Leven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis [1 ed.] 978-90-313-4581-6, 978-90-313-9687-0 [PDF]

Zitiervorschau

Leven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis

Van A tot ggZ De boeken in de reeks Van A tot ggZ beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men met het probleem om moet gaan. Door de prettig leesbare combinatie van beschouwingen, cartoons en citaten zijn de boeken niet alleen geschikt voor vertegenwoordigers van patiëntenverenigingen, behandelaren en mantelzorgers, maar vooral ook voor de cliënten zelf en de mensen in hun directe omgeving. De reeks staat onder redactie van: •

Fred Sterk, psycholoog-psychotherapeut, werkzaam Parnassia, Psycho-Medisch Centrum te Den Haag, afdeling arbeid en psyche (Ockenburgh Prevent)

•

Sjoerd Swaen, psycholoog-psychotherapeut, werkzaam bij Parnassia, Psycho-Medisch Centrum te Den Haag, centrum angststoornissen

•

Jenny Swart, fondsredacteur, uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum

Leven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis Ed Berretty

Bohn Stafleu van Loghum Houten 2005

© 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j˚ het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

ISBN 90 313 4581 4 NUR 777

Ontwerp omslag en binnenwerk: PH&D, Huizen Cartoons: Marcel Jurriëns

Bohn Stafleu van Loghum

Distributeur in België:

Het Spoor 2

Standaard Uitgeverij

Postbus 246

Belgiëlei 147a

3990 GA Houten

2018 Antwerpen

www.bsl.nl

www.standaarduitgeverij.be

Voorwoord

Dit is het verhaal van Anne Bloem. Anne Bloem is een angstige en afhankelijke vrouw van middelbare leeftijd. Ze is niet zomaar een beetje onzeker en afhankelijk. Bij haar gaat het zover dat van een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis gesproken kan worden. Zijn heftige angst en afhankelijkheid het zelfde? Nee, angst gaat bij lang niet iedereen vergezeld van afhankelijkheid. Bij anderen leidt dergelijke angst bijvoorbeeld tot extreme verlegenheid, wat een ontwijkende persoonlijkheidsstoornis genoemd wordt. Dit is het geval bij Muriël Bloem, Anne’s dochter, de hoofdpersoon in deel 8 uit deze serie. Bij weer anderen zeg je: ‘Dat is echt een pietje precies!’ We spreken dan over een dwangmatige persoonlijkheidsstoornis. Sandra, in deel 4 uit deze serie, is zo iemand. Anne, Muriël en Sandra hebben iets gemeenschappelijks: het zijn erg angstige mensen. Maar ze verschillen in de manier waarop ze daarmee omgaan. Met zijn drieën staan ze model voor een groepje van aanverwante persoonlijkheidsstoornissen. Mijn dank gaat uit naar uitgever en redactie. Zij benaderden mij vier jaar geleden om over en voor angstige mensen te schrijven. Mijn dank gaat bij dit boek vooral uit naar Kees Korrelboom. Met veel plezier hebben we samen de ontwijkende persoonlijkheidsstoornis beschreven. In de tekst van deze uitgave heb ik dankbaar voortgeborduurd op de tekst van hoofdstuk 5 en 6, die toen door hem geschreven waren. Hoofdstuk 6 is zelfs zonder veel wijzigingen overgenomen; de tekst blijkt groten-

5

deels ook van toepassing op de afhankelijke persoonlijkheidsstoornis. Tim, bedankt voor je idee voor de afbeelding op de voorkant. Mijn dank gaat ten slotte uit naar alle anonieme angstige patiënten die ik de afgelopen dertig jaar heb mogen proberen te helpen. ‘En,’ vroeg Bibi, onze dochter, toen ik de laatste punt achter de tekst had gezet, ‘gaat dat nu niet vervelen, al die verhalen over mensen die zoveel op elkaar lijken?’ Ik stel haar graag gerust: ‘Dat is niet het geval. Vergeet niet, lieve Bibi, elk mens is en blijft uniek.’ Lezers zullen niet hetzelfde in de tekst herkennen. Daarom een slotvraag aan u, lezer: als u tips en ideeën hebt, geef ze dan alstublieft door aan de uitgever, zodat ze verwerkt kunnen worden in een volgende druk. Ed Berretty Dordrecht, februari 2005

6

Inhoud

Voorwoord

1

Wat is er met me aan de hand?

11

Typerend beeld van de kwaal

11

Mevrouw Bloem

11

Jansen en Jansens en andere afhankelijke types

13

Wat voor soort kwaal is een persoonlijkheidsstoornis eigenlijk? 17 Vroege en late symptomen

2

21

Vroege symptomen: waar begint het mee?

22

Late symptomen: wat gebeurt daarna?

23

Diagnostiek en zelfdiagnostiek

28

De DSM-zelftesten

28

De Beck-zelftest

31

Hoe nu verder?

33

Samenvatting

34

Hoe heeft het zover kunnen komen?

35

Wat is het verschil tussen persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornis?

35

Wat speelt een rol bij de ontwikkeling van persoonlijkheid?

40

Het SSKK-model: de rol van steun, stress, kracht en kwetsbaarheid

40

Het SSKK-model: biologische en psychologische factoren 42 Alle persoonlijkheidsstoornissen in vogelvlucht

44

7

De tien persoonlijkheidsstoornissen uit de DSM-IV op een rij gezet

44

De afhankelijke persoonlijkheidsstoornis

47

Wetenschappelijke kijk op persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornis

48

Verschillende ideeën en theorieën in de loop van de tijd 48 Ben jij zelf introvert, een angsthaas of een ijskonijn?

52

Beck: hoe behandel je een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis? Samenvatting 3

4

8

54 55

Wat staat me te wachten? Het beloop van de kwaal in de nabije toekomst

59

Het natuurlijk beloop (zonder behandeling)

59

Wat komt er kijken bij behandeling?

64

Mogelijke complicaties

68

Samenvatting

68

Wat betekent een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis voor mij en mijn omgeving?

71

Wat betekent het voor mijzelf?

71

Wat betekent het voor naaste familieleden?

72

Wat betekent het voor Muriël?

72

Wat betekent het voor Robert Bloem?

74

Wat betekent het voor vriendschap en (intieme) relaties?

77

Wat betekent het voor studie en werk?

78

Wat betekent het voor hobby’s en vrije tijd?

79

Mevrouw Bloem staat voor een moeilijk besluit

79

Samenvatting

81

5

6

7

Welke behandeling bestaat er?

83

Zitting 1 t/m 3: intake

83

Zitting 5: adviesgesprek en behandelingsplan

87

Zitting 6 t/m 20: cognitieve therapie

88

Zitting 21 t/m 29: gedragstherapie

97

Zitting 30 t/m 37: afsluiting en afscheid

100

Samenvatting

103

Hoe gaat het verder?

105

Zijn er nog andere methoden?

105

Zelfhulp

106

Inzichtgevende behandeling

107

Medicijnen

109

Ben je na de therapie genezen?

110

Wat doet therapie eigenlijk met je?

112

Kun je ook terugvallen?

114

Samenvatting

115

Adressen en literatuur

117

Adressen van patiëntenverenigingen voor mensen met angst117 Adressen van algemene patiëntenverenigingen en onderzoeksinstellingen

118

Website in verband met angst en angststoornissen

119

Website in verband met persoonlijkheidsstoornissen

119

Websites in verband met geestelijke gezondheid in het algemeen

119

Engelstalige websites

120

Zelfhulpboeken

120

Vak- (en andere) literatuur

121

Over de auteur

125

9

Raad van advies

127

Reeds verschenen titels

129

10

1 Wat is er met me aan de hand?

Ty p e r e n d b e e l d v a n d e k w a a l Mevrouw Bloem Maak kennis met Anne Bloem en volg haar lotgevallen in dit boek. Anne Bloem is een gewone vrouw van middelbare leeftijd. Ze is gelukkig getrouwd en moeder van drie kinderen: Felix, Max en Muriël. De jongste van de drie, de tweeëntwintigjarig Muriël, woont nog thuis. Lezers van Leven met een ontwijkende persoonlijkheidsstoornis kennen haar als hoofdpersoon in dat boek. Mevrouw Bloem is niet in alle opzichten gewoon: ze lijdt aan een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis. –

Wat is er aan de hand bij een dergelijke persoonlijkheidsstoornis?

–

Hoe komt het zover?

–

Waar leidt het toe?

–

Wat betekent het voor je directe omgeving?

–

Welke behandeling bestaat ertegen?

–

Hoe pak je de draad weer op in je dagelijks leven?

Mevrouw Bloem maakt het ons in zes hoofdstukken stap voor stap duidelijk. Wat is mevrouw Bloem voor iemand? Ze valt tussen anderen niet meteen op. Het is iemand die de nodige contacten heeft. Je ziet haar meestal in gezelschap, zelden alleen. De ander laat ze vooroplopen. Ze

11

doet mee in gesprekken, vooral door te reageren op wat anderen zeggen.

Hoe komt dat? Voor mevrouw Bloem is de aanwezigheid van anderen belangrijk. Ze heeft andere mensen nodig om er niet alleen voor te staan en zou het heel erg vinden als ze iemand zou kwijtraken. Ze klampt zich als het ware vast aan bekenden uit angst ze te verliezen. Dit leidt tot een verhoogde gevoeligheid voor tekenen van afkeuring. Om zoiets te voorkomen, gaat ze zelfs zo ver dat ze het graag aan anderen overlaat om voor haar beslissingen te nemen. Is dat erg? Enige afhankelijkheid is heel gewoon. Niet iedereen die op zijn tijd steun zoekt bij een ander lijdt aan een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis. Waarom mevrouw Bloem wel? Ze voelt zich hulpe-

12

loos bij het idee dat ze er alleen voor komt te staan. Ze moet er niet aan denken dat ze niet langer kan terugvallen op Robert, haar man, in haar ogen een toonbeeld van rust. Maar hij maakt als vrachtwagenchauffeur lange dagen. Gelukkig kan ze altijd terugvallen op Muriël. Ze moet er niet aan denken dat zij er niet meer zou zijn.

Jansen en Jansens en andere afhankelijke types Iedereen is op zijn tijd afhankelijk van een ander. Als je ziek bent, heb je verzorging nodig. Niet elk mens is een keukenprinses of handig met klussen. Er is altijd wel iets waarbij we een helpende hand kunnen gebruiken. In relaties tussen familieleden, collega’s, vrienden en partners helpt men elkaar over en weer. In de meeste gevallen gebeurt dit wederzijds wanneer dat van pas komt. Dan bestaat er een gezond evenwicht. Soms is de verdeling scheef. Iemand met een neiging tot afhankelijkheid zoekt bij voorkeur de onderliggende positie op in relaties. Van de ander wordt verwacht dat deze steeds de sterke partij is. Komische duo’s verdienen een goed belegde boterham door hier de draak mee te steken. Een klassiek voorbeeld wordt gevormd door de dikke en de dunne: Oliver Hardy en Stan Laurel. De dunne is in alles even hulpeloos en besluiteloos. Hij laat initiatieven en beslissingen graag over aan de dikke. Er zijn talloze clowns die volgens dezelfde formule werken. Toeschouwers lachen hard om dit soort acts omdat het beeld van een relatie tussen een zelfbewuste opschepper en diens onzekere metgezel zo herkenbaar is. Relaties waarbij de één uitgesproken afhankelijk is en de ander als vanzelf in de bovenliggende positie verzeild raakt, komen vaak voor. Een andere mogelijkheid is dat onzekere en afhankelijke types hun heil bij elkaar zoeken. Ze klampen zich aan elkaar vast als drenkelin-

13

gen midden in de woelige oceaan. Dit leidt tot een soort relatie waarin de lamme de blinde leidt. Het duo Jansen en Jansens, beiden detective van beroep, speelt deze rol in de Kuifje-serie. De beide heren, die ook nog sprekend op elkaar lijken, zijn zo afhankelijk dat ze elkaar nodig hebben om hun zinnen af te maken. De steun die ze elkaar bieden, weerhoudt ze er niet van om de ene na de andere stommiteit te begaan. Met een onverwoestbaar vertrouwen in de goede afloop, lopen ze in zeven sloten tegelijk. Dit gebeurt ook in De schat van Scharlaken Rackham. Kuifje en kapitein Haddock staan op het punt om uit te varen met de Sirius, op zoek naar de familieschat van de Haddocks. Ze haasten zich. Het gerucht doet de ronde dat Maximus Vogel, een beruchte boef uit de vorige aflevering van de serie, ook op zoek is naar de schat. Net op volle zee aangekomen, komt een motorboot ze achterna gevaren. Jansen en Jansens melden zich. Jansen(s): ‘Ziezo! We gaan ook mee.’ Haddock: ‘U gaat met ons mee?’ Jansen(s): ‘Ja, we hebben het bevel gekregen U te beschermen.’ Kuifje: ‘Ons beschermen… Worden we dan bedreigd?’ Jansen(s): ‘Ja, u bent in gevaar. Maximus Vogel heeft men gisteren rond de Sirius zien sluipen. Nu wij echter aan boord zijn, kan U niets meer overkomen.’

Het is – weer eens – loos alarm. Gelukkig zijn er altijd klusjes te doen aan boord. Haddock zet het duo in voor hand- en spandiensten waarbij weinig mis kan gaan. Zelfs dan… Zo krijgen ze van hem de taak zuurstof naar Kuifje te pompen wanneer die naar het wrak duikt. Haddock: ‘Vooruit, pompen!’ Jansen(s): ‘We pompen!’…

14

Haddock: ‘Wel alle mensen! Wat voeren jullie uit, in plaats van te pompen?’ Jansen(s): ‘Wij? We rusten. ’t Is nogal vermoeiend, moet u weten.’ Haddock: ‘Pompen, duizend bommen en granaten! En vlugger dan dat. Vooruit! Rare kwasten, pompen zolang het tegendeel niet bevolen wordt. Begrepen?’ Jansen(s): ‘Goed, in orde, we pompen.’

Midden in de nacht horen Haddock en Kuifje rare geluiden: tsjiep, tsjiep, tsjiep. Ze vertrouwen het niet en gaan behoedzaam op onderzoek uit. Wat blijkt: Jansen en Jansens pompen nog steeds. Haddock: ‘Wat voeren jullie hier nog uit, op dit uur?’ De ene Jansen(s): ‘Maar kapitein, u hebt ons toch niet gezegd dat we moesten ophouden. Daarom pompen we.’ De andere Jansen(s): ‘Ik durf hieraan toe te voegen dat we pompen.’ Haddock: ‘Jullie mogen ophouden met pompen. Zien jullie niet dat Kuifje weer boven is?’

Soms trekken Jansen en Jansens de stoute schoenen aan, en nemen ze zelf het voortouw. Zo komen ze tijdens een pauze in het pompen op het idee om zelf een proefduik te nemen. Een van hen trekt het duikpak aan en springt de oceaan in. Dit heeft bijna rampzalige gevolgen. Haddock: ‘Jullie donder en bliksem! Wat voeren jullie daar uit?’ Jansen(s): ‘Ik? Maar zoals u ziet, help ik mijn collega. Wees niet bevreesd. Ik heb nauwkeurig bestudeerd hoe u deed en…’ Haddock: ‘En de pomp? De pomp gaat zeker vanzelf, nietwaar?… En wat zie ik daar nu weer op het dek. De loden zolen. Hij heeft de loden zolen vergeten!!!’

15

Iemands afhankelijkheid valt niet altijd op het eerste gezicht op. We zien iemand die stoer en onafhankelijk overkomt. Maar dit is in een dergelijk geval een schijnvertoning. Achter een dergelijk uiterlijk kan grote onzekerheid en afhankelijkheid schuilgaan. Mike Tyson, meervoudig wereldkampioen boksen in het zwaargewicht, is daar een goed voorbeeld van. Hij heeft in zijn roerige loopbaan een vermogen verdiend van 300 miljoen dollar. Iemand die zo sterk is en zo rijk, dat lijkt de onafhankelijkheid ten top. Schijn bedriegt. In de zomer van 2003 vraagt hij zijn faillissement aan. In een artikel in de Volkskrant (vrijdag 8 augustus 2003, blz. 13) is, onder de pakkende titel ‘Uitgeteld’, in geuren en kleuren zijn levensverhaal te lezen. Tegen het einde van zijn loopbaan, nadat hij in de boksring bij zijn tegenstander een stuk uit diens oor had gebeten, wordt hij uitgebreid psychiatrisch onderzocht. Wat blijkt? De deskundigen constateren bij de bokser een ‘opmerkelijke neiging om zich afhankelijk op te stellen van andere mensen’. Hij blijkt een groot gebrek aan zelfvertrouwen en een diepgewortelde onzekerheid te bezitten. Zijn hele leven heeft hij de behoefte zich te omringen met vertrouwelingen die hij dik betaalt (tot hij bankroet is). In het psychologisch onderzoek erkent hij een lage dunk van zichzelf te hebben. Over alle mensen die hem omringen, vertrouwt hij zijn trainer toe: ‘Ze geven geen fuck om mij. Ze zijn hier alleen om het geld en om gezien te worden met Mike Tyson.’

Ondanks dit inzicht in zichzelf is hij niet in staat paal en perk te stellen aan zijn afhankelijke opstelling. Hij zit vastgebakken aan een bepaald patroon, wat hij met geen mogelijkheid los kan laten, al is de prijs die hij daarvoor moet betalen nog zo hoog, letterlijk en figuurlijk. Het hardnekkige patroon van afhankelijkheid waar figuren als Jansen

16

en Jansens, Stan Laurel en Mike Tyson blijk van geven, zien we terug bij iedereen met deze persoonlijkheidsstoornis. Jansen en Jansens tonen dit aan wanneer ze tegen het eind van De schat van Scharlaken Rackham tevreden afscheid nemen van kapitein Haddock. Jansen(s): ‘Ziezo, kapitein, onze zending is ten einde. Maximus Vogel zal geweten hebben dat we aan boord waren, en daarom durfde hij natuurlijk niets tegen u te ondernemen.’ Haddock: ‘Ongetwijfeld. Dus u gaat nu naar huis.’ De ene Jansen(s): ‘Neen, we zijn een beetje overspannen. De reis, begrijpt u. En vooral het pompen. Daarom gaan we eerst enige dagen doorbrengen bij een boer met wie we goed bevriend zijn. ’t Is met het pompen gedaan, mijn beste. Nu gaan we genieten van het ruwe en gezonde buitenleven.’ De andere Jansen(s): ‘Ik durf hier gerust aan toe te voegen: ’t is met het pompen gedaan!’

De afloop laat zich raden. Ook bij de hun bevriende boer worden ze aan het pompen gezet, nu aan de havermolen en de strohakmachine. Een dergelijk, in alle mogelijke omstandigheden terugkerend patroon onderscheidt dit type mensen van de grote meerderheid van mensen waarbij perioden van afhankelijkheid en onafhankelijkheid elkaar op een natuurlijke manier afwisselen.

Wat voor soort kwaal is een persoonlijkheidsstoornis eigenlijk? Ieder mens heeft een bepaalde, unieke persoonlijkheid en lang niet ieder mens (in feite gaat het om ongeveer tien procent) lijdt aan een

17

persoonlijkheidsstoornis. De eerste vraag luidt: wat is persoonlijkheid? Persoonlijkheid is een tegelijkertijd vaste en beweeglijke verzameling van eigenschappen. Vast ligt wat iemand op een gegeven moment aan eigenschappen heeft. Flexibel is de wijze waarop hij van deze kenmerken gebruikmaakt in wisselende omstandigheden. De uiterste grenzen waarbinnen ieders persoonlijkheid zich ontwikkelt, is bij geboorte meegegeven. Binnen deze grenzen vindt invulling plaats via opvoeding, latere levenservaringen en bewuste eigen keuzes. Kenmerken van onze persoonlijkheid zijn duurzaam; ze zijn er altijd en overal. Het gaat om gedachten, gevoelens en gedragingen. Denk daarbij vooral aan gedachten en gevoelens over jezelf (je ‘zelfbeeld’), aan gedachten en gevoelens over anderen (je ‘wereldbeeld’) en aan gedragingen die daaruit voortkomen. Mensen met een ‘zelfverzekerde persoonlijkheid’, zoals Kuifje en kapitein Haddock, hebben positieve gedachten en gevoelens over zichzelf. Hun gedachten en gevoelens over de rest van de wereld zijn soms positief, soms negatief. Erg belangrijk is dat niet voor de zelfverzekerde persoonlijkheid, omdat hij er doorgaans vertrouwen in heeft dat hij genoeg heeft aan zichzelf als dat nodig mocht zijn. Zijn gedragingen kenmerken zich door onafhankelijkheid en doortastendheid. We kennen allemaal voorbeelden van gezellige mensen. Zo iemand heeft over het algemeen positieve gedachten en gevoelens over anderen. Meestal heeft hij ook het nodige zelfvertrouwen, al is dit niet zo sterk ontwikkeld als bij de zelfverzekerde persoonlijkheid. In zijn gedragingen is hij er meestal op uit anderen te betrekken bij wat hij zelf doet en zelf betrokken te raken bij waar anderen mee bezig zijn. De verzameling van persoonlijke eigenschappen maakt iemand uniek en onderscheidt ons van elkaar. Persoonlijke kenmerken bepalen in grote lijnen hoe iemand zich opstelt naar anderen toe.

18

Ook andere zaken spelen mee. Denk aan de rol die iemand op een bepaald moment vervult. Van Hilary Clinton was het bekend dat ze een zelfstandige topadvocaat was toen haar man tot president van de Verenigde Staten werd verkozen. Vanaf dat moment moest ze een grote stap achteruit zetten omdat van een presidentsvrouw een plaats in de schaduw van de president vereist wordt. Pas na de politieke pensionering van haar man, kon zij weer een eigen politieke loopbaan op gaan bouwen. Dit is een voorbeeld van een tijdelijke rol met een lengte van tweemaal vier jaar. In andere gevallen gaat het om in principe levenslange rolverplichtingen. Dit speelt bijvoorbeeld bij het koningsschap. Maxima weet haar plaats als echtgenote van Willem Alexander: het moederschap en een bescheiden rol in het openbare leven, ondanks haar goede, internationale opleiding. In dit soort gevallen is een bepaalde mate van afhankelijkheid geen persoonlijkheidskenmerk, maar een eis om een bepaalde rol te kunnen en mogen vervullen. Aan de andere kant, een rol bepaalt ook lang niet alles. De één heeft meer moeite dan de ander met een dergelijke rol. Prins Bernhard en prins Claus zijn na hun huwelijk met (aanstaande) Nederlandse koninginnen op een heel andere manier omgegaan met hun veranderde plaats. In de manier waarop een bepaalde rol wordt vervuld, klinken persoonlijkheidskenmerken door. Daarom bestaan er grote verschillen in de wijze waarop verschillende presidentsvrouwen en partners van vorsten en vorstinnen hun rol vervullen. Naast de rol van het moment, zijn ook plaatselijke gewoonten en normen van invloed. In westerse landen staat de individuele ontwikkeling op de voorgrond. We vinden dat jongens en meisjes dezelfde kansen moeten krijgen op school en in het werk. In Scandinavië is men gewend aan een vrouwelijke minister-president met een kabinet waarvan zeker de helft uit vrouwen bestaat. In westerse ogen stellen meisjes

19

en vrouwen in andere landen zich vaak afhankelijker op dat wij gewend zijn. In die landen zelf kan men dat heel gewoon vinden. Er speelt dus meer mee dan je eigen persoonlijkheid bij je doen en laten op een bepaald moment. Kenmerken van je persoonlijkheid zijn niet allesbepalend maar wel belangrijk in onze contacten. Ook de rol die iemand op een bepaald ogenblik vervult en culturele verschillen zijn dus van invloed op ons doen en laten en op de relatie met mensen om ons heen. De tweede vraag luidt: wat is een persoonlijkheidsstoornis? Persoonlijkheidsstoornissen kun je op allerlei manieren beschrijven en indelen. Het meest gangbare systeem staat in een wereldwijd gebruikt handboek, de Diagnostic Statistical Manual (DSM). Dit handboek wordt vanaf eind jaren vijftig van de vorige eeuw gebruikt door artsen en psychologen om objectief vast te stellen wat er met iemand aan de hand is. Wereldwijd bespreken deskundigen regelmatig nieuwe ontdekkingen. Aan de hand daarvan wordt de DSM bijgewerkt. Op dit moment zijn we aan de herziene vierde aflevering toe, die dan ook de DSM-IV TR (TR staat voor text revised) wordt genoemd. De DSM-IV is een dikke pil van 900 bladzijden, waarin alle geestelijke problemen van de mens op een rij staan. Je komt er naast persoonlijkheidsstoornissen bijvoorbeeld ook depressies, angsten, impulsief gedrag, tics, verslavingen en waandenkbeelden tegen. De DSM beschrijft tien persoonlijkheidsstoornissen. De afhankelijke is er een van. Het is, in tegenstelling tot de meeste andere persoonlijkheidsstoornissen, niet precies bekend hoe vaak het optreedt. Mannen hebben er even vaak last van als vrouwen. Het komt naar verhouding vaak voor bij mensen die hulp zoeken bij instellingen voor geestelijke gezondheidszorg. Bij elke persoonlijkheidsstoornis vermeldt de DSM aan welk minimum aantal karakteristieke kenmerken voldaan moet worden. Het gaat steeds om een vast ‘zelfbeeld’, een vast ‘wereldbeeld’

20

en een eenzijdig optreden in het contact met anderen. Ook hier geldt dat deze eigenschappen altijd en overal van kracht zijn, soms wat meer, soms wat minder. Iemand kan ook aan verschillende persoonlijkheidsstoornissen tegelijk lijden. Sommige, zoals de afhankelijke en ontwijkende (zie deel 8 van deze serie), overlappen elkaar deels. Van klachten heeft iemand zelf hinder. Van een persoonlijkheidsstoornis hebben vooral anderen last. Hoe komt dat? Persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornis klinken door in alles wat iemand doet of nalaat. Het is niet iets wat je hebt, maar iets wat je bent. Het is moeilijker bij jezelf een persoonlijkheidsstoornis vast te stellen dan een depressie of fobie.

Vroege en late symptomen Een persoonlijkheidsstoornis kan al lange tijd bestaan voordat dit door de persoon in kwestie of diens directe omgeving wordt opgemerkt. Er bestaat bovendien een geleidelijke overgang tussen persoonlijkheidskenmerken en persoonlijkheidsstoornissen. Het ene kind is een tikje verlegen, het andere is een flapuit die de lachers op zijn hand krijgt. Dit soort verschillen hoort er – gelukkig – bij en zijn volstrekt normaal. Maar als er het woordje te voor komt te staan, kan je aan een persoonlijkheidsstoornis gaan denken. Als je altijd en overal als de dood zo bang voor andere mensen bent, pijnlijk nauwgezet, of juist hopeloos chaotisch of star, als je je nooit op je gemak voelt bij anderen of steeds onderhevig bent aan oncontroleerbare buien en impulsen, pas dan en niet eerder kom je in de buurt van een persoonlijkheidsstoornis. De precieze karaktertrekken van de afhankelijke persoonlijkheidsstoornis worden tegen het einde van dit hoofdstuk op een rij gezet. De

21

kern van het begrip ‘afhankelijk’ is dat je in het dagelijkse leven niet op jezelf durft te vertrouwen, dat je het idee hebt dat anderen het allemaal beter weten, en dat je daarom altijd anderen nodig blijft hebben bij dagelijkse bezigheden en beslissingen. Waar merk je dit nu aan? Met andere woorden: welke symptomen zijn er, vroege zowel als late? Symptomen zijn geestelijk of lichamelijk van aard.

Vroege symptomen: waar begint het mee? Persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornis ontwikkelen zich in onze jeugd. Op weg naar volwassenheid wacht ons een reeks opgaven. Je moet het (meestal) beschutte en overzichtelijke wereldje thuis stap voor stap verlaten. Je krijgt te maken met buurtkinderen, klasgenoten, feestjes en verjaardagen, clubjes en verenigingen. Je gaat naar het vervolgonderwijs. Daar tref je wisselende leerkrachten en nieuwe vriendjes en vriendinnetjes aan. Bepaalde contacten worden losser, andere hechter. Het verschil tussen jongens en meisjes gaat een rol spelen. Allerlei levensvragen doemen op: –

Zoek je vaste verkering?

–

Ga je op kamers wonen?

–

Ga je samenwonen?

–

Ga je een vervolgstudie doen? Of ga je werken?

Bij dit soort vragen moet je zelf beslissingen nemen. Daar heb je een zekere mate van onafhankelijkheid bij nodig. Durf je het aan dit soort zaken voortvarend aan te pakken? Of laat je je lot door anderen of door toevallige omstandigheden bepalen? In de manier waarop iemand dit soort zaken aanpakt, zijn de eerste tekenen van afhankelijkheid zichtbaar. Welke vroege verschijnselen van een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis zijn zichtbaar bij personages zoals mevrouw Bloem en het duo

22

Jansen en Jansens? Wat valt ons op in hoe ze naar zichzelf en de wereld om zich heen kijken? –

Ze vermijden alleen te zijn. Alleen zijn gaat gepaard met gevoelens van hulpeloosheid en weerloosheid.

–

Anderen zijn nodig voor houvast en structuur in het dagelijks leven. Anne Bloem leunt op haar man en volwassen dochter. De Jansens leunen op elkaar.

–

Adviezen van anderen worden letterlijk opgevolgd. Iemand vertrouwt niet op zijn eigen gezonde verstand en gaat discussies uit de weg. Bij de Jansens leidt dit tot ondoordacht optreden aan de zuurstofpomp van Kuifje.

Vaak blijft het hierbij. Je kunt dan nog spreken van een milde of onschuldige vorm van de afhankelijke persoonlijkheidsstoornis. Maar wat als het hier niet bij blijft?

Late symptomen: wat gebeurt daar na? Geestelijke klachten Het kan van kwaad tot erger worden. Veel hangt daarbij af van de persoonlijkheid van sleutelfiguren in het leven van iemand met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis. Juist vanwege de eigen onzekerheid is niet iedereen even gelukkig in de keuze van zijn vertrouwensfiguren. Als het niet goed uitpakt, wordt de ander als onmisbaar ervaren door types zoals mevrouw Bloem. Haar man zou heel ver kunnen gaan, zolang hij zijn vrouw maar niet laat vallen. Dit leidt in relaties regelmatig tot misbruik, uitbuiting en geweld. Gelukkig is mijnheer Bloem aardig en betrouwbaar. Hij vindt het vervelend dat hij vaak in het buitenland is. Hij weet dat Anne zich zorgen maakt over Max, hun oudste zoon. Max is altijd al een tobberd

23

geweest die niet zo goed voor zichzelf kan zorgen. Mijnheer Bloem doet zijn best zijn vouw bij te staan. Hij belt vaak mobiel naar huis. Mevrouw Bloem hoort graag, al is het maar kort, de stem van haar man. Als ze een dag niets van hem verneemt, krijgt ze angstige visioenen. ‘Stel dat er hem iets is overkomen.’ ‘Stel dat hij een verkeersongeluk heeft gekregen of dat hij overvallen is om zijn lading te stelen. Ik moet er niet aan denken. Hoe moet ik verder zonder hem?’

Wat gebeurt er wanneer Anne Bloem onverhoopt haar man verliest? Ze zal zich krampachtig aan haar dochter vastklampen. De kans is ook groot dat ze wanhopig op zoek gaat naar een vervanger in haar kennissenkring. Daarbij zal ze niet echt kritisch zijn. Voor haar is bij storm elke haven goed: als de lege plek in haar leven maar opgevuld wordt. Ze gunt zichzelf niet de tijd haar leven op orde te krijgen. Een tragisch voorbeeld hoe mis het kan gaan is Michelle Martin, de exvrouw van Marc Dutroux. Op 4 december 2004 staat in het Algemeen Dagblad een bijdrage van twee bladzijden met de titel ‘Michelle Martin, handlanger en slachtoffer van Dutroux: ze was als een vogel voor de kat’. We lezen het volgende: Er was een pathologische (= ziekelijke) afhankelijkheid van Dutroux. Om te voorkomen dat zij naar buiten treedt met wat zij weet, maakt hij haar medeplichtig door haar op de hoogte te houden van zijn wandaden. Hij vertelt haar over de kelderkooi die hij heeft gebouwd, over de dood van twee andere ontvoerde meisjes, An en Eefje, stelt haar op de hoogte van zijn plannen die Sabine en Laetitia noodlottig zullen worden en vraagt haar na de ontvoering van Laetitia het busje schoon te maken.

24

De grote vraag is waarom deze vrouw zich zo volkomen afhankelijk blijft opstellen ten opzichte van de man die haar verandert van een welopgevoede jonge vrouw tot een geestelijk wrak. Haar levensverhaal werpt licht op de zaak: Als ze hem niet was tegengekomen, dan had ze waarschijnlijk een anoniem en gelukkig leven geleid. Ze was als een vogel voor de kat. Ze was 21, had nog nooit een vriendje gehad en leefde in een naar binnen gekeerde, bekrompen wereld die haar moeder scherp had begrensd sinds haar vader, toen ze zes was, omkwam bij een auto-ongeluk. Een noodlottig ongeval, dat haar moeder echter zag als het logische gevolg van een keten van gebeurtenissen die haar dochtertje in gang zette. Het ijzelde op die fatale winterochtend in 1966. Daarom wilde Michelles vader haar vroeg naar school brengen. Maar er was een carnavalsfeest op school en Michelle was vergeten haar masker te pakken. Ze rende het huis in om het te zoeken. Zodoende gingen ze een paar minuten later dan gepland op weg. Toen was daar die truck die hun auto greep. Michelle raakte zelf zwaargewond. Haar schedel brak en ze lag veertien dagen in coma. Het litteken op haar voorhoofd zou later Dutroux’ favoriete plek worden om haar te slaan.

Dit is een dramatische ontwikkeling in een kinderleven. Het is begrijpelijk dat zoiets sporen nalaat. Belangrijker nog is dat mevrouw Martin op geen enkele manier in staat bleek om Michelle op te vangen. Integendeel zelfs: Aanvankelijk was de verdwijning van haar vader voor de kleine Michelle een mysterie. Haar moeder verzweeg

25

wekenlang dat hij dood was. Toen ze het eindelijk vertelde, gaf ze Michelle de schuld. Ze was depressief, behandelde haar dochter als een meubelstuk, maakte nooit een teder gebaar. Ze was jaloers. Daarom dwong ze Michelle tot haar achttiende bij haar bed in te slapen. Michelle zou een keer met haar nichtje op ponykamp gaan. Haar moeder betaalde het bedrag, maar begon twee weken voor het vertrek zo te jammeren dat Michelle het bedrag van haar spaarrekening nam en terugbetaalde. Haar moeder verscheurde de bankbiljetten voor haar ogen.

Ook de Jansens vervallen van kwaad tot erger wanneer ze kapitein Haddock ontvluchten. In hun verlof raken ze verzeild bij een boer die beiden uitbuit als goedkope arbeidskrachten. Lichamelijke klachten Er is heel weinig bekend over het verband tussen persoonlijkheidsstoornissen en een verhoogde kans op bepaalde lichamelijke klachten. Maar er zijn twee uitzonderingen. De eerste uitzondering heeft te maken met de kans op hartklachten. Bij een dwangmatige persoonlijkheidsstoornis is iemand plichtsgetrouw, perfectionistisch, prestatiegericht, precies en punctueel. In aflevering 4 uit deze serie lees je dat dan de kans op een hartaanval toeneemt. Iemand met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis zoals Anne Bloem loopt geen verhoogd risico. Haar persoonlijkheidsstoornis biedt zelfs enige bescherming tegen herhaalde hartaanvallen. Zij is namelijk in staat om steun te vinden bij een vertrouwensfiguur. In de Volkskrant van 17 april 2004 staat een stukje, getiteld ‘Goede relatie heilzaam voor hart’, waarin uitgelegd wordt hoe belangrijk een goede relatie is na een eerste hartaanval:

26

Mensen die een goede relatie hebben met een partner, vriend of familelid blijken na een hartinfarct minder kans te hebben op nog een infarct. De mate van sociaal contact is bepalend voor de fysieke staat van de patiënt. Bij patiënten die hun zorgen kunnen delen met iemand die ze goed kennen, is het risico op herhaling half zo groot als bij patiënten die geen vertrouwenspersoon hebben. De onderzoekers veronderstellen dat mensen die alleen zijn sterker op stress reageren. De resultaten van dit onderzoek bij 600 inwoners van Manchester zijn gepubliceerd in het Britse tijdschrift Heart.

Bij de afhankelijke persoonlijkheidsstoornis bestaat een ander lichamelijk risico: verminderde afweer. Diekstra schrijft hierover, onder verwijzing naar Lydia Temoshok, het volgende: Dit type persoonlijkheid wordt gekenmerkt door de neiging om conflicten zo veel mogelijk te willen sussen, door de neiging voorrang te geven aan de wensen van anderen, zelfopoffering, passiviteit en lijdzaamheid. In de ogen van anderen zijn het daarom vaak buitengewoon aardige, lieve, behulpzame mensen. Het is onzin te beweren dat er een direct verband bestaat met het ontwikkelen van kwaadaardige tumoren. Het is geen onzin te beweren dat een levenslange neiging om boosheid en andere negatieve gevoelens te onderdrukken een factor kan zijn bij geleidelijke ondermijning van ons biologisch afweersysteem.

27

Het is al langer bekend dat een overmaat aan stress en een gebrek aan steun het menselijk afweersysteem ondermijnen. Iemand met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis lijkt hier in het bijzonder gevoelig voor te zijn.

Diagnostiek en zelfdiagnostiek De DSM-zelftesten Als je hulp zoekt bij geestelijke problemen, stap je meestal eerst naar je huisarts. Soms werkt je huisarts nauw samen met het maatschappelijk werk of een eerstelijnspsycholoog. Samen vormen deze mensen de zogenaamde ‘eerste lijn’ in de geestelijke gezondheidszorg in Nederland. Dit soort gesprekken gaat over acute klachten en problemen. Hoogstens zijdelings wordt er misschien iets gezegd over persoonlijkheidsproblematiek. Anders wordt het wanneer je door je huisarts naar de ‘tweede lijn’ verwezen wordt voor gespecialiseerde psychologische of psychiatrische hulp. Daar wordt met de DSM in de hand vaak wel geprobeerd zicht te krijgen op persoonlijkheidskenmerken. Je kunt dit ook bij jezelf doen. Om je een handje te helpen, staan hieronder dezelfde aanwijzingen en vragen als in de DSM, alleen iets eenvoudiger onder woorden gebracht.

28

DSM-zelftest: lijd ik aan een persoonlijkheidsstoornis? 1 Ik herken bij mezelf een bepaald terugkerend patroon in hoe ik alles beleef en hoe ik me gedraag. Dit patroon wijkt af van wat mensen met mijn afkomst en achtergrond ‘gewoon’ vinden. Afwijkingen zie ik terug op ten minste twee van de volgende gebieden: – gedachten en denkwijze; dat wil zeggen de manier waarop ik mezelf, anderen en gebeurtenissen waarneem en beoordeel; – gevoelens; dat wil zeggen de heftigheid, mate van wisselvalligheid en aangepastheid van mijn gevoelsmatige beleving van gebeurtenissen; – beheersing van mijn gevoelens; heb ik mijn emotionele impulsen op een ‘gewone wijze’ in de hand? Of ben ik overmatig gecontroleerd? Of ben ik juist impulsief? – gedrag: hoe functioneer ik tussen andere mensen? 2 Dit patroon is hardnekkig, taai en weinig flexibel. Het dringt door in allerlei persoonlijke en sociale aangelegenheden. 3 Ik voel me daardoor gespannen en ongemakkelijk. Ik heb het idee heb dat ik tekortschiet bij contacten, studie, beroep of andere belangrijke levensgebieden. 4 Dit patroon is stabiel en bestaat lange tijd achter elkaar. Het is op zijn laatst begonnen in de puberteit of vroege volwassenheid. Vaak begint het al eerder. 5 Dit patroon is niet het gevolg van een andere geestelijke of lichamelijke aandoening. 6 Dit patroon is niet het gevolg van een drug, geneesmiddel of ongeval (met hersenletsel als gevolg).

29

Zijn deze kenmerken op jou van toepassing? Het is dan niet uitgesloten dat de ontwikkeling van de persoonlijkheid afwijkend is verlopen. Pas op: een dergelijk vluchtig vragenlijstje geeft daar natuurlijk geen zekerheid over; hoogstens bevestigt het een bestaand vermoeden. De volgende vraag is: stel dat het om een persoonlijkheidsstoornis gaat, gaat het dan om een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis?

DSM-zelftest: lijd ik aan een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis? Een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis houdt in dat er een sterke behoefte bestaat om verzorgd te worden. Dit leidt tot onderworpen, vastklampend gedrag en de angst in de steek gelaten te worden. Het begin ligt in de vroege volwassenheid. Hieronder volgt een lijstje van punten waarmee je rekening moet houden. Je moet je in ten minste vijf punten herkennen. 1 Ik kan moeilijk alledaagse beslissingen nemen. Ik heb daarbij overdreven veel advies en geruststelling van anderen nodig. 2 Ik heb anderen nodig die de verantwoordelijkheid overnemen op belangrijke gebieden in mijn leven. 3 Ik vind het moeilijk om een verschil van mening te uiten. Ik ben dan bang steun of goedkeuring kwijt te raken. (Let op: dit gaat verder dan terechte vrees voor straf.) 4 Ik vind het moeilijk ergens alleen aan te beginnen of iets alleen te doen. Ik wil het wel en het ontbreekt me niet aan energie, maar ik heb te weinig vertrouwen in mijn eigen oordeel. 5 Ik ga tot het uiterste om verzorging en steun uit mijn omgeving te ontvangen. Dat gaat zover dat ik zelfs vrijwillig aanbied dingen te doen die onplezierig zijn.

30

6 Ik voel me onbehaaglijk of hulpeloos wanneer ik alleen ben. Ik ben erg bang niet in staat te zijn om voor mezelf te zorgen. 7 Ik vind het heel erg wanneer een intieme relatie tot een einde komt. Ik kan niet buiten de verzorging en steun in een relatie. Ik ga dan meteen en met inzet van al mijn krachten op zoek naar een andere relatie die me evenveel verzorging en steun biedt. 8 Ik word in beslag genomen door de vrees aan mezelf overgelaten te worden. Ik weet dat de mate van deze angst overdreven is en niet terecht, maar toch…

De Beck-zelftest Herken je jezelf in ten minste vijf punten uit de DSM-zelftest? Voor de zekerheid kan je dan nog een andere zelftest doen. Deze komt niet uit de DSM, maar is afkomstig van Aaron Tim Beck, een Amerikaanse psychiater. Hij heeft veel geschreven over de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen, onder andere in 1990 samen met Arthur Freeman, een bekend handboek getiteld: Cognitieve behandeling van persoonlijkheidsstoornissen. In dit boek staat bij bijna elke persoonlijkheidsstoornis een lijstje van veertien opvallende kenmerken van iemands zelfbeeld en wereldbeeld. Dit gaat dus alleen om wat iemand zelf denkt.

De Beck-zelftest: lijd ik aan een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis? 1 Ik ben hulp nodig en ik ben zwak. 2 Ik heb iemand in mijn buurt nodig die altijd beschikbaar is

31

om me te helpen bij wat ik moet doen of wanneer er iets vervelends gebeurt. 3 Degene die mij helpt, moet altijd verzorgend, steunend of zelfverzekerd zijn – dat is niet meer dan een kwestie van goede wil van de ander. 4 Ik ben hulpeloos als ik op mezelf moet terugvallen. 5 In wezen ben ik alleen en eenzaam – tenzij ik betrokken kan raken bij een sterker iemand. 6 Het ergste wat er kan gebeuren is dat ik in de steek gelaten word. 7 Als niemand van me houdt, zal ik altijd ongelukkig blijven. 8 Ik moet alles nalaten wat mijn steun en toeverlaat voor het hoofd zou kunnen stoten. 9 Ik moet onderdanig zijn om zijn of haar goede bui niet te bederven. 10 Ik moet toegang houden tot hem of haar op elk denkbaar moment. 11 Ik moet er alles aan doen om een relatie zo intiem mogelijk te maken. 12 Ik kan zelf geen beslissingen nemen. 13 Ik kan zaken niet aanpakken zoals anderen dat kunnen. 14 Ik heb anderen nodig om me te helpen bij beslissingen of om me te vertellen wat ik moet doen.

Als alle punten op jou van toepassing zijn, dan is de kans groot dat je inderdaad een afhankelijke persoonlijkheid hebt. Wanneer je er tien herkent, dan kom je een aardig eind in de richting. Komt hier ongeveer hetzelfde uit als bij het eerste lijstje? Als het goed is wel. Je hebt dan in elk geval een redelijke indruk of je inderdaad een afhankelijke

32

persoonlijkheid hebt. Aan het einde van tweede hoofdstuk komen we terug op de ideeën van Beck.

Hoe nu verder? Er bestaan uitgebreide vraaggesprekken en vragenlijsten, zoals de SCID, die het mogelijk maken meer zekerheid te krijgen. SCID is de afkorting van het zogenaamde Semi-Structured-Interview-DSM, in het Nederlands vertaald: het halfgestructureerde interview volgens de DSM. Dit interview duurt uren. Het gaat te ver om dit hier te bespreken. Als je zelf bij wilt blijven op dit gebied, kan je van internet gebruikmaken. Ga maar eens op zoek, bijvoorbeeld bij www.moeilijkemensen.nl of www.hulpgids.nl. Pas op: 100% zekerheid bestaat niet op het gebied van persoonlijkheidsstoornissen. Daarom blijft het belangrijk om altijd eerlijk naar jezelf te blijven kijken. Als je twijfelt, vraag dan gerust aan mensen in je omgeving of hen bepaalde eigenaardigheden en gewoonten van jou opvallen. Herken je tot nu toe iets van jezelf of van iemand die je goed kent? Lees dan de volgende hoofdstukken. De opbouw van dit boek is hetzelfde als bij andere afleveringen uit deze serie. Hoofdstuk 2 gaan in op persoonlijkheid, steun en stress, persoonlijkheidsstoornissen, temperament, relaties en behandeling (volgens Beck). Hoofdstuk 3 gaat over wat je in de toekomst kan verwachten (zonder en met behandeling), over wat er van iemand wordt gevraagd om de behandeling een kans van slagen te geven, en waar je terecht kunt voor hulp. In hoofdstuk 4 wordt op een rij gezet wat jij en je directe omgeving in het dagelijks leven merken van een afhankelijke persoonlijkheidsheidsstoornis. Hoofdstuk 5 gaat over de behandeling die mevrouw Bloem krijgt: cog-

33

nitieve gedragstherapie (volgens Beck) met aandacht voor relaties. Je kijkt over de schouder van haar therapeut mee in diens dossier. Hoofdstuk 6 gaat over de tijd na behandeling en andere vormen van hulp. Welke zijn dat? Wat doet therapie in feite met je? Is zelfhulp mogelijk? Hoe voorkom je terugval? Hoofdstuk 7 ten slotte, geeft handige adressen, internetlinks en boektitels. Veel plezier bij het lezen!

Samenvatting –

Iedereen heeft een unieke eigen persoonlijkheid, bestaande uit een individuele combinatie van persoonlijkheidskenmerken.

–

Persoonlijkheidskenmerken komen tot uitdrukking in je zelfbeeld, je wereldbeeld, de manier waarop je je gedraagt naar anderen toe en je gevoelsleven.

–

Ongeveer tien procent van alle mensen lijdt aan een persoonlijkheidsstoornis.

–

Zelf heb je bij een persoonlijkheidsstoornis lange tijd niet in de gaten dat je afwijkt van anderen. Mensen in je directe omgeving valt het vaak eerder op dan jezelf.

–

Bij een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis heb je een negatief zelfbeeld. Je vindt jezelf minder dan anderen. Je hebt het idee dat je overal anderen bij nodig hebt.

–

Deze persoonlijkheidsstoornis komt bij mannen en vrouwen even vaak voor.

–

Een afhankelijke opstelling maakte je weinig kritisch: als iemand maar voor je klaarstaat! Pas op dat de ander daar geen misbruik van maakt.

–

Afhankelijkheid ondermijnt je biologische afweer, wat tot ziekte kan leiden.

34

2 Hoe heeft het zo ver kunnen komen?

Wat is het verschil tussen persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornis? Ken jij jezelf goed? Zeg niet te gauw ‘ja’. Zelfkennis is een groot goed, maar allesbehalve gemakkelijk. Ook jij hebt vast eigenschappen waar je niet trots op bent. Kun je die goed onder ogen zien? Voor een goed inzicht is het nodig dat je afstand van jezelf neemt. Je moet als het ware door de ogen van een ander, neutraal naar jezelf kijken. Vergelijk het met inzoomen door de zoeker van een videocamera. Het is een hele kunst dat goed te doen. Dat is het ook voor iemand als mevrouw Bloem. Zij is geremd en gaat op het oordeel van anderen af. Toch staat ook zij soms bij zichzelf stil. Dat gebeurt als ze Robert, haar man, op een zondagavond uitzwaait. Ze kijkt hem peinzend na. Daar gaat hij! Weer zo’n lange rit. Ik sta er de hele week alleen voor. Hij heeft nog geprobeerd te ruilen met ritten dichter in de buurt, maar die waren er te weinig. Ik hoop dat het hem lukt me regelmatig te bellen onderweg. Zou hij het nooit vervelend vinden dat hij zoveel rekening moet houden met mij? Ik ben vaak lastig en hij laat zijn baas liever niets merken. Het gaat niet zo goed met het bedrijf. Zijn baas is de laatste tijd ongeduldig. Vroeger lukte het vaak om binnenlandse ritten of ritten in België te krijgen. Maar die zijn er steeds minder.

35

Robert is een lieverd, en hij houdt graag rekening met mij. De vrouwen van zijn collega’s zijn anders, zelfstandiger dan ik. Ze doen alles in hun uppie als hun man op het buitenland rijdt. Het maakt ze niet uit of hij een dag of een week van huis is. Was ik maar een beetje zo.

Anne Bloem weet niet goed wat ze met zichzelf aanmoet. Ze weet dat Muriël, haar dochter, zich ook niet altijd zeker van zichzelf voelt. Niet voor niets is Muriël een half jaar geleden hulp gaan zoeken bij een bureau voor geestelijke gezondheidszorg in het centrum. Moeder en dochter praten daar nauwelijks over met elkaar. Muriël is nog minder een prater dan haar moeder. Al helemaal niet wanneer het over emotionele zaken gaat. Mevrouw Bloem werpt wel eens een blik op het stapeltje boeken op het bureau van Muriël. Die gaan over psychologische onderwerpen zoals persoonlijkheid en persoonlijkheidsproblematiek. Goh, dat Muriël zich daarmee bezighoudt. Ze heeft het er nooit over. Nooit achter haar gezocht. Waar gaat dit over? Persoonlijkheid, ja ieder mens heeft natuurlijk zijn eigen persoonlijkheid. Daar is niets mis mee. Maar persoonlijkheidsstoornis, wat is dat nu weer? Heb ik zoiets? Het is toch raar dat ik Robert zo mis. Heb ik een slap karakter? Mankeert er iets aan mij? Jakkes, ik heb vast een persoonlijkheidsstoornis. Dat klinkt niet best. Dat is vast iets ergs. Dan krijg je zeker allemaal enge kwalen.

Mevrouw Bloem krijgt het vermoeden dat ze zichzelf in de weg zit. Allerlei vragen borrelen bij haar op. Aan de hand van de vragen in het bovenstaande stukje tekst is dit hoofdstuk opgezet. Over de schouder van Anne Bloem kijk je mee bij haar speurtocht. Dit hoofdstuk is, net zoals bij de andere persoonlijkheidsstoornissen in deze serie, het moeilijkste van het boek. Dat komt omdat het over de theoretische kant van de zaak gaat. Bij persoonlijkheid en stoornissen in de persoonlijkheid speelt veel

36

tegelijk mee. Een te simpele voorstelling van zaken doet dit ingewikkelde geheel geen recht. Dan zouden we dezelfde fout maken als horoscopen, door net te doen of er maar één ding is wat de gehele persoonlijkheid verklaart. Of het nu gaat om geboortedatum, DNA, ouderlijke liefde of je eigen voorkeur, niets verklaart op zichzelf je gehele persoonlijkheid. Deskundigen zijn het erover eens dat meerdere invloeden tegelijk meespelen. Met andere woorden, ieders individuele persoonlijkheid is multifactorieel (door meerdere factoren) bepaald. Aan het einde van dit hoofdstuk is het hopelijk duidelijk welke factoren dat zijn. Als je dit hoofdstuk te moeilijk vindt, kan je het overslaan of pas later lezen. In de samenvatting aan het eind van dit hoofdstuk vind je een handig overzicht van de besproken onderwerpen. Persoonlijkheid is iets wat we altijd bij ons hebben. Verschillen in persoonlijkheid zorgen ervoor dat we op onze eigen manier contact leggen met anderen. Dat wil niet zeggen dat ieder mens altijd precies hetzelfde is. Het ene moment voelen we ons anders dan het andere moment. Persoonlijkheid is aan de ene kant vast en stabiel, aan de andere kant flexibel en beweeglijk. Vergelijk het met lichamelijke kenmerken zoals je stem of de iris in je oog. Ons stemgeluid is altijd herkenbaar, maar op allerlei verschillende manieren te gebruiken. We kunnen ermee fluisteren, spreken, schreeuwen en zingen. Dat klinkt allemaal heel anders, maar voor iemand die ons goed kent, blijft het herkenbaar. Hetzelfde geldt voor de menselijke iris. Onze ogen passen zich steeds aan de hoeveelheid licht aan om zo goed mogelijk te blijven zien. Stem en iris veranderen de hele tijd, maar blijven tegelijkertijd stabiel en uniek. Er bestaan betrouwbare manieren van herkenning van stemgeluid of iris met behulp van microfoons of iriscopie. Bij stemherkenning of identificatie met iriscopie zijn vervalsingen moeilijker dan bij handtekeningen en pincodes. Ieders persoonlijkheid is, net als onze stem en ogen, stabiel en flexibel. Persoonlijkheid is tegelijk vast

37

en veranderlijk. De ene puber is een branieschopper, de andere een onhandige kneus, maar zelfs een lefgozer komt woorden tekort tegenover het meisje waar hij in stilte verliefd op is. Verschillen in persoonlijkheid maken iemand niet goed of slecht. Een druk baasje is niet beter of slechter dan een zwijgzaam type. Wat de voorkeur heeft, hangt af van persoonlijke smaak of van wisselende omstandigheden. Anne Bloem vraagt zich af wat het verschil is tussen een gezonde en een gestoorde persoonlijkheid. In dit hoofdstuk komen theorieën aan bod die dit proberen uit te leggen. In een notendop samengevat, kan je zeggen dat van een persoonlijkheidsstoornis sprake is, als iemands persoonlijkheid te vast of te los in elkaar steekt. Bij persoonlijkheidsproblematiek waarbij iemand te vast zit, reageert de persoon in kwestie onvoldoende op veranderende, wisselende omstandigheden. Dit type gaat altijd en overal stug op dezelfde voet door. Het tegenovergestelde type persoonlijkheidsproblematiek zit als los zand in elkaar. Dat leidt ertoe dat iemand te heftig reageert op onbenullige gebeurtenissen. Persoonlijkheidsstoornissen lijken op bouwwerken die te strak geschroefd of te zwak gevoegd zijn. Anne Bloem schrikt van het woord ‘persoonlijkheidsstoornissen’. Dat klinkt zwaar en beladen. Haar schrik valt te begrijpen. Een woord als persoonlijkheidsstoornis is een vakterm die gemakkelijk misverstanden oproept. Deskundigen geven ermee aan dat er sprake is van een afwijking, soms in lichte mate, soms in heftige mate, waardoor iemand niet optimaal functioneert. De serie Van A tot ggZ gaat over stoornissen: angststoornissen, manisch depressieve stoornis, persoonlijkheidsstoornissen enzovoort. Dit gebeurt omdat dit, zoals uitgelegd is in het eerste hoofdstuk, wereldwijd bekende, officiële omschrijvingen uit de DSMIV zijn om afwijkingen mee aan te duiden. Een dergelijke systematische indeling in stoornissen heeft als voordeel dat iedereen die werk-

38

zaam is in de zorg, of het nu om Nederland, Japan of Chili gaat, weet wat ermee bedoeld wordt. Het nadeel is dat het zo ernstig klinkt voor een leek. Iemand zoals Anne Bloem krijgt de indruk dat er twee totaal verschillende soorten mensen bestaan: gezonde en zieke. We kunnen haar geruststellen, dat is niet het geval. De grenslijn tussen gezond en gestoord is willekeurig, een kwestie van afspraken. Je kunt geestelijke (on)gezondheid het beste voorstellen als een doorlopende schaal. Slechts een kleine minderheid van de mensen lijdt aan een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis. We weten niet precies om hoeveel mensen het gaat, maar waarschijnlijk is het hoogstens één procent. Mevrouw Bloem vraagt zich af of er een verband bestaat tussen een persoonlijkheidsstoornis en bepaalde klachten. Helaas voor haar, dit bange vermoeden komt uit. In de geestelijke gezondheidszorg krijgt men verhoudingsgewijs vaak met een persoonlijkheidsstoornis te maken. In Nederland lijdt tien procent van de mensen aan een persoonlijkheidsstoornis. Op een doorsnee polikliniek ligt dit percentage op veertig tot vijftig procent. Een persoonlijkheidsstoornis komt daar dus vier of vijf keer zo vaak voor als onder mensen die geen hulp zoeken. De aanwezigheid van een persoonlijkheidsstoornis verhoogt de kans dat je geestelijke klachten ontwikkelt. Een persoonlijkheidsstoornis is een bron van kwetsbaarheid. Vergelijk verhoogde kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van daadwerkelijke geestelijke problemen met een ongezonde levensstijl. Gebrek aan beweging, slechte voeding, alcoholgebruik en roken zijn nog geen ziekten. Maar de kans is groot dat dergelijke slechte gewoonten op langere duur tot ziekte leiden. Lichaamsbeweging, gezond eten en matigheid met genotmiddelen aan de andere kant, maken iemand juist krachtig en sterk, en daarmee beter bestand tegen stress en spanning.

39

Wat speelt een rol bij de ontwikkeling van persoonlijkheid? Het SSKK-model: de rol van steun, stress, kracht en kwetsbaarheid Het bekendste verklaringsmodel dat rekening houdt met meerdere invloeden tegelijk, is het zogenaamde Steun-Stress-Kracht-Kwetsbaarheid-model, kortweg SSKK. Wat wordt daarmee bedoeld? Steun en stress zijn levensomstandigheden, invloeden uit onze omgeving. Steun ervaren we als prettig, stress als onaangenaam. Steun biedt veiligheid, hulp en ondersteuning. Het gevoel van eigenwaarde en het zelfvertrouwen worden versterkt. Dit beschermt tegen ziekte, kwalen en stoornissen. Stress aan de andere kant wordt als negatief ervaren. Stress betekent overbelasting, onveiligheid, bedreiging, verlies en onverwachte gebeurtenissen waaraan iemand zich niet direct kan aanpassen. Dit leidt tot overbelasting en ontregeling. Ben je het beste af bij zo veel mogelijk steun en zo min mogelijk stress? Nee, die redenering is te kort door de bocht. Te veel steun is betuttelend, te weinig stress leidt tot verveling. Het beste is een evenwicht tussen hoeveelheid stress en steun. Dit evenwicht ligt bij iedereen anders. Jij gedijt misschien goed bij een flinke portie stress, terwijl je beste vriendin dezelfde hoeveelheid stress als vermoeiend of zelfs bedreigend ervaart. Kracht en kwetsbaarheid, aan de andere kant van het SSKK-model, zitten niet in de omgeving, maar in jezelf, in je persoonlijkheid. Je put kracht uit je positieve eigenschappen. Denk aan de vaardigheid om problemen actief aan te pakken, zelfinzicht, geloofsovertuiging, gevoel voor humor en het vermogen vriendschap te sluiten of een relatie te hebben. Kwetsbaarheid aan de andere kant is vervelend en negatief.

40

Kwetsbaarheid is de mate waarin in je vatbaar bent voor ziekte en stoornissen. Kwetsbaarheid is te vergelijken met een geestelijke achilleshiel. Zowel kracht en kwetsbaarheid zijn voor een deel biologisch bepaald. Net zoals bij spierkracht en intelligentie, speelt aanleg mee. Voor een deel zijn kracht en kwetsbaarheid psychologisch bepaald, maar er bestaat ook een verband met opvoeding en levensloop. Zolang de optelsom van krachtbronnen groter is dan de optelsom van kwetsbaarheden houdt iemand energie over om stress te lijf te gaan. Elke krachtbron is in principe goed. Eenzijdig vertrouwen op één bepaalde kracht, bijvoorbeeld de handen uit de mouwen steken, is minder goed. Dat betekent dat je een gebrek aan flexibiliteit hebt. Het is beter wanneer je kunt schakelen. Als je in de gaten krijgt dat een bepaald doel onhaalbaar is, kun je jezelf beter een ander doel stellen. Hoe belangrijk zijn kracht en kwetsbaarheid in vergelijking met steun en stress? We weten het niet precies. Bepaalde verbanden zijn wel bekend. Van een combinatie van te veel stress en te weinig steun kun je depressief en angstig worden. Eén op de tien werknemers is per jaar minstens twee weken achter elkaar somber of depressief. Nog meer mensen zijn elk jaar minimaal twee aaneengesloten weken angstig of bezorgd, namelijk één op de acht werkenden. Stress is een belangrijke oorzaak, blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek over 2002: naarmate de werkdruk hoger is, zijn er meer mensen somber en depressief. Ook nemen onze klachten toe naarmate er sprake is van minder ontplooiingsmogelijkheden of een slechte sfeer op het werk. (C. Hupkens, onderzoeker, o.a. Algemeen Dagblad, 20-012004.)

41

Verklaren stress en een tekort aan steun volledig of iemand van zijn werk somber of angstig wordt? Nee, zeker niet! Er zijn grote onderlinge verschillen in kracht en kwetsbaarheid. De meeste werkenden zijn niet of hoogstens een paar dagen per jaar somber of angstig.

Het SSKK-model: biologische en psychologische factoren Depressiviteit en angst hebben niet alleen met stress en gebrek aan steun te maken, maar ook met een aangeboren kwetsbaarheid. Bekend is dat je een tweemaal verhoogde kans op depressiviteit hebt wanneer je broer of zus ooit depressief is geweest. Maar na een akelige jeugd met weinig liefde en veel te veel spanningen en stress, is het risico duidelijk sterker verhoogd, namelijk tot het zesvoudige. Een slechte opvoeding blijkt dus van groter belang te zijn dan een ongelukkige aanleg. Maar dan nog, lang niet iedereen reageert op een ongelukkige jeugd met depressiviteit. Vaak ontwikkelen mensen zoveel innerlijke kracht dat ze zich uit hun nare milieu ontworstelen en ergens anders steun vinden. Sommigen, zoals Bill Clinton en Eminem, maken van de nood een deugd en halen veel meer uit hun leven dan mensen die als kind in een gespreid bedje terecht zijn gekomen. Kracht en kwetsbaarheid ontwikkelen zich in de loop van iemands leven, maar niet onbeperkt. Wat er bij de geboorte niet in zit, kan er niet uitkomen. Een muis wordt nooit een olifant, een reus nooit een dwerg. Aan de andere kant kan iemand rijkelijk gezegend zijn met talenten, maar dat is geen garantie dat deze volledig uit de verf komen. Daar komt meer bij kijken. Het is bijvoorbeeld moeilijk om je talenten te benutten als een van je ouders op hetzelfde gebied beroemd is geworden. Daar moet iemand echt het geschikte temperament voor hebben. Wie vergelijkt Axel Merckx, een behoorlijke maar geen fantastische beroepswielren-

42

ner, niet voortdurend met zijn beroemde vader Eddy Merckx, de beste coureur aller tijden? Kinderen van bekende ouders kiezen er vaak voor iets heel anders met hun leven te gaan doen. Zo voorkomen ze, ten koste van hun natuurlijke aanleg, elke vorm van vergelijking. Kortom, elk mens krijgt van zijn (biologische) ouders een portie kracht en kwetsbaarheid mee. De één ontvangt een overdaad aan talenten, de ander een bescheiden pakketje. Het blijft ieders eigen verantwoordelijkheid te woekeren met zijn gaven of deze te laten verpieteren. De ontwikkeling van onze persoonlijkheid steekt ook zo in elkaar. De erfelijk bepaalde ondergrond van ieders persoonlijkheid noemen we temperament. Het temperament legt de grenzen vast waarbinnen iemand zich kan ontplooien in de loop van zijn leven. Mensen met hetzelfde temperament ontwikkelen zich onder invloed van steun en stress verschillend. Dit onderwerp heeft mensen altijd beziggehouden en aangezet tot wilde theorieën. Mevrouw Bloem bijvoorbeeld geloofde altijd heilig in de horoscoop. Nu bekruipt twijfel haar. Goh, laat ik nu altijd gedacht hebben dat je persoonlijkheid te maken heeft met het teken van de dierenriem dat bij je hoort. Ik ben een waterman. Een waterman is heel anders dan een kreeft, zoals Muriël. Mijn horoscoop vertelt me waar ik elke week rekening mee moet houden. Maar er komt blijkbaar meer bij kijken!

Al zouden alle watermannen hetzelfde geboren zijn (wat niet het geval is), dat blijft niet zo. Ieder mens krijgt zijn eigen opvoeding, zoekt zijn eigen vrienden en voelt zich op bepaalde momenten in zijn leven gedwongen over zichzelf na te denken. Het zal niet voor niets zijn dat mevrouw Bloem bij zichzelf stilstaat nu haar kinderen de één na de ander het ouderlijke huis verlaten. Mensen met hetzelfde temperament ontwikkelen uiteenlopende karakters.

43

Waar gaat dit hoofdstuk verder over? Eerst worden persoonlijkheidsstoornissen met elkaar vergeleken. Daarna wordt uit de doeken gedaan welke biologische en psychologische verklaringen bestaan voor verschillen in persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornis. Ten slotte wordt bekeken wat dit betekent voor behandeling.

Alle persoonlijkheidsstoornissen in vogelvlucht De tien persoonlijkheidsstoor nissen uit de DSM-IV op een rij gezet De DSM-IV onderscheidt tien verschillende persoonlijkheidsstoornissen, waarvan de afhankelijke er één is. We kunnen de persoonlijkheidsstoornissen als volgt onderverdelen: Bij drie stoornissen vallen de angst en het in zichzelf gekeerd zijn het meeste op. De afhankelijke variant hoort hierbij, maar ook de dwangmatige en ontwijkende. Over de beide laatste typen persoonlijkheidsstoornis zijn eerder titels in deze serie verschenen: nummer 4 en 8. Onder deskundigen worden deze drie, de dwangmatige, ontwijkende en afhankelijke persoonlijkheidsstoornis, kortweg aangeduid als de Cgroep. Op de een of andere manier zijn dit allemaal angsthazen. Dan volgt een groep van vier stoornissen die ernstiger van aard zijn. Het gaat om mensen die allesbehalve angstig en eenkennig zijn. Hoe meer spanning, hoe beter, zelfs ten koste van anderen. De namen van deze persoonlijkheidsstoornissen zijn: narcistisch, borderline, antisociaal en histrionisch. Antisociaal werd vroeger psychopatisch genoemd en histrionisch hysterisch of theatraal. Samen vormen ze de B-groep: boeiende mensen, maar met regelmaat een bron van overlast. Ten slotte bestaan er drie nog ernstige persoonlijkheidsstoornissen: vreemde types, op zichzelf gericht, met het gevaar onder stress in de

44

war te raken. De vaktermen hiervoor zijn schizotypisch, schizoïde en achterdochtig. Bij elkaar is dit de A-groep. Volgens het SSKK-model is een persoonlijkheidsstoornis ernstiger naarmate degene die ermee behept is minder goed tegen stress opgewassen is en meer behoefte heeft aan structuur en steun om zichzelf staande te houden. Een angsthaas uit de C-groep wordt onder druk gespannen en geremd. Dat is vervelend voor hem zelf, maar nauwelijks hinderlijk voor diens omgeving. Een spanningszoeker uit de B-groep vertoont bij stress gedrag waarvan anderen last hebben, zoals aandachttrekkerij of agressiviteit. Een zonderling uit de A-groep trekt zich onder druk in zichzelf terug, tot de bom barst en zeer vreemde denkbeelden de kop opsteken. Omdat zo iemand van zijn gelijk overtuigd is, leidt dit tot aanvaringen en onbegrip in de directe omgeving. De ernst neemt dus af in de volgorde van de letters in het alfabet: A is ernstiger dan B, en B is weer ernstiger dan C. Deze regel is een ezelsbruggetje, geen wet van Meden en Perzen: een extreme angsthaas is er slechter aan toe dan een vreemde snoeshaan die zijn beperkingen kent. We zetten de persoonlijkheidsstoornissen in detail op een rij. Tussen haakjes staat vermeld hoe vaak het voorkomt, voor zover dit bekend is. Alles bij elkaar is het meer dan tien procent. Dit komt omdat je aan meerdere persoonlijkheidsstoornissen tegelijk kan lijden. Afhankelijkheid gaat bijvoorbeeld nogal eens samen met ontwijkende kenmerken.

Schema persoonlijkheidsstoornissen DSM-IV Groep C: angsthazen De dwangmatige persoonlijkheidsstoornis. Een pietje precies: plichtsgetrouw, perfectionistisch, prestatiegericht en punctueel (1%).

45

De ontwijkende persoonlijkheidsstoornis: erg verlegen en overgevoelig, voelt zich bij niemand op zijn gemak (