jeden batalion (800 ludzi). Kawaleria: Brygada gen. Kellermana: sześć szwadronów (470 ludzi). Brygada gen. Champeaux: jedenaście szwadronów (998 ludzi). Brygada gen. Rivauda: osiem szwadronów (759 ludzi). Grenadierzy i szaserzy gwardii konsularnej gen. Bessieresa: dwa szwadrony (360 ludzi). Brygada rezerwowa: trzynaście szwadronów (1301 ludzi). Artylerzyści i saperzy: 690 ludzi. Szef sztabu: Dupont. Dowódca kawalerii: gen. Murat. Dowódca artylerii: gen. Marmont. Dowódca jednostek inżynieryjnych: gen. Marescot. Wg Correspondence de Napoleon /, Paris s. 458.

1858-1870, t. X X X ,

Nr 4. 1. Kolumna gen. 0'Reilly'ego: piechota - 2228 ludzi jazda - 769 ludzi 2. Kolumna gen. Otta: piechota - 6863 ludzi jazda - 740 ludzi 3. Kolumna środkowa z baronem Melasem (dowództwo opera cyjne spoczywało w rękach gen. Elsnitza) piechota - 14 207 jazda - 6270 Łącznie: 30 077 żołnierzy (2997 + 7603-1-20 477) Wg H. H ü f f e r a, Die Schlacht von Marengo und der Italianische Feldzug des Jahres 1800, Lipsk 1900, s. 76.

SŁOWNICZEK

Grenadierzy - pierwotnie żołnierze wyspecjalizowani w rzucaniu granatów. Pojawili się w czasach wojny trzydziestoletniej. Pierwsze samodzielne jednostki powstały w 1667 r.Formowano je przy pułkach piechoty i dragonii. Grenadierzy j a k o doborowa piechota używani byli do w y k o n y w a n i a szczególnie trudnych zadań: osłony skrzydeł, formowania czoła kolumny szturmowej itp. W. dobie napoleońskiej form o w a n o po jednej kompanii grenadierów w każdym batalionie piechoty. We Francji, Anglii i Rosji tworzono także całe pułki grenadierskie wchodzące często w skład gwardii. O b o k pułków grenadierów pieszych istniały również pułki konne. Huzarzy - narodowy typ lekkiej kawalerii węgierskiej. Nazwa ta pojawiła się po raz pierwszy w roku 1458. Huzarzy j a k o typ lekkiej jazdy zapożyczeni zostali przez wszystkie armie wojujące w epoce napoleońskiej. Na początku X I X w. stanowili znaczną część lekkiej kawalerii państw europejskich. Karabinierzy - jednostki kawaleryjskie formowane z najlepszych strzelców każdej kompanii. W roku 1711 w Austrii przy pułkach kirasjerów sformowano po jednej kompanii karabinierów. We Francji w roku 1800 istniały dwa pułki karabinierów, poza tym nazwę tę nosiły kompanie w y b o r o w e pułków piechoty lekkiej, odpowiadające kompaniom grenadierów piechoty liniowej. Kirasjerzy - ciężka jazda nosząca kirysy, pojawiła się w XVII w. Najdłużej istniała we Francji, gdzie kirysy zlikwidowano dopiero w 1914 r. Używano j e j j a k o głównej siły uderzeniowej szarżującej w zwartym szyku. W czasach Napoleona kirasjerzy uzbrojeni byli w ciężkie zbroje, hełm, prosty pałasz, parę pistoletów.

Lansjerzy - lekka jazda uzbrojona w lance, o rodowodzie hiszpańskim. W XVIII w. przyjęła się dla tego typu jazdy nazwa ułanów, jedynie Francja i Anglia pozostały przy tradycyjnej terminologii. We wszystkich armiach ubiór lansjerów (ułanów) był wzorowany na polskim. Szaserzy - z franc. chasseur, nazwa oznaczająca strzelców konnych wchodzących obok huzarów" i szwoleżerów (lekkokonnych, wsławionych m.in. szarżą pod Somosierrą) w skład lekkiej kawalerii. Uzbrojeni w szable i lekkie karabinki.

W Y K A Z LITERATURY

Źródła:

B o u r i e n n e L. A., Mémoires, Paris 1899.

C u g n a c J. de, Campagne de L'armée Réserve en 1800, Pa-

ris 1900.

C o n s t a n t L.W.,

Pamiętniki kamerdynera Cesarza Napoleona /.

Warszawa 1972. Correspondence de Napoleon /, t.VI, XXIX, XXX, Paris 1858—1870. C z a r t o r y s k i A., Pamiętniki, Kraków 1901. M a r m o n t A.L., Mémoires, Paris 1857. N e v i l l e H y d e de., Mémoires et Souvenirs, Paris 1892. S a i n t - H i l a i r e E. Marco de.. Historia, Napoleona, Warszawa 1844. Sa v a r y R., Mémoires, Paris 1828. S t u t t e r h e i m K., Relacja zamieszczona w: H . H ü f f e r , Die Schlacht von Marengo und der italianische Feldzug des Jahres

1800, Lipsk 1900. T a l l e y r a n d Ch., Mémoires, Paris 1891. Opracowania:

B o u r d e a u E., Campagnes modernes, Paris 1912.

Camon

H.,

Paris 1899.

La bataille napoléonienne.

Precis des campagnes,

C a m o n H., Napoleoński system wojny, Warszawa 1926. C a n t a l P., Armia Rewolucyjna. Studium o podstawach

napoleońskiej, Lwów 1919.

C o l i n J., L'éducation militaire de Napoleon, Paris 1901.

C o l i n J., Przeobrażenia wojny, Warszawa 1920.

armii

C u g n a c J., La Campagne de Marengo, Paris 1905. D z i e k o ń s k i T., Zycie Napoleona podług najlepszych źródei z rycinami na stali rytymi z oryginalnych obrazów najsławniejszych malarzy francuskich, wydawnictwo H. M e r z b a c h a . Warszawa 1841. Encyklopedia Wojskowa, pod redakcją Ottona L a s k o w s k i e g o , Warszawa 1937, t. VI. Europa i świat w dobie napoleońskiej, pod redakcją M. S e n k o w s k i e j - G l u c k , Warszawa 1977. H a y t h o r n t h w a i t e P . J., Uniforms of the French Revolutionery Wars, Poole 1979. H a y t h o r n t h w a i t e P. J., Weapons and Equipment of the Napoleonic wars, Poole 1979. H i i f f e r H., Die Schlacht von Marengo und der italianische Feldzug des Jahres 1800, Lipsk 1900. J e z i e r s k i E., Napoleon — zdobywca świata. Warszawa 1913. J o m i n i H., Vie politique et militaire de Napoleon, Paris 1824. J o m i n i H., Zarys sztuki wojennej, Warszawa 1966. K o p a 1 i ń s k i Wł. Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985. K u k i e ł M., Wojny napoleońskie, w: Kurs Historii Wojen, t. I, Warszawa 1927. L a c r o i x D. Histoire de Napoleon, Paris 1902. L e f e b v r e G., La revolution française, Paris 1957. L u c a s - D u b r e t o n J . , Les soldats de Napoleon, Paris 1977. L u d w i g E., Napoleon, Warszawa 1958. Ł y s i a k W., Cesarski poker, Warszawa 1978. Ł y s i a k W., Empirowy pasjans. Warszawa Î984. M a n f r e d A., Napoleon Bonaparte, Warszawa 1986. P a c h o ń s k i J., Legiony Polskie 1794—1807, prawda i legenda. Warszawa 1969—1979. t. I—IV. P a w l i k T., Kampania Armii Odwodowej we Włoszech w roku 1800, Warszawa, bez roku wydania, praca dyplomowa. Oprać, w Wyższej Szk. Wojskowej w Warszawie, kopia w zbiorach Centralnej Biblioteki Wojskowej, sygn. 395 637. P i c q A. du., Studium o walce, w cyklu: Biblioteka Klasyków Wojskowych, Warszawa 1927. R e m ba ud A., La vi se E., Napoleon I H- świetle najnowszych badań, London 1977. R o t h e n b e r g G., The Art of Warface in the age of Napoleon, London 1977. S a l m o n o w i c z S . , Fryderyk II, Wroclaw 1985.

S i k o r s k i J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX wieku, Warszawa 1972. S o r e l A., L'Europe et la Révolution Française, Paris 1887. T a r 1 e E., Napoleon, Warszawa 1950. T hi e r s A., Campagne de L'armée de Réserve en 1800,

Lipsk 1912.

Thi ers

A^

Historia

1846—1850, t. I.

Konsulatu

i

Cesarstwa,

Warszawa

T h i ry i., Marengo, Paris 1949. V a n d a 1 A., L'avenement de Bonaparte, Paris 1915. Wielka Historia Powszechna, wyd. T r z a s k a , E v e r t ,

c h a l s k i , Warszawa 1936, t. VI.

Mi-

Z a h o r s k i A., Napoleon, Warszawa 1982. Z a h o r s k i A., Z dziejów legendy napoleońskiej w Polsce, Warszawa 1972.

Oficer regimentuhuzarówspodMarengo

Generał Karol Kniaziewicz

Generał Władysław Jabłonowski

Artylerzyści austriaccy

Kirasjerzy austriaccy

Aleksander Suworow

William Pitt Młodszy

Piechota austriacka

Huzar francuski

Oficer szaserów francuskich

Trębacz karabinierów

Francuska artyleria konna

Przemarsz Armii Rezerwowej przez przełęcz Świętego Bernarda

Armia Rezerwowa p r z e d wstąpieniem w ścieżki alpejskie

Śmierć generała Desaixa

Bitwa p o d Marengo

Przybycie Napoleona na plac boju p o d Marengo

Generał Jan Moreau

Generał Ludwik Suchet

Arcyksiążę Jan

Arcyksiążę Karol

Franciszek II

Generał Ludwik Desaix w Egipcie

Feldmarszałek baron Michał Melas

Bitwa pod Hohenlinden

Hrabia Ludwig Cobenzl

Sztab austriacki w czasie bitwy pod Hohenlinden

Armia konsulatu

Generał Joachim Murat

Generał Aleksander Berthier

Generał Jan Lannes

Generał Andrzej Massena

Bonaparte w ś r ó d żołnierzy

Uzbrojenie armii francuskiej

D z i a ł o f r a n c u s k i e 12-funtowe

Moździerz francuski 6-funtowy

SPIS TREŚCI

Od Autora Wstęp Przygotowania do wojny Nowy charakter armii napoleońskiej Wojna

3 9 23 49 79

Pierwsze ruchy wojsk Przejście alp przez armię rezerwową Manewr na Mediolan i Stradellę

79 101 111

Bitwa Straty Uwagi o bitwie pod Marengo

145 165 167

Zakończenie wojny Udział Polaków w kampani 1899 r Podsumowanie Załączniki Słowniczek Wykaz literatury Mapki Ilustracje

174 184 194 199 203 205 208 212