Malta 1565 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE

BITWY

ANDRZEJ ZIELIŃSKI

MALTA 1565

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa

OD AUTORA

„Bracia w Ubóstwie Szpitala św. Jana Jerozolimskiego”, zwani również joannitami albo rycerzami szpitala, rycerzami św. Jana lub zakonem szpitala, czy też szpitalnikami, a później kawalerami z Rodos, a następnie i do obecnych czasów kawalerami maltańskimi, pozostali jedynym rycer­ skim zakonem powstałym podczas wypraw krzyżowych, któremu udało się przetrwać wszystkie wielowiekowe zawirowania i burze dziejowe, w dodatku w zgodzie ze swoimi podstawowymi pierwotnymi ideałami i zawsze w dobrej kondycji materialnej. Dzieje tego zakonu dowodzą nie tylko bezprzykładnej odwagi i determinacji rycerzy w habitach, ale także dyplomacji, rozwagi i wyrachowania jego przywódców. To dzięki wielu swoim wielkim mistrzom joannici nie zostali starci z kart historii, jak tyle innych efemerycznych zakonów rycerskich, nie zostali również nigdy bezpodstaw­ nie oskarżeni o herezję i bałwochwalstwo, a następnie brutalnie zlikwidowani jak templariusze, o których dobre imię zaczęto upominać się dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Nie ulegli też sekularyzacji, jak to stało się z Za­ konem Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, znanym w Polsce pod nazwą Krzyżaków.

Mijały wieki, zmieniały się miejsca i formy działania joannitów. Dzisiaj, kiedy z ich pierwotnej formuły zniknęła już wprawdzie definitywnie walka zbrojna w obronie Krzyża, a pozostała tylko działalność charytatywna, losy szpitalników i ponad 900-letnia historia tego zakonu wzbudzają ciągle żywe zainteresowanie. W jego długich dziejach nie brakło wielu dramatycznych momentów, które miały decydujący wpływ na rozwój, a nawet na dalsze istnienie szpitalnego bractwa rycerskiego. Były zatem wielkie zwycięstwa i równie wielkie klęski, płaskie intrygi, tchórzostwo oraz nieumiarkowana pogoń za pieniądzem, ale za to z drugiej strony bezprzykładne bohaterstwo. Momenty krytyczne przeplatały się z... nie­ spodziewanie wielkimi sukcesami. Nadawało to niezwyk­ łego kolorytu i atrakcyjności zakonowi szpitala. Takim właśnie niezwykle ważnym i dramatycznym punktem przełomowym w historii zakonu, po którym przez wiele lat nic już nie zagrażało jego dalszej egzystencji, była obrona Malty w 1565 roku. Była to na owe czasy obrona niezwykła. Chociaż wszystko przemawiało wtedy przeciwko joannitom na Malcie, zarówno gorsze uzbrojenie, słabe fortyfikacje, jak i spóźnione dostawy broni i żywności, a przede wszystkim znaczne opóźnienie militarnej pomocy, kilkuset kawalerów zakonnych wspartych ponadtysięcznym kontyngentem zaciężnych żołnierzy oraz oddziałem ochotników, miej­ scowym pospolitym ruszeniem i grupą... byłych galerników, oparło się wielotysięcznej, niepokonanej dotychczas armii, jaką przeciwko wyspie, siedzibie zakonu, wysłał sułtan osmański Sulejman I Wspaniały. Dlaczego sułtan zaatakował właśnie Maltę? Dlaczego ten nierówny bój zakończył się ostatecznie sukcesem obrońców, a nie napastników, choć wszystkie względy militarne przemawiały za zwycięstwem wojsk imperium osmańskiego? Jakie błędy popełniali obrońcy, a jakie

oblegający? Czy zadecydował geniusz i upór wielkiego mistrza, czy też przyczyn niepowodzeń armii oblężniczej szukać należy we wzajemnych animozjach jej dowódców? Dlaczego tak długo zwlekano z odsieczą dla joannitów? Dlaczego, wreszcie, następcy Sulejmana nie ponowili inwazji na wyspę? Pytań związanych z obroną Malty można zadać jeszcze wiele. Na część z nich zresztą odpowiadam w tej książce. W niczym jednak nie zmienią one podstawowego faktu, że była to ostatnia wielka bitwa w dziejach zakonu św. Jana, chętniej wtedy już używającego nazwy zakonu kawalerów maltańskich, nawiązująca swoim heroizmem do licznych walk prowadzonych w czasie jego pobytu na Ziemi Świętej, czy równie bohaterskiej obrony ich dawnej siedziby na Rodos. Jej znaczenie godne jest podkreślenia także i dlatego, że zamykała ona jednocześnie epokę wojen krzyżowych. Obrona Malty, chętnie nazywana później zwycięskimi zmaganiami Krzyża z Półksiężycem, należała do wydarzeń powstrzymujących ekspansję imperium osmańskiego w ba­ senie Morza Śródziemnego. I to w momencie, w którym imperium to przeżywało właśnie złoty wiek swojego rozwoju. Niesławny odwrót zwyciężonej armady był zarazem pierwszym sygnałem, że ów złoty wiek zbliżał się ku końcowi. Część historyków utożsamia często imperium osmańskie z imperium tureckim. Zważywszy jednak na wielonarodowy skład etniczny tego imperium, w którym ludność turecka stanowiła wtedy zdecydowaną mniejszość, bardziej upraw­ nione i prawidłowe jest jednak używanie nazwy związanej z jego osmańskim rodowodem. Tym bardziej że w tureckiej historiografii czas panowania Osmanidów wyraźnie okreś­ lany jest jako okres imperium osmańskiego. Także język, jakiego używano na dworze sułtańskim, zwany był osmań­ skim, czyli „dworską” odmianą języka tureckiego. Pozostaję

więc w zgodzie z terminologią turecką, traktującą osmańskie państwa nie tyle w sensie etnicznym, co polityczno-kulturalnym. Wymaga również wyjaśnienia lansowana przez nie­ których europejskich historyków teza, jakoby sułtan Sulejman zwany Wspaniałym był już drugim sułtanem o tym imieniu na tronie osmańskim. Wykaz osmańskich sułtanów opracowany na podstawie źródeł tureckich, zamieszczony w aneksach do tej książki, absolutnie tego faktu nie potwierdza. Być może któryś z synów wcześniejszych sułtanów nosił imię Sulejman, ale na tej samej zasadzie mogło być wcześniej wielu Muratów, Mehmedów, Selimów czy Bajazytów, którzy także nie byli sułtanami. A zatem wielkim przeciwnikiem kawalerów maltańskich był jednak Sulejman I Wspaniały. Autor

WSTĘP

Morze Śródziemne. Gdzieś pomiędzy Pohvyspem Ape­ nińskim a Peloponezem. Wczesna jesień 1564 roku. Wyładowany po brzegi galiot spokojnie płynął pod samymi tylko żaglami, kierując się na wschód, do osmańskiego imperium Sulejmana I Wspaniałego. Statek, stanowiący własność Wielkiego Eunucha sułtańskiego haremu, wiózł cenne tkaniny, pachnidła, wyroby ze srebra i złota, a także kilkanaście młodziutkich czarnych niewolnic przeznaczo­ nych na podarunki dla wysokich urzędników sułtana. Załoga czuła się bezpiecznie. Była już prawie na swoich wodach, a dodatkowo uspokajająco wpływała na nią obecność 20 dział, jakie statek miał do swej obrony oraz oddział 20 janczarów na pokładzie, stanowiących dodatkową eskortę cennego ładunku. Morze Śródziemne. Gdzieś pomiędzy Pohvyspem Apenińskim a Peloponezem. Nazajutrz o świcie. Dwa wielkie galeony, jeden od rufy, drugi od lewej burty, niebezpiecznie zbliżyły się do tureckiego statku. Rzut oka na bandery powiewające na ich masztach nie pozostawiał cienia wątpliwości co do zamiarów groźnych przybyszów. Biały krzyż na czerwonym tle był znanym na morzach symbolem rycerskiego zakonu św. Jana, coraz częściej

zwanego zakonem kawalerów maltańskich. Sposób ataku był także charakterystyczny dla okrętów joannitów. Nie pomogły działa, nie pomógł też oddział janczarów. Wzięty w dwa ognie statek Wielkiego Eunucha, choć początkowo dzielnie się opierał napastnikom, musiał po niezbyt długo trwającej walce uznać ich wyższość. Wraz z całym ładunkiem, szacowanym na 80 tys. złotych duka­ tów, popłynął posłusznie w ślad za swymi zdobywcami kursem na zachód. Na Maltę. Pałac Topkapi w Konstantynopolu (osmańska nazwa: Kustantinijje). Kilkanaście dni po tym wydarzeniu. Obraduje Wielki Divan, czyli rada sułtańska. Już dotarła tutaj wiadomość o tym, co wydarzyło się na Morzu Śródziemnym owego jesiennego ranka. Dla wszystkich obecnych było oczywiste, że właśnie utrata tego statku stała się ostatnią kroplą przelewającą czarę niegodziwości niewiernych z tego gniazda os i szerszeni, jak na sułtańskim dworze nazywano Maltę. Nie pomogła nauczka dana kawalerom maltańskim w lipcu 1551 roku, kiedy to sanitarna, jak to ją określono, ekspedycja pod dowództwem Sinan Paszy i znanego tunezyjskiego korsarza w służbie sułtańskiej — Draguta Raisa spustoszyła maltański półwysep Sceberras, zrównując z ziemią Birkirkarę i Qurmi, a z wyspy Gozo uprowadzając w niewolę pięć tysięcy mieszkańców. Nie pomogło też przepędzenie ich z Trypolisu. Nadal atakowali nieustannie muzułmańskie statki handlowe i bezkarnie najeżdżali afrykańskie posiadłości poddanych Sulejmana. Od dawna zatem spodziewano się sułtańskiej decyzji dotyczącej wyprawy na Maltę. Teraz już nie można było jej dłużej odwlekać. Gniazdo wszelkiej nieprawości ma być ostatecznie, raz na zawsze, zlikwidowane. Zostanie zaatakowane, tak jak już wstępnie ustalono na jednym z poprzednich Divanów, jeszcze w ubiegłym roku w lecie, przez inwazję armii

sułtańskiej na wyspę i to takimi siłami, które łatwo zgniotą wszelki opór obrońców. Przypomniano przy tym, że należy się spieszyć z wyprawą, gdyż po najeździe w 1551 r. kawalerowie maltańscy zaczęli szybko budować nowe, znacznie już mocniejsze fortyfikacje na wyspie. Głów­ nodowodzącym i odpowiedzialnym za zdobycie wyspy i ostateczną likwidację zakonu został Lala Mustafa Pasza — wódz równie doświadczony, co okrutny, uczestnik zwycięskiego oblężenia Rodos, choć tam akurat się nie popisał. Miał go wspierać dowódca sułtańskiej floty, zięć Sulejmana, kapudan, czyli admirał Mehmed Piali Pasza, który był największym orędownikiem wyprawy na Maltę. Przydano im do pomocy całą flotę berlejbeja (gubernatora) Trypolisu, kapudana Draguta Raisa, oraz Klugi Alego, namiestnika sułtańskiego w Aleksandrii, a także mającego własne porachunki z kawalerami maltańskimi berberyjskiego korsarza, Hassema Paszę, wicekróla Algierii. Przygotowania do wyprawy miały rozpocząć się natych­ miast. Zwrócono także uwagę na istotny dla wyprawy fakt, iż liczyć się tu będzie również zaskoczenie i dlatego cel i termin inwazji mają być zachowane w tajemnicy, tak długo jak tylko to będzie możliwe. Wyrok na Maltę został zatem wydany! Wyspa ma przejść na zawsze pod panowanie sułtana, tak jak to już kiedyś stało się z Rodos, ale tym razem bez żadnej litości dla pokonanych. Historia ma tu zatoczyć koło. Rozpo­ czynając swe panowanie sułtan Sulejman I zdobył Rodos, przepędzając stamtąd zakon św. Jana. Teraz, u schyłku swego życia, pragnie zdobyć Maltę, likwidując zakon raz na zawsze. Wiedeń. 29 grudnia 1564 r. Cesarz Maksymilian II wezwał na specjalną audiencję i osobiście poinformował Leonardo Contariniego, ambasadora weneckiego na swoim dworze, że według przekazanych mu sygnałów z Konstan­ tynopola, w najbliższych miesiącach wypłynie stamtąd

wielka flota, której celem będzie duża operacja militarna gdzieś w zachodnim rejonie Morza Śródziemnego. Konstantynopol. 20 stycznia 1565 r. List francuskiego ambasadora Petremola do Katarzyny Medycejskiej: „Turec­ ka flota popłynie bez żadnych wątpliwości na Maltę, niestety, nie mogę jeszcze zdobyć bliższych szczegółów, co do jej wielkości i daty rozpoczęcia inwazji”. Konstantynopol. 10 lutego 1565 r. Najnowsze donie­ sienia europejskich szpiegów o przygotowaniach sułtańskich wojsk: „We wszystkich osmańskich stoczniach przez całą zimę pracuje się «a furia», bo w połowie kwietnia ma być w pełnej gotowości bojowej 140 nowych galer, 10 wielkich galeotów, 20 dużych statków transportowych i 15 karamuzali... Będą to wielkie galery o 150 wiosłach i dwóch żaglach. Nie jest jeszcze dokładnie znany cel planowanej inwazji, ale wśród potencjalnych kierunków uderzenia tej nowej osmańskiej armady wymienia się najczęściej Maltę lub Korsykę”. Raguza (obecnie: Dubrownik). 8 marca 1565 r. Z infor­ macji weneckich i toskańskich szpiegów w tym mieście wynika, że 22 galery, wszystkie zbudowane w ostatnich miesiącach, przepłynęły już, pod dowództwem Mahmeda Piali Paszy, przez Bosfor i Dardanele. Nie jest jeszcze znany w Raguzie ostateczny cel ich wyprawy. Wprawdzie panuje powszechne przekonanie, że popłynęły biorąc kurs na Maltę, ale ich celem może być również hiszpańska enklawa w Tunisie — La Goulette. Nie wyklucza się również zaatakowania Korsyki. Birgu na Malcie. Siedziba wielkiego mistrza zakonu św. Jana. Połowa marca 1565 r. Wielki mistrz zakonu Jean Parisot de La Valette, będąc od samego początku przekonany, że celem osmańskiej armady jest na pewno wyspa, wezwał wszystkich kawalerów zakonu z innych europejskich krajów do niezwłocznego przybycia na Maltę, by wziąć udział w jej obronie: „Jest to wielki bój Krzyża

z Koranem, jaki nas czeka. Jesteśmy wybranymi rycerzami Krzyża i jeśli Niebo żąda ofiary z naszego życia, nie może być lepszej sposobności nad obecną chwalebną chwilę”. Wydał także polecenie szybkiego sprowadzenia dodat­ kowych zapasów żywności oraz kul i prochu z Sycylii. Cała ludność Malty i wszyscy, bez względu na swoje stopnie i urzędy, kawalerowie maltańscy na wyspie, mają obowiązkowo pracować przy budowie nowych i naprawie istniejących fortyfikacji. Zarządził również rozpoczęcie ewakuacji na Sycylię tej części ludności (chorzy, małe dzieci i osoby w podeszłym wieku), która nie może być przydatna w przypadku oblężenia. Rzym. Marzec 1565 r. W odpowiedzi na apel wielkiego mistrza zakonu św. Jana papież Pius IV polecił wysłać niezwłocznie na Maltę, z papieskich zapasów, duże ilości prochu i potrzebne wyposażenie dla armat. Jednocześnie papież zalecił, aby we wszystkich europejskich kościołach katolickich odbywały się modły w intencji ocalenia Malty, obiecał też odpust zupełny wszystkim modlącym się w intencji obrońców wyspy. Syrakuzy. 15 marca 1565 r. Don Garcia de Toledo, wicekról Sycylii, do króla hiszpańskiego Filipa II: „Malta jest kluczem do Sycylii (...). Musimy zrobić wszystko, aby ją ocalić”. Madryt. 22 marca 1565 r. Rząd hiszpański ogłasza zaciąg co najmniej czterech tysięcy piechurów. Będą przeznaczeni do wsparcia i tak już wcześniej znacznie powiększonego garnizonu na Korsyce oraz rozmieszczeni jako piechota na galerach patrolujących Morze Śródziemne. Jednocześnie wicekról Sycylii został zobowiązany do maksymalnego, w miarę możliwości, by nie osłabić zbytnio swoich sił, wzmocnienia garnizonu hiszpańskiego w La Goulette oraz udzielenia skutecznej pomocy militarnej joannitom na Malcie. Zgodnie z tym poleceniem wicekról wysłał do fortu San Angel kompanię piechoty hiszpańskiej

oraz kilkudziesięcioosobową grupę artylerzystów, choć pierwotnie mówiło się nawet o tysiącu żołnierzy hiszpań­ skich, którzy trafią na Maltę jako militarne wsparcie dla wielkiego mistrza. Konstantynopol. 1 kwietnia 1565 r. Ruszyła główna siła floty inwazyjnej. W jej skład wchodziło 130 świetnie uzbrojonych galer eskortujących 250 innych okrętów i stat­ ków transportowych. Na ich pokładach znajdowało się ok. 30 tys. żołnierzy armii inwazyjnej. Tak ogromnej armady nie widział jeszcze świat śródziemnomorski. Flotą dowodził Mehmed Piali Pasza, niedawny zwycięzca spod Dżerby, armią lądową Lala Mustafa Pasza. Madryt 6 kwietnia 1565 r. Ambasador Toskanii Graces przekazuje królowi hiszpańskiemu, Filipowi II, doniesienia od toskańskich szpiegów z Lewantu. Mówią one przede wszystkim o znanej już w Hiszpanii decyzji o inwazji i o potędze nowej osmańskiej floty, ale nie precyzują dokładnie ostatecznego celu jej natarcia, podając różne warianty skierowania jej ataku. Podobno jednak najczęściej w doniesieniach tych wymienia się jako główny cel opanowanie Malty. Neapol. 8 kwietnia 1565 r. Wicekról Neapolu don Pedro (Pietro) di Toledo, wobec rozmiarów grożącego mu niebezpieczeństwa, zapowiada natychmiastowe powołanie do wojska dodatkowo ok. 12 tysięcy mieszkańców i rychłe przeniesienie swojej siedziby do Apulii. Wyspa Dżerba u wybrzeży Tunisu. 12 kwietnia 1565 r. Kapudan sułtański, korsarz Dragut Rais wysyła wysokiej rangi posłańca do Sulejmana Wspaniałego, by przekazał sułtanowi opinię, iż wobec trwającej od pewnego czasu intensywnej rozbudowy umocnień na Malcie i niepokoją­ cych ruchów floty hiszpańskiej między tą wyspą a Sycylią, niezbędne jest wydanie decyzji o zdecydowanym przy­ spieszeniu ataku na siedzibę rycerzy zakonnych. Jedno­ cześnie kapudan domaga się przysłania pilnie 50 galer,

w celu skutecznego przeszkadzania w rozpoczętej już koncentracji hiszpańskiej floty na Morzu Śródziemnym. Neapol. 30 kwietnia 1565 r. Wicekról Neapolu depe­ szuje do króla Filipa II: „Według uzyskanych przez nas informacji na wyspie Chios znajduje się obecnie już 150 okrętów sułtana. Uzupełniają zaopatrzenie, przede wszyst­ kim w suchary i biorą na pokłady liczne oddziały wojska. Na Morze Egejskie wypłynęło ostatnio także kilkadziesiąt kolejnych dużych jednostek osmańskich”. Wyspa Korfu. Początek maja 1565 r. Według infor­ matorów wicekróla Neapolu na Korfu krąży uporczywie pogłoska, że osmańska armada, która płynie obecnie przez Morze Śródziemne, zaatakuje zapewne Maltę, ale nie brak też opinii głoszących, że może to być jednak La Goulette. Na Korfu mówi się również, że jednym z osmańskich celów może być także Neapol. Londyn. Druga połowa maja 1565 r. Elżbieta, królowa Anglii, wydaje rozkaz odmawiania we wszystkich ko­ ściołach angielskich, trzy razy w tygodniu, specjalnej modlitwy w intencji zwycięstwa kawalerów maltańskich nad niewiernymi. Syrakuzy. 17 maja 1565 r. Depesza Carlosa de Aragona do wicekróla Sycylii, a zarazem głównodowodzącego hiszpańskiej floty admirała Don Garcii de Toledo: „Dzisiaj, o pierwszej rano, straż w Casible wystrzeliła trzydzieści razy. Ponieważ wystrzeliła tyle razy, obawiamy się mocno, że przypłynęła potężna flota turecka”. Jeszcze tego samego dnia armada osmańska zauważona została również w pobliżu przylądka Pasearo. Obserwatorzy donoszą, że armadę stanowi na pewno co najmniej 100 dużych okrętów. Może być ich jednak znacznie więcej, gdyż z powodu bardzo złej widoczności nie można było dokładnie ich policzyć. Zdecydowanie płyną kursem na Maltę. Madryt. 18 maja 1565 r. Filip II, król hiszpański, nakazuje natychmiastowe wzmocnienie garnizonów hisz­

pańskich w Maladze, Oranie, Genui, Civitavecchii i w Ne­ apolu, jako zabezpieczenie głównych baz hiszpańskich w zachodniej strefie Morza Śródziemnego, na wypadek szybkiego upadku Malty. Malta. Ranek 18 maja 1565 r. Straże na zamkach San Elmo i San Angel dostrzegły potężną flotę osmańską w odległości ok. 30 mil od wschodu, zmierzającą bez­ pośrednim kursem na Maltę. Z każdego zamku oddano natychmiast strzały ostrzegawcze na znak, by mieszkańcy opuścili okoliczne wioski i — jak było to już wcześniej ustalone — niezwłocznie szukali schronienia za murami miast. Jednocześnie zatrute miały zostać wszystkie studnie i źródła na terenach, na których mogłyby stacjonować siły wroga. Wystrzały fortecznych dział były również sygnałem dla całej kawalerii zakonnej, aby ta natychmiast wycofała się w głąb wyspy, do miasta Mdina, i tam za murami oczeki­ wała w gotowości na dalsze rozkazy. Zatoka Marsa Sirocco na Malcie. Noc z 18 na 19 maja 1565 r. W eskorcie zwrotnych galer nadpływają pierwsze okręty transportowe armady i w porcie św. Tomasza sprawnie wysadzają na ląd 3000 żołnierzy, którzy mają za zadanie „oczyścić” teren dla osmańskiej inwazji. Nazajutrz przypłynę­ ła tu cała osmańska armada, składająca się ze 130 galer, 30 dużych transportowych statków wiosłowo-żaglowych i kilku mniejszych statków z wyposażeniem niezbędnym do oblęże­ nia. Pod osłoną okrętów Piali Paszy sprawnie wylądowało na wyspie dalszych 30 tysięcy doskonale wyćwiczonego i zapra­ wionego w wielu zwycięskich bitwach wojska. Wyładowano także ze statków transportowych liczne działa, amunicję, sprzęt oblężniczy i żywność, a także materiały niezbędne do postawienia niewielkiego meczetu. Malta. 19 maja 1656 r. Rozpoczęło się wielkie ob­ lężenie Malty.

OSTATNIA PODROŻ Z RODOS

INSTRUMENT MISTRZA TADINI DA MARTINENGO. ULTIMATUM SULEJMANA. O CO PYTAŁ KAWALER DE LA VALETTE? NA TUŁACZKĘ

Rodos. Czterdzieści trzy lata przed tym wydarzeniem. Wczesnym porankiem, 21 grudnia 1522 r., do podziemi pod Pałacem Wielkich Mistrzów w twierdzy Rodos wkro­ czył niewielki, lecz dobrze uzbrojony oddział. Od końca czerwca trwało już osmańskie oblężenie miasta i joannickiej twierdzy. Po raz drugi już imperium postanowiło zlik­ widować zakonne państwo, hamujące ekspansję osmańską na Morzu Śródziemnym. Reszta wyspy, a także wszystkie mniejsze okoliczne wysepki znajdowały się już od miesięcy w rękach armii sułtana Sulej mana I Wspaniałego. Dni twierdzy także zdawały się być już policzone. Ostatnio, trzykrotnie wprawdzie, ale za to z największym trudem i za cenę niezwykle wielkich ofiar w ludziach, odparto ataki osmańskich oddziałów, które wdzierały się przez wyłomy w murach do samego serca miasta. Z Europy natomiast, mimo licznych pierwotnych zapewnień i ustaleń, od dłuższego czasu nie przybywały już żadne posiłki. A teraz jeszcze ten alarm z podziemi...

Pierwszy szedł sługa, dźwigając pakunek ze słynnym już urządzeniem mistrza Tadiniego. Za nim orszak kilkunastu zbrojnych prowadzili wspólnie Philippe Villiers de LTsle Adam, 44 wielki mistrz w dziejach zakonu św. Jana i właśnie Gabriele Tadini da Martinengo, Wenecjanin z urodzenia, najsławniejszy europejski inżynier wojskowy tamtych czasów. Nie bacząc na wyraźne zakazy swojego doży, sławny inżynier przystąpił ochotniczo, w ostatnim już niemal momencie, do grona obrońców wyspy. To jemu kawalerowie z Rodos zawdzięczali budowę nowych umoc­ nień i szybką naprawę wielu, nadwątlonych poprzednim oblężeniem, fortyfikacji. Z jego słowem liczyło się całe dowództwo obrony twierdzy. Tunel, ledwie rozświetlony pochodniami w rękach idą­ cych, wił się to w prawo, to w lewo, krótkimi kilkumet­ rowymi odcinkami. To był także jeden z pomysłów genial­ nego inżyniera. W razie wybuchu tureckiej miny, jej siła rażenia ograniczona była w ten sposób do minimum. Siła podmuchu i ognia wytłumiłaby się właśnie w tych krętych korytarzach. Szli bardzo cicho. Z rzadka tylko, ledwo wyczuwalny szmer kroków zakłócało niezręczne potkniecie kogoś z tyl­ nych szeregów, powodujące ostrzegawcze psyknięcie in­ żyniera. Oddział zamierał na chwilę, by znowu wolno ruszyć w swoją drogę. Dotarli wreszcie do celu. Zatrzymali się przed litą skałą. Na znak dany przez inżyniera, sługa zaczął rozpakowywać urządzenie. Starannie rozwieszał na metalowej ramce z moc­ no napiętą pergaminową błoną liczne miniaturowe dzwonecz­ ki. U szczytu ramki zręcznie zamontował toczony z drewna lejek obciągnięty cienko wyprawioną cielęcą skórą. Mistrz Tadini da Martinengo osobiście przyłożył lejek do skalnej ściany. Dzwoneczki natychmiast rozdzwoniły się. W głębokiej ciszy panującej w tunelu, ich dźwięk zabrzmiał niemal jak głośny sygnał alarmowy.

— Co to oznacza? — zapytał inżyniera wielki mistrz. — Kują lub kopią. Są już bardzo blisko. Uderzają w tę właśnie skałę. Niespełna dwa, może trzy metry od nas. Jeszcze tych uderzeń w skałę ludzkim uchem nie słyszymy, ale to kwestia już najbliższych dni, a nie tygodni... — z troską w głosie odparł inżynier — zresztą kują i ryją nie tylko tutaj. Mogę waszą ekscelencję zaprowadzić jeszcze w inne miejsca... — I co wtedy? — wyrwało się komuś z końca grupy. Nikt się wprawdzie nie odezwał, ale każdy doskonale wiedział, co się wtedy wydarzy. Prochów armii Sulejmana, w odróżnieniu od obrońców, nadal nie brakowało. Zaopat­ rzenie dla jego wojsk docierało systematycznie na Rodos i to od dawna bez najmniejszych przeszkód. Od czasu, kiedy sułtan wymienił głównodowodzącego Mustafę Paszę na Ahmeda Paszę, sapera z zawodu i z powołania, cały odcinek twierdzy broniony przez szpitalników z Francji został poryty kretowiskami podkopów. Mury miasta już prawie nie wytrzymywały ostrzału osmańskich baterii. Ludność cywilna za murami dokuczliwie nękana była ogniem moździerzowym. Kamienne i metalowe kule przebi­ jały dachy, wpadały do mieszkań. Wywoływały też liczne pożary. Ale najbardziej wszyscy bali się podkopów. Ponad tysiąc saperów przywiódł przecież ze sobą na Rodos sułtan Sulejman. Od pierwszego dnia oblężenia drążyli oni podziemne przejścia i tunele, a od kilku tygodni wyraźnie zintensyfikowali swoje działania. Niewiele po­ magały już zbrojne kontrakcje obrońców. Ci z kawalerów, którzy schronili się tutaj z zajętego wcześniej przez sułtańskie wojska Halikarnasu, opowiadali o strasznych skutkach wybuchów min podkładanych tam przez muzuł­ mańskich saperów. Zresztą miny wybuchały już niejednokrotnie tu pod miastem czy pod murami twierdzy. Najbardziej krwawe natarcie, to niedawne, z 30 listopada, było możliwe dzięki

wyrwom w miejskich murach spowodowanym właśnie podziemnymi wybuchami. Było to już trzecie, w taki sam sposób przeprowadzone, bezpośrednie szturmowanie miasta i twierdzy. Cóż z tego, że wszystkie trzy zostały ostatecznie odparte, ale za jaką cenę? Czy nadwątlone mury miasta i zamku wytrzymają długo jeszcze ostrzał nowoczesnych burzących dział sułtana? Jakie są gwarancje, że nie runą już po pierwszej salwie? Na przebywającego w podziemiach wielkiego mistrza czekali już w pałacu muzułmańscy parlamentariusze. Przynieśli, po raz kolejny, tę samą propozycję, a raczej ultimatum Sulejmana — natychmiastowe poddanie się miasta i twierdzy i opuszczenie wyspy przez wszystkich joannitów, z zachowaniem broni, przedmiotów kultu i archiwów. Co kilka tygodni, w przerwach pomiędzy szturmami, sułtan powtarzał te swoje warunki kapitulacji. Od pewnego czasu składał je równocześnie zarówno mistrzowi LTsle Adamowi, jak i radzie miasta Rodos. Obiecywał przy tym łaskawość mieszkańcom i dawał gwarancję powstrzymania swoich wojsk przed zniszczeniem i złupieniem miasta. Ale tylko pod jednym warunkiem — że się samo podda. Łaskawość sułtańska wynikała przede wszystkim z faktu, iż Sulejman I Wspaniały doskonale zdawał sobie sprawę nie tylko ze strategicznego, lecz także psychologicznego znacze­ nia Rodos dla całego świata chrześcijańskiego. Wypędzenie stamtąd joannitów byłoby czymś więcej niż tylko samym sukcesem militarnym, pozwalającym zapanować całkowicie nad wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego. Byłoby także dowodem potęgi imperium Osmanów, a także jego nieograniczonych niczym możliwości ekspansyjnych. Liczyło się również zaprowadzenie muzułmańskiego Półksiężyca w miejsce dotąd zarezerwowane wyłącznie dla Krzyża. Joannici, jako zakonni rycerze Krzyża, a także rycerze-ochotnicy, zdawali sobie doskonale sprawę ze zmniej­

szających się z każdym dniem możliwości utrzymania twierdzy, miasta i wyspy. Kończyły się zapasy amunicji i żywności. Bez żadnych szans na zbrojną pomoc z ze­ wnątrz, bez nadziei zwycięstwa, praktycznie pozostawała im już tylko honorowa i bohaterska śmierć za Krzyż i zakon pod gruzami murów. Byli na to bezdyskusyjnie gotowi w każdej chwili. Mieszkańcy miasta jednak ginąć za wiarę, nawet bohatersko, nie mieli najmniejszej ochoty. Wiedział o tym doskonale również młody sułtan Sulejman. Nie popełnił przy tym błędu swojego poprzednika i swojego wielkiego dziadka, sławnego sułtana Mehmeda II Zdobywcy, tego samego, który wprowadził Proroka i Pół­ księżyc na wieki do Konstantynopola. Nie pozwolił, aby jego wojska zachowywały się wobec rdzennej ludności tak, jak zachowywały się przed laty na tym samym Rodos osmańskie oddziały pod dowództwem Mezik Paszy, które paląc pola, winnice i zabudowania, grabiąc i mordując mieszkańców, zwiększały w ten sposób jedynie determina­ cję obrońców, a w efekcie, w niesławie, pokonane, musiały wycofać się z wyspy. Wiedział on również, chociażby po tym, co potwierdziły owe ostatnie trzy bezpośrednie szturmy, że ostateczna cena za militarne zwycięstwo nad kawalerami z Rodos będzie na pewno bardzo wysoka. Poza tym oblężenie niebezpiecznie się już przeciągało, a to z kolei mogło spowodować, u wielu europejskich władców, powrót do myślenia o po­ trzebie odsieczy dla joannitów. Chciał też szybko zakończyć walki na Rodos, mając już gotowe plany nowych kampanii wojennych. Dlatego przez sześć miesięcy żmudnego oblężenia sułtan stale poszukiwał także innej drogi prowadzącej do twierdzy i miasta. Wiodła #na właśnie poprzez stworzenie pełnych gwarancji bezpieczeństwa wszystkim rdzennym miesz­ kańcom wyspy. Takie rozwiązanie sprawdzało się w przy­ padku widu dotychczasowych podbojów osmańskich. Miał

uzasadnione powody do przypuszczenia, że sprawdzi się także na Rodos. Od dłuższego czasu trzymał zatem w żelaznych ryzach swych żołnierzy, nie zezwalając im, pod karą śmierci, na żadne gwałty i rabunki. Organizował również na zaj­ mowanych już przez tureckie wojska terenach Rodos i na okolicznych wyspach własną wprawdzie, osmańską, ad­ ministrację, ale z licznym udziałem przedstawicieli miej­ scowej ludności i — co miało najważniejsze dla niej znaczenie — nie przymuszał także nikogo do zmiany wyznawanej religii. Ani teraz, ani — jak obiecywał — później, po włączeniu wyspy w skład swojego imperium. Ta obietnica brzmiała w uszach rdzennej ludności wyspy jako zapowiedź zakończenia wreszcie trwających od prawie dwustu lat prześladowań kościoła wschodniego. Wielki mistrz Philippe Villiers LTsle Adam również zdawał sobie z tego doskonale sprawę. Nie zdziwił się zatem, gdy powiedziano mu, że wraz z poselstwem Sulej­ mana przybyła także liczna, choć nie zapowiedziana wcześniej, delegacja władz i mieszkańców miasta. Czekała na niego obok, w sąsiedniej sali. Parlamentariusze osmańscy po raz kolejny powtórzyli znane już wcześniej sułtańskie obietnice. Wszyscy człon­ kowie zakonu św. Jana, wraz z rannymi, bronią i majątkiem, jaki uda się im załadować na własne okręty, mogą bez­ piecznie odpłynąć w dowolnie wybranym kierunku. Wraz z nimi mogą odpłynąć, także na podobnych warunkach, ci spośród mieszkańców Rodos, którzy nie zechcą uznać sułtańskiej zwierzchności nad wyspą, z jednym tylko wyjątkiem, dotyczącym Amurata i jego rodziny. Amurat, jeden z wnuków Zizima, rodzonego brata Bajazyta II, dziada Sulejmana, a tym samym przecież jeden z licznych prawnuków wielkiego Mehmeda II Zdobywcy, nie dość że został odstępcą od prawdziwej wiary, to w dodatku jeszcze był chrześcijaninem w służbie zakonu. Musi pozostać na

Rodos. Nikt z mieszkańców nie pójdzie w niewolę, wszyscy utrzymają posiadane dotychczas majątki, mogą nawet przyjąć światło wiary w Proroka, ale — jeśli zechcą — zachowają wszystkie swoje dotychczasowe wyznania. Tej łaskawości sułtana nie wolno odrzucać — pod­ kreślali jego wysłannicy. Już nigdy więcej takiej pro­ pozycji nie złoży on ani mieszkańcom wyspy, ani jej obrońcom. — Poczekamy cierpliwie — dodali na koniec — aż wielki mistrz naradzi się w tej sprawie ze swoimi rycerzami, a także z uwagą wysłucha głosów przed­ stawicieli mieszkańców miasta. Ale — raz jeszcze pod­ kreślili z całą mocą — na jakiekolwiek inne propozycje pokojowe ze strony Sulejmana już nie mają co liczyć. Albo je teraz przyjmą, albo... Dokładnie taka sama wiadomość dotarła już wcześniej do rdzennych mieszkańców Rodos wzbogacona informacją, że w przypadku zdobycia twierdzy i miasta nie będzie dla nich litości. Trafiła ona na wielce podatny grunt. Od pewnego bowiem czasu joannici spotykali się coraz częściej z wprost nieukrywaną wrogością zamkniętych w murach mieszkańców wyspy i przypominaniem, że nikt przecież kawalerów zakonnych na Rodos nigdy nie za­ praszał, że przybyli tu sami, przed dwoma stuleciami, również jako zdobywcy, bo zajęli wtedy wyspę siłą. Zginęło wówczas wielu jej rdzennych mieszkańców. Siłą też narzu­ cali im rzymski katolicyzm. A teraz oto sułtan Sulejman chce wielkodusznie zapobiec dalszemu rozlewowi krwi, co dotyczy również nie biorącej udziału w walkach części mieszkańców i ich rodzin. Co najważniejsze, obiecuje im pełne uszanowanie religii chrześcijańskiej i miejscowych obyczajów! To samo usłyszał Philippe Villiers LTsle Adam, tym razem już oficjalnie, od miejskich rajców: „Dlaczego mieszkańcy Rodos mają ginąć tylko w obronie zakonu, a przecież nie w obronie Krzyża, skoro wszakże Krzyż

i wiara chrześcijańska mają być na wyspie zachowane? Wszak będzie można wyznawać chrześcijańską wiarę w dawnym wschodnim obrządku?”. To pytanie zabrzmiało już niemal jak groźba, jak zawoalowana zapowiedź rychłego nieposłuszeństwa, buntu lub zdrady. Zwołana pospiesznie narada dowódców poszczególnych odcinków obrony w pełni potwierdziła kapitulanckie na­ stroje rozszerzające się od pewnego czasu wśród mieszkań­ ców miasta, a także niepokojący stan murów i innych umocnień. Wybór był niezwykle prosty — śmierć pod gruzami twierdzy lub ewentualność niespodziewanego otwarcia bram miejskich przez zdesperowanych mieszkań­ ców i w konsekwencji także prawdziwa rzeź kawalerów albo też honorowa kapitulacja i opuszczenie Rodos. Czy ratować zakon, czy też zginąć na wyspie? Odpłynąć, by kiedyś tu powrócić, czy może bohatersko umrzeć za wiarę pod gruzami twierdzy, tak jak kiedyś templariusze w Akce? Wielki mistrz natychmiast zarządził głosowanie wśród zakonnych braci. Większością głosów — chociaż wcale nie taką znowu wyraźną— wybrano jednak honorową kapitula­ cję i tymczasowe opuszczenie Rodos. Przeważyły ostatecz­ nie głosy tej grupy kawalerów, którzy przekonywali o ko­ nieczności odpłynięcia obecnie z wyspy tylko po to, by na nią wkrótce, już jako znacznie silniejsi, powrócić i pozostać. Wszak raz już Rodos zdobyli dla siebie. To przekonanie o rychłym powrocie miało im zresztą towarzyszyć później jeszcze przez wiele lat. Postanowiono tylko, że jednym z podstawowych warunków honorowej kapitulacji i opusz­ czenia wyspy musi być sułtańska obietnica zapewnienia absolutnie pełnego bezpieczeństwa dla pozostawianego tutaj wypróbowanego przyjaciela i wieloletniego darczyńcy joannitów, osmańskiego chrześcijanina Amurata oraz całej jego rodziny. — „Znani jesteśmy w Europie i wśród naszych przeciw­ ników od wielu lat. Mamy tu na wyspie własne państwo

i powszechnie mówi się o nas: — kawalerowie z Rodos. Kim teraz będziemy? Na jakie miano sobie zasłużymy?” — głośno zapytał 28-letni kawaler Jean Parisot de La Valette, jeden z najdzielniejszych obrońców twierdzy. Zapanowała cisza. Nikt mu nie odpowiedział. Aż dziesięć dni dał joannitom w swej sułtańskiej łaskawoś­ ci sułtan osmański Sulej man I, nie przypadkiem przecież szczycący się przydomkiem: Wspaniały. Przez te dziesięć dni mieli oni wystarczająco dużo czasu, by opatrzyć swe rany, naprawić i przyszykować okręty, załadować je ludźmi i dobytkiem oraz przekazać miasto i twierdzę sułtańskim urzędnikom i raz na zawsze opuścić wyspę, mającą odtąd należeć już na wiele stuleci do imperium osmańskiego. Decydując się na ten jakże w tamtych czasach niezwykle szlachetny gest, sułtan Sulejman nie zdawał sobie wówczas jeszcze sprawy, ile też będzie on go kosztował w przyszłości. Po prostu uważał wtedy, że problem zakonu św. Jana został już na bardzo długi czas, jeśli nie definitywnie, rozwiązany. Wczesnym rankiem, 1 stycznia 1523 roku, po przeszło dwustu latach pobytu joannitów na Rodos i po dwustu dwudziestu dniach oblężenia, posiwiały przedwcześnie Philippe Villiers de L’Isle Adam, 44 z kolei wielki mistrz zakonu św. Jana, powiódł w zwartym szyku w kierunku portu, z bronią, z rozwiniętym sztandarem, swych kawale­ rów i gości szpitala oraz tych mieszkańców, którzy zdecy­ dowali się opuścić wyspę razem z nimi. Szli wzdłuż szpaleru utworzonego z polecenia sułtana przez doborowe oddziały osmańskich wojowników, by nie powtórzyła się sytuacja z Halikamasu (obecnie Bodrum), kiedy to nieprzemyślane zachowanie kilku muzułmańskich wojowników wobec rycerzy i osób cywilnych, opusz­ czających już poddaną przez joannitów twierdzę, spowodo­ wało gwałtowny wybuch krwawych walk. Zginęli w niej wprawdzie prawie wszyscy zakonni rycerze, ale również straty po stronie osmańskiej gwałtownie wzrosły.

Wsiedli na ocalałe lub odremontowane karaki zakonu — „Święta Maria”, „Święta Katarzyna” i „Święty Jan Chrzciciel”, z bronią, osobistym dobytkiem, świętymi relikwiami, a przede wszystkim z bezcennymi archiwami szpitala, by odpłynąć nimi kursem na południe, a potem na zachód. W ślad za joannitami odpłynęła, własnymi okrętami, około 1000-osobowa grupa mieszkańców miasta i wyspy, gotowa odtąd dzielić wraz z nimi swe dalsze losy. Oznaczało to, że linia walki pomiędzy Krzyżem a Pół­ księżycem, pomiędzy Katedrą a Meczetem, czyli islamem a chrześcijaństwem, została znowu przesunięta o kolejne kilkaset kilometrów na zachód. Tymczasem Amurat, choć bardzo bliski przecież krewny Sulejmana, a może właśnie z uwagi na owe pokrewieństwo, gdy tylko okręty joannitów wypłynęły w morze, został na rozkaz sułtana pojmany i — jako odstępca od wiary w Proroka — dla odstraszającego przykładu, natychmiast publicznie ścięty wraz z synami, a jego nieletnie córki sprzedano wkrótce na bazarze w Konstantynopolu. Na wieść o klęsce zakonnych rycerzy na Rodos, Karol V, cesarz rzymsko-niemiecki, miał się podobno rozpłakać i wykrzyknąć: „Nic na świecie nie zostało tak szlachetnie stracone, jak Rodos!”. Były to tak naprawdę krokodyle łzy, bo żaden z europejskich władców, łącznie z cesarzem, w porę nie pospieszył jednak joannitom z konkretną pomocą, ograniczając się tylko do obserwacji ich zmagań z Sulejmanem i częstego udziału w publicznych modłach za poległych. Kawalerowie z Rodos odpłynęli, pokonani i niepewni swego dalszego losu, na wieloletnią tułaczkę. Najpierw udali się na Kretę, do Kandii, a stamtąd, przez Messynę, do papieskich posiadłości w Civitavecchia. W październiku 1523 r. nowy papież, Klemens VII, który jeszcze jako Juliusz de Medici był w swoim czasie także joannitą, przekazał zakonowi św. Jana należące do niego miasto

Viterbo, jako kolejne miejsce tymczasowej siedziby na cztery tylko, jak to wyraźnie określono w umowie, lata. A kiedy obawa przed zarazą zmusiła szpitalników do przedwczesnego opuszczenia Viterbo, grubo przed upływem tego terminu, znaleźli prowizoryczne schronienie najpierw w Baies koło Neapolu, a następnie w Marsylii, w Villefranche i w Nicei. Przez dwa miesiące domem joannitów były też ich własne statki. Mimo to ciągle jednak sądzili, iż ich powrót na Rodos jest tylko kwestią czasu. Zdawali sobie jednak sprawę, że tego czasu nie mają już zbyt wiele. Nikt z nich wówczas jeszcze nie wiedział, że swoją tułaczkę, po kilku latach, zakończą ostatecznie na Malcie i że przejdą dzięki temu do historii jako kawalerowie maltańscy.

NARODZINY ZAKONU

FUNDACJA KUPCÓW Z AMALFII. PIERWSZE WYPRAWY KRZY­ ŻOWE. KIM BYL BRAT GERARD? RYCERSKI ZAKON BRACI SZPITALA JEROZOLIMSKIEGO ŚW. JANA CHRZCICIELA. STRUK­ TURA ZAKONU.

Jerozolima. Połowa 1070 roku albo licząc według obowiązującego wtedy w mieście muzułmańskiego kalen­ darza — 458 roku. Wieczna niech będzie chwała, gorąco miłującemu Pana, Mauro di Pantaleone, jednemu z naj­ znamienitszych kupców z Republiki Amalfii, za to, czego właśnie dokonał. Oby imię jego nigdy nie zostało zapom­ niane w chrześcijaństwie. Ukorzył się wprawdzie przed muzułmaninem, padł przed nim na kolana, by osobiście prosić bezbożnego Mustansirala, kalifa jerozolimskiego z rodu egipskich Fatymidów (a niech imię jego będzie na wieki zapomniane!) o pozwolenie na kupno gruntu i budowę kościoła oraz hospicjum dla pobożnych pielgrzymów, w miejscu, które kiedyś, przed wieloma laty należało już do łacińskiego kościoła. Podobno nie tylko pokornie prosił, ale często przy tym sięgał do trzosa i bardzo słono do swej prośby dopłacił. Ważne, że ostatecznie zgodę uzyskał. Będzie kościół, będzie też hospicjum.

Padnięcie na kolana przed bezbożnym kalifem, wykonane dla tak doniosłego celu — niech Bóg Ojciec zacnemu Mauro to na Sądzie Ostatecznym wybaczy — zaowocowało jeszcze jedną, jakże ważną korzyścią. Grunt otrzymany przez pobożnego kupca znajdował się bowiem w bezpo­ średniej bliskości Grobu Pańskiego. Kaplica Matki Boskiej Łacińskiej i hospicjum, wzniesione tam z dobrowolnych datków jego rodaków, kupców z Amalfii, a utrzymujące się później z jałmużniczych datków napływających z całych Włoch, na swój sposób będą chroniły zatem Święty Grób przed jakimkolwiek innym, niepożądanym sąsiedztwem. W ślad za decyzją jerozolimskiego kalifa, amalfijscy kupcy powołali niezwłocznie świeckie bractwo szpitalne, choć z zakonną regułą benedyktynów, mające opiekować się wszystkimi, bez względu na stan i urodzenie, pobożnymi lecz chorymi pielgrzymami, jacy dotarli do Ziemi Świętej. Nazwali się „Braćmi w Ubóstwie Szpitala św. Jana Jerozo­ limskiego”. Patronem bractwa został św. Jan Jerozolimczyk, Cypryjczyk, biskup patriarcha aleksandryjski na przełomie VI i VII wieku, który znany był także powszechnie, z racji swej wielkiej troski o ubogich, jako Jan Jałmużnik. Jego imię patronowało również pierwszemu kościołowi bractwa, w jaki rozbudowano później ową kaplicę. Każdy z braci, tworzących nową wspólnotę, musiał złożyć śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa oraz uroczystą obietnicę opieki nad wszystkimi chorymi, bez względu na rodzaj ich choroby, majątek czy status społecz­ ny. Mieli leczyć lub przygotowywać do godnej śmierci. Inne sprawy życia doczesnego nie powinny ich dotyczyć. Fundacja kupców z Amalfii, niewielkiej republiki na południe od Neapolu, rozwijała się doskonale, nie tylko za sprawą jej inicjatorów. Był to przecież czas częstego pielgrzymowania do świętych miejsc. W Kościele katolic­ kim na przełomie X i XI wieku ugruntowywało się zalecanie pielgrzymek do świętych miejsc chrześcijaństwa, jako kary

kanonicznej. XI wiek był zatem okresem, w którym ciągnęły do Ziemi Świętej potężne nierzadko grupy pielgrzymów, liczące niejednokrotnie po kilka tysięcy osób. Zmęczeni, często pobici i ograbieni po drodze przez rozbójników, pielgrzymi znajdowali w hospicjum możliwość wyleczenia ran i chorób oraz bezpiecznego oczekiwania na wsparcie finansowe rodzin z Europy. Tę wyspę chrześcijaństwa w morzu islamu i judaizmu wspierali chętnie papieże, cesarze i królowie, kupcy i bogaci pielgrzymi. Tolerowali ją także muzułmańscy władcy Jerozolimy. Im było również wygodnie mieć niewiernych skupionych w jednym miejscu. Łatwiej było można nad nimi wtedy sprawować kontrolę. Stan taki utrzymywał się do aż początku lat osiemdziesiątych XI stulecia. Gwarantami względnego pokoju na Bliskim Wschodzie były Cesarstwo Bizantyjskie i władający Egiptem kalifowie z rodu Fatymidów, potomków następcy Mahometa — Alego, sprawujący też władzę nad Jerozolimą. Począwszy od lat siedemdziesiątych XI wieku Bizancjum targane było buntami i próbami przejęcia władzy przez różnych dowód­ ców wojskowych. Naciskająca natomiast ze Wschodu turecka nawała Seldżuków pozbawiała cesarstwo nie tylko terytoriów, ale i dochodów. Zagony tureckich bejów i emirów doprowadziły z czasem do pojawienia się całej seldżuckiej potęgi na wybrzeżach Morza Śródziemnego. W ich rękach znalazła się Cezarea. Smyrna, południowa Syria, a także wyspy Lesbos, Rodos czy Samos. Ruch pielgrzymów wprawdzie nie ustał, ale został z tego powodu bardzo poważnie ograniczony. Podróże i pielgrzym­ ki do świętych miejsc chrześcijaństwa w Lewancie, do których zachęcał przecież Kościół jako najskuteczniejszej pokuty za najcięższe nawet grzechy, stały się nie tylko kosztowne i uciążliwe, ale przede wszystkim wysoce niebezpieczne W dodatku religijny fanatyk egipski kalif al-Hakim nie tylko prześladował chrześcijan w Jerozolimie,

ale także wyburzał miejscowe kościoły, z kościołem Grobu Świętego włącznie. Cofnijmy się teraz o parę lat na kontynent europejski. Jest druga połowa XI wieku. Trwają tu właśnie wojny o wyparcie muzułmanów z Półwyspu Iberyjskiego. Są one wojnami, jak to współcześnie można określić, koalicji chrześcijańskiej z poganami. Właśnie owe batalie, trwające przez całe prawie XI stulecie, spowodowały narodzenie się idei świętych wojen z wyznawcami innych religii. Brali w nich udział rycerze nie tylko z sąsiadujących z Hiszpanią księstw i królestw, ale także liczne rzesze ochotników z całej Europy. Ówczesna hierarchia kościelna, z kolejnymi papieżami na czele, od dawna wzywała rycerstwo ze wszystkich krajów do udawania się na te europejskie rubieże chrześ­ cijaństwa, by uczestniczyli w świętej wojnie z islamem. Czekały tam na nich nie tylko liczne odpusty kościelne i absolucja dla tych, którzy polegli, lecz także dla zwycięz­ ców walczących pod znakiem Krzyża dodatkowo sława oraz wyzwolone tereny do przejęcia na własność. Rzadko który zwłaszcza z młodszych synów rycerskich rodów, nie mających przecież szans na dziedziczenie tytułów i majątku rodziców, opierał się takim apelom. Sukcesy militarne odnoszone na Półwyspie Iberyjskim, równoznaczne ze skutecznym wypieraniem stamtąd islamu, musiały zwrócić uwagę hierarchii kościelnej na Jerozolimę, na Ziemię Świętą. Jeśli zawołanie o wyzwolenie z rąk niewiernych grobu św. Jakuba z Composteli przyniosło aż taki spontaniczny odzew w całej Europie i odniosło tak pożądany skutek, to przecież mogło tak samo dziać się w Jerozolimie, gdzie do wyzwolenia był przecież grób samego Chrystusa! I oto 18 listopada 1095 r. rozpoczyna się sobór w Clermont we Francji. Uczestniczy w nim papież Urban II i około 300 duchownych różnych stopni w kościelnej hierarchii z wielu krajów. Dyskutują i podejmują dekrety

wymierzone przeciwko symonii, czyli handlowaniu stano­ wiskami kościelnymi i przeciwko małżeństwom księży, przypominają o potrzebie zachowania na kontynencie Pokoju Bożego, okładają też ekskomuniką króla Filipa za zerwanie więzów małżeńskich. Rozstrzygają również o is­ totnym dla francuskiego duchowieństwa prymacie arcybiskupstwa w Lyonie nad arcybiskupstwami Sens i Reims. Wydawałoby się, że oto w Clermont odbywa się normalny sobór, jakich wiele odbyło się już w tamtych czasach w różnych miastach europejskich. 27 listopada ogłoszono jednak, że nazajutrz, podczas uroczystego zamknięcia soboru, papież złoży publicznie arcyważne oświadczenie. I rzeczywiście było to oświadczenie zmieniające odtąd znacząco historię chrześcijaństwa i historię całego ówczesnego świata. Po przedstawieniu zagrożenia świętości miasta Jerozolimy, jej kościołów i wszystkich miejsc świętych dla chrześcijan, Urban II wygłosił płomienny apel, tak zapisany przez współczesnych kronikarzy: „Niechaj chrześcijaństwo zachodnie ruszy na ratunek Wschodu. Nie­ chaj pójdą tam zarówno bogaci jak i ubodzy. Niechaj poniechają zabijania się w walkach bratobójczych i wyruszą na wojnę sprawiedliwą, czyniąc dzieło boże, a sam Bóg stanie na ich czele. Ci, którzy polegną w bitwie, otrzymają rozgrzeszenie i odpuszczone im zostaną wszystkie grzechy. Życie tutaj pełne jest nieszczęść i zła. Tutaj są biedni i nieszczęśliwi. Tam czeka ich wesele i dostatek. Tam zyskają prawdziwy afekt Pana Boga. Niech będą gotowi z nastaniem lata i niech Bóg ich prowadzi!”. Prawdziwym jednak inicjatorem odzyskania Grobu Bo­ żego dla chrześcijaństwa był cesarz bizantyjski Aleksy I Komnen, który kilkakrotnie prosił papieża o pomoc w za­ hamowaniu zagrożenia płynącego dla jego cesarstwa ze strony władców saraceńskich. Odebrali oni już cesarstwu bizantyjskiemu Anatolię, Syrię i Palestynę i zbliżali się niebezpiecznie do jego centralnych rejonów.

Wprawdzie już dwadzieścia lat wcześniej, w 1074 r., papież Grzegorz Vn ogłosił podobny apel wzywający chrześ­ cijańskie rycerstwo pod broń w obronie Grobu Pańskiego, ale przeszedł on jednak zupełnie bez echa. Nikomu nie spieszyło się walczyć w obronie interesów Bizancjum. Odpowiedział nań tylko hrabia Flandrii Robert, wysyłając do Konstantynopola niewielki kontyngent swoich rycerzy. Ponowił go także papież Urban II na synodzie w Piacenzy, w marcu 1095 roku, odpowiadając na prośby Aleksego I, wskazując na potrzebę zbrojnego przeciwstawienia się zalewowi islamu. Wtedy jednak apel z Piacenzy również nie spotkał się ze zrozumieniem europejskiego rycerstwa. Tym razem, w Clermont, już bardzo konkretnie, zwraca­ jąc się przy tym do wiernych wszystkich stanów, papież Urban II wezwał ich do obrony Krzyża i kościołów wschod­ nich oraz wyzwolenia Jerozolimy i Grobu Pańskiego. Na taki apel po prostu nie można było nie odpowiedzieć. Należy jednak zwrócić uwagę na niezwykle znamienny fakt. Ani w apelu z Clermont, ani w żadnym z późniejszych wystąpień, adresowanych do krzyżowców, papież Urban II nie podniósł wątku ewentualnej ewangelizacji Żydów czy muzułmanów. Mówił jedynie oA odzyskaniu i zachowaniu dla chrześcijaństwa Ziemi Świętej oraz o zbawieniu dusz krzyżowców. Także jego następcy, wzywając później do kolejnych krucjat, w tej sprawie zachowali całkowite milczenie. Tak, jakby problem ewangelizacji w tym rejonie świata dla Kościoła w ogóle nie istniał. „Deus le volt — Bóg tak chce!” — odkrzyknęli zebrani w katedrze i na placu przed nią. Od tej pory tak właśnie brzmiało hasło każdej wyprawy krzyżowej. Religijny en­ tuzjazm ogarnął całą Europę. Był to ten przysłowiowy kamyk wywołujący lawinę przemian w życiu ludzkości, nad którą nikt już nie był w stanie zapanować. Nie było takiej dziedziny religii, gospodarki czy nauki, od teologii poprzez rolnictwo, kulturę, architekturę, obyczaje, po sztukę

wojenną i bankowość, na którą wyprawy krzyżowe nie wywarłyby istotnego wpływu, powodując, radykalne często, zmiany dotychczas obowiązujących ocen i poglądów. Bóg tak chciał, a raczej w Jego imieniu Piotr z Amiens znany jako Piotr Pustelnik, czy zwany też Piotrem Eremitą, charyzmatyczny duchowny z Pikardii, aby najpierw Jero­ zolimę i wszystkie święte miejsca odzyskali dla Kościoła prawdziwi i to ubodzy pielgrzymi. Maluczcy, ubodzy ciałem, ale za to ogromnie bogaci duchem. Wędrowny mnich Piotr, obdarzony niezwykłym darem kaznodziejskim, przemierzać zaczął całą zachodnią Europę, nawołując przede wszystkim ubogich do oczyszczającej pielgrzymki — i co się dla nich liczyło najbardziej — połączonej z wyraźną poprawą bytu materialnego, tam na Wschodzie. Potrafił ich przekonać do podejmowania decyzji i do wymarszu w kierunku Ziemi Świętej. Przez całe lato 1096 r. maszerowały z Europy na Wschód fale pielgrzymów, bez odpowiedniego przygotowania do tej drogi, często nawet bez jakiejkolwiek broni, bez przywódców, bez najmniejszego wyobrażenia, jak dojść do Jerozolimy. Wraz z nimi szły jednak luźne oddziały zbrojnego rycerstwa. I stało się to, co w takiej sytuacji było nieuchronne. Szlak przemarszu tych krzyżowców szybko stał się szlakiem gwałtów, grabieży, zdobywania i palenia miast europejskich. Trupy chrześcijan i zgliszcza kościołów stawały się coraz częściej symbolami wyprawy podjętej w imieniu Boga. Z każdym dniem malał również autorytet Piotra, ujawniali się nowi krótkotrwali przywódcy, zawsze ze sobą skłóceni. Podejmowali oni na własną rękę grabież­ cze wyprawy i kolejno byli rozbijani w puch przez napotykane na swej drodze coraz silniejsze oddziały turec­ kie. Największą klęską krzyżowców okazała się bitwa w dolinie rzeki Drakon, z której uratowali się tylko nieliczni. Niedobitki krzyżowców, po rozbrojeniu ich przez wojska

bizantyjskie, schroniły się na przedmieściach Konstan­ tynopola. Krucjata Piotra Pustelnika dobiegła smutnego końca. Była w rzeczywistości zaprzeczeniem zarówno pielgrzymek, jak i wyprawy mającej cokolwiek wyzwolić. Dostrzegli to szybko współcześni. Dlatego też wyprawa ta nie przeszła oficjalnie do historii Kościoła jako pierwsza z krucjat. Kosztowała ona życie kilkunastu tysięcy uczestników, tysiące dostało się do tureckiej niewoli, zniszczonych zostało „po drodze” wiele miast i wsi, wymordowano w nich tysiące niewinnych chrześcijan. Na pewno pokazała tylko, że bez żelaznej dyscypliny i organizacji dotarcie do Jerozolimy będzie tylko niespełnionym marzeniem. Na pewno nie otworzą jej bram ubodzy pielgrzymi, nawet wspomagani przez zbrojne oddziały rycerstwa. Zrobić to mogła tylko silna, dobrze zorganizowana armia. I taka armia, w dwa miesiące po rozbiciu wyprawy Piotra Pustelnika, z zachodniej Europy wyruszyła. To jej przyznano właśnie oficjalnie zaszczytną rangę pierwszej krucjaty. Wcześniej jednak owa armia miała coś do załatwienia w swoich krajach, w samym sercu chrześcijańskiej Europy. Aby wyzwolić z pogańskich rąk Grób Chrystusa, należało najpierw zrobić miły Bogu porządek we własnym otoczeniu, rozprawić się tu, na miejscu, z tymi, których przodkowie skazali Chrystusa na śmierć w Jerozolimie, z Żydami. Fala prześladowań i szukania zemsty na Żydach za spowodowanie męczeńskiej śmierci Jezusa zapoczątkowana została w Dolnej Lotaryngii przez tamtejszego księcia Gotfryda z Bouillon, tego samego, który później w Jerozo­ limie twierdził, że nie może nosić korony królewskiej tam, gdzie Chrystus nosił cierniową. Szczególnie jednak szeroko rozlała się po ziemi niemieckiej. Pogromy, a raczej rzezie żydowskie w Kolonii, Moguncji, Wormacji, Trewirze, Neuss, Spirze czy w Wevelinghofen przeszły do historii

szczególnego okrucieństwa niemieckich krzyżowców, a na­ zwisko hrabiego Emicha z Leisingen otwiera niechlubną listę krucjatowych, jak byśmy to dzisiaj określili, zbrod­ niarzy wojennych. Tuż za nim wpisać na tę listę także należy dwóch innych przywódców krucjaty niemieckiej — Volkmara i Gotszalka. Dla wielu krzyżowców mordowanie i łupienie Żydów było jedynym sposobem pozyskania środków na koszty pobożnej pielgrzymki do Ziemi Świętej. Europejskich Żydów zabijano nie tylko z pobudek religijnych, lecz także, a raczej przede wszystkim, finansowych, gdyż byli bogaci i pełnili nierzadko funkcje bankierów swoich, zadłużonych u nich z kretesem, morderców. Potwierdza to fakt, że wielu z niemieckich krzyżowców, po „rozwiązaniu” lokalnej kwestii żydowskiej, zrezygnowało potem z dalszej wyprawy w obronie Krzyża. Ci z nich, którzy z Volkmarem ruszyli dalej na Wschód, dokonali jeszcze, po drodze, rzezi Żydów w Pradze i pró­ bowali to samo wykonać jeszcze w Nitrze, ale zostali tam rozbici przez wojska węgierskie. Również po gwałtach na ludności węgierskiej, i to nie tylko pochodzenia żydow­ skiego, oddziały Gotszalka zostały zmasakrowane przez Węgrów pod Białogrodem Królewskim. Identyczny los na ziemi węgierskiej spotkał także podobnie zachowujące się oddziały hrabiego Emicha. Kiedy więc część niemieckich niedobitków wróciła w niesławie do domów, rozległy się pierwsze, nieśmiałe jeszcze głosy „o karze boskiej dla tych, którzy grzeszyli w imię Chrystusa”. Niemiecka koncepcja bezpośredniego udziału w krucjacie wywołała z czasem w Europie wiele głośnych wątpliwości czy rzeczywiście „Bóg tak chciał!”. Pod murami Jerozolimy rycerze Krzyża, prowadzeni przez księcia Dolnej Lotaryngii, Gotfryda z Bouillon, pojawili się dopiero 7 czerwca 1099 roku, wcześniej „wyzwalając spod wschodniej schizmy”, czyli zajmując i plądrując Konstanty-

nopol. Nie byli przygotowani do szturmowania miasta. Brakowało im machin oblężniczych i surowca do ich budowy. Na wyczerpaniu były także strzały do łuków i groty do kusz. Otoczyli wprawdzie mury Jerozolimy szczelnym kordonem, ale o postępach w oblężeniu długo nie mogło być mowy, zwłaszcza wobec nasilających się braków w zaopatrzeniu w żywność i wodę pitną. Niespodziewanie dla krzyżowców do opuszczonego portu muzułmańskiego Jaffa przypłynęły angielskie i włoskie okręty; przywiozły zaopatrzenie w żywność i tak potrzebne groty do strzał i pociski do kusz. Z Samarii dotarły wreszcie karawany wielbłądów z drewnem do budowy drabin i machin oblężniczych. Można było przyspieszyć przygotowania do zdobycia miasta. 13 lipca w nocy rozpoczął się wreszcie od dawna / planowany szturm na mury Świętego Miasta trwający nieprzerwanie do 15 lipca, kiedy to krzyżowcy wdarli się przez mury i zdobyli miasto. Wycięci zostali w pień wszyscy, z wyjątkiem dowódcy obrony miasta guber­ natora Jerozolimy Iftichara i jego orszaku, muzułmanie i Żydzi, nie zważając na wiek czy płeć. „Na wszystkich ulicach miasta widziało się stosy odciętych głów, rąk, i stóp” — napisał później w swych wspomnieniach uczestnik szturmu Rajmund z Aguilers, kapelan hrabiego Tuluzy — „Miejsce, gdzie przez tyle lat bluźniono Bogu, zalane było teraz krwią bluźnierców”. Cel krucjaty został zatem osiągnięty. Krzyż mógł triumfalnie powrócić do Jerozolimy. Grób Chrystusa był wolny, a wokół nie było ani jednego żywego innowiercy. Iftichar, po ujawnieniu Rajmundowi z Tuluzy miejsca, w którym znajdował się miejski skarbiec, bezpiecznie opuścił miasto. Wysłano natychmiast gońców z radosną wiadomością do papieża Urbana II. Nie doczekał on jednak tej informacji i zmarł w dwa tygodnie po zdobyciu Jerozolimy, zanim gońcy dotarli do Rzymu.

Na krzyżowców w Jerozolimie czekał już brat Gerard, przeor ze szpitala św. Jana. Zaoferował im nie tylko tak bardzo potrzebne wtedy usługi medyczne, ale szybko stał się wybitnym kwatermistrzem wojsk krzyżowych. W dodat­ ku zarówno on, jak i jego współtowarzysze czynili to całkowicie bezinteresownie, w imię miłości bliźniego. Postać Gerarda Tune (Tenque) z Martiques (Prowansja) nie należy do tych, których przeszłość jest dobrze znana historykom. Był on prawdopodobnie jednym z pielgrzymów, którzy dotarli do Jerozolimy w latach osiemdziesiątych XI wieku. Podobno ciężko zachorował i był skutecznie wyle­ czony w amalfińskim hospicjum i w nim pozostał, przy­ stępując do bractwa. Być może był po prostu też jednym z amalfińskich kupców w Jerozolimie. Nie jest również dokładnie wiadomo, w jaki sposób stanął na czele hospic­ jum. Zdecydowały o tym zapewne jego aktywność i cechy przywódcze, gdyż z racji niskiego urodzenia nie miał żadnych szans na otrzymanie tej funkcji z nadania. Zastanawiające jest także, w jaki sposób hospicjum brata Gerarda pozostało w Jerozolimie na cały czas jej oblężenia przez krzyżowców. Wszak dowódca obrony miasta, namiest­ nik fatymidzki, Iftichar-ad Daula, na wieść o zbliżających się wojskach krucjatowych, słusznie obawiając się zdrady za swoimi plecami, wydał natychmiast rozkaz wydalenia z miasta wszystkich chrześcijan i wyznawców innych religii, pozostawiając w jego murach jedynie muzułmanów i tych tylko Żydów, którzy mogli udowodnić, iż są wieloletnimi, stałymi mieszkańcami Jerozolimy. Dlaczego zatem pozostawił, nawet w drodze bliżej nieokreślonego wyjątku, w murach oblężonego miasta chrześcijanina Gerarda wraz z całym jego hospicjum? Liczne nadania i zaszczyty, jakimi obsypano Gerarda po zdobyciu Jerozolimy przez armię Gotfryda z Bouillon, skłaniają do przypuszczeń, iż hospicjum stanowiło jednak rodzaj piątej kolumny wojsk krzyżowych. Legenda głosi,

że Gerard bardzo często pojawiał się podczas oblężenia na murach wśród muzułmańskich obrońców i rzucał w ob­ legających chrześcijan... chlebem, tłumacząc każdemu dookoła, że demonstruje w ten sposób oblegającym, iż miasta głodem wziąć się nigdy im nie uda! Czy to był tylko sam chleb ciskany tak sobie, bez sensu, poza mury, czy też znajdowały się w nim ukryte ważne informacje dla ob­ legających? Niejasności wokół postaci Gerarda spowodowały także liczne odmowy współczesnych mu, jak i późniejszych papieży wyniesienia przeora hospicjum na ołtarze Kościoła katolickiego. Wprawdzie do dzisiejszych czasów zwycza­ jowo uznawany jest on niekiedy za błogosławionego, ale nigdy ten fakt oficjalnie nie został w Kościele zatwierdzony. A przecież wyprawy krzyżowe wzbogaciły znakomicie panteon świętych i błogosławionych Kościoła katolickiego. Daleko już nie szukając, ten zaszczyt spotkał bezpośred­ niego następcę Gerarda. Powróćmy jednak do samej Jerozolimy i do dalszej działalności przeora (albo rektora — bo takiego tytułu również używał) Gerarda. Kierowane przez niego hospicjum stało się szybko szeroko znane nie tylko na Ziemi Świętej, ale także w Europie. Przeor okazał się niezwykle zręcznym kwatermistrzem i oddał nieocenione wprost zasługi na tym polu całej armii krzyżowców. Potrafili to docenić. Zewsząd płynęły hojne nadania, darowizny i zapisy dla hospicjum Gerarda. Jako pierwszy dokonał ich sam Gotfryd z Bouillon. Za jego przykładem szybko poszli inni przywódcy krucjaty, rycerze-krzyżowcy, a potem wielu europejskich władców. Szpitalne bractwo, pod rządami brata Gerarda, szybko stawało się zakonem. Nastąpiła też dość spektakularna zmiana patrona. W miejsce mniej w Europie znanego św. Jana Jałmużnika został nim św. Jan Chrzciciel, znacznie bardziej przecież znany w chrześcijaństwie. Przemianowano też kościół, który odtąd znany będzie powszechnie wśród

chrześcijan jako kościół pod wezwaniem właśnie św. Jana Chrzciciela. Skutecznym pretekstem do zmiany patrona zakonu stało się stwierdzenie, że w miejscu, gdzie powstał szpital joannitów, nastąpiło przed wiekami zwiastowanie narodzin właśnie św. Jana Chrzciciela. W szpitalnym bractwie początkowo obowiązywała re­ guła zakonu św. Augustyna, ale dość szybko określono własne kanony postępowania. Za swoje godło bractwo przyjęło ośmiokątny, zbliżony do gwiazdy, biały krzyż, będący symbolem, jak chcą jedni, ośmiu ewangelicznych błogosławieństw bożych, lub też — jak uważają inni — ośmiu podstawowych cnót rycerskich: umiarkowanie, ubóstwo w duchu i czystość ciała, sprawiedliwość, mi­ łosierdzie, roztropność, męstwo, opłakiwanie grzechów oraz cierpliwe znoszenie prześladowań. Nie ulega wąt­ pliwości, że krzyż szpitalników wzorowany był wiernie na godle republiki Amalfii. Każdy wstępujący do nowego zakonu składał uroczyste śluby czystości, ubóstwa i posłuszeństwa, których sym­ bolem był właśnie biały krzyż na czarnym habicie, kilkaset lat później nazwany krzyżem maltańskim. Ślu­ bował także gotowość opieki nad każdym chorym, jeśli tylko o nią poprosi. Żadna, najskromniejsza czy nawet najmniej przyjemna posługa wobec chorych i cierpiących nie była uznawana za poniżającą. Dokonywana była przecież w Imię Pańskie. Pierwotna reguła szpitala formułowała podstawowe za­ sady higieny obowiązujące w hospicjum brata Gerarda. Każdy chory absolutnie musiał mieć osobne, własne po­ słanie, na którym pościel zmieniana była trzy razy w ty­ godniu. Osoby dotknięte chorobami zakaźnymi były od­ dzielone od pozostałych chorych. Diagnozy stawiano tylko kolektywnie. Dużą rolę w terapii odgrywała również właściwa dieta. Dwa razy dziennie chorych obowiązkowo wizytował lekarz w towarzystwie braci szpitalników. Prze­

strzegano także zasady, by chory bez względu na stan, z którego pochodził, otrzymywał jedzenie ,jakie należne jest panu”. Brat Gerard wytyczył i zorganizował w miarę bezpieczne trasy pielgrzymek z Europy do Jerozolimy i innych świętych miejsc dla chrześcijaństwa w Lewancie. W cztery lata po nadejściu krzyżowców, posiadał już sieć hospicjów i domów noclegowych nie tylko na Ziemi Świętej, lecz także i w Europie. Szybko powstawały szpitale w miastach portowych i w ważnych punktach pielgrzymkowych, m.in. Marsylii, Sewilli, Messynie, Bari, Pizie czy w St. Gilles w Prowansji. Owe europejskie hospicja brata Gerarda były bardzo często równocześnie składami towarów. W nich przede wszystkim magazynowano zaopatrzenie krzyżowców. Z czasem zamieniały się one w lokalne centra admi­ nistracyjne zakonu. Negocjował i zawierał także umowy z żeglarzami weneckimi, genueńskimi i marsylskimi na transport owego zaopatrzenia i pielgrzymów do Ziemi Świętej. Wytyczone przez ludzi ze szpitala św. Jana szlaki pielgrzymek, zwłaszcza na Wschodzie, nie były jednak bezpieczne. Trzeba było nieustannie oczyszczać je z od­ działów muzułmańskich oraz licznych grasujących wzdłuż tych szlaków band rozbójników, chronić karawany pielg­ rzymów. Podjęli się tego wprawdzie już wcześniej tem­ plariusze, ale specjalnie nie kwapili się do tych zajęć. Dlatego bractwo szpitala zaczęło utrzymywać, na swój własny koszt, oddział dobrze uzbrojonych żołnierzy, po­ czątkowo dla ochrony własnych transportów. Z czasem zaczęli oni towarzyszyć także większym grupom pielg­ rzymów oraz pełnić funkcje patrolowe na drogach nie tylko wokół Jerozolimy. W oddziale tym ponownie podejmowali służbę dawni rycerze krucjatowi, którzy po przybyciu do Świętego Miasta zamieniliby, dopełniając ślubowań, swój

pancerz krzyżowca na habit szpitalnika. Eskortowanie karawan pielgrzymów stało się zalążkiem późniejszych wielkich akcji zbrojnych zakonu. Nie przypadkiem już wkrótce wszystkie wyprawy zbrojne zakonu zaczęto po­ wszechnie nazywać karawanami. Odtąd samarytańsko-wojenny charakter rycerzy-szpitalników miał na zawsze odróżniać joannitów od innych / zakonów powstających na Ziemi Świętej. Chętnych do takiego łączenia miecza z habitem stale przybywało. Tym bardziej że dla wielu uczestników krucjaty wstąpienie do zakonu o takiej właśnie formule stanowiło niejako dopełnienie złożonych w Europie ślubów, umoż­ liwiających czynienie dobra dla innych, a zarazem dających szansę na bezpośrednią obronę Grobu Chrystusa i jego wyznawców przed zagrożeniami niewiernych. W 1120 roku umarł przeor (rektor) Gerard. Jego następca, Rajmund z Puy, szlachcic rodem z Delfinatu, niewątpliwie zainspirowany ustanowieniem, za pełną papieską akceptacją, zakonu Ubogich Rycerzy Chrystusa i Strażników Świątyni Salomona / templariuszy / wystąpił z petycją do papieża Innocentego II o oficjalne uznanie także nowego zakonu rycerskiego szpitala św. Jana. Odszedł też od dotychczasowe­ go tytułu brata-przeora lub brata-rektora i mianował się wielkim mistrzem zakonu. Dokładnie tak samo, jak u tem­ plariuszy! Joannici otrzymali także swoje rycerskie, bojowe zawołanie — „Saint Jean — Dieu aide!” (w wolnym tłumaczeniu — „z Świętym Janem i z bożą pomocą”). Rajmund z Puy za zasługi dla krzewienia chrześcijań­ skiego miłosierdzia został już oficjalnie uznany przez Kościół katolicki za błogosławionego. Za jego czasów, w 1140 roku, hospicjum w Jerozolimie składało się z trzech kościołów, budynku szpitala właściwego, budynków hote­ lowych dla pielgrzymów oraz konwentu dla braci zakon­ nych. Szpital był wielką budowlą o wymiarach 73 na 84 metry. Współcześni zanotowali, iż był on „budynkiem tak

wielkim, że trudno było w to uwierzyć, zanim się go nie zobaczyło na własne oczy”. W kompleksie tym mogło jednorazowo przebywać 2 tys. osób. W szpitalu stale pracowało czterech lekarzy, spe­ cjalistów od analizy moczu (była to najczęściej wtedy stosowana metoda diagnostyczna) i w przepisywaniu le­ karstw. Codziennie do pomocy mieli przydzielanych dzie­ więciu braci, pełniących funkcje posługaczy, myjących i karmiących chorych. W terapii posługiwano się wiedzą medyczną zarówno z Europy, jak i szybko przyswojoną medycyną lokalną. Każdy zaś z chorych miał dla siebie osobne łóżko ze zmienianą dwa razy w tygodniu pościelą (prześcieradło i kołdra) oraz szlafrok i pantofle, by nie chodził boso po kamiennej posadzce. Zanim to łóżko otrzymał, powinien się wyspowiadać i przyjąć komunię, co gwarantowało, że z usług hospicjum korzystali tylko chrześcijanie. Poza tym, w głównej sali szpitala był ołtarz, przed którym codziennie odbywało się nabożeństwo. Jeśli dieta nie stanowiła inaczej, to trzy razy w tygodniu chorzy otrzymywali mięso (baranina lub drób), korzystali także z białego chleba. Z czasem chorym podawano jedzenie na srebrnych talerzach, łatwiej­ szych do utrzymania w czystości. Podobne zasady przenoszone były do wszystkich póź­ niejszych hospicjów i szpitali zakonu. Kolejny taki szpital powstał w 1140 roku w Akce, a potem już lawinowo w wielu innych krajach. Warto w tym miejscu również podkreślić, że gdy sułtan turecki Saladyn zdobył Jerozolimę, pozostawił w niej hospicjum joannitów. Mogło w nim przebywać jednak tylko dwunastu braci pełniących szpitalne posługi i czuwa­ jących nad wyzdrowieniem chorych znajdujących się jesz­ cze w hospicjum. Późniejsze, kolejne wyprawy krzyżowe, a wraz z nimi rozwój i rosnąca ranga zakonów rycerskich i krzyżowych

powstałych na Ziemi Świętej, przyczyniały się do stałego zwiększania szeregów zakonu św. Jana. Aby zakon mógł się rozwijać w sposób kontrolowany, trzeba było szybko stworzyć skuteczne ramy organizacyjne oraz stałą strukturę administracyjną zakonu. To z kolei wymagało opracowania nie tylko czytelnej reguły zakonnej, ale i opracowania systemu jego funkcjonowania w taki sposób, by mógł zaspokoić oczekiwania i ambicje wszystkich narodowości, z których pochodzili rycerze-zakonnicy. Wielki mistrz zakonu był zawsze wybierany bezwzględną większością głosów przez współbraci, lecz zatwierdzany musiał być każdorazowo przez papieża. 1 tylko przez papieża, z wyłączeniem jakichkolwiek innych świeckich władców czy kościelnych dostojników. Był równy rangą kardynałom, niekiedy też sam był kardynałem. Finansami zakonu zarzą­ dzał wielki komandor. Dowódcą wojsk lądowych był wielki marszałek. Flotą zarządzał wielki admirał. Wielki szpitalnik był z kolei zarządcą wszystkich zakonnych szpitali. Wielkie­ mu konserwatorowi podlegały sprawy żołdu i zaopatrzenia wojska. Wielki kanclerz sprawował pieczę nad wszelkimi dokumentami i wielką pieczęcią zakonu. Przestrzegano zasady, aby te funkcje, najwyższe w zakonie, przypadały zawsze przedstawicielom różnych narodowości. Nowy zakon, aż do 1206 roku, kiedy to nastąpiła jego pełna militaryzacja, składał się początkowo z trzech odręb­ nych grup członków — braci zakonnych, braci duchownych niosących pociechę duchową chorym i rannym, a także odprawiających nabożeństwa oraz braci świeckich wspie­ rających czynnie jego poczynania. Do grona braci zakonnych mogli należeć tylko rycerze o potwierdzonym statusie majątkowym i rodowym. Dopiero w późniejszych, pojerozolimskich latach przyjmowano w ich szeregi także nieślubnych synów królów i kardynałów. Lecz zawsze tylko bracia zakonni z prawidłowym statusem urodzenia, czyli „urodzeni legalnie ze szlachetnych rodzi­

ców” mogli pełnić jakiekolwiek tytularne i dowódcze funkcje w zakonie. Ponadto w szeregi joannitów lub szpitalników, bo tak zaczęto ich nazywać, przyjmowano także osoby niższego stanu, przeznaczając im nie tylko obowiązki w szpitalach i domach zakonnych, ale także wojskowe (giermkowie lub turkopolowie) na placu bitwy. W odróżnieniu od tem­ plariuszy, do zakonu szpitala przyjmowano także kobiety, czyli siostry zakonne. Początkowo tylko usługiwały one przy chorych, natomiast w latach późniejszych, głównie w Europie, tworzyły oddzielne żeńskie komandorie, za­ rządzające wielkimi posiadłościami ziemskimi i prowadzące własne szpitale i domy opieki. Niektóre z nich przetrwały do dzisiejszych czasów, ciągle w rękach żeńskich przed­ stawicielek zakonu. Po roku 1206 formalnie przekształcono zakonników w zakonnych rycerzy-szpitalników, chociaż w działaniach wojennych krzyżowców uczestniczyli znacznie już wcześ­ niej, wspomagając armię króla Jerozolimy Baldwina w bo­ jach pod Tyrem i przy obronie Antiochii. Wielu rycerzy szpitala zginęło też w bitwie koło Cressonu pod Nazaretem, czy w słynnej bitwie pod Hittynem, od której praktycznie rozpoczął się upadek Królestwa Jerozolimskiego. Pierwszą oficjalną donacją militarną dla joannitów było nadanie w 1136 roku przez kolejnego króla jerozolimskiego, Fulko z Anjou, zamku i warownego miasta Gibelin (Beit-Dżibrin). Mieli w nim osiąść i bronić królestwa przed atakami egipskimi z Askalonu. Nadanie to traktuje się jako początek militaryzacji zakonu. Liczebnością swą joannici nie dorównywali wprawdzie templariuszom, ale byli z czasem drugim co do wielkości i znaczenia zakonem rycerskim na Ziemi Świętej. Wiadomo o przebywaniu 400 rycerzy-szpitalników w Jerozolimie w 1163 roku i o 500 zakonnych rycerzach, którzy brali udział w wyprawie na Egipt w 1168 roku.

W odróżnieniu od pozostałych zakonów rycerskich działających w tamtych czasach na Ziemi Świętej, joannici przyjmowali także w swoje szeregi osoby żyjące poza domami zakonnymi, ale korzystające z wielu przywilejów zakonnych. Osoby takie współcześnie najczęściej nazywamy członkami wspierającymi, a wtedy po łacinie zwano je confraters (mężczyźni) i consorores (kobiety). Owi konfratrzy wywodzili się z reguły z rodów monar­ szych, książęcych i lokalnych możnowładców, słowem osób wpływowych. Nie składali oni wprawdzie ślubów zakonnych, nie mogli pełnić w zakonie również żadnych funkcji, ale znacząco wspomagali go materialnie i re­ prezentowali wszędzie tam, gdzie tylko to było możliwe. To właśnie dzięki nim, tym możnym i wpływowym protektorom, budowano od samego początku potęgę zakonu. Instytucja konfratrów, w swej podstawowej idei, przetrwała zresztą przez wieki, do współczesnych nam czasów zakonu maltańskiego. W odróżnieniu od innych zakonów rycerskich, zakon szpitala zezwalał, a nawet zalecał swoim braciom obej­ mowanie różnych funkcji i urzędów świeckich na dwo­ rach panujących. W ten sposób także poszerzał krąg swoich wpływów. Surowo jednak przestrzegano zakazu uczestniczenia w bardzo popularnych na europejskich dworach turniejach rycerskich. Rycerz-zakonnik mógł walczyć jedynie w obronie Krzyża i to walczyć do ostatniej kropli krwi. Czarny habit i czarny płaszcz z białym ośmiokątnym krzyżem amalfiańskim stał się podstawowym strojem zakonnym. Na czas działań bitewnych joannici począwszy od 1259 roku, na mocy bulli wydanej przez papieża Aleksandra IV, zamiast dotychczasowego, krępującego ruchy płaszcza zakładali na pancerze krótką czerwoną tunikę z dużym białym krzyżem na piersi. Biały ośmiokątny krzyż na czerwonym tle stał się także, zgodnie z treścią

wspomnianej bulli, godłem i sztandarem zakonnym, a z cza­ sem również banderą statków zakonu szpitala. W takiej formie przetrwał przez wieki i pozostał po dzień dzisiejszy. Pod ten sztandar chętnie ściągali rycerze z całej Europy. Zakon szybko rozwijał się liczebnie, mnożyły się przeka­ zywane mu darowizny i nadania. Nie tylko zresztą na Ziemi Świętej, ale także i na Starym Kontynencie. Wzros­ towi zakonnych szeregów towarzyszył jednak ważny, ale też niezwykle trudny do rozwiązania problem skutecznego wzajemnego porozumiewania się. Wprawdzie istniał w tym czasie uniwersalny język europejski — łacina, ale nie był on powszechnie znany rycerstwu, z reguły nieumiejącemu ani czytać, ani pisać. Tymczasem wielonarodowe bractwo, aby działać sprawnie, musiało się też sprawnie komuniko­ wać między sobą. Szczególnie ważne było to podczas akcji zbrojnych. Dlatego w zakonie, rozwiązując sprawę skutecznego porozumiewania się, przyjęto zasadę narodowo-terytorialno-językową. Powstały narodowościowe grupy zakonne zwane ,językami”. Oto one: prowansalska, owemijska, francuska, włoska, aragońsko-katalońska, kastylijsko-portugalska, angiel­ ska i niemiecko-czeska. Każdy ,język” dzielił się na wielkie przeoraty i przeoraty. Przeoraty z kolei na mniejsze jednostki zwane bali watami, te zaś na podstawowe jednostki zakonu — komandorie, zwane też preceptoriami, a na polskich ziemiach komturiami. Przeorat joannicki w Polsce podlegał „językowi” niemieckiemu. Pierwsza polska komandoria zakonna powstała z nadania księcia Henryka Sandomierskie­ go, uczestnika wyprawy krzyżowej pomiędzy 1152 a 1156 rokiem w Zagości. Aż do czasów rozbiorów stanowiła ona ostoję zakonu, tzw. dom św. Jana w Polsce. We wszystkich europejskich przeoratach rozwijano sieć zakonnych hospicjów, kładąc podwaliny pod dobrze zor­ ganizowaną opiekę zdrowotną nad wszystkimi jej po­ trzebującymi. W Polsce joannici rywalizowali w zakładaniu

szpitali z zakonem Braci Krzyżowych Jerozolimskiego Grobu Pańskiego (tzw. Bożogrobcy) i zakonem św. Łazarza. Nie zapominano jednak o potrzebie gromadzenia środków na działalność na Ziemi Świętej. Zabiegano zatem o różno­ rodne nadania i dotacje dla rycerskiego zakonu zarówno na królewskich i książęcych dworach, jak i wśród rycerstwa i mieszczan. Chcąc jakoś rozwiązać problem językowy, ważny dla wzajemnego porozumiewania się, jeszcze w Jerozolimie joannici zaczęli tworzyć tzw. gospody narodowe, zwane z francuska oberżami. Były to punkty spotkań rycerzy-zakonników, w których może najmniej było jedzenia i picia wina, a za to przekazywano wiele ważnych dyrektyw i ustaleń zakonnej kapituły. Omawiano na nich również sprawy dyscyplinarne i inne bieżące problemy braci. Odwiedzanie takiej „językowej” oberży było dla joannitów obowiązkowe. Później, w trakcie licznych walk z muzułmanami, po­ szczególnym grupom językowym nadawano również okreś­ lone zadania i obowiązki czy to podczas natarcia, czy przy obronie zakonnych twierdz. Uzyskiwano w ten sposób nie tylko gwarancję zrozumienia wydanych rozkazów, ale również wywoływano zdrową rywalizację pomiędzy róż­ nymi , językami”. Wielki mistrz wybierany był spośród zasłużonych braci zakonnych przez kapitułę, ale jej decyzja poprzedzana była wcześniejszymi głosowaniami w Językach”. W pewnym etapie tych głosowań wypowiadali się także kapelani zakonni i bracia służebni. Wybór każdorazowo zatwier­ dzany był przez papieża. Wielki mistrz nie był wybierany na dożywotnią kadencję, zdarzały się też przypadki odwołania go przez współbraci. Sprawował praktycznie władzę w pełni absolutną. Rozciągała się ona na całość życia rycerzy zakonnych, zarówno w sferze materialnej jak i duchowej.

Brat Gerard

Brat Gerard w jerozolim­ skim szpitalu

Piotr Eremita nawołuje do wyprawy krzyżowej

Bitwa pod murami Damiaty (fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów)

Twierdza Crac des Chevaliers

W szpitalu joannitów

Akka. Ostatnia bitwa krzyżowców na Ziemi Świętej (fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów)

Sztych Fürtenbacha ukazujący galerę maltańską

Wielka Karaka „Święta Anna”

Wielkość grupy językowej i jej znaczenie w zakonie miały bezpośrednie przełożenie na otrzymanie najwyższych godności. Przez wiele kadencji zwyczajowo wielkim mist­ rzem wybierany był zawsze Prowansalczyk lub przed­ stawiciel aktualnie największej grupy narodowościowej. (Wtedy przypisaną do niej wówczas kolejną w ważności funkcję w zakonie obejmował Prowansalczyk.) Stanowisko wielkiego marszałka zarezerwowane było dla przedstawi­ ciela ,języka” Owemi, wielkim szpitalnikiem zostawał z reguły Francuz, wielkim konserwatorem wybierano przed­ stawiciela ,języka” aragońskiego, wielkim admirałem wy­ bierany był z reguły reprezentant ,języka” włoskiego, dowództwo turkopoli (zwierzchnictwo nad zaciężnymi wojskami), a z czasem także zwierzchnictwo nad zakonnymi strażnicami przyznawano zwyczajowo Anglikowi, wielkim kanclerzem był przedstawiciel Kastylii, pieczę nad for­ tyfikacjami z tytułem wielkiego bailiffa otrzymywał,język” niemiecki. Miało to także przeniesienie, oczywiście jeśli istniały ku temu odpowiednie warunki, na wszystkie niższe szczeble administracji zakonu. Taki system funkcjonowania wielojęzycznej organizacji rycersko-zakonnej przynosił znakomite efekty. Był on przede wszystkim bardzo przejrzysty. Unikano, choć nie zawsze z powodzeniem, dzięki niemu niepotrzebnych wewnętrznych sporów, zatargów i zakulisowych intryg, umożliwiając tym samym rycerzom w habitach skupienie się na sprawie dla zakonu najważniejszej — na obronie Krzyża. „To są ludzie, dla których ważne jest przede wszystkim, aby zachować odwagę, szlachetność i zapał do walki. Wolą umierać w chwale, niż dać przeciwnikowi sposobność triumfu i pokazać plecy w czasie odwrotu” — napisał o joannitach bizantyjski cesarz Manuel Paleolog.

POTĘGA ZAKONU

KARAWANY I SZPITALE. NAJWIĘKSZE TWIERDZE LEWANTU. AKKA

—

KONIEC

JEROZOLIMSKIEJ

EPOPEI.

ODNOWA

ZA­

KONU. NOWA STRATEGIA NA MORZU. KAWALEROWIE Z RO­ DOS

Rzym. Rok 1185, czwarty rok pontyfikatu papieża Lucjusza I I I . Roger de Moulins, wielki mistrz zakonu św. Jana Jerozolimskiego, otrzymuje z rąk papieża od dawna upragnioną bullę, potwierdzającą ostatecznie regułę zakon­ ną, ustanowioną przez Rajmunda des Puy dla bractwa szpitalnego w Jerozolimie. Odtąd nic już nie będzie stało na przeszkodzie, by rycerski zakon św. Jana mógł nic tylko wypełniać swoją misję charytatywną na Wschodzie, ale także skutecznie, bo z bronią w ręku. dbać tam o swoje bardzo ziemskie interesy. Zawarte w bulli surowe ostrzeżenie, że każdy wątpiący w pobożne intencje przyświecające zawsze dzia­ łaniom joannitów. rycerzy w mnisich habitach, narazi się nie tylko na gniew boży, lecz także równie srogi gniew apostołów św. Piotra i św. Pawła — sprawiało, że wreszcie oficjalnie umilkli wszyscy dotychczasowi przeciwnicy zakonu, a za to szybko mnożyły się na jego rzecz nowe

ofiary, donacje i darowizny. Powstały wszelkie sprzyjające warunki, by na Ziemi Świętej zaczęła się tworzyć, już w majestacie papieskiego przyzwolenia, druga co do wielkości rycersko-zakonna potęga (po zakonie rycerzy świątyni) militarna i finansowa. A jeszcze nie tak dawno, kilka lat wcześniej, bo w 1179 roku, także papieska bulla wskazywała joannitom zupełnie inne ich miejsce w zakonnej rodzinie — zalecała unikania posługiwania się bronią i nakazywała zakonowi powrót do korzeni, czyli wyłączne skupienie się na działalności charytatywnej. Nie można bowiem godzić — głosiła bulla Innocentego III — habitu pobożnego mnicha z zabijaniem. Co ciekawe, papież ten nie miał takich oporów wobec templariuszy, także przecież zakonu. Nie karawany, lecz szpitale powinny być, według niej, podstawą ich egzystencji na Ziemi Świętej. Można dzisiaj już tylko spekulować, że za wydaniem tej bulli stali templariusze, także przecież rycerze w habitach, od dawna rywalizujący o wpływy i sukcesy militamo-finansowe z joannitami. Bulla papieża Lucjusza III usankcjonowała właściwie tylko stan już od pewnego czasu istniejący. Począwszy od bitwy pod Tyrem i obrony Antiochii (1124 r.) joannici stanowili zawsze ważną siłę militarną krzyżowców. Świad­ czyły o tym nie tylko liczne bitwy z ich udziałem, ale przede wszystkim częste przekazywanie w ich ręce licznych twierdz i zamków, z których największy, Crac des Chevaliers, ofiarowany wraz z kilkoma innymi zam­ kami na pograniczu z hrabstwem Trypolisu, przez króla Rajmunda II, przez wiele dziesięcioleci był militarną stolicą zakonu. Zlikwidowane zostały tym samym ostatnie formalne przeszkody, blokujące gospodarcze poczynania zakonu na Ziemi Świętej. Mnożyły się odtąd, już bez potrzeby jakiegokolwiek kamuflażu, nadania ziemskie i darowizny dla joannitów. Ponadto zakon administrował w Europie

posiadłościami ziemskimi swoich członków, dziedzicząc po ich śmierci aż 4/5 majątku. Za zarobione lub ofiarowane pieniądze joannici kupowali liczne miasta i posiadłości ziemskie, zarówno w Lewancie, jak i w różnych państwach europejskich. Ich dobra uprawiali niewolnicy muzułmańscy, w których przekształcali jeńców wojennych, a także zamie­ niali w nich mieszkańców terenów zdobywanych lub przejmowanych przez zakon. Niewolników zakon również chętnie kupował na targowiskach. Bardzo charakterystyczna dla poczynań zakonu transakcja związana z nabywaniem niewolników była zawarta w 1178 roku z wicehrabią Amalrykiem z Nablusu. Sprzedał on mianowicie joannitom za kwotę 2500 bizantów: „wszystkich swoich Beduinów z plemienia Bwenekarkas i wszystkich innych, którzy mieszkają w namiotach, gdziekolwiek by byli, czy to w Królestwie Jerozolimskim, czy też poza nim, z całymi ich rodzinami, ze wszystkimi stadami i z tym, co posiadają”. Wkrótce joannici stali się niekwestionowanie najsilniejszą ekonomicznie organizacją wśród wszystkich zakonów na Wschodzie. Nie musieli, tak jak czynili to templariusze, całego zaopatrzenia sprowadzać aż z Europy. Żywność na potrzeby utrzymania zakonu wytwarzano zatem na miejscu, broń produkowali miejscowi płatnerze, rozwijano też własną miejscową hodowlę owiec i kóz. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż w 1168 roku zakon św. Jana uczestniczył w kampanii egipskiej ówczesnego króla Jerozolimy — Amalryka, wystawiając własną armię liczącą 500 braci zakonnych z odpowiednią do tej liczby ilością giermków i braci służebnych, a także licznymi oddziałami żołnierzy zaciężnych w służbie zakonu. Należy w tym miejscu przypomnieć, że w końcu XII wieku król jerozolimski mógł wystawić własną armię (bez rycerzy zakonnych) składającą się maksymalnie z ok. 700 rycerzy i 6 tys. pieszych. Na taką armię składały się wojska

królewskie, wojska jego wasali na Ziemi Świętej (jeśli nie walczyli w tym czasie między sobą) i wojska najemne ściągane z Europy. Dlatego taką cenę miało każde wsparcie królewskich wojsk przez rycerzy w habitach: templariuszy, Krzyżaków czy joannitów. Bez ich zbrojnego uczestnictwa nie było nawet mowy o toczeniu wojen z Saracenami ani też o zachowaniu Królestwa Jerozolimskiego. W zamian za uczestnictwo w tej kampanii, joannici mieli zagwarantowane po zdobyciu Egiptu otrzymanie na własność miasta Bilbais wraz z należącymi do niego ziemiami, co miało przynosić im rocznie 100 tysięcy bizantów. Otrzymać mieli także dziesiątą część wszystkich zdobytych podczas wojny łupów oraz roczne daniny z innych dziesięciu miast 0 wartości 50 tys. bizantów. Wyprawa na Egipt zakończyła się jednak katastrofalną klęską krzyżowców. Klęsk krzyżowców w walkach z muzułmanami było z czasem coraz więcej. Na polu bitwy' pod Cresson (1187 r.) padł wielki mistrz zakonu Roger de Moulins. Dwa miesiące później miała miejsce, tym razem pod Hittinem, największa z przegranych przez krzyżowców bitew, otwierająca już bezpośrednio sułtanowi Saladynowi drogę do Jerozolimy. Padały miasta, mnożyły się przegrane bitwy, ale — pa­ radoksalnie — rosło znaczenie zakonów rycerskich, w tym zakonu św. Jana. Praktycznie to one tylko trzymały jeszcze jakiś ład na Ziemi Świętej. Skłóceni władcy królestw i hrabstw na tej ziemi myśleli przede wszystkim o koronie króla jerozolimskiego, o tytułach władcy wschodniego chrześcijaństwa czy jedynego obrońcy świętych miejsc Kościoła. W ogniu intryg, wzajemnie się osłabiali, prze­ szkadzali sobie nawzajem w akcjach zbrojnych i ich ziemie stawały się szybko łatwym łupem muzułmanów. Tymczasem joannici utrzymywali na Ziemi Świętej, w szczytowym okresie na przełomie XII i XIII wieku,

prawie 10 tysięcy samych tylko rycerzy-zakonników, a także oddziały zaciężne oraz giermków i służących obeznanych z posługiwaniem się bronią. Każdy musiał się liczyć z taką siłą militarną — zarówno muzułmanie, jak i władcy chrześcijańscy. Nie byli jednak wolni od tych wszystkich rycerskich przywar, jakie spowodowały upadek Królestwa Jerozolim­ skiego. Przeświadczeni o swojej rzeczywiście wysokiej wartości bojowej nie podporządkowywali się, podobnie jak templariusze, rozkazom wodzów chrześcijańskiej armii podczas bitew z Saracenami. Często ich upór i chęć udowodnienia wyższości bojowej były przyczynami klęsk w tych bitwach. Straceńcze ataki, brak dyscypliny, nieustan­ na rywalizacja w bitwach z templariuszami, nawet za cenę jej ostatecznego wyniku, zrywanie rozejmów i zawieszeń broni, były zjawiskami powszednimi. Niemniej joannici stanowili taką siłę militarną na Ziemi Świętej, że bez ich udziału nie mogła się tam odbyć żadna poważniejsza operacja wojenna. W rękach joannitów znajdowała się przez ponad sto lat największa twierdza chrześcijańska w Lewancie — Crac des Chevaliers, zwana słusznie królową fortec. Otoczona podwójnym pasem murów z basztami zbudowanymi na planie kwadratu, stojącymi na niezwykle potężnych fun­ damentach, zabezpieczających przed trzęsieniami ziemi i podkopami w razie ataku, zawierała również własny zbiornik wodny, głębokie podziemia służące za magazyny żywności, amunicji i oręża, pozwalające na wytrzymanie kilkuletniego nawet oblężenia; stanowiła w tamtych czasach twierdzę praktycznie nie do zdobycia, „największy i najsil­ niejszy spośród zamków, czynfący wielkie szkody Saracenom”. Zwycięsko przetrwała oblężenie Saladyna w 1188 r. i pierwsze oblężenie sułtana Bajbarsa (1269 r.). Dopiero za drugim oblężeniem (1271 r.), i to dzięki podstępowi sułtana, polegającemu na dostarczeniu obrońcom za pomocą po­

cztowego gołębia fałszywego rozkazu wielkiego mistrza, poddała się. Drugą podobnej klasy twierdzą joannicką był zamek Margat, także przez ponad sto lat opierający się saraceńskim atakom. Podobnie jak Crac des Chevaliers stanowił aż do 1285 r. twierdzę nie do zdobycia. Poddał się dopiero egipskiemu sułtanowi Kalawunowi, kiedy ten dokonał podkopu w litej skale pod jedną z wież twierdzy. W wypeł­ nioną jamę włożono drewniane kłody i słomę. Kiedy to wszystko podpalono, skała popękała i pokruszyła się. Wieża runęła na mury twierdzy, niszcząc je całkowicie i grzebiąc w nich wielu obrońców. Po tym wydarzeniu joannici rozpoczęli rozmowy o warunkach kapitulacji. Sułtan w uznaniu waleczności joannitów pozwolił obrońcom Margat opuścić twierdzę konno, w pełnym uzbrojeniu i z całym dobytkiem ruchomym. Zdobycie twierdzy Margat oznaczało pełny odwrót z Ziemi Świętej. Praktycznie pozostała już tylko jedna wielka twierdza krzyżowców w Lewancie — Akka, z dru­ gim co do wielkości szpitalem zakonnym na Ziemi Świętej. Jej kres nastąpił w 1291 r., kiedy to pod jej murami pojawiła się armia sułtana Ala-Aszrafa Chalila, syna Kalawuna. Bronili jej, po raz pierwszy w pełni pogodzeni w obliczu śmiertelnego zagrożenia, wspólnie templariusze i joannici. Zdawali sobie doskonale sprawę, iż jest to ich ostatnia szansa na pozostanie na Ziemi Świętej i uwierzytel­ nienia sensu istnienia tych zakonów. Po sześciu tygodniach zaciekłych szturmów i kontrwypadów obrońców Akka jednak padła — 18 maja 1291 r. Nielicznym, pozostałym przy życiu obrońcom udało się ją opuścić, pozostawiono jednak wielu ciężej rannych i grupę templariuszy, broniących się jeszcze w tzw. Domu Templariusza, który został kilka dni później wysadzony w powietrze wraz z obrońcami przez sułtańskich saperów. Ci, którym udało się opuścić Akkę, zabrali ze sobą

najważniejsze dokumenty obu zakonów i wszystkie święte relikwie. Datę upadku Akki uznaje się za ostateczny koniec istniejącego przez 200 lat Królestwa Jerozolimskiego. Zamknięty tym samym został ostatni rozdział wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej. Ocaleli templariusze i joan­ nici udali się na Cypr. Wybór Cypru nie był przypadkowy. Oba zakony miały tam swoje wielkie majątki, a templariusze nawet, przez krótki okres, własne państwo. Joannici posiadali tam swoje największe plantacje trzciny cukrowej i posiadłości ziemskie w pobliżu Limassol. Z Akki na wyspę przypłynęło dokładnie tylko siedmiu joannitów. Łącznie z tymi, którzy znajdowali się juz na Cyprze, stanowili tylko kilkudziesięcioosobową grupę z tak ongiś potężnej armii rycerzy zakonu św. Jana na Ziemi Świętej. Tymczasowo uzyskali gościnę w zamku tem­ plariuszy Kolossi. Pospiesznie zaczęto ściągać tam posiłki z licznych europejskich komandorii. Każda z nich otrzymała polecenie obligatoryjnego dostarczenia na wyspę określonej liczby rycerzy i braci służebnych (serwiantów). Polecenie to. wobec ogromnego niebezpieczeństwa grożącego dalszej egzystencji zakonu, zostało niezwykle skrupulatnie i bardzo szybko wykonane. Odnowa szeregów zakonnych następowała błyskawicz­ nie. Już w 1293 r. wysłano zakonną flotę na pomoc chrześcijańskiej Armenii. Rozpoczęto też ataki na tery­ toria muzułmańskie. W królestwie Cypru nie patrzono jednak z entuzjazmem na szybkie odradzanie się zakonu. Egipt dominował wówczas w całym Lewancie; nikt nie kwestionował jego potęgi militarnej i nie dążył do konfrontacji z państwem mameluków. Królowie Cypru woleliby mieć u siebie możliwie najkrócej tak niebez­ piecznych gości.

Tym bardziej że za sprawą wielkiego mistrza Odona z Pins właśnie na Cyprze opracowano nową strategię działań zbrojnych zakonu wobec muzułmanów. Najkrócej mówiąc, polegała ona na zamianie wierzchowców na okręty. Karawany lądowe ustąpiły odtąd całkowicie miejsca coraz liczniejszym karawanom morskim. Każdy kandydat na rycerza zakonnego musiał odtąd obowiązkowo odbyć w ciągu pół roku co najmniej trzy karawany morskie. Od takiego sprawdzianu nie było odwołania. We władzach zakonu od 1299 r. pojawił się nowy dostojnik z tytułem wielkiego admirała. Nie zmieniły się natomiast główne cele — jakimi były zwycięstwo Krzyża nad Półksiężycem i wyzwolenie Grobu Chrystusa. Joannici od dawna utrzymywali własną flotę. Początkowo była to flota transportowo-handlowa, służąca do utrzymy­ wania stałej komunikacji pomiędzy wschodnimi i zachod­ nimi portami basenu Morza Śródziemnego. W jedną stronę wiozła zaopatrzenie dla zakonnych rycerzy oraz kandydatów na kawalerów zakonnych i licznych pielgrzymów do świętych miejsc. W drodze powrotnej zabierała liczne towary wschodnie, tak bardzo poszukiwane w całej Europie. Flota ta składała się przede wszystkim z tzw. wrotowców, czyli okrętów mających w rufowej części szerokie wrota, przez które wprowadzano do wnętrza konie, a nawet duże wozy z ładunkami. Były to pierwowzory dzisiejszych promów towarowych. Statki takie mogły wziąć na swoje pokłady ok. 600 zbrojnych i 250 koni lub ok. 1000 pielgrzymów. Dość szybko z tych statków wykształciła się zakonna flota wojenna. Początkowo stanowiły ją dromony, pierwo­ wzory galer żaglowo-wiosłowych, na których poza kapita­ nem i kapelanem, kanonierami i załogą obowiąz­ kowo znajdować się musiał chirurg wraz z pomocnikami, a także kandydaci na przyszłych kawalerów, którzy musieli odbywać półroczne praktyki na morzu. Każdy z nich

obowiązkowo musiał umieć pływać. Tylko z tego powodu joannitą nie został np. brat kardynała Richelieu — Alphonse de Richelieu. Większość tych okrętów powstawała we własnej stoczni joannitów w Akkce. Były one wyposażone w wyrzutnie kamiennych kul oraz miotacze ogni greckich, czyli łatwo­ palnej mieszaniny produkowanej na bazie żywicy so­ snowej, siarki i niegaszonego wapna, wybuchającej w ze­ tknięciu z wodą. Okręty zakonu pod względem uzbrojenia i metod szkolenia załóg znacznie wtedy wyprzedzały floty innych krajów. Teraz, gdy znaleźli na Cyprze, szybko zrozumieli, że dalsza egzystencja zakonu zależy niemal wyłącznie od operatywności jego floty wojennej. To drogą morską właśnie możliwe stało się wsparcie zbrojne królestwa Armenii. Tylko za pomocą floty mogli atakować tureckie obecnie miasta na zachodnim wybrzeżu Lewantu. Morskie karawany służyły także, a może nawet przede wszystkim do wzbogacania majątku zakonnego. Galery i galeony z białym krzyżem na czerwonej banderze brawurowo atakowały i łupiły muzułmańskie statki handlowe nawet u wejść do ich macierzystych portów. Wkrótce joannici stali się niekwestionowaną morską potęgą. Flota wojenna zakonu panowała już nie tylko na Morzu Egejskim, ale również operowała stale na przybrzeżnych wodach Egiptu. Wzbudzało to zrozumiały niepokój władców Cypru. W każdej chwili mogli się spodziewać egipskiego rewanżu w postaci najazdu na wyspę. Uciążliwi sublokatorzy mogli zatem przyczynić się do upadku cypryjskiego królestwa. Brak życzliwości Cypryjczyków do zakonu św. Jana, a także do zakonu świątyni, był podsycany też przez coraz bardziej niechętny stosunek innych europejskich władców do wszy­ stkich zakonów rycerskich. Ich ogromne fnajątki, zwłaszcza majątki templariuszy, budziły zawiść i pragnienie znalezie­ nia pretekstu do ich przejęcia.

ponadto upadek Królestwa Jerozolimy postawił general­ nie pod wielkim znakiem zapytania sens dalszego istnienia zakonów rycerskich powołanych wszakże do obrony Grobu Pańskiego. Król Francji Filip Piękny przygotowywał już niezbędne prawne i kanoniczne podstawy do ostatecznej rozprawy z templariuszami. Nietrudno było się domyślić, kto może być następny w kolejności? Praktycznie jedynym ratunkiem dla zakonu św. Jana mogło być utworzenie, wzorem Krzyżaków w Prusach, własnego suwerennego państwa. Rozumiał to doskonale wielki mistrz Fulko z Villaret. Dość szybko wybór padł na Rodos. Ta grecka wyspa dzięki swemu stra­ tegicznemu położeniu, umożliwiającemu kontrolowanie znacznej części zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej, żyznym glebom i dogodnemu klimatowi, znakomicie nadawała się do utworzenia na niej państwa zakonnego. Problem był tylko w tym, że miała już swoich właścicieli. Oficjalnie była bowiem lennem genueńskich admirałów. Prawa do wyspy rościło sobie także Cesarstwo Bizan­ tyjskie. Często Rodos najeżdżana była także bezkarnie przez władców państewek tureckich ze wschodniego wybrzeża Morza Egejskiego. Brak oficjalnego statusu wyspy sprzyjał planom joan­ nitów. W czerwcu 1306 r. wypłynęła z Cypru na Rodos ekspedycja zbrojna joannitów. Napotkała jednak na czynny zbrojny opór zarówno genueńskiego garnizonu, jak i rdzen­ nych mieszkańców wyspy, który przełamywano przez kilka miesięcy. Przed końcem 1306 roku joannici zajęli jednak dotychczasową stolicę wyspy — Filermo. Jednocześnie intensywnie zabiegali u papieża Klemensa V i na dworze bizantyjskim o zatwierdzenie ich wszystkich uprawnień tak zbrojnie sobie nadanych ziem i uznanie zakonu za właś­ ciciela wyspy. Zakończyło się to pełnym sukcesem, choć miasto Rodos ostatecznie poddało się najeźdźcom dopiero w sierpniu 1309 r.

Papież Klemens V specjalną bullą z 1308 r. zalecił jednocześnie zakonowi sprawowanie stałej kontroli nad handlem europejskich kupców z Saracenami. Okręty z Ro­ dos miały, zgodnie z nią, prawo do kontrolowania wszyst­ kich ładunków europejskich kupców, bez względu na banderę, a w przypadku stwierdzenia, że statek przewozi materiały wojenne, konie lub niewolników, do przejęcia takiego statku wraz z całym ładunkiem na własność zakonu. Wcześniej, pod koniec 1306 roku, papież Klemens V zażądał od joannitów i templariuszy specjalnych raportów w sprawie połączenia obu zakonów i podjęcia wspólnej wyprawy krzyżowej. Wielki mistrz zakonu świątyni Jac­ ques de Molay kategorycznie sprzeciwił się tej fuzji. Bardziej dyplomatycznie zachował się Fulko de Villaret, wielki mistrz zakonu św. Jana, który nie odpowiedział oficjalnie wprost na żądanie papieża, tylko przedstawił memorandum wskazujące na niezwykłą złożoność tego problemu, a także na potrzebę zorganizowania floty wojennej i całej logistyki związanej z szybkim przewie­ zieniem licznych oddziałów rycerstwa europejskiego do Ziemi Świętej. Wyraził równocześnie w memorandum pełną gotowość zakonu do uczestniczenia w realizacji tych przygotowań. Deklarował zarazem wykorzystanie joannickich posiadłości na Cyprze jako miejsca ewentual­ nej zbiórki przyszłych wojsk krzyżowych. Nie była to odpowiedź w pełni satysfakcjonująca Klemen­ sa V, ale nie była też całkowitym odrzuceniem papieskiej propozycji. Tymczasem kategoryczne — NIE! w wykonaniu templariuszy spowodowało wydanie wyroku zagłady na ten zakon. Już w 1307 r. papież ogłosił, że najbliższą wyprawą krzyżową będzie kierował wielki mistrz zakonu św. Jana. Templariuszom natomiast wytoczono liczne procesy o here­ zję i bałwochwalstwo, które w konsekwencji doprowadziły do kasacji zakonu świątyni. Zgodnie zatem z wolą papieską, joannici zostali jedynym zakonem rycerskim na Wschodzie.

po tym posunięciu Klemens V mógł powiedzieć oficjalnie, iż nastąpiło zjednoczenie zakonów rycerskich powstałych na Ziemi Świętej. W 1310 r. wyruszyły na Wschód niezbyt liczne grupy źle zorganizowanych oddziałów chrześcijańskich, które trudno jednak porównywać z poprzednimi wyprawami krzyżowymi. Nie miały one już najmniejszego wpływu na bieżącą sytuację polityczną i militarną na Ziemi Świętej. Jedynymi, którzy odnieśli z tej wyprawy jakieś korzyści byli joannici. Wykorzystali ją starannie do oficjalnego umocnienia się na Rodos. Dyplomatyczne zabiegi wielkiego mistrza na papieskim dworze przyniosły jeszcze jeden, niezwykle istotny dla dalszych losów zakonu, efekt. Joannitom przyznane zostało, na mocy bulli Klemensa V Ad providam, ogłoszonej 2 maja 1312 r., prawo do przejęcia wszystkich majątków należą­ cych dotychczas do objętego papieską kasacją zakonu świątyni (templariuszy). Szpitalnicy otrzymali od papieża prawie wszystkie europejskie komandorie templariuszy, jako nagrodę za „nieustanne narażanie swojego życia za morzami”. Natychmiast zresztą przejęli ogromne posiadłości templariuszy na Cyprze. Nie wszystkie dobra templariuszy przeszły jednak na własność joannitów. Na Półwyspie Iberyjskim przejęły je zakony rycerskie powołane przez tamtejszych władców. W innych przypadkach trzeba było ostrych interwencji papieskich. Na ziemiach polskich niezbędny był w tej sprawie układ z Cremmen z margrabiami brandenburskimi, a i tak niektóre z majątków zakonu świątyni musieli później wykupić za gotówkę. W ciągu kilku lat zakon św. Jana uzyskał zatem nie tylko odpowiednie terytorium do utworzenia własnej pań­ stwowości, lecz także, a raczej przede wszystkim ogromny majątek pozwalający na ugruntowanie swojej wysokiej pozycji politycznej, militarnej i gospodarczej w świecie

chrześcijańskim. Pojawiło się na ówczesnej mapie poli­ tycznej Europy nowe, kolejne po Krzyżakach na ziemiach pruskich państwo zakonne. Pojawili się suwerenni kawale­ rowie z Rodos. Wielki mistrz otrzymał prawo do mianowania arcybis­ kupów. Mógł bić własną monetę. Na jego dworze akredy­ towali przedstawiciele największych królewskich dworów Europy. Nikt już nigdzie głośno nie podawał w wątpliwość sensu istnienia zakonu szpitala. Rozpoczęła się trwająca ponad 200 lat złota era zakonu św. Jana. Kawalerowie z Rodos, bo tak się zaczęli oficjalnie nazywać, pamiętając o swym podstawowym posłannictwie, szybko zajęli zbrojnie Smyrnę (dzisiejszy Izmir) i Halikarnas (Bodrum). Wzięli też udział w nieprzynoszącej im chwały wyprawie krzyżowej na Aleksandrię (1365 r.), zakończonej złupieniem miasta i masakrą jego mieszkańców (w tym także chrześcijan). Wrócili nawet formalnie na parę lat do Jerozolimy, gdzie na mocy traktatu z Egiptem pozwolono im na odbudowę historycznego szpitala, a nawet utrzymywanie w Świętym Mieście własnego konsulatu. Sława i bogactwo kawalerów z Rodos stawały się niemal przysłowiowymi. W głęboki niebyt odeszło dawne ubóstwo szpitalników, ustępując miejsca królewskiemu niemal prze­ pychowi. Doszło już nawet do tego, że w 1343 r. papież Klemens VI zarzucił joannitom nadmierną fascynację dob­ rami doczesnymi, wytykając jednocześnie, że: „urzędnicy zakonni jeżdżą na okazałych, pięknych koniach, noszą przepyszne szaty, piją ze złotych i srebrnych pucharów i trzymają ptaki oraz psy myśliwskie”. Trzeba przyznać, że dalecy jednak byli od wszelkiej gnuśności i bezczynności. Na to bogactwo ciężko pracowali, a raczej o nie walczyli. Przez 20 niemal lat wspierali czynnie obronę królestwa Armenii przed egipskimi marnelukami. Zdobyli w tym okresie dla'siebie wyspę Kos. Kiedy emir Ajdinu zajął Smyrnę (dzisiejszy Izmir), stanęli

na czele połączonych wojsk chrześcijańskich, które odbiły ten ważny dla nich przyczółek. Skutecznie powstrzymali trzy próby zbrojnego zajęcia Rodos podejmowane przez egipskich marne luków: w 1440, 1442 i 1444 r. Udowodnili także, iż bez ich udziału nie może już mieć miejsca żadna chrześcijańska morska operacja wojenna w tym rejonie Morza Śródziemnego. Skutecznie kontrolowali również morskie szlaki handlowe wiodące na Morze Czarne. To dzięki nieustającym suk­ cesom na morzu opanowali wkrótce cały łańcuch wysp i wysepek, w tym całe Południowe Sporady, wzdłuż znajdującego się w muzułmańskich rękach wybrzeża Azji Mniejszej. Z tych wysp atakowali później terytoria muzuł­ mańskie. Szybko też stali się swego rodzaju obsesją osmańskich sułtanów. Cierniem w ich koronie. Musiało to w końcu doprowadzić do kolejnych zbrojnych konfrontacji. Zdawali sobie z tego sprawę kawalerowie z Rodos. Umacniali się na wyspach i stale udoskonalali swoje okręty. W tym czasie w zakonnej flocie obok galer i galeonów zaczęły pojawiać się pierwsze karaki, okręty z trzema lub czterema żaglami o większej powierzchni niż na galerach, dłuższe i o wyższym nadburciu. Używane były przede wszystkim jako statki transportowe. W burtach okrętów zakonnych pojawiły się też specjalne otwory dla armatnich luf. Joannici jako pierwsi zaczęli wprowadzać armaty, będące podstawowym uzbrojeniem ich okrętów. Zakon stał się w pełni suwerennym państwem. Nie podlegał żadnym naciskom politycznym zarówno ze strony władców świeckich, jak i hierarchii kościelnej. Teraz uzyskał własne terytorium. Był zatem takim samym pań­ stwem, jakich wiele w Europie. Utrzymywał liczne kontakty dyplomatyczne, w randze konsulatów, z wieloma krajami. Liczył się tak, jak kiedyś w Jerozolimie. Cała chrześcijańska Europa chciała teraz żyć z joannitami w zgodzie i przyjaźni. Na Rodos, by szkolić się podczas

słynnych morskich karawan, przybywali, jako ochotnicy, młodsi synowie z najznamienitszych rodów Europy. O no­ wicjat, a następnie członkostwo w zakonie ubiegali się nawet potomkowie, nie zawsze z prawego łoża, koronowa­ nych głów. Przyjmowano ich wprawdzie w zakonne szeregi bardzo chętnie, chociażby z uwagi na korzyści polityczne oraz wysokość idących za nimi beneficjów, lecz zgodnie z obowiązującą w zakonie regułą, nie byli dopuszczani do żadnych konkretnych czy tytularnych nawet funkcji. Kawalerowie z Rodos, bo tak ich coraz powszechniej nazywano, dostarczali rodyjskie wina na stoły europejskich władców. Handlowali złupionymi muzułmanom towarami, m.in. pieprzem, przyprawami korzennymi i jedwabiem. W tym handlu wypierali tradycyjnych monopolistów, kupców weneckich i genueńskich. Przykładali też wielkie znaczenie do rozwoju intelek­ tualnego członków zakonu. Znamienne było tu wydanie rozporządzenia, iż wszystkie księgi będące własnością poszczególnych braci powinny być po ich śmierci natych­ miast przekazane do głównej biblioteki zakonu, do której dostęp miał każdy z joannitów. Z czasem stawali się także mecenasami sztuki, zapraszając na wyspę wybitnych grec­ kich i włoskich twórców. Bogactwo zakonu zaczęło się przekładać także na bogac­ two mieszkańców Rodos, a także wszystkich wysp i wysepek wchodzących w skład zakonnego państwa. Wydawałoby się, że nastają prawdziwe złote lata dla kawalerów z Rodos. Joannici nie ustrzegli się jednak poważnego błędu, który odbił się negatywnie na ich losach w przyszłości. Było nim narzucanie siłą rdzennej greckiej ludności Rodos rzym­ skiego katolicyzmu. Tymczasem Grecy od wieków należeli do wschodniego obrządku Kościoła chrześcijańskiego. O ile arystokracja wyspy dość szybko, by nie powiedzieć koniun­ kturalnie, zamieniła krzyż wschodni na krzyż rzymski, to jednak większość rdzennej ludności pozostała przy swojej

dotychczasowej wierze, godząc się na wszystkie i wcale niemałe, wynikające z tego faktu, niedogodności. Kiedy kawalerowie z Rodos poddawali się sułtanowi Sulejmanowi I po drugim oblężeniu w 1522 r. i zgodzili się na opuszczenie wyspy, mieli pełną świadomość, że większość jej mieszkańców chętnie by zmieniła władcę na takiego, który nie będzie im już utrudniał praktyk religijnych w obrządku przez nich wybranym. Rosnące w siłę imperium osmańskie nie mogło pozo­ stawać obojętne wobec potęgi zakonu. Blokował on bowiem skutecznie wszelką ekspansję morską na Zachód. Gdy tylko sułtan, Mehmed II Zdobywca, uporał się z największym sw'oim problemem, jakim było cesarstwo bizantyjskie i zapanował wreszcie nad Konstantynopolem, wiadomo było, że następnym jego celem będzie Rodos oraz zakon św. Jana. Władał wtedy już wieloma wyspami jońskimi, podporządkował sobie Wenecję i tylko kawale­ rowie z Rodos nieustannie zagrażali flocie sułtańskiej i zachodnim wybrzeżom Azji Mniejszej, a przede wszystkim interesom kupców osmańskich. Stanowili zatem największą, trudną do tolerowania przeszkodę w opanowaniu przez imperium basenu Morza Śródziemnego. Zanim jednak doszło do zbrojnej konfrontacji Mehmed II, zgodnie z osmańskimi zwyczajami, zaproponował kawale­ rom z Rodos, by złożyli mu hołd lenny. Propozycja ta została przez zakon stanowczo, choć w dyplomatycznej formie odrzucona. Następnym ruchem sułtana mogła być tylko inwazja na wyspę. Dlatego w maju 1480 roku ponad 70-tysięczna armia osmańska wylądowała pod dowództwem Mezik Paszy na Rodos. Obok doborowych oddziałów wojsk lądowych, Mezik Pasza miał ze sobą największe wtedy na świecie działa do burzenia murów. Armia ta miała za zadanie nie tylko zdobyć i zniszczyć joannicką twierdzę, ale także definitywnie rozprawić się z kawalerami z Rodos.

Ufny w siłę swojego oręża, osmański dowódca oblężenie rozpoczął od gwałtów i okrucieństw wobec ludności wyspy. Kto nie zdążył schronić się za murami Rodos, nie miał żadnych szans na przeżycie. Z dymem poszły liczne wioski i miasta. Rozgrabiono cały dobytek miesz­ kańców, a tych spośród nich, którzy ocaleli, zawleczono na targi niewolników. Zamiast wzbudzić w ten sposób grozę i przerażenie, a tym samym osłabić ducha walki, wzmogło to jedynie konsolidację i determinację obrońców, którymi dowodził wielki mistrz zakonu Pierre d’Aubusson. W walkach na murach Rodos został on wprawdzie kilkakrotnie ranny, w tym ciężko podczas ostatniego szturmu i długo potem leczył się w najlepszych europejskich hospicjach zakonu, ale swoim męstwem i zaangażowaniem dawał przykład jak należy bronić Krzyża. Pierre d’Aubusson ogłoszony został później największym rycerzem chrześcijaństwa w XV wieku. Mury i umocnienia Rodos bardzo długo wytrzymywały artyleryjski ostrzał największych dział, w końcu jednak zaczęły się kruszyć. Stanowiło to dla najeźdźców sygnał do kolejnych szturmów, coraz trudniej odpieranych przez obroń­ ców. Największy z nich, o najbardziej dramatycznym przebiegu, a zarazem decydujący o losach całego oblężenia, miał miejsce 27 lipca i omal nie zakończył się sukcesem muzułmanów, którzy przez wyłomy w murach wtargnęli do wewnątrz miasta i twierdzy. Przekonani o pewnym zwycięst­ wie, zaczęli już grabić domy i zabijać ludność cywilną. Tymczasem udany kontratak kawalerów zakonnych potrafił jednak opanować tę beznadziejną już zdawałoby się sytuację i zamienić ją w klęskę napastników. Był to zarazem ostatni już w tym oblężeniu szturm wojsk osmańskich. Po 89 dniach ostrzału i szturmów Mezik Pasza zarządził odwrót z wyspy. Zwycięski miecz Mehmeda złamał się na murach zakon­ nej twierdzy Rodos. Gdyby nie bohaterska postawa joan-

nitów, to po zdobyciu Rodos nic już nie powstrzymałoby zapewne Mehmeda II przed szybką inwazją na Półwysep Apeniński. Drugiej wyprawy na Rodos sułtan Mehmed II już nie zdążył przeprowadzić. Zmarł wiosną następnego roku w trakcie przygotowań do nowego ataku, którym miał pokierować osobiście. Na swoim grobie, w odróżnieniu od zwyczajowych w takim przypadku wykazów licznych zdobytych państw i miast, polecił wyryć tylko znamienne słowa: „Zamierzałem podbić Rodos i podporządkować sobie Italię”. Obrona Rodos w 1480 r. otworzyła kolejną kartę w his­ torii zakonu. Okazało się raz jeszcze, że tak jak w czasach jerozolimskich joannitów zawsze stać na poniesienie naj­ większej ofiary, ofiary życia, dla dobra chrześcijaństwa, dla zachowania Krzyża. Docenił to papież Innocenty VIII i przyłączył do zakonu św. Jana także zakon Grobu Pańskiego, wraz z wszystkimi jego posiadłościami oraz przyznał d’Aubussonowi kapelusz kardynalski i godność legata papieskiego na Azję.

IMPERIUM SULEJMANA WSPANIAŁEGO

EMIR Z PROWINCJI. NOCLEG U DERWISZA EDEBALI. BUDO­ WANIE

POTĘGI

TAMERLANA.

OSMANÓW.

MEHMED

ANATOLIA

ZDOBYWCA

W

I

RUMELIA.

GNIEW

KONSTANTYNOPOLU.

PODBOJE NA LĄDZIE I NA MORZU. KONFLIKT ŚRÓDZIEM­ NOMORSKI. NAJWIĘKSZE IMPERIUM ISLAMU

Szigetvar. Południowo-zachodnie Węgry. 7 września 1566 roku. Armia osmańska frontalnym szturmem zdobyła właśnie obleganą od kilkunastu dni twierdzę. Na jej murach zawisła wielka chorągiew Osmanów. Zwycięskie wojska dopiero nazajutrz dowiedziały się, że rankiem, tuż przed rozpoczęciem szturmu, zmarł we śnie, we własnym namio­ cie, naczelny wódz wyprawy, siedemdziesięciodwuletni sułtan Sulejman I, zwany przez swych poddanych „Prawo­ dawcą” lub „Sprawiedliwym”, a przez europejskich wład­ ców de Magnifique — Wspaniałym. Człowiek, który w trakcie sw'ego długiego, trwającego 46 lat. panowania, doprowadził imperium osmańskie na same szczyty jego rozwoju militarnego, gospodarczego i kulturalnego. Cofnijmy się jednak aż o ponad 250 lat, gdzieś w głąb Anatolii. Osman-bej, protoplasta przyszłego imperium, był w początkach XIV wieku mało znaczącym bejem, władcą niewielkiego skrawka terytorium w' północnej Anatolii, na

pograniczu Armenii, Bizancjum i mongolskiego sułtanatu Uchanidów, którzy podporządkowali już sobie Seldżuków i sprawowali wtedy władzę nad całą Anatolią. Gdyby jego państewko lokalizować współcześnie, to znajdowałoby się gdzieś w dzisiejszej północno-wschodniej Turcji, na północ od miasta Eskisehir. Osman-bej był typowym, dla owych czasów, watażką z pogranicza, o dość sporej niezależności. Nie wiele o nim dzisiaj wiadomo. Jego imię nie pojawiło się w żadnych oficjalnych zapisach kronikarskich zarówno Seldżuków, jak i anatolijskich sułtanów. Według najnowszych badań tureckich historyków był on prawdopodobnie Kurdem, nagrodzonym za jakieś bojowe zasługi skrawkiem ziemi na granicy z Bizancjum. Pewne jest tylko, że w pierwszych latach czternastego stulecia zajął także siłą pewne niewielkie bizantyjskie tereny leżące na południe do Morza Marmara i pokonał wysłany przeciwko niemu nieznanej liczebności oddział wojsk cesarskich. Zwycięstwo to uznane zostało za początek państwowości osmańskiej. Nie ma jednak z tego okresu żadnej spisanej historii emiratu, są jedynie o nim tylko marginesowe wzmianki w relacjach muzułmańskich po­ dróżników. Jedna z nielicznych legend zachowanych z czasów Osmana lub powstała, być może, już w czasach znacznie późniejszych i na zamówienie dworu, w celu ugruntowania dynastii, mówi o tym, że emir gościł pewnego razu u świętego derwisza Edebali, wywodzącego swój ród od samego Proroka. Tam właśnie przyśnił mu się sen, zinter­ pretowany nazajutrz przez owego derwisza jako znak, że oto Bóg przekazał władzę na ziemi jemu i jego potomkom. Szybko też przezorny Edebali wydał swą córkę za Osmana, w przekonaniu, że zostanie ona matką rodu wielkich sułtanów. Legenda ta pozwalała później sułtanom osmań­ skim powoływać się na swój rodowód wywodzący się

bezpośrednio od samego Mahometa, choć historia milczy, czy syn Osmana — Orhan, był także synem córki derwisza, czy też urodził się znacznie wcześniej. W XV wieku Osmanowie stworzyli już pełną fikcję historyczną uprawomocniającą ich zwierzchnictwo nad Turkami. Otóż wywiedli swoją genealogię od Oguz Chana, legendarnego wielkiego władcy i twórcy narodu tureckiego. Jako potomkowie tak zacnego przodka musieli niemal obligatoryjnie sprawować zwierzchnictwo nad wszystkimi tureckimi poddanymi. Osman został, prawdopodobnie za jakieś bliżej nie określone zasługi militarne, mianowany emirem przez sułtana seldżuckiego Alaeddina II. Na pewno był też pod koniec życia Alaeddina II w jakimś stopniu związany z domem Ilchanidów, o czym świadczy nadany mu sułtański przywilej bicia własnej monety. To z kolei wskazywało, że zachował prawo do pewnej suwerenności. Wiadomo rów­ nież, że po tym zwycięstwie nad ekspedycją bizantyjską został wkrótce, po śmierci Alaeddina II, jednym z najważ­ niejszych emirów w Anatolii. Osman utrzymywał nawet, że sułtan seldżucki przekazał mu na łożu śmierci władzę nad całą Anatolią, co podawali jednak skutecznie w wąt­ pliwość inni emirowie, odmawiając uznania zwierzchnictwa ciągle prowincjonalnego przecież watażki. Wielu z nich szybko jednak zmieniało zdanie, gdy pod władzę groźnego emira dobrowolnie przechodzić zaczęło wielu innych mało znaczących pogranicznych bejów, często mających do wyboru dobrowolną rolę wasala, albo... niewolnika. Osman-bej stawał się przez to coraz silniejszy. Już jako uznany przez sąsiednich władców emir Osman szykował się nawet do zajęcia bizantyjskiej Bursy, lecz zamiar ten zniweczyła nagła jego śmierć w 1324 r. Swojemu synowi Orhanowi pozostawił w spadku silny, dobrze zorganizowany emirat, który na cześć jego pierwszego władcy nazwano potem emiratem osmańskim.

Orhan z powodzeniem kontynuował zaborczą politykę ojca. Szansy rozwoju emiratu szukał przede wszystkim w ekspansji na północ i zachód, do czego usilnie namawiali go także inni emirowie liczący, że wreszcie poniesie jakąś spektakularną klęskę. Tymczasem Orhan zdobył Nikeę i Nikomedię i na początku lat trzydziestych XIV stulecia doprowadził do sytuacji, w której granice jego emiratu odległe były zaledwie już tylko o dzień marszu od Kon­ stantynopola. Emir szybko dostrzegł również, że najlepsze nowe tereny do podbojów znajdują się właśnie po drugiej, europejskiej stronie Dardaneli — w Tracji, Macedonii i na całym Półwyspie Bałkańskim. Ekspansja na zachód była bowiem znacznie łatwiejsza do uzasadnienia przesłankami religij­ nymi, niż dotychczasowe, bratobójcze podboje dokonywane w obrębie muzułmańskiej Anatolii. Ponieważ na drodze do tych zachodnich terytoriów leżał suwerenny emirat Karasi, Orhan po prostu wtargnął zbrojnie do emiratu, zdobył go i włączył do swojego państwa. W początku lat pięćdziesiątych XIV wieku wojska osmańskie przekroczyły Dardanele i umocniły się na półwyspie Galipoli, skąd już mogły podejmować wyprawy w głąb Tracji. Dzięki temu mogły kontrolować handel z południowo-wschodnią Europą. Państwo osmańskie stało się jednym z najbogatszych i najpotężniejszych emiratów Anatolii. Szacuje się, że Orhan kontrolował terytorium o powierzchni kilku tysięcy mil kwadratowych, czyli był to jeden z większych w tym czasie emiratów zachodnioanatolijskich. Kolejny z rodu Osmanów — emir Murad, znowu ruszył zbrojnie na kraje europejskie. Nie napotykając większego oporu zajął Bułgarię i ziemie wzdłuż północnych wybrzeży Morza Egejskiego. W 1389 r., po bitwie na Kosowym Polu, w której rozbił wojska serbskie, został faktycznym panem Bałkanów. Osmańskie terytoria w Europie rozciągały

się już wtedy od Dunaju aż do albańskich wyżyn. W osmań­ skim języku nazwano je „Rumelia”, czyli ziemie rzymskie. Murad nie zaniedbywał przy tym swoich interesów w Anatolii. Tam z kolei podporządkowywał sobie, na ogół bezkrwawo, choć działając z pozycji siły, kolejne małe emiraty. To pozwalało mu zapewnić bezpieczne zaplecze do militarnych podbojów na zachodzie. Aby zwiększać stały dopływ wojowników do swojej armii, ogłosił zdobywanie europejskich terytoriów, chrześcijańskich przecież, świętą wojną z przeciwnikami islamu. Odtąd „gaza”, czyli święta wojna, stała się oficjalnym celem prawie wszystkich później­ szych osmańskich podbojów. A już na pewno na zachodzie. Następca Murada, który zmarł wkrótce po zdobyciu Serbii, Bajazyt, zwany od stylu prowadzenia swych kam­ panii militarnych Błyskawicą, z powodzeniem kontynuował politykę swych poprzedników. Państwo Osmanów rozwijało się i umacniało w Rumelii i Anatolii. Rozbił też armię krzyżowców na froncie dunajskim i rozpoczął nieskuteczne jeszcze oblężenie Konstantynopola, stając na przeciwległym, azjatyckim brzegu Bosforu i budując tam własne umoc­ nienia. Zachęcony odnoszonymi sukcesami Bajazyt ponie­ chał też dalszej pokojowej ekspansji w Anatolii i rozpoczął regularne zbrojne najazdy na sąsiednie, nie uznające do tej pory jego władzy emiraty. Wreszcie, sam nadał sobie tytuł sułtana Osmanów. Tego było już za wiele innemu sławnemu azjatyckiemu zdobywcy — Tamerlanowi, znanemu również jako Timur Chromy lub Kulawy. Tamerlan marzył o odtworzeniu wielkiego imperium Czyngis-chana i na początek chciał być jedynym władcą w tej części Azji. Nie miał najmniej­ szego zamiaru dzielić się tą władzą z jakimś samozwańczym sułtanem. Dlatego też w 1402 r. najechał ze swą armią państwo Osmanów, szybko rozgromił próbującego stawiać mu opór Bajazyta i jako jeńca powiódł go do Samarkandy. Wkrótce sułtan osmański zmarł tam od trudów niewoli,

a według niektórych źródeł został po prostu zamordowany. Tamerlan niezwłocznie przywrócił do władzy wszystkich pokonanych lub zmuszonych do przyłączenia się do Baja­ zyta emirów, a państwo osmańskie, w dawnych granicach z czasów Orhana, podzielił pomiędzy lokalnych bejów. Wydawałoby się, że jest to już definitywny kres sułtanatu osmańskiego. Nie minęło jednak dziesięć lat i doszło w nim do przedziwnej, jak na owe czasy, sytuacji politycz­ nej. Otóż bejowie, obdarowani tak hojnie przez Tamerlana dawnymi ziemiami Bajazyta, w ogromnej większości przy­ padków sami dobrowolnie zrezygnowali ze swej niezależ­ ności. Zjednoczyli się i obrali na swego przywódcę emira Mehmeda I... syna Bajazyta. Była to zaskakująca jeszcze dzisiaj zdolność odrodzenia się państwa osmańskiego. Wytłumaczyć ją można tylko faktem, że bejami pozostawionymi przy władzy przez Tamerlana byli dawni najbliżsi i najbardziej lojalni współ­ pracownicy Bajazyta. Mehmed I, gdy tylko poczuł się odpowiednio silny, natychmiast rozpoczął podboje ziem należących do próbu­ jących jeszcze zachować autonomię zachodnioantolijskich emirów, wchodzących dawniej w skład państwa Osmanów. Szybko doprowadził do odtworzenia państwa swojego ojca. Odrodzona dynastia Osmanów powróciła natychmiast do tytułu sułtańskiego, zwłaszcza że imperium Tamerlana rozpadło się wkrótce po jego śmierci. Oddalone tym samym zostało od państwa osmańskiego na bardzo długi czas zagrożenie ze wschodu. Pomiędzy Anatolią a Rumelią tkwiło jednak, jak ciernie w koronie, cesarstwo bizantyjskie i symbol wschodniego chrześcijaństwa, stolica tego cesar­ stwa — Konstantynopol. Wnuk Mehmeda 1, 21-letni wtedy Mehmed 11, natych­ miast po wstąpieniu w 1451 r. na tron rozpoczął przygoto­ wania do zdobycia tego miasta. Na prawym brzegu Bosforu w ciągu roku zbudowana została znacznie potężniejsza

twierdza, niż postawiona wcześniej przez Bajazyta, wyraź­ nie górująca nad murami Konstantynopola. Rozpoczęto także odlewanie najpotężniejszych na świecie dział oblężniczych, o zasięgu pozwalającym strzelać poza mury w głąb miasta z drugiego brzegu Bosforu. W końcu kwietnia 1453 r. sułtan ruszył na Konstan­ tynopol. Oblężenie, polegające przede wszystkim na nie­ ustannym ostrzeliwaniu miejskich murów i umocnień oraz niszczeniu domów ogniem artyleryjskim, trwało niespełna miesiąc i 22 maja 1453 r. Konstantynopol został zdobyty, a cesarstwo bizantyjskie odeszło na zawsze do historii. Stolica cesarstwa na trzy dni, zgodnie z osmańskim zwyczajem, wydana została na pastwę zwycięskich wojsk. Sułtan Mehmed II za sukces ten otrzymał przydomek — Zdobywca, a Konstantynopol, czyli Kustantinijje, a po­ tem Stambuł, przejął po Bursie i Adrianopolu funkcję miasta stołecznego imperium Osmanów. Jako stolica został przez Mehmeda II oraz kolejnych sułtanów odbudowany ze zniszczeń i znacznie rozbudowany. Na przydomek „Zdobywca” akurat ten sułtan w pełni zasłużył. Dzięki Mehmedowi II imperium osmańskie po­ szerzyło swe terytoria o Wołoszczyznę, Mołdawię, Bośnię i tereny na północnych i wschodnich wybrzeżach czarno­ morskich. Pozwoliło to mu na przyznanie sobie tytułu „sułtana dwóch ziem i wielkiego chana dwóch mórz”. Te ziemie to Anatolia i Rumelia, a morza to — Morze Czarne i Morze Śródziemne. Tym razem był to jednak tytuł nieco na wyrost. Wprawdzie Morze Czarne śmiało nazwać można już było wtedy nawet wewnętrznym morzem osmańskim, to jednak kluczem do obecności, nie mówiąc o panowaniu, na Morzu Śródziemnym była wtedy nadal wyspa Rodos na Morzu Egejskim, którą władali kawalerowie z Rodos, czyli joannici, skutecznie kontrolując żeglugę w tym rejonie, a przede wszystkim stale napadający na statki

sułtana. I to właśnie ta wyspa była następnym celem Mehmeda 11 Zdobywcy. Około setki okrętów osmańskich pojawiło się w po­ czątkach maja 1480 r. na wodach u wybrzeży Rodos. Dowodził nimi w imieniu sułtana doświadczony wódz Mezik Pasza. Wkrótce przypłynęły następne. W sumie na wyspie wylądowało ok. 100 tysięcy wojsk muzułmań­ skich. Od 28 maja przez 89 dni trwało oblężenie, zakończone niesławnym odwrotem z Rodos. W drodze powrotnej Mezik Pasza, spragniony jakiegokolwiek suk­ cesu nad zakonem, napadł, jeszcze wtedy bezskutecznie, na joannicką twierdzę San Pietro w Bodrum. Gdy wrócił do Konstantynopola, został przez rozsierdzonego tą klęską sułtana pozbawiony wszystkich dotychczasowych godności i zesłany w charakterze najzwyklejszego beja do Galipoli. Od razu też sułtan zapowiedział ponowną wyprawę na Rodos, którą zamierzał kierować osobiście; jednak już nie zdążył jej poprowadzić. Wnuk Mehmeda II, a ojciec Sulejmana, sułtan Selim I zwany przez Europejczyków „Ponurym”, a przez swoich „Nieustraszonym”, po pokonaniu szacha Safawidów Ismaila i chwilowej okupacji Azerbejdżanu, a także odebraniu Persji Kurdystanu i Armenii, zawrócił na południe przeciw­ ko mameluckiemu sułtanowi Syrii i Egiptu. W ciągu dwóch lat opanował ten sułtanat, umacniając się w 1517 r. nad Morzem Czerwonym. Dzięki temu stał się jedynym obrońcą i protektorem dwóch najświętszych miast islamu — Mekki i Medyny, a tym samym najpotężniejszym władcą muzułmańskim. Od tego czasu sułtanowie osmańscy do kolekcji licznych swoich tytułów dodawali również zaszczytne miano „sługi dwóch świętych miejsc islamu”. Za panowania Selima I flota osmańska pojawiła się po raz pierwszy również na Oceanie Indyjskim. Wprawdzie nie były to jeszcze jednostki mogące pokusić się o prze­ pędzenie stamtąd okrętów portugalskich lub nawet pod­

jęcie z nimi walki, ale zdecydowanie już swoją obecnością i działaniami utrudniały handel Europy z Indiami. W 1538 r. sułtańska flota pod wodzą Sulejmana Paszy zdobyła Aden, a następnie pojawiła się na wodach indyj­ skich, co spowodowało wkrótce utworzenie kolejnej prowincji osmańskiej — Jemenu. Wprawdzie nadal na Oceanie Indyjskim dominowali Portugalczycy, niemniej musieli się już liczyć z istnieniem tam na stałe floty osmańskiej. Doszło nawet do podpisania przez Portugalię porozumienia z imperium w sprawie wzajemnego nieatakowania okrętów handlowych. Do tytułu sługi świętych miejsc islamu Sulejman 1 dodał później, w połowie lat czterdziestych XVI wieku, znamienne słowa: „i Jerozolimy”, akcentując w ten sposób swoją zwierzchność nad wszystkimi miastami najważniejszymi dla tej religii. W kanonicznych zaś tekstach islamu szybko znaleziono, powołując się na słowa Mahometa, dowód głoszący, iż na początku każdego stulecia Allach w swej łaskawości zsyła muzułmańskiej społeczności osobę, która odnowi jej wiarę i suwerenność. Obejmujący w 1520 r. tron sułtański Sulejman I jak najbardziej wypełniał ten warunek. Mógł zatem, jako wybraniec Allacha, z powodzeniem realizować swe plany. Najpierw więc skierował się w stronę dwóch celów, których nie udało się wcześniej zrealizować Mehmedowi II — prze­ ciwko Rodos i Belgradowi. Bardzo szybko te dwa cele osiągnął. Zdobył Belgrad i wygnał z Rodos joannitów, stale zagrażających dotychczas statkom sułtańskim. Tym samym wysyłał jednocześnie europejskim władcom, zlekceważony wówczas jeszcze przez nich, sygnał o nowych, morskich kierunkach zachodniej ekspansji Osmanidów. Po zdobyciu Belgradu (w 1521 r.), wkrótce pokonał Węgrów w bitwie pod Mohaczem (1526 r.) i stopniowo rozpoczął włączać królestwo węgierskie do swojego im­ perium. Zagony osmańskie zaczęły regularnie pojawiać się

także w sercu Austrii, w Karyntii i w Styrii, atakując jej północne rejony. Wyprawa na Wiedeń w 1529 r. zakończyła się jednak odstąpieniem od oblężenia miasta. Na wchodzie i południu po kilkunastomiesięcznej (1535-1536) kampanii podporządkował sobie Mosul, Bag­ dad i Basrę i osiągnął północne wybrzeża Zatoki Perskiej. W basenie Morza Śródziemnego w rękach sułtana znalazł się Maghreb (Tunis, Algier i niektóre tereny Maroka). Stanowił on od tego czasu trzecią, obok Anatolii i Rumelii, prowincję imperium. Sułtan Sulejman bardzo szybko wyciągnął wnioski z mało efektywnych dotychczas operacji floty osmańskiej na morzu; dokonał radykalnej zmiany w jej uzbrojeniu i po­ stawił na prawdziwych fachowców. Głównym kapudanem swojej floty mianował Chajr ad-Dina Barbarossę, znanego na Morzu Śródziemnym korsarza muzułmańskiego. Od tego czasu szybsze, dysponujące większą siłą ognia galery korsarskie w służbie Sulejmana z powodzeniem podej­ mowały wałki z okrętami chrześcijańskimi. Już w latach trzydziestych XVI wieku sułtan zapanował nad Adriatykiem i południowo-wschodnimi wodami Morza Śródziemnego. Próba spacyfikowania Barbarossy prze­ prowadzona w 1539 r. przez połączone siły chrześcijańskie, także przy udziale okrętów joannickich, nie powiodła się. Warto odnotować, że w toku tych walk morskich na krótko do muzułmańskiej niewoli dostał się sławny zdobywca Meksyku Fernando Cortez. Największym jednak sukcesem osmańskiej floty było odebranie joannitom Tripolisu. przez następcę Barbarossy — Draguta Raisa. Tenże Dragut, także korsarz-admirał osmański, wspólnie z ekspedycją Sinan Paszy, zaatakował w 1551 r. Maltę, spustoszył półwysep Sceberras i opanowując wyspę Gozo, odprowadził do niewoli kilka tysięcy mieszkań­ ców. Był to ważny dla Sulejmana rekonesans udowadniający, że Malta jest możliwa do pokonania i zdobycia.

Wojny i podboje. Tej naczelnej zasadzie zawsze pod­ porządkowana była polityka imperium osmańskiego. Wła­ dza sułtanów była władzą absolutną, a o jej sile stanowiła nowoczesna armia i... umiejętność zarządzania. Źródłem potęgi ekonomicznej były przede wszystkim podboje i ciąg­ łe wojny przynoszące wielkie łupy i stale nowe terytoria pełne nowych bogactw i pełne nowych... podatników. Przejęcie wielu strategicznych punktów na mapach ów­ czesnego świata pozwalało kontrolować handel Europy ze Wschodem i czerpać także i z tego odpowiednie zyski. Za czasów sułtana Sulejmana I imperium osmańskie stać było jednakże nie tylko na nieustanne prowadzenie wojen i podbojów, lecz również na budowę i rozbudowę miast, wznoszenie licznych meczetów i medres, wspieranie roz­ woju nauki, literatury i sztuki, realizację wspaniałych projektów architektonicznych, a nawet na snucie marzeń 0 wielkich projektach inżynierskich, jakimi miało być połączenie, planowane jeszcze w starożytności, kanałem Morza Czerwonego z Morzem Śródziemnym czy też budowa kanału łączącego Wołgę z Donem. Nie przypad­ kiem Sulejman I uzyskał przydomek Wspaniały i na okres sprawowania przez niego władzy przypadło apogeum imperium osmańskiego. Państwo Sulejmana było zdecydo­ wanie największe i najpotężniejsze w całym świecie islamu. Polityka wewnętrzna Osmanów, zapoczątkowana jeszcze w czasach pierwszego emiratu, była niezmienna i polegała na umiejętności takiego podporządkowania sobie podbitych ziem, aby ich mieszkańcy nie ponosili większych ciężarów na rzecz nowego państwa od tych, które obowiązywały ich poprzednio 1 aby widzieli dla siebie perspektywę lepszego życia a nawet awansu społecznego pod panowaniem osmańskim. Miasta i twierdze, które poddawały się wojskom sułtana, nie były niszczone i plądrowane, w odróżnieniu od tych, które wzięte zostały bezpośrednim szturmem. Raz tylko, w przypadku twierdzy joannitów San Pietro w Halikamasie (Bodrum),

złamana została ta reguła, z winy wojsk osmańskich, ale jej sprawcy zostali podobno surowo ukarani. Jeśli idzie o sprawowanie władzy w prowincjach, to zawsze skupiana była w jednym ręku — wielkorządcy, będącego zarazem dowódcą wojskowym. Z reguły nie był on związany z miejscowym społeczeństwem (wyjątkiem byli tylko władcy, którzy dobrowolnie poddali się sułtanowi) i pozostawał zależny tylko od sułtana. Była to bardzo skuteczna polityka wewnętrzna. Swe apogeum osiągnęła także za czasów panowania Sulejmana Wspaniałego. Ludność imperium stanowiła niezwykłą mieszaninę ras, narodowości i religii. W jej skład wchodzili przecież Węgrzy, Bułgarzy, Serbowie, Bośniacy, Albańczycy, Ros­ janie, Arabowie z krajów Afryki Północnej, Grecy, Żydzi, Ormianie, Persowie, Azerowie. Turkmeni, Arabowie znad Morza Czerwonego czy Zatoki Perskiej... Rdzenni Turcy stanowili w tym państwie wyraźną etniczną mniejszość. Mądrość Osmanów polegała właśnie na zachowywaniu, a nawet popieraniu tych wszystkich etnicznych odrębności. Sprzyjała temu generalna zasada obowiązująca w imperium i głosząca, że wszyscy poddani sułtana, z najwyższymi dostojnikami państwa włącznie, byli po prostu uznawani za jego osobistych niewolników. Z niewolnikiem zaś można było zrobić dosłownie wszystko w zależności od kaprysu czy od bieżącej potrzeby, a także dla niewolnika, jeśli się miało na to ochotę, można było coś zrobić kosztem innych niewolników. Dlatego wszystkie narody imperium starały się zasłużyć na łaskę sułtana. Dyskryminacja narodowościowa czy religijna, jeśli się zdarzała, mogła mieć miejsce tylko w najbardziej odległych od centrum prowincjach. Generalnie można powiedzieć, że imperium osmańskie było w tamtych czasach z gruntu ekumeniczne. Żadna z innych religii niż islam nie była też specjalnie prześladowana czy faworyzowana. Muzułmanów w imperium osmańskim obowiązywało islamskie prawo

szariatu, pozostałą ludność wyznającą swoje religie — pra­ wa ustanowione dla nich przez sułtana. On też miał rozstrzygające zdanie w każdej wątpliwej sprawie. W im­ perium osmańskim nie faworyzowano też ani nie nadawano odrębnych czy specjalnych przywilejów żadnej z narodowo­ ści. Każdy poddany, w myśl tego prawa, traktowany był jednakowo i zawsze mógł się udać na skargę nawet do samego sułtana. Długą listę sułtańskich tytułów Sulejman nie tylko wzbogacił o tytuły religijne, jak: „Kalif apostoła Pana światów (proroka Mahometa)... cień Boga nad wszystkimi ludźmi... najwyższy iman... spadkobierca wielkiego ka­ lifatu...”, ale także takie, które określić by można jako tytuły cywilne — „prawodawca”... „sprawiedliwy”... „zdo­ bywca świata” oraz o tytuł „padyszacha, który jest schronieniem świata”. Sulejman I panował najdłużej z wszystkich władców imperium Osmanów, bo aż 46 lat. Jego czasy nazywane są, nie bez przyczyny, złotym wiekiem imperium. Rządził rzeczywiście nad podziw sprawiedliwie, choć zgodnie z tradycją domu Osmanów, nakazującą, by sułtanem zostawał nie najstarszy, lecz najzdolniejszy syn poprzed­ niego sułtana. Najpierw rozkazał udusić swego najstarszego syna Mustafę, a potem wyraźnie faworyzował innego z synów, Selima, w jego bratobójczej rywalizacji o ewen­ tualną sukcesję z kolejnym jego bratem — Bajazytem. Nie różnił się więc tu wcale od swojego ojca Selima I, który w drodze do tronu zamordował z kolei własnego ojca, sułtana Bajazyta II, a następnie wymordował lub wypędził poza granice imperium pozostałych swoich braci. Za czasów Sulejmana do najwyższych godności w pań­ stwie — wezyra, kapudana czy paszy, mógł dojść dosłownie każdy pod jednym tylko warunkiem, że był muzułmaninem, choć czasami wystarczało, żeby był to wyznawca islamu w pierwszym zaledwie pokoleniu. Warto tu podkreślić, że

w szczytowym okresie świetności imperium Sulejmana I, na 48 wielkich wezyrów, zaledwie tylko pięciu było rdzennymi Turkami; pozostali byli z pochodzenia Słowia­ nami, Arabami, Grekami, Albańczykami czy Ormianami. Wśród wysokich urzędników sułtańskiego dworu byli także Niemcy, Rosjanie, Włosi, Francuzi czy Polacy, niektórzy z własnej woli, inni jako jeńcy, niegdyś schwytani w walce. Funkcje dworskie nie były jednak nigdy dziedziczne, więc nie tworzyły się w imperium elity władzy czy arystokracje rodowe w pojęciu europejskim. Na dworze sułtana nigdy także nie brakowało licznych cudzoziemców, przybyłych na jego zaproszenie i pełniących wiele ważnych funkcji państwowych czy wojskowych. Prawo do zasiadania w Wielkim Divanie, czyli w najwyż­ szej radzie sułtańskiej, mieli także poddani nie będący muzułmaninami. Siłą państwa osmańskiego była jego armia, w tamtych czasach bardzo nowoczesna, składająca się przede wszy­ stkim z regularnego zawodowego wojska. Jej trzon sta­ nowiły oddziały janczarów, doborowe jednostki złożone z wyselekcjonowanych i doskonale uzbrojonych żołnierzy. Janczarami zostawali starannie dobierani mieszkańcy podbitych krajów, od dziecka przygotowywani do tej służby, lub też dzieci zagarnięte w niewolę podczas licznych łupieżczych zagonów. Poza nimi wojska sułtańskie składały się z kawalerii zwanej w Europie spahisami, mającej, w odróżnieniu od świetnej niegdyś kawalerii mameluków, w swym wyposa­ żeniu również broń palną, lekkiej jazdy, głównie uzbrojonej w szable i łuki oraz ze znakomitej, jednej z najlepszych wtedy artylerii, piechoty i wojsk saperskich, a także z lokalnych, ochotniczych oddziałów dywersyjnych, re­ gularnie dokonujących grabieżczych wypadów na przy­ graniczne tereny ościenne, zwanych też zagończykami. Ponadto, już za czasów panowania sułtana Sulejmana,

w skład armii wchodziły także oddziały religijnych fanaty­ ków nazywanych „layalarsami”. Używane były one do zadań specjalnych, bardzo niebezpiecznych, grożących łatwym utraceniem życia. Można o nich powiedzieć, że stanowiły pierwowzór dzisiejszych komandosów czy raczej „kamikadze”, lub bojowników ekstremalnych muzułmań­ skich ugrupowań. Typowym uzbrojeniem janczarów w XVI wieku były: ciężka szabla zwana u nas szablą turecką, jatagan, kindżał i broń palna zwaną janczarką (rodzaj krótkiego muszkietu), która wyparła dawniej używane łuki. Jedynym elementem ochronnym (nie używali w bitwach pancerzy) była krótka tarcza, którą posługiwali się wyłącznie podczas działań oblężniczych. Osmańska piechota, ustępująca wyszkoleniem janczarom, używana była z reguły do zdobywania zamków i twierdz. Posiadała w swym uzbrojeniu muszkiety i broń sieczną niezbędną do walki wręcz. Podczas bitew na odkrytych terenach posługiwała się również włóczniami, jako bronią przeciwko atakom kawalerii. Spahija, kawaleria osmańska, składała się na ogół z synów dostojników sułtańskich różnego szczebla oraz synów bejów i emirów zhołdowanych państewek. Stale rywalizowała o sułtańskie względy z janczarami. Typowe uzbrojenie spahisa to szabla lub koncerz, włócznia oraz krótka broń palna. Lżejsza jazda zwana dżamakiem dysponowała już dużo gorszym uzbrojeniem. Podstawowym jej wyposażeniem bojowym były łuk i szabla, z czasem także krótka broń palna. Nie wszystkie oddziały tej jazdy jednak ją posiadały. Armia osmańska, jako pierwsza z ówczesnych armii świata, szczególnie wielką uwagę przywiązywała do roz­ woju artylerii i jej rosnącego znaczenia na polu walki i zastosowała ją na masową skalę. W artylerii służyli przede wszystkim zaciężni specjaliści z Europy, głównie

z Niemiec i Włoch. Produkcją amunicji zajmowali się mistrzowie i rzemieślnicy żydowscy wypędzeni z ultrakatolickiej Hiszpanii, a chętnie widziani w osmańskiej armii. Europejczycy, w wolnej służbie u sułtanów, byli również konstruktorami i odlewnikami największych dział, jakie powstawały w tym czasie. Ogromne zasługi przy zdobyciu Konstantynopola przypisuje się przecież niemiec­ kiemu odlewnikowi Janowi Urbanowi z Miśni, który stworzył dla Mehmeda II kilka najpotężniejszych w tamtym stuleciu armat, skutecznie burzących najgrubsze mury. Warto w tym miejscu również podkreślić, iż to właśnie armia osmańska jako pierwsza znalazła sposób na prowa­ dzenie ostrzału ogniem ciągłym. Dotychczasowe armaty szybko przegrzewały się i musiały co kilka wystrzałów, wobec groźby rozerwania lufy z powodu nadmiernego rozgrzania, przerywać ogień i stygnąć. Osmańscy puszkarze owijali lufy wojłokiem i lali na nie zimną oliwę, eliminując w ten sposób konieczność przerw w strzelaniu. Artyleryjskie doświadczenia lądowe władcy osmańscy szybko przenosili na swoje okręty. Wyposażali je nie tylko w działa strzelające ogniem na wprost, ale także w moź­ dzierze, szczególnie groźne, bo siejące spustoszenie na pokładach atakowanych jednostek. Dzięki takiemu działaniu kolejnych sułtanów ich armie nie tylko dysponowały zawsze ogromną przewagą ognia w toczonych bitwach czy prowadzonych oblężeniach, ale też zawsze dysponowały nowymi, stale zaskakującymi nieprzyjaciół sposobami prowadzenia walk z udziałem artylerii. Pierwsze moździerze i działa ładowane od tyłu oraz armaty na lawetach zastosowane zostały właśnie w armii i flocie osmańskiej. Armia ta, również jako pierwsza, wyruszając na dalekie wyprawy, w swoich taborach wiozła spiż i formy do odlewania dział, a w skład oddziałów inżynierów (saperów) wchodzili także obowiąz­ kowo odlewnicy armat. Dzięki temu można była stale

uzupełniać stanowiska artyleryjskie. Było to szczególnie przydatne podczas licznych oblężeń miast i twierdz. O wielkości, znaczeniu i docenieniu osmańskiej artylerii najlepiej świadczy fakt, iż w latach trzydziestych XVI wieku osmańscy eksperci od broni palnej pojawili się nawet w odległym muzułmańskim państwie Ajteh na Sumatrze. Kroniki osmańskie wspominają o 300 żołnierzach Sulejmana, którzy przybyli tam z arkebuzami i armatami, czym walnie przyczynili się do zwycięstwa króla Ajtehu nad sąsiednimi Batakami. Jako zapłatę za ową pomoc Sulejman otrzymał od wdzięcznego władcy Ajtehu cztery statki wyładowane pieprzem. Podobnego wsparcia Sulejman I udzielił w 1542 r. mu­ zułmańskiemu przywódcy Ahmedowi ibn Ibrahimowi w je­ go konflikcie z królem Abisynii. Tam również decydującą rolę odegrały armaty i arkebuzy osmańskie. Przez długie lata armia osmańska była tylko doskonałą armią lądową. Kiedy jednak Osmanowie przesunęli granice swojego imperium nad brzegi mórz i oceanu, nieodzowne stało się utworzenie odpowiednio silnej floty. Jej rozwój zapoczątkował Mehmed II Zdobywca, lecz dopiero za Sulejmana I Wspaniałego stała się ona flotą mogącą podjąć wyrównaną walkę z okrętami chrześcijańskimi na wszyst­ kich akwenach świata. Obecna była przecież zarówno na Oceanie Indyjskim, gdzie z ograniczonym powodzeniem rywalizowała z okrętami portugalskimi, jak i na Morzu Czarnym i Morzu Czerwonym, a przede wszystkim w ba­ senie Morza Śródziemnego. Flota ta zdała doskonale swój egzamin szczególnie w trakcie licznych walk o panowanie na Morzu Śródziem­ nym. Zdobycie przez Mehmeda II w 1453 r. Konstan­ tynopola, a tym samym przejęcie wszystkich ziem cesarstwa bizantyjskiego, pozwoliło imperium osmańskiemu wyjść na brzegi basenu śródziemnomorskiego. Praktycznie od tego czasu imperium musiało rozwijać swoją flotę, a więc

tym samym otwarty został nowy rozdział podbojów — do­ konywanych drogą morską. Długotrwałe wojny morskie z Wenecją, niemal suweren­ nie wówczas panującą we wschodniej części basenu, zapoczątkowane w 1463 r. i trwające aż do 1779 r., nie przyniosły wprawdzie decydujących rozstrzygnięć, nadal na tych akwenach dominowała flota wenecka, genueńska, hiszpańska i okręty kawalerów z Rodos, a potem kawalerów maltańskich. Niemniej stanowiły one wyraźny sygnał dla całej Europy, że pojawił się tu nowy, silny przeciwnik, z którym należy się poważnie liczyć i który nie zamierza działać tylko defensywnie. Nie trzeba było zresztą długo czekać. U schyłku swego panowania sułtan Bajazyt II, w trzyletniej wojnie o pano­ wanie na Adriatyku (1499-1502), zabrał Wenecji Lepanto na Pelopenezie, a także jej twierdze, Modon, Koron i Navarino w Morei, na wschodnim wybrzeżu Morza Jońskiego. Sukcesy w tej wojnie były przede wszystkim możliwe dzięki rozgromieniu weneckiej floty przez okręty osmańskie i udanym inwazjom na jej posiadłości, prze­ prowadzanym od strony morza Sulejman, obejmując tron sułtański, swoje działania na morzu rozpoczął od ostatecznego wyeliminowania za­ grożenia, jakie dotychczas stanowiły dla statków osmań­ skich okręty kawalerów z Rodos. Po zdobyciu tej wyspy, Morze Egejskie stało się już kolejnym, wewnętrznym morzem Osmanów. Następnym miał być Adriatyk, a potem całe Morze Śródziemne. Nie zawsze, aby osiągnąć zamierzone morskie cele, sułtan Sulejman decydował się na bezpośrednie rozstrzy­ gnięcia zbrojne. I tak drogę do oficjalnej obecności na Adriatyku ostatecznie utorował sobie na przykład w 1524 r. za pomocą traktatu o współdziałaniu z dożą Wenecji. Pretekstem do jego zawarcia stała się konie­ czność walki z piratami, grasującymi po tym morzu.

Sulejman zadeklarował w owym traktacie bardzo daleko idącą gotowość ich zwalczania za pomocą własnych okrę­ tów. W ten sposób uzyskał prawo dostępu do portu w Valonie, jako bazy dla owych walczących z piratami okrętów. Warto tu jednak dodać, że owi grasujący po Adriatyku piraci byli najczęściej piratami... osmańskimi, lub całkowicie od imperium zależnymi. A właśnie z portu w Valonie w 1537 r. wypłynęła stacjonująca tam na mocy tego traktatu wielka flota osmańska, która spustoszyła wyspę Korfu. Ostateczne ugruntowanie obecności sułtańskiej floty na Morzu Śródziemnym nastąpiło po jej starciach z morską ekspedycją połączonej floty chrześcijańskiej przeciw Osma­ nom w 1538 r. Ekspedycja ta, której zadaniem było m.in. zdobycie Konstantynopola, oddanie joannitom Rodos, a We­ necji — utraconych wcześniej twierdz, zakończyła się nieudanym oblężeniem Prewezy oraz skutecznym kontrata­ kiem okrętów Barbarossy na flotę dowodzoną przez sław­ nego genueńskiego admirała Andrea Doria. Wenecja za­ płaciła wtedy Sulej mano wi, jako odszkodowanie za swój udział w tej ekspedycji, aż 300 tys. dukatów i oddała swoje dwie kolejne twierdze w Morei. W 1542 r., wykorzystując wojnę cesarza Karola V z kró­ lem Francji Franciszkiem I, flota osmańska, tym razem jako sojuszniczka Francuzów, przez całą zimę przebywała w Tulonie, z którego na ten czas wyprowadzono chrześ­ cijańskich mieszkańców. Wybudowano tam nawet meczety dla wojsk sułtańskich. Było to już bezdyskusyjnym po­ twierdzeniem obecności tej floty także w zachodniej części Morza Śródziemnego. Dalej już wszystko toczyło się, dla interesów osmańskich w basenie śródziemnomorskim, bardzo szybko i prawie zawsze pomyślnie. Kapudan osmański, Dragut Rais, odebrał joannitom w 1550 r., po bardzo krótkim oblężeniu, Trypolis. Zaledwie rok później, wspólnie z innym osmańskim wo-

dżem Sinan Paszą, zaatakował z powodzeniem Maltę. Wyprawa floty hiszpańskiej na muzułmańską Dżerbę w gru­ dniu 1559 r., w której brały też udział okręty kawalerów maltańskich, po początkowych sukcesach, a nawet krótko­ trwałym zajęciu tej wyspy, ostatecznie zakończyła się dla tej ekspedycji całkowitym niepowodzeniem, a w konsek­ wencji dalszym umocnieniem osmańskiej obecności w ca­ łym basenie śródziemnomorskim. Nic nie stało już na przeszkodzie, by jej ukoronowaniem mogło być teraz ostateczne zdobycie Malty i zlikwidowanie raz na zawsze zakonu kawalerów maltańskich. Przewagom na morzu towarzyszyły w konsekwencji, także przewagi na lądzie. Atakowana z lądu, a równocześnie od strony morza znaczna część sułtanatu Maroka nie oparła się natarciom armii osmańskiej i szybko znalazła się w rękach Sulejmana, powiększając nowe obszary państwa osmańskiego w tym rejonie, zwane Maghrebem. Imperium osmańskie zbliżyło się w ten sposób bardzo niebezpiecznie do ówczesnych granic królestwa Hiszpanii. Nie zapominajmy, że to właśnie z Półwyspu Iberyjskiego wyparto, także w wojnach krzyżowych, przed wiekami muzułmanów, a pamięć o toczących się tam uporczywych walkach chrześcijaństwa z islamem zapisana została w licz­ nych kronikach i dziełach literackich, zarówno w Europie, jak i na Wschodzie. Teraz muzułmanie zamierzali tam powrócić. Było to największym i nieskrywanym marzeniem Sulejmana I. Logiczną kolejnością działania w tym rejonie wydawało się teraz dla sułtana zaatakowanie i zdobycie Malty — morskiego klucza do Sycylii i Korsyki, a także najlepszej bazy do morskiego atakowania Półwyspu Iberyjskiego. Czekano na odpowiedni pretekst, a gdy się znalazł, skwap­ liwie z niego skorzystano. Samo przygotowanie się do tej inwazji, od momentu podjęcia decyzji, nie trwało już długo, gdyż imperium

zawsze było gotowe do rozpoczęcia, prawie natychmiast, poważnych działań wojennych. I to zarówno na lądzie, jak i na morzu. Nieustannie rozbudowywano istniejące stocznie i budowano nowe. Powstawały w nich doskonale wyposa­ żone nowoczesne okręty wojenne oraz galeony i karaki niezbędne do transportu wojska. Zaprawiona w bojach w różnych rejonach Europy, Afryki i Azji armia lądowa zasilana była nieprzerwanie nowymi żołnierzami z pod­ bitych krajów, a także fachowcami tworzącymi ciągle nowe rodzaje uzbrojenia. Towarzyszyła jej również, potwierdzona dotychczaso­ wymi działaniami wojennymi, opinia armii niezwyciężonej. Przez cały dotychczasowy okres trwania sułtanatu Sulej­ mana I nie przegrała ona jeszcze żadnej znaczącej bitwy, a tempo i zakres stałego rozszerzania terytorium imperium osmańskiego były naprawdę imponujące. Żaden z europej­ skich władców, wielkością swojego państwa i zakresem sprawowania absolutnej władzy, nie mógł się tu równać z Sulejmanem. Z takim nowoczesnym na tamte czasy państwem i z rów­ nie nowoczesną armią tego państwa przyszło się bezpo­ średnio zmierzyć w 1565 r. kawalerom maltańskim.

KAWALEROWIE MALTAŃSCY

UROCZYSTOŚĆ W CITTA’ NOTABILE. DRUZGOCĄCY RAPORT ZAKONNYCH KOMISARZY. DLACZEGO WŁAŚNIE MALTA? NO­ WE TWIERDZE NA WYSPIE. POŻEGNANIE Z MARZENIAMI O RODOS. KTO JEST WIĘKSZYM PIRATEM? UTRATA TRYPOLISU. GENERALNA PRÓBA MUZUŁMANÓW

13 listopada 1530 r. Mdina, zwana też Citta’ Notabile, główne miasto Malty. Wielki mistrz zakonu św. Jana. kawaler Philippe Villiers de LTsle Adam, w otoczeniu innych rycerskich kawalerów i wszystkich wysokich urzęd­ ników szpitala, a także... licznej grupy dawnych mieszkań­ ców Rodos, którzy wraz z zakonem opuścili przed siedmiu laty tamtą wyspę i ciągle towarzyszyli im w tułaczce, przejął od radnych miejskich i miejscowej szlachty sym­ boliczne klucze od Mdiny i od wyspy. Otrzymując je przyrzekł jednocześnie sprawować sprawiedliwe rządy, chronić wyspę i jej obywateli przed zagrożeniami zewnętrz­ nymi. Zapewnił również o poszanowaniu wszelkich praw 1 zwyczajów miejscowej ludności. W ten oto sposób wypełniony został traktat zawarty pół roku wcześniej, 24 marca 1530 r., w Castel-Franco z cesa­ rzem rzymskim Karolem V, nadający joannitom wyspy

Maltę, Gozo i Comino oraz miasto i twierdzę Trypolis na kontynencie afrykańskim w pełne, suwerenne władanie. Nie ma już w chrześcijańskim świecie kawalerów z Rodos, niech zatem żyją kawalerowie maltańscy. Otrzymali Maltę na swoją ostateczną siedzibę. Wpraw­ dzie oficjalnie otrzymali ją tylko w lenno, jako część Królestwa Sycylii, ale owe lenno miało znaczenie sym­ boliczne. Jak długo zakon św. Jana pozostać miał na wyspie, tak długo miał nią samodzielnie władać. W przy­ padku jej opuszczenia Malta miała przejść natychmiast na własność korony hiszpańskiej. Nigdy także joannici nie mogli występować zbrojnie przeciwko Królestwu Sycylii. Do króla Sycylii należało bowiem prawo wyboru biskupa Malty, co dawało mu dodatkową kontrolę nad wydarzeniami na wyspie, a także stanowiło pewien rodzaj kontroli nad zakonem. Jedyne lenne zobowiązanie, jakie miało spoczywać na zakonie św. Jana, polegało na dostarczeniu w dzień Wszy­ stkich Świętych corocznego trybutu w postaci sokoła. Tak, tego słynnego w kryminalnej literaturze sokoła maltań­ skiego. Podobno rzeczywiście był to sokół sztuczny, wykonany ze złota i drogich kamieni. Podobno rzeczywiście pierwszy trybut został przechwycony wraz ze zdobytą galerą zakonną przez algierskich korsarzy. Historia milczy o tym, co działo się z następnymi sokołami i czy w ogóle były jeszcze przekazywane do Hiszpanii. Wiadomo natomiast, że na wszelki wypadek podobnego sokoła ofiarowano przynajmniej raz królowi francuskiemu, aby zapewnić sobie także jego przychyl­ ność dla zakonu. Warto w tym miejscu pamiętać, że wielkim mistrzem joannitów był przecież wtedy Prowansalczyk. Malta, dawna rzymska Melita, w swej historii należała do różnych władców. Jej dzieje związane są także ze św. Pawłem, który w 60 r. naszej ery wylądował na niej jako

rozbitek. Dokonał podobno wtedy misji chrystianizacji miejscowej ludności pochodzenia fenickiego i odjechał do Rzymu. Dlatego mieszkańcy wyspy cieszyli się sławą jednej z najstarszych wspólnot chrześcijańskich w Europie. Zwierzchnictwo nad wyspą zmieniało się na przestrzeni wieków. Po Fenicjanach przyszli tu Rzymianie, po Rzy­ mianach napłynęli Normanowie, po nich przez krótki okres przebywali też na wyspie Arabowie, których z kolei wyparli Sycylijczycy, potem zajęli ją razem z Sycylią królowie hiszpańscy... W początkach XVI wieku wyspa znajdowała się w nominalnym władaniu króla Aragonii. a faktycznym cesarza Karola V. W jego imieniu rządził Maltą wicekról Sycylii. Maltańczycy nie witali entuzjastycznie na swojej wyspie przybyszy z rycerskiego zakonu. Przez 400 lat władzę na wyspie sprawowała Rada, w której skład wchodzili przedstawiciele głównych rodów maltańskich. Już w 1523 r., kiedy pojawiła się pierwsza, sygnalna jeszcze informacja o możliwości przekazania przez Karola V wyspy w lenno byłym kawalerom z Rodos, dawali oni wyraz swego zaniepokojenia na aragońskim dworze. 16 maja 1530 r., gdy owe sygnały sprzed lat nabrały rangi konkretnych decyzji, Rada Malty, Consiglio popolare, wysłała nawet specjalną delegację do wicekróla Sycylii, z uroczystym protestem przeciwko nadaniu ich wyspy joannitom. Powoływali się w tym proteście na dawny cesarski przywilej z 1428 r., pozwalający ludności wyspy nawet zbrojnie przeciwstawiać się każdej próbie narzucenia innego panowania. Jedyną reakcją na ten protest Maltańczyków było, dwa tygodnie później, potajemne obsadzenie 29 maja 1530 r. twierdzy San Angel załogą złożoną wyłącznie z kawalerów z Rodos. Stanowiło to wyraźną demonstrację siły, wskazanie, kto będzie rządził wyspą i... musiało przynieść zamierzony efekt. Minęły zaledwie trzy tygodnie

od tego wydarzenia i przysięgę lojalności wobec wysłan­ ników wielkiego mistrza złożyli, jako pierwsi na Malcie, kanonicy z katedry w Mdinie. W tej sytuacji jakikolwiek dalszy protest ludności nie miał już najmniejszego sensu. Niemniej jego wymiernym efektem było podpisanie przez zakon św. Jana zobowiązania do respektowania wszystkich dotychczas nadanych przywilejów i praw obowiązujących na wyspie. Zachowana miała być także rada wyspy, jako instytucja samorządowa. Kilka lat później, gdy joannici osadzili się już na wyspie na dobre i przejęli zarząd nad nią w swoje ręce, o żadnych dawnych przywilejach dla rdzennej ludności już nie było mowy, a rada wyspy miała już tylko znaczenie symboliczne. Atak na tzw. wolności maltańskie budził częsty i głośny sprzeciw miejscowej szlachty, która ciągle wysyłała skargi na joannitów do samego cesarza. Ci z kolei odpłacali jej tym samym. W dodatku zabronili nawet szlachcie maltańskiej wstępować w szeregi kawalerów maltańskich. Ten stan wzajemnych animozji, przerwany tylko na czas oblężenia wyspy, trwał przez cały czas pobytu joannitów na Malcie i miał decydujący wpływ na późniejsze przeniesienie, w 1802 r., władz zakonu do Rzymu i opowie­ dzenie się rdzennych mieszkańców wyspy za przyłączeniem jej do Korony Brytyjskiej. Również kawalerowie z Rodos nie byli początkowo zachwyceni perspektywą ostatecznego osadzenia się na Malcie. Woleliby znaleźć nową siedzibę, gdzieś bardziej na Wschodzie, w bliskim, bezpośrednim sąsiedztwie ciągle nieodżałowanej Rodos. Wszak opuszczali tamtą kwitnącą wyspę tylko po to, by zgodnie z daną sobie wtedy uroczystą obietnicą szybko na nią powrócić. Tymczasem Malta była jakby całkowitym zaprzeczeniem Rodos. Skalista, z dziką przyrodą i niewielkimi polami uprawnymi, nie zapewniającymi mieszkańcom niezbędnej do przeżycia własnej żywności, była wyraźnie zaniedbana gospodarczo. Nie było na niej wtedy plantacji winorośli

i oliwek, nie było soczystych pastwisk, wielkich zamożnych gospodarstw. Stale atakowana była za to przez muzułmań­ skich piratów. Bronił jej przed nimi w zasadzie jeden tylko, w dodatku niewielki, fort. Nic dziwnego, że zrobiła na joannitach jak najgorsze wrażenie. Specjalni wysłannicy wielkiego mistrza, którzy udali się na Maltę, by ocenić jej przydatność jako ostatecznej siedziby zakonu, wyraźnie odradzali kapitule podjęcie takiej decyzji, uznając wprawdzie strategiczne położenie wyspy na Morzu Śródziemnym oraz dogodne do rozwoju zakonnej floty zatoki i porty, ale z drugiej strony podkreślali dostrzegalną na każdym kroku surowość skalistej przyrody oraz panujący tu przez większą część roku dokuczliwy, upalny klimat. Jednym słowem, była to według nich tylko stercząca z morza jedna wielka lita skała długa na 20 i szeroka na 12 mil „ledwo pokryta trzema czy czterema stopami gruntu kamienistego i nie nadającego się do uprawy pszenicy, bez drzew czy innej roślinności, nie ma na niej bieżącej wody, są tylko nieliczne źródła, wodę do picia przechowuje się w cysternach, drewno sprzedaje na wagę, a za opał służy najczęściej wysuszony na słońcu nawóz zwierzęcy. Wyspę zamieszkują biedni i nieszczęśni mieszkańcy z powodu jałowości gleby, którzy ciężko pracują by wydrzeć tej ziemi ilość zboża wystarczającą na jedną trzecią część roku. Na północno-wschodnim wybrzeżu wyspy znajduje się mała wioska rybacka Birgu i zniszczony fort morski San Angel. Siedem mil w głąb, na wzgórzu, jest stare zaniedbane miasto Mdina. Wyspie grożą nieustanne ataki północno-afrykańskich korsarzy, systematycznie grabiących i palących miejscowe wioski”. Więcej uznania w ich oczach zyskała wyspa Gozo: „zamieszkała przez 5 tys. ludzi, jest bardziej urodzajna od Malty, ma drzewa pomarań­ czowe i oliwki, ale nie ma dobrego portu i jedynie mały, słabo umocniony fort w głębi lądu”. Wyspa Comino natomiast: „jest naga, żyją tam jedynie grzyby i ptaki morskie”.

Jednocześnie zakonni komisarze mocno podkreślali groź­ bę ostrych konfliktów z mieszkańcami wyspy, manifes­ tującymi otwarcie swoją wielką niezależność. Kupili ją przecież sobie jeszcze w 1428 r. od króla Alfonsa Aragoń­ skiego za 30 tys. florenów. Król obiecał im wtedy, że nie będą mieli innych panów nad władców z Aragonii. Wy­ słannicy zakonu mieli ciągle w pamięci postawę rdzennych mieszkańców Rodos w trakcie oblężenia tamtej wyspy. Dlatego napisali w konkluzji raportu: „mieszkanie na Malcie wydaje się trudne, a nawet prawie nie do zniesienia”. Jednak opinie zakonnych komisarzy, podobnie jak wcześ­ niejsze protesty mieszkańców Malty, nie miały już więk­ szego wpływu na decyzję w sprawie wyboru nowej siedziby zakonu. Postanowienie o obecności joannitów na Malcie zapadło znacznie wcześniej, zupełnie gdzie indziej i w zu­ pełnie innym gronie. Cesarz Karol V, przekazując Maltę joannitom, zastrzegł sobie także ponowne sprawowanie pełnej władzy nad wyspą w przypadku, gdyby zakon otrzymał lub wywalczył sobie jeszcze inną stałą siedzibę. Nie wolno było także joannitom jej nikomu sprzedać, przekazać lub podarować. W zamian za ten rygorystyczny wymóg dodatkowo przyznał im prawo do bicia własnej monety oraz prawo do bez­ cłowego importu zbóż z Sycylii, w ilościach niezbędnych dla wyżywienia zakonu i rdzennych mieszkańców Malty. Prawo to rozszerzono wkrótce o przywilej przywozu ... ziemi z Sycylii. Ziemię tę układano na skalnych półkach, a następnie sadzono na niej krzewy winogronowe. Karol V był politykiem dalekowzrocznym. Potrzebował dla realizacji swych planów aktywnej obecności joannitów na Morzu Śródziemnym. Doceniał od dawna strategiczne położenie wyspy. Wiedział także, iż obecność w tym miejscu zakonu szpitala zwolni go niejako z obowiązku utrzymywania na Malcie swojego garnizonu wojskowego, a efekty uzyska takie same. Słusznie przewidywał, że

rycerze św. Jana, we własnym przecież interesie, będą musieli zadbać o swoje bezpieczeństwo. Pobudują zatem, już z własnych środków, twierdze i umocnienia, będą też ich sami bronić lub sami wynajmą zaciężne wojska do tej obrony. Nie bez znaczenia dla cesarza rzymskiego było także stworzenie w tym rejonie Morza Śródziemnego silnej bazy okrętowej, umożliwiającej skuteczne podjęcie walki z mu­ zułmańskimi piratami, stale nękającymi posiadłości cesar­ skie i atakującymi chrześcijańskie statki handlowe. A prze­ cież nie było na Morzu Śródziemnym lepszych wtedy chrześcijańskich żeglarzy, niż właśnie joannici, znacznie przewyższający siłą ognia na swych okrętach flotę wenecką czy genueńską. Zakon przyjmując Maltę był w bardzo trudnej sytuacji politycznej. W Europie trwały wtedy ożywione dyskusje o celowości jego funkcjonowania, zwłaszcza w czasie, kiedy kontakty wielkich władców ze świata chrześcijań­ skiego z imperium osmańskim pełne były sprzeczności, od krwawych wojen po neutralność, a nawet po okazjonalne sojusze. Ożywiała się również europejsko-muzułmańska wymiana handlowa. Nie wszędzie już uważano, że wojna Krzyża z Półksiężycem jest obecnie podstawowym obowiąz­ kiem każdego chrześcijanina. W Marsylii wybudowano nawet meczet dla załóg osmańskich okrętów przebywają­ cych tam za zgodą króla Francji. W dodatku w dalekiej Polsce nastąpiła właśnie sekularyzacja rycerskiego zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego. Pierwsze w Europie państwo zakonne zamieniło się w państwo świeckie. Komu zatem potrzebna była nadal konfraternia zakonno-rycerska? Padało zatem coraz częściej pod adresem zakonu fun­ damentalne pytanie —jaki jest sens jego dalszego istnienia? Czy stanowi jeszcze zorganizowany i mocno gdzieś osa­ dzony zakon, czy tylko są tułającą się z miejsca na miejsce

grupą niedobitków? A w jego podtekście — czy potrzebne są nadal, obsypane tyloma przywilejami, świeckimi i koś­ cielnymi, wielkie majątki joannitów w Europie? Były to bardzo groźne dla przyszłości zakonu św. Jana pytania. Takie same zadawano przecież przeszło 200 lat temu innemu z zakonów — rycerzom świątyni, gdy opuścił on Ziemię Świętą. I wiadomo powszechnie, do czego one doprowadziły i czym się to wtedy dla tem­ plariuszy skończyło. Warto także pamiętać, że w tym okresie Europa, a był to czas renesansu i reformacji, z bardzo daleko już idącą rezerwą odnosiła się do problemów związanych z siedzibą joannitów, uznając ten typ zakonu rycerskiego za od­ chodzący z wolna w niebyt relikt średniowiecza. Jednakże „relikt” ten był ciągle znaczącą siłą militarną. Dlatego wielu europejskich władców wolało nie mieć joannitów za swoich bezpośrednich sąsiadów. To również z tej przyczyny starania podejmowane przez wielkiego mistrza Philippe LTsle Adama o przyznanie zakonowi jako stałego miejsca jego pobytu Elby, Majorki czy jednego z półwyspów na Sycylii, Sardynii czy Korsyce, lub o lokalizację siedziby zakonnej na Półwyspie Apeniń­ skim, gdzieś w pobliżu Neapolu, nie przynosiły żadnych rezultatów. Fiaskiem zakończyły się również starania o francuskie wyspy Hyeres na Morzu Śródziemnym. Nie uzyskano również zgody na osiedlenie się joannitów na wyspie Wight w kanale La Manche. Przeciwko takiemu sąsiedztwu bardzo ostro zaprotestowali wówczas Anglicy. Tymczasem brak własnej stałej siedziby zaczął już obracać się przeciwko joannitom. Rekrutacja w szeregi kawalerów zakonnych prawie całkowicie ustała. Ustały zupełnie również słynne „karawany zakonne”, podczas których odbywało się kształcenie żeglarzy z różnych krajów na joannickich okrętach. Groziło kawalerom szybkie popadnięcie w stan dekoracyjnej bezużyteczności, wprost prowa-

San Elmo dzisiaj

Fort San Angel

Resztki fortu San Michel w Senglei

Kościół św. Wawrzyńca w Birgu

Oberża Kastylii i Portugalii w Birgu

Oberża Francji w Birgu

Wielki Mistrz Jean Parisot de LaA/alette

Rozmieszczenie osmańskich baterii przed atakiem na San Elmo

Zbroje z czasów oblężenia Malty

dzący przecież... do samounicestwienia. Niepokojące infor­ macje napływały zwłaszcza z Anglii, Portugalii i Sabaudii, gdzie już dochodziło do przejmowania przez władców niektórych majątków joannitów. Gdyby stało się to po­ wszechną praktyką, zakon szybko i w sposób naturalny przestałby istnieć. Dlatego zgodzono się tak szybko na cesarską propozycję, mimo że wątpliwości co do sensu ostatecznego osadzenia się joannitów na tej wyspie w kierownictwie zakonu nie brakowało. Jeszcze w 1548 r. na posiedzeniu kapituły generalnej zakonu oficjalnie rozważano czy opuścić defini­ tywnie Maltę i przenieść się na stałe do Trypolisu! Kapituła podjęła wtedy nawet, większością głosów, decyzję o prze­ noszeniu co roku 50 rycerzy zakonnych do Trypolisu. W ten sposób w ciągu kilku lat zdołano by przenieść cały zakon do nowej siedziby, oddając z powrotem Maltę w ręce hiszpańskie. Decyzja ta nie została jednak nigdy zrealizowana, poza początkowym wysłaniem do Trypolisu właśnie 50 kawalerów spośród tych, którzy najgłośniej się za tą przeprowadzką opowiadali. Chociaż joannici traktowali początkowo Maltę jako stację przejściową przed powrotem na Rodos, nie mogli, z uwagi na swoje bezpieczeństwo, zaniedbać, jak to trafnie przewi­ dywał cesarz Karol V, działań w sprawie umacniania wyspy. Za swoją główną siedzibę obrali, wbrew powszech­ nym oczekiwaniom, nie dotychczasową stolicę wyspy — Mdinę, lecz Birgu, miasteczko z na wpół zrujnowanym zamkiem morskim San Angel, w zatoce Wielkiego Portu. Miała to być w założeniu także swego rodzaju demonstracja tymczasowości pobytu joannitów na Malcie. (Ciągle prze­ cież głównym celem dla Philippe L’Isle Adama i współ­ towarzyszy pozostawało odzyskanie Rodos). W Birgu osadzono także wielu dawnych mieszkańców Rodos, którzy przed laty zdecydowali się na wspólną z joannitami tułaczkę.

Stan fortyfikacji na Malcie i na Gozo był opłakany. (Na Comino nie było ich w ogóle). W zasadzie należało całkowicie je wyburzyć i zbudować zupełnie od nowa. Joannici rozpoczęli jednak od umacniania San Angel. Zamek przebudowali na prowizoryczną twierdzę, mo­ gącą skutecznie przez pewien czas bronić Birgu. Zna­ lazła się w tym mieście także rezydencja wielkiego mistrza oraz wielki szpital, nawiązujący charakterem do szpitala jerozolimskiego. W krótkim czasie uru­ chomione zostały jeszcze dwie podobne lecznice w Mdinie i w LTsoli. Wybudowane zostały również gospody dla poszczególnych narodowości. Odnowiono i umo­ cniono również wały wokół miasta Birgu i poprawiono jego nadwątlone mury. Szybko jednak okazało się, że wszelkie te umocnienia nie mają większego sensu bez odpowiedniego ufo­ rtyfikowania całego półwyspu Sceberras, górującego nad zatoką. Dokonano zatem na nim pospiesznych inwestycji polegających na wybudowaniu masywnej wieży, na której szczycie ulokowano stanowisko baterii armat. Zamówiono także w Wenecji specjalny ogromny stalowy łańcuch, którym miano zamykać zatokę Wie­ lkiego Portu w przypadku zagrożenia ze strony wrogich okrętów. Wszystko to miało pozwolić na zapewnienie miastu możliwości skutecznej obrony przed niespo­ dziewanymi atakami piratów. Największe zasługi dla ufortyfikowania Malty położył następca L’Isle Adama — wielki mistrz Juan de Homedes y Coscon, w trakcie swego 17-letniego przewodnictwa zakonowi. Inna sprawa, iż choć wybrany mistrzem został w 1536 r., praktycznie do działania inwestycyjnego został dopiero zmuszony najpierw najazdem w 1547 r. muzuł­ mańskich korsarzy pod wodzą słynnego Chajr ad-Dina Barbarossy, piastującego już wtedy godność głównego kapudana (admirała) floty osmańskiej, a następnie karną

wyprawą na wyspę przeprowadzoną na polecenie sułtana przez Sinan Paszę i Draguta Raisa w lipcu 1551 r., jako odwet za udział joannitów w ataku na Dżerbę. Niemały wpływ na przyspieszenie decyzji o niezbędnych umoc­ nieniach wyspy miała również utrata przez joannitów Trypolisu. Szczególnie ta druga wyprawa muzułmańska, z roku 1551, obnażyła wszystkie słabości maltańskich fortyfikacji, nie mówiąc już o ogromnych stratach, jakie wyrządziła ludności cywilnej. Chociaż najeźdźcy nie zaatakowali miast — Birgu, L'Isoli czy Mdiny, spowodowali jednak wielkie szkody w państwie zakonnym. Spustoszona została niemal cała rolnicza Malta, zrównane z ziemią zostało Gozo, 5 tysięcy jego mieszkańców wziętych zostało do niewoli. Zniszczono także słabe umocnienia maltańskie. Okazało się wtedy, że wyspa jest praktycznie bezbronna podczas większego ataku, zdana na łaskę każdego na­ jeźdźcy. W obu tych przypadkach wyszło na jaw, że dotych­ czasowe umocnienia, uznawane dotąd za wystarczające fortyfikacje, nie dają żadnych gwarancji bezpieczeństwa kawalerom zakonnym i mieszkańcom wyspy. Dlatego Juan de Homedes y Coscon dopiero w 1552 r. wybudował dwa nowe forty mające bronić dostępu do zatoki Wielkiego Portu. Na wysuniętym cyplu półwyspu Sceberras, obok wspomnianej wcześniej armatniej wieży, wzniesiony został zamek i fort San Elmo, praktycznie dostępny tylko od strony lądu. Pomyślany został jako twierdza kontrolująca wejście do zatoki Wielkiego Portu. Drugi fort — San Michel, na równoległym do Birgu wewnętrznym półwyspie w zatoce Wielkiego Portu, miał uniemożliwiać napastnikom, gdyby udało im się zlikwidować San Elmo, bezpośrednie atakowanie z lądu Birgu i fortu San Angel. Podczas obrad kapituły zakonu admirał Leone Storzi, doświadczony kawaler zakonny, domagał się szybkiego

ufortyfikowania całej Malty, Gozo i Comino tak. aby odpierać nie tylko ataki piratów, ale również ewentualną inwazję znacznie większych sił osmańskich. Przedstawił własne plany budowy tych umocnień. Został jednak przegłosowany i zdecydowano się tylko na budowę tych dwóch fortów. Rok później, dzięki funduszom odzyskanym przez joannitów w Anglii, jako rekompensatę za prześla­ dowania zakonu przez kościół anglikański, następny już wielki mistrz — Claude de La Sengle rozpoczął fortyfikowanie półwyspu L’Isola. Powstało tam, na miejscu niewielkiej osady o tej samej nazwie, otoczone wysokimi murami nowe miasto, nazwane od nazwiska wielkiego mistrza — Senglea. Podwyższono też znacz­ nie mury w Birgu. Wieść o uzyskaniu przez joannitów tych wielkich funduszy angielskich była tak powszech­ na, iż mogła stać się także jedną z przyczyn podjęcia osmańskiej wyprawy na Maltę. Ufortyfikowanie wybrzeży wzdłuż zatoki Wielkiego Portu było naglącą koniecznością nie tylko z uwagi na częste i groźne najazdy piratów. Flotę zakonu intensywnie w tym czasie rozbudowywano. Owe cztery okręty, na których opuścili Rodos w 1523 r., choć nadal należały do największych jednostek pływających joannitów i stanowiły dotąd niejako ich okręty flagowe, wspierała coraz liczebniejsza flota zakonna. W zwykłych, codziennych patrolach, czy jak kto woli wyprawach łupieskich na muzułmańskie statki po Morzu Śródziemnym, uczestniczyły liczne galery i galeony zakonne stacjonujące właśnie w zatoce Wiel­ kiego Portu. Musiały mieć tam w pełni bezpieczne schronienie. Tym bardziej że właśnie na wyspie także budowano nowe jednostki dla floty zakonnej. Zamawiano także statki w stoczni w Nicei. Tam właśnie powstała na przykład karaka „Święta Anna”, stanowiąca pierwowzór późniejszych pancerników, mająca kadłub wzmocniony

grubymi stalowymi płytami. Najbardziej natomiast znany okręt kawalerów maltańskich — tzw. Wielka Karaka, miał aż osiem pokładów z armatami i zabierał na nie ponad 500 żołnierzy. Wyposażony był w magazyny mogące pomieścić zapasy żywności i amunicji na sześć miesięcy. Na okręcie działała nawet własna piekarnia. Była zatem pierwszą zrealizowaną wizją późniejszych krążowników. Przez wiele lat „Wielka Karaka”, jako niezwyciężony okręt, królowała na całym Morzu Śród­ ziemnym, będąc prawdziwym postrachem muzułmańskiej floty i wszystkich okrętów pirackich. Zwalczanie muzułmańskich piratów, utrzymywanie stałej łączności z Trypolisem, wspieranie hiszpańskiej, weneckiej i genueńskiej floty w ich operacjach przeciwko flocie Sulejmana, a także pirackie napady na statki sułtana, co stanowiło niemal regularne źródło dochodów zakonu, wymagały nie lada sprawności zarówno okrętów, jak i ich załóg. Szybko kawalerowie, których zaczęto już nazywać w Europie — maltańskimi, odbudowali swą reputację świetnych żeglarzy. Zakon powrócił także do tradycji dawnych „morskich karawan św. Jana” oraz do kształcenia na swych okrętach żeglarzy dla innych krajów. Z powodzeniem też stosowano wypracowaną jeszcze podczas pobytu na Rodos taktykę morskiego rozboju, polegającą na atakowaniu statku-ofiary równocześnie przez dwa, a nawet kilka okrętów, uniemoż­ liwiającą zarówno jakąkolwiek obronę jak i ewentualność ucieczki. Ulubionym działaniem kapitanów maltańskich okrętów było także atakowanie z morza i plądrowanie siedzib muzułmańskich piratów. W Europie zaczęto znowu mówić z respektem o państwie zakonnym na Malcie, takim samym, jakie niegdyś istniało na Rodos. Skwapliwie szukano z nim kontaktów dyplo­ matycznych i militarnych. Rosły także szeregi kandydatów na przyszłych kawalerów maltańskich.

Pirackie rajdy zakonnej floty wzbudzały natomiast coraz silniejsze zaniepokojenie i zniecierpliwienie na dworze sułtańskim. Szczególnie irytowała tam wszystkich obecność joannitów w Trypolisie, tej chrześcijańskiej enklawie na północnym wybrzeżu Afryki, do którego rościł swoje prawa świat muzułmański. Po zakończonej klęską wyprawie połączonych flot chrześ­ cijańskich na Dżerbę w 1550 r. nastąpiła długofalowa kontrakcja osmańska, wymierzona w pierwszej kolejności właśnie przeciwko zakonowi. Pierwszym jej efektem było spustoszenie przez Draguta i Sinan Paszę Malty i Gozo oraz zdziesiątkowanie mieszkańców obu wysp. Spalono wtedy i zrównano z ziemią wiele wiosek i miasteczek. Ich ludność zginęła lub poszła w niewolę. Natychmiast po tej wyprawie Dragut, wspierany przez całą morską potęgę imperium osmańskiego, zaatakował i bardzo szybko zdobył garnizon kawalerów maltańskich w Trypolisie. Obrona Trypolisu, a raczej zupełny brak tej obrony i bardzo szybkie, prawie bez walki, poddanie się obrońców, na kompromitujących zakon warunkach, zaskoczyły całą Europę. (Spośród wszystkich oblężonych w Trypolisie wojsk, tylko kawalerowie maltańscy odpłynęli bezpiecznie, na statkach wracającego z Konstantynopola ambasadora francuskiego Aramonta, bezpośrednio na Maltę, wydając pozostałych w tej twierdzy żołnierzy i mieszkańców na łaskę Draguta. Oczywiście natychmiast odprowadzono ich na muzułmańskie targi niewolników.) Niesławna rejterada kawalerów z Trypolisu stanowiła jeden z naj­ czarniejszych momentów w całych dotychczasowych dziejach joannitów. Upadek Trypolisu okazał się jednak rozstrzygającym argumentem za pozostaniem zakonu na Malcie i koniecz­ nością pilnego umocnienia fortyfikacji wyspy. Słuszność tej decyzji potwierdziła nieudana próba odbicia Trypolisu podjęta w następnym, 1552 r. Silna ekspedycja

hiszpańska, wsparta mocno przez kawalerów maltańskich, po początkowym sukcesie, jakim było zdobycie leżącego w pobliżu Trypolisu miasta Zaura, została jednak szybko rozbita przez główne siły osmańskie. Trypolis pozostał odtąd w rękach muzułmańskich. Tym samym zakon został raz na zawsze skutecznie przepędzony z północnego wybrzeża Afryki. Nie ulegało za to żadnej wątpliwości, że następnym celem sułtana będzie właśnie państwo kawalerów maltańskich. Zdobycie Malty przybliżałoby przecież Osma­ nów do tak upragnionego od lat celu, jakim był Półwysep Iberyjski. Wobec takiego zagrożenia pozostało im już tylko mocno osadzić się na Malcie. Rozumiał to doskonale wielki mistrz Homedes y Coscon podejmując, choć z bardzo dużym opóźnieniem, swoje, nie tak znowu szeroko zakrojone, działania inwestycyjne. Rozumieli to także jego następcy — Claude de La Sengle i Jean Parisot de La Valette, kontynuując fortyfikowanie wyspy. Szczególną potrzebę do ubezpieczenia się od stałych już zagrożeń ze strony muzułmanów dostrzegał zwłaszcza Jean de La Valette. Pamiętał przecież doskonale oblężenie Rodos i ówczesną siłę artylerii muzułmańskiej. Będąc zaś jeńcem osmańskim mógł z bliska przyjrzeć się ich armii, jej nowoczesnemu uzbrojeniu, a skutki nowatorskich spo­ sobów prowadzenia działań wojennych odczuł przecież na własnej skórze. Obawy wielkiego mistrza musiał wzbudzać także fakt, że podjęte przez wojska hiszpańskie, a mocno wspierane przez kawalerów maltańskich działania wojenne w rejonie Dżerby zakończyły się kolejną klęską sprzymierzonych sił chrześcijańskich. Flota osmańska pod wodzą Draguta Raisa pokonała w bitwie morskiej u wybrzeży Dżerby okręty hiszpańsko-maltańskie, a oddziały chrześcijańskie, które zdążyły wcześniej wylądować na tej wyspie, musiały się w tej sytuacji poddać muzułmanom.

W pierwszej reakcji na ten pogrom, zaniepokojony wielki mistrz rozpoczął nawet negocjacje w sprawie przeniesienia zakonu na Korsykę. Były to jednak nego­ cjacje nieudane i powrócono szybko do odkładanej przez kolejne lata sprawy lepszego ufortyfikowania Malty, a zwłaszcza półwyspu Sceberras, będącego kluczem do zatoki Wielkiego Portu, czyli praktycznie kluczem do Malty. Brakowało jednak joannitom na przygotowanie się do obrony niemal wszystkiego, żołnierzy, pieniędzy i armat. Wprawdzie wielki mistrz obłożył kolejnymi podatkami mieszkańców Malty i konsekwentnie je egzekwował, ale nie było to źródło jakiś znaczących przychodów. „Angiel­ skie” fundusze też się już wyczerpywały. Nowe, niestety, nie napływały. A czas naglił, gdyż Jean de La Valette nie miał najmniejszego cienia wątpliwości, co do najbliższego celu ataku wojsk sułtańskich. Wysyłał zatem wielki mistrz rozpaczliwe listy o wsparcie finansowe i militarne do wszystkich władców i możnych Europy, niestety, z bardzo mizernym lub wręcz wymijają­ cym odzewem. Francja związana była przecież wtedy paktem o nieagresji z ... Sulejmanem. Część księstw niemieckich graniczyła już z imperium osmańskim i nie chciała dawać żadnych pretekstów do ewentualnych walk z potężnym sąsiadem. Austria sama zbierała siły, wobec sygnalizowanej przez jej szpiegów w Konstantynopolu zapowiedzi kolejnego ataku sułtana na Wiedeń. A zatem tak, jak już raz w swej historii, podczas inwazji Sulejmana na Rodos, zakon pozostawiony został sam sobie i zdany na własne przede wszystkim siły. Z tymi własnymi siłami też było różnie. Okazało się bowiem, że także joannickie komandorie na kontynencie z dużą rezerwą odnosiły się do sygnałów o niebezpieczeń­ stwie grożącym głównej siedzibie swojego zakonu. Nawet bardzo kategoryczny nakaz czy też wezwanie do czynnego

uczestnictwa w obronie zagrożonego zakonu skierowane do kawalerów z europejskich komandorii zrealizowane zostało dość opieszale i nie do końca skutecznie. Wielu rycerzy z tych komandorii dotarło na wyspę dopiero po odstąpieniu najeźdźców, wraz z ekspedycją przyprowadzoną przez don Garcię de Toledo, albo nawet w kilka już miesięcy po zakończeniu oblężenia, kiedy naprawdę już nie byli tam potrzebni. W tej sytuacji joannitom wystarczyło środków pra­ ktycznie tylko do wykonania planowanych umocnień w forcie San Elmo. Po rozbudowie, ograniczonej jednak wielkością istniejących murów obronnych, jednorazowo mogło w nim przebywać 800 osób. Jednakże z powodu ograniczenia finansowego nie wybudowano odpowie­ dnich, dla takiej liczby żołnierzy, magazynów na ży­ wność i amunicję. Podjęto decyzję, że w przypadku dłuższego oblężenia będzie trzeba dowozić ją barkami z Birgu lub Senglei. Zabrakło jednak już niezbędnych środków finansowych na utworzenie porównywalnie silnych umocnień w for­ tach San Angel i San Michel oraz na podwyższenie murów Birgu i Senglei. Zburzono także wszystkie zabu­ dowania przed murami, aby nie dawały schronienia napastnikom. Natomiast niemal całkowicie bezbronna pozostawała dawna stolica Malty — Mdina, w której już nie zdołano nawet naprawić istniejących, a znajdujących się w bardzo złym stanie fortyfikacji. Zupełnie zrezyg­ nowano także z budowania jakichkolwiek dodatkowych umocnień na dwóch pozostałych maltańskich wyspach — Gozo i Comino. Na Gozo, decyzją wielkiego mistrza, pozostawiono jednak niewielki, kilkudziesięcioosobowy garnizon, faktycznie bez żadnych szans na skuteczną i długotrwałą obronę, który miał pełnić funkcję ewentualnego łącznika między kawalerami maltańskimi a spieszącymi im z odsieczą wojskami. W przy­

padku groźby zaatakowania wyspy garnizon ten miał szybko ewakuować się na Sycylię. Wyspę Comino postanowiono wcale nie ochraniać, nawet symbolicznie. Ludność cywilną obu tych wysp, wobec zbliżającego się zagrożenia osmań­ skiego, wcześniej już wywieziono na Sycylię. Szykując się do trzeciego w historii zakonu, po Ziemi Świętej i Rodos, oblężenia swojego terytorium, kawalerowie maltańscy zakładali, że nie potrwa ono zbyt długo. Liczyli bowiem na szybką hiszpańską odsiecz i wspólne zaatako­ wanie najeźdźców z dwóch stron. W przeddzień inwazji uzyskali na to gwarancje wicekróla Sycylii.

MARTYROLOGIA SAN ELMO

POCZĄTEK

OBLĘŻENIA.

KIM

BYŁ

JEAN

DE

LA

VALETTE?

ATAK NA SAN ELMO. NIESNASKI W DOWÓDZTWIE OSMAŃ­ SKIM. PRZYJAZD DRAGUTA. KRWAWE SZTURMY. CZY POD­ DAĆ TWIERDZĘ? WIELKA CHORĄGIEW OSMANA NA RUINACH SAN ELMO

Malta. 20 maja 1565 r. Kiedy osmańska armada poja­ wiła się na wodach maltańskich, zakon i wyspa nie były jeszcze wr pełni przygotowane do oblężenia. Większość inwestycji obronnych była wprawdzie już wykonana, zgro­ madzono również podstawowe zapasy żywności i amunicji. Zwlekano jednak z dokończeniem budowy planowanych fortyfikacji. Szybkość, z jaką flota osmańska pojawiła się u brzegów Malty, zaskoczyła wielkiego mistrza i hiszpań­ skiego wicekróla Sycylii. Z osmańskich okrętów w Zatoce Marsa zeszło praw­ dopodobnie 28,5 tys. osmańskich żołnierzy, a wśród nich m.in. 6 tys. janczarów, 9 tys. spahisów, 4 tys. fanatyków religijnych, tzw. „layalarsów”, 7 tys. piechoty, lekkiej jazdy i artylerzystów, a wkrótce przybyło kilkanaście tysięcy korsarzy pod wodzą Draguta. Na okrętach Piali Paszy pozostało kilka tysięcy marynarzy. Zwraca uwagę widoczna

dysproporcja pomiędzy jazdą a piechotą. Czyżby Mustafa Pasza liczył najpierw na stoczenie walnej bitwy z joannitami? Z późniejszymi posiłkami z Aleksandrii i z Algierii w kampanii maltańskiej brało udział co najmniej 48 tys. muzułmanów. Przeciwko osmańskim wojskom inwazyjnym wielki mistrz Jean Parisot de La Valette zgromadził 8,5 tysiąca obrońców. Znajdowało się wśród nich 592 kawalerów zakonnych, ale między nimi były także osoby chore i w podeszłym wieku. Miał również do dyspozycji 1230 doświadczonych w wojnach najemnych żołnierzy hiszpań­ skich. Wspierało joannitów i żołnierzy 5830 rdzennych Maltańczyków, czyli praktycznie wszyscy dorośli mężczyź­ ni na wyspie, tworzący tradycyjne pospolite ruszenie zwane „Dejma”, od maltańskiego słowa „dejjem” — zawsze, a w tym znaczeniu — zawsze gotowi. Byli to ludzie przyuczeni wprawdzie do posługiwania się bronią, ale trudno o nich mówić jako o regularnym wojsku, raczej stanowili pospolite ruszenie. Przy najwyższej nawet ocenie ich kwalifikacji wojskowych pod każdym względem ustę­ powali którejkolwiek z formacji wojsk sułtańskich. Ponadto obrońców wyspy wspierało 500 marynarzy zdjętych z za­ konnych okrętów, grupa kilkuset ochotników włoskich oraz gości zakonu z całej Europy, a także młodzi potom­ kowie Greków z Rodos, którzy przybyli wraz z zakonem na Maltę oraz licząca ok. 600 osób grupa niewolników z galer, obdarowanych wolnością w zamian za czynne i wierne uczestnictwo w walkach. Wprawdzie na galerach zakonnych było jeszcze ponad 700 marynarzy, ale wszystkie jednostki pływające, w oba­ wie przed rozgromieniem ich przez tak liczną osmańską flotę, wyprowadzono wcześniej z portów na wyspie, zdejmując tylko z nich większość armat, które ustawiono na murach. Okręty zaś odpłynęły na północ, na Gozo

i na Sycylię. Na miejscu pozostał jedynie z kilkoma galerami dowódca całej maltańskiej floty, wielki admirał zakonu — Pietro del Monte. Wielki mistrz de La Valette nie zamierzał stoczyć z najeźdźcami jakiejś jednej walnej bitwy gdzieś na plażach czy polach Malty. W takim starciu nie miałby najmniejszych szans z zaprawioną w licznych bojach lądowych armią osmańską. Dlatego wszystkie jego wojska zgromadzone były w trzech fortach: San Elmo, San Michel i San Angel, w stosunkowo dobrze ufortyfikowanych miastach — Birgu i Senglea (dawna PIsola) oraz w najsłabiej ufortyfikowanej, Mdinie. Niewielki, niemal symboliczny garnizon wojskowy pozostawił też na wyspie Gozo. Główną ideą obrony było związanie sił osmańskich na tak długi czas, jaki byłby wystarczający dla przybycia odsieczy, obiecanej wielkiemu mistrzowi przez wicekróla Sycylii, wielkiego admirała floty hiszpańskiej, don Garcię de Toledo. Liczono zresztą, że odsiecz ta przybędzie bardzo szybko, w ciągu najbliższych kilku tygodni. Na wszelki jednak wypadek zgromadzono za murami miast i fortów sześciomiesięczne zapasy żywności, amunicji i wszelkiego wyposażenia. Najsilniejszymi umocnieniami na wyspie dysponował fort San Elmo. Zbudowany został na litej skale i odgrywał kluczową rolę w systemie obronnym wyspy. Położony na wysuniętym cyplu półwyspu Sceberras, był oddzielony od wzgórz półwyspu płaską przestrzenią znajdującą się pod ostrzałem dział. Przedpola fortu chroniły potężne umocnienia ziemne. Stanowił zarazem najdalej w morze wysunięty punkt obrony, umożliwiający kontrolowanie wpływania statków do zatoki Wielkiego Portu i bronił w ten sposób miast Birgu i Senglei przed atakiem od strony morza. Rzecz jednak w tym, że o ile fort San Elmo mógł z powodzeniem bronić dostępu do innych fortów i miast,

sam nie miał większego wsparcia z ich strony, zwłaszcza w przypadku ataku od strony lądu. Był wtedy zdany wyłącznie na własną załogę. Wiedział o tym doskonale Jean de La Valette i skierował do obrony fortu najlepszych z najlepszych, jakich posiadał. Zgromadził tam także aż połowę zakonnej artylerii, jaką wtedy dysponowali kawale­ rowie maltańscy na wyspie. Wiedział również doskonale, że fort mógłby z powodzeniem stawić czoło najazdowi takiemu jak Draguta w 1550 r., ale nie będzie miał większych szans wobec dużej armii osmańskiej wyposażo­ nej w silną artylerię i machiny oblężnicze. Kim był wielki mistrz kawalerów maltańskich? Jean Parisot de La Valette urodził się w 1494 r. Pochodził ze starego, zasłużonego dla Francji rodu, wywodzącego się z Tuluzy i rządzącego rozległymi dobrami w Prowansji. Mając 20 lat został joannitą, przystąpił do kawalerów z Rodos. Wyróżnił się jako jeden z młodszych dowódców w obronie Rodos w 1522 r. i w późniejszej tułaczce rycerzy-zakonników. Przeszedł wszystkie szczeble godności w za­ konie. W czasie walk z afrykańskimi korsarzami, po zatopieniu jego galeonu „Święty Jan Chrzciciel” dostał się w 1541 r. nawet do muzułmańskiej niewoli i spędził w niej kilka miesięcy przykuty do wiosła galery, skąd został wykupiony przez zakon w roku następnym. W latach 1546-1549 był gubernatorem oraz dowódcą wojsk zakon­ nych w Trypolisie. Mówił płynnie po francusku, włosku, hiszpańsku, grecku, arabsku i turecku. Naturalnie bezbłędnie posługiwał się też łaciną. W 1557 r. został wybrany 49 z kolei wielkim mistrzem zakonu św. Jana. Zostawszy nim, dołożył wszelkich starań, aby zakończyć nierealne marzenia o Rodos i uczynić z Malty stałą siedzibę zakonu. Jego pomysłem było m.in. nałożenie na wszystkie komandorie zakonu w Europie obowiązku dostarczenia 30 tys. skudów z przeznaczeniem

na fortyfikację wyspy. Wyspą rządził żelazną ręką. Bez liczenia się z opinią samorządu nakładał na miejscową ludność dowolne podatki. Opornych terroryzował i karał nie przebierając w środkach. W czasie oblężenia liczył już 71 lat. Był rówieśnikiem Sulejmana Wspaniałego. Dowódca osmański, Lala Mustafa Pasza, ze swymi głównymi siłami zajął wzgórze nieopodal Birgu. Następnie przeprowadził wojska, przy biciu w bębny, w zwartych szykach, w bezpiecznej odległości wokół murów miasta. Była to demonstracja siły, mająca na celu osłabienie morale obrońców. Jean de La Valette nakazał z murów odpowiedzieć swoim trębaczom. Dla Lali Mustafy Paszy była to druga konfrontacja z joannitami. Dowodził wcześniej szturmami osmańskich wojsk na Rodos. Ale tam właśnie Sulejman nad jego koncepcje frontalnych ataków przedłożył żmudne, ale jak się okazało nader skuteczne drążenie podkopów i zakładanie min, odsuwając go od stanowiska głównodowodzącego. Miał więc teraz Mustafa Pasza coś do udowodnienia sobie, sułtanowi i joannitom. Przez trzy dni po wylądowaniu armia osmańska, zgodnie z regułą w niej obowiązującą, zajmowała się wyłącznie grabieżą i niszczeniem tego wszystkiego, co jeszcze pozo­ stawili uciekający do miast mieszkańcy licznych wiosek. Nie napotykała przy tym żadnego oporu ze strony obrońców wyspy. Kiedy rozgrabiono i spalono już wszystko, co się tylko dało, należało się spodziewać, że teraz szybko wyruszy ona całą swą potęgą w kierunku centrum wyspy, przeciwko najsłabszemu punktowi obrony, jakim była na pewno dawna stolica Malty — Mdina. Jednak Lala Mustafa Pasza zawrócił swoje wojska zupełnie niespodziewanie w kierunku fortu San Elmo, który z kolei stanowił najmocniejszy, pod względem fortyfikacji i wyposażenia obrońców, punkt obrony Malty.

Uznał, że szybkie zajęcie najmocniejszego punktu oporu otworzy mu skutecznie drogę do Birgu, siedziby wielkiego mistrza. Głównodowodzący osmańską inwazją był przy tym absolutnie przekonany, że zdobycie tej jak mniemał niewielkiej twierdzy powinno potrwać trzy dni, a w naj­ gorszym przypadku nie dłużej niż tydzień. Taki spek­ takularny upadek San Elmo miał być porażającym kawale­ rów maltańskich dowodem sprawności i potęgi osmańskiej armii. Doświadczony w wielu zwycięskich kampaniach Lala Mustafa Pasza albo zbyt uwierzył w swój geniusz i w swo­ ją strategiczną nieomylność, albo zlekceważył przeciw­ nika, lub też nie miał po prostu dostatecznie aktualnych informacji o wyspie i obecnym stanie jej fortyfikacji. Przeszedł zupełnie do porządku dziennego nad wcze­ śniejszymi sygnałami Draguta Raisa o intensywnych pracach nad umocnieniami prowadzonymi przez joannitów na wyspie. Zaatakował zatem w najgorszym, jakie tylko można było wybrać miejscu. Wprawdzie atak na San Elmo na cyplu półwyspu Sceberras mógł służyć otwarciu drogi dla osmańskiej floty na wody Wielkiego Portu, ale z każdego względu, zarówno strategicznego jak i psychologicznego, najkorzystniejszym rozwiązaniem byłoby zaatakowanie i zdobycie najpierw słabo bronionej dawnej stolicy wyspy Mdiny, co miałoby też duże znaczenie w osłabianiu morale obrońców, a potem, stamtąd, kierowanie dalszym podbojem Malty. Nie zaatakował także i nie zdobył bardzo słabo bronionej przez kawalerów wyspy Gozo, z niewielką twierdzą i kilku­ dziesięcioosobową załogą. Nie zajął też zupełnie bezbron­ nej, opuszczonej na czas oblężenia wyspy Comino, choć te dwie wyspy mogły doskonale służyć jako punkty obser­ wacyjne ewentualnych ruchów chrześcijańskiej floty. Gozo przez cały czas oblężenia utrzymywała bezpośredni kontakt z Sycylią. To w zatoce tej wyspy oczekiwała później na

dogodny moment, pozwalający na bezpieczne lądowanie na Malcie, flotylla z pierwszą odsieczą. Innym, równie korzystnym z militarnego punktu wi­ dzenia rozwiązaniem byłoby najpierw zaatakowanie bez­ pośrednio świeżymi siłami i zdobycie Birgu, a zwłaszcza Senglei, gdyż po ich upadku żadna z zakonnych twierdz na wyspie, w tym także San Elmo, nie byłaby w stanie długo bronić się samodzielnie. Tym bardziej że to właśnie Birgu, główne przecież miasto zakonu maltańskiego i siedziba wielkiego mistrza, było dla Mustafy Paszy kluczem do opanowania Malty. Zaskakujące jest przy tym, że Mustafa Pasza odszedł od wielokrotnie sprawdzonej taktyki osmańskiej, polegającej na zajęciu jak największych obszarów w atakowanym kraju i tworzeniu tam wspólnej z mieszkańcami lokalnej ad­ ministracji. Przecież dokładnie taki właśnie manewr za­ stosował z powodzeniem sułtan Sulejman na Rodos, a na­ stępnie, w decydującej fazie oblężenia, znakomicie wyko­ rzystał niezadowolenie rodowitych mieszkańców wyspy przeciwko kawalerom z Rodos. Rdzenna ludność Malty, gnębiona przez kawalerów maltańskich podatkami i niezadowolona z utracenia tak niedawno swej autonomii i przywilejów, również mogła się opowiedzieć po stronie łaskawego najeźdźcy. Mustafa Pasza zdecydował się jednak na grabież wyspy i frontalny atak na jej twierdze. Liczył na swoją armię, na bardzo szybkie rozprawienie się z zakonem. Tymczasem zdobycie fortu San Elmo praktycznie o ni­ czym jeszcze nie przesądzało. Umożliwiało jedynie wpro­ wadzenie osmańskiej floty na niezbyt bezpieczne nawet wtedy wody zatoki Wielkiego Portu. Flota ta, zamiast przebywać bezpiecznie w porcie, powinna być jednak stale w ruchu i kontrolować morze wokół wyspy, aby uniemoż­ liwiać ewentualny desant z odsieczą, a przede wszystkim konwojować osmańskie statki z zaopatrzeniem dla armii.

Natomiast pozostałe forty zakonne, po zdobyciu San Elmo, jak się to później okazało, mogły się jeszcze długo i skutecznie bronić. Poza tym, gdyby rozpoczęto najpierw obleganie pełnej uciekinierów z wiosek i miasteczek Mdiny, zmusiłoby to obrońców Malty do wyprowadzenia przynajmniej części swoich wojsk zza murów Birgu i Senglei, by pospieszyć z pomocą zaatakowanemu miastu i schronionym tam mieszkańcom z całej wyspy. Mdina była przecież miastem najłatwiejszym do zdobycia, najsłabiej ze wszystkich ufor­ tyfikowanym. Stanowiła podczas oblężenia Malty jedynie bazę dla kawalerii zakonnej. Wówczas, w otwartym polu, muzułmanie mogliby liczyć na stoczenie jakiejś większej bitwy, w której niewątpliwie byliby zdecydowanymi fawo­ rytami do zwycięstwa. Taka bitwa mogłaby definitywnie rozstrzygnąć losy całego oblężenia. Podjęta została jednak w dowództwie osmańskim zupełnie inna, zaskakująca i brzemienna w późniejsze skutki decyzja. Odejście Mustafy Paszy spod murów Birgu i skon­ centrowanie całej armii pod San Elmo umożliwiło Guillaume de Coupier, wielkiemu marszałkowi zakonu, dokonanie wypadu ze sporym oddziałem poza mury miasta i rozbicie kilku grup osmańskich maruderów łupiących jeszcze nadal okoliczne miejscowości. Odcięte głowy najeźdźców z triumfem przywiózł w workach do Birgu. Z militarnego punktu widzenia działanie to nie miało najmniejszego wpływu na poprawę skuteczności obrony Malty, niemniej stanowiło dla oblężonych swego rodzaju demonstrację własnej siły. Znakomicie również podnosiło ich morale przed czekającą walką. Wielki mistrz zabronił jednak wielkiemu marszałkowi kontynuowania, bez wyraźnego rozkazu, podobnych wypa­ dów. W tej pierwszej walce z oddziałami osmańskimi zginęło bowiem dwóch kawalerów oraz kilkudziesięcio­ osobowa grupa zaciężnych żołnierzy. Uznał, że nie wolno

w taki sposób osłabiać sił zakonnych, jeszcze przed rozpoczęciem oblężenia. 24 maja siły oblężnicze rozpoczęły sypanie szańców wokół fortu i zamku San Elmo, a także bocznych wałów zabezpieczających szturmujących przed ostrzałem z boku, z fortu San Angel. Nie była to łatwa praca. Skalisty teren uniemożliwiał tworzenie naturalnych nasypów. Robiono zatem szalunki z desek, wypełniano je kamieniami, ziemią, słomą, sitowiem, morskimi wodorostami. Ziemię dowoziły okręty Piali Paszy z innych rejonów wyspy. Na takich szańcach ustawiano pospiesznie artylerię, która natychmiast rozpoczynała ostrzał fortu. Bohaterska i tragiczna obrona fortu San Elmo, jak i całe oblężenie, doczekała się rozlicznych relacji współczesnych tym wydarzeniom kronikarzy. Zdecydowaną większość z nich stanowiły jednak opowieści zgoła fantastyczne, fikcje literackie, pełne uduchowionych odniesień do cudow­ nej opieki boskiej nad swoimi wiernymi wyznawcami. (Późniejsi autorzy opowieści o obronie Malty widzieli nawet św. Pawła, Matkę Boską i św. Jana Chrzciciela, jak w trójkę z wysokości niebios własnymi płaszczami ochra­ niali twierdzę przed nieprzyjacielskimi kulami). Najbardziej rzetelny opis tego, co się wówczas na Malcie wydarzyło został sporządzony przez kronikarza z Corregio — Fran­ cesco Balbiego, prawdopodobnie jednego z ocalałych obrońców San Elmo. Była to jakby żołnierska opowieść 0 tym, co sam przeżywał, bez żadnych upiększeń stylis­ tycznych i cudownych nadprzyrodzonych motywów religij­ nych, często spotykanych w późniejszych licznych opowieś­ ciach o oblężeniu. Przy lekturze jego opisu odnosi się wrażenie, że Balbi po prostu zapisał to, co sam widział 1 zapamiętał. Ostrzał artyleryjski trwał kilka dni, nie dając jeszcze widocznych efektów. Co więcej, był na tyle nieskuteczny, że do fortu dotarły, od strony morza, przyprowadzone

przez kawalerów Juana de La Cerda i Francois de Marans des Homes-Saint-Martin posiłki z Birgu — 60 zakonnych kawalerów i dwie chorągwie żołnierzy. Na więcej nie pozwalała wielkość fortu. Także zapasy amunicji i żywności były przecież ograniczone pojemnością magazynów i wy­ magały stale uzupełnień tą samą drogą. Bierność atakujących okazała się jednak dla nich, w osta­ tecznym efekcie, działaniem skutecznym. Oto 29 maja dowództwo fortu, kawaler de Broglio i wielki komandor zakonu — Juan de Eguaras, bailiff of Negroponto, ulegli licznym namowom kawalera Francois de Maranas des Homes-Saint-Martin i zgodzili się, by poprowadził on wycieczkę ochotników na stanowiska osmańskie. Był to niestety błąd, dla oblężonych, tragiczny w skutkach. Wy­ cieczka została bowiem szybko odparta, a w kontrataku oblegający, pomimo heroicznych wysiłków obrońców, wtargnęli na tzw. półksiężyc, czyli przeciwskarpę twierdzy. Podciągnęli na nią szybko swoje armaty i natychmiast rozpoczęli stamtąd ostrzeliwanie oblężonych. Było ono tak skuteczne, że umożliwiło wkrótce kolejny szturm na maltańskie umocnienia w San Elmo. Wykorzystując kary­ godne zagapienie się, a konkretnie — zaśnięcie maltańskich strażników na murach, muzułmanie ruszyli do nocnego szturmu na zamek. Mimo ogromnych strat poniesionych przez szturmujących, dramatycznych walk wręcz toczących się w jego murach, zamek nie został wprawdzie zdobyty, napastników odparto, ale w rękach wojsk osmańskich pozostał kolejny, bardzo ważny element jego fortyfikacji — przeciwszaniec. Również stamtąd rozpoczęto niezwłocz­ nie ostrzeliwanie murów fortu. Mahmed Piali Pasza, dowódca floty, dotychczas faktycznie statystujący ze swoimi okrętami wszystkim podejmowanym działaniom lądowym, chciał szczelnie otoczyć całą wyspę swymi galerami, a zwłaszcza kontrolować dwie zatoki — Mellieha i św. Pawła, jedynych miejsc w klifowym wybrzeżu

wyspy umożliwiających wysadzenie desantu, blokując w ten sposób wszelkie ewentualne możliwości odsieczy. Musiał jednak od tego zamiaru odstąpić i — choć uczynił to demonstracyjnie niechętnie — podporządkować się decyzjom głównodowodzącego wojsk inwazyjnych. Animozje w łonie najwyższego dowództwa oblegających, niezwykły wprost upór Mustafy Paszy zmierzającego do szybkiego rozstrzygnięcia militarnego, bez względu na cenę życia swoich żołnierzy, spowodowały, że obaj adwersarze tylko czyhali na błędy popełnione przez siebie nawzajem. Można się przy tym domyślać, że nawzajem sobie „pomagali” w popełnianiu tych błędów i nawzajem informowali o tym sułtana. Owe animozje pomiędzy dowódcami były widoczne dla całej armii. Z jednej strony zięć sułtana (Piali Pasza), opromieniony spektakularnymi sukcesami na morzu, z dru­ giej jego najwierniejszy, najbardziej oddany dowódca, współtowarzysz i współtwórca licznych zwycięskich bitew i kampanii lądowych. Każdy doskonale znał swoją wartość. Pozornie tych dwóch ludzi skazanych było na sukces. Tyle tylko że każdy z nich chciał ten sukces osiągnąć samodziel­ nie, minimalizując przy tym zasługi i znaczenie tego drugiego. Zdecydowanie armia osmańska atakując w 1565 r. Maltę miała o jednego wodza za dużo. Mustafie Paszy towarzyszyła wprawdzie Rada Wojenna, w której skład wchodzili m.in.: właśnie admirał floty Piali Pasza, namiestnik Tripolisu Dragut Rais, namiestnik Algierii Hassem, dowódca janczarów Janizer Aga, gu­ bernator Rodos Ochali Fartas, regent i gubernator Ale­ ksandrii Perviz Aga, regent Grecji Hay Aya, dowódcy poszczególnych rodzajów wojsk — Ayadar Aga, Axi Mozat, Sanjaz-Bej, ale rada ta, jak to było w zwyczaju wojsk osmańskich, miała wyłącznie głos doradczy, którego nie musiał uwzględniać naczelny wódz. Zamysł Sulejmana, by przeciwko kawalerom maltańskim wysłać dwóch najlepszych swoich dowódców okazał się

błędem rzutującym na przebieg całej kampanii. W efekcie, urażony wyraźnym lekceważeniem głównodowodzącego, Piali Pasza siedział bezczynnie w swoim namiocie w obozie na półwyspie Sceberras, wyraźnie dystansując się od decyzji Mustafy Paszy i przeprowadzając jedynie od czasu do czasu lustrację stanu gotowości swoich okrętów. Kolejny frontalny szturm na fort San Elmo nastąpił z udziałem doborowych oddziałów janczarów. Nie był to również atak do końca odpowiednio przygotowany. Fosa nie została jeszcze całkowicie zasypana, a przede wszystkim przygotowane wcześniej w obozie drabiny oblężnicze okazały się za krótkie, nie sięgały do pełnej wysokości murów. Atakujących janczarów po prostu zmasakrowano. Na głowy szturmujących zrzucano z murów pierwo­ wzory tego, co dzisiaj nazywamy „koktajlami Molotowa”, czyli gliniane naczynia wypełnione czymś będącym ów­ czesnym napalmem — mieszaniną siarki, smoły, żywicy, terpentyny i azotanu potasowego. Rzucano również w ata­ kujących najnowszy wynalazek oblężonych, którego au­ torstwo przypisywane jest kawalerowi Ramonowi Fortuniemu, czyli niewielkie płonące obręcze owinięte szma­ tami nasączonymi saletrą, oliwą i alkoholem, od których zapalały się szybko turbany i bufiaste stroje muzułmanów. Obrońcy wylewali też na głowy i pod nogi szturmujących gorącą smołę. Popychani przez następne oddziały, grzę­ znąc w rozpalonej smole, muzułmanie wycinani byli w pień przez obrońców San Elmo. Również wojska osmańskie stosowały swoje bomby zapalające, którymi obrzucano umocnienia i obrońców za pomocą katapult, a ogień moździerzy wywoływał pożary wewnątrz twierdzy. Był to najkrwawszy z dotychczas przeprowadzonych ataków na fort i zamek, ale nie przyniósł muzułmanom żadnych konkretnych efektów. Poległo w nim, przy stosunkowo niskich stratach obrońców, prawie dwa tysiące napastników.

Na szczęście dla oblegających do wyspy dopłynęli wreszcie od dawna zapowiadani — stary pirat Dragut Rais, jeden z sułtańskich kapudanów, a wówczas także sułtański namiestnik Trypolisu oraz Kludi Ali, namiestnik Aleksan­ drii, przyprowadzając łącznie 1500 nowych żołnierzy na 30 zwrotnych i świetnie uzbrojonych galerach. Dragut miał już za sobą poprzedni zwycięski najazd na wyspę sprzed kilkunastu lat oraz wieloletnie doświadczenie w zdobywaniu zamków i miast. Doskonale także wiedział, jak zdobywać twierdze z lądu i z morza. Odbyła się burzliwa narada, podczas której korsarz bardzo ostro skrytykował dotychczasowe poczynania Mu­ stafy Paszy, zarzucając mu niewłaściwe przygotowanie do szturmu. Po ostrej wymianie zdań, uzyskał od niego wolną rękę do przeprowadzenia „po swojemu” kolejnego szturmu na San Elmo. Dragut nigdy nie był zwolennikiem nieustannego pona­ wiania frontalnych, zmasowanych ataków na silne umoc­ nienia. Jak każdy pirat oszczędzał swoich ludzi. Wolał, aby zamiast nich walczyły działa i muszkiety. Tym bardziej że muzułmanie mieli na Malcie znakomitą przecież artylerię. Dlatego rozpoczął od przemieszczenia dotychczasowych stanowisk artyleryjskich. Baterie dział, tzw. śmigownic, ustawił na wzgórzu na południe od zamku San Elmo i na zachodnim przylądku, zwanym od tamtego czasu, po dzień dzisiejszy, Przylądkiem Draguta, na wprost zachodniego boku twierdzy. Tak poprowadzony ostrzał fortu jednocześ­ nie z dwóch stron przyniósł natychmiastowe efekty. Codziennie 54 armaty, trafnie ustawione przez Draguta na tych nowych stanowiskach, zasypywały San Elmo 7 tysiącami żelaznych i kamiennych kul. Wśród armat było też kilka potężnych dział, odlanych specjalnie na tę kampanię, o niespotykanej dotąd wielkości, mogących strzelać nawet ogromnymi na ówczesne czasy 128-funtowymi kulami. Pod zmasowanym, silnym ogniem mury

twierdzy zaczęły pękać i walić się na głowy obrońców. Równolegle korsarz nakazał nieustannie podwyższać zdo­ byty uprzednio przeciwszaniec, aż do stanu, w którym ustawione na nim armaty osmańskie znalazły się powyżej linii murów fortu i mogły już strzelać bezpośrednio do jego wnętrza, do wybieranych celów. Przygotowując się do przeprowadzenia rozstrzygającego szturmu, Dragut wydał też rozkaz stałego zasypywania suchej fosy wokół murów, aby zniwelować teren do poziomu pozwalającego na skuteczne użycie owych przykrótkich oblężniczych drabin. Sypano do niej zatem nie tylko dowożone statkami z innych rejonów wyspy ziemię i faszynę, ale wszystko co tylko było można, z obozowymi odpadami włącznie. Takie poczynania Draguta okazały się bardzo groźne w skutkach dla obrońców twierdzy. Zwłaszcza że w wyniku artyleryjskiego ostrzału zburzone zostało kolejne umoc­ nienie fortu, tzw. cavalier, wolno stojąca wieża, z której prowadzono dotychczas ogień na pozycje muzułmańskie. Praktycznie żołnierze za murami nie mieli już odtąd żadnej osłony przed muzułmańskim ogniem artyleryjskim. Wszystkich niepokoiła też realna groźba całkowitego zasypania suchej fosy. Pod koniec pierwszej dekady czerwca widoczne już było wyraźnie, że jeśli fort San Elmo nie otrzyma żadnej zewnętrznej pomocy, jego dni będą policzone. W tej sytuacji dowództwo obrony wysłało do wielkiego mistrza, jako delegata załogi twierdzy, kawalera de Medran z prośbą o pomoc w ewakuacji zagrożonej placówki. Zwołana natychmiast przez Jeana de La Valette „Rada Wielkich Krzyży”, w której skład wchodzili podczas oblężenia obecni na wyspie najwyżsi godnością kawalero­ wie maltańscy — marszałek zakonu Guillaume Coupier. admirał zakonu Pietro del Monte, przeor Saint Gil Luis du Pont, przeor Szampanii Jean de Audibert, przeor Kapui

Filippo Pilli, wielki komandor zakonu bailiff Negropontu Juan de Eguaras, bailiff Eagle Pedro Felices, bailiff Luis de Salzedo, zastępujący wysokich dostojników zakonu: wiel­ kiego komandora Francois de la Beiassiere-Karuan, wiel­ kiego szpitalnika — Mateo Ferrer, wielkiego konserwatora — Oliwier Starkey, dowódcę turkopoli — Konrad von Schwalbach, wielkiego bailiffa — Luis de Paz, wielkiego kanclerza — Martin Rojas de Portalrubio, ojciec Antonio Crestino jako reprezentant kościołów w Birgu oraz — na czas oblężenia także biskup Malty — Domingo Cubeles, poparła jednogłośnie prośbę obrońców San Elmo o nie­ zwłoczną ewakuację obrońców twierdzy i wysadzenie jej w powietrze, by nie mogła służyć muzułmanom. Wielki mistrz wysłuchał spokojnie głosów swych najbliższych współpracowników i podjął własną decyzję — San Elmo będzie się nadal bronić! Czy wielki mistrz powinien poddać San Elmo? Jako jedyny w tym gronie zdawał sobie doskonale sprawę, że jeśli twierdza ta zostanie zbyt wcześnie zdobyta lub poddana, wicekról Sycylii już nigdy nie przybędzie Malcie z odsieczą i skieruje, przygotowane obecnie do wsparcia zakonu, wojska do obrony samej Sycylii, albo hiszpańskiego garnizonu na Korsyce, lub także do innych miejscowości, które mogą zostać ko­ lejnymi celami ataków morskiej ekspedycji Mustafy Paszy wkrótce po upadku Malty. Według wcześniejszych ustaleń wielkiego mistrza z wice­ królem Sycylii, don Garcią de Toledo, podjętych jeszcze w okresie poprzedzającym oblężenie wyspy, znacząca pomoc militarna, a właściwie odsiecz, miała przybyć tutaj najpóźniej do 20 czerwca, a zatem w stosunkowo już bliskim terminie. Trzeba było do tego czasu dotrwać za wszelką cenę. Dlatego Jean de La Valette nakazał kawale­ rowi de Medran natychmiast powrócić do fortu i bronić go do ostatniej kropli krwi, zapowiadając szybkie przybycie

spodziewanej pomocy z Sycylii. Zapewniał go przy tym, że będzie to kilkunastotysięczna, świetnie wyposażona armia. Po kilku następnych dniach celnego ostrzału, w wyniku którego zginęło pod gruzami walących się domów i murów wielu kawalerów zakonnych, a także innych obrońców, z fortu przybył jeszcze jeden wysłannik, młody, nieznany z nazwiska kawaler zakonny. Przywiózł niecodzienny list do wielkiego mistrza. Jego nadawcami było 50 jego rówieśników, młodszych wiekiem kawalerów walczących w San Elmo. Stwierdzali oni w swym liście całkowity bezsens takiej ofiary życia oraz grozili, że jeśli wielki mistrz nie zabierze ich stamtąd, samowolnie podejmą wycieczkę na stanowiska nieprzyjaciela i polegną w samo­ bójczym ataku, zabijając muzułmanów, ale nie zginą biernie, jak szczury, od kul armatnich czy walących się murów. Był to, w tamtych czasach, już prawie jawny bunt w szeregach, który należało natychmiast zdusić w zarodku. Z Birgu natychmiast udało się do San Elmo trzech zakonnych komisarzy, by na własne oczy ocenić realną szansę dalszej obrony fortu. Po powrocie dwaj z nich stwierdzili, że zamek i stan resztek umocnień nie dają najmniejszych nawet możliwości obronienia się przed muzułmanami. Zdobycie San Elmo było, ich zdaniem, kwestią najbliższych już dni. Trzeci z komisarzy, którego nazwisko zachowało się w dokumentach zakonu, włoski kawaler Constantino Cestriota, był jednak zupełnie odmiennego zdania. Stwierdził mianowicie, że umocnienia nie są w stanie aż tak rozpacz­ liwym, jak napisano w liście i jeśli tylko wielki mistrz wyśle wraz z nim silny oddział żołnierzy, gotów jest natychmiast powrócić i długo jeszcze bronić San Elmo. Niektórzy z ówczesnych kronikarzy utrzymywali, że kawa­ ler Cestriot był bardzo starannie poinstruowany przez wielkiego mistrza o tym, co ma w San Elmo zobaczyć i co ma później mówić.

Kawaler Cestriot na San Elmo już nie powrócił. Przeżył całe oblężenie. Wyprawiono za to na drugą stronę przystani gońca-pływaka z pismem do 50 młodych kawalerów. Wielki mistrz napisał w nim z brutalną otwartością: „Kiedy wstępowaliśmy do zakonu, przysięgaliśmy poświęcić nasze życie, zawsze, kiedy i gdzie zajdzie taka potrzeba’ i dalej — „Wracajcie do Birgu, gdzie będziecie bezpieczni. Muszę być pewny, że fortu San Elmo bronią żołnierze rzeczywiście godni zaufania”. Wobec takiego postawienia sprawy, ewakuacja do Birgu byłaby wielką plamą na honorze każdego kawalera, możliwa „do zmycia” jedynie własną krwią. Odesłali więc pływaka z kolejną prośbą, by Jean de La Valette pozwolił im pozostać i zginąć w San Elmo, na którą wielki mistrz natychmiast przystał. List młodych kawalerów nie pozostał do końca bez echa. Z Birgu, natychmiast po powrocie komisarzy, wysłano do San Elmo dodatkowe zapasy żyw­ ności i amunicji oraz materiały niezbędne do naprawy nadwątlonych ostrzałem umocnień i murów. Warto tu jednak zwrócić uwagę na pewne istotne wydarzenie poprzedzające wysłanie tego listu do młodych kawalerów w San Elmo. Otóż przed jego napisaniem wielki mistrz najpierw ogłosił w Birgu ochotniczą rekrutację ewentualnych zmienników młodych kawalerów. Od powo­ dzenia tego apelu zależały dalsze losy fortu. Okazało się, że odpowiedziała na wezwanie wielkiego mistrza wystar­ czająco liczna grupa ochotników, kawalerów zakonnych, najemnych żołnierzy i mieszkańców Birgu, gotowych do natychmiastowego udania się do fortu. Pozwoliło to wielkie­ mu mistrzowi napisać w swym liście to, co właśnie napisał. Warto także w tym miejscu zauważyć, że ochotnicy ci nie dotarli jednak nigdy do San Elmo. Wobec słabnącej obrony i zmniejszającego się ostrzału z fortu, wreszcie do akcji mógł wkroczyć ze swoją bezczynnie dotychczas zachowującą się flotą kapudan Piali

Pasza. Okręty osmańskie opłynęły wyspę i ustawiły się przy ujściu Wielkiego Portu. Zaczęły stamtąd, z trzeciej już strony, ostrzeliwać San Elmo. Aż do połowy czerwca obrońcy San Elmo utrzymywali regularną łączność z Birgu, skąd nocami, drogą wodną, dostarczano do twierdzy nowych żołnierzy i niezbędne zaopatrzenie oraz wywożono najciężej rannych. Zastana­ wiające jest, dlaczego tak długo muzułmanie zezwalali na te transporty i nawet nie próbowali przerwać stałej komu­ nikacji Birgu z San Elmo? Dopiero dzięki pomysłom i szybkim działaniom Draguta przystąpiono do skutecznego likwidowania trasy tych nocnych przerzutów. Rozpoczęto bowiem, zgodnie z suges­ tią doświadczonego pirata, umacniać i podwyższać dotych­ czasowe artyleryjskie stanowiska osmańskie na brzegu zatoki tak, aby można było równocześnie ostrzeliwać z nich zarówno zamek jak i zatokę. Prace te odbywały się bez przerwy, choć pod silnym ogniem dział z San Elmo, co powodowało kolejne, znaczne straty w ludziach. Ostatecznie udało się oblegającym wojskom, wprawdzie dopiero po kilku tygodniach od rozpoczęcia oblężenia, doprowadzić do definitywnego przerwania nocnych dostaw do twierdzy i z Birgu, i fortu San Angel. Obrońcy San Elmo zostali odtąd wyłącznie zdani na własne, coraz bardziej już nadwątlone siły. Pozostaje ciągle bez odpowiedzi kolejne pytanie o do­ tychczasową bierność muzułmanów także i w tej sprawie. Czy wynikała ona z przekonania o niezwyciężonej armii osmańskiej, której nikt i nic nie przeszkodzi w osiągnięciu założonego celu, czy też świadczyła o braku w jej szeregach specjalistów od prowadzenia oblężeń? A może po prostu była to zwykła nieudolność lub przeoczenie ze strony głównodowodzącego? 20 czerwca, w przypadające na ten dzień święto Bożego Ciała, rozpoczął się kolejny szturm w wykonaniu doboro­

wych oddziałów janczarów. Także odparty, choć w upor­ czywych i bezlitosnych walkach wręcz, gdyż janczarzy wdarli się już nawet do wnętrza zamku. W krwawych, wielogodzinnych starciach poległo jednak wówczas wielu obrońców, zginął wtedy również kawaler de Medran. Ogromną i niepowetowaną stratą było także zniszczenie w wyniku artyleryjskiego ostrzału jedynego już magazynu prochu i materiałów palnych. Wobec takich poważnych strat, dni twierdzy wydawały się być dokładnie policzone. Po drugiej stronie przypadkowo został śmiertelnie ranny odłamkiem odłupanej pociskiem skały nie biorący bezpo­ średniego udziału w szturmie Dragut. Obrońcy fortu słali do wielkiego mistrza raz po raz sygnały o niemożności dalszego utrzymania fortu. Wspierali ich w tym zdaniu inni członkowie Rady Wielkich Krzyży. Wielki mistrz Jean de La Valette był jednak nieugięty w swoim postanowieniu. San Elmo musiało się bronić za wszelką cenę, jak najdłużej, aż do ostatniego żołnierza! Jako jedyny wiedział, że jeśli warownia padnie, wicekról Sycylii nie wyśle dla ratowania wyspy i zakonu ani jednego okrętu, ani jednego żołnierza. 22 czerwca nastąpił kolejny szturm. Znowu, po zmaso­ wanym ostrzale artyleryjskim, w kierunku murów ruszyły tysiące muzułmanów. Zacięte i dramatyczne walki trwały aż do późnych godzin wieczornych. Trzykrotnie osmańskie wojska wdzierały się już do zamku i trzykrotnie zostawały stamtąd, po krwawych walkach, wyparte. Był to jednak ostatni już triumf bohaterskich obrońców San Elmo. Okupiony został on jednak ogromną ofiarą, gdyż z 260 żołnierzy i kawalerów, stanowiących jeszcze rano załogę twierdzy, poległo aż 200. Ci, którzy przeżyli, odnieśli większe lub mniejsze rany. Ciężkie rany, wykluczające z udziału w walce, odniósł wielki komandor zakonu Juan de Eguaras, bailiff of Negroponto. Złożono go w kaplicy „oddając w opiekę boską”. Wynik następnego szturmu

zdawał się być, w tej sytuacji, dla obu stron przesądzony. Tym bardziej że dla San Elmo nie było już żadnych możliwości ewentualnego ratunku ze strony wojsk znaj­ dujących się w Birgu. Zdawali sobie z tego doskonale sprawę obrońcy i dlatego przez całą noc, modląc się w kaplicy, szykowali się na nieuchronną śmierć. Wprawdzie zaraz po tym szturmie Jean de La Valette próbował raz jeszcze wysłać do twierdzy pięć barek z amunicją, zaopatrzeniem i silnym oddziałem żołnierzy-ochotników, chcąc przynajmniej przez kilka dni zatrzymać całą potęgę osmańską pod murami San Elmo. Na takie działanie było jednak już zdecydowanie za późno. Barki z pomocą, niestety, nie miały najmniejszych szans na dotarcie do celu. Artyleria muzułmańska od kilkunastu dni panowała już nieodmiennie nad wodami zatoki. Barki zostały zatem po drodze ostrzelane, a niektóre z nich nawet przejęte lub zatopione przez wojska muzuł­ mańskie. Część żołnierzy-ochotników dostała się do niewoli, wielu z nich jednak udało się uratować i powrócić do Birgu. Pomoc nie dotarła. Był to zarazem czytelny sygnał wysłany przez oblegających, że nikt żywy z San Elmo się nie wydostanie. Obrońcy fortu pozostali osamotnieni w ruinach twierdzy. Zdawali sobie sprawę, że znikąd nie mogą spodziewać się już żadnego ratunku i szykowali się do ostatniej swojej bitwy. Niektórzy z rannych, nie mogąc ustać o własnych siłach, kazali się przywiązywać do krzeseł i siedząc w pełnym uzbrojeniu oczekiwali na szturmujących. 23 czerwca rankiem, nomen omen w dzień św. Jana Chrzciciela, patrona zakonu, po raz kolejny i jak się okazało już po raz ostatni. Lala Mustafa Pasza z wszyst­ kimi siłami całej swej armii ruszył do szturmu na gruzo­ wisko San Elmo. Tym razem zmasowany ostrzał artylerii osmańskiej poprzedzający atak piechoty okazał się roz­ strzygający.

Walki w murach twierdzy trwały już tylko niespełna godzinę i to całkowicie wystarczyło, aby zielona Wielka Chorągiew Osmanów triumfalnie zatknięta została na ruinach zdobytego zamku, dokładnie w tym samym miejscu, gdzie do tej pory powiewał czerwony z białym krzyżem sztandar zakonny. Zatknięty wtedy na gruzach twierdzy zielony sztandar sułtana pozostał tam nieprzer­ wanie, mimo wysiłków artylerzystów z Birgu, aż do 7 września. Wobec obrońców nie znano litości. Szturm, a raczej, w tych warunkach najzwyklejszą rzeź, przeżyło tylko dziewięciu rannych, nie mogących już walczyć kawalerów zakonnych, którzy poddali się korsarzom Draguta, zawsze przecież chętnym do wzięcia okupu. Osmańskie wojska nikogo nie oszczędzały, gdyż Mustafa Pasza przed decydu­ jącym atakiem zabronił kategorycznie swoim żołnierzom brania jakichkolwiek jeńców. Kawalerowie ci zostali zresztą później bardzo szybko wykupieni przez zakon z rąk korsarzy. Pozostałych obrońców, łącznie z tymi, którzy schronili się w kościele, wycięto bez litości w pień, poza kilkoma rannymi żołnierzami maltańskimi, którzy wskoczyli do wody i wpław szczęśliwie dotarli do Birgu. Flota osmańska, uroczyście, w paradnym szyku, przy dźwiękach muzyki wpłynęła wreszcie do zatoki Wielkiego Portu, kierując się w stronę Birgu i Senglei. Mustafa Pasza kazał też niezwłocznie wysadzić w powietrze zamek, a raczej resztę ruin, jakie z niego pozostały. Na gruzach San Elmo, na wysokich palach, aby było to widoczne z daleka, zatknięto odcięte głowy czterech zabitych lub pojmanych jako rannych co znakomitszych obrońców twierdzy, wśród nich wielkiego komandora Juana de Eguarasa bailiffa Negropontu i dowódcy zamku kapitana Andreasa de Miranda. W kadłubach ich ciał natomiast wycięto na piersiach krzyże maltańskie. Tak sprofanowane bezgłowe zwłoki przybito następnie do krzyży z desek

i spuszczono na wody zatoki, wybierając takie miejsce, które gwarantowało, że prąd morski skieruje je prosto pod mury Birgu. Reakcja obrońców miasta na ten makabryczny widok była niemal identyczna w swym okrucieństwie. W odwecie kilkunastu z nielicznych już jeńców muzułmańskich prze­ trzymywanych w mieście, z osobistego rozkazu wielkiego mistrza, natychmiast obcięto głowy, niezwłocznie nabito nimi lufy armat i wystrzelono w kierunku pozycji muzuł­ mańskich, „aby muzułmanów ludzkości nauczyć”. Szaleń­ stwo tej wojny w jednakowym stopniu opanowało już obie walczące strony. I od tego momentu żadna z nich nie brała już więcej jeńców. Bezgłowe ciała obrońców San Elmo zostały wyłowione z wody i w uroczystej procesji pochowane w klasztornym kościele w zamku San Angel, pomiędzy grobami wielkich mistrzów. Zwycięski Lala Mustafa Pasza, wstępując na gruzy San Elmo, wypowiedzieć miał prorocze dla tej kampanii słowa, pełne goryczy: „Ileż będzie kosztować ojciec (zdobycie Birgu), gdy dziecię (San Elmo) tak drogo nas kosztowało”. Cena za zdobycie fortu i zamku była rzeczywiście, nawet jak na owe czasy i stosowane sposoby zdobywania twierdz, wyjątkowo wysoka. Siły osmańskie straciły pod murami San Elmo, według źródeł chrześcijańskich, co najmniej 6 tysięcy ludzi, choć wymienia się także nawet 8 tysięcy zabitych i zmarłych w obozie wskutek chorób. W dniu decydującego szturmu zmarł przypadkowo śmier­ telnie ranny (rykoszet armatniej kuli), podczas prac przy­ gotowawczych do jednego ze szturmów, stary korsarz Dragut Rais. Rany, choć mniej groźne odniósł także dowódca osmańskiej floty Mahmed Piali Pasza. Wojska przygotowywane przed wyprawą na odniesienie, jak to zwykle się dotychczas działo, kolejnego szybkiego zwycięs­ twa nad niewiernymi, teraz były już bardzo wyczerpane

krwawymi szturmami. A była to dopiero pierwsza prze­ szkoda w zdobywaniu wyspy. W dodatku na Morzu Śródziemnym okręty wicekróla Sycylii coraz częściej zupełnie bezkarnie przechwytywały lub zatapiały osmańskie statki transportowe dostarczające wojskom Mustafy Paszy zaopatrzenie w żywność i broń z osmańskich emiratów Maghrebu. Krążyły też w obozie oblegających uporczywe wieści o rychłej, spodziewanej odsieczy z Sycylii. Miała być ona bardzo wielka, większa od całej inwazyjnej armii Mustafy Paszy. Mimo zdobycia w końcu San Elmo, wiara muzułmanów w odniesienie ostatecznego zwycięstwa nad kawalerami maltańskimi została jednak w trakcie tego wielotygod­ niowego oblężenia poważnie zachwiana. Świadome poświęcenie przez wielkiego mistrza fortu San Elmo i jego bohaterskiej załogi okazało się, z militar­ nego punktu widzenia, decyzją w pełni uzasadnioną. Na długie pięć tygodni udało się kawalerom maltańskim związać całą osmańską armię inwazyjną w jednym tylko miejscu na wyspie, zadając jej przy tym poważne straty. Było to także ważne pięć tygodni, jakie otrzymał w ten sposób wicekról Sycylii na staranne przygotowanie od­ sieczy. Czas oblężenia San Elmo został wykorzystany również na pospieszne dokończenie budowy umocnień w Birgu i San Michel zaprojektowanych znacznie wcześniej przez głównego architekta zakonu — Marco Evangelistę, który bezpośrednio nadzorował te prace. Niemniej w ruinach San Elmo poległo aż ponad tysiąc doborowych żołnierzy i co najmniej 150 kawalerów maltań­ skich. Stracono także 30 dział, czyli prawie połowę całej zakonnej artylerii na wyspie. Zwycięski Pasza kazał owe działa odesłać natychmiast do Konstantynopola, w podarun­ ku sułtanowi, Sulejmanowi. Był to gest wprawdzie bardzo efektowny, być może nawet głównodowodzącemu wtedy bardzo potrzebny,

aczkolwiek w przypadku działań osmańskich na wyspie nie miał najmniejszego sensu. Oznaczał on przecież dobrowol­ ne pozbawienie się aż 30 dodatkowych armat. Zdecydowa­ nie większy pożytek owe działa przyniosłyby Mustafie Paszy, gdyby zamiast odsyłać je do Konstantynopola» skierował ich lufy natychmiast w stronę Birgu i wzmocnił w ten sposób siłę ostrzału miasta. Nie był to zresztą jedyny popełniony na wyspie błąd doświadczonego i zawsze zwycięskiego w dotychcza­ sowych kampaniach, choć teraz już tylko niezwykle upartego w swoich decyzjach, głównodowodzącego in­ wazją osmańską na Maltę.

KRYTYCZNE DNI BIRGU

PIERWSZE POSIŁKI DLA OBLĘŻONYCH. PRZYBYCIE KOLEJ­ NYCH KORSARZY. ZACIEKŁE SZTURMY I DESPERACKA OBRO­ NA.

DESANT

Z

SYCYLII.

ODWRÓT

OSMAŃSKIEJ

ARMADY

I BITWA POD VIEILLE CITE'. BILANS STRAT. NIEUDANA POGOŃ SYCYLIJSKICH OKRĘTÓW

San Elmo. 24 czerwca 1565 r. Zwycięskie wojska osmańskie niemal z marszu natychmiast rozpoczęły ostrze­ liwanie Birgu, Senglei i broniących jc zamków — fortów San Angel i San Michel. Nie towarzyszyła już jednak muzułmanom ta sama pewność łatwego zwycięstwa, z jaką rozpoczynali swe walki na Malcie. Wielki mistrz natomiast wcześniej już kazał ściągnąć z Mdiny do Birgu pięć chorągwi żołnierzy, ochraniających dotychczas to miasto. (Taki ruch wojsk nie powinien ujść uwadze armii osmańskiej. I znowu rodzi się pytanie, dlaczego nie zaatakowano owych wojsk i dlaczego potem nie uderzono na bezbronną już niemal Mdinę? Czy rzeczy­ wiście ich nie zauważono i dlaczego?). Wydał też rozkaz, by nie brać odtąd żadnych jeńców, gdyż: „nie stać nas na ich przechowywanie i żywienie”. Tych. których jeszcze posiadał, użył do napraw murów, wystawiając ich na ogień

z okopów muzułmańskich. Opornych zabijano na miejscu. W ten sposób pozbył się „niepotrzebnych gąb do kar­ mienia”. Zdjął również wszystkie, jakie jeszcze pozostały, działa z galer zakonnych i ustawił je na murach Birgu i Sanglei. W czasie gdy dopełniały się dni bohaterskiego San Elmo, wicekról Sycylii wysłał wreszcie na Maltę, jako forpocztę zapowiadanej odsieczy, pierwszą eskadrę składa­ jącą się z kilku własnych galer oraz dwóch zakonnych, z 700 żołnierzami hiszpańskimi i 42 kawalerami zakonnymi z europejskich komandorii na pokładach, którzy nie zdążyli dotrzeć na wyspę jeszcze przed rozpoczęciem oblężenia. Dowodził nimi Don Juan de Cardona. Trzykrotnie próbowali oni wylądować na Malcie i trzykrotnie, w obawie przed muzułmańskimi okrętami, rezygnowali z tego zamiaru i szukali schronienia na, tak zlekceważonej przez Mustafę Paszę, wyspie Gozo. De Cardona otrzymał, w dniu opuszczania Sycylii, kategoryczny rozkaz od wicekróla dotyczący natychmias­ towego zawrócenia w przypadku, gdyby lądowanie okazało się z różnych przyczyn niemożliwe lub gdyby muzułmanie odnosili na Malcie wyraźne sukcesy militarne, budzące wątpliwość w skuteczność jej dalszej obrony. Kiedy trzy­ krotnie napotykał na horyzoncie osmańskie okręty, być może nawet wiozące na wyspę zaopatrzenie, wycofywał się natychmiast na Gozo i był bardzo bliski podjęcia decyzji o zawróceniu swoich okrętów i powrocie z wojskiem na Sycylię. Jednak zaryzykował raz jeszcze i za czwartym podejściem udało się sycylijskim galerom wyszukać dogodne miejsce do zakotwiczenia i wysadzenia wojska. Desant wylądował na drugim, przeciwległym krańcu wyspy w zatoce Pierta Negra. Dowództwo nad nim objął kawaler zakonny Mel­ chior de Robles, ponieważ Don Juan de Cardona powrócił z galerami na Sycylię.

Nieznany z nazwiska kawaler, jeden z tych, którzy byli wysyłani przez obrońców Birgu w różne, dogodne do lądowania rejony wyspy, aby pełnili tam rolę ewentualnych przewodników dla odsieczy, zataił jednak przed nim, zresztą na wyraźny rozkaz wielkiego mistrza, wiadomość o upadku fortu San Elmo. Poinformował jedynie o oczekiwaniach Jeana de La Valette na szybkie przybycie kolejnych oddziałów hiszpańskich i europejskich ochotników, stacjo­ nujących już w garnizonie na Sycylii. Pod osłoną nocy i mgły wojsko, niezauważone wcale przez oblegających, bezpiecznie dotarło do Angielskiej Przystani w zatoce Wielkiego Portu, leżącej na północ od Birgu. Stamtąd, łodziami, przy zachowaniu bezwzględnej ciszy, bezpiecznie przeprawiło się do miasta. Znowu rodzi się pytanie, dlaczego transport ponad siedmiuset osób i pewnej ilości zaopatrzenia nie został wcale zauważony przez straże osmańskie? Nie wszystko da się wytłumaczyć nocą i mgłą. Czy te straże w ogóle były wystawiane? Przybyłe z odsieczą posiłki, nazwane później przez kawalerów maltańskich: Piccolo Soccorso (małą odsieczą), wśród których było 56 zawodowych artylerzystów, tak bardzo teraz w Birgu potrzebnych, natychmiast włączono w szeregi obrońców. Podniosło to niezwykle morale żoł­ nierzy i mieszkańców. A w dodatku kawaler de Robles przywiózł ze sobą bullę papieża Piusa IV gwarantującą pełny odpust wszystkich dotychczasowych grzechów każ­ demu, kto walczy na Malcie z muzułmanami. Udane lądowanie tak dużego oddziału na zajętej przez muzułmanów wyspie i szczęśliwe doprowadzenie go do Birgu było także wyraźnym sygnałem dla wicekróla Sycylii, że blokada morska, a także osmańskie straże na lądzie nie będą w przyszłości jakimś szczególnie wielkim zagrożeniem, także w przypadku lądowania znacznie już większego desantu. Pozwolenie oddziałowi kawalera de Robles na bezpieczne dotarcie do Birgu, chociaż odbyło

się to nocą, było też największym z błędów, jakie zostały popełnione przez muzułmanów podczas całego oblężenia. Tymczasem pod murami Birgu Lala Mustafa Pasza początkowo zwlekał z frontalnym szturmem. Przypomniał sobie wreszcie, że zgodnie z osmańską tradycją zdobywania miast i krajów najpierw trzeba próbować układów z obroń­ cami, a także zjednywać sobie rdzennych mieszkańców. O zjednywaniu mieszkańców, po „trzydniówce” osmańskiej armii po wylądowaniu na wyspie, nie mgło być już mowy, niemniej pozostały układy z obrońcami. Wysłał zatem do Jeana de La Valette, w charakterze swego parlamentariusza, niewolnika Greka, z wezwaniem, by wielki mistrz nie­ zwłocznie poddał sułtanowi Birgu i wyspę, a w zamian zapewni jemu i jego towarzyszom wolny wyjazd, wraz z całym dobytkiem, na Sycylię lub w inne bezpieczne miejsce. Mieszkańcy Malty mogliby pod władzą osmańską zachować wszystkie swoje majątki i swoją religię. Warto w tym miejscu zauważyć, iż złożył on Jeanowi de La Valette dokładnie taką samą propozycję, jaką przed laty skutecznie przedstawił na Rodos młody sułtan Sulejman I ówczesnemu wielkiemu mistrzowi zakonu — Philippe de LTsle Adamowi. Inna sprawa, że nie wiadomo, czy Mustafa Pasza zamie­ rzał dotrzymywać danego słowa. Miał przecież, rozpo­ czynając wyprawę przeciwko kawalerom maltańskim, ka­ tegoryczny rozkaz sułtański, by raz na zawsze i to ostatecz­ nie zlikwidować zakon na Malcie. Propozycja, oczywiście, została niezwłocznie odrzucona przez wielkiego mistrza. Początkowo zamierzał nawet wcale na nią nie odpowiadać, lecz po prostu nieszczęsnego posłańca powiesić w widocznym miejscu na murach. Ostatecznie jednak odesłano go do Mustafy Paszy z od­ powiedzią, iż obrońcy chętnie oddadzą mu jedynie fosy wokół miasta do grzebania poległych podczas szturmu muzułmanów. Z rozkazu wielkiego mistrza powieszono

natomiast jednego z żołnierzy, który głośno wypowiedział się, iż lepiej poddać Birgu na warunkach Mustafy Paszy, niż niechybnie zginąć wkrótce po jego gruzami. Była to jedyna, w trakcie tego całego oblężenia, próba podjęcia układów. Znowu przemówiły działa. Osmański głównodowodzący ustawił je na pagórkach u stóp góry Cordinu, a na południowym stoku Wielkiego Portu rozkazał zbudować wysokie umocnienia w jednej linii, aż do Góry Zbawiciela. Ustawiono tam liczne baterie armat. Działa ustawiono także na gruzach zamku San Elmo. Pozwoliło to na otoczenie Birgu artylerią i ostrzał ze wszystkich stron. Także siły oblegających zostały wreszcie wzmocnione przez od dawna oczekiwane posiłki. Dwa i pół tysiąca zaprawionych w bojach arabskich piratów przypłynęło razem z Hassemem, zięciem Draguta, berberyjskim kor­ sarzem w służbie Sulejmana I, mającym swoje zadawnione rachunki z kawalerami maltańskimi. Mówiono także, że był to przede wszystkim ochotniczy zaciąg śródziem­ nomorskich korsarzy pragnących pomścić śmierć swojego ulubionego wodza — Draguta. Hassemowi powierzono od razu dowództwo najbliższego szturmu. Już po raz drugi głównodowodzący inwazją zadziwiająco łatwo oddał prawo prowadzenia szturmu w ręce świeżo przybyłego korsarza, mało jeszcze zorien­ towanego w realiach oblężenia. Podobnie uczynił również w przypadku San Elmo i Draguta. Czy był to kolejny sygnał braku zdecydowania, albo może efekt bardzo ostrych konfliktów w naczelnym dowództwie osmańskim? Warto w tym miejscu zauważyć, że Piali Pasza, drugi w hierarchii dowódca inwazji, nie dowodził przecież ani razu samo­ dzielnie żadnym osmańskim szturmem. Wódz korsarzy postanowił tym razem zaatakować miasto od strony wody. Ponieważ bezpośrednio pod mury nie mogły podpłynąć duże okręty ze szturmującymi.

zdecydował, iż wyręczą je w tym lekkie czółna. Te czółna należało najpierw zbudować na lądzie, a następnie przeciągnąć przez wzgórze rozdzielające zatokę. Zebrano zatem wszystkich niewolników z galer i zapędzono do budowy około 80 czółen, a następnie do przetranspor­ towania ich na własnych barkach poprzez wzgórze roz­ dzielające przystanie. Takiej operacji nie można było utrzymać długo w tajem­ nicy. Do Birgu przedarł się jeden z licznych szpiegów wielkiego mistrza, pozostawionych na tyłach wojsk osmań­ skich jeszcze przed oblężeniem, i przyniósł szczegółową relację o przebiegu muzułmańskich przygotowań oraz spodziewanym terminie najbliższego szturmu. Wobec takiego zagrożenia wielki mistrz rozkazał wbić w bagienne dno przystani, w pobliżu murów, liczne drewniane pale powiązane ze sobą ciężkimi łańcuchami, tworzące w ten sposób gęsty palisadowy ostrokół uniemoż­ liwiający żeglugę jakiejkolwiek jednostce pływającej. Ta podwodna palisada ciągnęła się przez całą zatokę, od krańca miasta La Sengle do stóp góry Cordinu, i stanowiła skuteczną zaporę nie tylko dla statków osmańskich, ale nawet dla tych lekkich czółen. Hassem, obserwujący te poczynania obrońców, szybko wysłał na wody zatoki zespół pływaków z toporami, aby wyrąbali kilka przejść w tej zaporze. Zostali oni wprawdzie zdziesiątkowani celnym ogniem z murów i ostatecznie zmuszeni do ucieczki, niemniej zdążyli wykonać pokaźną i trudną do szybkiego naprawienia wyrwę w tym umocnieniu. Rankiem 15 lipca rozpoczął się walny szturm na fort San Michel. Atak nastąpił jednocześnie z lądu i z morza. Był to niesamowity widok. Przy trwającym artyleryjskim ost­ rzale maltańskich umocnień, czółnami płynęło prawie 3 tysiące piechurów i korsarzy uzbrojonych w nowoczesne muszkiety i krzywe szable. Mustafa Pasza odwołał się też

do pomocy niebios, do swojego Proroka. Pomiędzy żoł­ nierzami siedzieli zatem w łodziach w uroczystych strojach imani, którzy czytali im głośno sury Koranu o świętej wojnie i miotali najgroźniejsze koraniczne przekleństwa na niewiernych. W ogłuszającym dźwięku bębnów i trąb dopłynęli tak do zapory. Większość czółen zatrzymała się na zaporze, ale niektóre z nich skierowały się w stronę wyrwy. Z pozo­ stałych wojsko wysiadło tuż przed łańcuchami i brodząc w płytkiej wodzie, mimo silnego ognia artyleryjskiego z fortu, dobrnęło, dźwigając oblężnicze drabiny, na brzeg, pod mury San Michel. Przednie szeregi osmańskich wojsk popychane były do przodu przez nadchodzące kolejne oddziały, dowożone łodziami z zajętego przez muzułmanów brzegu. Wspierała je artyleria z okrętów Piali Paszy i galer korsarskich. Jednocześnie artyleria osmańska rozpoczęła ze wszyst­ kich swych lądowych stanowisk gwałtowny i zmasowany ostrzał do wewnątrz twierdzy. Jeden z armatnich pocisków trafił w skład amunicji. Wybuch był tak wielki, że na parę minut ucichły wszelkie walki. Kiedy opadły chmury czar­ nego dymu, pierwsi otrząsnęli się z zaskoczenia muzułmanie i ruszyli do ataku. W kilka chwil napastnicy byli już na murach fortu. Wydawało się, że szybko zostaną panami sytuacji. Jednak obrońcy San Michel raz jeszcze potrafili zerwać się do boju. W samą porę dotarły też pontonowym mostem, który łączył oba forty, posiłki z Birgu, prowadzone osobiście przez wielkiego mistrza. W brawurowo prze­ prowadzonym i skutecznym kontrataku zginął jednak kawaler Antonio de Sa Noguera, dowódca zamku. Jean de La Valette nakazał już wcześniej przygotować w Zatoce Galer most pływający. Teraz wykorzystał go do skierowania przy jego użyciu posiłków do San Michel. To właśnie dzięki tym posiłkom wyparto z murów muzuł­ manów. I znowu rodzi się pytanie — dlaczego, mimo że

most był doskonale widoczny z pozycji osmańskich, nie próbowano w żaden sposób doprowadzić do jego znisz­ czenia? Błąd w strategii oblężenia, przeoczenie, czy też zwykła nieodpowiedzialność? Szturm tego dnia jeszcze się nie zakończył. Tysiąc janczarów opłynęło w dziesięciu wielkich łodziach ostrokół i pojawiło się tuż przed bastionem Ostrogi. Ale w ten sposób dostali się bezpośrednio pod ogień z dział fortu San Angel. Był to straszliwie morderczy ostrzał. Janczarzy wystawieni zostali na ogień z dwóch stron — z murów i od strony fortu, nie mając żadnych szans ratunku. Kierujący w San Angel artylerią kawaler Bemel de Guiral zatopił ogniem z dział aż 9 z tych 10 łodzi z janczarami. Zginęło ośmiuset spośród owego tysiąca janczarów. Długo jeszcze, po odparciu oblężenia, nurkowie maltańscy wydobywali z dna morskiego należące do janczarów bogate elementy strojów i sakiewki z pieniędzmi. Po masakrze janczarów szturm się załamał na wiele dni. Najeźdźcy powrócili do zawsze skutecznego ostrzału ar­ tyleryjskiego. W jego wyniku zginął m.in. kawaler zakonny don Fadrique de Toledo, syn wicekróla Sycylii. Kanonady artyleryjskie trwały do końca lipca. Odgłosy armatnich wystrzałów słychać było aż w Syrakuzach czy w Katanii. Mustafa Pasza, korzystając z pomysłów Draguta spod San Elmo, ciągle podwyższał swoje okopy, obsadził artylerią Port Angielski i ustawił też baterię dział na Górze Zbawiciela. Stamtąd skierował ogień z 14 baterii na bastion Kastylski i do wewnątrz miasta Birgu. Było to także w tym przypadku bardzo skuteczne działanie, które nie tylko kruszyło same mury, ale i morale ludzi stłoczonych za tymi murami. Wielki mistrz wysłał kolejną prośbę do wicekróla Sycylii o maksymalne przyspieszenie terminu odsieczy. Don Garcia de Toledo postąpił jednak wobec niego identycznie, jak jeszcze nie tak dawno sam Jean de La Valette wobec załogi San Elmo — odpowiedział mu, że obrońcy wytrwać jeszcze

muszą do końca przyszłego miesiąca, czyli do końca sierpnia. Liczył, że do tego czasu armia osmańska wy­ krwawi się na tyle, że odsiecz będzie miała znacznie łatwiejsze zadanie, albo też Malta ostatecznie upadnie i jakakolwiek odsiecz będzie wówczas zbyteczna. Zdawał sobie z tego sprawę wielki mistrz. W płomiennym wystąpieniu do obrońców powiedział m.in.: „Należy polegać jedynie na pomocy Boga Wszechmogącego... Jeśli nie­ przyjaciel by wziął górę, chrześcijanie nie mogą oczekiwać lepszego losu nad ten, jaki spotkał naszych towarzyszy w zamku San Elmo”. Minęły dwa tygodnie takiego nieprzerwanego ostrzału i generalny szturm został ponowiony. Poinformowany przez swoich szpiegów o przygotowaniach muzułmanów Jean de La Valette kazał zatopić od strony Portu Angielskiego kilka zakonnych galer, uniemożliwiając w ten sposób ostrzał z bliższej odległości, zamierzony przez okręty Piali Paszy. Wczesnym rankiem 2 sierpnia znowu ruszyły wojska osmańskie. Mustafa Pasza zaatakował San Michel, a Piali Pasza za swoimi marynarzami równocześnie zaatakował bastion Kastylski. Trzykrotnie muzułmanie ruszali na mury miasta. Każdy z tych trzech szturmów został i tym razem z trudem odparty przez obrońców. Raz jeszcze zawiodła strategia muzułmańska polegająca na licznych okupionych dużymi stratami szturmach, prowadzonych z nadzieją, że równie wielkie straty poniosą także obrońcy. Faktycznie, w szturmie tym zginęło 900 obrońców, ale straty muzuł­ mańskie oszacowano na 3-4 tysiące zabitych. Zdobyte sztandary i buńczuki osmańskie wywieszono na murach San Michel. Niemniej Jean de La Valette wysłał gońca do Mdiny z poleceniem, by w przypadku ponowienia szturmu, stacjonująca tam kawaleria spróbowała zaatakować jeden z obozów osmańskich. Znacznie lepiej powiodło się muzułmanom następnego dnia. Brawurowo wdarli się do zamku San Michel, zatknęli

tam swoje sztandary i praktycznie stali się już panami Senglei. Ulicami miasta, nie napotykając większego oporu, pędziły zbrojne gromady muzułmanów już rozglądające się za rabunkiem. Kiedy wszystko wskazywało, że miasto i zamek zo­ staną już zdobyte przez wojska Mustafy Paszy, wydarzył się — jak to próbowano początkowo określać — widomy cud boski, w postaci słupa gęstego dymu gdzieś na głębokim zapleczu wojsk osmańskich. Atakujący również dostrzegli go z murów. Szybko zlokalizowali go w je­ dnym z muzułmańskich obozowisk. Uznali, że obóz ten jest już zaatakowany przez spodziewaną odsiecz hiszpańską z Sycylii. Zatrąbiono zatem w tej sytuacji pospiesznie na odwrót. Senglea została uratowana. Pó­ źniej pisano, że dzięki cudownej pomocy świętych pa­ tronów wyspy. Okazało się, iż nie był to żaden cud, lecz wcześniej ustalony z wielkim mistrzem wypad niewielkiego oddziału kawalerii z Mdiny pod wodzą wielkiego marszałka zakonu. Kawalerzyści wtargnęli do jednego ze słabo chronionych obozowisk i podpalili je. Atak kawalerii nie trwał długo, niemniej odbył się dokładnie wtedy, kiedy był najbardziej potrzebny. Podjęto go właśnie w celu wywołania zamiesza­ nia na tyłach wroga. Bezpowrotnie zmarnowana została niewątpliwie najlepsza osmańska okazja do zdobycia Senglei i definitywnego przesądzenia losów oblężenia. W dodatku, w podłożonym przez zakonną kawalerię ogniu spłonęło wiele zapasów żywności. Raz jeszcze okazało się, jakim wielkim błędem Mustafy Paszy było pozostawienie w spokoju Mdiny. Wydarzenie to świadczyło również najbardziej chyba dobitnie o niezwykle niskim i coraz bardziej upadającym morale armii osmańskiej. Kolejny wielki szturm nastąpił rankiem 18 sierpnia. Muzułmanom udało się wreszcie podłożyć minę pod bastion

Kastylski. Kiedy wybuchła, powstał duży wyłom w murach, przez który wtargnęli do miasta i zaczęli szybko, niszcząc po drodze wszelki opór, posuwać się jego wąskimi ulicz­ kami w kierunku San Angel. Na wałach zatknięto już triumfalnie Wielką Chorągiew Osmańską. W mieście wy­ buchła panika. Wielki mistrz uczestniczył wtedy w mszy w klasztornym kościele pod wezwaniem św. Anny w forcie San Angel. Na wieść o sukcesach atakujących muzułmanów miał powiedzieć: „Czas na modlitwę nie jest czasem straconym” i po wysłuchaniu mszy zarządził kontratak, którym osobiście dowodził. Po niezwykle krwawych wal­ kach wyparto ostatecznie, jeszcze tego samego dnia, osmańskich wojowników poza wyłom, ale Jean de La Valette został w tej akcji lekko ranny w nogę. Ponowiony dwa dni później, tym razem o zmroku, szturm oddziałów osmańskich również nie przyniósł ataku­ jącym spodziewanych sukcesów. Muzułmanów odparto po niezwykle dramatycznych zmaganiach, w których po stronie oblężonych walczyły nawet kobiety i dzieci. W trakcie tych walk pocisk trafił w turban Lali Mustafy Paszy, nie czyniąc mu jednak poważniejszej szkody, poza chwilowym ogłuszeniem. Ciężko ranny został natomiast nowy dowódca zamku San Michel, admirał del Monti, który zmarł kilka dni później. Zginął podczas tego szturmu także jeden z najbliższych krewnych wielkiego mistrza — Henri Parisot de La Valette. Po tym ataku, oceniając jego tragiczne dla miasta skutki, Rada Wielkich Krzyży, po burzliwych i drama­ tycznych obradach, jednogłośnie przyjęła wniosek o nie­ zwłoczne opuszczenie Birgu przez mieszkańców oraz wojsko i przeniesienie się do mniej zaciekle atakowanego, a znacznie silniej umocnionego San Angel. Wielki mistrz, mając w pamięci ustalenia z wicekrólem Sycylii, zde­ cydowanie odrzucił jednak taką możliwość. Upadek Birgu i zamknięcie obrońców w twierdzy San Angel mogły

przecież doprowadzić do zajęcia całej Malty. Mury San Angel też zresztą już ucierpiały podczas oblężenia i nie dawały solidnych gwarancji długotrwałej obrony. Nie zgodził się również na propozycję zgłaszaną przez Domingo Cublasa, biskupa Malty i przeora miejscowego konwentu, Antonio Crestino, by przenieść do San Angel relikwie świętych ze wszystkich kościołów w Birgu. W długim, pełnym pasji i wewnętrznego ognia wystąpieniu przed Radą Wielkich Krzyży, duchowieństwem i dowód­ cami poszczególnych odcinków obrony przekonywał, że relikwie te również bronią miasta. Jak się wkrótce okazało, także i tym razem Jean de La Valette miał rację. Siły muzułmańskie, po wyczerpującej serii nieudanych frontalnych ataków na potężne umocnienia obu fortów, nie były już w stanie podjąć kolejnego generalnego szturmu. Oczywiście, nadal trwały próby zdobywania Birgu w bez­ pośrednich atakach, ale miały one zasięg ograniczony do działań obliczonych na wyczerpanie moralne i fizyczne obrońców. Tym razem Mustafa Pasza starał się także zgnębić ich za pomocą sposobów inżynierskich, sypiąc wyższe umocnienia dla stanowisk swojej artylerii, nieusta­ jąco ostrzeliwującej miasto, a także zdecydował się na podjęcie niektórych działań rodem z walk prowadzonych w poprzedniej epoce. Kazał nawet, co świadczyć może już tylko o jego desperacji, budować, zarzucone już wtedy w wojskowej technice zdobywania miast, jako nieskuteczne wobec ówczesnej artylerii, drewniane wieże oblężnicze, próbował także miotać za pomocą katapult ponad murami, do wewnątrz miasta, wielkie pojemniki z materiałami wybuchowymi. Nie ustawały także żmudne i ostatecznie bezowocne próby podkopania się w ciężkim, skalistym gruncie pod bastiony i umocnienia Birgu. Przeciwko minerom osmań­ skim wielki mistrz wysyłał swoich saperów. Walki zatem toczyły się także i pod ziemią.

Morale wojsk osmańskich jednak słabło z każdym dniem dramatycznie szybko. Wynikało to nie tylko z braku wyraźnych sukcesów militarnych. Z każdym dniem naras­ tały kłopoty z wyżywieniem i amunicją. Z Konstantynopola nie przybywały żadne posiłki. Coraz częściej osmańskie statki z zaopatrzeniem, dowożonym z północnej Afryki, stawały się łatwym łupem okrętów z Sycylii i z Hiszpanii. Krążyły natomiast powszechnie wśród oblegających wyol­ brzymiane plotki o rychłej hiszpańskiej odsieczy i jej znacznej wielkości. Błyskawiczna w założeniu operacja militarna stawała się uporczywą walką o najmniejszą nawet przewagę. W dodatku w ostatnich dniach sierpnia, niespodziewanie gwałtownie, załamała się pogoda. Spadły rzadko tu spoty­ kane o tej porze roku nadzwyczaj ulewne deszcze. Poza tym w obozie szerzył się już głód, pojawiła się też biegunka, przyjmująca szybko charakter epidemii. Nie­ uchronnie także zbliżał się okres silnych sztormów jesien­ nych na Morzu Śródziemnym, co mogło spowodować konieczność przezimowania najeźdźców na wyspie. Na taką możliwość wojska osmańskie nie były jednak absolut­ nie przygotowane. Równie krańcowo wyczerpani byli także obrońcy Birgu i Senglei. W pierwszych dniach września, w czwartym już miesiącu oblężenia Malty, zdolnych, licząc także lżej rannych, do noszenia broni było zaledwie 600 kawalerów i żołnierzy. Żywności wprawdzie jeszcze wystarczyłoby na kilka tygodni, ale szybko wyczerpywały się zapasy prochów i amunicji zgromadzone przez wielkiego mistrza przed oblężeniem. Za murami Birgu także nie brakowało powo­ dów do pesymizmu. Tymczasem Don Garcia de Toledo, wicekról Sycylii i główny admirał hiszpańskiej floty, nieprzerwanie organizo­ wał odsiecz szukając wsparcia, a przede wszystkim statków transportowych w Genui, Neapolu, Livorno i Syrakuzach.

Zorganizowanie statków do transportu, konwojowanie galerników, gromadzenie w wyznaczonych miejscach oddziałów wojskowych, amunicji i żywności wymagało przecież odpowiedniego czasu. Dopiero w połowie sierpnia de Toledo dysponował wreszcie ok. 120 jednostkami bojowymi i transportowymi, gotowymi do przewiezienia desantu. Zgromadził też do tego czasu większość nie­ zbędnych zapasów. Zwołana natychmiast w Mesynie rada wojenna zakoń­ czyła się... brakiem konkretnej decyzji. Część jej uczest­ ników opowiedziała się za niezwłocznym wysłaniem posił­ ków, część jednak radziła przenieść całą flotę i zgromadzone wojska do Syrakuz i tam oczekiwać na dalszy rozwój wypadków na Malcie. Po kilku dniach, gdy dopłynęła ostatnia już grupa okrętów, Don Garcia de Toledo samo­ dzielnie, nie pytając już nikogo o zdanie, podjął tak niecierpliwie oczekiwaną przez kawalerów maltańskich decyzję o wysłaniu silnego desantu na wyspę. 28 sierpnia o świcie podniosło kotwice 28 dużych galer i kilkanaście statków transportowych, na których znajdowało się 11 tys. żołnierzy i 200 kawalerów maltańskich z całej Europy. Była to ta od dawna oczekiwana i tak potrzebna odsiecz dla obrońców Malty. Niestety, jeszcze i tym razem do nich nie dotarła. Panujący wówczas na Morzu Śródziemnym gwałtowny sztorm uszkodził i rozproszył galery, które dotarły już prawie do zachodnich brzegów wyspy. Musiały w tej sytuacji zawrócić do sycylijskich portów. Kiedy wreszcie zebrano je w jednym miejscu, okazało się, że około tysiąc żołnierzy, korzystając ze sztormowego zamieszania, naj­ zwyczajniej w świecie zdezerterowało. Nie mieli ochoty na zmierzenie się z niepokonaną dotąd armią osmańską. Nieudana wyprawa omal nie przesądziła jednak losów Malty. Wprawdzie coraz liczniej rozlegały się w radzie wojennej głosy o zaniechaniu odsieczy, ale osobisty auto-

Obrońca Malty

Żołnierz osmański

Wejście do Muzeum Vittoriosa 1565

Atak na San Elmo (fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów)

Zdobycie fortu San Elmo (fresk w Pałacu WielkksłtMSffZDwK.

Ostrzeliwanie bastionu Kastylijskiego (fresk w Pałacu Wielkich Mistfeóty)

Wielki mistrz kieruje obroną bastionu Kastylijskiego (fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów)

Przybycie Wielkiej Odsieczy (fresk w Pałacu WielkjdUitetoawL

Osmańska armada opuszcza Maltę (fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów

Tablica informacyjna przy wjeździe do Vittoriosy

rytet genueńskiego admirała Gian Andrea Dorii, którego dwaj krewni walczyli (i zginęli) w obronie Malty, spowo­ dował szybkie ponowienie ekspedycji ratunkowej. Następna próba wylądowania na wyspie już się w pełni powiodła. 7 września flota z odsieczą, od swojej liczebności nazwana Gran Soccorso, przepłynęła cieśninę dzielącą Gozo od Malty na wysokości zatoki Friuli i dopłynęła w absolutnej ciszy na pokładach, pod osłoną nocy, do plaży Mellieha w północno-zachodniej części Malty, zupełnie w tym miejscu niekontrolowanej przez siły muzułmańskie. Na redzie stanęło 20 galer hiszpańskich pod dowództwem Don Alvaro de Sande, 19 galer pod dowództwem Don Sancho de Leyra, 8 sycylijskich galer, którymi dowodził Don Juan de Cardona i 8 galer genueńskich pod wodzą Giovanni Andrea Dorii. I znowu rodzi się pytanie — dlaczego dysponując tyloma okrętami wojennymi, praktycznie bezczynnie stojącymi w zatoce Wielkiego Portu i ograniczającymi się tylko do ostrzeliwania Birgu, Lala Mustafa Pasza nie zarządził szczelnej, całkowitej morskiej blokady Malty? Czy tylko dlatego, że nie chciał słuchać podpowiedzi Piali Paszy? Okręty z desantem przez całą noc stały, nie atakowane przez flotę osmańską, na kotwicach w pobliżu plaży. Dopiero o świcie zeszło z nich w ciągu dwóch godzin na ląd, pod dowództwem don Ascanio de La Coma i Alvaro de Sande’a, ok. 9 tys. świetnie uzbrojonych i gotowych do walki żołnierzy hiszpańskich oraz grupa kawalerów maltańskich z europej­ skich komandorii zakonu. Po czym okręty te spokojnie zawróciły ponownie na Sycylię. Odpłynęły po kolejne osiem tysięcy żołnierzy, którzy oczekiwali tam już na swój transport na Maltę. Tymczasem na wyspie oddziały desantowe, obciążone licznymi bagażami (nie wzięto żadnych jucznych zwierząt do dźwigania żywności i amunicji), bardzo wolno, spodziewając się zasadzek, posuwały się w stronę Birgu. Wiadomość o wylądowaniu sycylijskiego desantu i pły­ nącej na wyspę kolejnej wielkiej flotylli z odsieczą dotarła

także do wojsk inwazyjnych. Odbyło się to także za sprawą wielkiego mistrza, który wypuścił muzułmańskiego jeńca, gdyż „wobec przybycia tak potężnej armii, stać go na ten łaskawy gest”. Relacja jeńca o siłach odsieczy była podobno ostatnim argumentem, który przeważył o decyzji w sprawie odwroty z Malty. Nie chcąc, wobec takiego rozwoju zdarzeń, doprowadzić do całkowitej klęski na wyspie, głównodowodzący osmańską inwazją Lala Mustafa Pasza zarządził natychmiastowy odwrót do Konstantynopola. W ciągu jednej nocy, z 7 na 8 września, zaokrętowano zdziesiątkowaną w bojach i w zmaganiach z chorobami armię. W niesławie, ostatecznie przegrani najeźdźcy opuścili 8 września rano Maltę, biorąc kurs na wschód. Żegnani byli przez obrońców ogniem artyleryjskim oraz biciem dzwonów w ocalałych kościołach. „Nigdy muzyka nie brzmiała ludzkim uszom milej, niż wtedy, gdy te dzwony wezwały nas na mszę w tej samej godzinie, w której przed ponad trzema miesiąca­ mi dzwoniły na trwogę w obliczu nieprzyjaciela” — zapisał później Francesco Balbi z Correggio. Pierwszym działaniem obrońców, po odpłynięciu osmań­ skiej floty, było ponowne zawieszenie zakonnego sztandaru na ruinach San Elmo. Następnie przystąpili oni do likwidacji osmańskich okopów i opróżnionych stanowisk artyleryjskich oraz pospiesznego grzebania, w obawie przed wybuchem zarazy, ciał poległych muzułmanów. Okazało się, że w okopach najeźdźcy pozostawili dwa swoje najcięższe działa burzące, których już nie zdążyli przetransportować na okręty. Działa te obecnie można obejrzeć w zbrojowni znajdującej się w Pałacu Wielkich mistrzów w La Valetta. Jeszcze tego samego dnia Rada Wielkich Krzyży podjęła decyzję, że odtąd dzień 8 września będzie na Malcie zawsze uroczyście obchodzonym dniem świątecznym. Kiedy osmańskie okręty opuszczały już Maltę, do Mus­ tafy Paszy dotarły wreszcie prawdziwe informacje o wiel­

kości i uzbrojeniu desantu, który wylądował na wyspie. Głównodowodzący podjął natychmiastową decyzję o za­ wróceniu okrętów i wysadzeniu na ląd swoich wojsk (bez artylerii), a także szybkim stoczeniu bitwy z przybyszami, zanim zdążą oni dotrzeć do oblężonych. Liczył przy tym, oczywiście, na bitwę zwycięską, pozwalającą przynajmniej częściowo zrekompensować niepowodzenia i poprawić nadszarpniętą reputację zarówno osmańskiej armii, jak przede wszystkim jej głównodowodzącego. Prawdopodobnie po ewentualnym zwycięstwie oblężenie i tak już nie zostałoby wznowione, niemniej Mustafa Pasza odpłynąłby z Malty z jakimś spektakularnym sukcesem. Osmańskie wojska, składające się głównie z konnicy, ale też i z doborowych oddziałów piechoty, natychmiast skierowały się przeciwko siłom de La Comy. Lala Mustafa Pasza osobiście stanął na ich czele. Jednocześnie okręty Piali Paszy popłynęły do Zatoki św. Pawła, aby uniemoż­ liwić jakikolwiek ratunek drogą morską resztkom roz­ gromionego na lądzie — jak przewidywano to w dowódz­ twie osmańskim — sycylijskiego desantu. Don Ascanio de La Coma uprzedzony został jednak w porę przez Jeana de La Valette o spodziewanych ruchach oddzia­ łów muzułmańskich. Przygotował się więc pospiesznie w okolicach miasteczka Vieille Cite’ do stoczenia walnej bitwy. Licząc na zaskoczenie nieprzyjaciela, pierwszy zaata­ kował pod jego murami zbliżające się osmańskie wojska. Bezpośrednie starcie zdecydowanie znacznie liczebniejszej, lecz już zdemoralizowanej, zmęczonej i zniechęconej częstymi i bezskutecznymi szturmami armii Mustafy Paszy ze świeżymi, świetnie uzbrojonymi siłami hiszpańskimi nie mogło trwać długo. Na nic się zdała liczebna przewaga armii osmańskiej. Po początkowym sukcesie i zajęciu niemal bez walki niewielkiego zameczku, muzułmanie zostali niespodziewanie zaatakowani z trzech stron wszyst­ kimi siłami hiszpańskimi.

Nie wytrzymali pierwszego już natarcia i łatwo poszli w rozsypkę. Sam Mustafa Pasza walczył bardzo dzielnie. Dwukrotnie zabito pod nim konia. Został też w trakcie walki lekko ranny. Mimo usilnych starań nie był jednak w stanie powstrzymać paniki wybuchłej we własnych szeregach. W tej sytuacji zarządził pospieszny odwrót do Zatoki św. Pawła, gdzie oczekiwały okręty Piali Paszy mające przecież ostatecznie rozprawić się z uciekającymi Hiszpanami. Tymczasem role się odwróciły, to muzułmanie uciekali w popłochu i jedynie dzięki sprawności artylerii osmańskich okrętów nie doszło do rzezi armii Mustafy Paszy na plaży w Zatoce św. Pawła. Stamtąd szybko resztki przegranej osmańskiej armii odpłynęły w kierunku Konstantynopola. 6 października 1565 r. pokonana armada zawinęła do tamtejszego portu, budząc konsternację i wywołując uliczne zamieszki skiero­ wane przeciwko chrześcijańskim mieszkańcom stolicy imperium. Zwycięscy Hiszpanie spokojnie, nie spiesząc się, w zwar­ tym szyku pomaszerowali, już bez przeszkód, w stronę Birgu. Zostali tam powitani owacyjnie przez obrońców. Radość tych ostatnich stała się tym większa, gdy okazało się, że jest to dopiero pierwsza część korpusu spieszącego z odsieczą i że kolejne okręty z rycerstwem i żołnierzami na pokładach wzięły już kierunek na Maltę. Wyspie przestało już zagrażać jakiekolwiek niebezpieczeństwo muzułmańskie. Można było zacząć świętować i... liczyć straty. Z olbrzymiej armii inwazyjnej powróciło z wyprawy, według danych współczesnych kronikarzy europejskich, niespełna 15 tys. żołnierzy i marynarzy. Była to najdo­ tkliwsza porażka poniesiona przez sułtana Sulejmana Wspa­ niałego w licznych kampaniach wojennych towarzyszących jego panowaniu. Nic więc dziwnego, że gdy tylko dotarła do niego wieść o nieudanym oblężeniu Malty, natychmiast

zapowiedział powrót armii osmańskiej za rok na wyspę, już pod swoim osobistym dowództwem, aby ostatecznie i raz na zawsze rozprawić się z kawalerami maltańskimi. Wśród obrońców cieszących się z zakończonego ob­ lężenia był co najmniej jeden z polskich kawalerów maltańskich — Szymon Latkowski herbu Poraj. Niestety, był on uciekinierem z Polski, oskarżonym i skazanym na karę śmierci w kraju za zabójstwo dworzanina króla Zygmunta II Augusta. Na Malcie bardzo dzielnie walczył w obronie wyspy. W uznaniu jego zasług położonych dla tej obrony, wielki mistrz Jean de La Valette początkowo mianował nawet Szymona Latkowskiego komandorem w poznańskiej komandorii zakonu. Jednakże tej nominacji zdecydowanie i skutecznie sprzeciwił się polski król, zapowiadając wielkiemu mi­ strzowi, iż z chwilą pojawienia się Szymona Latkowskiego na polskich ziemiach, zostanie on od razu uwięziony i odpowie natychmiast gardłem za popełnioną przed laty zbrodnię. Nie są bliżej znane późniejsze losy owego polskiego kawalera-banity. Wiadomo również, iż czynnie w obronie Malty uczest­ niczył także inny nasz rodak — Prokop Pieniążek herbu Odrowąż. Nie był on jednak, wbrew niektórym polskim publikacjom, kawalerem zakonnym. Walczył na wyspie jako jeden z licznych rycerzy-ochotników. Po oblężeniu pozostał nadal w służbie zakonu i potem przez wiele lat dowodził jednym z zakonnych okrętów. W publikacjach poświęconych obronie Malty pojawia się także nazwisko brata servianta Simona Latkowa, podob­ no narodowości polskiej. Polakiem nazywa go także Balbi. Najnowsze badania wskazują jednak, iż prawdopodobnie był on Ukraińcem z orszaku Szymona Latkowskiego i wraz z nim przebywał na Malcie. Wiadomo również, że nie było Polaków w zachowanych wykazach kawalerów maltańskich, którzy dotarli na wyspę razem z „wielką odsieczą”.

Następnego dnia po odpłynięciu okrętów osmańskich we wczesnych godzinach południowych przypłynęła jeszcze na Maltę, wpływając tym razem już triumfalnie do zatoki Wielkiego Portu, licząca 60 galer sycylijska flota, oczywiś­ cie wraz z wicekrólem don Garcia de Toledo na pokładzie i z resztą przygotowanego, choć już na szczęście dla obrońców wyspy niepotrzebnego desantu. Wszystkie okręty wicekróla miały na swoich banderach naszyty czarny krzyż, jako symbol uczestnictwa w wyprawie krzyżowej. Po entuzjastycznym powitaniu rozpoczęła się powszechna uroczystość dziękczynna. We wszystkich ocalałych mal­ tańskich kościołach odśpiewano uroczyście Te deum laudamus... Potwierdzono też, że dzień 8 września, dzień odwrotu najeźdźców, będzie odtąd także i świętem kościelnym dla Maltańczyków. Rota wicekróla bardzo szybko zresztą odpłynęła z Malty, pozostawiając na niej znaczne zapasy żywności i zabierając większość niepotrzebnych już żołnierzy, udając się w bez­ owocny pościg za okrętami osmańskiej armady. Przez rok, na wszelki wypadek, don Garcia de Toledo pozostawił jednak na wyspie niezbędną część hiszpańskiego kontyn­ gentu. Wicekról Sycylii, w nagrodę za udane przeprowa­ dzenie odsieczy Malty, obdarowany został później przez cesarza Karola V tytułami księcia Ferdinandy i księcia Montalbanu. Zakończone zostało prawie czteromiesięczne oblężenie Malty. Siły osmańskie kosztowało ono nie tylko tysiące zabitych, ale przede wszystkim utratę opinii niezwyciężonej armii. Obrońcy Malty stracili 2500 żołnierzy, ponad 200 kawalerów maltańskich i wszystkich 500 uwolnionych przed oblężeniem galerników. Znacznie poważniejsze straty ponieśli rdzenni mieszkańcy wyspy. Spośród 12 tysięcy Maltańczyków, których działania wojenne zastały na wyspie, zginęło prawie 7 tysięcy. Wielu odniosło poważne rany. Niemal całkowicie zniszczona

została większość domów w obleganych miastach, fort San Elmo był jednym gruzowiskiem. Dwie twierdze — San Angel i San Michel prezentowały się nie wiele lepiej. Całkowicie zniszczone zostały setki upraw. Większość wsi i gospodarstw rolnych praktycznie już nie istniała. W trakcie ostrzału i walk na ulicach Birgu i Senglei zginęło także wiele dzieci. Musiało ich polec podczas całego oblężenia bardzo dużo, o czym świadczy zachowana do dziś tablica wmurowana w ścianę odbudowanego fortu San Elmo: „Ku pamięci dzieci maltańskich, które podczas Wielkiego Oblężenia w 1565 r. straciły życie walcząc ramię w ramię z dorosłymi za wiarę i ojczyznę”. Wyspa i państwo kawalerów maltańskich zostały ocalone. Nie oznaczało to jednak końca zagrożenia ze strony imperium osmańskiego. Umocnienia miast i fortów były tak poważnie nadwątlone, a nawet zrujnowane, że ich naprawa musiałaby trwać, przy zgromadzeniu niezbędnych środków oraz materiałów, co najmniej kilka lat. Praktycznie wyspa była całkowicie bezbronna w przypadku powtórzenia ataku na taką samą skalę. Gdyby, jak się tego powszechnie spodziewano, sułtan Sulejman ponowił, zgodnie ze swoją zapowiedzią, w ciągu najbliższego roku podobną inwazję na wyspę, nawet mniejszymi siłami, mogłaby ona zakończyć się szybkim i całkowitym powodzeniem. Szczególny niepokój wzbu­ dzały na Malcie wieści płynące z Konstantynopola o tym, że podobno sułtan wydał rozkaz, aby w połowie marca przyszłego roku było gotowych 50 tys. wioślarzy. Mówiono także o jeszcze innej jego decyzji — budowie co najmniej 100 okrętów. Wobec takich wieści część kawalerów mal­ tańskich otwarcie opowiadała się za niezwłocznym prze­ niesieniem siedziby zakonu gdzieś w bezpieczne miejsce na kontynencie. Kolejna wyprawa osmańska przeciwko joannitom jednak nie doszła już nigdy do skutku. Sułtan Sulejman zdecydował.

że w pierwszej kolejności poprowadzi osobiście swoje wojska na Wiedeń, a dopiero później, z kolejną ekspedycją morską rozprawi się z kawalerami maltańskimi. Wkrótce jednak po rozpoczęciu wiedeńskiej kampanii zmarł na Węgrzech. Jego następca, sułtan Selim II, zrezygnował jednak ostatecznie ze zdobywania Malty, pragnąc zdecydo­ wanie rozstrzygnąć sprawę panowania na Morzu Śródziem­ nym za pomocą silnej floty. Wielki zwycięzca — kawaler i mistrz zakonu maltań­ skiego Jean Parisot de La Valette przeżył Sulejmana tylko 0 dwa lata. Zmarł 21 sierpnia 1568 r. na skutek udaru słonecznego, którego nabawił się podczas ulubionej rozryw­ ki, polowania z sokołem. Pochowany został, zgodnie z wcześniej wyrażonym życzeniem, w tej samej krypcie, w której złożone zostały ciała bohaterskich obrońców San Elmo. Wkrótce jednak po jego śmierci prochy przeniesione zostały do katedry św. Jana w nowym mieście La Valetta 1 tam pochowane wśród innych prochów wielkich mistrzów.

ZAKOŃCZENIE

Wieść o zwycięskim przetrwaniu oblężenia rozeszła się lotem błyskawicy po europejskich dworach panujących. Wszędzie witano ją z niekłamanym entuzjazmem. Na określenie oblężenia używano słów rodem z greckiej mitologii i starożytnej historii, a najczęściej używanym określeniem tego sukcesu były „zwycięskie (!) Termopile”. We wszystkich krajach europejskich odbywały się dzięk­ czynne uroczyste nabożeństwa. Minęły od tego czasu liczne stulecia, a historycy i woj­ skowi stratedzy na całym świecie nieustannie jeszcze toczą spory o znaczenie obrony Malty dla przyszłości Europy. Dla jednych obrona wyspy była zwrotnym punktem prze­ łamania potęgi morskiej imperium osmańskiego, dla wielu innych była to tylko walka o reputację zakonu, który po utracie dwóch kolejnych siedzib, straciłby definitywnie swoją rację bytu w ówczesnej Europie. Właściwe przeła­ manie panowania imperium osmańskiego na Morzu Śród­ ziemnym nastąpiło dopiero w 1571 r. w wielkiej bitwie morskiej pod Lepanto. Dla jeszcze innych, wreszcie, nieudana inwazja na Maltę była również pierwszym krokiem do skutecznego zahamowania także lądowej ekspansji Osmanów na naszym kontynencie.

Wtedy jednak — jesienią 1565 r. — był to dla chrześ­ cijańskiej Europy wspaniały triumf Krzyża nad Półksięży­ cem, tak bardzo wówczas rzadki i tak bardzo tej Europie potrzebny. Kawalerowie maltańscy dowiedli raz jeszcze swej siły i przydatności w walce z niewiernymi, pokazali wszystkim, że ich misja rozpoczęta przed wiekami w Jero­ zolimie, w czasie wypraw krzyżowych, trwa nadal. Był to także niewątpliwie już ostatni taki przykład etosu rycers­ kiego, odchodzącego szybko w zapomnienie. Oddziaływał on na wyobraźnię, pobudzał do refleksji. Nic dziwnego zatem, że układano i śpiewano o męstwie i poświęceniu kawalerów maltańskich liczne pieśni, mnożyły się pisane relacje „naocznych świadków” o cudach towarzy­ szących tej obronie, a pod znak krzyża maltańskiego zaciągało się, bo zaczęło to należeć w Europie do dobrego tonu, wiele młodych osób z tzw. liczących się domów europejskich. W szeregach zakonnych pojawiać się także zaczęli wyznawcy innych religii chrześcijańskich, protestanci, anglikanie i nawet prawosławni. (Jednym z późniejszych wielkich mistrzów zakonu był przecież car Rosji Paweł I). Ze strony władców popłynęły także powszechne słowa uznania i poparcia dla zakonu, w ślad za nimi zewsząd nadchodziły liczne i bogate darowizny. Pospieszyła z be­ neficjami dla kawalerów maltańskich również Francja, która związana była dotychczas z Sulejmanem I paktem o nieagresji i nie udzielała przecież żadnej pomocy zako­ nowi przed i w trakcie oblężenia. Szczególnie mocno komplementowano zasługi wielkiego mistrza. Rzeczywiście odegrał on ważną, by nie rzec główną rolę w utrzymaniu Malty w rękach zakonu. Bez jego determinacji, jego doświadczenia i talentów wojskowych, a gdy trzeba było, bez osobistego udziału w walkach, nie byłoby możliwe wywołanie u obrońców takiego ducha zapału, przetrwania i poświęcenia, który przyniósł ten wielki sukces. Dlatego właśnie Jean Parisot de La Valette

był najczęstszym bohaterem kronikarskich opowieści czy krążących po Europie pieśni o oblężeniu. Sławiono rów­ nież męstwo obrońców Birgu, które otrzymało do swej nazwy przydomek Citta Vittoriosa (miasto zwycięskie) i do dzisiejszego dnia istnieje na mapie Malty jako Vittoriosa, a także Senglei obdarzonej mianem Citta Invitta (miasto niezwyciężone), która jednak z czasem powróciła do swojej dawnej nazwy. Papież Pius IV ofiarował Jeanowi de La Valette kapelusz kardynalski, którego jednak wielki mistrz zakonu maltańskie­ go nie przyjął. Królowie Francji, Portugalii i Hiszpanii stali się faktycznymi fundatorami nowego miasta, powstałego na półwyspie Sceberras i nazwanego na cześć wielkiego mistrza — La Valetta, które z czasem stało się nową stolicą państwa zakonnego. Głównym architektem tego miasta był znany architekt papieski Francesco Laparelli, uczeń Michała Anioła. Jako pierwszy jednak odbudowano w poprzednim kształcie i dodatkowo umocniono fort San Elmo, który do dnia dzisiejszego przetrwał na najbardziej wysuniętym w morze fragmencie półwyspu, chroniąc symbolicznie obecnej stolicy Malty. Mieści się w nim obecnie akademia policyjna. Z powodzi tych zaszczytów i słów uznania wyłania się jednak wyraźnie znaczenie obrony Malty. Najważniejsza w tamtych czasach strategiczna wyspa Europy — ocalała. Co więcej, wyszła z tej wojny nie tylko zwycięsko, ale także stało się dla wszystkich wyraźnie jasne, że bez Malty, bez jej floty, a także bez kawalerów maltańskich nie jest możliwe jakiekolwiek bezpieczeństwo żeglugi w połu­ dniowej i zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Już po trzech latach od zakończenia oblężenia wyspy, galery i galeony maltańskie stały się ponownie poważnym zagrożeniem dla statków sułtana i dla muzułmańskich korsarzy z północnej Afryki. Zastanówmy się jednak, co by się stało, gdyby Lala Mustafa Pasza zdobył Birgu i całą Maltę?

Dla sułtana byłby to tylko istotny krok, ugruntowujący militarną potęgę imperium w tym rejonie wobec planowa­ nego od dawna ataku na Sycylię i Korsykę, a następnie na Półwysep Iberyjski, który zamierzał ponownie odzyskać dla islamu. Byłby to również kolejny pokaz siły i możliwo­ ści jego imperium. Jednakże wyspy o zrujnowanych fortyfikacjach nie udałoby się mu utrzymać już przy pierwszym kontrataku wojsk chrześcijańskich. Tym bardziej że ekspedycja Mus­ tafy Paszy nie była nawet przystosowana do spędzenia zimy na Malcie i na pewno powróciłaby do Konstan­ tynopola, zostawiając na miejscu niewielki, łatwy do pokonania garnizon. Sulejmanowi chodziło zresztą przede wszystkim o rozgro­ mienie i ostateczne zlikwidowanie uciążliwego dla jego planów zakonu maltańskiego. Dopiero drugim celem było włączenie Malty w skład imperium osmańskiego. Podbijając już wcześniej Afrykę Północną i posiadając traktat o nieagre­ sji z Francją sułtan mógł przecież kontrolować Morze Śródziemne. Brakowało tylko ostatecznej likwidacji zakonnej floty, która w mu tym wyraźnie przeszkadzała. Być może wyspę przejęliby od sułtana, jako swoją bazę, muzułmańscy korsarze. Ale nie wydaje się to również realne, gdyż zniszczone fortyfikacje nawet im nie dawałyby poczucia pełnego bezpieczeństwa. Zapewne nie zdążyliby z ponownym ufortyfikowaniem wyspy przed, pewnym do przewidzenia w takiej sytuacji, kontratakiem wojsk hiszpańskich. Być może mieliby jedynie łatwiejsze warunki do swoich ewentualnych operacji morskich w zachodniej części basenu Morza Śród­ ziemnego, bez zagrożenia ze strony zakonnych okrętów. Dla zakonu kawalerów maltańskich, gdyby utracili w cią­ gu niespełna pięćdziesięciu lat drugą już — po Rodos — wyspę, na której osiedli, byłby to jednoznaczny koniec jego istnienia. Nie tylko na Malcie, ale w całej Europie. Trzeciej wyspy już by dla niego nie było.

Powtórzyłaby się też sytuacja podobna do tej, w jakiej rozprawiono się z templariuszami. Czy miałoby bowiem jakikolwiek sens utrzymywanie wielkich majątków kawale­ rów maltańskich w różnych państwach europejskich, skoro zakonu faktycznie już by nie było? Czy znalazłby się władca, któremu zależałoby na jakiejkolwiek próbie jego wskrzeszenia, jeśli mógłby wreszcie przejąć bezpańskie wówczas ogromne mienie joannitów? Tymczasem zakon udowodnił podczas oblężenia Malty, że nadal pozostał symbolem waleczności, odwagi oraz poświę­ cenia i to aż do ostatnich granic. A zatem, w pełni zachował wierność dawnym ideałom jerozolimskim. Udowodnił, że w trudnych momentach zawsze jest gotowy do wypełnienia swojej powinności wobec Krzyża i chrześcijaństwa, a swoją sprawnością bojową nie ustępuje najlepszym armiom świata. Ucinało to wszystkie dyskusje na temat przyszłości zakonu. Dla mieszkańców Malty, o których tak zaskakująco mało mówiło się po zakończeniu oblężenia, te sypiące się na kawalerów maltańskich ze wszystkich stron zaszczyty i beneficja oznaczały nie tylko szansę na szybką odbudowę ze zniszczeń, ale także podstawę późniejszego rozwoju wyspy. Można zatem powiedzieć, używając współczesnego nam języka, że Maltańczycy skorzystali z tej nadzwyczajnej koniunktury. Wyspa bowiem systematycznie przekształcana była odtąd w silny ośrodek promieniujący na południową Europę nie tylko morską sztuką militarną, lecz także, a może przede wszystkim, handlem i bankowością. Jeżeli zatem bitwa pod Lepanto, w której zresztą symboli­ cznie uczestniczyły tylko trzy galery zakonne, miała zdecydo­ wać ostatecznie o tym, kto będzie panował na Morzu Śródziemnym, to obrona Malty była niejako generalną próbą przełamania zachodniej ekspansji osmańskiej w tym rejonie. Po maltańskim niepowodzeniu, potęga morska imperium Sulejmana już nigdy nie wróciła do dawnej świetności i Lepanto było jakby konsekwencją wydarzeń z roku

1565. Sam Sulejman wkrótce umarł, w trakcie kolejnej swojej wyprawy na Wiedeń, i nie doczekał tej morskiej klęski. Ambitne plany przywrócenia Półwyspu Iberyj­ skiego we władanie Półksiężycowi pozostały na zawsze niezrealizowane. Zwycięska obrona Malty była zatem bardzo wyraźnym, a zarazem bardzo dramatycznym punktem zwrotnym w polityce chrześcijańskich krajów basenu Morza Śródziemnego. Wkrótce po niesławnym odstąpieniu armii Lali Mustafy Paszy, na fali powszechnej euforii, jaka wówczas ogarnęła całą Europę, powołana została Liga Święta, sojusz, którego celem było ostateczne zwycięstwo Krzyża nad, wrogim odtąd wszystkim chrześcijanom, Półksiężycem. Liga zażądała natychmiast od każdego ze swoich człon­ ków. a przede wszystkim od Francji, jednoznacznie zdecydo­ wanego opowiedzenia się po stronie Krzyża. Oznaczało to dla wielu europejskich władców zarazem zerwanie wszystkich dotychczasowych oficjalnych i nieoficjalnych paktów, sojuszy i kontaktów z władcami imperium osmańskiego. Natomiast kawalerowie maltańscy mogli, dzięki sukcesowi militarnemu z 1565 r., udanie pielęgnować, przez kilka jeszcze stuleci, mit o idealnych rycerzach chrześcijaństwa. Charakterystyczne jest jednak to, iż zakon dość szybko zaczął żyć tą wielką i zasłużoną sławą, pławiąc się w jej blasku i nie angażując się już odtąd w żadne wielkie operacje wojenne. Na ludność wyspy nakładano coraz większe podatki, głów­ nym zaś celem zakonu stawało się pośrednictwo w europej­ skim handlu ze Wschodem i czerpanie zysków z działalności europejskich komandorii. Kawalerowie maltańscy żyli bezpie­ cznie, nie angażując się już w żadne działania wojenne, prowadząc za to ożywioną działalność dyplomatyczną i wy­ godne życie na wyspie, odcinając niejako kupony od zwycięskiego oblężenia. Pod koniec osiemnastego stulecia, w 1798 r., wojska cesarza Napoleona Bonaparte (jednym z ich dowódców był

wtedy Polak, Józef Sułkowski, a zatem w operacji tej brały udział także oddziały polskie) wylądowały na wyspie i zdobyły bez wystrzału, po zaledwie jednodniowym oblężeniu, czy też otoczeniu murów, twierdzę La Valetta, uznawaną wówczas za niezwykle trudną do zdobycia. Najbardziej trafną opinię o postawie kawalerów maltańskich przy jej obronie wyraził na wieść o tak szybkim zdobyciu La Valetty sam Napoleon I: „twierdza ta z pewnością miała ogromne fizyczne możliwości obrony, ale żadnej siły moralnej”. Po upadku Napoleona Maltę przejęła Korona Brytyjska. Nie oddała jednak już nigdy wyspy kawalerom maltańskim. Nie chcieli tego także sami Maltańczycy, którzy woleli zwierzchnictwo brytyjskie od powrotu kawalerów maltań­ skich. Także w XX wieku, po uzyskaniu niepodległości, suwerenny rząd Malty nie zgodził się, pamiętający zapewne złe doświadczenia sprzed stuleci, by na wyspie znajdowała się znowu siedziba kawalerów maltańskich. Owszem, pielęgnuje się na Malcie, głównie w celach turystycznych, tradycje i zabytki po dawnych kawalerach. I tylko tyle! Obecnie siedziba Suwerennego Zakonu Rycerskiego Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego, zwanego joannitami, zakonem rodyjskim, aż wreszcie zakonem maltań­ skim, jako zakonu religijno-świeckiego, znajduje się w Rzy­ mie w pałacu zwanym „Villa Malta” na Via Condotti 68. „Villa Malta” ma charakter eksterytorialny. Przy siedzibie zakonu akredytowanych jest obecnie wiele europejskich przedstawicielstw dyplomatycznych, Sam zaś zakon ogranicza się do prowadzenia działalności charytatywnej. Prowadzi 12 swoich szpitali, m.in. w Beni­ nie, na Haiti i w Betlejem, domy opieki w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii i Irlandii, hospicjum w Australii czy Międzynarodowy Bank Krwi na Malcie.

ANEKSY

ANEKS 1

Pouczenie o obowiązkach wstępującego do Zakonu

Zacny przyjacielu, pragniesz wstąpić w szeregi braci zakonnych naszego Domu i masz do tego prawo, ponieważ wielu szlachetnie urodzonych prosi o przyjęcie swych dzieci lub przyjaciół i są oni najszczęśliwsikiedy mogą wstąpić do zakonu. Jeśli więc pragniesz się znaleźć w tak znakomi­ tym i szanowanym towarzystwie i tak świętym zakonie, jakim jest Szpital. masz do tego prawo. Lecz jeśli pragniesz tego z tej przyczyny, że widzisz nas dobrze odzianych, jeżdżących na potężnych rumakach i żyjących sobie wygodnie, jesteś w błędzie, ponieważ będziesz pragnął jeść, a będziesz musiał pościć, kiedy natomiast będziesz chciał pościć, będziesz musiał jeść, kiedy będziesz pragnął spać, będziesz miał obowiązek pełnienia warty, a kiedy będziesz chciał stanąć na warcie, będziesz musiał spać. Będziesz posyłany tu i tam, do miejsc, które nie będą ci odpowiadały i będziesz tam musiał jechać. Będziesz musiał porzucić wszelkie swoje pragnienia, by zaspokoić pragnienia innych i znosić inne jeszcze trudy w zakonie, większe niż można je tu opisać. Czy jesteś gotów ścierpieć to wszystko?

ANEKS 2

Ślubowanie przy wstępowaniu do Zakonu

Ślubują Bogu, Najświętszej Pannie Marii, Matce Boskiej i św. Janowi Chrzcicielowi, ze szczerze będę odtąd, dzięki łasce Boga, posłuszny zwierzchnikowi, którego Jemu spo­ doba się mi dać i którego wybierze nasz zakon, żyć bez własności i strzec mej czystości.

ANEKS 3

Osiem błogosławieństw z Kazania na Górze symbolizowanych przez osiem ostrzy krzyża maltańskiego

Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem do nich należy królestwo niebieskie Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości Bożej, albowiem oni bądą nasyceni Błogosławieni cisi, albowiem oni na własność posiądą ziemią Błogosławieni, którzy sią smucą albowiem oni bądą pocieszeni Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglą­ dać bądą Błogosławieni, którzy wprowadzają pokój, albowiem oni bądą nazwani sługami Bożymi Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla spra­ wiedliwości, albowiem do nich należy królestwo niebieskie

ANEKS 4

O tym, jak winno się przyjmować naszych Panów chorych i jak im usługiwać (fragment reguły zakonu Szpitala św. Jana)

A w zgromadzeniach, w których mistrz i Zgromadzenie Szpitala na to pozwoli, kiedy chory człowiek do nich trafi, niechaj będzie tak oto przyjęty: niechaj przyjmie Sakrament Święty, uprzednio wyznawszy grzechy swoje kapłanowi, następnie niechaj zaniosą go do łoża, tak jakby był panem, i codziennie zanim bracia sami zjedzą, niech nakarmią go stosownie do możliwości konwentu.

ANEKS 5

O zachowaniu się braci w świecie (fragment reguły Zakonu Szpitala św. Jana)

Co więcej, kiedy bracia mają wyruszyć do zamków i miast, niechaj nie jadą sami, ale z drugim bratem lub dwoma braćmi; i to nie z tymi, z którymi sami by pragnęli, ale z tymi, których mistrz wyznaczy. A gdy dosięgną celu swej wędrówki, niechaj będą stale razem, jednacy w za­ chowaniu i w ubiorze. I niechaj niczego nie czynią co mogłoby obrazić cudze oczy, ale to jedynie, co ukaże ich bojaźń Bożą A jeśli będą w kościele, w domu, lub jakimkolwiek innym miejscu gdzie są białogłowy, niechaj zachowają mądrość i nie pozwalają im umyć głów swoich, ani stóp swoich, ni przygotować sobie posłań. Oby Pan nasz, tyjący wśród świętych, ich w tym utwierdził.

ANEKS 6

Wielcy Mistrzowie i Namiestnicy Zakonu (do czasu oblężenia Malty) 1080(?)-1120 Gerard Rajmund z Puy 1120-1158 Auger z Balben 1158-1163 Gilbert z Assailly (abdykował) 1163-1170 1170-1172 Gaston z Murols Gerard Joubert 1172-1177 Roger z Les Moulins 1177-1187 Ermengard z Aps 1188-1190 Garnier z Nabulusu 1190-1192 Galfryd z Donjon 1192-1202 Alfons z Portugalii (został odwołany) 1202-1206 Galfryd Le Rat 1206-1207 Garin z Montaigu 1207-1228 Bertrand z Thessy 1228-1231 Guerin Lebrun 1231-1236 1236-1240 Bertrand z Comps Piotr z Vieille-Brioude 1240-1242 Wilhelm z Chateauneuf (w latach 1244-1250 1242-1258 w niewoli) Hugo z Revel 1258-1277 1277-1284 Mikołaj Lorgne 1285-1294 Jan z Villiers 1294-1296 Odon z Pins Wilhelm z Villaret 1296-1305 Fulko z Villaret (odwołany) 1305-1317 Helion z Villenueve 1319-1346 Dieudonne z Gozon 1346-1353 Piotr z Comeillan 1353-1355 Roger z Pins 1355-1365

1365-1374 1374-1377 1377-1396 1383-1395

1396-1421 1421-1437 1437-1454 1454-1461 1461-1467 1467-1476 1476-1503 1503-1512 1512-1513 1513-1521 1521-1534 1543-1535 1535-1536 1536-1553 1553-1557 1557-1568

Rajmund Berengar Robert z Juilly Juan Femandez de Heredia Riccardo Caracciolo — antymistrz wyzna­ czony przez papieża Urbana VI, nie uzna­ wany na Rodos Philibert de Naillac Antonio de Fluvia Jean de Lastic Jacques de Milly Raimundo Zacosta Giovan Battista Orsini Pierre d’Aubusson Emery d’Amboise Guy de Blanchefort Fabrizio del Carretto Philippe de Villiers de L’Isle Adam Pietro del Ponte Didier de Saint-Jaille Juan de Homedes y Coscon Claude de La Sengle Jean Parisot de La Valette

Aneks 7

Twórcy potęgi Osmanów Osman — założyciel emiratu zm. ok. 1324 Orhan 1324-1362 Murad I 1362-1389 Bajazyt I pierwszy sułtan, zwany Yildirim „Błyskawica” 1389-1402 Mehmed I 1413-1421 Murad n 1421-1451 Mehmed II zwany Fatih „Zdobywca” 1451-1481 Bajazyt II zwany Veli „Święty” 1481-1512 Selim I zwany Yavuz „Groźny” lub „Ponury” 1512-1520 Sulejman I zwany Kanuni „Prawodawca”, w Europie jako „Wspaniały” 1520-1566

Aneks 8

Zachowana lista poległych i zaginionych kawalerów maltańskich podczas oblężenia Malty (według tzw. „Języków”) 1) w Forcie San Elmo ,Język” Prowansja: Pierre de Massues-Vercoiran (znany pod pseudonimem Colonel Mas), Louis de Massues-Vercoiran, Gaspar de La Motte, Louis de Macanan, Louis de Puget-Fuveau, Jean de Chateauneuf-Moleges, Pierre de Vintimille d’Ollioules, Almeric de Cordurier la Pierre, Honore de Blacas d’Aups, Andre Colombier, Jean de Gozon-Orlionac, Antoine de Chateauneuf d’Entraigues, Jean de Gelas d’Urre-Bans, Jean de Pierrefeu (brat serviant), Dimitri Chenault (brat serviant) „Język” Owernia: Jean de Vernon le Besse, Abel de Bridiers-Gardampe, Laurent de Bonlieu-Jarnieu, Louis de Orgerlles dit Saint-Polque, Claude de La Roche-Aymon, Guillaume de Damas de Saint-Bonart, Jean de Rachel-Vematel oraz bracia servianci — Pierre de Lonay, Antonio de Lonay, Marc Chretien, Antoine de Montfoprt, Guillaume Combel, Louis Raymond i Antoine de Neuchese. ,Język” Italia: Giovanni Vagnone, Ardicino Griselli, Vincenzo Gabrielli, Ardicino Pescatore, Emilio Scarampo, Francesco Peletta, Giacomo Martelli, Gian Vitello Vitelleschi, Decio Mastrilli, Girolamo Galeotti, Alexssandro San Giorgio, Paolo Avogardo, Pier Francesco Sommaia, Alessandro Rusca, Giovanni Antonio Solero, Girolamo Pepe, Pier-Luigi Nibbia, Carlo Sasetti, Mario Conti, Ambrogio Pegullo, Giovanni Antonio Grugno, Marzio d’Abenante, Don Francesco Guevara, Giulio Cesare Malvicino, Gaspare

Afflitto, Girolamo Doria, Francesco Beccaria, Cesare Abdondio, Nicola Tornaquinci, Beraldo Capece, Claudio Quiini, Scipione Orsini, Giovanni Battista Pagano, Giovanni Battista Montalto, Carlo Paladino, Rosso Strozzi, Giovanni Maria Castrocucco, Vespaziano Malaspina, Leilo Tana. „Język” Francja: Beaugeois de Fontaine-la-Neuville, Edmond de Sau leieres de Tenance, Claude de la Vigne-Bulcy, Henrique de Cerci, Francois de Chillau, Francois de Bover, Louis de la Roche, Jacques de Zimbert, Francois des Granges-Montfermier, Artus Bonnet de Breuillac, Andre Robert, Claude Grifon, Audax de Choiseul, Georges de Hautoy de Recucourt, Simon de Clinchamp-Caudecoste, Antoine de Maulins oraz bracia servianci — Pierre Vigneron, Nicolas le Bournisien, Claude Penginet i Alfonse Cambrana. , Język” Aragonia: Luis de Salzedo, Mateo Ferrer Wielki Konserwator zakonu, Francisco Burgues, Salvador de Sin, Geronimo de Huete, Galceran Ros, Domingo Bach, Dionis Coscon, Gabriel Gort, Francisco de Pomar, Geronimo Altariba, Adrian Maymon, Rafael Xatmar, Geronimo Sarga, Antonio Fuster, Melchior de Eguares, Don Galceran Peguera, Gabriel Serralta, Esteban de Claramont, Juan Mascon, Ramon Fortuyn, Juan Luis Diaz, Don Gaston de Moncada, Ramon de Veri, Geronimo Saportella, Almerique Dural, Nofre Copones, Don Bemardo de Cabrera, Luis Crzat, Fernando de Heredia, Miguel Zapata. Guillem Ramon Zurita, Gaspar de Mur, Miguel de Sease de Costrillo, Geronimo de Emil, Don Lucas de Boria, Don Enrique Mauleon, Juan Anyves, Don Criostobal de Sa Noguera, Martin de Saria, Firmin de Aoyz, Don Luis de Banuelos. „Język” Kastylia i Portugalia: Juan Valezquez de Argote, Don Christoval de Silva, Bartolome Pessoa, Francisco de

Brito (junior), Juan Rodriguez de Villafuerte, Don Lorenzo de Guzman, Luis de Castilla y Nocedo, Fernando de Acuria, Pedro de Soto, Juan de Espinosa. ,Język” Niemcy: Walter Heunech, Hans von Hassemburg, Turchem von Duelen, Tilman von Eisembach. 2) podczas obrony Birgu i San Michel „Język” Prowansja: Francois de l’Estrade-Floyrac, Fran­ cois d’Allons, Jean de Cornillan Margin, Francois de La Valette, Frederic de Lambes-Morambat, Balthazar de Simiane de Gordes, Henri de La Valette Parisot (junior), Antoine de Thezan-Poujol, Jean-Francois de Polastron la Hiliere, Jean de Roquefeuil la Roquette, Pierre d’Abon Reyner, Gaspard Ponte-vez-Giens i bracia servianci — Jacques Pegeti, Scipion d’Urre, Gaspard Serre. „Język” Owernia: Antoine de Fay de Saint-Roman, Alain de Montal la Prade. , Język” Italia: Giovanni Battista Pagano, Giovanni Battista Montalto, Carlo Paladino, Francesco D’Aniello, Vinzenzo lo Pemo, Geronimo Romano, Stefano de’Fabij, Rosso Strozzi, Annibale Strozzi, Bartolomeo Frangiolini, Cesare Dentice, Girolamo Speziale, Luigi Balbiano, Giovanni Maria Castrocucco, Geronimo Balsamo, Pier Antonio Varese, Astrubale de Medici, Don Carlo Ruffo, Giulio Cesare del Ponte, Vespaziano Gilestri, Giorgio Montigilio, Alessandro d’Alessi, Vespaziano Malaspina, Filippo Doria, Pompilio Savelli, Cristoforo Caloiro, Alessandro Scarampa, Michele de Sis, Paolo Emilio Bozzuto, Giovanni Giacomo Castelamonte, Fabbrizio Valperga, Mario Fagnano, Orazio d’Aquinto, Matteo di Corte, Bartolomeo Briggia, Don Ercole Caracciolo, Gian Battista Soderini, Alessandro

Ridolfi, Tiberio Canfora, Paolo Boniperto, Fabrizzio d’Azzia, Emiliano Vialardi. Innocenzo de’Caroli oraz brat serviant Giacomo Rasselli. „Język” Francja: Francois de la Beissiere-Caruan, Magdalon de Groussy, Olivier de la Tour de Bonneamie, Adrien Talmet, Nicolas Poictevin Duplessis-Landry, Guillaume de la Motte Longlee, Trolius de Montbazon, Esprit de Brunefay-Quincy, Francois de Trinchant de la Barre, Laurent Olivier, Paul Trimolet de la Trimoliere, Luis de Orgerolles, Claude de la Roche-Aymon, Guillaume de Damas de Saint-Bonart, Jean de Rachel-Vernatel oraz bracia servianci — Pierre de Lonay, Firmin Verdure, Blaise Ruffin. „Język” Aragonia: Pedro Felizes de la Nuza, Luis Cortit, Geronimo Zapata, Don Alonso del Frago, Francisco Ximenez Bapitsta de Aoyz, Pedro Zaportella, Martin Deza, Juan de Santa Pau, Don Francesco de Sa Noguera, Don Jaime de Sa Noguerra. , Język” Kastylia i Portugalia: Luis de Godoy, Lusi de Paz, Fernando Centeno, Diego Brandaon, Don Francisco Riuz de Medina, Bartolomeo de Macedo, Don Francisco Viviero, Juan Vasquez de Aviles, Baltasar Payva, Simon de Melo, Don Fadrique de Toledo, Simon de Sousa. ,Język” Niemcy: Lissembach.

George

von

Hassemburg,

Tilman

von

BIBLIOGRAFIA

A. Baker, Rycerstwo średniowiecznej Europy, Warszawa 2004. F. Balbi di Corregio, The siege of Malta 75(55, Kopenhaga 1961. J. Babinger, Z dziejów imperium Osmanów. Sułtan Mehmed Zdobywca i jego czasy. Warszawa 1977. R. Barber, Rycerze i rycerskość, Warszawa 2003. J. Baszkiewicz, Myśl polityczna wieków średnich. Warszawa 1970. F. Braudel, F. Coaretti. M. Aymard, Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa //, t. 2, Gdańsk 1977. J. S. Bystrem, Polacy na Ziemi Świąt ej, Syrii i Egipcie. Kraków 1930. P. Czerwiński, Zakon maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, Londyn 1967. J. Ellul. Le Grand Siege de Malte, Siggiewi 1992. Encyklopedia chrześcijańska. Kielce 2000. Encyklopedia katolicka. Lublin 2000. K. Estreicher, Anonima dzieje pierwszej krucjaty albo czyny Franków i pielgrzymów jerozolimskich. Warszawa-Kraków 1984. B. Hamilton. Wyprawy krzyżowe. Warszawa 2000. Historia małych krajów Europy, pod red. J. Laptosa, Wroclaw-War­ szawa-Kraków 2000. Historia świata, Średniowiecze — Renesans, pod red. E. Wrighta Warszawa 1993. V. Hrochova, M. Hroch, Krzyżowcy w Lewancie, Warszawa 1992.

J. Huizinga, Jesień Średniowiecza, Warszawa 1967. J. Joinville de, Czyny Ludwika Świętego króla Francji, Warszawa

2002. D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000. M. Kunt, Ch. Woodhead, Sulejman Wspaniały i jego czasy, Wrocław-Warszawa-Kraków 1998. T. W. Lange, Szpitalnicy, joannici, kawalerowie maltańscy, Warszawa 1980. Mocarstwa świata, t. 2, Warszawa 1994. A. Laver, Of Flesh and Blood, Valetta 1995. J. S. Łątka, Sulejman II Wspaniały, Warszawa 2004. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1994. A. Michałek, Wyprawy krzyżowe Mehmed Zwycięzca, Warszawa 2003. E. Potkowski, Zakony rycerskie, Warszawa 1995. L. Podhorodecki, Lepanto 1571, Warszawa 1993. W. H. Prescott, Dzieje panowania Filipa Drugiego króla hiszpań­ skiego, Warszawa 1874. J. Riley-Smith, Historia krucjat, Warszawa 2000. J. Reyhman, Historia Turcji, Wrocław 1973. S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, Warszawa 1997. H. J. A. Sire, Kawalerowie maltańscy, Warszawa 2000. J. Sozański, Tajemnice zakonu maltańskiego, Warszawa 1993. D. Steward, 77ze Monks of War. The Military Religions Orders, Londyn 1972. T. Wiluch, Dzieje Malty, Warszawa 1980. B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1994.

WYKAZ ILUSTRACJI

Brat Gerard (reprodukcja ze zbiorów autora) Brat Gerard w jerozolimskim szpitalu (reprodukcja ze zbiorów autora) Piotr Eremita nawołuje do wyprawy krzyżowej (reprodukcja ze zbiorów autora) Bitwa pod murami Damiaty (fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów — fot. Andrzej Zieliński) Twierdza Crac des Chevaliers (reprodukcja ze zbiorów autora) W szpitalu joannitów (reprodukcja ze zbiorów autora) Imperium osmańskie w, czasie oblężenia Malty Akka. Ostatnia bitwa krzyżowców na Ziemi Świętej (fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów — fot. Andrzej Zieliński) Sztych Fürtenbacha ukazujący galerę maltańską Wielka Karaka „Święta Anna” (ze zbiorów autora) Plan fortu San Elmo (ze zbiorów autora) San Elmo dzisiaj (fot. Andrzej Zieliński) Fort San Angel (fot. Andrzej Zieliński) Resztki fortu San Michel w Senglei (fot. Andrzej Zieliński) Kościół św. Wawrzyńca w Birgu (Vittoriosa — fot. Andrzej Zieliński) Oberża Kastylii i Portugalii w Birgu (fot. Andrzej Zieliński) Oberża Francji w Birgu (fot. Andrzej Zieliński) Wielki mistrz Jean Parisot de La Valette (fot. Andrzej Zieliński) Rozmieszczenie osmańskich baterii przed atakiem na San Elmo Zbroje z czasów oblężenia Malty (fot. Andrzej Zieliński)

Obrońca Malty (reprodukcja ze zbiorów Muzeum Vittoriosa 1565) Żołnierz osmański (reprodukcja ze zbiorów Muzeum Vittoriosa 1565) Wejście do Muzeum Vittoriosa 1565 (fot. Andrzej Zieliński) Atak na San Elmo, fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów (fot. Andrzej Zieliński) Zdobycie fortu San Elmo, fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów (fot. Andrzej Zieliński) Ostrzeliwanie bastionu Kastylijskiego, fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów (fot. Andrzej Zieliński) Wielki mistrz kieruje obroną bastionu Kastylijskiego, fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów Przybycie Wielkiej Odsieczy, fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów (fot. Andrzej Zieliński) Osmańska armada opuszcza Maltę, fresk w Pałacu Wielkich Mistrzów (fot. Andrzej Zieliński) Tablica informacyjna przy wjeździe do Vittoriosy (fot. Andrzej Zieliński)

SPIS TREŚCI

Od autora ..................................................................................................... 5 Wstęp .......................................................................................................... 9 Ostatnia podróż z Rodos ........................................................................... 17 Narodziny zakonu ..................................................................................... 28 Potęga zakonu ........................................................................................... 50 Imperium Sulejmana Wspaniałego .......................................................... 68 Kawalerowie maltańscy ........................................................................... 89 Martyrologia San Elmo .......................................................................... 107 Krytyczne dni Birgu ............................................................................... 131 Zakończenie ........................................................................................... 153 Aneksy .................................................................................................... 160 Bibliografia ............................................................................................. 172 Wykaz ilustracji ..................................................................................... 174