Magharulmatz (dil). Latin alfabe [PDF]

Zitiervorschau

MAGHARULMATZ HAKKINDA BİLGİLER

Sayfa 2

Avarca (Magharulmatz: Dağlı dili), çoğunluğu Dağıstan'da yaşayan Avarların anadilidir. Kuzeydoğu Kafkas dillerinin Nakh-Dağıstan dilleri öbeğine bağlıdır. Dağıstan Cumhuriyeti'nin resmî dillerinden biri olan Avarca, ülkenin konuşulan en yaygın yerli dilidir. Rus- Kafkas savaşlarına önderlik etmiş üç büyük imam; İmam Gazi Muhammed, İmam Hamzad, İmam Şamil’in ve Rus- Kafkas savaşlarında savaşçılığıyla meşhur olmuş Hacı Murad'ın da anadili olan Avarca, aynı zamanda direniş dilidir. Dünyada bu dili konuşan 1.500.000 civarında Avar nüfusu bulunmaktadır. Çoğunluğu anayurtları Avaristan'da olmak üzere, Rusya Federasyonu, Azerbaycan, Çeçenya, Kalmukya, Gürcistan, Kazakistan, Suriye, Irak, Lübnan, Mısır, Suudi Arabistan, Ürdün ve Türkiye'de Avarca konuşulmaktadır. Avarların dili eski Mezopotamya agglutinative (bitişken) dilleriyle benzerlik gösterir. Gırtlaksı ve fısıltılı seslere sahiptir. Bitişken dillerde kelimelerin anlamları, sonlarına gelen hece ekleriyle kelime kökü değişmeden yeni formlarına uyarlar. Avarca, 5 tanesi sesli, toplam 50 harften oluşan alfabesi ile zengin bir dildir. Avarcanın, Avar (Magharula), Andi (Kughanni), Dido (Tsuntal) olmak üzere üç ana lehçesi vardır. Lehçelerin arasında sesbilgisi, biçimbilgisi ve sözvarlığı bakımından bazı farklılıklar vardır. Avar dili ilk kez 15. yüzyılda yazıya geçirildi. İlk kullanılan alfabe eski Gürcü yazı sistemiydi. 17. yüzyıldan itibaren bugün hâlâ konuşanlar tarafından bilinen Avarcaya uyarlanmış Arap alfabesine geçilmişse de 1928 yılında Latin alfabesi kabul edilmiştir. Sovyetler Birliği'nin getirdiği zorunluluk ile 1938 yılında Kiril alfabesine geçilmiş ve hâlâ kullanılmaktadır. BU KİTAP İMAM ŞAMİL’İN 144.ÖLÜM YIL DÖNÜMÜ ANISINA YAPILMIŞTIR.

TARİH: 05/04/2015

DERNEK BİLGİLER

Sayfa 3

BU KİTAP DERNEK YÖNETİM KURULUNUN 05/04/2015 TARİH VE 13 SAYILI KARARI İLE HAZIRLANMIŞTIR.

Yönetim Kurulu (2014-2016 DÖNEMİ) Muharrem ATEŞ

Başkan

Ahmet DEMİR

Başkan Yardımcısı

Oktay ORAL

Sosyal işler

İsmet AKSU

İdari İşler

Ayhan ALKILINÇ

Muhasebe

Cihan ÇINAR

Kültürel işler

A.Vahit SÜSLEN

Sekreterya DERNEK KURUCULAR KURULU

Sıra

Adı Soyadı

Mesleği

1

Mehmet Gazi ÇINAR

Emekli

2

Erdem ÖZDEMİR

Esnaf

3

Ekrem ALKILINÇ

Emekli

4

Kemal DEMİR

Esnaf

5

Remzi YILMAZ

Emekli

6

Hikmet ÇINGI

Öğretmen

7

Ekrem ÇINGI

Esnaf

8

Ahmet ÇEVİK

Memur

9

Mehmet ARSLAN

İşci

10

Kamil ÇINAR

Öğretmen

11

Mehmet ORAL

Öğretmen

12

Lokman ORAL

İEsnaf

ÖNSÖZ

Sayfa 4

Derneğiz Türkiye de yaşayan Dağıstanlıların dilleri ve kültürlerinin korunmasına ve gelişmesine amaç edinmiştir. Farklı toplumların bir araya gelmesiyle ve bunların birbiri ile etkileşiminden Milli Kültür meydane gelir. Milli Kültürümüzün bir parçası olan kültürümüzü korumayı ve yaşatmayı amaç edinmiş derneğimiz bu amacı gerçekleştirmek için bir çok çalışmanın içerisinde yer almış ve kültürü korumanın ve gelecek nesillere aktarmanın tek yolunun dili korumak ve öğretmek olduğunu görmüştür. Kültür, bir toplumu kendi tarihi içinde meydana getirdiği değer hükümlerinin bütünüdür. Bunlar ilim, sanat, ahlak ve dine ait değerlerdir. Her toplumun kendi kültürü vardır ve kültürün yükselmesi, ilerlemesi ve gelişmesi medeniyetin doğuşunu sağlar. Sosyolojik çerçevede en geniş sınırlarına ulaşan kültür kavramı ‘bir yaşama biçimidir.’ Bu yaklaşımda bir toplumda bulunan ve bulunmayan bütün ifade ve etkileşim biçimleri önem kazanır. Bu anlamda kültür, insan olarak belli bir toplumda öğrendiklerimizle, davranış, düşünce sistemimizin toplamı sayılabilir. Sonuç olarak da kültür kavramı,toplumun yüzlerce, binlerce yıldan beri oluşturduğu ortak amaçların, beklentilerin, değerlerin, inançların, duygu ve düşüncelerin, özetle ortak davranış kalıplarının depolandığı, saklandığı soyut bir kavram olup, toplumsal bellek olarak da kabul edilebilir. Dil bir milletin tarih sahnesine çıktığı andan itibaren varlığını göstermeye başlar. Toplumun içinde bulunduğu durum, toplumun karşılaştığı kültür ve medeniyetler, toplumun yaşayış tarzı ve ihtiyaçları dilin gelişimini etkiler. Dil var olduğu toplumun içindeki insanlar ile bir bütündür onları etkiler ve onlardan etkilenir. Dil, bir milletin var oluş göstergesidir. İnsanlarımızın dilini kaybetmeye başlamış olması o toplumun yok olmaya başladığını gösterir. İnsanlar tarih boyunca hem toplum içerisinde birbirleriyle hem de başka toplumlarla sürekli etkileşim halinde olmuşlardır. Bu nedenle dil karşılaştığı tüm uygarlıkların izlerini taşır. Dil bu yönüyle aynı zamanda yaşayan bir canlıdır. Dil; bir toplum için son derece önemli ve etkili bir araçtır. Dilini kaybetmiş bir millet milli benliğini değerlerini özünü daha doğrusu her şeyini kaybetmiştir. Ayrıca dil, kültürün temeli olduğu gibi taşıyıcısıdır da. Dili yok ettiğiniz takdirde milli ruh ve kültür diye bir şey kalmaz.Bu sebeple dili korumak, koruyucu tedbirler almak önemlidir. Milli his ancak o milletin dili ile oluşturulabilir. Toplumumuzda dile gerektiği kadar önem verilmemektedir. Özellikle gençlerimiz arasında dil tamamen unutulmaya yüz tutmuştur. Bu sebeple derneğimiz dil öğretmek için çalışmalarda bulunmaktadır ve bu çalışmada bunlardan bir tanesidir. Türkiye de yaşayan Dağıstanlılar için dil öğreniminin zaten kullanmakta olduğumuz latin alfabesi üzerinden yapılması gerekli görülmüştür. Tüm insanlar saygın ve özgür bir yaşam sürmeyi diler ve bunu hak eder tıbkı dünyadaki asil diller gibi. Dünyada insanların iletişimini sağlamak amacıyla binlerce dil var olmuştur. Bunların bazıları yok olmuş bazıları ise dünyaya yayılmıştır. Şu anda dünya üzerinde konuşulan 7000 civarında dil vardır ve bunlardan 2400 tanesi yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Son birkaç yüzyılda 231 dil tamamen yok olmuştur. Sizlerin de bu güzel esere gereken önemi gösterip bir sonraki nesillere aktaracağınızdan ümidimizle bu eserin hazırlanmasında emeği geçen Şamil YILDIZ, Saadettin ÇINAR, Ginaz TUĞRAL ve Dernek Başkanımız Muharrem ATEŞ ile eski dernek başkanlarımızdan Ökmen AKSU’ya teşekkür ediyoruz. Ayrıca bu kitaptaki çalışmanın temelini oluşturan Dağıstan İlim Merkezi Dil ve Sanat Enstitüsü Edebiyat Bölüm Başkanı Prof.Dr.Ahmad MURTAZALİ beye Teşekkürlerimizi bir borç biliriz. DAĞISTANLILAR KÜLTÜR VE DAYANIŞMA DERNEĞİ KAHRAMANMARAŞ

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER

Sayfa 5

SAYFA

MAGHARULMATZ HAKKINDA BİLGİLER-İMAM ŞAMİL ANISINA

1

DERNEK BİLGİLER

2

ÖNSÖZ

3

İÇİNDEKİLER

4

LATİN ALFABE SES KARŞILIKLARI ÖRNEK KELİMELER

5-6 7

TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN KARŞILIKLARI

78-12

KELİME TELAFFUZ ÇALIŞMALARI

13-15

KELİME LER

16-34

DİLBİLGİSİ

35-43

ŞİİRLER

44-56

MARHABİ

57-64

ATASÖZÜ VE DEYİMLER

65-67

İMAM ŞAMİLSÖZLER

68-73

İMAM ŞAMİL İLE GÖRÜŞME

74-76

İMAM ŞAMİL DUA

76

İKİ İMAM (İMAM ŞAMİL-GAZİ MUHAMMED)

77-78

İMAM ŞAMİLİN İSTANBUL’A GELİŞİ

79-82

GHURUS-GHAJAM-LATİN ALFABE

83

GHAJAM THEW

84

GHAJAM THEWÇEVİRİ

85

ALFABE

Sayfa 6

MAGHARULMATZ DİLİNDEKİ SESLERİN LATİN ALFABE İLE OLUŞTURLMASI

SIRA

LATİN HARFLER

OKUNUŞU

MAGHARULMATZ

TÜRKÇE KARŞILIĞI

1

A-a

a

Ada

Hala,Teyze

2

B-b

be

Ber

Göz

3

V-v

ve

Vew

Çoban

4

G-g

ge

Geni

Armut

5

Ğ-ğ

ğe

Ğud

Kaşık

6

H-h

he

Hoy

Köpek

7

Gh-gh

ghe

Ghin

Kulak

8

D-d

de

Dunyal

Dunya

9

Ye-ye

ye

Yegize

Yatmak

10

Yo-yo

yo

Yogurt

Yogurt

11

J-j

je

Jurnal

Dergi

12

Z-z

ze

Zaman

Zaman

13

İ-i

i

İstakan

Bardak

14

K-k

ka

Kun

İplik

15

Q-q

qa

Qverq

Kurbağa

16

Qh-qh

qha

Qho

Köprü

17

Kh-kh

kha

Khal

Agız

18

L-l

le

Lalu

Kaval

19

Tl-tl

tla

Tlin

Su

20

M-m

me

Mikki

Güvercin

21

N-n

ne

Nay

Arı

ALFABE

SIRA

Sayfa 7

LATİN HARFLER

OKUNUŞU

MAGHARULMATZ

TÜRKÇE KARŞILIĞI

22

O-o

o

Ots

Oküz

23

P-p

pe

Per

Soğan

24

R-r

re

Ruz

Baykuş

25

S-s

se

Saghat

Saat

26

T-t

te

Toxtur

Doktor

27

Th-th

the

Theh

Çiçek

28

U-u

u

Ulka

Ülke

29

F-f

fe

Futbol

Futbol

30

X-x

xa

Xono

Yumurta

31

Kx-kx

kxa

Kxabakx

Kabak

32

W-w

wa

Wit

Ayakkabı

33

Xh-xh

xha

Xhama

Eşek

34

Ts-ts

tse

Tser

Tilki

35

Tz-tz

tze

Tzul

Odun

36

Ç-ç

çe

Çu

At

37

C-c

ce

Cor

Ok

38

Ş-ş

şa

Şişa

Şişe

39

E-e

e

Ebel

Anne

40

Yu-yu

yu

Yurğan

Yorgan

41

Ya-ya

ya

Yasikho

Kız bebek

42

Y-y

Y= Yardımcı harf

Y= Yardımcı harf

ALFEBE ÖRNEK KELİMELER

Sayfa 8

TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ 1-ts (tse) nin mahreçi "Ts" mahreç yeri: Dil ucu ile alt ön dişlerin üstüdür. Arapçadaki "( "‎‫ص‬Sad) harfidir. Bu harfin sesi, dil ucu alt ön dişlerin üstüne değirilerek çıkartılır. "Ts" önce "t" sesini sonra "s" sesini çıkarmak yada  ikisini birden aynı anda çıkarmaya çalışmak değildir. MATZ

TÜRKÇE

tsi

ayı

tso

bir

tser

tilki

Sayfa 9

TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ

2-tz (tze) nin mahreçi "Tz" mahreç yeri: dilin sol veya sağ tarafı ile üst azı dişleridir. Bu harfin sesi, dilin sol veya sağ tarafı ile üst azı dişlerine değdirilmesiyle çıkar. "Tz" önce "t" sesini sonra "z" sesini çıkarmak yada ikisini birden aynı anda çıkarmaya çalışmak değildir. Bu harfin ses sesi karşılığı mahrece göre çıkarılması gereken sestir. MATZ

TÜRKÇE

Matz

Dil

Tzi-bil

Üzüm

Tzul

Odun

"Ts"

ve "tz" harflerinin sesleri birbirlerine çok benzemekle birlikte kesinlikle aynı sesler değildir. "Ts" ön dişlerin üst kısmından çıkarken. "Tz" dilin sol veya sağ tarafı ile üst azı dişlerine değdirilmesiyle çıkar. 3-gh (ghe) nin mahreçi "gh" mahreç yeri: Boğaz ortasından boğazı hafif sıkarak çıkarılır .Arapçadaki "

‎‎‫(ع‬ayn) sesidir.

Ayin'in bir ses değeri olmayıp bu harfin görevi Ayn'a eklenen sesli harfin gırtlaktan okunmasını göstermektir. MATZ

TÜRKÇE

ghin

kulak

ghazu

kar

ghaka

inek

"gh" harfi burada >>ilk isimde "u" nun, ikincisinde "a" nın, üçüncüsünde "u" nun gırtlaktan okunmasını gösterir. MATZ

TÜRKÇE

ghumar

ömer

ghali

ali

ghusman

osman

TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ

Sayfa 10

4-qh (qha) nin mahreci:

"qh" mahreç yeri: Dil ağzın arka tarafına kapatılıp arka azı dişine dokundurulup nefes dışarı patla-

‎‫ق‬kaf harfine bir nokta

tılarak çıkartılır. Arapçada da olmayan bu ses için ghajam alfabesine "

"‫ڨ‬

daha koyularak şeklinde yazılmıştır ve bu şekilde alfabede olmayan bir ses için harf eklenerek o dilin ses sesleri tamamlanmıştır. Ghajam metinler okunurken de üç noktalı kaf harfi bu sesin ses karşılığı söyleyerek okunmuştur. Bizim yapmamız gerekende "qh" harfinin ses karşılığını öğrenerek okumaktır.

MATZ

TÜRKÇE

qho

köprü

qher

renk

mighgo

sekiz

5-h (he) –x (xa) – xh (xha) nın mahreçleri x (xa) mahreç yeri: Boğazın ağza en yakın olan kısmı yani boğazın üstüdür. Hırıltılarak çıkarılır. Arapçadaki (

‫ﺥ‬hı) sesidir.

"xh (xha)" mahreç yeri: Boğazın tam ortası sıkılarak ses tellerinin titreştirilmesi ile gırtlaktan çıkarılır. Arapçadaki (

"‫ح‬ha) sesidir.

h (he) mahreç yeri :Boğazın göğüsle birleştiği noktadan çıkarılır. Arapçadaki

"‫ﻫ‬he) sesidir

TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ

Sayfa 11

MATZ

TÜRKÇE

MATZ

TÜRKÇE

MATZ

TÜRKÇE

xhan

peynir

xan

han

han

et

xhama

eşek

xer

ot

hoy

köpek

xhar

toz

xono

yumurta

hab

bu

Genel eğilim bu harfler için sanki hepside "h" sesiymiş gibi "h" harfi ile yaz maksada peynir/Avar beyi(xan)/et bu kelimelerin ilk harflerinin sesteş olmadığını gösteren güzel bir örnektir. Bu kelimelerin hepsinin ilk harfinin "h "ile yazılması doğru değildir. 6-tl (tla) nin mahreci: "tl" mahreç yeri:Yanal bir sestir. Dilin sol veya sağ tarafı ile (ön)alt azı dişlerine yanal dokundurulup çıkartılır. "tl" önce "t" sesini sonra "l" sesini çıkarmak yada ikisini birden aynı anda çıkarmaya çalışmak değildir. Bu harfin çeşitli versiyonları sadece bu sesi daha iyi çağrıştırabilir. (lh) gibi. Arapça dada olmayan bu ses için lam "‫"ل‬harfine üç nokta eklenerek"‎ "‫ڸ‬ghajam alfabesinde kullanılmıştır. Alfabede olmayan sesin karşılığı dilenirse yerine koyulabiliniyor, o ses yok sayılmıyor yada benzer sesler tarafından yazılmamış.

MATZ

TÜRKÇE

tlin

su

tlil

Kimin ?

tlar

ydere

TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ

Sayfa 12

7-th (the) nin mahreci "Th"nin mahreç yeri: Dilin ucu üst dişlerin etlerine yakın yerden çıkar. MATZ

TÜRKÇE

theh

çiçek

thil

sopa

thinc

kuş

Arapçadaki "‫(ط‬tı) harfidir. "th" sesi dilin üst yüzü damağa yapıştırılır, dilin ucu üst dişlerin iç tarafına bastırılıp kaldırılırsa bu ses çıkar. Kalın, dolgun bir "tha" sesi verir. "Th" önce "t" sesini sonra "h" sesini çıkarmak yada ikisini birden aynı anda çıkarmaya çalışmak değildir.

8- kh (kha) nin mahreç : "kh" mahreç yeri: Avarcadaki ince (ge) sesidir. Kalın (ğe) sesini‎"‫"غ‬Ğayn) harfi verirken ince (ge) sesi içinse "kh" harfi Avar Latin alfabesinde kullanılmıştır. MATZ

TÜRKÇE

khal

ağız

rakh

kalp

khilikh

küpe

Arapça dada olmayan bu ses için ghajam alfabesinde, fars alfabesindeki"‫گ‬gef diğer ismiyle Kêf-î fârisi ) eklenerek kullanılmıştır ve bu şekilde Arap alfabesinde de olmayan bir ses için harf eklenerek Avarcanın sesleri tamamlanmıştır.

9-kx (kxa) nin mahreçi : "kx" mahreç yeri:Türkçedeki "k" sesinin daha kalınıdır.(ka) MATZ

TÜRKÇE

Arapça dada olmayan bu ses için ghajam alfabesine "‫("ﺥ‬hı) harfine

kxizan

aile

kxaxha

beyaz

iki nokta daha koyularak "‫"څ‬şeklinde yazılmıştır ve bu şekilde alfabede olmayan bir ses için harf eklenerek o dilin ses sesleri tamamlanmıştır.

kxabakx

kabak

10-q (qa) nin mahreçi "q" mahreç yeri: Dilin sonunu damağa vurarak çıkarılır. Arapçadaki "‫("ق‬kaf) MATZ TÜRKÇE sesinin karşılığıdır. qo

gün

qogo

yirmi

qorolav

dul

Bu sesin Türkçede karşılığı yoktur. İngilizcedeki Q,q sesi bu sesin karşılığıdır.Bu ses genelde Türkçede "g" sesiyle telaffuz edilse de yirmi sayısı bu sesin "g" harfi ile yazılamayacağını gösteren güzel bir örnektir qogo(20) gogo !!! "g" ve "q" harflerinin mahreçleri ve sesleri birbirinden farklıdır. Birbirinden farklı seslerin aynı harfle yazılması ise doğru değildir.

TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ

Sayfa 13

11-ğ (ğe) nin mahreçi "ğ" nin mahreçi: Boğazın ağza en yakın olan kısmı yani boğazın üstüdür. Arapçadaki "‫("غ‬Ğayn) harfidir. Bu sesin Türkçede karşılığı yoktur. "ğ" sesine benzetilse de o sesten farklı bir sestir. MATZ

TÜRKÇE

ğud

kaşık

ğedo

skarga

ğalbatz

kurt

Ğayn sesi dil kökü damağa doğru yaklaştırılarak, dilin ucu da yumuşak damağa yapıştırılmak suretiyle dilin kökünden çıkarılan tok, dolgun bir sestir.

12-w (wa) nin mahreçi "w" mahreç yeri:Dil alt ön dişlerin arkasında duracak şekilde kısılarak çıkarılır. Arapça da da olmayan bu ses için ghajam alfabesinde "‫("ك‬kef) harfinin altına üç nokta koyularak "‫"ڮ‬şeklinde yazılmıştır. MATZ

TÜRKÇE

wit

ayakkabı

wag

kazan

wuw

sis

Nasıl ki ghajam alfabesi kullanılırken o alfabede olmayan sesler, harf eklenerek ve dildeki ses karşılıgına göre okunduysa Bu harflerde Latin alfabesinden, Avar Latin alfabesine eklenmiştir ve Avar Latin alfabesindeki ses karşılığı öğrenilerek okunmalıdır.

Buraya kadarki bölümde Avarcadaki 42 ses karşılığı latin alfabesiyle oluşturulmaya çalışılmıştır. Latin alfabesindeki ses karşılıkları avarcadaki sesleri karşılamadığı için harfler ikişerli gruplar haline getirilerek ses karşılıkları oluşturulmuş ve seslerin mahreçleri ayrıntılı şekilde bu bölümde ele alınmıştır.Birbirine benzerlik gösteren fakat ses karşılıkları aynı olmayan seslerle ilgili örnek çalışmalar aşağıda ele alınmıştır. 1- (G-g)(Ğ-ğ)(H-h)(Gh-gh) xharpal 2-(K-k)(Q-q)(Qh-qh)(Kh-Kh) xharpal 3-(L-l)(Tl-tl)xharpal 4- (T-t)(Th-th)xharpal 5-(X-x)(Kx-kx)(W-w)(Xh-xh) xharpal

KELİME TELEFFUZ ÇALIŞMALARI

Sayfa 14

1-(G-g)(Ğ-ğ)(H-h)(Gh-gh) xharpal

G-g

Ğ-ğ

MATZ

TÜRKÇE

MATZ

TÜRKÇE

gabur

Boyun

ğalbatz

Aslan

gamac

Taş

ğaldu

Kapı

gel

Kepçe

ğud

Kaşık

geni

Armut

gor

Halka-daire

ğedo

Karga

ğej

kol

H-h

Gh-gh

MATZ

TÜRKÇE

MATZ

TÜRKÇE

hab

Bu

ghurççinab

Yeşil

hoy

Köpek

ghaghadi

Kahkaha

hudul

Dost

ghaka

İnek

hathan

Pazar günü

ghemer

Çok

Hithinkiliş

parmak

ghin

Kulak

2-(K-k)(Q-q)(Qh-qh)(Kh-Kh) xharpal

Q-q

K-k MATZ

TÜRKÇE

MATZ

TÜRKÇE

kinab

Hangisi

qo

Gün

kutak

Güç-kuvvet

qoq

kısa

ghaka

İnek

qoqab

Kısa boylu

xheleko

Horoz

qverq

Kurbağa

mikki

Güvercin

ruq

Ev

KELİME TELEFFUZ ÇALIŞMALARI

Sayfa 15

Kh-kh

Qh-qh MATZ

MATZ

TÜRKÇE

TÜRKÇE

qho

Köprü

khal

Ağız

qhenser

Kaş

khaz

Eşarp –gaz

kharqhen

Yanak

tlikhav

İyi

raqh

Toprak

khilikh

Küpe

anqh

hafta

rakh

Kalp

3-(L-l)(Tl-tl)xharpal

L-l MATZ

Tl-tl TÜRKÇE

MATZ

TÜRKÇE

Lalu

Kaval

tlin

Su

Le

Hey

tlimir

Çocuk

Ğaldu

Kapı önü

notl

Dün akşam

Khal

Ağız

vetli

Gülme

cinkhiltli

Ada

cinkhiltli

Ada

4- (T-t)(Th-th)xharpal

T-t MATZ

Th-th TÜRKÇE

MATZ

TÜRKÇE

tunkize

Dokunmak

Thil

Değnek

talat

Salı

Thuth

Sinek

toxtur

Doktor

Bether

Kafa

tlutize

Kaçmak

Bitharab

Doğru-uygun

alat

Alet

Khveth

Dudak

KELİME TELEFFUZ ÇALIŞMALARI

Sayfa 16

5-(X-x)(Kx-kx)(W-w)(Xh-xh) xharpal

X-x MATZ

Kx-kx

TÜRKÇE

MATZ

W-w TÜRKÇE

Xerav

Yaşlı

Kxizan

Aile

Xasel

Kış

Kxaxha

Beyaz

Maxx

Demir

Gholokxanab

Çerx

Beden

Nax

Yağ

Xh-xh MATZ

TÜRKÇE

Xhur

Toz

Xhan

Peynir

Daxhadada

Dede

Kxaxha

Beyaz

goxh

Tepe

MATZ

TÜRKÇE

Wag

Tencere

Wuw

Sis

Genç

Wit

ayakkabı

Vuqarukxan

Terzi

Kurwen

Bilezik

Kxabakx

Kabak

Raw

Süt

Ses mahreçleri ile ilgili yukarıdaki verilen kelime gruplarına iyi çalışılmalı ve bol bol pratik yapılarak daha önceki kısımlarda verilen bilgilerin unutulmaması son derece önemlidir.Özellikle seslerin ağızdan çıkış kısımları örneklerle bol bol pratik yapılarak pekiştirilmelidir.Ses mahreçlerinin öğrenilmesinin akabinde kelime öğrenmek maksadıyla bir sonraki bölümde kelime çalışmaları yer almakta ve kelimeler ile birlikte kısa cümle kurma ve gündelik hayatta sık kullanılan cümleler ile ilgili çalışmalar yer almaktadır.

SESLER İLE İLGİLİ ÖNEMLİ NOTLAR 1-Avarcadaki v sesi Türkçedeki Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. Türkçedeki V harfinde dudak ile diş birbirine değerken, Avarcadaki (v harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav ‎ )‫(و‬ve batı dillerindeki w sesi gibi okunmalıdır. Vaca-Vugo-Vağize-Vas-Vaxh-Vew (çoban)-Vore 2- Aşağıdaki harfler tek sestir ve Avar-Latin Alfabesindeki ses karşılığına göre okunmalıdır. bu harfler okunurken kelime içerisinde ayrı hecelere bölünmemelidir. Gh-gh Qh-qh Tl-tl Th-th Kx-kx Xh-xh Ts-ts Tz-tz Örnek: bathatlize (Ayrılmak/boşanmak) kelimesindeki "th" ve "tl" sesleri Türkçedeki gibi düşülerek bat-hat-li-ze gibi hecelenmemeli tek harf olarak düşünülüp ba-tha-tli-ze şeklinde hecelenmeli ve okunmalıdır. 3-Labialisation (Dudaklaştırmak-Dudaksıllaşma) kısmı altına bu uyarıyı yapmalıyız.

tza=ateş Tzva= yıldız

Bu iki kelime aslında aynı harflerle söyleniyor ama ikisini farklı duyuyoruz nedenide; Ateş derken dudaklarımızı yuvarlamıyoruz Yıldız derken dudaklarımızı yuvarlıyoruz. İşte bazı kelimeler ağız ve dudaklar yuvarlatılıp söylenir. V harfi de yuvarlatma yapılacak kelimeleri gösterir.Mesela bizim dilde ö sesi olmadığı halde "el" derken (kver) dudakları yuvarlak hale getirdikten sonra deriz ve ö sesini duyar gibi oluruz. k,e ,r harflerini kullanırız dudaklarımızı yuvarladıktan sonra söyleriz. işte bu yüzden yazarken de yuvarlatma yapılacağını göstermemiz için v harfini kullanmalıyız. Kver=el Kör ?! diye yazdığımızda hem dilimizde olmayan bir harfi kulanmış oluruz hemde burada yuvarlatma yapılmadan söyleyeceğimiz için telaffuzda doğru olmayacaktır.

Sayfa 17

KELİME (RAGHİ)

KIYAFET VE GİYECEK

AY İSİMLERİ

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 18

RAKAMLAR(RİKHENAL) SAYI

MATZ

SAYI

MATZ

SAYI

MATZ

1

tso

21

qola tso

10

Antzgo

2

Khigo

30

tlebergo

20

qogo

3

Tlabgo

31

Tleberalda tso

30

tlebergo

4

unqo

40

Khiqogo(2x20)

40

Khiqogo(2x20)

5

Şşugo

41

Khiqoyalda tso

50

Khiqoyalda antzgo

6

Antlgo

50

Khiqoyalda antzgo

60

Tlabqogo (3x20)

7

Anqhgo

51

Khiqoyalda antzila tso

70

Tlabqoyalda antzgo (3x20+10)

8

Miqhgo

60

Tlabqogo (3x20)

80

Unqogo (4x20)

9

İcgo

61

Tlabqoyalda tso

90

Unqoyalda antzgo (4x20+10)

10

Antzgo

70

Tlabqoyalda antzgo 100 (3x20+10)

nusgo

11

Antzila tso

71

Tlabqoyalda antzila 200 tso

khinusgo

12

Antzila khigo

80

Unqogo (4x20)

300

Tlabnusgo

13

Antzila tlabgo 81

Unqoyalda tso

400

Unqnusgo

14

Antzila unqo

90

Unqoyalda antzgo (4x20+10)

500

Şşunusgo

15

AntzilaŞşugo

91

Unqoyalda antzila tso

600

Antlnusgo

16

Antzila Antlgo 100

nusgo

700

Anqhnusgo

17

Antzila Anqhgo

101

Nusiyalda tso

800

miqhnusgo

18

Antzila Miqhgo

200

khinusgo

900

İcnugo

19

Antzila İcgo

201

Khinusiyalda tso

1000

azargo

20

qogo

223

Khinusiyalda qola tlabgo

1991

Azaralda icnusyalda unqoyalda antzila tso

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 19

SAAT

Saghat çan bugo ? (Saat kaç?) Saghat çan bugo ? (Saat kaç?) Tlabgo saghatgi khiqogo daqiqagi (3:20) Kaghan zaman arab? (Ne kadar oldu?)geçti Başşdab saghat (Yarım saat) Khigo saghatalde ghagarun. (İki saate yakın) Dun çanalda şşveze kkola ? (Ben ne zaman geleyim?) Harula, tso saghataldasan vaca. (Lütfen-bir saat içinde gel) Hanje khigo thuban bugo (Şimdi saat 2:00) Dun yacina saghat miqhgoyalda (Ben saat 8de gelecem.) Dukkan kaçta acılır. (Tuken çanalda rahuleb ?) Dur saghat xhalthuliş ? (Senin saatin çalışıyor mu?) Dir saghat tsebe bugo (Saatim ileride) Dir saghat nakxe kkola (Saatim geride) Jegi tsudungo bugo (Daha erken) Hanje kvathun bugo (Artık çok geç) Vorcizeve dun saghat anqhgoyalda (Uyandır beni saat yedide) Kida mun yakxiney (Nezaman kalkarsın) Dun yakxuna saghat antlgoyalda (Ben altıda kalkarım) Zamanalda vaca !! (Zamanında gel) Kvathuge (Gecikme) Xego vaca (Çabuk gel) Mun xego vacana (Çabuk geldin) Mun kvathana (Geciktin) Dir zaman daha bugo (Az zamanım var)

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 20

SORU CEVAP KELİMELERİ(SUALAL-JAVABAL) SUALAL-

SUALAL

Şi-v ? (kim) Şi-y ? (kim)

Şi-v-gun ? tlida tsadakx ? (Kiminle)

Şi-b ? (ne)

Sundul xhaqatlutl ? (Ne hakında)

Ki-v ? (nerede) Ki-y ? (nerede) Ki-b ? (nerede)

Şi-v v-uge-v ? (Kim var orda) Şi-y y-ige-v ? (Kim var orda) Şi-b b-uge-b ? (Ne var)

Kida ? (ne zaman)

Nitl kir rugel ? (Biz neredeyiz) He-b ki-b b-uge-b (Nerede) Tlil ha-b (Nimin bu) Ki-b b-uge-b ? (Nerede)

Şay ? (neden) Kina-v ? (hangisi) Kina-y ? (hangisi) Kina-b ? (hangisi) Kina-l ? (hangileri) Tlie ? (kime) Çanabile-v ? (hangileri) rakam veya sayı ile sororken Çanabile-y ? (hangileri) Çanabile-b ? (hangileri) Çanabile-l ? (hangileri) Ki-b-e ? (nereye) Ki-v-e ? (nereye) Ki-e ? (nereye) Kisan ? (nereden) Çan ? (ne kadar) Kaghan ? (ne kadar) Kin ? (Nasıl) Ha-v şi-v ? (Bu kim) Ha-y şi-y ? (Bu kim) Ha-b şi-b ? (Bu ne) Ha-l şa-l ? (Bunlar kim) Do-v şi-v ? (O kim) Do-y şi-y ? (O kim) Do-l şa-l ? (Olar kim) Şi-b kkole-b ? (Nedir) Şi-v kkole-v ? (Kimdir) Şi-y kkole-y ? (Kimdir)

Şi-b-gun ? sunda tsadakx ? (Neyle)

Çanalde ? (Ne zaman) saat Şib kkarab ? (neyin var- ne oldu) Halda şib abuleb ? ( Buna ne denir) Hab mina şib kkoleb ? ( Bu bina nedir) Hab tlil ruq ? (Bu kimin evi) Dos şib abula bugo ( O ne diyor) ERKEK !!!! Dotl şib abula bugo (O ne diyor ) BAYAN !!!!!!!!!! Hab raghul maghna şib ? (Bu kelimeni anlamı ne) Nojee qvarigharab şib ? (Ne istiyorsunuz?) Size ne gerekiyor. Dutsa şib abuna ? Ne dedin sen ? Doba şib bugeb ? Orada ne var ? >>doba şib bugo Hanib şib kxvan bugeb ( Burada ne yazıyor?) Dos şib aburab ( O ne dedi ) Erkek ??? geçmiş zaman Dosda şib abileb ? ( ????) ona(erkek) ne ?????? Çanalda y-acune-b ? Ne zaman geliyor? ( gelecek) Sughal rugiş ? Soru(lar)nuz var mı? Nitl kida dandetlilel ? Ne zaman buluşuyoruz? (biz) Nitl ki-r dandetlilel ? (Nerede buluşacağız?) Nuj kida r-açara-l ( Ne zaman geldiniz) Mun kida Şvara-v ( Sen ne zaman ulaştın ) Erkek Mun kida Şvara-y ( Sen ne zaman ulaştın ) Bayan Şib habule-v v-ugev ( ne yapıyorsun ) (erkek) > Şib habula vugo Axhval-xhal kin bugeb (Durumlar nasıl) ? İş kin bugeb (Nasılsın) ?

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 21

SUALAL Tziyab jo şib bugeb ? Yeni ne var ? Kizan-tlimal kin rugel ? Aile-çoçuklar nasıllar ? Ebel kin yigey (Annen nasıl) >>>Ebel kin yugo İnsul şib xhal bugeb >>> Babab ne durumda ? Nitl kida dandcvalel ? Biz ne zaman tanıştık ? Kida rakha-raxarulel ? *** Kir dandetlulel (nerede toplanıma)? Kida thad russinel ? Nezaman ??? Jegi zaman bugiş ? Hala zaman var mı? Nitl kida r-itltlinel ? (Biz ne zaman gidecegiz) yürüyecegiz Kinab qaghidayalda ? (Nasıl bir kuralla) Nujee tluharab şib (Size ne oldu ) dutsa habuleb şib (Senin yaptıgın ne) Dutsa şib habize kkoleb (Senin ne yapman gerek) Xhajatxana ki-b bugeb >>>>xhajatxan ki bugo (Tuvalet nerede) Nuj kida unel ? (Siz ne zaman gideceksiniz) Nuj kire unel rugo >>Nuj ki una rugo (Siz nereye gidiyorsunuz) Nuj kisa racaral? (Siz nereden geldiniz) Saghat çanalda? ( Saat kaç) Çan nuxalda? Çantzul? (Kaç kez?) Dova kin unel ? (Oraya nasıl gidilir) Heb rikhkhad bugiş (Uzakmı) Behiliş? İznu qhe ) (Olurmu-izninizle) Kinab muradgun ? (Ne amaçla) Kaghan zamanatl ? (Ne kadar sürer?) Heb bitharab bugiş ? uyişxa ? (Bu dogru mu? Dogru mu ?) Heb xhaqiqatalda hedin bugiş ? (Bu gerçekte böyle mi?) Nojeda dun v-icculiş ? (Beni anlıyormusunuz?) Nojeda kholiş dida biwizabize….? (Bana gösterebilir misin ...?) Dun khatlaze behiliş ? (Ben konuşabilir miyim ...?) Behiliş (Mümkün mu ?) Dur bugiş………….? ( Senin var mı….. ?) Nojee kumek habiliş …..? (Yardım edelim mi…..?) Boqhilariş….. (İstemez misin….)

JAVABAL U(Evet) Guro(Hayır) Heco (Yok)

Tlalaro (bilmiyorum) Biccilaro (Anlamıyorum) Abize kholaro (Söyleyemem) Takrar habe (Tekrar et) Ghenekkun v-ugo (Dinliyorum) Tlikh bugo . Behula (Tamam)olur Tzaq tlikh (çok iyi) Kveş heco (Kötü degil) fena degil Reqon bugo (Yakışır) Razi v-ugo (Razıyım) Razi heco (Razı degilim) Dida magharulmatz biccularo (Ben magharulca anlamıyorum)

Biccana (Anladım) Biccico (Anlamadım)

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 22

ASALAMGHALEYKUM XİRİYAL MAGHARULAL

V-orcami (günaydın) Y-orcami R-orcami Asalamghaleykum Vaghalaykum salam Salam Tlikh şvara-v (hoş geldiniz ilk geldiginde) Tlikh şvara-y Tlikh şvara-l Tlikh v-ussara-v (hoş geldiniz) Tlikh v-atara-v (hoş bulduk) Tlikh y-ussara-y (hoş geldiniz) Tlikh y-atara-y (hoş bulduk) Tzaq v-oxara-v v-ugo (çok sevindim) Tzaq y-oxara-y y-igo Dungi v-oxara-v v-ugo Dungi y-oxara-y y-igo Şib xhal bugo? İş kin bugo? Dur iş kin bugeb? >>>barkala tlikh bugo >>>kveş heco (kötü degil)

QO-MEX TLİKH HARİ Nakxa tlikh riwagi (Hoşçakal-güle güle) qo-mex tlikh (elveda- iyi günler) Nux batagi (Yolun açık olsun) Nuxal ritagi Roxalida tagi Saxtliyalda tagi Tlikhgo tagi Nitl jegi riwila Nij khoçon toge (bizi unutma) Jegi raca nejekxe Nejekxe kağtal kxvay (bize mektüb yaz) Dun vaçana nojergun go-mex tlikh habize Salam bitse rosasda >>>>>>>çujuyalda Roqo tlikh şvagi Sordo tlikh Radal tlikh riwagi Xabar tlikhab raghagi Die roqoe ine mex şvana

Saxtli kin bugo? >>>saxtli kveş heco Tziyab xabar şib bugo? Tziyab xabar heco Kxizan kin bugo ? Tlimal kin rugo ? Barkala kveş heco Mun viwaraldasa dun vuxarav vugo Mun viwaraldasa nijgi roxaral rugo

Nij anaxa qo mex tlikh, raca jegi nijekxe barkala qo-mex tlikh Kinatlukxgo barkala (Her şey için teşekkürler)

Sayfa 23

KELİME (RAGHİ)

BARKİ.HARA-RAWİ Barkula Duda (tebrik ederim) Barka tziyab son (yeni yılınız kutlu olsun) Barka ha-v-urab qo (doğum günün kutlu olsun)erkek Barkula duda mun ha-yu-rab qo (tebrik ederim, bayan için duğum günü) Barkula duda şapaqat qhey (ödül için tebrikler) Berhentli barkula (tebrik ederim başarını) Harula nujee berhentlabi (Başarılar dilemek) >>>>>>>>>>talixh (talih) >>>>>>>>>>roxel (mutluluk) >>>>>>>>>>avadantli (neşe) >>>>>>>>>>saxtli (sağlık) >>>>>>>>>>xalatab ghumru (uzun ömür) Harula nojee tlikh thobithize…rii (dilerim iyi bir yaz geçirmenizi) Nujeer anişal thuragi (hayellerin gerçekleşsin) Saxtli qhegi Talixh qhegi Xhalthutl berhentlabi (İş başarıları) Habuleb dande bitltlagi (yaptığının karşılığını alasın) Barakat tlegi (bereket versin) Kvarab rehagi (afiyet olsun) Biças v-oxiza-v-igi (Allah mutlu etsin)erkek Bithun kkagi (iyi olsun manasinda) Kiri batagi due ! (faydasını gör) Ghayib gurişxa (ayıb degilmi) Ghayib gurişxa………mun kvathi (ayıb degilmi geçiktin) >>>>>>>>>>>>nuj racincotli (ayıb degil mi ? sizin gelememeniz) >>>>>>>>>>>>hedin kkey (öyle zannet) Tzaq kveşab jo kkun bugoxa ( kötü bir sıkıntı) Rakx untana kkarab paşmanyliyaldasa ( kalbım sıkılıyor üzüntüden) Xadub rakh ana (ardından ordu gitti) bir işin bir kişinin arkasından gitmek Dun tzaq paşmantlana (Ben çok üzüldüm) Nakxe rugeze ghumru qhegi (geri kalanlara ömur versin)taziye Nakxe rugezdasa roxun tagi (geri kalanların sevinsin) Taziye Başınız sağolsun Tlimalazdasan roxun tagi ( çocuklarınızdan sevinesin) Paşmantluge (üzülme) Şibxa habileb (yapacak bir şey yok) ne yapabiliz Habize jo hecoxa (yapılabilecek bir şey yok) Qvakhun ca. Heb khoçarab biwugegi (?) kendine gel,güçlu ol Kinabgo tlikh bukhine bugo (herşey güzel-iyi olacak) Nujede ghayib heco (sizin sucunuz degil) Nuj qvaritluge (kederlenmeyiniz) Mun çuçuge (sen gevşeme) rahatla(ma) manasında qvaritlize kkelaro (kederlenmek olmaz) Munahal çuragi dotlul (gunahları yıkansın) Allah gunahlarını bagışlasın

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 24

NAKXCVAY(OLUMSUZ) Yokx Yokx barkala Guro, hedin guro (degil-ögle degil)hayır Bitharab heco (dogru degil)yanlış Meqab bugo (yanlış) Kaghan boqhun bukhanigi dir res heco(ne kadar istesemde,yapamam)Maalesef, yapamam

Mun meqi v-ugo (yanılıyorsun) erkek Mun meqi y-igo (yanılıyorsun) bayan Nuj meqi r-ugo (yanılıyorsunuz) çoğul Res reqolaro (mümkün değildir) imkansız Heb bukhine res heco (bu mümkün değildir) bu imkansız Heb habizi res heco (bunu yapmam mumkun degil) Dun razi heco (ben razı degilim) Heb nejee dande kkolaro (bu bize karşımızda durmaz)bu bize uygun değildir Behularo(yapmamalısın) olmaz Kingo behularo (Hiçbir durumda) Ghayib gurişxa,amma dida kholaro (?) Barkala….boqhun heco (teşekkürler ... ben istemiyorum) …dun svakan v-ugo (…ben yoruldum) erkek …dun svakan y-igo (…ben yoruldum) bayan Dida kkolaro (ben yapamam) Dun tlikh hecogo y-igo (ben iyi hissetmiyorum) Ghagarde qangi guro (?) Gurizego guro (?) hayır kesinlikle Ditsa inkar habuleb bugo (ben reddediyorum) Thasatluha, dun reghun heco (?) Özür dilerim, vaktim yok Dida şibnigi habize kholaro(ben hiçbir şey yapamam) Tlalaro(bilmiyorum) Habilaro (yapmayacağım) Khalalaro (konuşmayacagım)

Axhilaro (çagırmam)

Kxvalaro (yazmam)

Abilaro (söylemem)

Bitsinaro (söylemem)

V-acinaro (gelmem)

Boqhun heco (istemiyorum) Kholaro (olmaz) Khvarinco (gereksiz) Qvarighun heco (gerekli degil)

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 25

RAZİTLİ(OLUMLU) U (evet) U, dun v-ugo ! (evet benim) Bithun bugo ! (dogru) Çara hecogo ! (zorunlu olarak-mecburen) Uzukxda ! (kuşkusuz) Hay hay ! (tabii ki!) okey Şaktli hecogo (koşulsuz) Dun raziya-v v-ugo (ben razıyım) erkek Dun raziya-y y-igo (ben razıyım) kadın Nij raziya-l r-ugo (biz razıyız) çoğul Dir razitlunguthi heco(?) Dir dandeçey heco (?) Nuj r-ithara-l r-ugo (haklısınız) Bithun bugo (dogru-düzğün) Behula! (yapabilirsiniz!) Khudiyab roxelgun ! (büyük sevinçle) Ghemer tlikh (çok iyi) +++ Tzaq tlikh (çok iyi)+++++++ Nijatsa qabul habula (biz kabul ediyoruz) Didagi hedin kkola (banada öyle geliyor) bencede Nejergi hedinab pikru bugo(bizimde fikrimizde öyle) Ditsagi nejer rakx kkola (bende sizin tarafınızı tutuyorum) Heb nejee dande kkola ( o bize karşı) Heb nejee rekhee ghuna (???) Die heb tzaq reqola (bana çok uygun buluyorum) Uyilan kkola (ben öyle düşünüyorum)

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 26

BARKALA Barkala (teşekkür ederim) Nojee khuthiyab barkala (size çok teşekkür ederim) Rakh–rakhatlul barkala (en içten duygularımla teşekkür ederim) İznu qhe die kinatlukxgo nujee barkala qheze (izin ver, size herşey için teşekkür etmek için) Anişal thuragi (hayallerin gerçekleşsin) Ghumru xalatlagi (uzun ömürler) Dur rakh boxagi (sevinesin) Barkala ghinthamuratlukx ( ilginiz için teşekkürler) Barkala axharatlukx (davetiniz için teşekkürler) Barkala kumekatlukx ( teşekkürler yardımınız için) Barkala barkiyatlukx (teşekkürler tebrikleriniz için) Barkala sayğatatlukx (teşekkürler hediye için) Dur kver baçize iznu qhe ( elini sıkmak için izin ver) Dun voxun vugev kuts (ben çok sevindim) Tlikh bugo,tzaq tlikh bugo (iyi.çok iyi) Dida heb khoçon telaro (bunu unutmayacağım) THASATLUHİN Thasatluha, behuleb batani (özürdilerim, lütfen) Thasatluha, Dun meqi kkana (özürdilerim, ben yanılmışım) Raxhat xvezabiyaldasa thasatluha (özürdilerim, rahatsizlik verdigim için) Thasatluha, ghayib kkana (özürdilerim, ayıp ettim ) Harula, Dida thasatluha (özür,beklemek) Thasatluha, ghayib kkana (afedersin,hatalıyım) Ghayib habuge (?)

>>>>>>DEVAMI DİĞER SAYFADA

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 27

>>>>>>>>>>THASATLUHİN Thasatluha. Dahatl kvthana (afedersin, biraz geçiktim) Thasatluha, v-vacine khveco (afedersin, gelemedim) Thasatluha,……..dida ghayib kkeco (afedersin,ben suçsuzum) Heb dir ghayib guro (bu benim hatamdegil) Heb dir ghayib bugo (bu benim sucum) …..Dur rakh xvezabize boqhun bukhinco (seni kırmak istememiştim)

tstsin bakxunge (sinirlenme-kızma) rakh xoge (üzülme) urğel kkoge (merek etme,endişelenme) Thasatluha, toxtluqhe kkana (afedersin, bir kazaydı) Thasatluha, dida heb habize kkolaro (afedersin, Ben bunu yapamam) Ghayib habuge, nojor hari dida thubaze khveco (ayıplama,sizin isteginizi gerçekleştiremedim) hasatluha,dun reghun heco (afedersin. vaktım yok) Dun meqi v-ugo (ben yanılıyorum) Dir rakh buxhana (ben üzgünüm-içim yandı) Urğungo guro,tlacago kkana (istenmeden,yanlışlıkla) thokhatl habilaro (bidaha, asla yapmam) nakxe-nakxe kkeze biççalaro (bir daha olmayacak)

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 28

KAVKAZALDA RUGEL MİLLATAL

KAVKAZALDA RUGEL Abazinal Abxazal Ad'geyal Kabardiyal Balkaral Hiriyal yagi Osetiyal Kxuzkxul yagi Gurjiyal İnguşal yagi Ğalğayal Çaçanal yagi Burtiyal Padaral (Azeriler) Tzamghalal (Ermeniler)

TSOGİDAL İngilisal İspaniyal Kitayal (Çinliler) Koreyal Tadjikal Pantsuzal YapaniyalTurkal

DAĞİSTAN Tabasaranal Kuraral Gazalal yatluni Rutulal Ağulal Nuğayal Tlaraghal - (Qumuqlar) Magharulal Tumal yagi Lakal Dargiyal Kxaltağal yatluni Tzaxural Lezgiyal Kubaçiyal Tzunthal yagi Tzezal yatluni Didoyal Magharul xalqalde ğortl Batlkxal Bagulal Ghawvalal Khkharalal Thindisel Camalal Ğodoberisel Hunzisel

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 29

HAYVANAL Azdaho = Timsah- Canavar Batz = Kurt Bis =? Borow = Yılan Varani = Deve Ghaka = İnek Ghalxuketo = ? Ghankh = Tavşan Ghankho = Tavuk Ghansa = Çalıhorozu Ghanxvara = ? Ghortsen = Katır Ghujruq = Kipri Ghunkhkh = Fare Gamuşş = Manda Gartz = Çekirge Gvangva = Sincab Ğalbatz = Aslan Ğablan = Kaplan Ğedo = Karga Hoy = Köpek Deghen = Erkek keçi Khalkhuc = Kelebek Khkhara = Sivrisinek Kanarko = Uğur böceği Keto (ketu) = Kedi Kuy = Koç Qadako = Serçe Qverq = Kurbağa Qowotalkhaç = Yarasa Qunqra = Turna Qhujna =Yaban arısı Laçen = Şahin Tladalxhinc = Martı Maymalak = Maymun Mikki = Güvercin Moqoq = Keklik Nay = Arı Nusireç = Örümcek Ordek = Ördek Ots = Öküz Otsxhuth = ...böçek Pil = fil

HAYVANAL Ratldalhoy = Deniz aslanı Rithuc = Geyik Rowixhinc =Ardıçkuşu Ruz = Baykuş Thavus = Tavus kuşu Thuth = Kara sinek Xhama = Eşek Xhanqva = Kugu Xheleko = Horoz Xunduz = Kunduz Kxaz = Kaz Kxaxhatsi = Kutub ayısı Tzadaxhama = Salyongoz Tsirq =Pars Tzum = Kartal Tzuntzra = Karınca Tztze =Dişi keçi Tsaqhu = Sansar Tser =Tilki Tsi = Ayı Çanaots = Kanada geyiği Çaratsi= Panda Çakxu = Koyun Çu = At Ççugha = Balık Ççut = Kertenkele Şşurunqverq, Thalaqverq = Kaplumbağa Ghangur= Çakal Ghondoqh=Hamster Gagu = Guguk kuşu Gurgur = Hindi Ğothorkho = Ağaçkakan Hudhud,hubub = İbibik Jayran = Ceylan İxdalxhinc = Tarlakuşu Kancaxhuth = Ateş böçegi Tleltztze = ?? Mitlirşşo = Kırlangıç Nikhkh= Güvelek Taylan = Doğan Tuvadakx = Toy kuşu Tzimerko =Kerkenez Corolo= Bıldırcın Cciğva = Sıgırcık Çuduk = Akbaba

Sayfa 30

KELİME (RAGHİ) İNSAN VUCUDUNDAKİ UZUVLAR

MEYVELER(PİKX)

Sayfa 31

PUSULA YÖNLER(RAKXAL)

KELİME (RAGHİ)

HAFTANIN GÜNLERİ(ANQHİL QOYAL) HAFTANIN GÜNLERİ(ANQHİL QOYAL)

MATZ

TÜRKÇE

İtni

PAZARTESİ

Talat

SALI

Arbagh

ÇARŞAMBA

Xamiz

PERŞEMBE

Ruzman

CUMA

ŞŞamat

CUMARTESİ

Hathan

PAZAR

RENKLER(QHERAL)

MATZ

TÜRKÇE

KXAXHA

BEYAZ

CEGHERA

SİYAH

GHURÇİNA

YEŞİL

BAGHARA

KIRMIZI

THOHİLA

SARI

KXAXHİLA

MAVİ

TZAXHİLA

GRİ

SURMİYA

KAHVE

BETZ

KOYU RENK

KANC

AÇIK RENK

Sayfa 32

KELİME (RAGHİ) BEDEN=ÇERX

>>>>>Devamı sonraki sayfa

Sayfa 33

KELİME (RAGHİ) BEDEN=ÇERX

>>>>>Devamı sonraki sayfa

Sayfa 34

KELİME (RAGHİ) BEDEN=ÇERX

KELİME (RAGHİ)

Sayfa 35

ZAMAN (MEX)

Ramazanbayramı Khalbiççanqo

Kurbanbayramı Qurbanqo

DİLBİLGİSİ

Sayfa 36

AVARCA BAZI EKLER

Erkek

Kadın

Cansız-Hayvan

Yalın *Aktif yapma (-as),(-yas),(-tsa) (-atl),(- yatl),(-tsa) (-tsa),(-atl),(- yatl) ekleri **Tamlayan, Ai(-аsul),(-yasul) (-atlul),(-yatlul) (-l) diyet Ekleri ***Yönelme ve(-ase),(-yase) (-atle),(-yatle) (-e) ya alıcı

Çoğul (-al),(-ul),(-dul),(-bi) (-z//-tsa) (-zul) (-ze)

*Aktörler veya nesneyi ifade eder. Geçişli fiili yürüten öznenin alması gereken formdur. Avarcadaki bir kelimeyi aktif yapmak için kelimenin sınıfına göre aktif yapma eki getirilir. **Tamlayan durumu, Türkçedeki ilgi eki veya tamlayan eki, bir varlığın kime ait olduğunu bildiren "-in" ekidir. Bu ek Avar dilinde kelimenin sınıfına göre değişir. *** Yönelme hali (-e):Yüklemin bildirdiği eylemin "nereye" yöneldiğini gösterir Erkek sınıfı Kadın Sınıfı vas yas vas-as yas-atl

Cansız-Hayvan Çoğul tsi vas-al tsi-du-tsa vasa-z//vasa-tsa

vas-as-ul

yas-atl-ul

tsi-du-l

vasa-zul

Yönelme hali (-e) hâli vas-as-e

yas-atl-e

tsi-du-e

vasa-z-e

Yalın halı Aktif halı

hav has

hay hatl

hab hatl

hal haz

İlgi hali (Tamlayan ve

hasul

hatlul

hatlul

hazul

Yönelme hali (-e) hasie hâli

hatlie

hatlie

hazie

bertsinav bertsinas

bertsinay bertsinatl

bertsinab bertsinatl

bertsinal bertsinaz

betsinasul

bertsinatlul

bertsinatlul

bertsinazul

bertsinase

bertsinatle

bertsinatle

bertsinaze

Yalın halı Aktif halı İlgi hali (Tamlayan ve

Yalın halı Aktif halı İlgi hali (Tamlayan ve Aidiyet ekleri) Yönelme hali (-e) hâli

SINIF GÖSTERGELERİ

Devam eden sayfada…...

Sayfa 37

DİLBİLGİSİ

Sayfa 38

DİLBİLGİSİ Çoğul tanımlamaları



“al “ sessizle biten kelimeler için “-yal “ sesli ile biten kelimeleri için kullanılır.



“zabi” kişilerin meslek ve işlerini belirtir. “ghal” ile biten kelimelerde ilişkiyi göstrir. hal>>vatsghalzabi



Bazı kelimeler sadece çoğuldur, tekil hali yoktur: tzoroberal (gözlükler), maxxal (boncuklar),tzadirabi (terazi)



Bazı isimlerin hem tekil hem çoğul durumları aynıdır: gamac, tzibil, tzul



Çoğu zaman, çoğul ekinin eklenmesi ile birlikte, kelimenin sesleri değişir :beçe-baçal, xhethexhathal, borow-borqal,thew-thawal, kec-kucdul.

İŞARET ZAMİRLERİ

vatsg-

Sayfa 39

DİLBİLGİSİ KİŞİ ZAMİRLERİ

DİLBİLGİSİ

Sayfa 40

CASE HABİ







Devam eden Zaman:Bir işin şimdiye kadar yapıldığını ve şu anda yapılmasının devam ettiğini anlatır.Bu zamanla bir süredir yapılmakta olan veya yeni bitmiş işleri anlatırız. Geçmişte olmuş hemde geçmişte devamlılık gösteren bir işi ifade eder. Süreklilik ifade eden fiilerle birlikte kulanılır. Belirsiz Geçmiş zaman:Bir işin geçmişte herhangi bir belirsiz zamanda yapıldığını ifade eder.

ÖRNEKLER vacine

vaculeb vukhana

vacuna

vacun vukhana

vacuneb vugo

vacila

vacuneb vukhuna

vacize vugo

vacana

vaca

vacun vugo

vacani

vaculaan

vacaniş ?

BACUNEB ZAMAN (GELECEK ZAMAN) Bacuneb zaman:Nakxa, xaduv, meter, seze, qasi. Gelecek zamanin eki:(–la –a) fiilin köküne eklenen eklerle yapılır. 

Tzali+la

>>> tzalila (oku-yacagım)



Kxva(y)+la >>> kxvala (yaz-acagım)



rethin+a

>>> rethina (giy-ecegim)

Ditsa meter thew tzalila (Ben yarın kitab okuyacagım) Ditsa meter tziyab gorde rethina (Ben yarın yeni elbise giyecegim)

Sayfa 41

DİLBİLGİSİ

-Gelecek zamanı olumsuzlaştırma:Olumsuzlaştırma son eki: zaman eki+(-ro) Tzalila >> tzalila-ro (oku-ma-y-acak) Kxvala >> kxvala-ro (yaz-ma-y-acak) Rethina >> rethina-ro (giy-me-y-ecek) Ditsa meter thew tzalilaro (Ben yarın kitab okumayacagım) Ditsa meter tziyab gorde rethinaro (Ben yarın yeni elbise giymeyecegim) ARAB ZAMAN (GEÇMİŞ ZAMAN) Arab zaman:Tsevego, notlgo, son, tsereqad Geçmiş zaman eki: (–ana –una –na) fiilin köküne eklenen eklerle yapılır. Tzali+ana >>> tzalana (okudum) Kxva(y)+na >> kxvana (yazdım) Rethin+ana >> rethana (giydim) Misal Ditsa son thew tzalana (Ben dün kitab okumadım) Ditsa son tziyab gorde rethana (Ben dün yeni elbise giydim) Geçmiş zamanı olumsuzlaştırma:Olumsuzlaştırma eki:(–co) zaman eki eklenmeden yapılır. Tzali+co >>> tzalico (okumadım) Kxva(y)+co >>> kxvaco (yazmadım) Rethin+co >>> rethinco (giymedim) Misal Ditsa son thew tzalico (Ben dün kitab okumadım) Ditsa son tziyab gorde rethinco (Ben dün yeni elbise giymedim) GHAWALAB ZAMAN (GENİŞ ZAMAN) Ghawalab zaman:Jegi+hanje Geniş zaman eki:(–ula –una –la) fiilin köküne eklenen eklerle yapılır. Tzali+ula >>> tzalula (okurum) Kxva(y)+la >>> kxvala (yazarım) Rethin+una >>> rethuna (giyerim) Misal Ditsa thew kidago tzalula (Ben herzaman kitab okurum) Ditsa kidago tziyab gorde rethuna(Ben herzaman yeni elbise giyerim) Geniş zamanı olumsuzlaştırma:Olumsuzlaştırma eki: zaman eki + (-ro) Tzali+ula +ro >>> tzalularo (okumam) Kxva(y)+la+ro >>> kxvalaro (yazmam) Rethin+una+ro >>> rethunaro (giymem) Misal Ditsa thew kidago tzalularo ( Ben kitab her zaman okumam) Ditsa tziyab gorde kidago rethunaro (Ben yeni elbise her zaman giymem) HANJE ZAMAN(ŞİMDİKİ ZAMAN) Hanje zaman: Hab saghat Şimdiki zaman eki: -(u)leb bugo, - (u)neb bugo sıfat bağlantılı fiil ilave edilir. Tzali+uleb bugo >>> tzaluleb bugo (okuyorum) Kxva(y)+leb bugo >>> kxvaleb bugo (yazıyorum)

ZAMAN qo

GÜN

anqh

HAFTA

motz

AY

tlaghel

YIL-SON

isana

BU YIL

tlaghe- MEVSİMLER lal ix

İLKBAHAR

rii

YAZ

xasalikxtli

SONBAHAR

xasel

KIŞ

DİLBİLGİSİ

Sayfa 42

Misal Ditsa thew tzaluleb bugo (Ben kitab okuyorum) Ditsa tziyab gorde rethuneb bugo (Ben yeni elbise giyiyorum) Şimdiki zamanı olumsuzlaştırma: Olumsuzlaştırma son eki: -uleb heco -uneb heco Misal Ditsa thew tzaluleb heco (Ben kitab okumuyorum) Ditsa tziyab gorde rethuneb heco (Ben yeni elbise giymiyorum)

Fiil çekimi örnek tablosu Fiil

Mastar eki (-ize, -ine)

Geniş Zaman (-ula,-una)

Basit Gelecek Zaman (-ila, -ina)

Geçmiş Zaman (-ana, -una)

Şart Kipi (-ana,-a)

Abdest almak

kakiçur/ize

kakiçur/ize

kakiçur/ila

kakiçur/ana

kakiçur/e

ghedegh/ize

ghedegh/ula

ghedegh/ila

ghedegh/ana

ghedegh/e

Acıkmak

b/aq/ize

b/aq/ula

b/aq/ila

b/aq/ana

b/aq/e

Acımak/Merhamet etmek

gurxh/ize

gurxh/ula

gurxh/ila

gurxh/ana

gurxh/a

kxaxhtl/ize

kxaxhtl/ula

kxaxhtl/ila

kxaxhtl/ana

kxaxhtl/e

Ağlamak

ghod/ize

ghod/ula

ghod/ila

ghod/ana

ghod/e

Akmak

çvax/ize

çvax/ula

çvax/ila

çvax/ana

çvax/e

Aldatmak/kandırmak

gukk/ize

gukk/ula

gukk/ila

gukk/ize

gukk/e

Anlamak

bicc/ize

bicc/ula

bicc/ila

bicc/ana

bicc/e

Araştırmak/Sormak

tzex/eze

tzex/ola

tzex/ola

tzex/ana

tzex/e

Ateş etmek/patlamak

qhvah/ize

qhvah/ula

qhvah/ila

qhvah/ana

qhvah/e

Ateş yakmak

tza bak/ize

tza bak/ula

tza bak/ila

tza bak/ana

tza bak/e

Atlamak/zıplamak

khantz/ize

khantz/ula

khantz/ila

khantz/ana

khantz/e

rex/ize

rex/ula

rex/ila

rex/ana

rex/ize

b/atha hab/ize

b/atha hab/ula

b/atha hab/ila

b/atha hab/una

b/atha hab/e

Acele etmek

Aklaşmak/beyazlaşmak

Atmak Ayırmak Ayırmak

b/athatliza/b/ize b/athatliza/b/ula

b/athatliza/b/ila

b/athatliza/b/una b/athatliza/b/e

bathatl/ize

bathatl/ula

bathatl/ila

bathatl/ana

bathatl/e

Azalmak

dahtl/ize

dahtl/ula

dahtl/ila

dahtl/ana

dahtl/e

Azalmak/eksilmek

kam/ize

kam/ula

kam/ila

kam/ana

kam/e

b/alah/ize

b/alah/ula

b/alah/ila

b/alah/ana

b/alah/e

dahtlizab/ize

dahtlizab/ula

dahtlizab/ila

dahtlizab/una

dahtlizab/e

rah/ize

rah/ula

rah/ila

rah/ana

rah/e

Ayrılmak (boşanmak)

Aramak/bakmak Azaltmak Açmak

Sayfa 43

DİLBİLGİSİ

Etken- Edilgen Çatı

Sayfa 44

DİLBİLGİSİ

Tzarubakhal (Zamirler)

,Dönüşlülük zamiri: Cümledeki eylemin özne tarafından bizzat yapıldığını bildiren, vurgulayan zamirdir.

Buraya kadarki bölümlerde harfler ve mahreçleri, kelime öğrenme ve dilbilgi ile ilgili geniş çalışmalara değindik.Bu kısımların sık sık tekrarı ile pekiştirilmesi ve kelime telaffuzlarının doğru bir şekilde yapılması son derece önemlidir.Bu kısımdan sonra buraya kadar öğrenilen konuların uygulamalarını gösterecek şekilde şiirler ,ata sözleri ve çeşitli makaleler ile dil öğrenimini tamamlamayı amaçlıyoruz.Sizlerde bu şiir ve atasözlerini yazarak öğrendiklerinizi pekiştirin.

Sayfa 45

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Avarca Baryan Adatsa nuj şşal abun hiqanani hadin abeyan matlarab. "Asil-xasulzabazul xasgo uzdenzabazul ghartsul xunjrul harulel khanzun çotha rekhunel kkara mexhatl reccun tuşman cvalezdasan" rugo.

Türkçe Baryan Adanın siz kimsiniz diye sorarlarsa böyle söyleyin diyerek öğretigi. "Asillerden-haslardan özgür köylülerden gümüş kama(lar) yapanlardan ziplayıp ata binenlerden gereken zamanda, (düşen gün) atılıb düşmanı öldürenlerdeniz.

Sayfa 46

,

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 47

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 48

,

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 49

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 50

,

Maxhamad Xhabib

ĞĞassiya muğğruzul yahh bugi çağği: Bahharçağği ğğadin rağdanaxa nuj. Hani rijanigi,rahhalanigi Niç zsebegi lhun urğulaxa nij. Borxata muğğruda nodogi tunkun Ğhvadizi kelağğan raqg rahhalizi. Ahhul gohh abuleb baqgalda vaxun Bollilağğan ğoziy keren buxizi. Nellergo mazzgi tun rilana lhimal.. Ebel emen qaqi zzakk bihalhana Çiyada rexelhun xisana ğğamal Rii un ix bilun xasel bacanca. İskender Dağıstanlı

Sayfa 51

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 52

,

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 53

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 54

,

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 55

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

Sayfa 56

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

DAĞİSTAN! DAĞİSTAN-REKHEL XAZİNAMUXHAMMAD DADİLOV ,

Sayfa 57

ŞİİRLER(ŞİGHRABİ)

MAVLİD

Sayfa 58

MARHABİ

1864 sonatlul ix bukhana. Dagistanatlul bether nakhkhazde şvezeghan borxizaburab qadruyab ğunib megheratlul raqhanda, sardal motzroda tunkizeghan borxatluda ghutzun bukharab ğunib rosutlagi ghadamal vathan tun rikhkhade goçunel rukhana. Kxizamal, vatsal-yatsal, ghagartli, hudulzabi va bişunngo zaxhmatab, roqhulel rathatlulel rukhana.

Ghurusaz kverşel habiyatlgi vathan tun goçine kkeyatlgi tluhinaburab paşmantliyatl şibnigi jo bayan habiceb borxatab roqhul khigo rakh bukhana Mesedogi Muxhamadgi. Muxhamad nakxiseb qoyatl jindirgo ghagartli-kulpatgun tsadakx ghusmaniyazul raqhalde goçine xhadurtlulev vukkhana. Thade bacarab balahatlul xhisab haburabgo, thotsebeseb nuxatl hadighango tzaq resqothiyatl asar habuleb bukhana hesie. Tzurab motz, kver bithun bosize kholeb ghadin, Mesodol humerghan gvanğun bukhana. Muxhamad tsinthago vukharab bakhaldasa vekerana va Mesedol khalthe şun vatana hesda jivgo. Kavuda khuthizekxiniv vukharab mexatl, majgitaldasa roqove vacinev Mesedol emen Ghalimçi Ghabduraşidgun thade şvana. Hez tsotsaze salam qhuna. Ghabduraşidida, qasi mex bukhinatl, Muxhamad tlaço. – Dun Muxhamad vugo, Ghabduraşid! Javatxanil vas !- ilan abuna gholakxançiyas. – Muxhamad ! janive vaca, dir vas, - an abuna Ghabduraşiditsa. – Tluhinarin hanje. Qo-mex tlikg habize vacun vukhana dun, habize jo ghemerab bugo nijer. – Nujer kxizangi uneb raghulaxa… Nux bithagi,dir vas.Allah nitleda şivasda tsadakx vukhagi,- yangi abun: “Pathimat! Mesedo!” -yah axhdana hev. Tsin Mesedo yacana qvathie, xaduy hetlul ebel Pathimatgi yakkana. – Muxhamad vugo nitlgun qo-mex tlikh habize vaçun,- an abuna Ghabduraşiditsa. Pathimat ghodize baybiwana. Hey Muxhamadida qoçana… “Qadar bugo hab, dir vas. Tsotsaze dugha habizin>>.- an heb abulago, Mesedo, Motzrol kantludukx, raxçize harulel riççaral beralgun, sixh qothun yakxun cun yikhana kavudkx. Jannisan tholabgo ghalamatle naghana qolago: “Nitlgi ritltlinin, dada!” -ilan axhize boqhun bukhana hetlie. Muxhamad resqothun vukhana. Mesedoe jindirgo roqhi rahize boqhun bukhana hesie. Tsolaxhzatatl motzroda ber cvana va hesul resqothiyatlul restlun tluhana motz. – Ghabduraşid, Mesedoda abize botqharab tso jo bugo dir. Dutsa iznu qhuni…,-yan, tsogin tso heygun khatlaze iznu harana hesdasa. – Tlikh bugo, dir vas. Allahas nitlee kinazego kumek habegi,-yangi abun, hev Pathimatgun tsadakx janive tluhun ana. Maxhamaditsa xhasratab tso haraqhatl abuna yasalda: – Dun unizda horqhov vugo, munin abuni xhuthulezda… Thasatluha, Mesedo.

Sayfa 59

MARHABİ

– Dun thasatluharay yigo…Mungi thasatluga…,-yan zaxhmatgo guroni abize khveco helda. – Nitletsa nitlergo petstsatle gholo kodosa bacarabşinab habunaxa. Ğalbatz tzaq baxharçiyab xhayvan bugo, amma jibgo tsoxho bukhinatl, thade baçarab rewedaldasa quna heb. Hab haybatab ulkayalda, habun bertingun, mungun qhurdize kighanxa die boqhileb bukharab, amma kxaxhbayav tuşmanase, dob thade bacarab reweda tle naghana batagixa… Sixhqothun cana hel dahab mexatl,va xadub vasas abuna: – Hab sordoyaldasa baybiwun, Şibab sordayatl motzroxk yalahe mun, Mesedo, Dungi balahila hetlukx,-an. – Şibab sordoyatl yalahila...,-an ghodilago abuna hetl. Rohalimex ghagartlarabgo, zob ğuğaygun tsadakx pirxarab piriyatl gvanğizaburab sarditl, zobil khamuri bikxbikxbikxizabun, tzvabi insanasde thade rortizekxun rugeb ghadinab asar yluhinabuna va çvaxxun tzadgun tsadakx -ghalam ghek-ghekun ghodileb bugilan kkoleb bukhana. Goçinatlul nux bosarab mexatl, tso ghasiyab haraqh kinigi rorxun unel ghodilel harqhaz zob ğuğaygitsin qezabuleb bukhana. “Jjakqagi, şibab qoyatl kinigi, kxvarab kxadaralda janir rugo nitl, ghodize reqarab bugebiş nitleda, rağazade, bertabatle unel ghadamazda reqeladay, hab resqothi ! kxat cvay!...”, -yilangi abun, qhurdize tluhana Dibir Kamal. Hev çango nuxhatl rağde thoyitharay, baxharçiyav Dibir Kemalil yotluley tladi Şughaynatgi, roxel biwizabize jigargi bakxulago, hevgun tsadakx qhurdize yakxana. Şivav, bida betztzuleb rakhun, tuşmanasdexun bugeb tsidatsagi ruqhuqtliyatlgi ğanqhulev vukhana… Tsoyal raqdadasan, tsogidal ratldadasan-aza-azar insan, ghemerisel ghusmaniyazul raqhazde goçun unel rukhana. Goçunezul başatliyaldasa tzikhkharasel nuxda xvana.Ghusmaniyazul paçalikxatl Kavkazatlul xalqal vatsal ghadin qabul harulel rukhana. Kavkazatlul xalqal paçayasul Rossiyagun tzidasan badisa badire xuthun, hebgun rağilel rukhuna. Heb rağutl Ghusmaniyazul ulkagi ghawaltlula. İmam Şamilil vas Ğazimuxhamadil cujuyatlul vats va Ghusmaniyazul paçalikxatlul bişun baxharçiyal generalzabazul tsoyav, “Ghiraqatlul fatixh” tzargun retsts şvarav Muxhamad Fazil-paşal aza-azar Kavkazatlulasdasa ghutzarab “Dağistanatlul polkalda” vukhana, şibab sordoyatl motzrokx valahun, jindirgo Mesedode dunyalalda bişiungo xhasratal kucdul axhulev, cvaxxun tzad baleb sordoyatl pirxuleb piriyatl gvanğizabuleb dunyalalda Mesedol haybatab humer biwulev Muxhamad abun tso baxharçiyav kapitan. Heb bukhana 1916 son. Bağdat şahar tzunuleb rağutl askaratlul betheralda, bişun tsebeseb qheralda vağulev Muxhamad Fazil-paşa, tuşmanasul gullagi şun, heniv şahidtlula.

Hele heb, jindirgo komandir şahidtlarab rağutl, karanzutl khigo gullagi şun, zaxhmatgo tluqula Muxhamadgi. Dunyalatlul betztligun tsadakx motzgi bithakxe Muxhamadil karanda thad biwuleb bukhana.

Sayfa 60

MARHABİ

, Heb bukhana tzurab va tzaq gvanğarab motz. Himilaro, hes abuna: “Şukru bugo die, Betherhan Allah” –yilan . Muxhamadida tlalan jiv xolevtli. Qadaniv cun vukharav Zakatalayaldasa Xhamzatida hes harana jiv tso qhuruxarab bakhaldexun vaceyan; hedin hev Mesedode jegi ghagar vukhine vugo. Hohomarab gorotsa, thoğroda janise rakkaral rasalgi hedehgo rasandizarularo, heldasa vathatliyatl hesie tloleb bukharab ghazabgi qhoghtligi khoçontezabuleb bukhana. Zaxhmatgo raharal beralgun motzrokx valahulago, rekhel ğvariltiyaldasa ghitzgo Mesedo guroni raghize kholareb haraqhatl l hes abuna:“Tlikhgo yikha, Mesedo ! Motzrolab dir humer, dir sardazul ğvanği!”. Batzazul, çaqalazul rurudi, ruzil uhdi, horol harqhal rakhaldeşvezaruleb heşdey-kinabgo cagotli,rağul maydanalda xutharal janazabigi khocon tun, Muxhamadida xadub ghodulev va Mesedokxe xabar şvazabize jigar bakxuleb bukhana. Muxhamadida heb şibnigi raghuleb bukhinco:sixhqothun cezabun bukhana… Hes bereal qanşaralgo, motzgi baxçulaan, rakh cunthizabuleb sordoyatl Zakatalayaldsa Xhmazatitsa paşmanab harqhidatlun tzalaral, tholabgo ghelematle asar tluhinarulel ayatal rukhincelani, motz tsoygi nuxatl gvanğize bukhinco… Mesedogi şibab sordoyatl, ruqatlul thoxdegi yaxun, motzrokx yalahun yikhunaan. Hetlul badisa çvaxuleb maghudutl gvanğarab tza, inahdileb bugeb rekhede thinkhuleb bukhana. Tlidanigi şibnigi jo bitsun bukhinco hetl jindirgo voqhulesul xhaqatlutl. Axiraldagi karanzul unti kkana Mesedoda. Yasatlul roqhi biccarav khudiyav Ghalim Ghabduraşiditsa hey, Muxhamadidasa yatatlicogo yikhine ghola, şibab sordoyatl kodoy kkun, thoxde yosulaan va motzroe qholaan. Roqhutsa qoyaldasa qoyalde zaghiptlizayuley Mesedo dughabi harulago, jivgogi thaghun tlughulev vukharav Ghabduraşiditsa, heb sordoyalgi Mesedo zaxhmatgo yosana kodoy kkun raqhul thoxde. Yasalda bicculeb bukhana jiy xoley yikhin va heb sordoyatl insul kveral riççaco hetl. Motz kkuna heb sordotatl. Cecogo Mesedoe dughabi tzalulev vukharav Ghabduraşidida axirgi biccana yasatlul kveral zaghiptlaraltli. Hetlul kvergi biççacogo, betzab axir heceb zodovegi valahun, hes şurana: “Le, tuşmanav zalim, le, axhmaq, nijer şivav dur tholabgo askargun vağulev vugo va nijer şivav dur heb tlolabgo askaraldasa baxharçiyavgi vugo. Le, kxaxhba! Khudiyab dunyalalda nijee şvarab danğur ghanaseb raqh, va nijee gholo dunyalaldasa dahabgi qimatab vathan Kavkaz-hebgi nijer kodosa bakxize gholo habgoşinab zulmu habuna dutsa. Tsogoyab rakhtlun rukhana nij, hebgi aza-azar buthabazde biqhizabun, dunyatlatlul unqabgo rakxalde şuşazabuna dutsa. Dutsa nij tlughizarize heco va tsoxhogo tso çi xhuthanigitsin, nijetsa Kavkaz ya due, ya bathiyaze qheze heco. Le, xhalikxat! Tholabgo dunyal dur bugonigitsin, Mesedol bahayab bukhinaday heb ? Ahmet ÇINAR

Sayfa 61

MARHABİ

Hev vukhuna 2-3 metrayatl logoda vorxatav, zalimav, kutakav çi ____________________________________________________________________________________ Tso nuxatl ros-tladi jidergo vasgi tsadakx vacun unel rukhona rowore tzul bakharize. Rowosan unago,Hezda tseve tluhun vacanila tso nartav. Xhamida thad rekhun vugev vasas abunila nartasda: - Nijee nux qhe Dir ebel-emen dudasagi xhinqun, matz khoçon, khalazigi bajarularogo rugo, -yan, Heb mexatl nartas abunila: - Ditsa nuj riççaze rugo, Şayguretlul hanjetlizeghan dida khatlaze tlidanigi khun bukhinco, -yan. ____________________________________________________________________________________ Nartas rowob janib jindirgo ruq bugeb bakhgi bitsun bugo va henibe uneb nuxgi biwizabun jindir ruqalde tsebe bugeb tzulgi nojeego boseyan abun bugo.Vas hevgun khatlaleb mexal,emel-emen ,nartas cvayaldasa hinqun, matz qulcaral ghadin, rukhun rugo. Nartas ghadamalgi cvan, hel kvanalel rukhun rugo. Henisa vasgi ebel-emengi ritlun rugo nartas rukhun kkurab bakhalde. Henire şvaralgo tzulal xhama tzezabulel ebel-emengi tun, hezda tlalaredukx vas un vugo nartasul roqove janive vakkize. Taxtayalda qorqh vasasda riwun rugo qotharal ghadamazul buthrul. Hezul dbalda thad ghujalgi harun rukhun rugo. Qadada ran rukhun rugo xanjergi raçelgi. Vasase boqhun bugo hel jindiego rosize. Haruhin henisasagi, ebel-insuda riwularedukx, hes xhamil ğaldi-beralda tzuladagi horqhor raxçun rugo hel. Xhamida thad şulago tzulgi buwun, ebel-emen jidergo vasgun ghedeghun unel rukhun rugo roqore. Rowob janisen çvaxule tlarada thasan bugeb qhoda askhore şolago hezda dande vacuneb viwun vugo dovgo nartav. Tsoyab kveratl kkun bukhun bugo cvarab tser,

Sayfa 62

MARHABİ

Tsogidatlukx bukgun bugo yaraq. Hal askhore şvarab mexatl nartas hiqun bugo: - “Bosaniş nojettsa tzul” ? an. -“Bosana” -yan javab qhun bugo vasas. Nartas hezda abun bugo: -“Hanjetlizeghan xherenab matz bitsun dun jegi tlidanigi khatlan vukhunco, thokhal nujgi racunge rowore tzul bakharize” -abun Nartas hel roqore riççan rugo. Ghadamal ghajaibtlun xuthun rugo sax-salamatgo, cago-ghatgo rowosa tzulgi bosun racindal. Ghadamaz hiqun bugo -hezda: - Nuj kin rorcaral ? - Kin riççaral nartas tzul bosize ? -yan Haz tlughunşinab jo bitsarab mexatl bojulargo rukhun rugo. Heb mexalda xhamida askhovegi un, vasas jintsago nartasul roqosa bosarab,tzulada horqhob baxçarab xanjargi raçelgi tsebe raxun bugo va hezdexungi vussun abun bugo: -“Hale hab bugo nartasul xanjargi raçelgi, ebel –insutsa xhama tzezabuleb mexatl dida hesul roqovegi bosarab” ilan. Tsoygi hes rosdal ghadamazda bitsun bugo taxtayalda ğorqh jinda çango çiyasul qotharal buthrulgi riwanin. ____________________________________________________________________________________ Hes heb bitsunago tlabgo çi tlavudasa un ghodov kkun vugo. Jindirgo vasasukxgi ,ralahun, hurmazdasa qherg i thun ebel-emengi xuthun rugo. Henire rakhararal rosdal ghadamaz qothi habun bugo hev vas dov nartasdasan tzunize.Ghemer urğun rugo hel şib habilabilin tlalarogo. Xadub tso dandetliyalde rosdal ghadamaz xhumu habun bugo kinazdasago nartase mağalo bakharize va bakhararab mağalogun hev vas vithize nartasukxe reqel habeyan harize. ____________________________________________________________________________________ Tsogidab xalqatlul hari bukhun bugo jidada horqhove rosutlegi vacun,kxizan tlimalgi harun, rosdal ahlugun reqon vukhayan abe nartasda-yan. Bakhararab sayğatgun haz vas thovithun vugo rowove nartasukxe. Vasasda batlgo xadub xalkkun rasutla çaghigi rukhun rugo.

Sayfa 63

MARHABİ

Tso zamanaldasan rowosan unago vasasda viwun vugo dande vacunev nartav. Askhove şvaravgo vasas Harun bugo hesda jinda thasa tluhayan va bitsun bugo xalqatlul hari, xadur sayğat-salamgi. Nartas vasassukxi valahun abun bugo: - “ Dikxe hanive mun thokhav vacunge, ğinay dur ebel yikhinatl ditsa mun tolev vugo cvacogo,tsoygi nuxatl vacani, mun teze hecevtligi tlay –duda- “ –yan Hedingi abun, nartas vas roqove vithun vugo. ____________________________________________________________________________________ Vasasda xadub xalxxural rosuyatlul ralahun rukhun rugo hev khiyasulgo dandcvayatlukx.nartasdagi vasasdagi riwize cecogo helgi rosutle racun rugo. Vasasul xarbikx ghenekkaral rosutsoyaz xhukmu habun bugo nartav cvaze va hel hetlie xhillayatle urgun rugo. Hez xhukmu habun bugo nartasukxe, hesie makruyatle tso bertsinay yas yithize. Hez yasasda matlun bugo dov qhijarab mexatl jidede nartasul roqore racayan xadub işara habeyan. Hedin,dande kkeconi, zahrugi qhun tuşman xvazavize rakhalda bukhun bugo hezda. _____________________________________________________________________________________ Rowosan uney yasalde dande vacun vugo nartav va kxacgo hetlukxgi valahun , jindirgo rowob bugeb roqoe yaçun yigo. Nartas xhukmu habun bugo hey cvaze. Hasul pikru tlaray yasatl abun bugo: - “Dutsa dun cvaleygi yigetlul, xvalda tebe die heqeze tlinghagi qholariş ?” -abun ____________________________________________________________________________________________ Nartas yasalda tsebe tlun bugo waginisa tlimgi thun khigo gelgi. Xhadub bukhorab bakhalda hes wag tloletlul, gelalda janibe yasatl zahyr rexun bugo. Nartas nakxegi askhore vacindal, yasatl hesie xhurmat habuleb xhadin, tsin duda zahru barab gel qhola hesukxe. Amma nartas: -“Tsadakx heqela khiyatsago” –yan abula Tlin heqon xadub yas cvaze ghaşthi rekhinnabulev vukhana nartav. Jindir bether qothizekxin bugebtli yasalda biccula. Nartasul çorxotl zahru bessizeghan yasatl jigar bakxula zaman inabize. Hetl khiabileb nuxatli harula nartasda, duda dun cvaleygi yigetlul. Axiriseb nuxatl danyalatlukx talahize yiççalariş -an.

Sayfa 64

MARHABİ

- “yiltla rahdegi un ghortzizeghan yalahe” yan abula nartas yasalda. Ghezaghan zaman horqhob anigi nartav qathive vacincogo cedal, hey yiwularedukx gordukxan janie yalahula. Helda viwula ghodov kkarav nartav.

dosda

Henisa dahay hesul ruqaldasa rikhkhadegi şvedal, xadub halkkural ghadamalgi riwularogo raxhatxun tluhuna heyç Tso dahab zamanaldasan helda biwula gholokxabazul qoqa va yoxun bothrodasa khazgi bakxun wvagheze tluhuna yas hezde. Gholokxabaz nartasul ruq sverun kkola. Yas nartav vorcun vugişali xalhabize tsoygi nuxatl roqoe janie tluhuna. Hev viwarabgo yasalda biccula nartav xvecogo, tlavudasagi un xuthun vugebtli. ____________________________________________________________________________________ Hesda kodob bukharab ghaşthigi bakxun. Xexgo qvathie khantzun yacaray yasatl gholokxabazda bitsana hev jegi xun hecebtli. Yasatl nartasul ghaşthi qhola rosdal tsevekxanasukxe va hel xexgo roqore janire khantzula. Ghodov vegun nartazul nodo baqhutl qhabula ghaşthi. Heb mexatl badisa kantli arav nartiv vakxun kveraz jindirgo tuşbabi ralahize tluhuna. Kkveze şvarav tsoyab parayatlgo tsoyab kveratl gaburgi qan qanqula, tsoygidav bokhnitl vacula. Nodo baqhutl bugeb ruqnadasa çvaxulago bigun, nartav ghasiyal horqhalgi harulago roqosa qathive vacuna. Hesie qvarghun bukhuna xutharalgi kkvezegi kkun thuthun raze. Hesul harqhil kutakatl rowor ghalxul janavaral xhinqun thurulel rukhuna. Uneb bakh tlalarogo, tstsidarav nartav tso qhurul raghalde şvarab mexatl kxuşthun qorqhe vortula. Hesda xadur ralahun rukharal ghadamaz, qhurul raghaldasa khudi-khudiyal gancalgi thade rortizarun, nartav cvan rexula. Xadub hesul qarqalayalde thade raqhgi ban ghadamaz heb baxçula. Henibgo hez xhukmu habula nartasul roqob bugeb qayigi nakxe basize hesul tzulal ruqi buxhize.hev vegun vukharab taxtayalde ğorqh rataral jindergo rosuyazul qotharal buthrulgi haz çurizegi çurun raqhutl ruqun rugo. Roqob batanşinab qayigi bosun, ruqgi buxhun gholokxabigi baxharçiyay yasgi rosutle thadrussuna. Rosdal godekhanire şvedal xerazda va tlimatlazda bitsuna tluhanşinab jo. Heb raghula dob thotseve rowove ebel-emengun un vukharav vasasda. Nartav cvay vasasul rekhee tzaq zaxhmatlula. Heldasa nakxe vas ya qhijun maqhu şolarogo, ya kvanil thagham tlalarogo vukhuna. _____________________________________________________________________________________

Sayfa 65

MARHABİ

Nakxiseb qoyatl hev una nartasul xob balahize rowove. Hes tsadakx bosula jintsago dob tzulada xaduv ebel-emengun arab mexatl nartasul biqarab yaraqgi. Xabade şvarab mexatl vasas nartase varcami qhola va jinda thasa tluhayan harula.Jindir xilightliyatl kkanin due habin abula. Maghil tzural beralgi ratztzunago nartasul xabada thad tlola hesul bukharab xanjergi raçelgi va xabada bugeb gancida kxvala nartasul tzargi. Heldasa nakxe hev vas jiv-jiv qoyal unav vakhun vugo hesul xabede ziyaratatle. Rosutsoyaz bitsun bugo hesul ebel-insuda xabada yarağ tleygi, gancida tzar kxaygi va ziyaratatle hev jib-jib qoyal henive unevtligi. Ebel-insutsa vas vuxula thokhav ungeyan va thokhatligi un vatani qhvararab ghadlu habize bukhingi biccizabula. Qvaritliyaliyalde thade tsogi rakhxveygi baçindal vas ebelinsudasa batlgo roqosa thaghuna va thokhav nakxgi vussunaro.

row=orman tzul=odun Xhama=eşek nux=yol qed=duvar Riççan =salı verme reqel =barış cago=canlı xarbikx ghenekkize=hikaye dinlemek dandetli=toplantı mağola bakharize=haraç toplamak wag=kazan jikar bakxize=elinden geleni yapmak tlavuda= baygın-şuursuz wag=kazan ghaşthi=balta tlavudasa=baygın, şuurrsuz

Sayfa 66

MAGHARULKİTSABİ VA ABİYAL

Sayfa 67

MAGHARULKİTSABİ VA ABİYAL

Sayfa 68

MAGHARULKİTSABİ VA ABİYAL

Sayfa 69

İmam Şamilil Abiyal

Sayfa 70

İmam Şamilil Abiyal

Gönüllerden kibiri çıkarmak,Yüce dağları igne ile kazmaktan daha zordur.

Sayfa 71

İmam Şamilil Abiyal

Sayfa 72

İmam Şamilil Abiyal

Sayfa 73

İmam Şamilil Abiyal

Sayfa 74

İmam Şamilil Abiyal

Şamilie tso nuxatl sual qhunin bitsana,"Bişşun dur rekhetl qarab şşib bugo?" yan hiqana. Hesie javab habun, İmam dande khalana, Rakhalda qan xhutarab aniş zahir habuna: "Bodue tso-tso gholel, mughrul Dağistanalda taral baxharzal rugo rakhalda qan" abuna.

Sayfa 75

İmam Şamilil Görüşme

Thindi köyündeki bir ajam kitabında bulunan İmam Şamille yapılan görüşme. Dun roqove şşun xadub, ditsa kxvana hab İmam Şamilitsa nejeda haburab kalam. Nij ana- Dungi, Dibirasulavgi, Busayilasul Muxhamadgijaqa imamasda dandcvay habize, hesie hobol-tli habize boqhun. Kodob kvengun nij imamasda thade racine iznugi thalab habuna. İmam Şamilin bize söylediği bu sözleri eve ulaşınca yazdım. Ben hocanın oğlu ve Busayilerin Muhammed bugün İmam Şamille görüşmek, ona misafir olmak isteyip gittik. Elerimizde yemekle İmamın karşısına gelmeyi talep ettik. İmam Şamilgi hesul naibzabigi reşşthun rukhana nitler rosdada tsebe Ğassilakx abuleb koloda. Kvanan xadub, ditsa imamasta abuna: Hav Muxhamadil vas vukhana dov arğaniv şahidtlarav Thindisev –Busayilav.an. İmam Şamil ve naibleri bizim köyün önündeki Ğasilakx koloda konaklamışlardı. Yemek yedikten sonra İmama dedim: Arğanivde şehit olan Thinderilden Busayilav, bu Muhammed’in oğluydu diye. Heb mexatl imamas thadegi vakxun tzidasan kveralgi rosana nejer. Hanje ghodor rukhayan abuna: Muxhamad duegi dur kxizamatlegi ditsa barkala qhola va tliyab dugha habuna, nojoe Allahas tliyaldasa jazagi habegi. Ğodinav baxharçi gheze haviyatlulx, rağutl, şşibgo tuşmanasdasa berqacogo jindir ruxh biçarav va tuşbabaze khudiyab kami kkeze haburav. Hes bosana kamilab ğazavat. Hev nojee axiratalda vatila baxharav ghadin. Ditsa hesie baxharçiyasul tzargi qhuna. Hedingo nojor Bagvalazul, Thindaderil tliyal baxharzal dir boda rukhana: GhaluçMuxhamad abun, Dengal Muxhamad abun. Nojor hedinal tlimal wiwaral ebel-insue Maxhşaratlul qoyal dir kumek bukhina. İnşallahu taghala. Hanje nojotsa nojorgo murad bitsine dir iznu bugo- yan abuna imamas. O zaman İmam ayağa kalkıp tekrardan tokalaştı. Şimdi oturun dedi imam: Muhammed sana ve ailene teşekkür ettim ve iyi dualar ettim. Sizleri Allah iyisinden ödüllendirsin, onun gibi bir savaş kahramanı yetiştirdiğiniz için. Hiçbir düşmandan sakınmadan, ruhunu veren ve düşmana büyük kayıplar verdiren . O kusursuz bir ğazavat aldı (yaptı). Kahraman gibi olur ahrette size o. Ben ona kahramanların ismini de verdim (madalya). Onun gibi Bagvalaların, Thinderin iyi yiğitleri vardı ordumda: A’luç Muhammed, Dengal Muhammed. Sizin öyle kahramanları besleyen-büyüten anne-babaya mahşer günü benimde desteğim olur.İnşallah-u Teâlâ. Şimdi sizin muradınızı söylemeye izin var dedi İmam.

Sayfa 76

İmam Şamilil Görüşme

Tsingi nijetsa hiqana: Dur xadru borxayav xhurmatiyav imam, hab khudiyab askar hanisa exede rexiyatle şşib murad bugeb- an Ardından sorduk: Değeri yüksek hürmetli İmam, bu büyük askeri (sayıca) buradan yukarı indirmendeki amacın ne, diye. İmammas javab habuna: Nitler magharutli, tlaraghal va çaçanal gurelgi nitlee qaraghun bugo nitleda sverukx rugel ulkabi kapurtliyatlul lağtliyaldasan erken harize va jindergo ixtiyarab ulka habize. Heb bukhine habize batztzadab avaragasul şarighat tzunarab ulkatlun, tso xan, tso lağ hecogo nitler kinabgo xalq jindirgo ixtiyarab bukhine. Hab dir bogi Gurjiyatle uneb bugo, hazul bethergi dir vas Ğazimuxhamad havuna ditsa. İmam cevapladı: Bizim Dagıstan, Kumuklar ve Çeçenler dışındaki, etrafımızdaki ülkelerinde kâfirlere kölelikten özgür yapmaya ve kendi hakları olan ülke yapmaya. Bunu olması için, peygamberin temiz şeriatını koruyan ülkelerden olmasına, han-köle olmadan bizim tüm halk, kendi hakları olmalı. Bu benim ordumda Gürcistan’a gidiyor, bunların başını da oğlum Gazi Muhammed’i getirdim. Heb mexal nijetsa abuna:Heb Gurjiyazul tzikhkharab ulka heciş, dutsa Ghajamaldasa yagi Turkazul dobasa kumek şşay thalab habiceb- abun. O vakit söyledik: Gürcülerin kalabalık ülkesi yok mu, sen İran dan yada Türklerin oradan yardım niye istemedin -diye. İmamas abuna: Nitlee şşivgo çiyasul kumek xhajat heco. Nitlergo xalqatl kinabgo roğue xhajatab jo habula. Nitlee kumek jivgo Betherxan Allahasul bugoni ghola. Avaragas (s.a.v.) kkoleb İslam- Allahasul din xanzabazul kumekaldatlun bitltline habico, jivgo Alahasul kumekaldatlun bitltline habuna. Nojor bukhinariş Allahas die kveğun qhurab askar? İmam dedi ki : Bize kimsenin yardımı gerek yok. Bizim halkımız gerekeni yapar her savaşta. Bize tek sahibimiz Allahın yardımı olursa yeter. Peygamberin (s.a.v.) İslamı-Allahın dini hanların yardımıyala yürümedi. Sadece Allahın yardımıyla yürüdü. Sizin yokmu Allahın bana yardım için verdiği asker? Heb mexatl Muxhamaditsa hiqana: Çan azar çi vatila hab askaralda ?abun. O zaman Muhammed sordu: Kaç bin kişi vardir bu askerlerden? Deyip. İmamas xekko javab qhuna: Dahab tun bukhana, sangar bukxuleb qoyatl avaragasul (s.a.v.) ghanab batila abun. Tsingi imamase javab qoqtline boqhana. İmam hemen cevap verdi: Az bırakmıştı, siper kazılan gün Peygamberin (s.a.v.) kadar vardır dedi. Sonra İmam cevabı kısaltmak(kesmek) istedi.

Sayfa 77

İmam Şamilil Görüşme – D ua

Tsingi nijetsa hiqana: Hanje nijee amru habize bugiş? abun. Sorduk: Şimdi bize bir emrin var mı? diye. İmammas abuna: Nojetsa nojor tlimalazda va nojor gholilazda abe nojorgo Busayilav ghadinav tluhayan.Baxharçiyasul xvel hecin, ya duniyalalda, ya axiratalda, abun. İmam dediki :Sizler sizin çocuklarınıza ve gençlerinize Busayilav gibi olun deyin. Kahramanlara ölüm yok ne bu dünyada, ne ahrette, deyin. Nijetsa kveralgi rosana, nijgi nakxe russana. 1854 sonatlul rool avalab ghuj. Tokalaştık , geri döndük.1854 yılının yaz başları.

İMAM ŞAMİL DUA İmam Şamilitsa ghurus generalasda hiqun bugo: "Şay nuj nejer raqhalde(topraklarımıza) rağgi bosun racana" abun. Generalas javab qhun bugo:" Nij racana ghalxuda(vahşi,yabanı) rugel nojokxe kulturgi madaniyatgi bosun" Generalasul javabatlukxgi ghenekkun İmam Şamilitsa axhana jinda oskhove muridzabazul tsoyav va abuna witalgi (ayakabi) şvatagi bakxeyan qol(günün) şugo kak balev muridasul bukhana batztzadab kxaxhab box xaduvgi axhana İmamas askhove ghurus soldat (asker) va abuna çakmagun(çizme) şvata bakxeyan Soldatasul bukhana çorokab(kirli) boxgi kveşab maxhgi xhathazdasa. Generalasukxgi valahun İmamas hiqana " Hab kulturgi bosuniş nuj nejekxe racana" abun vugo. General javab batularogo xhuthun vugo.

Sayfa 78

İKİ İMAM

Dinleyin insanlar haber vereyim Kılıçları ağzında tortulanmışların İzleyip görünüz.duyunuz söylenenleri Allah yolunda can Satanların

Allah'ın dini sefere çıkan İmandan büyük pay sahibi olanlar Ellerinden büyük hünerler çıkan Nereye gitseler de muradına erenler

Kendilerine cennet müjdesi verilenler Peygamber komşuluğunu seçenler. Sahabeler gibi gaziler. Gazimuhammedin arkadaşları

Kafirleri kırmak yetkisindeki aslan Ali Sultani bıraktık o Targu'da Aklı kamil, imanı tamam Daima hünerli işler yapan

Gizlenilmiş İslam'ı zahir etmede Ğazimuhammed'e yardım edenler Kafiri,fasığı alt etmek üzere Ellerinde hançerle geceleyenler

Kafirleri kırmaktan kolları Şeriatın direği gerçek bahadır Hüseyin de oradaydı Şeriata uymayanın boynunda Ali'nin Zülfikar'ı

İman ve İslam'ı köylere ,mezralara götüren Bütün bilmeyenlere öğreten Aziz ömürlerinden,lezzetlerden uzaklaşan Eşlerini ana ve babalarını terk eden

Din yanında kaldırılan kılıç Tağut boylarının gözlerine diken Yanlış söyleyene gerçek ejderha Korku bilmez çelikten yürek

Sayfa 79

İKİ İMAM

Tabasaran'da bıraktığımız Murtazaghali En iyi temenniler bile onun için az Allah yolunda vücudunu veren Şeriat prensipleriyle yaşayan

Osman'ı da gömdük Bavtuğa'da Korku bilmeyen gerçek savaşçı Öz ananın çarpan kalbi Delikanlılar için bir ışıktı

Bütün davranışları uyum içinde Güler yüzle savaşarak gaza tamamlayan Hocayı da bıraktık aynı Tangu'da Dini istemeyenlere Allah'ın bir ateşi

Tüfeğin saçmaları parçaladı Receb'i Kafirleri görünce üzerlerine atılan Ruslarla savaş özlem duyan Nereye saldırırsa dillere destan

Şeriatı dinlemeyene çelikten asker onun gibi bahadır nadir bulunur Savaşın en alıcı yerinde Din yolunda yorgunluk nedir bilmez

Bililav ve Azayniv de orada Ne mutlu, ne güzel baba ve oğul Kafirleri kırıb gaza yaptılar Ziyade bir sevinçtir babaya

Alla'hı zikirde bıkmaz yorulmaz Analar onun gibisini doğurmadı Kafirlere bir an bile ümit bağlamaz Abbas da şehadete erdi Targu'da

Mısrİ kılıcıyla düşmana dalan Sizin gibi yiğitler toprağa düşünce Hayran kalmış Üstat, yardımcıları azalmış Bütün kötülerde kibir ve sevinç

Şeriatı koruyan, tarikat ehli Allah'a ibadeti tertemiz yapan Atlıbuyun burçlarında savaşan Zülfikar'ı da bıraktık o tepede Sözleri tatlı, ameli güzel Baştan ayağa şeriat yanlısı Kitapta yazıldığı gibi Gazavat yapan Aşiltalı Alide kaldı orada Taş gibi korkusuz olan Tehlike içinde demirden direk Ruhunu teslim ederken bile gevşemeyen Yunus'un Ğazi'si de kaldı o yerde Cemaatten hiç eksilmeyen Kafirlerden asla korkmayan Müslümanlara ise hiç kızmayan Halkı için daima meyveli ağaç

Ayrılığınızdan çok kederliyim Eşek mürtedlerin boyunlarını kesmeye Kafir ve münafıkları ayak altına almaya Allah'ın dinini yürütmeye kararlıyım Yardımımıza gelen insanlar azaldı Düşmanlarla savaşımız sürüyor Savaşa daima hazır Üstadımız Eşek ruslara karşı hazırız daima Yardıma koşunuz kardeşlerimiz Bu dünyadan ayrılsak da Mezarlarda canlıyızdır Fasık kafirle savaşmak bize düştü Bize yardım ediniz ey ğaziler Bı şiiri, bu günahkar fakir yazdı Sizinle arkadaşlığımızı unutmayan Şefaat ediniz ey şehitler.

>>>Çeviri>>Cafer Barlas

Sayfa 80

İMAM ŞAMİL’İN İSTANBULA GELİŞİ

Jaxhvar BARLAS İstanbulalda Sultan Ghabdul-Ghazizgun İmam Şamilil dandcvay İmam Şamil kkveze va asir havize gholotlun kinalgo resazdasa payda bosaral ghurus paçazabaz, 1859 sonalda kverde vosun xadub, hev kxizangun tsadakx antzgo ghanaseb sonatl Rusiyatlul bithi-bathiyal şaharazda asirtluda cezavula. Atzgo son un xadub, khi-abileb Aleksandır Paçayasul xhukumatatl, Şamil İmamasul harigi qabul habulago, hesie Xhijazalde ine iznu qhola. Heldago tsadakx imamamasda tsebe tlola tso şarthgi: Khiyabgo khudiyav vas Ğazimuxhammadgi Muxhamadşapighgi Rusiyalda ğorqhtlalie teze va Xhej borjun xadub jivgogi thad vussun henive vacine. 1870 sonalda, tsadakx ruççabigun, kxulukxçaghigun, 6-7 son barav jindirgo hithinav vas Muxhamadkamilgun, Şamil İmam Odesayaldasa saparalde vakxana ghurus gamidagi rekhun. Bospor qvaritliyaldasan İstanbulatlul tletle tluharavgo, hev xhayran havula nekhsiyab şaharatlul bertsintliyatlgi haybatliyatlgi. Biwaratl asir havurav imamas “Alahasda boja nuj-Qunisthanthin şahar kverde bosize bugo. Va boja nuj heb kverde bosarav amir vukhine vugo haybatab amirtlun va hesul askar bukhine bugo haybatab askartlun” – yan. İstanbulatlul xhaqatlul Muxhamad avaragas aburab xhadis tzaluleb raghula hesda askhor rukharazda. Şamil rekharab gama Dolmabaxçayalde [1] ghagartlurab mexatl, hetlie salam qhun, şaharatlul Salimiya aburab bakhaldasan qhvahula ghadarabi. Gamitsa Dolmabaxçayalda tsebe langar rexarab mexatl, sulthanil rusbudagi rekhinabun, Bayazitalde (tsogiyab bitsenalda reqon Aksarayalde [3], hezie xhadur habun bukharab padişahasul khalghayalde şşvezarula. Şamilil hithinav vas Muxhammadkamilil bitsenalda reqon , Bayazitalda bukharab heb khalgha bukhun bugo hanje henib bugeb jamighatatlul [4] minayalda dandbithun. Kxizan hoboltli baleb bakhalde şşvezabuleb mexatl, jivgo Şamilin abuni, sulthanil rosodagi rekhinavun, Dolmabaxça hunduzukxe vacuna. Khudiyav hobolasukx valahun vukhin, raxhat xvarav Sultan Ghabdul-Ghaziz, habuleb kutsalda qaghidabigi tsoyab rakxaldexun tsun, imamasde dande hunduzul kavudukxe şşvezeghan vacuna. “Dir emen Sulthan Maxhmud xabatla vakxun vacun vukharavanigi-tsin hadighan tzaq voxilaroan dun” ilan tzaq khudiyab roqhigun qoçula hev Şamilida. Kavkazatlul khudiyav ğalbatzie kinab xhurmat jintsa biwizabilebday abun raxhat xvarav padişahas imamasda abula: Dir xiriyav va xhurmatiyav hobol. Hab dir ulka-raqhatlul kinabgo rakx habun rahun bugo due. Tzaq qimatav, mubarakav duegi dur kxizan-tlimalazegi şşib nujer rakhatle boqhanigi, heb rakh-rakhatl va namus batztzadgo thubaze dungi dir xhukumatgi xhadur rugo. Rakh raharab, tlikhab kalama/tlukx Sul/than Ghabdul-Ghazizie barkalagi qhun, Şamitlitsa abula ya jindie , yagi jindir kxizan-tlimatlaze şşibnigi xhajat hecilan, va jindir tsoxhogo tso murad bugila Madinayalde ine va henir jal xutharabghan zamanatl, sulthanitsagi jidee khvarab kverbaqi habi. Heldasa xadub Şamilitsa gara-cvari sverizabula Kavkazatlul Magharulaz antz-antz sonatsa haburab rağude, henib tlitsanigi jidee, xasgo Ghusmaniyazul xhukumatatl kumek habicebtliyalde: Dir khudiyav padişah, Dutsa habize kholeb bişşun khudiyab tlikh/tligi xhurmatgi bukhana, tsoxho Allahasde muğgi cvan, qolo şşugo sonatl ghurusazde dande nijetsa ğazavat habuleb mexatl, nujer askaratl bajararab kverbaqi habi. Hebgi habize khveceb mexatl, yarğidatlun va Tumantk-xeraldatlun

Sayfa 81

İMAM ŞAMİL’İN İSTANBULA GELİŞİ

nijee kumek habi. Amma munahal çurayav va dur vats Sulthan Ghabdul-Majiditsa, ya dur rakxaldasan heb kumek nijeda biwicoxa. Va xasgo Kxirimatlul rağ baybiwiyatl nujee qhurab khidiyab resaldasa kinab bukhanigi paydagi bosicogo, ghurusalgul qatsandilelan abun, başdab million ghanaseb askaralde dande jibgo tsoxho rexon tana nujetsa Kavkaz. Şamitlitsa haburab badibcvayalde dande, hesul tluqarab rakhatle daru habize gholotlun, hesul bişşun khudiyab va axiriseb murad hebsaghat qabul habize xhadurav Sulthan Ghabdul-Ghazizitsa, khiyabgo kveratl bethergi qan kkun, kinabgo ghayibgi jindago thade bosulago “ dir bether bukhinco” yan abula. Sulthan Ghabdul-Ghazizitsa imamase qhurab raghi bukhana Turkazul padişahase xhingi bugeb raghitlun, şşayilan abuni, Khi-abilev Aleksandir paçayas qhvarun tlazabun bukhana hesda, Xhej borxun xadub, Şamil Rusiyalde thad vussine kkolilan. Amma xunkarasda rakhalda bukhinco xvezabize khudiyav hobolasul axiriseb murad thubazabizeyan qhurab jindirgo raghi. Hesul muradalda hunduzukxe ghurusazul ilçi İngatavgi axhun, padişahas hesda abula: -Dutsa nujergo paçayasda tlazebe, ditsa hesda haruleb bugin, dir tzaq xiriyav hobol Şamilie, hesul ghumru tlughizeghan, Xhijazalda, avaragasul xabada askhob ghibadatalda vukhine iznu qheyan. Ghurus paçayasgi Turkazul suthan Ghabdul-Ghazizil heb hari qabul habula. İstanbulada xhutharav zamanalda, xasal ziyaratazda tsadakx, sulthanil rusbuzdagi, yatluni paytonazdagi rekhun, padişahgun tsadakx Şamilitsa sverula heb khudiyab şaharatlul kinalgo maşhural va tarixiyal bakhal. Kavkazatlul busurbabaz paçayasul Rusiyalde dande haburab qerqheyatlul kharatlul xhaqatlutl padişahasda hal raghabazdatlun biccizabulaan Şamilitsa:-Kavkaz kola Aziyagi, Evropagi, xhatta Apiqavgitsin tsotluleb bakhtlun, tso khudiyab garatztlun. Tsebe zamanalda, gerekazul bitsanalda reqon, Gordiy şaharalda bukharab garatz biçize khvarav çiyasda tsebe Aziyatlul kinalgo şaharaz kavabi rahulel rukhun rugo. Bayan xhisabalda diegi boqhun bugo tso hadinab pikru zahir habize: Kavkazalda thad kverşşel haburab quvat bukhine bugo tlababgo khudiraqhazda, ay Evropayaldagi, Aziyaldagi, Apriqayaldagi jindir xhurmat habuleb quvattlun. Hedintlidal kxat ghanaseb Kavkazatlul mujahidazul qimat Turkazgi Busurman dunyalatlgi rikhkhine kkolaan jidergo qadartlun va qismattlun va hanjegi hal tzunize kkola nujetsa. Khoçon teze behularo, Allahasul tzaraldatlun nijetsa haburab ğazavat tholabgo İslam ghalamatle gholo nijetsa thade bosarab, bişşun xiriyab vazipa bukharabtli. Heb rakxaldasan nujer umumuz Kafkazatlul busurbabaze kumek habun bukharabani , hanje nujer axhvalxhal hadin bukhinaroan, bathiyaze, Evropayatle nujetsa bether qulize kkelaroani va nij, Kavkazatlul xalqal, hab yatimab va besdalab xhalalda rukhinaroan. İmamsul raghabazde dande sultan Ghabdul-Ghazizitsa hadinab javap qhola: - Bitharab bugo dur, xhurmatiyav imam. Dir khudiyav emen Qanuniyav Sulthan Suleymanitsa Kavkaz jindirgo kverşşaliqhe baçun bukhana va hebgi dartlun tluhana tsogidal padişahaze, jal tzodoraltlungi ghaqilaltlunigi rukhine. Payda şşib, thotsevesev Sulthan Axhmadil va Khi-abilev Suthan Ghusmanil zamanalda axhval xhal biğiyatlgi, heldasa xadub pitnabi va ğalmağalal baybiwiyatlgi, İrangun rağal kkeyatlgi nijee thokhab res qheco Kavkazalda thad idara habizegi heb nijergo kverşaliqhe baçinegi. Qo anaghan Gusmaniyazul paçalikx zaghiptlize baybiwana. Va khudiyab wundaseb maduhal Rusiyatlul rakxaldasan nijee bukharab xhinqiyatlgi kvalkval habuna nejee kumek habize. Hedinab padişahas jindirgo kalam qothize tana. Heb maxatl Şamitlitsa hadin abula: - Dur rakhceze kkola hab tso joyalda. Kida-Kidanigi, boqhanigi boqhiconigi, Rusiyatlul kxantharab wulgun badisa badibe dandcvaze bugo Ghusmaniyazul paçalikx. Tsingi heb rağ tluhune bugo İslam dunyalatle muqadasab ğazavattlun. Amma heb mexatl Ghusmaniyzul paçalıkx rikhkhad xuthize behula bojaral hudul-halmağzabazdasagi hezdasa kumek şşveyaldasagi. Heb qhoghab qismat ya duda, ya dur paçalıkx tun qvathiraxun rugel busurbabazda Betherhan Allahas biwizabugegi. İmamasul raghabazde dande sulhtan Ghabdul-Ghaziz “Amin” ilan abula.

Sayfa 82

GHAJAM ALFABESİ-LATİN ALFABE ÖRNEK

İstanbulalda Şamil va hesul kxizan regebghan mexatl Suthan Ghandul-Ghazizitsa hesul khudiyab xhurmat-xatir habulaan va, qimatav hobol jivgo tecogo, hevgun ghemer dandcvalaan. Tso pulanab qoyatl, paytonaldagi rekhun, padişahgun tsadakx inev vukhana Şamil. Hel Topkapıyalde [6] askhore şvaral mexatl, henib bukharab xalqatl hujum habula imam rekhun vukharab hakide. Tsotsatsa merwunel ghadamaze qvarighun bukhana kverda bayze, hesda kxvaze. Tsadakx rukharal kxulukxçaghaz khudiyab zaxhmatalda xalq nakxe cvarab mexatl guroni khveco hezda jidergo nux bosize. Tsoygi tso bathiyab qoyatl, İstanbulalda tira-sverulago, Pindikli (fındıklı) aburab bakhalde unago, sverukx bukharab xalqatl qasd bala Şamil rekhun bukharab hakidasa çuyalgi riççan, hesul bakhalde jindasago heb hoko tzaze. Heb biwarab İmam, şşib habilebali tlalarogo, vixxun xuthula. Xalqatlul jindexun bugeb roqhigi xhurmatgi biwarab Şamilitsa himilago helde dande kver wvaghun tola. Tso-tso bitsenazda reqon Şamil İmamasdexun xalqatlul bukharab khudiyab roqhigi xhurmatgi biwarab Sulthan Ghabdul-Ghaziz hesda şşakdarize tluhana, xhatta Kavkazatlul bahadurasul rakxaldasan jindie, Ghusmaniyazul Sulthanase, xhinqitsin biwula hesda. Dahab tsebeghangi Sulthan Ghabdul-Majidil zamanaldagi xhukumatatlul maşhural xharakatçaghi, juhutazulgun buwen bukharal Raşid-Paşagi Ghali-Paşagi hebgo darajayalda xhinqulaan Dağistanatlul İmamasuqha. Kxirimatlul rağul zamanalda Şamitlitsa Turtsiyalde vithun vukhana jindirgo maşurarav Naib Honodasa Muxhamad-Amin. Hele heb mexatl xhukumatatlul bethertluda rukharal Raşid-Paşadagi Ghali-paşadagi Şamilil ilçiyas racaral pikrabi jideego kvalkvaltlun riwula va ghaqilab pikrugi tarixatl qhurab resgi xhurudakx riççala. Kxirimatlul rağul zamanalda (1853-1856) imamasul bukhana hadinab jo habize: Hesie boqhun bukhana Turkiyatlul baqbakkul rakxalda bukharab Ghusmaniyazul askargi bağabaçarize baybiwun va jivgogi wundaseb rakxaldasan, ay Gurjistanatlul rakxaldasan hezie kumekatle vacun, Russiyatlul kverşşaliqh rukaral Ermenistangi Gurjistangi jidergo kberşşaliqhe raçine. Şamilil pikru tzaq rekhee ghun bukhana Sulthan Ghabdul-Ghazizie, amma paçalikxatlul guçgi tavakalgi Evropayaldexun balaharab xhukumatatlul kodob bukhinatl, hetlul kinab bukhanigi xhasil kkeco. Va bişşun kumek xhajatab mexatl, erkentliyatle gholo habuleb bukharab Ğazavatatlult Şamil İmam Jivgo xuthana. Hanib pikru habize behula, jindasa tseve vukharav Sulthan Ghabdul-Majidil zamanayatlul kağtalgi, jiv dandcvaral ilçabigunhesul rukharal gara-cvariyalgi va Tanzimat xhukumatatl [6] Şamilide dande habuleb bukharab xharakatgi sulthan Ghandul-Ghazizida tlalaroanilan. Hedin bugonigi, İstanbulalda vukhadgo Şamilidexun xalqatl biwizaburab xhurmatatligi roqhiyatlgi padişahasul raxhat xvezabun bukhanilan aburab joyatle jaqa xhaqab cvanqotharab bayan qheze zaxhmat bugo. Amma hetlie gholo guroday bukharab Sulthan Ghabdul-Ghazizie, jindir retstsgi tzargi tholabgo İslam ghalamalda horqhor thibitharav jindir hobol Misriyalde vithize ? Heniv hev dandcvaze kkolaan Misriyatlul bether [7] Xidav İsmaghil-Paşagun. Hesdagi Sulthan Ghabdul-Ghazizidagi horqhob daghba bukhana (Xidivtliyatlul), ay Ghusmaniyazul Paçalikxaldasa Misri bathatliyatlul thasan. Şamil İmamasgi busurbabazul khiyabgo khudiyasa horqhob maslixhat habiyatlul borçgi jindago thade bosula va Misriyalde ine qabul habula.Amma padişah, res kkarabşşinakxe, heb sual tsebe bosize boqharav ghadin vukhuna. Tso qoyatl, Sirpiçi maydanalda xhurmatiyav hobol khodo havun thoritharal maşhural gugarukxabazul qetsatlukx balahun rukhago, sulthan Ghabdul-Ghazizitsa Şamilida Abula: -İmam, dir bişşun raxhat xvezabulel sualazul tsoyabtlun kkola Misriyatlul [8] sual. Dir khudiyav emen, Sulthan Maxhmudil zamanaldasa nakxe nijer vilayatylul kkoleb Misriyatl, xasab qiraltlitlun bukhine gholotlun, nijedesa xidivtliyatlul pay thalab habuleb bugo. Dun xhinqun vugo. Heb pay şşvarabgo, Misriyatl bathi-bathiyal ulkabigun qothi-qayal harilin, iqtisadatlulgun siyasatatlul rakxatl jindiego raghiqheyal cezabilin va hesul vali Xidiv İsmaghil-Paşal bothrotl pikru bijilin Ghusmaniyazul Paçalikxaldasa vathatlizeyan. Padişahasul raxharxveygi biccun, şamilitsa hesul kalamalde dande hadinab javab qhola: -- Bethercakxayav xunkar, Misri kkola dur xasab vilayat. Heb tzargi qabul habuna Londonatlul rakhariyatl [9]. Hedintlidal, dir xhisapalda, khudiyab raxhatxveyatle bakh heco henib. Heb xasab vilayatl jindiego xhajatal şarthal cezarigi payda bugeb jo bugo.

Sayfa 83

GHAJAM ALFABESİ-LATİN ALFABE ÖRNEK

Hedintlidal hetlul ixtiyaral ghathitlunilan abun. Xhinqize şşibnigi jo heco. Heb gurebgi, Misri kkola busurmanab paçatlikxtlungi. İslamatlul xalipayasda buwun bugebghan mexhatl, heb bathiyab, baqtherwun pikruyatl gukkize heco.İmamasukx khvar qhun ghingi thamun, Ghabdul-Ghazizitsa abula: - Heb bugo bayanab misal, xhurmatiyav imam. Yas jiygo tani, hey qolokxangun zurmikxanasegi una. Nijer kverşşaliqh bugeb heb vilayatalda thad sulthanil idara dahabnigi zaghiptlani, heb şşin habize bugebali jivgo betherhan Alahasda guroni tlalaro. Dun xhinqun vugo ghankhudul thinçi ghadin, kinalgo rakxrakxalde tlutun inilan. Hezda tsa biwize teze behularo. İngilisalde ziyarat haburab mexatl, qiral Viktoriyatle Ghusmaniyazul paçatlikxatlul vilayatazul xhaqatlul hedinab pikru zahir habuna ditsa. Jindirgo paçalikxa ghunguthabazul xhaqatlutl imamase muxhkanab bayan qholaro, Sılthan Ghabdul-Ghazizitsa Garacvari sverizabula amir Ghabdulqadiridexun. Heb vukhana Şamilitsa Kavkazalda ğazavat habuleb mexatl, hebgo zamanalda helda retlen-kxvay bugeb ğazavat Jazairalda thobithulev vukharav xalqiyav tsevekxan. Sulthanil kalamalde dande Şamilitsa hadinab pikru zahir habula: - Xhurmatiyav xunkar. Dur sulthantliyatlul tsogidab rakxalda vukharav busurbabazul hev tsevekxangi, jintsa habuleb ğazavatatlul kinab bukhanigi kumekaldasa maxhrum xuthiyatl, wul tlun bukharab xhasilalde şşveco va, dungo ghadin, başşdab nuxda xuthana. Nijeda kkun bukhana thollabgo İslam ghalamatle gholoyin nijetsa ğazavat habuleb bukharabani, amma İslam ghalamaldasa nijee kinab bukhanigi kverbaqigi kumekgi şşveço. Maydanalda gugarulel rukharal gugarukxabigi riwizarulago, Şamilitsa abula: -Hab quvatgi zalimtligi jidetl zahirtlaral ghadamaz, bethercakxayav padişahasul tzobolda ğorqh rukhincelani, hadighan tzaq borxizabilaanday paçalikxatlul qimat ? Res bugebişş Ghusmaniyazul paçalikxalda hadinal gugarukxabi ghecogo rukhine ? Hayhay, heco. Nijgi nije-nijer ulkabazda, kinab bukhanigi kverbaqiyaldasa rikhkhad xutharal gugarukxabi ghadin, sanatsa qerqhana, riqh-riqhana, tsotsazde muğ rexun cana, xhinqicogo, calghicogo, ghemerab nuxatl tuşbabazul quvatgun dandcvana. Jazairalda amir Ghabdulqadiritsa habuleb bukharab ğazavatatl nijer rakh boxizabulaan. Rağude bukharab şavq tzikhkhinabulaan. Payda şşib, dur paçalikxaldasa nijee kinab bukhanigi kumek şşveçetlul. Nijer khiyasulgo quvatgi tlughana va rağul maydangi kapurzabaze teze kkana. Şamitlitsa aburab jo xhaqav bukhingi qabul habulago, padişahas hadinab javab habula: -Bitharab bugo, nijer janisel zaxhmatlamaz res qheco nujee kumekatlul kver bithize. Pransiyagi Rusiyagi jindir maduhalzabi rukhinatl, Ghusmaniyazul paçalikxatle boqhico hezun tstsin bakxinabize, hetl raçana nuj jaqaseb xhasilalde. İmamas heb bakhalda hab pikru thade jubala: - Guro, xhurmatiyab sulthan, nijee kkarab ghadin, tholabgo İslam ghalamatlegi kkana. Xadubkkungi heb ğalathatlul baha bihago biccize bugo. Payda şşib, heb mexatliş habize kvathun bukhina. Şamitlitsa qhoghal, tzaq khvar bugel badircvayal harulago, gara-cvariyatlul bitsuleb bukharab xisizabize muradalda, sulthanitsa horqhobe bosula İmam Misriyalde inatlul sual. Şamitlitsagi helda razitlula. Hanje xuthana ghitzgo saparalde xhadurtlize. Tso ixdalil qoyatl padişah vukhana jindirgo maşhurav hobo nuxthe reghulev. Şamil İmamas Misriyalde sapar raxharalda buwine gholotlun, sundukxgo valahicogo, hev şşvezavize padişahas qhola jindir zamanalda ghusmaniyazul rağul gumul bişşun tlikhabtlun rikhkhuneb bukharab “Ghaziziya” aburab khudiyab gama. Helda tsadakx, Şamil tzunize gholo khigo gamigi bithula. Kavkazatlul bahadurgun dandcvaze İskanderunatlul tleda cun bukhana, bethertluda “Maxsura” aburab gamagun, Misriyatlul rağul gumul qher.Misriyatlul betherasukxe bitharab kağthida sulthan GhabdulGhazizitsa kxan bukhana hadin: “Dir murad bugo Ghusmaniyazul qadruyab tuxumatlul xhurmatiyav hobol, nitler paçalıkxatlul bişşun bojarav hudul Şamil İmamase dutsa bajararab va gvanğ. ÇEVİRİ CAFER BARLAS

Sayfa 84

GHURUS-GHAJAM ALFABESİ-LATİN ALFABE KARŞILIKLARI

Sayfa 85

GHAJAM ALFABESİ-LATİN ALFABE ÖRNEK

ghajam thew

Ghajam alfabesinde yazılmış yukarıdaki metin bir sonraki sayfada latin alfabeye çevrilmiştir.

Sayfa 86

GHAJAM ALFABESİ-LATİN ALFABE ÖRNEK LATİN ALFABE ÇEVİRİSİ

Kvanaze kvengi qhun ghortzizavidal Ghasitlun kkana dun dir Allahasde Rethine rethel qhun voxizabidal Xiliptlana dir çerx Betherhanase Astağfirullah abun payda şşib Janib bugeb dir rakh buxhun hecetlul Abicogogi dun kinan vukhunev Kveşabşşinab ghamal ghemer bugetlul Munahal çurayan harun thokhtli şşib Xhabib Muxhammadil şargh tun bugetlul Gurxha Allahilan axhun payda şşib. Xaliqasul qadar tzunun hecetlul Quran tzalunilan kiri kxvaladay Dir khiyabgogi ber baqvan bugetlul Thaghat habunilan thokhtli şşveladay Ghujbu riyaatlul çerx tzun bugetlul Zikru dugha habun ghodanigi Biçasdasa xhinqun xharamab teco Salat bithun haraqh borxananigi Xhabibasdasan niç çerxatle heco Allahas thadabtlun habunanigi Havagun vağize kutak reqoco Tavbu habizilan qas bugonigi Qasavatatlul tza sunebgo heco Munahal ghemertlun untarav die Daru habulev çi şşolevgo heco Dirgo hudul halmağzabi xvanigi Dungo xolevilan xiyalgo heco ---İnxosa Ghali-Xhaji---

Sayfa 87

ARKA KAPAK