Legnica 1241 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE

BITWY

JERZY MAROŃ

LEGNICA 1241

Wydawnictwo Bellona Warszawa 1996

WSTĘP

Bitwa legnicka już od ponad dwustu lat przyciąga uwagę publicystów, pisarzy wojskowych i historyków z całej niemal Europy. To zainteresowanie wynika z kilku powodów. Najstarszym była fascynacja siłą i organizacją pierwszego światowego imperium. W efekcie najazd mongolski zaczęto wpisywać w ciąg spotkań świata europejskiego z cywilizacją wielkiego stepu od najazdu Hunów Attyli, poprzez Awarów, Węgrów, Mongołów aż do Turków, a nawet bolszewików. Drugim powodem, szczególnie dla historyków wojskowości, był stopień rozwoju sztuki wojennej Mongołów. Aż do połowy XX wieku w umiejętnościach i cechach dowodzenia wodzów wychowanych w szkole Czyngis-chana szukano wzorów dla własnych koncepcji przyszłej wojny. Metody mongolskiej sztuki wojennej stały się swoistym źródłem argumentów na rzecz tworzenia armii konnych lub wprost przeciwnie „upancernienia" sił zbrojnych. Trzeci powód tkwił w zagadkowej (przez wiele lat) rezygnacji azjatyckich najeźdźców z dalszego marszu na Zachód. W przeciwieństwie np. do Węgrów nie zostali oni pokonani przez Europejczyków, a obie batalie (pod Legnicą i na równinie Mohi) zakończyły się decydującym zwycięstwem napastników. Próby rozwikłania tego zagadnienia rodziły pytanie o wkład poszczególnych nacji europejskich w uratowanie kultury Zachodu.

Najazd Mongołów na Polskę i Czechy budził ponadto dodatkowe dyskusje angażujące przede wszystkim historyków polskich i niemieckich. Spierano się więc o skład etniczny armii księcia Henryka Pobożnego, a nawet o jego pochodzenie („potomek gockich zdobywców Polski w 3/4 Niemiec"), wielkość armii mongolskiej i śląskiej, miejsce i przebieg bitwy. Trudnym do przecenienia powodem rozwoju dyskusji był brak wiarygodnych przekazów źródłowych, powstałych bezpośrednio po najeździe i bitwie. Najpełniejszą relację, jaką pozostawił po sobie znakomity historyk polskiego średniowiecza Jan Długosz, dzieli od pierwszego najazdu ponad dwieście lat. Ponadto większość informacji przekazanych przez Długosza nie jest potwierdzona w innych niezależnych źródłach. Nic więc dziwnego, że dyskusja o najeździe mongolskim bardzo szybko zamieniła się w dyskusję o wiarygodności przekazu Długosza. W efekcie wymiana poglądów między historykami doprowadziła do postawienia pytania o podstawowym dla nauki historycznej znaczeniu - co robić, gdy nie mamy przekazów źródłowych. Na długiej liście polskich historyków, którą otworzył Jan Długosz, znajduje się wielu najwybitniejszych przedstawicieli naszej rodzinnej historiografii XIX w. Aleksander Semkowicz, Karol Szajnocha. W obecnym stuleciu do zagadnień związanych z najazdem Mongołów sięgali Stefan Krakowski, Gerard Labuda, Wacław Korta, Józef Matuszewski, Jerzy Strzelczyk. Również w historiografii niemieckiej nie brak znaczących postaci, są to m.in. Hermann Aubin, Colmar Griinhagen, Ludwig Petry. W ostatnich latach spór o narodowy charakter wojsk walczących pod Legnicą wygasł, nie zamiera natomiast dyskusja o przekazie Długosza, kształcie kampanii i przebiegu bitwy. Przedstawieniu ważniejszych kontrowersyjnych problemów poświęcona została ta książka.

Część

pierwsza

PRZECIWNICY

STEPOWE IMPERIUM

WARUNKI GEOGRAFICZNE. GOSPODARKA Obszar współczesnej Mongolii, państwa leżącego na pograniczu Federacji Rosyjskiej, Kazachstanu i Chin, stanowił niemal odwieczne terytorium mongolskich koczowisk. Wraz z sąsiednimi terenami zamieszkanymi przez innych nomadów stanowił zrąb państwa Czyngis-chana. Od północy obszar ten ograniczony był Górami Stanowymi, jeziorem Bajkał i Sajanami. Na zachodzie tereny opanowane przez koczowników mongolskich, tureckich i tunguskich sięgały jeziora Bałchasz. Na południu opierały się o łańcuch gór Tien-Szan i wielkąpustynię Gobi. Wschodnia część (obecnie chińska prowincja Mongolia Wewnętrzna) sięgała po pasmo Wielkiego Chinganu, stanowiącego naturalny „mur graniczny" Niziny Mandżurskiej. W krajobrazie dominują rozległe, płaskie wyżyny (najniżej położony punkt dzisiejszej Mongolii 552 m n.p.m.) poprzecinane pasmami górskimi sięgającymi nawet 5 tysięcy metrów (Bogdo-uła 5445 m, obecnie na terenie Chin). Przez Mongolię przepływają zasobne w wodę rzeki Selenga (1000 km długości) ze swoim dopływem Orchonem (1124 km), wpadający do jeziora Dałaj-nur Kerluen (1264 km), dalej dopływ Amuru Onon (953 km). Na obszarze tym występujątakże liczne jeziora. Oprócz Bajkału znajdującego się obecnie na terenie Rosji do największych należą „mały Bajkał" - Chubsuguł (2620 km 2 powierzchni, 238 m głębokości) oraz słone

jezioro Uws-nur (3350 km2). Pomimo imponującej wielkości i zasobności w wodę jezior oraz długości rzek, znacznie większych od polskich, zasoby azjatyckich koczowisk były (i są nadal) bardzo ubogie. Winne są temu niskie opady deszczu obecnie wynoszące 250 mm rocznie, czyli ponad dwukrotnie mniej niż w Polsce; jedynie w górach opady sięgają 500 mm. Południową i południowo-wschodnią część Mongolii zajmuje pustynia Gobi (opady poniżej 100 mm) skutecznie broniąca swego wnętrza przed gospodarką człowieka. Klimat środkowoazjatyckich stepów ma typowe cechy klimatu kontynentalnego strefy umiarkowanej. Zimy są bardzo ostre (do -50°C), lata suche i gorące. Roczna amplituda temperatury sięga nawet 90°C. Także dobowe różnice temperatury są znaczne; przymrozki wiosenne zdarzają się jeszcze w czerwcu, a przymrozki jesienne już w sierpniu. Stwarza to surowe warunki życia roślin i zwierząt. Dzięki wysokiej letniej temperaturze rośliny mają świetne warunki do wzrostu, ograniczone jednak stosunkowo krótkim okresem wegetacji. Stąd na płaskowyżach dominuje bezleśny step i lasostep. Na mniej nasłonecznionych północnych stokach gór oraz na północnych rubieżach koczowisk Mongołów występowały liczne lasy, na kresach nadbajkalskich przechodzące w tajgę. Mankamenty klimatyczne łagodzi bogactwo roślin stepu, półpustyń, a nawet pustyń. Występuje na nich wiele gatunków roślin, w tym czosnkowatych umożliwiających prowadzenie zróżnicowanej hodowli. Dla hodowców istotne staje się zaopatrzenie w wodę. Zimą dzięki pokrywie śnieżnej problem ten jest rozwiązywany bez większych kłopotów, latem natomiast zmusza do szukania pastwisk zasobnych w wodę. Świat zwierzęcy jest równie zróżnicowany jak roślinny. Na północy dominuje fauna „syberyjska". Tajga bogata jest w wiele gatunków zwierząt futerkowych - soboli, kun, wiewiórek, towarzyszą im liczne gatunki zwierząt spotykanych w całej strefie klimatu umiarkowanego - dziki, rysie, jelenie,

łosie i wilki. Na ówczesnym syberyjskim pograniczu spotykało się również renifery. W środkowej i południowej części występują zwierzęta lepiej znoszące wysoką temperaturę latem; jak antylopy, wielbłądy czy świstaki. W górskich okolicach występowały jaki. Różnorodnemu światu zwierzęcemu odpowiadało bogactwo języków i plemion koczowniczych najbliższych sąsiadów Mongołów. Mongołowie wraz z ludami tureckimi i tungusko-mandżurskimi należą do ałtajskiej grupy etnicznej. Na południowy wschód od terenów Mongołów na pograniczu mongolsko-mandżurskim koczowali ich bliscy krewniacy Tatarzy. Pokrewieństwo językowe i etniczne nie przeszkadzało zdecydowanie wrogim stosunkom pomiędzy sąsiadami. Bez przesady można stwierdzić, że dla siebie nawzajem Mongołowie i Tatarzy stanowili wrogów „z przyrodzenia". Mongołów i Tatarów od posiadłości państwa tunguskich Dżurdżenów oddzielał lud turecki Ongutów, zwany przez Chińczyków „Białymi Tatarami". Południe i południowy wschód koczowisk mongolskich zamykała bardzo słabo zaludniona pustynia Gobi przechodząca w pustynię Ałaszan. Dopiero dalej na południe od pasa pustyń na przedgórzach gór Nan shan znajdowało się tunguskie państwo Si Sia zamieszkane przez ludność pochodzenia tybetańskiego. Bezpośrednio na zachód od koczowisk mongolskich nad Tołą i Orchonem rozciągały się tereny chanatu Kereitów, prawdopodobnie silnie zmongolizowanego ludu tureckiego. Nad Selengąi Bajkałem mieszkali Merkici, których łączyły z Mongołami takie same stosunki etniczne i polityczne jak Tatarów. Nad jeziorem Chubsuguł na zachód od Merkitów zamieszkiwali mongolscy Ojraci, dalej na zachód na stepach współczesnego Kazachstanu koczowali tureccy Karłucy, Kipczacy (Połowcy), Kangły i Kirgizi. Jedynie w rejonie rzek Iii, Czu, Talas oraz jeziora Issyk-kul (pogranicze Kirgizji i Kazachstanu) istniało państwo Kara-Kitajów, „resztek" ludu mongolskiego rozbitego przez Dżurdżenów, który powędrował daleko na zachód. Od Mongołów państwo Kara-Kitajów

oddzielały dwa chanaty najmańskie leżące w Kotlinie Dżungarskiej i zachodniej Mongolii oraz zwasalizowani przez KaraKitajów tureccy rolnicy i rzemieślnicy Ujgurzy zamieszkujący Kotlinę Turfańskąi oazy Turkiestanu Wschodniego. Klimat, fauna i flora warunkowały charakter gospodarki mieszkańców. Podstawowymi zajęciami mieszkających plemion było pasterstwo oraz myślistwo. Mimo korzystnych na niektórych terenach warunków do rybactwa koczownicy niechętnie zajmowali się łowieniem ryb. Dzięki bogactwu roślinności stepowej azjatyccy nomadzi hodowali owce, bydło, konie, kozy. Na południu hodowano też wielbłądy, na północy renifery, a w wysokich górach jaki. W kolebce imperium mongolskiego dominowała hodowla. „Tatarzy posiadają liczne trzody krów, owiec, kobył i dlatego nigdy nie przebywają w jednym miejscu, spędzają zimę w dolinach i w miejscach cieplejszych, gdzie trawa i dobra pasza dla bydła; latem zaś zamieszkują miejsca chłodne w górach i dolinach, gdzie mają wodę i gaje, i hale dla bydła"1. Naturalne różnice pomiędzy poszczególnymi gatunkami spowodowały wykształcenie się specyficznego modelu wypasu. Centrum stanowiło „gospodarstwo" lub gospodarstwa koczowników, wokół niego wypasano mniejsze zwierzęta - owce i kozy. Na szerszym kręgu przebywało bydło. Skraj stanowiły pastwiska dla koni. Takie rozwiązanie przynosiło kilka korzyści. Najmniejsze zwierzęta wymagające ochrony przed drapieżnikami znajdowały s ; e najbliżej domostw i można było na noc zapędzać je do zagród. Większe zwierzęta mniej narażone na niebezpieczeństwo ataku wilków i innych drapieżników przebywały cały czas na pastwiskach. Jednocześnie do ich wypasu potrzeba było znacznie mniej ludzi. Drugim efektem było „zgranie" różnicy w tempie posuwania się stad poszczególnych zwierząt. Najwolniejsze owce i kozy przesuwały się po najkrótszym kręgu, 1

Marco P o l o , Opisanie świata, przekł. A. L. C z e r n y , opr. M. Le w i c ki, Warszawa 1975, s. 135.

bydło miało do pokonania już dłuższą drogę, natomiast największe koło zataczały najszybsze konie. Zamknięcie „pętli" przez stada następowało mniej więcej w tym samym czasie. Koczowniczy tryb życia doprowadził do wykształcenia odpowiedniego domostwa-jurty: „Mają domy drewniane, pokryte wojłokiem, okrągłe, przenosząje ze sobą, gdziekolwiek idą, gdyż są one wiązane z gałęzi tak dobrze i porządnie, że dają się łatwo przenosić. Przewożąje na czterokołowych wozach"2. Nomadzi koczowali bądź w grupie, zwanej kiirijen (krąg kureń), obejmującej większą liczbę gospodarstw rodzinnych, bądź pojedynczymi rodzinami. Wydaje się, że-koczowanie w kureniach spowodowane było przede wszystkim względami bezpieczeństwa. Zatoczone w koło jurty, dodatkowo chronione przez wozy, zapewniały niezłą osłonę w razie ataku. Nie miała takich walorów „siedziba" osobno koczującej rodziny. W okresie stabilizacji imperium mongolskiego pacyfikacja stepów doprowadziła do przewagi indywidualnego sposobu koczowania3. Tryb życia nomadów i ich domostwa znalazły swój wyraz w określaniu siebie mianem ludzi „mających wojłokowe ściany domów"4. System hodowli opartej na koczowniczym trybie życia przetrwał w Mongolii aż do połowy naszego stulecia - tak silna była presja naturalnego środowiska. Niektóre plemiona mongolskie opierały swoją gospodarkę przede wszystkim na myślistwie. Dotyczyło to głównie tych plemion, które, jak Ojraci i Merkici, zamieszkiwały pogranicze syberyjsko-mongolskie. „Ludzie lasu" (hojin irgen) lub inaczej ludzie „mający drewniane drzwi" stawali się niejednokrotnie prawdziwymi eksporterami leśnych bogactw. Znalazło to odzwierciedlenie w nazwach kilku z nich: Keremuczin - Łowcy Wiewiórek, Bułgaczin - Łowcy Soboli 5 . Oprócz łowiectwa „leśne ludy" udomowiły renifery hodując je dla skór, 2

3 4 5

Tamże, s. 135.

S.Kałużyński, Dawni Mongołowie, Warszawa 1983, s. 60. Tamże, s. 59. Tamże, s. 58.

mięsa i mleka. Hodowla koni miała mniejsze znaczenie. W przeciwieństwie do koczowników nie używali jurt wykorzystując za to obfitość drewna do budowy domostw (stąd jedna z ich nazw). Koczownicy, jak się wydaje, nie cenili specjalnie trybu życia myśliwych i samo określenie „hojin irgen" miało zabarwienie lekceważące 6 . POTOMKOWIE SZAREGO WILKA „Przodkiem Czyngis-chana był Bortę Czino - Szary Wilk, zrodzony pod szczęśliwym znakiem z Wysokiego Nieba. Jego żoną była Goa Maral - Płowa Łania. Przyszli oni (na ziemie mongolskie) po przeprawieniu się przez jezioro Tengis i założyli obozowisko u źródeł Ononu (górze) Burkan Kałdun" 7. Tak rozpoczyna swą kronikę anonimowy twórca mongolski z XIII w. Zaczątki państwowości mongolskiej pojawiły się znacznie później. Pradziad Temudżyna Kabuł-chan panował nad „wszystkimi Mongołami" 8 . Po jego śmierci chanem plemion mongolskich został, „zgodnie z jego w o l ą - syn Segtima Mądrego, Ambakaj-kahan (chan)" 9 . Chan Ambakaj był bratem stryjecznym swego poprzednika i mimo że Kabuł-chan miał siedmiu synów, jego właśnie wyznaczył na następcę. Rządy Ambakaj a nie były fortunne. Dostał się on w ręce Tatarów, którzy przekazali go na dwór cesarski. Wydaje się, że powstanie chanatu mongolskiego zaktywizowało dyplomację dżurdżeńską obawiającą się wzrostu państwa stepowych nomadów i przez popierających zantagonizowanych z Mongołami Tatarów 10.

6

Tamże, s. 58. Tajna historia Mongołów. Anonimowa kronika mongolska z XIII w., przekł. i opr. S. K a ł u ż y ń s k i , Warszawa 1989, c. 1, s. 39. 8 Tajna historia..., c. 52, s. 45. 9 Tamże, c. 52, s. 45. 10 K a ł u ż y ń s k i , op.cit., s. 190 n. 7

Ambakaj wysłał z niewoli emisariusza z wymownym przesłaniem do syna Kabuły Kutuły i swego syna Kadana: „Kiedy zapanujecie jako chanowie nad wszystkimi i zostaniecie władcami ludu poddanego, niechaj mój przykład - tego, który sam odprowadzał swą córkę - będzie dla was ostrzeżeniem! Zostałem pojmany przez Tatarów. Starajcie się mnie pomścić, aż zedrą wam się paznokcie na pięciu palcach! Aż zetrze wam się wszystkie dziesięć palców" Po dotarciu wysłannika uwięzionego chana do koczowisk mongolskich zgromadzeni Mongołowie wybrali na chana Kutułę. Zgodnie z wolą poprzednika Kutuła wraz z Kadanem rozpoczęli wojny z Tatarami, „ale nie zdołali pomścić Ambakaj-kahana" 12 . Na schyłek panowania Kutuły przypada data urodzin Temudżyna. Jego ojcem był syn Kutuły - Jesugej baatur (dzielny), matką zaś piękna Hoelun. Okoliczności poznania się rodziców Temudżyna były dramatyczne. Jesugej wraz z dwójką przyjaciół porwał Hoelun jej świeżo zaślubionemu mężowi Merkicie Cziledu. Ich pierwsze dziecko urodziło się w czasie gdy Jesugej wrócił z wyprawy na Tatarów, prowadząc jeńca - tatarskiego wodza Temudżyna Uge (1162 lub 1155). By upamiętnić tę chwilę, chłopcu nadano imię Temudżyn. Przyszły władca imperium był więc najstarszym synem Jesugeja Hoelun, choć miał już starszego brata przyrodniego z pierwszej żony Jesugeja Bektera. Gdy Temudżyn skończył dziewięć lat, Jesugej postanowił wyswatać mu żonę pochodzącą z rodu Ołkunów wujów Hoelun. Do zmiany decyzji nakłonił go Dej Mądry z grupy Ongiratów. Wybranką stała się dziesięcioletnia Bortę, dziewczynka „z blaskiem na twarzy i ogniem w oczach" 13. Zgodnie z obyczajem mongolskim przyszłego zięcia pozostawił Jesugej w jurcie Deja Mądrego. Gdy wracał do domu, przysiadł się do jedzących Tatarów (wymagał tego zwyczaj). Ci rozpo" Tajna historia..., c. 53, s. 45. 12 Tamże, c. 58, s. 49. 13 Tamże, c. 66, s. 50.

znali go („Oto zjawił się Jesugej Kijan") i chcąc się zemścić za krzywdy doznane z jego rąk dodali mu do napoju trucizny. Jesugej po powrocie do domu rozchorował się ciężko i czując nadchodzącą śmierć oddał rodzinę pod opiekę Monglika. Zgodnie z prośbą Jesugeja Mónglik odebrał Temudżyna z obozowiska Deja Mądrego i przywiódł go do koczowisk Jesugejowego ludu Tąjcziutów. Niestety, bardzo szybko doszło do konfliktu pomiędzy wdowami po Ambakaj-chanie i Hoelun. W efekcie Hoelun wraz z synami została porzucona przez Tąjcziutów na pastwę losu 14. Żywot, jaki pędziła osierocona rodzina Jesugeja, był pełen niedostatków. Często dochodziło do rodzinnych kłótni. W trakcie jednej z nich Temudżyn wraz z bratem Kasarem zamordowali przyrodniego brata Bektera. W miarę, jak chłopcy rośli, nad ich głowami, a zwłaszcza Temudżyna, zawisło inne niebezpieczeństwo. Przywódca Tąjcziutów, Tarkutąj Kiriłuk, obawiając się pretensji Temudżyna do rządów nad swoją grupą napadł na rodzinę Hoelun i uprowadził młodzieńca. Jednakże dzięki pomocy jednego z podwładnych Takutaja, Sorkana Sziry i jego rodziny, Temudżynowi udało się zbiec z niewoli. Po powrocie do opłakującej go rodziny Temudżyn zawarł przyjaźń z przypadkowo spotkanym młodym człowiekiem, Boorczu, który pomógł mu odzyskać uprowadzone konie. Dorosły już Temudżyn zdecydował się na poślubienie niegdyś wyswatanej mu Bortę. Od teściowej dostał cenne futro sobolowe jako prezent dla swojej matki. Rozpoczął wówczas starania o uzyskanie pomocy jakiegoś potężniejszego sojusznika. Pomyślał o władcy Kereitów Toorile (Ong-chana), który zawarł w młodości z Jesugejem związek pobratymstwa. W towarzystwie dwóch braci Temudżyn udał się do chana Kereitów i jako prezent wręczył mu otrzymane od teściowej futro. Toorił „bardzo uradowany, odrzekł: - W zapłatę za futro sobolowe złączę z tobą twój lud, który się od ciebie oddzielił! 14

Tamże, s. c. 68, 50 n, c. 71, 72, 55.

W zamian za futro sobolowe zbiorę ci twój lud, który się rozproszył! Niechaj to, co należy do bioder, będzie przy pośladkach, a to co należy do piersi - przy klatce piersiowej" 15. Temudżyn stał się w ten sposób wasalem („synem") Tooriła seniora („ojca"). Pomoc „ojca" okazała się bardzo szybko konieczna. Na obozowisko Temudżyna napadli Merkici mszczący się za niegdysiejsze porwanie Hoelun. W rewanżu porwali oni trzy kobiety, w tym Bortę i drugą żonę Jesugeja. Toorił nie zwlekał z wypełnieniem swoich zobowiązań. Razem z innymi wasalem Dżamuką (pobratymcem Temudżyna z lat dziecinnych) zorganizowali wielką (4 tiimeny) zwycięską wyprawę na Merkitów. Wzięto dużo jeńców i bogate łupy, uwolniono Bortę. Dżamuka odnowił z Temudżynem swoje stare pobratymstwo. Sojusz Temudżyna i Dżamuki przetrwał jednak tylko półtora roku. W bliżej nie znanych okolicznościach (Dżamukę oskarżano o wygórowane ambicje), Temudżyn zdecydował się opuścić Dżamukę. Do jego obozu przystąpiło wiele grup mongolskich poprzednio podlegających Dżamuce (w tym późniejszy wybitny wódz mongolski Siibeetej). Dzięki temu siły Temudżyna poważnie wzrosły. Przywódcy rodów związanych z Temudżynem zdecydowali się wówczas (ok. 1200) wybrać go na chana. Przybrał on tytuł Czyngis-chana. Decyzja przywódców rodowych nie oznaczała jednak zjednoczenia wszystkich plemion mongolskich. Wiele grup związanych było nadal z Dżamuką. Wobec Tooriła pozycja Temudżyna się nie zmieniła. Toorił w znamienny sposób zaakceptował tytuł chański: „Bardzo słusznie, że obwołali chanem mongolskim mojego syna Temudżyna. Jakżeż Mongołowie mogą się obyć bez chana?" 16 Również pobratymiec Dżamuka pochwalił decyzję zgromadzenia. Jak widać, nie oceniano wówczas pozycji Czyngis-chana zbyt wysoko. 15 16

Tamże, c. 96, s. 63. Tamże, c. 126, s. 80.

Na stepach sytuacja polityczna była jednak bardzo płynna. Stosunkowo szybko po przywróceniu Temudżynowi tytułu chańskiego doszło do konfliktu pomiędzy pobratymcami Dżamuką i Temudżynem. Mimo sukcesu Dżamuki, ponownie znaczna część jego ludzi przeszła na stronę Temudżyna. Stawał się on powoli jedną ze znaczniejszych sił na stepach. Kolejne sukcesy umożliwił mu konflikt tatarsko-dżurdżeński. Wykorzystując zaangażowanie Tatarów w walce z wojskami państwa Dżurdżenów, Temudżyn wraz z Tooriłem napadli na plemiona tatarskie. W uznaniu zasług otrzymali oni od Dżurdżenów tytuły „wang" - Toorił i „dżautkuri" - Czyngis-chan. Tytuł „wang" przylgnął tak do Tooriła, że powszechnie nazywano go Ong-chanem. Zaniepokojeni przeciwnicy grupy Ojratów, Ongiratów, Tatarów, Merkitów oraz chan najmański Bujruk-wybrali gurchanem (tj. powszechnym chanem), Dżamukę17. Jak się wydaje, koalicja była wymierzona nie tylko w Czingis-chana, ale i we władcę Kereitów Ong-chana 18. Dzięki szybkiej akcji Ong-chana i Czingis-chana udało się rozproszyć siły koalicji. Wówczas dopiero chan mongolski mógł podporządkować sobie Tąjcziutów. Czyngis-chan nie zaprzestał również walki z „odwiecznymi" wrogami Tatarami. W 1202 r. wyprawił się na część plemion tatarskich i doprowadził do ich podboju wyniszczając przy tym grupę przywódców rodowych (sięgających „powyżej osi wozu") 19 . Konstelacja polityczna uległa znów zmianie. Przeciwko Najmanom Bujuruk-chan wystąpili Czyngis-chan, Ong-chan i... Dżamuka. Najmanowie zostali pokonani, ale jeden z ich wodzów, Koksę Sabrak, zebrał nowy kontyngent wojsk najmańskich i ruszył na sojuszników. W noc poprzedzającą bitwę Ong-chan wraz z Dżamuką opuścili swoje pozycje pozo17

Tamże, c. 141, s. 90 n. K a ł u ż y ń s k i , op.cit., s. 27. 19 Tajna historia..., c. 154, s. 105. 18

stawiając rozpalone ogniska. Na szczęście Najmanowie ruszyli w pościg za Ong-chanem rabując mu znaczną część taboru wraz z częścią rodziny. Wierny sojuszowi Czyngis-chan udzielił pomocy swemu seniorowi odnosząc zdecydowane zwycięstwo nad wojskami najmańskimi. Wydawało się wówczas, że pozycja chana Mongołów wobec władcy Kereitów poważnie się wzmocniła. Tajna historia informuje nawet o uznaniu Czyngis-chana za starszego syna Ong-chana20, co wywołało zrozumiałą niechęć rodziny Ong-chana i Dżamuki. Przygotowano zasadzkę, w której miano skrycie zamordować Czyngis-chana. Ostrzeżony władca nie stawił się na rozmowy uciekając w stepy. Wiarołomni sojusznicy ruszyli za nim dopadając znacznie słabsze liczebnie wojska Czyngischana. Bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia, choć w jej wyniku Czyngis-chan zmuszony został do odwrotu z bardzo ograniczonymi siłami (2600 wojowników) 21. W trakcie odwrotu wzmacniał swe siły podporządkowując sobie nowe grupy (m.in. Ongiratów). Dzięki temu usypiał czujność wodzów kereickich. Wysłani przez niego posłowie rozpoznali obóz wroga, a ich zachowanie świadczyło o przestrachu Czyngis-chana. Kereici czując się zwycięzcami beztrosko ucztowali. Wysłany przez Ong-chana poseł, gdy zorientował się w rzeczywistej sile wojsk Czyngis-chana, został zamordowany. Niespodziewany atak wojsk mongolskich przyniósł efekt. Po trzech dniach zaciętych walk obozowisko Onga-chana zostało zajęte, on sam zaś wraz z najstarszym synem uciekł. Wkrótce zabili go strażnicy najmańscy 22 . Triumfy Czyngis-chana osiągnęły poziom, którego nie mógł tolerować władca większego chanatu najmańskiego Tajang-chan. Pragnąc zniszczyć rodzącą się potęgę Mongołów zwrócił się on do władcy tureckich Ongutów (1204) Ałakusza 20 21 22

Tamże, c. 161, s. 107, c. 164, s. 108. Tamże, c. 175, s. 118 n. Tamże, c. 185, s. 125, c. 188, 129.

Digitkuriego z propozycją wspólnego najazdu na państwo Czyngis-chana: „Ty bądź prawym skrzydłem! My stąd przyłączymy się i zabierzemy tamtym Mongołom ich kołczany"! Ałakusz Digitkuri nie tylko odmówił Tajang-chanowi („Nie mogę być prawym skrzydłem"), ale ponadto ostrzegł Czyngis-chana przed grożącym najazdem Najmanów. W obozie najmańskim pozostali jedynie zwolennicy Dżamuki ze swym starym gurchanem. Pomimo wczesnej pory roku i osłabienia koni mongolskich wskutek zimy pod naciskiem doradców (głównie brata przyrodniego Belguteja) władca Mongołów zdecydował się na działania uprzedzające 23. Mając mniejsze siły Czyngis-chan zastosował dość prosty fortel - każąc rozpalić wojownikom znacznie więcej ognisk niż było potrzebne. Doprowadziło to do zamieszania w obozie przeciwników. Najmanowie nie wytrzymali zdecydowanego uderzenia wojsk Czyngis-chana i poszli w rozsypkę, a sam Tajang-chan dostał się do niewoli. Jedynie wódz najmański Kticzliik uszedł wraz z częścią wojsk 2Ą. Rok 1204 przyniósł dalsze sukcesy wojsk Czyngis-chana. Podbił on ostatecznie resztki Merkitów oraz te grupy Mongołów, które popierały do tej pory Dżamukę. Sam pobratymiec wydany przez własnych ludzi zginął honorową śmiercią - tj. bez rozlewu krwi - i został pochowany na rozkaz niegdysiejszego sojusznika25. Kampanię najmańsko-merkicką zakończyło zwycięstwo Siibeeteja nad połączonymi niedobitkami Merkitów i Najmanów Kiiczliika u ujścia rzeki Buchtarmy do Irtyszu. Jedynie Kuczliik uszedł na teren państwa Kara-Kitajów, przyjaźnie tam zresztą przyjęty 26 . Ostatnie sukcesy zakończyły pierwszy okres podbojów Czyngiś-chana. W ciągu kilku lat podporządkował on sobie 21 24 25 26

Tamże, Tamże, Tamże, Tamże,

c. c. c. c.

190, 196, 198, 198,

s. s. s. s.

131 n. 138 n. 141, c. 200, s. 147, c. 201, s.' 150. 145 n.

większość stepowych plemion Azji Środkowej. W 1206 r. „u źródeł Ononu zatknięto w ziemię biały buńczuk z dziewięcioma ogonami i tam nadano Czyngis-chanowi tytuł (wielkiego) chana" 27. Sława i potęga powstałego imperium została bardzo szybko doceniona przez sąsiadów. Najstarszy syn Czyngis-chana, Dżoczi, bez walki podporządkował syberyjskie leśne ludy (1207), władca Ujgurów sam uznał jego zwierzchność (1209). Aktywniejsze działania prowadzono jedynie na zachodnich peryferiach państwa Dżurdżenów. W latach 1205-1207 wojska mongolskie dokonywały najazdów na państwo Tangutów Si Sia. W 1209 r. władca tego państwa uznał zwierzchnictwo Czyngis-chana zobowiązując się być „jego prawym ramieniem" i płacić daninę w wielbłądach, sokołach. Podporządkowanie państwa Si Sia umożliwiło przygotowanie wielkiej wyprawy na ziemie cesarstwa dżurdżeńskiego w Chinach. Inwazj a nastąpiła w 1211 r. Istotną rolę odegrał w niej władca Ongutów przepuszczając Mongołów przez swoje terytoria. Działające na różnych kierunkach korpusy mongolskie dopiero w 1214 r. ześrodkowały się pod Pekinem. Potęga Mongołów wywarła odpowiednie wrażenie na cesarzu dżurdżeńskim. Zawarto pokój. Czyngis-chan otrzymał jedną z córek cesarskich za żonę, ponadto Mongołowie uwozili olbrzymie łupy, częściowo zdobyte w walce, częściowo uzyskane od Dżurdżenów jako okup. Pacyfikacja w stosunkach mongolsko-dżurdżeńskich nie trwała jednak długo. W odwet za zatrzymanie posłów mongolskich spieszących do południowochińskiego cesarstwa Sungów doszło do wznowienia działań wojennych. Sukcesy ponownie odnosili Mongołowie. Zajęli wiele miast, wśród nich Pekin(1215). W 1261 r. władca imperium wrócił do Mongolii pozostawiając komendę swemu wybitnemu wodzowi Mukalemu. Względna słabość oddziałów Mukalego uniemożliwiła 27

Tamże, c. 202, s. 151.

uzyskanie decyduj ącego zwycięstwa i działania w Chinach się przeciągały. Sam władca zainteresował się południowo-zachodnimi sąsiadami swego imperium - państwem Kara-Kitajów. Jak już wspomniano, wódz najmański Kiiczltik znalazł azyl na dworze kitajskiego gurchana, okazał się jednak gościem nad wyraz niebezpiecznym. Ożeniony z córką władcy doszedł do porozumienia z byłym wasalem gurchana - szachem Chorezmu Muhammedą, obalił prawowitego władcę i objął rządy. W 1218 r. Czyngis-chan wysłał przeciw niemu oddziały pod wodzą Dżebego. Nie był to wybór przypadkowy. Dżebe, jeden z najzdolniejszych dowódców wielkiego chana Mongołów, działał na tym terenie już wcześniej ścigając niedobitki nąjmańskie i merkickie. I tym razem spisał się znakomicie. Wykorzystując niepopularność wśród muzułmańskiej ludności buddyjskiego uzurpatora, gnębiącego niemiłosiernie poddanych, łatwo pokonał Kuczliika, zajął Turkiestan wschodni i dodarł do granic państwa chorezymskiego (nad Syr-darią). Tak oto stanęły naprzeciw siebie armie dwóch potężnych mocarstw azjatyckich, których władcy mieli świadomość swej potęgi. Więcej agresywności przej awiał szach Muhammad, Czyngis-chan natomiast starał się nawiązać przyjazne kontakty i rozwijać handel. Powodem wybuchu wojny było wymordowanie posłów i kupców wysłanych przez Czyngis-chana do granicznego miasta Otrar. Bezpośrednie przygotowania do wojny nastąpiły w 1219 r. ' Wiosną ześrodkowano wojska mongolskie nad górnym Irtyszem. Jesienią Czyngis-chan przesunął swoje oddziały w rejon jeziora Bałchasz. Do obozu przybyły posiłkowe kontyngenty Karłuków i Ujgurów. Jedynie władca państwa Si Sia nie wypełnił zobowiązań wasalnych. Po przybyciu nad graniczną rzekę Syr-Darię władca mongolski wydzielił silne korpusy Dżebego, Siibeeteja oraz Tokuczara i nakazał im obejść granice Chorezmu od strony południowo-wschodniej (Afganistanu), po czym niespodziewanie uderzyć w chwili inwazji sił głównych 28. Plan powiódł się znakomicie. Wojska mon28

Tamże, c. 257, s. 195.

golskie zajęły główne miasta Chorezmu - Bucharę, Samarkandę i Otrara. NadAmu-darię Czyngis-chan wysłał Dżocziego, Czagataja i Ugedeja. Zajęli oni stolicę państwa Urgencz. Pokonany szach uciekł na jedną z wysp Morza Kaspijskiego, opór stawił natomiast jego syn Dżelal ed-Din i wraz z resztkami wojsk wycofał się w góry Afganistanu. Przyciśnięty przez Czyngis-chana schronił się do Indii29. Zająwszy państwo szacha Chorezmu, władca stepowego imperium wysłał Czormakana przeciw kalifatowi bagdadzkiemu, a Siibeeteja i Dżebego bezpośrednio na zachód wzdłuż południowego wybrzeża Morza Kaspijskiego 30 . Wodzowie mongolscy dotarli do Gruzji, zdobyli i złupili Tyflis (Tbilisi), a następnie po przekroczeniu Kaukazu zmierzyli się z koalicją Alanów, Lezginów, Czerkiesów i Kipczaków (Połowców). Perfidnie rozbili koalicję odciągając Kipczaków od sojuszników, po czym pokonali najpierw osłabionych aliantów, a następnie zaskoczonych kipczackich renegatów. Uchodzący Połowcy zwrócili się z prośbą o pomoc do książąt ruskich. Mimo zjednoczenia się, na skutek nieporozumień wodzom mongolskim udałb się rozbić połączone siły rusko-połowieckie w bitwie nad Kałką (31 V 1223). Zdając sobie sprawę z wyczerpania wojsk Siibeetej i Dżebe zdecydowali się na powrót przez stepy nadwołżańskie do sił głównych w Kazachstanie. Czyngis-chan długo wracał na rodzinne koczowiska. Dopiero w 1225 r. dotarł do swej kwatery w Czarnym Lesie nad Tołą 31 . Wojna z szachem Chorezmu przyniosła wstępne rozpoznanie ziem położonych na zachód od imperium Czyngis-chana. Sędziwy władca podjął jeszcze jedno wyzwanie - walkę ze zhuntowanym państwem Si Sia. W 1226 r. ruszyła karna ekspedycja przeciwko Tangutom i zakończyła się pełnym sukcesem Mongołów. W jej trakcie imperium poniosło jednak 29 30 31

K a ł u ż y ń s k i , op.cit., s. 34. Tajna historia..., c. 262, s. 197. i amże, c. 264, s. 198.

ogromną stratę: „W roku świni (1227) Czyngis-chan wstąpił do nieba" 32 . Jego następcązostał, zresztą zgodnie z woląojca, trzeci syn Ugedej (1229). Nowy chan zdecydował się na kontynuowanie podboju Dżurdżenów, którzy po śmierci Mukalego (1223) odzyskali część utraconych na rzecz Mongołów ziem. W 1232 r. wojska mongolskie i południowochińskie przystąpiły do oblężenia nowej stolicy Dżurdżenów, Kajfengu. Zagrożony cesarz schronił się wNankinie, gdzie w 1234 r. ponownie osaczony popełnił samobójstwo. Doprowadziło to do szybkiego podboju pozostałych ziem Dżurdżenów, a wkrótce wybuchł konflikt z dotychczasowymi sojusznikami Sungami władającymi południem Chin. Choć już w 1235 r. podjęto decyzję o podboju pozostałej części Chin, chan Kubiłaj zdołał tego dokonać dopiero w 1279 r. W połowie lat trzydziestych XIII w. powstało olbrzymie imperium obejmujące znaczną część Azji, sprawnie zarządzane, dysponujące potężnym potencjałem militarnym. Rozpoznawcza wyprawa Subeeteja i Dżebego w latach 1222-1223 przyniosła wiele istotnych informacji o wschodnich rubieżach Europy. W 1235 r. na zjeździe Czyngisydów podjęto decyzję o podboju Zachodu. Europa stanęła wobec wielkiego wyzwania. WŁADZTWO CZYNGISYDÓW Najwyższą władzę w państwie Czyngis-chana sprawował chan (wielki chan). Był on naczelnym wodzem i najwyższym sędzią. Zakres jego władzy (następców twórcy imperium) ograniczał wpływ najbliższych krewnych. Ze zdaniem niektórych z nich chan liczył się szczególnie mocno, np. Ugedej często zasięgał rady starszego brata Czagataja. Podporządkowane lub zdobyte terytoria traktowano jak zdobycz chana. Dotyczyło to zarówno dóbr materialnych, jak i ludzi. Tajna historia Mongołów zawiera wiele przykładów gniewu władcy skierowane32

Tamże, c. 257, s. 195.

go przeciw tym, którzy zagarnęli łup należny chanowi. Za takie przekroczenie karano śmiercią, choć oczywiście dotyczyło to głównie ludzi nie należących do rodziny ćhańskiej. W wypadku bliskich krewnych ograniczano się do łagodniejsz^ph form kary. Gdy trzej synowie Czyngis-chana: Dżoczi, Czaigataj i Ugedej, zdobyli stolicę szacha Chorezmu-Urgencz, chan przez trzy dni nie chciał ich przyjąć. Dopiero wstawiennictwo bliskich współpracowników chańskich doprowadziło do przykrej dla synów audiencji 33 . Dla koczowników podstawowym dobrem byli ludzie. Ogół poddanych, z wyjątkiem krewnych władcy, określano mianem „ułus". Władca rozporządzał ułusem według własnego uznania. Nadania ułusu były formą uposażenia najbliższych krewnych (braci, synów, żon, matki) lub nagradzania wyróżnionych towarzyszy walk. Często w trakcie wydzielania ułusu łączono ludzi najrozmaitszego pochodzenia, by wypełnić zaplanowany limit. Wielkość ułusu mierzono liczbą wojowników wystawianych przez niego. Stąd posługiwanie się terminami tumen, mingan itp. W latach rozwoju imperium po śmierci Czyngis-chana określenie „ułus" powoli zaczęło być kojarzone z konkretnymi terenami. Dlatego w historiografii pod pojęciem „ułus Dżocziego" rozumie się powszechnie dzielnicę Dżocziego, przyszłą Złotą Ordę 34 . Czyngis-chan dla usprawnienia zarządzania swoim imperium podzielił je na skrzydło prawe i lewe oraz centrum. Centrum obejmowało ojczyste ziemie Mongołów, prawe skrzydło zachodnią, a lewe - wschodnią część imperium. Był to tradycyjny podział wojskowy sił zbrojnych koczowników. Elitę imperium stanowiła rodzina chana. "Należeli do niej zarówno bracia, synowie i wnuki chana określani jako „synowie", jak i mężowie kobiet pochodzących z rodziny ćhańskiej - „zięciowie". Oczywiście w tym układzie główną rolę od33 34

Tamże, c. 260, s. 196. K a ł u ż y ń s k i , op.cit., s. 177 n., 208.

grywali „synowie", „zięciowie" tworzyli niejako drugi rzut elity imperialnej. Tylko spośród „synów" wybierano chana. Bardzo wysokie miejsce w strukturze społeczności mongolskiej zajmowali „towarzysze" chana (nokot; w liczbie pojedynczej nókór). Z tego niewielkiego kręgu (kilkudziesięciu ludzi) wywodzili się często najlepsi wodzowie imperium (Dżelrne, Mukali, Boorczu). Niektórzy z nich wraz z „synami", „zięciami" i „córkami" zasiadali w kurułtaju. Na tych rzadko organizowanych zjazdach podejmowano najważniejsze decyzje dotyczące długofalowej polityki państwa, np. wyboru chana, zorganizowania wielkiej wyprawy na Chiny i zachód (w 123 5)35. Niższą pozycję od ścisłej elity imperium zajmowali przywódcy „rodowi". Wyróżniały ich przydomki podkreślające zalety umysłu lub tężyznę fizyczną i sprawność - baatur (bohater), seczen (mądry), mergen (świetny łucznik) itp. Wśród badaczy istnieją kontrowersje na temat rodu i plemienia w społeczeństwie mongolskim. Na podstawie analizy przekazów źródłowych sugeruje się, że przez pojęcie „ród" należy rozumieć raczej linie genealogiczne (S. Kałużyński) zdobywające wyższąpozycję lub spadające do niższych warstw. Poszczególne ugrupowania rodowe często podporządkowywały sobie inne grupy i wówczas ich przywódcy przybierali tytuł chana. Stopień pokrewieństwa nie odgrywał w tych zmaganiach zbyt wielkiej roli. Z takiego „rodu" pochodził Temudżyn. Po swoich dziecięcych i młodzieńczych doświadczeniach oparł on swoją władzę nie na pokrewieństwie, lecz na żelaznej dyscyplinie. Przywódcy „rodowi" podlegali w skrajnych wypadkach eksterminacji (np. Tatarzy po ich pokonaniu przez Czingis-chana) w odróżnieniu od pozostałej części ludności. Podstawową masę ludności Mongołowie określali mianem niewolników. Nie byli to niewolnicy w europejskim słowa znaczeniu (choć i tacy się zdarzali), ale ludność poddana zobowiązana do świadczeń na rzecz swych panów - najczęściej 35

Tamże, s. 175 n., 215 n.

udziału w łowach, wypasie trzód, stawania do walki. Poddanych uzależnionych od kilku pokoleń od jakiegoś „rodu" określano mianem „starych poddanych" w odróżnieniu od nowo uzależnionych. Podboje przyniosły nową jakość w postaci znacznego powiększenia liczby ludności imperium. W razie uległości władców dobrowolnie poddających się chanowi pozostawiano ich na czele swoich plemion czy państewek, zobowiązując jedynie do płacenia danin, oraz, co ważniejsze, do dostarczania oddziałów wojskowych. Natomiast na terenach podbitych władzę sprawowali komendanci wojskowi od czasu rozbudowania aparatu administracyjnego, co nastąpiło już po śmierci Czyngis-chana. Rozległość imperium doprowadziła do konieczności zbudowania sprawnego systemu łączności. W czasach Czyngis-chana obowiązkiem utrzymania kurierów obarczono ludność. Dopiero Ugedej stworzył system stacji kurierskich z wymienianymi końmi, co bez wątpienia stanowiło istotne udogodnienie. W aparacie administracyjnym, rozwijającym się w miarę podbojów, ważną rolę odgrywali sprawni urzędnicy pochodzący z ludów podbitych: Ujgurzy i Chińczycy. Wnieśli oni znaczny wkład w stworzenie kancelarii ćhańskiej oraz zarządzanie podbitymi ziemiami. Przyjmowanie metod wypracowanych w bardziej rozwiniętych cywilizacjach niewątpliwie ułatwiała tradycyjna tolerancja religijna Mongołów. W efekcie chanat koczowników przekształcił się bardzo szybko w potężne imperium. MARSZ NA ZACHÓD Wyprawę na Zachód przygotowywano bardzo starannie. Najstarszy żyjący syn Czyngis-chana, Czagataj, bardzo poważnie oceniał potencjał przeciwnika: „Ci wrogowie, tam daleko, to wiele obcych ludów. Te ludy na owym krańcu są niełatwe

(do pobicia). To sątakie ludy, które jeżeli wpadnąw gniew, to giną (nawet) od własnego miecza! A mówi się, że miecze mają ostre!" Stąd w skład formowanej armii inwazyjnej weszły kontyngenty wystawione przez wszystkich Czyngisydów 36. Na czele armii stanął dziedzic Dżocziego, Batu-chan. Oprócz niego w wyprawie wzięło udział wielu wnuków i prawnuków Czyngis-chana: Berke, Orda, Szejban (bracia Batu), Gujuk (dowódca oddziałów z centrum państwa), Kaadan i Kajdu (synowie i wnuk Ugedeja). Möngke (syn Tołuja), Bajdar i Büri (syn i wnuk Czagataja). Faktycznym wodzem został jeden z „czterech psów" Czyngis-chana, doświadczony i znający stepy nadwołżańskie Sübeetej37. Wiosną 1236 r. książęta mongolscy skoncentrowali swoje oddziały nad górnym Irtyszem. Armie Batu-chana ocenia się na 120-130 tys. wojowników, co stanowić miało trzecią część całości sił imperium 38. Ofensywa rozpoczęła się jesienią 1236 r. Mongołowie uderzyli na państwo Bułgarów Kamskich nad Wołgą: „Tejże jesieni przyszli ze wschodu do kraju Bułgarów bezbożni Tatarowie i zdobyli sławne miasto bułgarskie Wielikij Gorod, i pobili orężem wszystkich co do jednego od starca do niemowlęcia i zabrali mnóstwo towaru, a miasto ich zażegli ogniem i cały kraj zawojowali" 39. Wiosną 1237 r. Möngke ruszył na czele jednego z korpusów na południe, aby podbić Kipczaków (Połowców). Trzy następne lata Mongołowie strawili na podbój księstw ruskich. Niewątpliwie okolicznością sprzyjającą było skłócenie książąt ruskich. Umożliwiało to rozbijanie wojsk ruskich i podbój księstw po kolei. Wschodni 36

Tajna historia..., c. 270, s. 206. Tamże, c. 270, s. 206. 38 H. G ö c k e n j a n , Der Westfeldzug (1236-1242) aus mongolischen Sicht [w:] Wahlstatt 1241. Beiträge zur Mongolenschlacht bei Liegnitz und zu ihren Nachwirkungen, hrsg. U. S c h m i l e w s k i , Würzburg 1991, s. 38 n. 39 Latopis lawrentyjskij, cyt. za B. G r e k ó w , A. J a k u b o w s k i , Złota Orda i jej upadek, Warszawa 1953, s. 170. 37

grom uderzył najpierw na księstwo riazańskie. Batu zażądał dziesięciny „z książąt i z ludzi, i z koni". Odpowiedź księcia Jerzego Igorowicza była jednoznaczna: „Gdy nas nie stanie, wówczas wszystko będzie wasze" 40. W grudniu 1237 r. Riazań został zdobyty i straszliwie zniszczony. Teraz Batu ruszył przez Kołomnę na Moskwę (zdobyta 15 I 1238) odcinając jedno z najsilniejszych księstw, Księstwo Włodzimierskie, od reszty Rusi. 3 lutego 1238 r. Mongołowie przybyli pod Włodzimierz, a już po czterech dniach świętowali jego zdobycie (7 II). Próbujący organizować odsiecz książę włodzimierski Jerzy Wsiewołodowicz został rozbity 4 marca. W połowie miesiąca oddziały Mongołów ruszyły na Nowogród Wielki 41. Przypuszczalnie roztopy wiosenne zniechęciły dowództwo mongolskie do przebijania się przez pas bagien. Następne miesiące poświęcono najprawdopodobniej na ubezpieczenie południowej flanki od groźby uderzenia resztek Połowców 42 . Później nastąpiła kilkumiesięczna pauza przeznaczona na „regenerację" zmęczonych walkami żołnierzy. Armia odpoczywała gdzieś nad środkową Wołgą. Ostątniąkampanię rozpoczęli Mongołowie jesienią 1239 r. Podbili plemiona mordwińskie, a 18 października 1239 r. zdobyli Czernichów 43. W końcu 1239 r. lub na początku roku następnego Móngke ruszył na rekonesans pod Kijów. Przypuszcza się, że nie chciał on dopuścić do zniszczenia stolicy Rusi. Dopiero wobec wymordowania posłów mongolskich Batu zdecydował się na oblężenie miasta44. Po ciężkich walkach 6 grudnia 1240 r. Kijów padł. Rozpoczęła się ostatnia faza wielkiej wyprawy na Zachód. *

G r e k ó w , J a k u b o w s k i , op.cit., s. 172. Tamże, s. 174. 42 G o c ke nj an , op.cit., s. 42. 43 Tamże, s. 42. 44 G r e k ó w , J a k u b o w s k i , op.cit., s. 175 n.; G o c k e n j a n , op.cit., s. 42. 41

Po zdobyciu Kijowa wodzowie mongolscy rozłożyli swe wojska na Wołyniu. Liczebność ich sięgała 60 tys. Jeden tumen przeznaczyli dla działań w Polsce, 2-3 (20-30 tys. ludzi) ttimeny stanowiły główny korpus pod komendą Batu-chana i Siibeeteja, pozostałych przeznaczono do działania na południowej flance w Mołdawii i Wołoszczyźnie 45. 45

G ó c k e n j a n , op.cit., s. 49.

POLSKA PRZED NAJAZDEM MONGOLSKIM

WARUNKI GEOGRAFICZNE. GOSPODARKA Terytorium Polski położone jest na pograniczu dwóch wielkich części naszego kontynentu-Europy Zachodniej i Wschodniej. Naturalne granice Polski rysująsię wyraziście jedynie na północy falami Morza Bałtyckiego, a na południu postrzępionymi szczytami Tatr oraz łagodnymi pasmami Karpat i Sudetów. Wschodnie i zachodnie kresy ówczesnej Polski nie miały tak ostro wyznaczonych przeż środowisko barier. Zachód Polski zajmowały niziny. Obszary wschodnie, choć nieco bardziej zróżnicowane, zdominowane były także przez niziny i łatwo dostępne wyżyny. Taki układ granic geograficznych Polski już od dawna skłaniał badaczy do podkreślania przejściowego charakteru ziem polskich. Dziś te cechy położenia geopolitycznego są oczywiste dla każdego. W realiach trzynastowiecznych zagadnienie naturalnych granic Polski było jednak znacznie bardziej skomplikowane. Stanowiące północną granicę ziem polskich Morze Bałtyckie odgiywało doniosłąrolę komunikacyjną. Dowodnie świadczy o tym osadnictwo na obszarach nadmorskich ze Szczecinem i Wolinem na czele. Trudności komunikacyjnego wykorzystania morza powstająbowiem przede wszystkim w czasie lądowania i wymagają określonych warunków na brzegu. Zagrożenie zaś Pomorza Zachodniego już w XII w. przez „państwo morskie" - Danię - dobitnie potwierdza negatywne cechy komunikacyjnych walorów Bałtyku.

Drugą znaczącą barierę stanowiły łańcuchy górskie na południu - Sudety i Karpaty. Również w ich wypadku wydarzenia wojenne od początków istnienia państwa polskiego dowodzą, że zainteresowane strony, tak polska jak i czeska, bez większych problemów pokonywały trudno dostępne górskie „mury". Należy pamiętać bowiem, że zarówno w Karpatach, jak i szczególnie w Sudetach istnieje wiele: bram" (np. Brama Morawska) i „furtek" (np. Obniżenie Ścinawki lub Przełęcz Międzyleska) umożliwiających umieszczenie oddziałów zbrojnych. Obronna funkcja gór polegała więc raczej na kanalizowaniu działań najeźdźcy, zmuszając go do wykorzystywania ściśle określonych przejść, niż wzbranianiu wtargnięcia. Stąd trudności dla maszerujących wojsk wynikały więc nie tylko z bogactwa ukształtowania terenu. Odmienna sytuacja istniała na zachodnich i wschodnich rubieżach Polski. Pogranicza te geograficznie wchodzą w skład większych krain obejmujących obszary po obu stronach „kordonu". Zachodnie kresy ówczesnego państwa polskiego tworzyły Nizina Śląsko-Łużycka, ograniczona od północy równoleżnikowo biegnącym niewysokim Wałem Trzebnickim, oraz pas pojezierzy przedzielonych Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką. Na wschodnich obszarach Polski Wyżyna Lubelska łagodnie przechodzi w Wyżynę Zachodnioukraińską, granicząc na południu poprzez Roztocze z Kotliną Sandomierską. Natomiast nizinne Mazowsze płynnie przechodzi w krainy Niżu Zachodniorosyjskiego oddzielone od niego co najwyżej dolinami Bugu. Wydawałoby się, że w związku z tym granice wschodnia i zachodnia powinny być znacznie łatwiej przekraczalne. To spojrzenie wynikające z wielowiekowych doświadczeń zmagań polskich na Wschodzie komplikuje się bardzo w całej epoce preidustrialnej. Na działania wojsk oddziaływały bowiem nie tylko łatwo dostrzegalne i względnie stałe czynniki, takie jak szerokość przeszkód wodnych oraz wysokość i ukształtowanie masywów górskich. W bezpośrednim działaniu wojsk jedną z najważniejszych ról odgrywało zale-

sienie oraz stosunki wodne (hydrografia). Pod tym względem ziemie polskie sprzed siedmiuset lat różniły się zasadniczo od znanych nam obecnie krajobrazów. Stopień zalesienia ziem polskich w interesującym nas okresie szacowany jest na przeszło dwukrotnie wyższy (ok. 78%) niż obecnie. Innymi słowy trzy czwarte powierzchni kraju zajmowały wówczas lasy. Na zachodzie tworzyły widoczny do dziś kompleks Borów Dolnośląskich oraz- lasy w rozlewiskach Obry i Baryczy. Na wschodnich obszarach dominowała Puszcza Sandomierska, w niewielkim stopniu tylko zagospodarowana oraz potężny kompleks lasów Pogórza Karpackiego łączących się na wschód od Sanu z trudno dostępnymi puszczami sięgającymi Bugu i górnego Styru. Wydaje się jednak, że znaczna część Wyżyny Lubelskiej i Roztocza z uwagi na lessowe gleby nie była silnie zalesiona. Wielkość zalesienia nie stanowiła różnicy tylko czysto ilościowej. Las oddziałuje bardzo poważnie na stosunki wodne pochłaniając z jednej strony wodę, z drugiej zaś w wypadku obfitych opadów nasiąknięta ściółka leśna spowalnia tempo „wysychania" terenu, czym przedłuża negatywne skutki powodzi i powoduje zabagnienie terenu. Przyzwyczajeni do widoku lasów pociętych regularnymi przecinkami, łatwo zapominamy o wyglądzie rzadkiej dziś pierwotnej polskiej puszczy. Kompleksy leśne, słabo zaludnione już w okresie tworzenia państwa polskiego, stanowiły więc rzeczywiste trudno dostępne dla pokonania przeszkody. Wzmacniały one w sposób istotny „mur" południowopolskich łańcuchów górskich oraz stanowiły jądro barier na wschodzie i zachodzie. Istotnym uzupełnieniem lasów były rzeki, jeziora i bagniska. Niewątpliwie na terenie ówczesnej Polski różnego rodzaju jezior i „oczek" wodnych było znacznie więcej niż obecnie. Wiele z nich zniknęło z powierzchni w wyniku regulacji rzek oraz melioracji gruntów. Wraz z większym nawilgoceniem gleby wynikającej z zalesienia często otoczone były one wianuszkami bagien i mokradeł. Sprzyjał temu także klimat znacz-

nie wilgotniejszy i cieplejszy niż obecnie. Stąd pozornie łatwo dostępne granice stawały się w istocie trudnymi do przekroczenia barierami trwale oddzielającymi obszary osadnictwa (np. Puszcza Nadnotecka). W ówczesnych warunkach pierwotna puszcza stała się prawdziwym wyzwaniem dla mieszkańców Polski. Jej pokonanie wymagało znacznych nakładów finansowych i wieloletnich wysiłków pionierów-osadników. Ekstensywny, by nie rzec prymitywny, sposób gospodarki rolnej opartej na wypalaniu terenów leśnych lub na dwupolówce - ugorowanie na przemian połowy ziemi ornej, prowadził do wytworzenia się „ąuasikoczowniczego" trybu życia polskich chłopów. Po wyjałowieniu użytkowanego terenu przenosili się oni na inny obszar. Porzucony teren łatwo i bardzo szybko zarastał odnawiając niejako obszary leśne. Ponadto duże kompleksy leśne majądo dziś bardzo poważny wpływ na mikroklimat poszczególnych regionów. W sytuacji stosunkowo niskiej kultury rolnej cechy mikroklimatu miały znacznie większy wpływ na rolnictwo będące wszakże podstawowym zajęciem ogółu społeczeństwa. Te dwa zasadnicze czynniki: ludzki i przyrodniczy, określały podstawowe formy krajobrazowe średniowiecznej Polski. Tworzyły je puszcze, obszary bagienne, tereny polno-leśne i leśno-polne. Tereny polno-leśne występowały w sąsiedztwie najważniejszych ośrodków państwowych oraz w rejonach dysponujących najżyźniejszymi glebami - lessami i czarnoziemami. Stąd najgęściej zaludnione tereny obejmowały Wielkopolskę pomiędzy średnią Wartą a Gopłem, Równinę Wrocławską, lewobrzeżną Małopolskę oraz kotliny i doliny rzeczne na prawym brzegu Wisły. Osadnictwo postępowało również wzdłuż równoleżnikowo biegnącej drogi z Krakowa do Przemyśla. Tereny te zwykło się kwalifikować jako leśno-polne i polno-leśne. Oznacza to, że nawet one nie były wolne od lasów* Najwięcej problemów dla ówczesnych wojskowych planistów sprawiały bez wątpienia zabagnione pradoliny. Na

nieszczęście dla polskich władców na wschodzie nie były one tak szerokie, jak na zachodzie. Ze względu na naturalne przeszkody w działaniach wojennych olbrzymią rolę odgrywała sieć dróg tworząca ramy dla wypraw wojennych. Ze wschodnimi sąsiadami łączyło Polskę kilka równoleżnikowo biegnących traktów handlowych. Pierwszy wychodząc z Krakowa poprzez Bochnię - Tarnów - Dębicę - Rzeszów - Przemyśl i Gródek dochodził do Lwowa. W Gródku przecinał się z drugim^ szlakiem biegnącym ukośnie na południowy wschód z Sandomierza przez Lubaczów. Trzeci trakt wiódł z Włodzimierza Wołyńskiego przez Horodło - Krasnystaw - Kraśnik - Zawichost do Opatowa lub Sandomierza. Z Włodzimierza prowadziła również odnoga przez Lublin do Kazimierza lub Zawichostu. Rejon Zawichost Opatów - Sandomierz stanowił więc swoisty węzeł dróg, jako że z niego można było posuwać się przez Radom na Łowicz i Brześć Kujawski lub Wąchock - Łęczycę - Koło - Poznań. Z Wąchocką można było skręcić na szlak do Radomia lub na południe przez Jędrzejów, Miechów do Krakowa. Stołeczny gród połączony był ze Śląskiem dwoma drogami. Północna wiodła przez Olkusz - Będzin - Bytom - Opole - Brzeg do Wrocławia, południowa prowadziła przez Oświęcim - Racibórz - Głubczyce - Nysę do Brzegu lub Wrocławia. Z Wrocławia wiodły znakomite trakty na zachód przez Legnicę - Złotoryję - Zgorzelec lub nieco na północ Legnicę - Chojnów Bolesławiec - Zgorzelec. Wrocław miał również połączenie z Krosnem na północnym zachodzie oraz Poznaniem i Kaliszem na północy. Można przyjąć za mocno prawdopodobne, że planując działania przeciw Polsce wodzowie mongolscy uwzględnili istniejące szlaki handlowe jako podstawę marszu wojsk. W trakcie działań musieli zetknąć się z silnymi grodami broniącymi przepraw przez wielkie rzeki (Wisłę i Odrę) oraz starać się przesuwać oddziały przez tereny gęściej zamieszkane wykorzystując zgromadzone w gospodarstwach zapasy. Najbardziej wydajny dla wojsk inwazyjnych był szlak biegnący

z Włodzimierza Wołyńskiego przez Lublin do Sandomierza lub Zawichostu wyprowadzając wojska w stosunkowo gęsto zamieszkane obszary na lewym brzegu Wisły. W warunkach zimowych dawało to oczywiste korzyści. POLSKA NA PRZEŁOMIE XII I XIII W. STOSUNKI POLITYCZNE Najazd Mongołów na Polskę nastąpił w okresie rozbicia jedności państwa. Podział kraju na dzielnice dokonany przez Bolesława Krzywoustego w 1138 r. pogłębiał się z pokolenia na pokolenie. Rozbicie państwa polskiego nie stanowiło w ówczesnej Europie wyjątku. Rozdrobnienie feudalne jeszcze w znacznie wyższym stopniu występowało we Francji, Rzeszy Niemieckiej, Czechach i na Rusi. Specyfiką środkowoeuropejską było jednak związanie postępującego podziału z panującymi dynastiami - Piastów w Polsce, Przemyślidów w Czechach i Rurykowiczów na Rusi. Istotnym i jakże ważnym wyróżnikiem stosunków polskich było zaprzestanie koronacji władców polskich od śmierci Bolesława Śmiałego, zwanego też Szczodrym (1076). W warunkach polskich brakowało więc władcy tytułu wyniesionego ponad braci i krewnych. W pierwszą połowę XIII stulecia ziemie polskie wkroczyły podzielone na cztery główne dzielnice: małopolską (krakowskie i sandomierskie), wielkopolską (zachodnia i wschodnia Wielkopolska), śląską (Śląsk i Śląsk Opolski) i mazowiecką. Nie oznaczało to, rzecz jasna, ustabilizowania sytuacji wewnętrznej. Poszczególni władcy dążyli do poszerzenia swojego władztwa oraz w sprzyjających okolicznościach do sięgnięcia po ziemię krakowską przez wszystkich uznawaną za stołeczną. W tych próbach ścierały się dwie wizje państwa. Pierwsza, reprezentowana najsilniej przez syna Bolesława Krzywoustego księcia wielkopolskiego Mieszka Starego, wyrażała się w dążeniu do przywrócenia tradycyjnego modelu państwa pias-

towskiego z silną władzą książęcą łamiącą opór możnowładztwa polskiego. Temu niewątpliwie dynamicznemu i zdolnemu księciu udało się na bardzo krótko zrealizować swe zamysły. W 1173 r., po śmierci najstarszego z żyjących synów Krzywoustego Bolesława Kędzierzawego, Mieszko stał się seniorem książąt polskich. Tytułował się „najwyższym księciem Polski" lub „księciem całej Polski", a żydowscy mincerze na monetach tytułowali go wprost „królem Polski". Jego dominację uznawali wnukowie Krzywoustego po pierworodnym synu Władysławie Wygnańcu - książę Śląska Bolesław Wysoki oraz jego brat pan księstwa raciborskiego Mieszko Plątonogi. Również najstarszy syn Bolesława Wysokiego książę opolski Jarosław zmuszony był do posłuchu. Wyraźnym znamieniem potęgi „króla" Mieszka było ponowne doprowadzenie do podporządkowania Polsce Pomorza Zachodniego oraz przygotowywanie zbrojnej wyprawy przeciw zagrażającym ujściu Odry Duńczykom. Tendencje odśrodkowe były jednak zbyt silne, by mogło powieść się przywrócenie jedynowładztwa książęcego. Na czele opozycji stanęli Bolesław Wysoki liczący z racji starszeństwa na tron krakowski oraz usunięcie z Opola swego syna Jarosława i z Raciborza brata Mieszka Plątonogiego, a także pan ziemi sandomierskiej Kazimierz, zwany później Sprawiedliwym. W jej szeregach znaleźli się także niezadowolony z forsowania przyrodnich braci najstarszy syn Mieszka Starego Odon oraz możnowładcy małopolscy z biskupem krakowskim Gedką (Gedeonem) na czele. Ostateczne decyzj e podj ęto, j ak się wydaj e, na wielkim zj eździe książąt w Gnieźnie w 1177 r. Duszą spisku był biskup krakowski Gedko. Pod jego wodzą możni krakowscy przekonali Kazimierza i w 1177 r. dokonali zamachu w Krakowie. Akcja udała się nadzyczajnie. Załoga Krakowa bez oporu otworzyła bramy miasta i grodu. Niemal jednocześnie w Wielkopolsce bunt podniósł syn Mieszka Odon. „Najwyższy książę" musiał się schronić u swego imiennika władcy raciborskiego, któremu, jak się wydaje, udało się pokonać przy pomocy Ja-

rosława Bolesława Wysokiego. Przewaga spiskowców była jednak zbyt wyraźna, by Mieszko Plątonogi mógł kusić się o kontrakcję. Pod naciskiem Kazimierza Sprawiedliwego sprawującego rządy w Krakowie w zamian za kasztelanie bytomską i oświęcimską oddał pechowemu bratu Bolesławowi, Wysokiemu, Wrocław i Legnicę. Sam eks-senior udał się na tułaczkę do Niemiec kołacząc o cesarską pomoc. Wydarzenia roku 1177 wywarły poważny wpływ na dalsze losy Polski. Kazimierz Sprawiedliwy, choć rządzący w dwóch ważnych dzielnicach - sandomierskiej i krakowskiej, był władc ą z łaski możnych krakowskich. Nic więc dziwnego, że starał się uzyskać akceptację dziedziczności tronu krakowskiego. W 1180 r. na zjeździe w Łęczycy uznano tron krakowski za dziedziczny w linii Kazimierza. Było to jawne przekreślenie idei senioratu. Wewnątrz państwa pozycja Kazimierza nie była również tak silna, jak jego starszego brata. Przyjmuje się, że był on raczej „przewodniczącym" książąt polskich - synów Wygnańca - Bolesława Wysokiego, Mieszka Plątonogiego, świeżo obdarowanego Głogowem i Krosnem Konrada oraz Odona. W swym ręku Kazimierz skupiał dzielnice krakowską, sandomierską oraz po śmierci bratanka Leszka (1186) Mazowsze. Nie uchroniło to go przed ugięciem się przed cesarzem w 1184 r. w Halle i uznaniem za zwierzchnika Polski. Choć niewątpliwie najpotężniejszy z książąt, Kazimierz nie był w stanie udaremnić opanowania wschodniej Wielkopolski z Gnieznem przez niezmordowanego brata Mieszka Starego. Niepowodzeń Kazimierza nie dopełniło podporządkowanie Pomorza Zachodniego królom duńskim w 1184 r. Mimo tych porażek, w Polsce nastąpiła stabilizacja. Na Śląsku Bolesław Wysoki pogodził się z synem Jarosławem, którego wyświęcono na biskupa wrocławskiego. "Kazimierz, pan Krakowa, Sandomierza i Mazowsza, umacniał swoją władzę^ Niestety, w 1194 r. zmarł otruty w czasie uczty. Doprowadziło to do ponownego otwarcia problemu rządów w Krakowie.

Możnowładcy małopolscy nie tyle wierni łęczyckim uchwałom, ile liczący na znaczny wpływ na rządy 7-8 -letniego starszego syna Kazimierza Sprawiedliwego Leszka Białego wybrali go na księcia krakowskiego. Wzbudziło to solidarny sprzeciw seniorów rodu piastowskiego - Mieszka Starego, Mieszka Plątonogiego i Bolesława Wysokiego. Niestety, wśród seniorów zawiodła koordynacja działań. Posiłki śląskie spóźniły się na pole morderczej bitwy pod Mozgawą(15 IX 1195) doprowadzając co prawda do zwycięstwa taktycznego antykrakowskich sojuszników, niemniej rany Mieszka Starego i śmierć jego ukochanego syna Bolesława pogrzebały szanse na przywrócenie jedności państwa. Niezłomny Mieszko wykorzystał jednak wrażenie, jakie przyniosła bratobójcza bitwa pod Mozgawą, i wszedł w porozumienie z możnymi krakowskimi przede wszystkim z biskupem Pełką, rezygnując z prób przywrócenia silnej władzy książęcej. W efekcie z przerwami panował w Krakowie do śmierci (13 III 1202). Wydawało się, że pierwsze dziesięciolecia XIII w. upłyną pod znakiem stabilizacji stosunków wewnętrznych w Polsce. Dziedzicem Mieszka tak w Wielkopolsce (Odon zmarł jeszcze w 1194), jak i Krakowie został Władysław Laskonogi. Synowie Kazimierza Sprawiedliwego objęli Sandomierskie (Leszek Biały) i Mazowsze (Konrad). Na Śląsku tuż przed śmiercią (8 XII 1201) Bolesławowi Wysokiemu udało się zjednoczyć cały Dolny Śląsk z Krosnem, Głogowem (Konrad zmarł bezpotomnie), Legnicą i Wrocławiem. W Raciborzu panował sędziwy, prawie siedemdziesięcioletni, Mieszko Plątonogi. Najzasobniejszymi książętami stali się więc spadkobiercy Bolesława Wysokiego, trzydziestoparoletni książę Henryk, zwany później Brodatym (urodzony między 1165 a 1170) i książę Wielkopolski Władysław. Panowanie Henryka rozpoczęło się pod złymi auspicjami. Krewki stryj z Raciborza po śmierci starszego brata uderzył na jego dzielnicę i zajął Opole. Henryk stawił opór uzyskując

poparcie bliskiego współpracownika ojca biskupa wrocławskiego Cypriana. Dzięki niemu Udało się pozyskać arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza i biskupa krakowskiego Pełkę. Biskupi doprowadzili do pokoju pomiędzy stryjem i bratankiem. Warunki dla Henryka były jednak bardzo ciężkie - musiał się wyrzec dzielnicy opolskiej, a ponadto zapłacić 1000 grzywien okupu. Układ potwierdził papież Innocenty III (co świadczyło o obawach o jego utrzymanie) 25 listopada 1202 r. Poważne kłopoty miał również Laskonogi. Najpóźniej w 1206 r., choć niektórzy badacze twierdzą, że już w 1202 r., wielkopolski książę został usunięty z Krakowa. Na tron powrócił triumfalnie witany przez biskupa Pełkę Leszek. Na domiar złego w Wielkopolsce Laskonogi popadł w konflikt z przyrodnim bratankiem Władysławem Odonicem Plwaczem, młody książę dopominał się bowiem swej ojcowizny, dzielnicy kaliskiej. Laskonogi pragnąc z jednej strony uzyskać cennego sojusznika w walce z bratankiem, z drugiej zaś stworzyć podstawy do obrony Pomorza Zachodniego przed zakusami Brandenburgii zamienił się w 1205 r. częścią swych posiadłości z Henrykiem śląskim. W zamian za odonicowe dziedzictwo uzyskał on od Henryka Ziemię Lubuską. Poparcie Henryka było dla Laskonogiego ze wszech miar istotne. Niezależnie od planów pomorskich i sporów z bratankiem, Laskonogi popadł w poważny konflikt z jednym z najwybitniejszych hierarchów kościoła katolickiego w Polsce arcybiskupem gnieźnieńskim Henrykiem Kietliczem. Arcybiskup dążący do zasadniczych reform Kościoła w Polsce, m.in. do uniezależnienia od władzy książęcej, sprzeciwiał się „konserwatywnej" polityce Władysława. Chwilowo książę był górą i w 1206 r. Kietlicz oraz Odonic zmuszeni byli opuścić Wielkopolskę. Udali się na emigrację na... dwór Henryka Brodatego. To zadziwiające odwrócenie przymierzy tłumaczy się ścisłymi więzami łączącymi Henryka Brodatego z Kietliczem już od 1202 r. oraz wpływem jego żony Jadwigi. W efekcie wszedł

w posiadanie dzielnicy kaliskiej otrzymanej od Henryka do czasu odzyskania poznańskiej schedy po ojcu. Ta altruistyczna polityka Henryka, jak można przypuszczać, miała na celu pozyskanie biskupa Rzymu do przywrócenia zasady senioratu w Polsce. Zainteresowani tym byli zarówno Henryk, jak i jego stryj zaawansowany w latach Mieszko Plątonogi. Rachuby te przyniosły spodziewany rezultat w postaci bulli papieskiej 9 czerwca 1210 r. przypominającej na żądanie „księcia śląskiego", że władzę w Polsce winien sprawować najstarszy z rodu. Wówczas był nim bez wątpienia Mieszko raciborski dożywający swych burzliwych dni. Historycy do dziś nie są zgodni, kiedy doszło do zbliżenia Henryka ze stryjem. Wskazują oni (Benedykt Zientara) na solidarność jednej gałęzi rodu piastowskiego przeciw „młodym" uzurpatorem tronu krakowskiego. Elastyczne decyzje polityczne Henryka w owym czasie (w 1209 zawarł ponowny sojusz z Laskonogim) świadczą dobitnie o możliwości identyfikacji „księcia śląskiego" właśnie z Mieszkiem. Wytrawny polityk z Raciborza wykorzystał nadarzającąsię okazję i w końcu 1210 lub na początku 1211 r. zajął Kraków. Do rychłej śmierci (16 V 1211) Mieszko mógł się nacieszyć spełnieniem swych długoletnich marzeń. Wydarzenia lat 1206-1210 przyniosły ogromny wzrost znaczenia arcybiskupa Henryka Kietlicza. Dążył on do pełnienia faktycznej funkcji zwierzchnika książąt polskich. Niewątpliwie umożliwiało mu to poparcie młodszych książąt piastowskich: Odonica, Leszka Białego ponownie wprowadzonego na tron krakowski, okrutnego Konrada księcia Mazowsza i następcę Mieszka Plątonogiego Kazimierza opolskiego. Dominująca opozycja arcybiskupa spotkała się z narastającą opozycją możnowładztwa wielkopolskiego niechętnego faworyzowaniu duchowieństwa przez Odonica oraz niektórych biskupów związanych z Laskonogim i Brodatym. Realna groźba dla Kietlicza pojawiła się dopiero po śmierci Innocentego III (1216), dotychczasowego wiernego sojusznika polskiego me-

tropolity. W nie znanych bliżej okolicznościach Laskonogi usunął w 1217 r. pupila Kietlicza-Odonica z Wielkopolski, a na dodatek na skutek zmian w krakowskiej elicie władzy do ścisłego porozumienia doszli Laskonogi, Henryk Brodaty i Leszek Biały. „Koncern" trzech książąt sprawnie współpracował kilka lat mając na celu z jednej strony podporządkowanie Pomorza Gdańskiego (Leszek Biały), z drugiej zaś wzmocnienie odporności ziem polskich wobec ekspansji Branderburczyków (Henryk). Spotęgowaniu autorytetu książąt ułatwiała sytuację śmierć Kietlicza w 1219 r. zastąpionego przez powolnego Piastom arcybiskupa Wincentego bardzo bliskiego współpracownika Władysława Laskonogiego (1220). „Triumwirowie" przystąpili nawet na początku lat dwudziestych do przygotowania wspólnej krucjaty przeciw pogańskim Prusom (1222). Charakterystyczne, że wobec papieża Honoriusza III z inicjatywą występował Leszek Biały, pan Krakowa tytułujący się dux Poloniae. Niestety, pacyfikację wewnętrzną w kraju zburzył ponownie Odonic. W 1223 r. przy poparciu księcia pomorskiego Świętopełka udało mu się zdobyć Ujście, a następnie Nakło. Ponadto na skutek porażki rycerstwa małopolskiego pilnującego granicy z Prusami Leszek represjonował co wybitniejszych przedstawicieli rodu Świebodziców-Gryfitów. W odpowiedzi zorganizowali oni spisek antyksiążęcy zapraszając do Krakowa Henryka Brodatego. Choć wyprawa Henryka (1225) zakończyła się ponownym porozumieniem z Leszkiem Białym, to jednak nie przywróciła dotychczasowego zaufania pomiędzy obu książętami. Sukcesy Odonica odbierającego Laskonogiemu grody wielkopolskie oraz walki na Pomorzu o schedę po poległym 22 lipca królu duńskim Waldemarze II doprowadziły do podjęcia przez Leszka Białego decyzji o mediacji w konflikcie pomiędzy Laskonogim a Odonicem. Książę krakowski zwołał wielki wiec książąt polskich i biskupów pod koniec 1227 r. do

Gąsawy. Prawdopodobnie brał poważnie pod uwagę pogłoski o zerwaniu pomiędzy Odonicem a Świętopełkiem. Wydarzenia w Gąsawie otwierają nowy - „gangsterski" okres w stosunkach pomiędzy Piastami polskimi. Zamiast zaproszonego Odonica pojawili się zbrojni księcia pomorskiego Świętopełka dokonując rzezi wśród zaskoczonych uczestników zjazdu. Zginął Leszek Biały, natomiast Henryka Brodatego uratował wierny rycerz, który zakrył go swym ciałem. W powszechnej opinii Odonic i Świętopełk okryli się hańbą. Nie zmieniało to problemu sukcesji po Leszku. Ranny Henryk nie mógł wziąć udziału w rozgrywce, do której stanęli brat zamordowanego księcia Konrad Mazowiecki i walczący z Odonicem Władysław Laskonogi. Górę wziął książę Wielkopolski dochodząc do porozumienia z panami małopolskimi, przede wszystkim z Gryfitami niedawno odsuniętymi od władzy w Krakowie oraz z Awdańcami. 5 maja 1228 r. Laskonogi wystawił dwa niezwykle ważne dla Małopolan przywileje w Cieni zobowiązując się do zachowania praw, obrony dzielnicy, adopcji synka Leszkowego Bolesława Wstydliwego oraz rozszerzając uprawnienia duchowieństwa. Decyzje zapadłe w Cieni po raz pierwszy stanowiły gwarancje dla „rządzonych", z drugiej strony zaś umacniały elekcyjny charakter tronu krakowskiego. Bardzo szybko okazało się, że obowiązki w dziedzicznej dzielnicy zmusiły Władysława do opuszczenia Krakowa. W jego imieniu rządził wykurowany z ran Henryk Brodaty, natomiast wdowa po Leszku otrzymała ziemię sandomierską. Gwałtowny Konrad Mazowiecki nie zaakceptował odsunięcia od dziedzictwa brata i latem 1228 r. ruszył na Kraków. Niezwykle skuteczny opór Henryka Brodatego uniemożliwił Konradowi zajęcie stołecznego grodu. Okrutny książę Mazowsza wybrał więc zgoła niekonwencjonalną metodę porwania. W początkach 1229 r. na zwołanym przez Henryka Brodatego wiecu w Spytkowicach nad Wisłą nasłani siepacze Konrada porwali w czasie mszy śląskiego księcia.

Gansterskie metody odnosiły w pełni triumfy w ówczesnej Polsce. Idąc za ciosem Konrad uderzył na Kalisz Laskonogiego, natomiast jego ruscy sojusznicy ruszyli na Śląsk. Jak się wydaje, twardy opór stawił im syn Henryka Brodatego, Henryk Pobożny. Poważniejsze sukcesy odniósł Konrad jedynie w ziemi sandomierskiej, odsuwając wdowę po Leszku od władzy. Nie udało mu się jednak zająć Wielkopolski i Małopolski. Następca Henryka Brodatego, Henryk Pobożny, szykował zbrojną wyprawę na Mazowsze. Zanim jednak doszło do walki, żona Brodatego, Jadwiga, zdecydowała się na osobistą interwencję u Konrada. Za cenę zrzeczenia się przez Henryka pretensji do tronu krakowskiego Konrad uwolnił porwanego księcia. Chwilowo przewagę w Małopolsce (bez Krakowa) zdobył Konrad usiłując za cenę ustępstw dojść do porozumienia z częścią niechętnego mu możnowładztwa sandomierskiego oraz per fas et nefas zmusił do uznania swej zwierzchności wdowę po Leszku Grzymisławę i jej syna Bolesława Wstydliwego. Skuteczny opór stawili Konradowi jedynie panowie krakowscy nie dopuszczając go do tronu. Niemal jednocześnie w Wielkopolsce Odonicowi udało się zmusić do ustąpienia swego stryja Władysława, który schronił się w Krakowie, a później na Śląsku. Tu 18 sierpnia 1231 r. po nieudanej wyprawie na Gniezno zginął zamordowany przez napastowaną przez siebie dziewczynę niemiecką. Sukcesorem Władysława w obu dzielnicach (Wielkopolsce i Małopolsce) został stary doświadczony książę śląski Henryk Brodaty. Jego wieloletnia działalność polityczna przyniosła wreszcie widoczne rezultaty. Szczęście uśmiechnęło się wreszcie do księcia śląskiego. W 1230 r. objął on rządy opiekuńcze po swoim kuzynie Kazimierzu Mieszkowicu w Opolu i Raciborzu. Obawiając się gwałtowności Konrada małopolscy Gryfici wydali Ślązakom dzielnicę krakowską. Miał więc Henryk dostateczne siły, by upomnieć się o resztę schedy po Laskonogim w Małopolsce oraz zlikwidować wreszcie rządy Odonica w Wielkopolsce.

W 1231 r. rozpoczął się nowy cykl wojen pomiędzy Brodatym, Odonicem i Konradem. Początkowo Henryk został zmuszony do rezygnacji z pretensji do posiadłości Odonica pod groźbą wyklęcia przez biskupów (1232). Na drugim z frontów w Małopolsce udało mu się przeciągnąć na swoją stronę Grzymisławę z synem. Konradowi ostały się jedynie skrawki ziemi sandomierskiej. Wzmocniwszy swe siły ruszył Henryk wraz z posiłkami małopolskimi w 1234 r. na posiadłości Odonica. Jak widać Henryk, mąż pobożnej Jadwigi, nie przejmował się groźbami kościelnymi i otwarcie złamał wcześniejsze porozumienie. Wyprawa zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem Henryka. Tylko dzięki poparciu hierarchów Kościoła Odonic nie został usunięty ze swych włości. 22 września 1234 r. zawarto pokój, na mocy którego ziemie na lewym brzegu Warty oraz Santok i Śrem zatrzymał Henryk, prawobrzeżna Wielkopolska pozostawała w ręku Odonica. „IMPERIUM" HENRYKÓW ŚLĄSKICH Droga, jaka wiodła Henryka Brodatego do zdobycia przewagi w Polsce, była długa i wyboista. Wstępując w 1201 r. na tron śląski otrzymał w spadku państwo rządzone na modłę wczesnopiastowską, tj. z decydującąpozycjąksięcia traktującego swoje władztwo jako własność. Bardzo szybko przekonał się Henryk, że Wjego ojcowiźnie pojawił się silny opór możnowładztwa dążącego do osłabienia znaczenia księcia i zdobycia wpływów na rządy. Z początkiem XIII w. zjawisko to występuje we wszystkich dzielnicach Polski. Możni reprezentowani przez kilkadziesiąt rodów praktycznie zmonopolizowali najważniejsze urzędy w dzielnicach wojewodów dowodzących wojskiem, skarbników lub na Śląsku komorników zarządzających skarbem, cześników dbających o stół książęcy czy łowczych. W „terenie" w rękach możnych znajdowała się władza wykonawcza książąt-kasztelanie (na Śląsku ok. 20). Majątki rodowe powiększa-

ły się stale o nadania książęce oraz o dzierżawione z racji sprawowanych urzędów przejmowane włości. Nie należy rozumieć, że tworzyły się już wówczas lartyfiindia możnowładcze, posiadłości rodowe rozrzucone były często po całym kraju umożliwiając tym samym większą samodzielność'możnych szukających często u sąsiednich książąt poparcia w walce z „własnym" władcą. Pozostałe grupy ludności (szeregowi rycerze oraz wszelkie kategorie chłopów) nie miały możliwości realnego oddziaływania na politykę księcia. Ich rola w państwie ograniczała się przede wszystkim do obowiązków militarnych (szeregowi wojowie) lub w wypadku chłopów do najrozmaitszych obciążeń na rzecz księcia i jego urzędników (dań, płacone od gospodarstwa podworowe-poradlne-podymne, podatek od wypasania świń - narzaz, ciężary komunikacyjne i wojskowe). Książę uzyskiwał ponadto dochody z mennicy, kopalin, ceł i opłat targowych. Wbrew trwającym już od stulecia reformom wewnętrznym w Kościele, książęta piastowscy nie chcieli się pogodzić z dążeniami emancypacyjnymi duchowieństwa polskiego. Co bardziej energiczni władcy, jak Mieszko Staiy, dążyli do utrzymania pozycji księcia w swojej dzielnicy, a także do przywrócenia tradycyjnego modelu państwa w całej Polsce. Te przeciwstawne tendencje doprowadziły do zdecydowanego zwycięstwa możnych w Małopolsce. Nawet autokratyczny Mieszko Stary zmuszony był uznać faktycznąelekcyjność tronu krakowskiego. Na Śląsku Henryk Brodaty i jego następca Henryk Pobożny natrafili na te same problemy. Jak się wydaje, jedyną drogą wiodącą do osłabienia możnych wewnątrz własnego dziedzictwa oraz przynoszącąprzy tym istotny wzrost dochodów była kolonizacja. Pierwsze wzmianki o akcji kolonizacyjnej pochodzą z czasów Bolesława Wysokiego z okolic Legnicy, gdzie istniały „nowe wsie". Najprawdopodobniej założono je wykorzystując polskich chłopów osiedlanych na prawie „wolnych gości".

„Wolny gość" był osobiście wolny i mógł opuścić osadę, nie posiadał jednak ziemi. Wobec pozostałych kategorii ludności „goście" wyróżniali się stałymi, określonymi opłatami na rzecz księcia i kościoła, co w efekcie prowadziło do intensywniejszej gospodarki (nadwyżki zbiorów zachowywali dla siebie) oraz regularnych wpływów do skarbu władcy. Ta forma kolonizacji, zwłaszcza pustek, przynosiła więc wymierne korzyści obu stronom. Książę również stosował inny znany poprzednio sposób zagospodarowywania pustek - nadawał je prostym wojom - „rycerzykom" i w zamian za służbę wojskową uzyskiwał wzmocnienie obrony zawsze niespokojnego pogranicza. Miarą osiągnięć Bolesława była fundacja klasztoru w Lubiążu oraz zapoczątkowanie osadnictwa górniczego w okolicach „Złotej Góry" Złotoryi. Prawdziwa erupcja osadnictwa nastąpiła dopiero za panowania Henryka Brodatego. Działalność kolonizatorska Henryka Brodatego rozpoczęła się niemal z chwilą objęcia przez niego władzy. 22 listopada 1202 r. papież Innocenty III wydał bullę protekcyjną dla klasztoru ufundowanego przez księcia w Trzebnicy. Wydaje się, że zasady, na których zorganizowano gospodarkę klasztoru, stały się wzorem dla późniejszych decyzji księcia. Cysterki trzebnickie uzyskały prawo do osiedlania „wolnych gości", niemniej podstawową masę chłopów stanowili dawni mieszkańcy przekazanych klasztorowi wsi. Wbrew jednak tradycyjnym obciążeniom zarówno tak chłopów służebnych zobowiązanych do ściśle określonych obowiązków (piekarzy, kucharzy, łagiewników, szewców, sokolników itp.), jak i pozostałych kategorii ludności chłopskiej obarczeni zostali jedynie stosunkowo niewielkim czynszem oraz sześciotygodniową pańszczyzną. Wiele doświadczeń uzyskał także Henryk wytyczając granice (dokonując „ujazdu") ojcowej fundacji w Lubiążu. Klasztor został obdarzony nowymi przywilejami, a szczególną troską książęcącieszyli się zamieszkali w dobrach lubiąskich Niemcy. Książę zwolnił ich spod jurysdykcji swoich urzędników, sądzeni mieli być przez wyznaczonego spo-

śród nich urzędnika. Przypuszczalnie ten model organizacji osad niemieckich zastosował Henryk przy tworzeniu nowych kompleksów osadniczych. Książę zdawał sobie sprawę, że musi zastosować w praktyce zasady wypracowane podczas rozwoju osadnictwa W Niemczech. Proponowane przez niego warunki nie mogły być wszakże gorsze od znanych potencjalnym osadnikom. Stąd wyznaczani przez niego sołtysi odpowiedzialni byli za sądownictwo w organizowanych wsiach i miastach. Istnienie sołtysów gmin niemieckich osadników z jednej strony gwarantowało swobody ściąganym kolonistom, z drugiej zaś stanowili oni enklawę w systemie władzy kasztelanów, co paradoksalnie wzmacniało pozycję księcia wobec możnych. Nic więc dziwnego, że bardzo silnie podkreślano odrębność gmin niemieckich od osad polskich. Nie oznacza to, że książę tracił na nadawaniu praw niemieckim gościom. Nadal liczył na stałe dochody z handlu i rzemiosła oraz czynszów. Było to źródło zysków i instrument polityki wewnętrznej, z której książę nie zamierzał rezygnować. Zrozumiałe więc stały się pierwsze konflikty pomiędzy Henrykiem i niektórymi gminami, zwłaszcza Niemcami wrocławskimi. Nauczony tym doświadczeniem Henryk przeniósł „wzorcowy" ośrodek prawa niemieckiego do Środy Śląskiej, miasta być może bardziej podporządkowanego księciu niż Wrocław. Mapa kompleksów osadniczych „zaprojektowanych" przez Henryka wskazuje na pragnienie zasiedlania terenów puszczy łużycko-śląskiej oraz obszarów Przedgórza Sudeckiego. W pierwszym z nich ośrodkami miejskimi stały się Lwówek Śląski, Złotoryja oraz na północnych rubieżach Krosno. Na przedpolu Sudetów centra miejskie miały stanowić Szczawno i Piława. Rzeczywistość zmodyfikowała nieco plany księcia. Zamiast Szczawna rolę lokalnego centrum przejęły Świebodzice, natomiast Piławę zdystansował Dzierżoniów. Na żyznych glebach Równiny Wrocławskiej szybko rozwijało się osadnictwo wokół Środy i Oławy. Uzupełnieniem akcji książęcej była działalność osadnicza biskupów wrocławskich na pogra-

niczu śląsko-czeskim w rejonie Głuchołazów. Powstałe w ten sposób kompleksy gospodarcze uzupełniane były siecią nadań dla kościoła, zakonów rycerskich, przede wszystkim templariuszy, zasiedlających głównie bezludne północno-zachodnie kresy Śląska oraz rycerzy. Dzięki temu obok tradycyjnej gospodarki książęcej pojawiły się nowe dynamicznie rozwijające się ośrodki. Reorganizacja dóbr doprowadziła kilkanaście lat później do konfliktu z biskupami wrocławskimi niezadowolonymi z ryczałtowego (po wymłóceniu) płacenia przez osadników dziesięciny. Spory te ze szczególną mocą ujawniły się w latach 1216 i 1227. Przywiązany do jedynowładczej tradycji książę wykorzystywał swoje wpływy w kurii papieskiej, by z tych konfliktów wyjść obronną ręką. Udało mu się to w pełni w 1216 r. zatrzymując uprzywilejowanie w sposobie płacenia dziesięciny przez osadników niemieckich. W 1227 r. musiał jednak w wielu punktach ustąpić biskupowi wrocławskiemu. Aktywność Bolesława Wysokiego, Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego doprowadziła do znacznego wyprzedzenia przez Śląsk pozostałych ziem polskich. Umożliwiło to stworzenie podstaw ekonomicznych i społecznych pod energiczną polityką wobec innych książąt polskich. Wydarzenia, jakich Henryk był świadkiem, utwierdziły go w przekonaniu, że w podporządkowanych jemu dzielnicach nie sposób rządzić wbrew stanowisku możnych. Wypracował więc specyficzny tryb sprawowania tam władzy. Przypomnijmy, po śmierci Laskonogiego Henryk objął rządy w Krakowie na podstawie porozumienia z lokalnymi możnowładcami. Podobnie postąpił w księstwie opolsko-raciborskim. Po śmierci Kazimierza Mieszkowica (1229) stał się opiekunem jego małoletnich następców Mieszka i Władysława. Wydaje się, że Henryk zdawał sobie sprawę z potęgi miejscowego możnowładztwa. Dlatego starał się, o ile to było możliwe, przenosić młodych dziedziców do innych dzielnic, a rządy powierzać „namiestnikom". W Małopolsce byli to wo-

jewodowie, w Wielkopolsce od 1234 r. faktycznym rządcą dzielnicy stał się jego dorosły syn Henryk Pobożny. W przeciwieństwie do innych potomków piastowskich władców stosunki pomiędzy obydwoma Henrykami były niemal idylliczne. Syn nie tylko nie spiskował przeciw ojcu, lecz ściśle z nim współpracował. Od 1224 r. był faktycznym współrządzącym, posiadając własną kancelarię. Rządząc w części Wielkopolski Henryk Pobożny używał tytułu „księcia Polski", tj. Wielkopolski, przy pełnej aprobacie ojca. Siła władzy Henryków na podporządkowanych ziemiach budzi od lat poważne wątpliwości. Znawcy zagadnienia (Kazimierz Jasiński) podkreślają fakt oparcia się obu śląskich książąt na rodach możnowładczych. Stanowiło to piętę Achillesową „imperium" Henryków. Wobec istnienia pretendentów do poszczególnych księstw i jednocześnie niechęci obu śląskich władców do drastycznego („gangsterskiego") rozwiązania problemu konkurencji, ich realne władanie zależało od przyzwolenia miejscowych możnych. Podkreślany od dawna w literaturze polskiej brak silniejszych więzi ekonomicznych pomiędzy poszczególnymi częściami monarchii tworzył niekorzystne warunki do zjednoczenia państwa polskiego w pierwszej połowie XIII w. Powszechnie sądzi się, że po śmierci Henryka Brodatego (19 III 1238)_nastąpił rozkład władztwa śląskiego. O przekazanie rządów upomnieli się bowiem następcy zarówno Kazimierza Sprawiedliwego, jak i Leszka Białego. Henryk Pobożny zmuszony został do zaakceptowania samodzielnych rządów Mikołaja II w Opolu i Raciborzu oraz usamodzielnienia się Bolesława Wstydliwego na ziemi sandomierskiej. Pomimo tych strat, Henryk pozostał najpotężniejszym księciem polskim, nazywanym „najgłówniejszym księciem Polski". Wobec tej opozycji jedyną drogą do akceptacji przewagi panów Wrocławia, Legnicy i Głogowa mogła być tylko korona królewska. Henryk Brodaty wystąpił z taką inicjatywą, lecz śmierć jego syna na polach pod Legnicą pokrzyżowała te zamiary.

MIĘDZYNARODOWE POŁOŻENIE POLSKI W PRZEDEDNIU NAJAZDU MONGOŁÓW Pomimo trwogi tatarskiej, w końcu XIII w. w Europie realne też było zagrożenie Śląska przez zachodnich i północnych sąsiadów. Margrabiowie brandenburscy Jan i Otto III wytrwale dążyli do poszerzenia i umocnienia swego posiadania nad środkową Odrą. W 1238 r. na wieść o śmierci Henryka Brodatego wespół ze swym lennikiem księciem zachodniopomorskim Barnimem zajęli kluczowy dla Śląska i Wielkopolski gród Santok. W następnym roku dzięki zawarciu porozumienia z margrabią Miśni Henrykiem Dostojnym wyruszyła potężna wyprawa na Lubusz. Henryk Pobożny okazał się jednak energicznym wodzem. Przygotowana odsiecz zadała ciężką klęskę oddziałom margrabiów, a następnie ruszyła do Santoka. Po krótkim oblężeniu załoga brandenburska skapitulowała. Henryk okazał się równie zręcznym dyplomatą co wodzem. W zamian za pozostawienie w rękach Barnima kasztelani cedyńskiej i przypuszczalnie kinieckiej, zapewnił pokój na północno-zachodnich rubieżach swego władztwa. Ewentualna pomoc dla odparcia najazdu Mongołów mogła więc przyjść od południowych sąsiadów Polski. Książąt panujących w południowych dzielnicach Polski łączyły od początku XIII w. bliskie stosunki z Czechami i Węgrami. Henryk Pobożny poślubił ok. 1218 r. siostrę króla czeskiego Wacława I. Matka Henryka (później św. Jadwiga) była z kolei rodzoną siostrą Gertrudy, matki króla Węgier Beli IV. Obaj władcy byli więc braćmi ciotecznymi. Również Bolesława Wstydliwego łączyły bliskie związki z władcami węgierskimi. Za żonę pojął bowiem córkę Beli IV Kingę, a jego siostra Salomea poślubiła brata władcy Węgier Kolomana. Te dynastyczne związki stanowiły wyraz bliskich kontaktów politycznych sąsiadów. Jest bardzo prawdopodobne, że sprzymierzeni władcy otrzymali mniej więcej w tym samym czasie

informacje o przygotowywanym przez Mongołów najeździe. Węgierski dominikanin Julian, za którego pośrednictwem chan mongolski przekazał królowi węgierskiemu w 1237 r. swoje ultimatum, wracał ze stolicy wschodniego imperium przez ziemie polskie. Poiiadto kopię raportu Juliana Bela IV przesłał patriarsze Akwileji Bertoldowi z Andechs, wujowi Henryka. Trudno precyzyjnie stwierdzić, czy sprzymierzeni monarchowie mieli wspólny plan obrony przed najazdem. Głosy badaczy są na ten temat podzielone. Przypuszczalnie przewidywali oni jedynie wysłanie posiłków najbardziej zagrożonemu władcy węgierskiemu. Dlatego tak istotne miejsce w planowanym najeździe miał zagon mongolski na Polskę i Czechy. W obu tych krajach prawdopodobnie podjęto przygotowania do obrony, wzmocniono załogi grodowe, rąbano przesieki. Być może w trakcie tych przygotowań spadł najazd mongolski.

Czyngis-chan

Batu-chan

Łucznik tatarski

Machiny oblężnicze

Rycerz

polski

z XIII—XIV wieku

Część

druga

WOJSKA

„PIEKIELNI JEŹDŹCY"

NARÓD POD BRONIĄ Cechą charakterystyczną armii mongolskiej był jej wysoki stopień wykorzystania zasobów ludzkich. Teoretycznie każdy mężczyzna mógł być powołany do służby, choć zdarzało się to rzadko. Wszyscy Mongołowie, niezależnie od uczestnictwa w wyprawach, byli świetnie wyszkolonymi wojownikami. Dla uściślenia - Mongoł rodził się nie tyle wojownikiem, ile kawalerzystą. Obcując z końmi niemal od kołyski, Mongołowie stali się mistrzami nie tylko w woltyżerce, ale również potrafili wykorzystać do maksimum wszystko z tego zwierzęcia: mleko kobyle, krew, mięso itp. Te niemal naturalne predyspozycje Mongołów zostały rozwinięte przez twórcę imperium Czyngis-chana. Wielki chan przeformował armię wprowadzając w miejsce kurijenu, czyli kręgu, system dziesiętny. Dziesiętny system organizacji wojska nie był przypuszczalnie wynalazkiem Temudżyna - stosowali go już wcześniej Hunowie. Twórca imperium wzbogacił go o nowy element - żelazną dyscyplinę. Dzięki temu uzyskał niezwykle sprawny instrument walki. ORGANIZACJA ARMII. DOWÓDCY Najmniejszym pododdziałem armii mongolskiej była dziesiątka - harban. 10 harbanów tworzyło setkę - dżaun. 10 dżaunów składało się na mingan. Największą jednostką organizacyjną, utwo-

rzoną zresztą dopiero gdy liczebność armii Czyngis-chana wzrosła do 100 tys., był tiimen - korpus liczący 10 tys. wojowników. Elitę wojska stanowiła specjalnie wyselekcjonowana gwardia. Do gwardii należało wybierać „synów dowódców ttimenów, minganów, setek oraz synów prostych ludzi [...] najbardziej zdolnych i urodziwych!"' Synowi dowódcy minganu miało towarzyszyć 10 ludzi, synowi dowódcy setki - 5, a synowi dziesiętnika - 3 ludzi. Ponadto każdy z nich miał przyprowadzić „brata" - krewnego w linii męskiej. Gwardia tworzyła odrębny tiimen, który dzielił się na straż nocną (1 mingan), straż dzienną (8 minganów) i mingan łuczników. Pozycja strażników była bardzo wysoka: „Mój gwardzista stoi wyżej niż dowódca minganu spoza gwardii! Pachołkowie moich gwardzistów stojąwyżej niż setnicy i dziesiętnicy spoza gwardii!" Tworząc tiimen gwardii Czyngis-chan dążył z jednej strony do maksymalnego zapewnienia sobie bezpieczeństwa, z drugiej zaś formował elitarny korpus: „Niechaj dziesięć tysięcy gwardzistów, którzy znajdują się przy nas, będzie silnym oddziałem i niechaj stanowi jądro armii!" 2 Gwardia, a szczególnie straż nocna, posiadała specjalne uprawnienia związane z zapewnieniem bezpieczeństwa chanowi. Rozciągały się one także na kontrolę jedzenia spożywanego na dworze oraz na służbę chańską. Pozostałą część wojska zorganizowano na zasadzie terytorialnej (centrum, lewe i prawe skrzydło) zgodnie z tradycjąludów koczowniczych łącząc organizację państwową z wojskową. Podbite plemiona również wykorzystywane były jako źródło uzupełnień wojska (tzw. zdobyte mingany). Rozdzielano je pomiędzy członków rodziny chańskiej przechodząc do porządku dziennego nad różnicami językowymi. Kadra dowódcza wyższego szczebla wywodziła się z rodziny chana i arystokracji stepowej. Należy jednak podkre1 2

Tajna historia..., c. 224, s. 165. Tamże, c. 226, s. 166.

ślić, że w początkowym okresie rozwoju imperium prości wojownicy mongolscy nosili „w plecakach buławy marszałkowskie". Po okrzepnięciu państwa „napoleońskie" kariery należały w zasadzie do przeszłości. Hierarchia dowódcza była prosta - dowódca dziesiątki to harban nojan, setki - dżuan nojan itd. aż do tiimen nojana. Ważnym czynnikiem wzmacniającym spoistość oddziałów była żelazna dyscyplina. Wojownicy zostali zobowiązani nie tylko do wykonywania rozkazów, ale także do utrzymania w należytym porządku uzbrojenia i ekwipunku. Za mniejsze przewinienia karano chłostą odebraniem prawa do łupu, degradacją. Poważniejsze przestępstwa - dezercja, ucieczka z pola bitwy niewykonanie rozkazu - karano śmiercią. Ucieczkę określano bardzo precyzyjnie: „Jeżeli z dziesięciu ucieka jeden albo dwaj, albo trzej, albo też więcej, wszyscy zostają zabici, a jeżeli cała dziesiątka uchodzi, a n i e zbiegają inni z setki, wszyscy zostajązabici. I, krótko [...] jeżeliby nie wycofali się razem, to wszyscy, którzy uciekają bywają zabici. Podobnie jeżeli jeden albo dwaj, albo więcej ich przystępuje odważnie do walki, a z dziesiątki inni nie idą w ich ślady, również ci zostajązabici; i jeżeli jeden z dziesiątki albo więcej dostaje się do niewoli, a pozostali towarzysze nie uwalniają ich, zostajątakże zabici" 3 . Jak widać, okrutne zasady dyscypliny stosowano nie tylko wobec pojedynczych wojowników, lecz także wobec całych pododdziałów. Wynikało to zarówno z dbałości o dyscyplinę, jak i ze zwykłej kalkulacji sztabowej. UZBROJENIE Kawaleria mongolska miała charakter strzelczy. Podstawowym uzbrojeniem wojownika był łuk. Każdy jeździec musiał 3

[Di P i a n o C a r p i n i ], Historia Mongołów [w:] Spotkanie dwóch światów. Stolica apostolska a świat mongolski w polowie XIII wieku, relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, tłum. S. M ło de c k i , opr. pod red. J. S t r z e l c z y k a , Poznań 1993, s. 141 n.

mieć „dwa lub trzy łuki albo co najmniej jeden dobry i trzy wielkie kołczany pełne strzał" 4. Komplet 60 strzał dzielił się na przeznaczone do walki na dużą odległość (kooczak) i do bliskiego ostrzału (odora). W strzelaniu z łuku ludy mongolskie osiągnęły znakomite wyniki. Najlepszym strzelcom przyznawano zaszczytny przydomek mergen. W późniejszym okresie ten i inne przydomki (baatur - bohater, seczen - mądry, boko - siłacz) przyznawano głównie przedstawicielom arystokracji. Efektywność i skuteczność strzelców mongolskich wynikała nie tylko z wyszkolenia wojowników - świetnych łuczników nie brakowało przecież również w Europie. Cywilizacja wielkiego stepu wypracowała nie znany na Zachodzie łuk refleksyjny. Budowano go z kilku warstw drewna, rogu, ścięgien zwierzęcych odpowiednio klejonych. Przed założeniem cięciwy ramiona łuczyska (prętu) nachylone były w kierunku strzału. Nakładając cięciwę odginano je w przeciwnym kierunku. Strzelec wykorzystywał w ten sposób nie tylko sprężystość cięciwy (jak w „konwencjonalnym" łuku równikowym), ale i energię nagromadzoną w łuczysku. Dzięki temu siła penetracji strzały była bardzo wysoka, znacznie wyższa od europejskich łuków równikowych. Tak samo ważne były stosunkowo niewielkie wymiary broni, co umożliwiało celny ostrzał z konia. Wieki doświadczeń z zastosowaniem łuku do walki i polowań przyniosły wypracowanie całej gamy strzał przeznaczonych do różnorakich celów ze strzałami sygnalizacyjnymi („gwiżdżącymi") włącznie. Ta specjalizacja sprzyjała podniesieniu skuteczności „ognia" na polu walki. Efektywność i znaczenie tej broni doceniali wojownicy przechowując łuczyska w starannie wykonanych sajdakach (saadak), a strzały w kołczanach (kor). Indywidualne uzbrojenie wojownika mongolskiego uzupełniały maczuga, topór i włócznia. Ta ostatnia miała często „na 4

Tamże, s. 142.

szyjce grotu [...] hak" służący do ściągania przeciwnika z konia 5. Ciało walczących chronił pancerz oraz tarcza (kałka). Mongołowie używali trzech rodzajów pancerzy. Pierwszy zbudowany był z pasków skórzanych odpowiednio utwardzonych i powiązanych rzemykami. Był to niewątpliwie typ najpospolitszy. Drugi wykonany był z żelaznych płytek ułożonych łuskowato na pasach rzemiennych. Trzeci, najkosztowniejszy, składał się z połączonych sprzączkami kawałków blachy. Używali go przypuszczalnie bogatsi wojownicy i dowódcy. Pancerzami skórzanymi chroniono także konia niezastąpionego towarzysza Mongoła w walce 6 . Oprócz kawalerii w skład armii mongolskiej wchodziła piechota oraz specjalistyczne oddziały inżynieryjne. Funkcjonowanie tych wojsk związane było z rozszerzeniem zasięgu podbojów. W momencie gdy stepowi zdobywcy zetknęli się z umocnionymi miastami, zaistniała konieczność powołania do życia zarówno piechoty, jak i „inżynierów". W razie konieczności dowódcy mongolscy spieszali jazdę, lecz była to sytuacja wymuszona. Dowództwo szukając lepszych rozwiązań tworzyło formacje piechoty składające się z kontyngentów ludów podbitych, uznając kawalerię za domenę Mongołów. W oblężeniach posiłkowa piechota stanowiła pierwszą najbardziej narażoną na straty linię atakujących. Oszczędzano w ten sposób własną kawalerię, przy okazji zmniejszając „nadmiar" ludności podbitego obszaru, z którąpoczątkowo nie wiedziano, co zrobić. Taktyka „żywego taranu" nie wyczerpywała wszystkich znanych Mongołom procedur oblężniczych. Dzięki kontaktom z Chińczykami i Persami poznali oni zaawansowany technicznie sprzęt. W powszechnym użyciu przez Mongołów były machiny oblężnicze: „postawił zaś Batu-chan poroki (machiny oblężnicze) przy wałach, podle Bramy Lackiej, tu bowiem 5 6

Tamże, s. 143. Tamże, s. 142 n.

było zbocze góry" 1. Odstrzał prowadzono zarówno za pomocą konwencjonalnych środków w postaci strzał (wiązek strzał), kamieni, jak i środków chemicznych: „jeżeli warowni [...] nie mogą zdobyć, rzucają grecki ogień" 8. Oprócz ognia greckiego, nie obcego wszakże Europejczykom, przejęli Mongołowie od Chińczyków znacznie bardziej wyrafinowane środki walki. W trakcie walk z Chińczykami w 1232 r. stepowi jeźdźcy poznali praktycznie zastosowanie prochu. Obrońcy oblegiwanego przez Mongołów miasta Kaifeng wystrzelali z machin napełniane prochem pociski gliniane lub żelazne. Ze znalezisk archeologicznych wynika, że stosowano także pociski (granaty) wyrzucane ręcznie. Relacje o walkach z Japończykami w 1274 r. świadcząo zastosowaniu dwóch rodzajów ręcznych granatów - papierowych i żelaznych. Skuteczność tego rodzaju broni ograniczała się do sugestywnych efektów wizualnych i dźwiękowych nie prowadząc do większych strat wśród obrońców Japonii. Najwięcej kontrowersji budzi specjalny rodzaj prochu służący do zatruwania przeciwnika. Skład chemiczny tego prochu znany jest dzięki chińskiemu kompendium wiedzy wojskowej Wujiang zongyao z XI w. Do standardowego prochu podawano wyciąg z silnie trujących roślin tojadu, krocienia oraz siarczków arsenu. Napełniano nimi tuby papierowe nasączane olejami roślinnymi. Trujące właściwości tojadu (inaczej mordo wnika) znane są powszechnie w krajach o klimacie umiarkowanym. Tojad zawiera bardzo silną truciznę akonitynę, która powoduje objawy zatrucia już przy potarciu o skórę. Te właściwości wykorzystywane były również w Europie do nasączania wyciągiem z tojadu strzał. Krocień (biegulec) zawiera natomiast kwas krotonowy - również silną truciznę. 7

Latopis halicko-wołyński [w:]Kronikistaroruskie, wybór, opr. F. S i e 1 i c k i, tłum. F. S i e 1 i c k i, Warszawa 1987, s. 238. 8 Di Pi a n o C a r p i n i , op. cit., s. 145.

Właściwości trujące związków arsenu są powszechnie znane. Istota działania „trującego prochu" sprowadzała się do zapalenia ładunku, którego wybuch powodował rozprzestrzenianie się toksycznego dymu. Metoda ta także w XX w. ma jeden mankament. W trakcie eksplozji część substancji trujących ulega zniszczeniu. Istotną rolę gra więc uzyskanie substancji porażających o jak najwyższej temperaturze spalania lub rozkładu. Otrzymywana obecnie, a więc w warunkach laboratoryjnych, akonityna topi się w temperaturze 208°C, kwas krotonowy wrze w temperaturze 189°C. Akonityna rozkłada się nie wydzielając substancji toksycznych, natomiast kwas krotonowy spala się całkowicie. Ponieważ temperatura wydzielana przez proch wynosiła ok. 300-400°C, minimalne ilości substancji trujących ulegały zniszczeniu. Pozornie znacznie większe zagrożenie stanowiły związki arsenu. Teoretycznie do zastosowania najlepszy byłby arsenopiryt lub czysty arszenik, które podczas spalania tworzą trujące opary. Środek ten z punktu widzenia wojny chemicznej ma bardzo interesującącechę jest bezwonny. Niestety, jest stosunkowo niskotoksyczny, a ponadto podczas eksplozji prochu znaczna jego część nie zostałaby spalona i przez to pozbawiona skuteczności, gdyż czysty arsen nie jest trujący. Właściwości fizykochemiczne owych trucizn legły u podstaw braku zainteresowania nimi jako środkami bojowymi w znacznie zaawansowanych technologicznie armiach świata w okresie pierwszej wojny światowej. Ewentualne użycie ich na polu walki byłoby równie efektywne jak podpalenie ogniska mokrej trawy. Dzięki Chińczykom Mongołowie mogli zapoznać się również z wojskowym zastosowaniem miechów. Używano ich podczas obrony miast wydmuchując na nieprzyjaciela podchodzącego pod mury w podkopach dym z palącej gorczycy, siarki i roślin oleistych. Gorczyca zawiera śladowe ilości izotiocyjanianu allilu, którego właściwości drażniące cenimy w musztardzie. Znano również protoplastów współczesnych miotaczy ognia - pomp^-wyrzucające na bliską odległość zapa-

loną naftę. Niestety, efektywność tych wszystkich środków, z wyjątkiem ognia greckiego, była tak niska, że zastosowano je na polu bitwy dopiero w XX stuleciu. SZTUKA WOJENNA. STRATEGIA I TAKTYKA Sztuka wojenna Mongołów wywodziła się z wielko wiekowych tradycji strategii i taktyki cywilizacji wielkiego stepu. Jej najważniejszymi cechami była dążność do zaskoczenia, duża ruchliwość strategiczna, „operacyjna" i taktyczna, świetne rozpoznanie. Mongołowie dążyli do uzyskania efektu zaskoczenia we wszystkich możliwych wymiarach, zarówno w skali kampanii, jak i walki. Jednym z warunków uzyskania strategicznego zaskoczenia, bardzo przestrzeganym przez wodzów mongolskich, było dokładne rozpoznanie przyszłego teatru działań wojennych. Dowództwo dążyło do uzyskania maksimum informacji dotyczących stosunków politycznych, gospodarczych, demograficznych, militarnych oraz warunków geograficznych (topografia, sieć dróg, twierdze itp.). Rozpoznania dokonywano przy pomocy szpiegów, a w trakcie trwania kampanii także ruchliwymi oddziałami. Chętnie zatrudniano przewodników rekrutujących się z miejscowej ludności lub ludzi znakomicie obeznanych z lokalnymi warunkami. Zebrany materiał służył jako podstawa planowania najazdu. Dzięki wykorzystaniu z tego swoistego „banku informacji" dowództwo mongolskie mogło dokonać strategicznego zaskoczenia nieprzyjaciela. Ulubioną formą inwazji była ofensywa z kilku kierunków. Świetny przykład stanowi zaplanowanie przez Czyngis-chana w 1219 r. inwazji na wschodnią część państwa chorezymskiego. Władca imperium „Dżebego wysłał naprzód w awangardzie. Jako wsparcie dla Dżebego wysunął Siibe'eteja, a jako wsparcie dla Siibe'eteja wysunął Tokuczara". Zamiar wodza Mongołów był klarowny: „Macie obejść naokoło, poza granicami (ziemie) sułtana i wyjść na jego tyły!

Następnie macie poczekać, aż my nadejdziemy i wtedy uderzyć z drugiej strony" 9. Powinno to utrudnić lub uniemożliwić sprawną mobilizację sił przeciwnika, a jednocześnie ułatwiać bicie zaskoczonej armii częściami. Dane wywiadu „politycznego" wykorzystywane do np. rozbicia spoistości koalicji i kolejne pokonanie przeciwników. Zaskoczenie stosowano także w niższej - „operacyjnej" skali. Wysłany w 1211 r. przez Czyngis-chana Dżebe z poleceniem zdobycia Tungcz'ang „ponieważ nie udało mu się go zdobyć, odstąpił, od oblężenia i wycofał się na odległość sześciu dni drogi. Następnie pociągnął z powrotem i aby zaskoczyć (nieprzyjaciela), jechał całą noc przy pomocy zapasowych koni. Zjawił się pod miastem niespodziewanie i zdobył je" I 0 . Podobną procedurę mieli stosować „piekielni jeźdźcy". W wypadku napotkania silnego oporu zaatakowanych wojsk „oddalają się od niego (tj. wojska przeciwnika) na dzień lub dwa drogi, wkraczają do innej części kraju [...]. Jeżeli widzą że nie są w stanie tego dokonać, cofają się nieraz na dziesięć łub dwanaście dni drogi i przebywająw miejscu bezpiecznym, aż wojsko przeciwników oddali się" 11. Plemiona mongolskie zmuszone do obrony stosowały strategię wciągania nieprzyjaciela w głąb własnego terytorium „tocząc z nim tylko potyczki" nokaj kerel keredżii, czyli „psią walkę" l2. Dążenie do nadwerężenia zwartości ugrupowania nieprzyjaciela widoczne było również w skali taktycznej. W części literatury historycznej określa się je mianem pozorowanej ucieczki. Jego istotę stanowiło pozornie bezładne wycofanie części sił z pola bitwy: „czyniąto w celu zmylenia, ażeby przeciwnicy ścigali ich do miejsc, gdzie przygotowali zasadzkę. 9

Tajna historia..., c. 257, s. 191. Tamże c. 247, s. 185. " D i P i a n o C a r p i n i , op.cit., s. 144. 12 Tajna historia..., c. 194, s. 134. 10

Jeżeli nieprzyjaciele ścigają ich aż do wspomnianej zasadzki, Tatarzy otaczają ich, ranią i zabijają" 13. Nakazaną ucieczkę „w bitwie nie uważają za hańbę" 14. W terminologii mongolskiej nosi ona nazwę mangłaj. Klucz do sukcesów tej taktyki leżał w harmonijnym połączeniu walorów jeździeckich, strzeleckich oraz dyscypliny wojowników mongolskich. Walkę rozpoczynali Mongołowie od silnego ostrzału ludzi i koni nieprzyjaciela: „Nie wdająsię w walkę regularną wręcz, lecz ciągle osaczająwroga ze wszystkich stron i zasypująstrzałami" ls . Gdy nie odniosło to pozytywnego skutku, awangarda - mangłaj, rzucała się do ucieczki. Doprowadzało to zazwyczaj do rozerwania szyku przeciwnika. W trakcie „ucieczki" wojownicy prowadzili intensywny ostrzał z łuków starając się zadać maksymalne straty ludziom i zwierzętom triumfującego wroga. W wypadku gdy odporność i wartość bojowa „ścigających" nie została dostatecznie naruszona, bądź jego siły były zbyt duże, awangarda naprowadzała rozgrzanych nieprzyjaciół na ugrupowane w zasadzce własne oddziały, które niespodziewanie atakowały doprowadzając do zwycięstwa. Dowództwo mongolskie doceniając wagę zaskoczenia, rozumiało znaczenie ubezpieczenia własnych wojsk. Maszerująca armia mongolska dzieliła się na awangardę, siły główne gedżige (kark), ariergardę - czagdauł. Posuwające się oddziały były ubezpieczane przez wysunięte na dwa dni drogi dwustukonne patrole czołowe - karauł, boczne - kumbuuł, oraz specjalne oddziały „dalekiego działania" mające na celu rozpoznanie sił przeciwnika - bołgauł. Wodzowie mongolscy stosowali również taktykę zbliżoną do manewru kanneńskiego Hannibala. Podobnie jak genialny strateg kartagiński pod Kannami, rozpoczynali starcie uderze13

Di P i a n o C a r p i n i , op. cit., s. 144. Marco P o l o , Opisanie świata, przek. A . L . C z e r n y , opr. M. L e w i e k i , Warszawa 1975, s. 138. 15 Tamże, s. 138. 14

niem słabszej części własnej armii - nierzadko kontyngentami ludów podbitych („elastyczny bufor"). Ten swoisty amortyzator umożliwiał utrzymanie poła bitwy do momentu skrytego obejścia skrzydeł przeciwnika przez doborowe oddziały sił głównych, a następnie otoczenie i zniszczenie jego wojsk16. Wobec ruchliwości jazdy mongolskiej w razie fiaska manewru zawsze istniała możliwość wycofania się z pola bitwy. Wynikiem podbojów gęsto zaludnionych obszarówAzji był wzrost umiejętności mongolskich w obleganiu miast. Oprócz zastosowania machin oblężniczych jeźdźcy stepowi przyswoili sobie wiele procedur taktycznych znanych od dawna ludom osiadłym. Najprostszą było otoczenie twierdzy i odcięcie jej „tak, że nikt nie może wejść lub z niej wyjść"17. Po odcięciu stosowano ciągły ostrzał: „Bijąc porokami (machinami oblężniczymi) bezustannie dzień i noc wybili wały i weszli grodzianie (mieszkańcy Kijowa) na wyłomy w wałach i tu mogli widzieć złomowisko kopii i roztrzaskanych tarcz. Wnet strzały przesłoniły świat zwyciężonym"18. Ten wysiłek był możliwy dzięki zastępowaniu walczących oddziałów przez wypoczęte. W chwili szturmu oblegający dysponowali więc świeżymi siłami. W sprzyjających okolicznościach, gdy „przez miasto lub gród płynie rzeka, zatrzymują ją (tamą) lub tworzą (dla rzeki) inne koryto i zatapiają jeśli to możliwe [...] warownię". W skrajnym położeniu, gdy opór nieprzyjaciela był zbyt silny, budowano przeciwgród paraliżujący działania załogi obleganej twierdzy 19. Inną bardzo istotną cechą sztuki wojennej Mongołów była organizacja dowodzenia w trakcie walki. W przeciwieństwie do tradycji zachodniej wschodni „barbarzyńcy" szeroko stosowali „wzgórze dowódcy" - od stopnia setnika oficerowie mongol16

Di P i a n o C a r p i n i , op. cit., s. 145. Tamże, s. 145. 18 Latopis halicko-wołyński..., s. 238. 19 Di P i a n o C a r p i n i . o p . cit., s. 145.

17

scy nie brali udziału w walce. Gwarantowało to stałą kontrolę działań oddziałów oraz czynne ingerowanie w przebieg bitwy. Dowódcy mongolscy doskonale zdawali sobie sprawę z wagi kondycji ludzi i zwierząt, dlatego poważnie traktowano konieczność oszczędnego „gospodarowania" podwładnymi przed wielkim wysiłkiem w decydującym starciu. Nawet doświadczonego wodza Siibe'eteja napominał Czyngis-chan: „Będziecie w dalekich krajach, dbajcie o żołnierskie konie, zanim wychudną! Oszczędzajcie zapasy żywności, zanim się skończą! [...] Na waszej drodze znajdzie się wiele zwierzyny. Myśląc przezornie, nie pozwalajcie żołnierzom gonić jej po drodze! Nie polujcie ponad miarę! [...] Poza okresami tych powodowanych koniecznością obław nie pozwól żołnierzom zakładać przymocowanego do siodła rzemienia podogonia na końskie ogony! Niechaj nie zakładają (koniom) wędzideł! Niechaj (konie) jadą swobodnie! Jak żołnierze zdołająścigać nieprzyjaciela, jeżeli będą postępować inaczej?"20 Zapewniało to przewagę w ruchliwości armii strategicznej i „operacyjnej" (wojownicy prowadzili po kilka wierzchowców). Surowo egzekwowano wykonywanie poleceń: „Tych, którzy wykroczą przeciw naszemu rozkazowi, a są nam znani, przyślijcie do nas. Wszystkich tych, którzy nie są nam znani, każcie zabić na miejscu!" Uzupełnieniem dyscypliny było przestrzeganie zasady celowości działań: „Nie wolno wam myśleć o niczym innym jak tylko o waszym zadaniu!" Ważną cechą mongolskiej sztuki wojennej przejętej z tradycji koczowników było dążenie do stosowania zasady jedności dowodzenia. Mimo iż Czyngis-chan często mianował kilku dowódców większych wypraw, w razie rozbieżności zdań pełne rozkazodawstwo przysługiwało tylko jednemu 21 . Cechy sztuki wojennej koczowników stwarzały od wieków wiele problemów dowódcom europejskim. Najskuteczniejszą formą obrony, zalecanąprzez wybitnych europejskich wodzów 20 21

Tajna historia..., c. 199, s. 146. Tamże, c. 258, s. 196.

i historyków, było poznanie i przejęcie wschodniej organizacji i zasad walki. Już pod koniec IV w. Ammian Marcelin bardzo dokładnie opisywał taktykę Hunów niczym nie różniącą się od taktyki później szych Awarów, Madziarów i Mongołów. Wiedza o sztuce wojennej koczowników, a zwłaszcza o ich ulubionej taktyce - ucieczce, owocowała w wojnach Bizancjum z Awarami na przełomie VI i VII w. Podobieństwo uzbrojenia i sposobu walki powodowało zresztą identyfikowanie w źródłach średniowiecznych poszczególnych ludów koczowniczych ze sobą. WIX stuleciu okazję poznania taktyki wschodnich koczowników mieli władcy niemieccy Henryk I i Otton I. Doskonale zdawali sobie oni sprawę z problemów, jakie stwarzała strzelcza jazda węgierska. Co ciekawsze, Henryk I w bitwie pod Unstrutą (933) nie tylko nie dał się wciągnąć przez uchodzących Madziarów w zasadzkę, lecz sam z powodzeniem zastosował pozorowaną ucieczkę Turyngów odnosząc pełne zwycięstwo. Kilkanaście lat później Otton I zadał decydującą klęskę Węgrom na Lechowym Polu (955). Niestety, po niej w Europie Zachodniej nastąpiła długa przerwa w kontaktach z wojskowością koczowników. Wypracowane przez świat zachodni sposoby walki ze wschodnią jazdą zostały zapomniane. Najazd Mongołów miał stać się bardzo bolesną lekcją.

OBROŃCY EUROPY

Organizacja i sztuka wojenna polskich sił zbrojnych XIII w. oparta była zarówno na własnych słowiańskich tradycjach, jak i nowych ideach przenikających z zachodu. Wpływy zachodnie przejawiały się nie tylko w przyjmowaniu określonych typów uzbrojenia czy „mody rycerskiej", ale również coraz silniej uwidoczniały się w przyjmowaniu wzorów organizacyjnych. Oba kompleksy zagadnień są po dziś żywo dyskutowane przez bronioznawców, historyków wojskowości, badaczy przeszłości społecznej i gospodarczej oraz historyków państwa i prawa. ORGANIZACJA OBRONY PAŃSTWA Organizacja obrony państwa oparta była na obowiązkach wojskowych ogółu mieszkańców. Oczywiście w ówczesnych warunkach nie sposób było dokonać powszechnej mobilizacji całego potencjału ludnościowego, stąd też siły zbrojne prowadzące działania wojenne nie były zbyt liczne. Badający te zagadnienia historycy stwierdzają w większości wypadków występowanie kilkutysięcznych grup wojska, a i to w szczególnych sytuacjach obrony własnej ziemi. Siły zbrojne, jakimi dysponowali książęta dzielnicowi, można podzielić na dwie części: profesjonalną i amatorską. Do pierwszej zaliczali się członkowie nadwornych pocztów książęcych (militia, acies curialis), ich odpowiedniki w pocztach możnych i duchowieństwa oraz grupa poddanych obar-

czona obowiązkiem służby rycerskiej. Mimo wciąż trwającej dyskusji nad zagadnieniem pochodzenia rycerstwa polskiego, panuje zgodna opinia o wewnętrznym zróżnicowaniu tej grupy społecznej. Ze średniowiecznych źródeł wyłania się podział rycerstwa na trzy kategorie: najbogatszych „nobiles", średniozamożnych „mediocres" oraz ubogich szeregowych „rycerzyków". Spośród nobilów rekrutowały się oddziały nadworne książąt, stanowiąc nie tylko rodzaj gwardii władcy, lecz również reprezentację elity społeczeństwa. Pozostałe dwie kategorie powoływane były do służby w razie potrzeby. Wydaje się, że położenie ekonomiczne „rycerzyków" uniemożliwiało im pełnienie służby wojskowej w pełnym uzbrojeniu. Dla nich najprawdopodobniej przeznaczony był żołd (stipendia militaris) wypłacany przez księcia. Specjalne miejsce wśród „zawodowców" zajmowali bracia zakonów rycerskich powoływani do służby w związku z otrzymanymi od książąt dobrami ziemskimi (joannici, templariusze i krzyżacy). „Amatorski" komponent armii książąt polskich stanowili chłopi uczestniczący w wojnach zaczepnych i obronnych, wykonujący ponadto wiele świadczeń związanych z infrastrukturą militarną państwa. Historycy polscy od lat dyskutują o charakterze obowiązków wojskowych rycerstwa. Niektórzy badacze (Jerzy Do wiat, Jerzy Mularczyk, w pewnym okresie swej twórczości Karol Buczek) sądzą że obowiązki wojskowe rycerstwa wynikały z patrymonialnego charakteru państwa, tzn. posiadania całej ( ziemi księstwa przez władcę. Nadając dobra poszczególnym osobom lub kościołowi książę pozostawał nadal właścicielem posiadłości, dysponując tzw. dominium directum. Obdarowany rycerz posiadał natomiast własność użytkową tzw. dominium utile. Tak funkcjonujący system prawa książęcego byłby więc polskim odpowiednikiem zachodniego feudalnego układu senior - wasal. W stosunkach polskich istniał zatem tylko jeden senior - książę.

Stanowisko to jest kwestionowane przez całą grupę badaczy opowiadających się za występowaniem dziedzicznej własności ziemi rycerskiej i w konsekwencji publicznym obowiązkiem konnej służby wojskowej wszystkich członków grupy włodyków-rycerzy (Karol Buczek, Karol Modzelewski, Zygmunt Wojciechowski). Niektórzy historycy traktują obowiązek służby wojskowej jako obciążenie osobiste, tj. wynikające z faktu nadania ziemi (Wojciechowski). Poglądów tych jest zresztą znacznie więcej, lecz już z przytoczonych przykładów widać, że stopień komplikacji zagadnienia osiągnął poziom, na którym ewolucja poglądów nie dotyczy już poszczególnych generacji historyków, lecz sięga nawet osób (Buczek, Wojciechowski). Wynika to z braku i ułomności istniejących źródeł oraz z przyjmowania różnej optyki traktowania ustroju państwa doby rozbicia dzielnicowego. Dla naszych rozważań spory te są o tyle istotne, że wskazują na odmienną pozycję księcia wobec rycerstwa - od możliwości rugowania nie stawiających się na wezwanie rycerzy z nadanej im ziemi poprzez prawną egzekucję obowiązków wojskowych aż do braku tych możliwości. Natomiast wobec powszechności opinii o wysokiej jakości rycerskiego komponentu armii książęcej, stopień jej zdyscyplinowania miał decydujące znaczenie. Oprócz rycerstwa, książę korzystał z pocztów (raczej niewielkich) przyprowadzanych przez wójtów i sołtysów miast i wsi lokowanych na prawie niemieckim- Byli oni zobowiązani do konnej służby wojskowej na podstawie ustaleń zawartych w dokumentach lokacyjnych. Pozostała część ludności (chłopi i mieszkańcy miast) uczestniczyli przede wszystkim w obronie swej ziemi, choć zdarzały się wypadki powoływania chłopów na wyprawy „zagraniczne". Mobilizację tej grupy przeprowadzał książę na podstawie zasady prawa książę- ' cego „bellum", „woyna", czyli „wojny". Mieszczanie mieszkający w miastach lokowanych na prawie niemieckim najczęściej brali udział w biernych formach działań wojennych -

obronie miasta lub ziemi. Zdarzało się jednak, że książę dążący do pełniejszego wykorzystania potencjału ludzkiego i finansowego miast zobowiązywał mieszczan do dostarczenia wozów wraz z furmanami lub kontyngentów opłacanych z kasy miejskiej. Prowadziło to już w pierwszej połowie XIII w. do konfliktów pomiędzy księciem a mieszczanami. Około drugiego dziesięciolecia XIII w. Henryk Brodaty szukał rozstrzygnięcia w sporze z niemieckimi „gośćmi" zamieszkującymi Wrocław w odwołaniu się do ławników magdeburskich. W swoim piśmie ławnicy z Magdeburga napominali, by książę nie obarczał „gości" wrocławskim obowiązkiem wystawienia kontyngentu wojskowego nad 40 zbrojnych. Niestety, nie wiemy, jak liczny oddział zmuszeni byli wystawiać wrocławscy Niemcy. Sądząc zaś z twardego stanowiska Henryka w innych istotnych kwestiach (np. obowiązku handlu w tzw. domu kupców i związanych z tym opłat na rzecz księcia) można było wnosić, że z Wrocławia być może otrzymał środki na zaciągnięcie kilkudziesięciu zbrojnych. Razem ze zmobilizowanymi wójtami i sołtysami mogło stanąć do walki 100 - 200 zbrojnych wystawianych przez osady lokowane na prawie niemieckim. Niezależnie od dyskusji nad charakterem służby rycerskiej i pochodzenia rycerstwa kluczowe zagadnienie stanowi wielkość armii książąt polskich w XIII w. Niestety, badacze nie dysponują listami popisowymi rycerzy stających do przeglądu na rozkaz księcia. Źródła narracyjne zawierające informacje o bitwach operują bądź enigmatycznymi określeniami: , „wielka liczba zbrojnych mężów", „wielkie wojsko", „garstka zbrojnych", bądź w odniesieniu do przeciwników mówią o dziesięciokrotnie liczniejszych szeregach. Mankamenty źródeł nie zniechęciły badaczy do prób szacunkowego przybliżenia wielkości armii księstw polskich. Sięgnięto do wyników badań demografów historycznych oraz analogii z innymi krajami Europy, przede wszystkim Rusi. Powszechnie przyjęto za Tadeuszem Ładogórskim, modyfi-

kując nieco w górę wielkość zaludnienia ziem polskich w połowie XIII w. (bez Pomorza Zachodniego i Ziemi Lubuskiej) na ok. 1,5 min ludzi. W realiach dwudziestowiecznych liczba ta umożliwiałaby zmobilizowanie nawet 150 tys. żołnierzy. Oczywiście, potencjał demograficzny odgrywał istotną rolę w możliwościach mobilizacyjnych państwa, jednak równie ważne były realia ekonomiczne. Szerokie badania przeprowadzone przez jednego z najwybitniejszych polskich historyków średniowiecza, Henryka Łowmiańskiego, wykazały, że w pierwszych wiekach drugiego tysiąclecia naszej ery na wystawienie jednego zbrojnego musiało pracować ok. 10 rodzin producentów. Przyjmując liczebność jednej rodziny na 6 osób, maksymalna wielkość armii wystawianej przez polskich książąt wynosiłaby w okresie najazdu mongolskiego najwyżej 25 tys. ludzi. Wielkopolska i Śląsk liczące od 700 tys. do 827 tys. ludzi, a będące podstawą militarnej potęgi Henryków śląskich, wystawiałyby w takim wypadku od 11,6 tys. do 12,1 tys. ludzi. Należy podkreślić, że w tej liczbie mieszczą się zarówno rycerze, jak i sołtysi wiejscy. Wielkość tę można zweryfikować innymi danymi. W świetle źródeł okazuje się bowiem, że w zależności od wielkości majątku reprezentanci rycerstwa i sołtysi służyli z lepszym, a więc droższym uzbrojeniem lub tańszym - gorszym. Na początku XIV stulecia rycerz w pełnej zbroi służył z ok. 30 łanów, lekkozbrojny był właścicielem 13 łanów, a konny kusznik tylko 7 łanów. Ponieważ przeciętnie na jednym łanie pracowała jedna rodzina, można przyjąć, że na poszczególne kategorie zbrojnych musiało pracować 165-180 poprzez 72-84 do 35-42 poddanych, czyli zdolności mobilizacyjne wynosiły od 0,55% jezdnych w pełnym uzbrojeniu do 2,3% lekkozbrojnych. W liczbach bezwzględnych wynosi to nieco ponad 5 tys. ciężkozbrojnych lub nawet do 23 286 lekkozbrojnych. Wielkości te stanowiły ramy wypełniane w zależności od lokalnych możliwości. W 1268 r. książę Ziemomysł kujawski zobowiązał poddanych kolegiaty kruszwickiej i biskupa włocławskie-

go do wystawiania jednego zbrojnego z 20 łanów. W szczególnych wypadkach zamieniano obowiązek służby zbrojnej na odpowiedni równoważnik pieniężny, np. płacąc z 13,5 łana ekwiwalent połowy konia Oczywiście, przytoczone liczby wskazują na maksymalne możliwości mobilizacyjne. Ilu naprawdę rycerzy zgłaszało się na wezwanie księcia, ilu musiało otrzymać wsparcie finansowe od władcy - trudno powiedzieć. W wypadku państwa Henryków dodać należy również trudności komunikacyjne rycerstwa wielkopolskiego oraz zagrożenie własnej ziemi przez najazd. Dla Śląska (maks. 318 tys. mieszkańców) na początku XIV w. dopuszczalna liczba rycerzy w pełnej zbroi wynosiłaby przy przyjęciu tej metody obliczeń blisko 1926 ludzi. Odbiega to znacznie od informacji o poległych 10 tys., a nawet 40 tys. chrześcijan. Stąd nieliczni historycy niemieccy oceniali liczbę podwładnych Henryka Pobożnego na 1000 - 2000 zbrojnych! Zgoła odmienna sytuacja panowała w piśmiennictwie polskim. Wśród badaczy polskich bardziej popularna była „demograficzna metoda" oszacowania wielkości sił polskich w kampanii 1241 r. i bitwie legnickiej. Za punkt (Stefan Krakowski) wyjścia przyjęto domniemanąbazę mobilizacyjną księcia Henryka Pobożnego w Wielkopolsce i na Śląsku zakładając, że do celów wojskowych powoływano 5% ludności (ok. 35 tys.), z których 10% mieli stanowić rycerze. W związku z poniesionymi stratami oraz trudnościami mobilizacyjnymi Henryk Pobożny mógł pod Legnicą dysponować ok. 5 tys. polskich rycerzy oraz 2-3 tys. posiłków morawskich i zakonów rycerskich. Ponieważ i ta wielkość wydawała się zbyt duża, szacowano (Włodzimierz Groblewski) potencjał mobilizacyjny na 2-3%, a skład armii ograniczono tylko do rycerstwa, co dało w efekcie armię liczącą 4 tys. ludzi. ' KsięgaHentykowska, przekł. R. G r ó d e c k i , Wrocław 1990, s. 92.

Wadą metody demograficznej było arbitralne przyjmowanie procentu mobilizacyjnych sił zbrojnych. Z tych powodów część (Gerard Labuda, Wacław Korta, Tomasz Jasiński) zwolenników wiarygodńości przekazu Jana Długosza wybrała inną metodę. Za podstawę przyjęli oni list Ponce de Aubon, mistrza templariuszy, do Ludwika IX informujący, że w walkach z Mongołami „sześciu naszych braci i trzech rycerzy i dwóch »sierżantów« (giermków?) oraz 500 naszych łudzi zginęło" 2. Tłumacząc „homines" na „pachołkowie" odnieśli tę wiadomość do strat poniesionych przez zakon w bitwie legnickiej i przyjęli jednocześnie wysokość strat od 25% do 30%. Ponieważ z przekazu Długosza wynika, że hufiec krzyżowców był jednym z czterech hufców Henryka, otrzymano liczebność armii książęcej od 6 do 8 tys. (1500x4 1500+3x2000 lub 4^2000) uczestników. Te obliczenia mają jednak poważny mankament. Sześcio-ośmiotysięczna armia Henryka Pobożnego byłaby jedną z największych w ówczesnej Europie. Dla przykładu, w bitwie pod Bouvines (27 VII 1214) król bogatej i ludnej Francji (ok. 20 milionów) dysponował w przybliżeniu 1300 rycerzami, 1300 konnymi pachołkami i 4- 6 tys. piechoty; pod Crecy miało stanąć do walki 9 tys. Anglików i 12 tys. Francuzów; pod Poitiers 5- 6 tys. Francuzów i 6 tys. Anglików. W tej samej Francji wystawiano jednego jeźdźca na 500 mieszkańców, co dawało 7200- 9600 głów. Proporcjonalnie heniykowski Śląsk był w stanie zmobilizować 400-600 ludzi. Rozbieżność wielkości i bogactwa obu krajów w przeciwieństwie do przypisywanej liczebności armii jest oczywista. Z rozwiązań tych wynika, że stosowanie metod opartych na wynikach badań demograficznych prowadziło do co najmniej kontrowersyjnych wyników. Historycy kierowali się bądź szacunkową liczbą ludności, dokonując następnie prostych operacji arytmetycznych bądź dosłownie przyjmowali przekaz Długosza wzbogacany liczbą domniemanych strat templariu2

Schlesisches Urkimdenbuch..., nr 219, s. 133.

szy. Nie brali natomiast pod uwagę, z wyjątkiem Henryka Łowmiańskiego i niektórych badaczy niemieckich, możliwości ekonomicznych władztwa Henryka Pobożnego oraz miejsca wojny w strukturze społecznej ówczesnego społeczeństwa. W ostatnim okresie zostało zaprezentowane diametralnie odmienne podejście do tego zagadnienia. Wykorzystując studia Marka Cetwińskiego nad rycerstwem śląskim XIII w., zaproponowano oszacowanie potencjału militarnego Henryka Pobożnego na podstawie liczby znanych ze źródeł rycerzy śląskich. Jest więc to swoiste spojrzenie „od dołu" w przeciwieństwie do optyki „makro" używanej przy stosowaniu „metody demograficznej". Punktem wyjścia dla tego badacza stało się zaakceptowanie twierdzenia o postępującym w ciągu XII i XIII stulecia procesu „feudalizacji" społeczeństwa śląskiego rozumianego jako pojawienie się i wzrostu liczebnego grupy ludności zobowiązanej do służby wojskowej na sposób rycerski, a związanego z przemianami gospodarczymi Śląska w tym okresie. Dla lepszego zobrazowania zachodzącego procesu podzielono umownie ogół znanych rycerzy na pokolenia, za daty wymiany pokoleń przyjmując na Dolnym Śląsku (czyli w Średniowieczu po prostu Śląsku) lata 1225, 1248 i 1278. W wypadku Śląska Opolskiego momenty przełomowe zachodziły w latach 1226,1247 i 1277. Różnice chronologiczne były więc niewielkie. Z końca XII w. znamy na Śląsku 13 rycerzy, ź czego dwóch przynależnych do nobilów. W wieku XIII liczba znanych rycerzy gwałtownie wzrasta. W pierwszym pokoleniu (1201-1225) znanych ich jest 105, w tym 33 urzędników. W drugiej (1226-1277) generacji znanych jest już 259 „ludzi wojny", w tym 101 urzędników. W ostatnim dwudziestoleciu (1278-1300) aż 432, w tym 70 urzędników. Oczywiście, mogłoby się wydawać, że zwiększenie liczebności rycerstwa wynika z zachowania większej ilości źródeł. Wzrost liczby zachowanych przekazów w miarę upływu lat jest oczywisty. Jednakże nie wiąże się on ściśle z liczebnością rycerstwa. Od 1176 r. do 1201 r. liczba zachowanych doku-

mentów wzrasta z 13 do 24, natomiast liczba znanych rycerzy prawie ośmiokrotnie. Podobnie jest z następnymi generacjami - od 24 dokumentów (do 1225) liczba ich osiąga wielkość 462, czyli prawie dwudziestokrotnie, natomiast rycerzy wzrasta tylko cztery razy. Zwiększenie obecności urzędników łatwo wytłumaczyć podziałem Śląska w 1248 r. na trzy księstwa, każde z własnym aparatem urzędniczym. Rozszerzenie więc grupy rycerstwa należy tłumaczyć przebudową stosunków społecznych na Śląsku w tym czasie, a nie zwiększoną bazą źródłową. Podobne zjawisko, choć w mniejszej skali, można zaobserwować na Śląsku Opolskim. Przed 1226 r. na podstawie 14 dokumentów znanych jest 32 rycerzy (w tym 17 urzędników). W następnym pokoleniu (1226-1246) z 27 dokumentów znamy 48 rycerzy (w tym 36 urzędników), a w przedostatnim dwóch (1247-1277) na podstawie 22 przekazów zachowały się imiona 52 rycerzy (w tym 21 urzędników). Rycerstwo Opolszczyzny końca wieku XIII liczyło 110 rycerzy (w tym 47 urzędników) zapisanych w 46 dokumentach. Znacznie wyższy procent urzędników na Opolszczyźnie (ok. połowy) w porównaniu ze Śląskiem, (do 1/3) wynika, jak się wydaje, ze słabszego rozwoju procesu zwalniania rycerstwa z ciężarów prawa książęcego oraz z opóźniania akcji kolonizacji na prawie niemieckim. Mógł więc Henryk zmobilizować ze Śląska 200 rycerzy i ok. 50 Opolan. Nawet jeśli każdy z nich przyprowadził ze sobąjednego giermka, wyniosłoby to 500 ludzi. Siły własnego rycerstwa mógł książę wzmocnić zaciągając najemników. Nie mogła to być grupa zbyt liczna. Jego syn, Bolesław Rogatka, władając księstwem legnickim był w stanie zaciągnąć ok. 200 zawodowców, można więc domniemywać, że ojciec mógł opłacić 400-600 ludzi. Ostatnie źródło uzupełnień armii książęcej stanowiły kontyngenty zakonów osadzanych przez książąt polskich. Byli oni w systemie obronnym poszczególnych dzielnic specyficzną grupą.

Joannici, templariusze czy krzyżacy, choć słabi liczebnie, należeli do elity ówczesnych „ludzi wojny" w Europie. Byli nie tylko świetnie zorientowani w aktualnych trendach mody rycerskiej, ale, co istotniejsze, dysponowali doświadczeniem nagromadzonym w czasie wypraw krzyżowych. Posługiwali się nie tylko wysokiej klasy bronią, ale również stosowali wypracowane na Zachodzie nowe procedury taktyczne. W polskich warunkach byli więc przenośnikami zachodniego „know-how". Udział rycerzy zakonu templariuszy w kampanii legnickiej 1241 r. na podstawie cytowanego już listu mistrza zakonu nie ulega wątpliwości. Kontrowersyjna jest natomiast skala ich wysiłku militarnego. Z ostatnich badań Mateusza Golińskiego wynika, że na ziemiach polskich w połowie XIII w. znajdowała się co najmniej jedna komandoria templariuszy i nie więcej niż sześć. Z tego na obszarach podległych Henrykowi Pobożnemu funkcjonowały trzy komandorie (Oleśnica, Chwarszczany, Leśnica), pozostałe miały siedziby na Pomorzu (2) i w północnej Wielkopolsce. W całej niemiecko-słowiańskiej prowincji zakonu istniało 50 placówek obsadzonych przez 150-200 braci zakonnych i dwukrotnie większąliczbę giermków. Przeciętnie więc wypadało na komandorię 3- 4 braci i 6-8 giermków. Przyjmując maksymalną liczbę templariuszy śląskich otrzymalibyśmy 36 dobrze uzbrojonych rycerzy. Jest to liczba maksymalna, skoro w spotkaniach templariuszy „polskich" w drugiej połowie XIII w. i poezątku XIV stulecia uczestniczyło do ośmiu braci. Siły templariuszy nie zwiększyłaby nawet mobilizacja poddanych mieszkańców owych pięciuset „homines". Mnożąc tę wielkość przez liczbę kobiet, dzieci i starców (najmniej 4 na jednego mężczyznę) otrzymany wynik 2 tys. ludzi nie odpowiada słabo zaludnionym obszarom nadanym śląskim templariuszom. Należy więc przyjąć, że 500 „homines" to zaokrąglona liczba ofiar spośród mieszkańców włości zakonnych. Dlatego trudno sobie wyobrazić hufiec krzyżowców liczący 2 tys. ludzi. Wobec zaangażowania

templariuszy na Węgrzech można raczej wykluczyć szerszy udział braci zakonnych z Niemiec na Śląsku, podobnie jak rycerskich „gości". Armia Henryka w realiach średniowiecznej Polski jawi się jako spora siła. Liczyła ona maksymalnie 200 sołtysów i wojowników kontyngentów miejskich, 500 rycerzy śląskich, 600 najemników, 36 templariuszy, kilkudziesięciu rycerzy z południowej i zachodniej Wielkopolski, niedobitki Małopolan, razem 1400-1600 ludzi. Być może Henryk zmobilizował część chłopów, lecz ich liczba ze względu na szybkość działań Mongołów oraz konieczność obsadzenia najważniejszych grodów była zapewne niewielka. Na system obronny państwa tworzą nie tylko siły zbrojne. Poszczególne kategorie ludności wykonywały też prace wzmacniające potencjał obronny kraju w sferach, które dziś określa się mianem infrastruktury lub logistyki. W najkorzystniejszym położeniu znajdowało się rycesrtwo, którego powinności i przywileje składały się na prawo rycerskie (ius militare). Oprócz udziału w działaniach wojennych (słabiej lub mocniej egzekwowanego), rycerze na zmianę trzymali straż w grodach pogranicznych (tzw. stróża rycerska). Funkcja ta splatała się w tym wypadku z zadaniami typu policyjnego - stanowili oni po prostu zbrojne ramię księcia i jego urzędników. Ponadto prawdopodobnie obarczeni byli zadaniami dostarczenia księciu tzw. zbrojnych posłańców. Do przywilejów wyraźnie odróżniających rycerstwo od pozostałych kategorii ludności należało przede wszystkim zwolnienie z posług i ciężarów obowiązujących niższe warstwy. Podstawowa rzesza mieszkańców wykonywała wiele obo- y wiązkówo różnym stopniu dotkliwości. Najmniej uciążliwym ciężarem, i jak można przypuszczać chętnie wypełnianym przez chłopów, była „pogoń". Dawała ona nierzadko okazję do zdobycia łupu na uchodzącym nieprzyjacielu. Wszystkie pozostałe: stróża, przewód, przewóz, podwoda, budowa i naprawa umocnień oraz rąbanie przesieki, wiązały się ze znacznym

nakładem pracy i czasu oraz z ryzykiem utraty żywego inwentarza bądź majątku ruchomego. Stróża polegała na pełnieniu straży w grodach. W XIII stuleciu powoli przekształcała się w daninę płaconą przez chłopów na rzecz książęcego kasztelana. Należy jednak podkreślić, że nie wszędzie zrezygnowano z jej literalnego egzekwowania. Przewód, przewóz, podwoda-aczkolwiek bezpośrednio nie były związane z operacjami wojennymi, to jednak pośrednio wpływały np. na przebieg mobilizacji czy zaopatrzenie wojska. Przewód polegał na transportowaniu własnymi środkami przedmiotów zleconych przez urzędników książęcych. Przewóz dotyczył ludzi, a podwoda polegała na dostarczaniu środków transportu, które po wykorzystaniu zwracano właścicielom. Obowiązek budowy i naprawy umocnień oraz rąbanie przesieki nie wymaga szerszego wyjaśnienia. Pierwszy wynikał z rozwoju budownictwa wojennego w tym okresie oraz z konieczności konserwacji istniejących już obiektów. Drugi miał na celu utrudnienie nieprzyjacielskim oddziałom wtargnięcia w głąb państwa. Oba świadczenia na rzecz księcia zwiększały i tak już niemały wysiłek chłopów. STRUKTURA ORGANIZACYJNA WOJSKA Badacze zajmujący się wojskowością średniowieczną a zwłaszcza interesującym tías okresem, napotykająspore trudności przy rekonstrukcji organizacji sił zbrojnych państwa wczesnopiastowskiego i książąt dzielnicowych. Występujące w źródłach określenia „acies", „legio", „cohors" nie odzwierciedlająprzypisanych konkretnych wielkości. Być może organizowano je na zasadzie dziesiętnej? Za takim rozwiązaniem przemawiałaby prostota organizacyjna oraz powszechność występowania tego systemu. Trudno również określić, na jakich zasadach tworzono poszczególne „jednostki organizacyjne". Być może łączone były one zgodnie z przynależnością

terytorialną lub rodową. Ze względu na szczupłość sił, jakimi dysponowali książęta dzielnicowi, przypuszczalnie ogólną liczbę walczących dzielono na dwa - trzy hufce, co w wypadku armii „koalicyjnej" wystawianej przez dwóch - trzech władców pokrywałoby się z kontyngentami poszczególnych sojuszników. UZBROJENIE Pierwsza połowa XIII w. nie przyniosła w uzbrojeniu polskim rewolucyjnych zmian. Modyfikacji podlegały niektóre elementy uzbrojenia zaczepnego i ochronnego. Podstawowym rodzajem uzbrojenia zaczepnego, charakterystycznym dla jazdy rycerskiej, był miecz. W XIII stuleciu upowszechniają się miecze z głowniami szerokimi i płaskimi, z wyodrębnionym sztychem przeznaczonym zarówno do cięcia, jak i do pchnięcia. Klasycznym przykładem takiego miecza jest Szczerbiec (dł. 98 cm, dł. głowni 82 cm). Miecz ten klasyfikowany jest przez bronioznawców jako tzw. typ XII. Z pewnościąw uzbrojeniu pozostawały starsze rodzaje mieczy typu XI o długich głowniach z wyraźnym sztychem. Nie była to broń ciężka, niszcząca swym ciężarem pancerz przeciwnika, jak późniejsze miecze dwuręczne. Najważniejsza w walce była więc wprawa i doświadczenie, a nie siła fizyczna wykorzystująca ciężar broni. Nieodzowne uzupełnienie uzbrojenia rycerskiego stanowiła broń drzewcowa - włócznia lub kopia. Włócznia była długa ok. 2 m, zakończona stosunkowo niewielkim ostrym, lancetowatym, trójkątnym lub romboidalnym grotem osadzonym za pomocą tulei na drzewcu. Używana chętnie zarówno przez pieszych, jak i konnych. Można było nią prowadzić szermierkę, a nawet rzucać. W XIII stuleciu pojawiła się w Polsce kopia. Nieco dłuższa i cięższa (do 4-5 m, w XIII zapewne mniej) od włóczni, używana była tylko przez jazdę. W przeciwieństwie do włóczni wykluczona była możliwość rzucania kopią. Również technika posługiwania się była odmienna od włócz-

niowej szermierki. Jeździec uzbrojony w kopię trzymał ją pod prawą pachą w poprzek karku końskiego uderzając z prawej strony na lewą. Włócznię trzymał w prawej ręce wzdłuż szyi konia mając możność stosowania różnych ciosów. Jak przedstawiał się stosunek liczebny uzbrojonych we włócznie i kopie - trudno określić. W źródłach ikonograficznych ze względu na schematyczność rysunku nie jest możliwe jednoznaczne przypisanie tej broni drzewcowej do któregoś z typów. Znacznie popularniejszym rodzajem broni, jakim posługiwali się mobilizowani wójtowie, sołtysi, mieszkańcy miast, chłopi oraz rycerze, był topór. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że powszechnie używano wówczas typu topora wyróżniającego się długą „brodą" żeleźca i „wąsami" na stylisku. Topory były znacznie tańsze od mieczy przy porównywalnej skuteczności. Należy pamiętać, że wprawiony we władaniu toporem mężczyzna mógł nie tylko zadawać ciosy, ale także celnie nim rzucać. Uzupełnieniem podstawowego uzbrojenia był jeden z najstarszych rodzajów broni - maczuga. Były to płaki z mocnego drzewa okuwane żelaznymi gwoździami i nabijane kolcami. Od maczug wywodziły się znacznie kunsztowniejsze buławy. Trzeba pamiętać, że biedniejsi „ludzie wojny" np. chłopi, mogli posługiwać się zwykłymi siekierami. Drugim, najważniejszym, elementem było uzbrojenie ochronne. Pierwsza połowa XIII w. jawi się w historii uzbrojenia Europy Wschodniej jako okres trwającej dominacji pancerza. Przez to określenie należy rozumieć dwa podstawowe typy pancerza: zbroję kolczą(kolczugę) oraz pancerz zbrojnikowany. Kolczuga zbudowana była z połączonych nitami kółek stalowych, wzajemnie się obejmujących. Montowaną w kształcie długiego kaftana z krótkimi rękawami i kapturem tworzyło ok. 20 000 tys. kółek. W XIII stuleciu kolczugę uzupełniono nogawkami kolczymi. Kaptur można było ściągnąć z głowy na ramiona uzyskując rodzaj dodatkowego kołnierza. Kolczu-

ga zapewniała swobodę ruchów wojownikowi, nie była również zbyt ciężka. Jej wadę stanowiła niewątpliwie niewielka odporność na działanie czynników atmosferycznych oraz łatwość doznania uszkodzeń w czasie walki. Wymagała częstych napraw, w tym również dokonywanych przez kwalifikowanych rzemieślników. Pancerz zbrojnikowy był mniej elastyczny od kolczugi, ale, jak się wydaje, lepiej od niej chronił ciało rycerza. Jego konstrukcja była bardzo prosta - do grubej tkaniny bądź skóry przytwierdzano nitami małe płytki metalowe - zbrojniki. Ich wadą była łatwość odpadnięcia. Powstałe luki w osłonie umożliwiały przeciwnikowi zadanie skuteczniejszych ciosów. Nie jest jasne, który z rodzajów pancerzy dominował na. ziemiach polskich. Czy była to kolczuga, czy pancerz zbrojnikowany. Materiału archeologicznego jest niewiele, natomiast w źródłach ikonograficznych czy numizmatycznych na pieczęciach oba rodzaje pancerza przedstawiane sątak samo. Od stanowiska badacza zależy więc, za którym rodzajem pancerza się opowie. Dyskusja ta toczy się zresztą w całej Europie (z wyjątkiem Rusi) i |iie znajdzie chyba nigdy ostatecznego rozwiązania. Najbogatsi, np. książęta, łączyli oba typy pancerzy. Na kolczugę nakładano „kiecę" ze zbrojników. W północno-wschodniej Polsce, na Mazowszu, być może pod wpływem kontaktów z Bałtami spotykano również tzw. pancerz lamelkowy. Zbudowany był z metalowych płytek łączonych nie na skórzanym kaftanie, lecz poprzez rzemyki wiążące krótsze górne i dolne boki. Lamelki zachodziły na siebie dłuższymi pionowymi krawędziami, zapewniając dzięki rze-. mykom swobodę ruchów użytkownika. Ostatnim rodzajem ochrony tułowia była gruba tkanina pikowana, czasami mająca wszyte metalowe płytki. Jednym z najważniejszych elementów uzbrojenia ochronnego był hełm. W pierwszej połowie XIII w. używano na ziemiach polskich kilku rodzajów hełmów. Najbardziej tradycyjny był hełm stożkowy używany od zarania państwa polskiego.

Wykuwano go z jednego - dwóch kawałków żelaza. W armii Henryka Pobożnego można było już zapewne spotkać rycerzy noszących stożkowe hełmy wraz z nosalem dającym pewną ochronę twarzy. Podtypem klasycznego hełmu stożkowego był hełm zbudowany z czterech płatów żelaza (przedni i tylny zachodziły na dwa boczne). Jego odporność wzmacniano żelazną obręczą u nasady dzwonu, z której odchodziły cztery łączące się w szczycie. Kształtem bardzo przypominał hełm stożkowy, był jedynie nieco bardziej spłaszczony. Dwa kolejne typy hełmów stanowiły już nowość w uzbrojeniu polskiego rycerstwa. Był nią przede wszystkim tzw. hełm garnczkowy. Ta nazwa w XIII stuleciu oddawała w pełni jego wygląd. Był to płaski walec z otworami na oczy doskonale chroniący twarz, ale ze względu na płaski dzwon mniej odporny na uderzenia z góry. Swoiste przejście od hełmów otwartych do hełmu garnczkowego stanowił hełm z przedłużonymi ścianami bocznymi o płaskim dzwonie, ale nie chroniący twarzy. Niezależnie od typu hełmy zakładano na kaptur kolczy, który spełniał czasami funkcję jedynej ochrony głowy. Ostatnim rodzajem hełmu był kołpak wykonywany podobnie jak pancerz zbrojnikowany. Swym kształtem przypominał nieco czapkę frygijską. Ważnym uzupełnieniem uzbrojenia ochronnego były tarcze. Używali ich wszyscy: zarówno piesi, jak i konni. W okresie Henryków śląskich stosowano kilkąrodzajów tarcz. Wykonywano je z drewna. Najstarsze miały okrągły kształt z obramowaniem krawędzi i wzmocnieniem metalowym umbem (kołem) środka tarczy. Drugi typ reprezentowały tarcze o wydłużanym migdałowym kształcie. Miały one ok. metra długości. Rycerz nosił tarczę na prawym ramieniu przewieszoną na pasie. Wewnętrzna strona tarczy miała paski, przez które przekładano lewe ramię. Najnowszy krzyk mody stanowiły stosunkowo niewielkie tarcze trójkątne, świetnie odpowiadające jeźdźcowi uzbrojonemu w kopię i dobry pancerz. Uzbrojenie zaczepne i ochronne uzupełniała ręczna broń miotająca: łuk i kusza. Na ziemiach polskich stosowano po-

wszechnie łuk równikowy (prosty). Siłę uderzenia zapewniała sprężystość cięciwy. W XIII stuleciu okres dominacji łuku jako broni przeznaczonej do walki należał już do przeszłości. Zamiast niego w powszechnym użyciu była kusza. Kusza zbudowana z dwóch podstawowych części łuczyska i łoża wraz z zamkiem miała przewagę nad łukiem równikowym. Zapewniała znacznie większą siłę przebicia oraz celność. Łuczysko kuszy budowano początkowo z drewna cisowego, jednak w pierwszej połowie XIII w., być może pod wpływem doświadczeń ruskich, opracowano technologię analogiczną do budowy łuku refleksyjnego. Cięciwę kuszy wykonywano z włókien konopnych. Z kuszy strzelano bełtami (strzałami) krótszymi i cięższymi od strzał łuku (ok. 40 g). Strugano je z dębiny. Stabilizację w locie zapewniały cienkie drewniane lotki skręcone w stosunku do osi bełtu. Dzięki kręceniu lotek bełt w czasie lotu obracał się wokół podłużnej osi, co zapewniało znacznie lepszą celność. Kuszę w XIII stuleciu napinano ręcznie wykorzystując do tego haki wiszące u pasa oraz specjalne strzemię umocowane z przodu broni. Jeźdźcy nie mieli więc żadnych trudności w posługiwaniu się tą bronią. Do nielicznych wad kuszy należała znacznie niższa szybkostrzelność w porównaniu z łukiem oraz mniejsza odporność na działanie czynników atmosferycznych, zwłaszcza deszczu. Mimo to zalety kuszy były tak olbrzymie, że wbrew uchwałom soboru laterańskiego, zakazującym stosowania tego oręża w walce przeciw chrześcijanom, używano jej powszechnie w konfliktach średniowiecznej Europy. Jako broń myśliwska kusza przetrwała do końca XVIII stulecia. Jednym z najważniejszych elementów wyposażenia rycerskiego był koń bojowy. Z badań archeologicznych wynika, że już w początkach państwowości polskiej rozwijano hodowlę konia bojowego, większego (do 150 cm wzrostu) i silniejszego niż dzikie koniki leśne. Dla XIII w. nie są znane dokładne ceny tych zwierząt. Z fragmentarycznych źródeł wynika, że cena „dextrariusa" (konia bojowego) była kilkunastokrotnie

wyższa od ceny wołu. Zrozumiałe jest więc, że te cenne wierzchowce dostępne były jedynie najbogatszym rycerzom - księciu, jego współpracownikom czy możnym. Podobnie jak Mongołowie, również Polacy znali i stosowali całą gamę machin oblężniczych oraz miotających spełniających funkcje artylerii ciężkiej i polowej. Wobec nieprecyzyjnych informacji źródłowych do dziś trwa dyskusja historyków nad interpretacją i identyfikacją wspomnianych machin oblężniczych. Niezależnie od różnicy w poglądach na konkretne wzmianki w kronice Anonima, tzw. Galla czy w dziele mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem, badacze dość zgodnie dzieląmachiny miotające na kilka grup. Za kryteria klasyfikacji można przyjąć np. rodzaj wyrzucanego pocisku - strzał lub kamieni. Tak dzielili machiny miotające starożytni Grecy wyróżniając oksybeleis (wyrzucające strzały) i lithoboloi (wyrzucające pociski). W drugim wypadku można kierować się kryterium źródła energii wyrzucającej pociski. To techniczne podejście jest o tyle celniejsze, gdyż niektóre ze znanych machin mogły wyrzucać zarówno strzały, jak i pociski. Z punktu widzenia źródła energii wszystkie machiny można podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowią machiny, w których wykorzystywano energię odprężenia elastycznego materiału, np. skręconych lub ściśniętych włókien zwierzęcych czy zgiętych prętów drewnianych lub stalowych. Druga obejjnuje machiny oparte o zastosowanie dźwigni dwustronnej. Pocisk był wyrzucany poprzez opadnięcie podniesionego w górę cięższego ramienia dźwigni. Pierwsza grupa machin odpowiada machinom neurobalistycznym, przy czym oprócz machin korzystających ze skręconych strun (neuro = struna) zaliczyć by trzeba do nich machiny zbudowane ze sprężystych materiałów (np. wielkie kusze). Druga obejmuje machiny barobalistyczne (baros = ciężar, balio = rzucam). W rodzinie machin „neurobalistycznych" wyróżnić można dwie podstawowe podklasy. Pierwszą tworzyły machiny będące powiększonymi kuszami lub łukami. Ustawiano je na cięż-

kiej łub kołowej podstawie. Mogły razić przeciwnika zarówno bełtami, jak i kulami. W średniowieczu nazywano je ballistami. Druga grupa obejmowała machiny neurobalistyczne w ścisłym tego-słowa znaczeniu. Stosowano w nich skręcone pęki strun. Wiązkę strun układano poziomo wkładając pomiędzy nie koniec drewnianego ramienia. Ramię na drugim (wolnym) końcu miało łyżkę dla umieszczenia tam pocisku. Po skręceniu strun i „załadowaniu" machiny zwalniano napięte struny, które podkręcając się nadawały dźwigni wysokąprędkość. Ramię było hamowane przez drewnianą belkę mającą w miejscu uderzenia skórzaną poduszkę. Machinę tę stosowano w okresie późnego cesarstwa rzymskiego. Nazywano ten sprzęt onagerem lub ballistą. Starożytni używali również machin będących połączeniem kuszy (cięciwa) i skręconych strun (tzw. skorpion). Trudno jednak stwierdzić jednoznacznie czy oprócz wielkich kusz, na ziemiach polskich stosowano inne machiny neurobalistyczne. Z pewnością natomiast używane były powszechnie machiny barobalistyczne. Wyróżnić w nich można trzy rodzaje: a) z przeciwwagą nieruchomą, b) z przeciwwagą ruchomą, c) z przeciwwagą ruchomą i nieruchomą. Zasada działania machin barobalistycznych pierwszego typu, tzw. trabutium, była prosta - jeden koniec (krótszy) dźwigni obciążano, umieszczając w drugim pocisk. Koniec ramienia z pociskiem opuszczano w dół, po czym po jego zwolnieniu obciążone ramię opadało wyrzucając pocisk na cel. Ma-^. china z ruchomą przeciwwagą, tzw. biffa, działała na tej samej zasadzie, z tym że ciężarek był zawieszany na końcu krótszego ramienia dźwigni. Ruchoma przeciwwaga zapewniała większą donośność przy tych samych wymiarach co machina z nieruchomą przeciwwagą, jednak jej celność była niższa. Formę pośrednią reprezentował trzeci typ machin barobalistycznych wykorzystujący zarówno nieruchomąprzeciwwagę, jak i zawieszany ciężarek, tzw. tripantium. Tripantium było

celniejsze od biffy i wyrzucało pociski na dłuższy od trabutium dystans. Właściwości te zależały oczywiście od stosunku ciężaru nieruchomego do ciężaru ruchomego. W najprymitywniejszej formie machiny barobalistycznej pociski wyrzucane były nie poprzez opadnięcie obciążonego ciężarem ramienia, lecz dzięki sile ludzkich mięśni ściągających jeden koniec dźwigni. Zasięg i siłę uderzenia pocisków w machinach barobalistycznych zwiększano montując na końcu ramienia procę. Pocisk umieszczano nie w wyżłobieniu dźwigni („łyżce"), lecz w kawałku skóry. Koniec dźwigni był tak wyżłobiony, by w momencie, kiedy dźwignia przyjmowała ustawienie pionowe, pętla procy mogła wysunąć się z niego, uwalniając w ten sposób pocisk umieszczony w procy. Dzięki zastosowaniu procy wydatnie zwiększano donośność broni. SZTUKA WOJENNA Sztuka wojenna Polski dzielnicowej ze względu na skąpość źródeł jest stosunkowo mało znana. Niewątpliwie rozwijała się ona pod wpływem elementów sztuki wojennej Europy Zachodniej oraz ruskiej i bałtyckiej. Te pierwsze przenikały do Polski wraz z osadnictwem niemieckim oraz konfliktami z RzesząNiemieckąbądź z pogranicznymi marchiami. Elementy ruskiej i bałtyjskiej sztuki wojennej przyjmowane były zarówno w wyniku bezpośredniej konfrontacji militarnej, jak i działań sojuszniczych - książąt ruskich w Polsce, książąt polskich w zachodnich księstwach ruskich. Z Zachodu napływała nie tylko moda rycerska, ale również nowinki taktyczne. Przypuszczalnie w XIII w. mógł zostać poznany przez polskich władców rycerski szyk „w płot". Zgodnie z określeniem istotą ugrupowania „w płot" było luźne rozstawienie walczących w kilku szeregach. W pierwszym znajdowali się najlepiej uzbrojeni rycerze, w drugim giermkowie, w kolejnych konni łucznicy i służba piesza. Odległości pomiędzy poszczególnymi wojownikami były znaczne, umożliwia-

jąc swobodne manewrowanie koniem. Starcie w tym szyku przypominało szereg pojedynków, w których rycerz stawał przeciw rycerzowi („Ritter gegen Ritter"), giermek przeciw giermkowi, strzelec przeciw strzelcowi itd. Oczywiście, ten idealny model bitwy jako wielkiego turnieju nie był nigdzie dokładnie realizowany. Wprowadzano do niego różne modyfikacje wynikające czy to ze świadomej decyzji wodza, czy też z obciążenia własnymi tradycjami wojskowymi. Niezależnie od stosowania mniejszych lub większych zmian cechą armii rycerskiej była jej niska spoistość. Dowódcy zachodni stykający się z odmiennymi sposobami walki chętnie przyjmowali inne rozwiązania taktyczne dostosowane do stylu walki przeciwnika, warunków geograficznych czy klimatycznych. Zjawisko to występowało zapewne również w Polsce. Przeciwnicy, z którymi walczyli polscy książęta, stosowali odmienne od zachodnich rozwiązania taktyczne. Dość często spotykanym szykiem w Europie Wschodniej był klin. Polegał on na ustawieniu wojowników w kilku liniach, w których w pierwszej stawało np. 3 ludzi, drugiej 5, trzeciej 7, czwartej 9. W pozostałych liniach szykowano po kilkunastu ludzi. W ten sposób klin przekształcał się w kolumnę skierowaną „kolcem" w stronę nieprzyjaciela. W klin formowano zarówno kilka mniejszych hufców, jak i całą armię. Można było więc ustawić od kilkuset do kilku tysięcy ludzi. W Europie zasady formowania klinów skodyfikowano dopiero w drugiej połowie XV w., niemniej częstość występowania szykowania wojsk w klin sugeruje jego długą metryczkę. Na zewnątrz i po bokach ustawiano najlepszych żołnierzy, w środku grupowano konnych kuszników, mogli oni razić nieprzyjaciela ponad głowami swych kolegów (tzw. nawiją). Również odmienne tradycje kształtowały ruską sztukę wojenną. Rozwijała się ona w ciągłym kontakcie z wojskowością plemion koczowniczych,godnych spadkobierców^ Hunów, Awarów i Węgrów. Zamieszkujące stepy nadczarnomorskie i nadwołżańskie plemiona połowieckie często najeżdżały na

księstwa ruskie. Sami książęta ruscy wchodzili także w układy z wodzami połowieckimi prowadząc wspólnie działania. W okresie rozbicia dzielnicowego wobec częstych konfliktów pomiędzy poszczególnymi Rurykowiczami okazji do poznania sztuki wojennej nomadów nie brakowało. Z kolei kontakty zachodnich księstw ruskich, głównie halickiego i wołyńskiego, z władcami Małopolski i Mazowsza umożliwiały przeniesienie ruskich doświadczeń do Polski. Podobnie jak u innych ludów koczowniczych starcie walczących stron rozpoczynali łucznicy: „Rościsław zaś zobaczył połowieckie pułki mnogie, i pokładając nadzieję w Bogu, pojechał ku nim i łuczników swoich młodszych puścił ku nim, aby spotkali ich i zaczęli z nimi walkę"3. ,Łucznicy strzelali z obu stron do pułków"4. Wojska przed bitwą grupowano w pułki ustawione w kilka linii: „i uszykowali 6 pułków: pośrodku Igorowy pułk, a na prawo brata jego - Wsiewołodowy, a na lewo - Swiatosławiwy, synowca jego, z przodu jego był syn Włodzimierz i drugi pułk - Jarosławowy-Kowuje, którzy byli pod Olstinem, i trzeci pułk też z przodu - łucznicy, którzy zostali od wszystkich kniaziów wyprowadzeni [...] gdy pierzchnęli też ci Połowcy z sił połowieckich [...] i łucznicy rzucili się za nimi, a Igor i Wsiewołod powoli szli, nie rozpuszczali wojska swego [...] Przedni zaś Rusowie bili ich i do niewoli brali. Połowcy zaś minęli namioty i Ruś doszedłszy do namiotów nabrała łupów"5. Jak widać, w walkach z kawalerią połowiecką najistotniejsze było utrzymanie spoistości szyku w trakcie ucieczki nieprzyjaciela. W czasie walk z plemionami połowieckimi poznali również wodzowie ruscy znaczenie zaskoczenia w skali „operacyjnej". Na następny dzień po sukcesie nad rzeką Sjuurliją „zaczęły występować pułki połowieckie, (liczne) niczym (drzewa) w borze1'6. Niestety, ze względu na lakoniczne i sche3

Latopis Tamże, 5 Tamże, 6 Tamże, 4

Kijowski..., s. 253. s. 214. s. 236. s. 237.

matyczne przedstawienie przebiegu bitew w Polsce, trudno jednoznacznie określić, w jakich okolicznościach stosowano procedury taktyczne wypracowane na wschodzie i północy. W walkach książąt dzielnicowych bardzo ważną rolę odgrywała sztuka „inżynieryjna", tj. budowanie i zdobywanie grodów. Obszar kraju pokrywała gęsta sieć grodów. Tylko na terenie Wielkopolski, Kujaw i ziemi sieradzko-łęczyckiej znanych jest obecnie ok. 100 grodów. Odgrywały one istotną rolę w obronie dzielnic stanowiąc umocnione rezydencje władcy i jego administracji (Krosno, Legnica, Łomża), ochronę brodów i przepraw przez rzeki (np. Głogów, Zawichost, Sandomierz), kontrolę głównych szlaków komunikacyjnych (np. Skała), siedziby możnych i rycerstwa, miejsca schronienia dla okolicznej ludności czy wreszcie osady o charakterze miejskim (Opole, Wrocław) i militarnym (Wiślica). W razie zagrożenia system grodów wszystkich rodzajów wraz z zachowaną przesieką pełnił funkcję bariery trudnej do pokonania przez przeciwnika. Pierwsza połowa XIII w. na ziemiach polskich to okres dominacji umocnień ziemno-drewnianych. W budowie wałów można wyróżnić trzy metody konstrukcji często stosowane jednocześnie. Starszymi były metoda przekładkowa i rusztowa, młodszą skrzyniowa. Pierwsza z nich polegała na układa- . niu warstw belek na przemian prostopadle i równolegle do obwodu wału. Ułożone warstwy przysypywano ziemią, wzmac- " niając w ten sposób konstrukcję i czyniąc ją odporną na podkopy nieprzyjacielskie. Mankamentem tak skonstruowanego umocnienia była niska odporność na ogień, dlatego zewnętrzną ścianę wału okładano kamieniami lub gliną. Druga z techn i k - „na ruszt" - polegała na układaniu belek tylko w jednym kierunku - pod kątem prostym do obwodu wału. Dla wzmocnienia spoistości wbijano co pewien odcinek pionowe słupy. Trzeci rodzaj konstrukcji był najbardziej odporny, ale jednocześnie najbardziej pracochłonny. Jądro budowy wału stanowiły olbrzymie skrzynie wypełnione kamieniami i belkami,

które ustawiano na sobie przesypując ziemią. Szerokości wysokość wałów wahała się w zależności od wielkości i znaczenia grodu oraz jego usytuowania w terenie. Poznań miał wały 0 szerokości u podstawy 20 m i wysokości ok. 12 m, Chełmno odpowiednio 50 m i ponad 15 m. Jeśli były sprzyjające obronie warunki naturalne, np. wysoka skarpa lub błotnista rzeka, wymiary były znacznie mniejsze. Kalisz -jeden z najważniejszych grodów w Wielkopolsce - miał wał o szerokości 9,5 m 1 wysokości 5 - 6 m. Jego obronność wzmacniała istotnie błotnista obrośnięta łozami Prosną. Na szczycie wału budowano drewniane galerie chroniące obrońców w czasie walki. Jednym z najsłabszych punktów obrony, na który kierował się przede wszystkim atak nieprzyjaciela, była brama, dlatego jej ochronie poświęcano wiele uwagi. Przyjmuje się, że najczęściej stosowanym środkiem stała się wieża bramna. W Kaliszu wybudowano ją najpóźniej na początku XIII w. Fundamenty jej wykonano z głazów o średnicy dochodzącej do jednego metra. Długość ścian tego dzieła fortyfikacyjnego dochodziła do 11 m, a średnica wnętrza wynosiła 4 m. Wewnątrz dużych grodów budowano czasami dodatkowe punkty oporu w postaci wież obronnych, tzw. stołpów, do których wycofywały się resztki załogi po zdobyciu przez nieprzyjaciela głównej linii oporu. Uzupełnieniem wału była fosa często zalewana wodą. Średniowieczni fortyfikatorzy doceniali znaczenie pogłębienia obrony i maksymalnego odsunięcia oddziałów atakujących gród od wałów. Istotne było niedopuszczenie do dokonania wyłomu w wale i wtargnięcia do wnętrza fortecy. By osłabić efektywność taranów, wały od strony zewnętrznej miały tzw. przedwale (ławę) powiększające szerokość wału u podstawy, co spowalniało tempo przebijania umocnienia. By utrudnić bezpośrednie podejście do grodu, na przedpolu wykonywano niższe wały, fosy uzupełniające głównąlinię obrony (np. w Tumie pod Łęczycą), a brzegi głównej fosy chroniono wbitymi pod kątem zaostrzonymi palami.

W zależności od wielkości grodu dzieli się je na trzy grupy: duże o średnicy ok. 120 m, średnie o średnicy 90 m i małe 0 średnicy 60 m. Broniony przez załogę obwód wynosił w tych obiektach odpowiednio 380 m, 270 m i 190 m. Ocenia się, że na jednego obrońcę winno przypadać do 3 m bieżących wałów, czyli do efektywnej walki na blankach winno było znajdować się 130, 95, 65 wojów. Nie była to jednak wystarczająca obsada umocnień. Dodatkowi członkowie załogi powinni znajdować się w bramie i ewentualnie wieżach, tworzyć obwód, zajmować się gaszeniem pożarów. Zwiększało to załogę grodu dwukrotnie (do 260 ludzi). Szacunki te są oparte na wyliczeniach teoretycznych, gdyż do wystawienia tylko załóg grodowych książętom nie starczyłoby mężczyzn. Wydaje się, że znacznączęść załóg grodowych stanowić musieli okoliczni mieszkańcy znacznie ustępujący rycerstwu w doświadczeniu bojowym, co osłabiało spoistość wewnętrzną załogi, a tym samym szanse skutecznej obrony. Stąd wynikała konieczność egzekwowania obowiązku pełnienia stróży, wczesnego alarmowania władcy o niebezpieczeństwie ataku nieprzyjacielskiego i wysyłania posiłków do zagrożonych fortec. Książęta już od zarania państwa polskiego zmuszeni byli poznać trudną sztukę obrony i zdobywania grodów. Badania polskich historyków (Benon Miśkiewicz, Jan Szymczak) do- • prowadziły do zrekonstruowania podstawowych metod piastowskiej sztuki oblężniczej. Pierwsza z nich opierała się na . zaskoczeniu. Dowódcy dążyli do skrytego podejścia do grodu 1 niespodziewanego wtargnięcia do wnętrza twierdzy. W tym celu wysyłano silne grupy wydzielone (ok. 300 jeźdźców) poprzedzające główną armię. Liczono na brak czujności ze strony załogi oraz na słabą obsadę grodu. W razie odparcia niespodziewanego ataku przystępowano do długotrwałego oblężenia. Mogło ono przybrać dwie formy: prymitywni ej szą, polegającą na odcięciu grodu od kontaktów ze światem zewnętrznym i długotrwałej blokadzie. Liczono wówczas na wyczerpanie się zasobów żywnościowych oblężonych i kapitu-

lację. Ponieważ zdarzało się, że zapasy żywności zgromadzonej w grodzie były wystarczająco duże, by zaspokoić na długi czas potrzeby załogi, oblężenie się przeciągało. Należy podkreślić, że osaczenie i blokada niosła za sobą także poważne mankamenty dla armii oblężniczej. Co prawda, nie tracono ludzi w szturmach, lecz ze względu na szybkie wyczerpanie zasobów miejscowych popadano często w kłopoty aprowizacyjne. Sytuacja oblegających stawała się podobna do oblężonych. Ponadto długotrwałe przebywania pod grodem powodowało spadek dyscypliny i morale wojska, co wykorzystywali zdeterminowani obrońcy dokonując skutecznych wypadów. Druga metoda polegała na systematycznym oblężeniu przy wykorzystaniu możliwie wielu procedur taktycznych i specjalistycznego uzbrojenia. W przygotowaniu szturmu stosowano metody znane powszechnie w Europie od czasów antycznych. Oblężonątwierdzę otaczano wałem, na którym ustawiano „artylerię". Obronę „zmiękczano" intensywnym ostrzałem prowadząc jednocześnie podkopy i krusząc wały taranami. Po wykonaniu podkopu lub wyłomu następował szturm. Często w jego trakcie wykorzystywano wieże oblężnicze umożliwiające wtargnięcie oddziałów bezpośrednio na wały. Ta procedura wymagała jednak technicznego przygotowania oblężenia oraz ezasu, co pozwalało przeciwnikowi zmobilizować odsiecz. Wszystkie te metody wzbogacano wykorzystując podstęp łub zdradę wśród członków załogi. Zdrada przyśpieszała zdobycie grodu oraz zmniejszała własne straty. Piastowscy dowódcy korzystali również z nieorężnego sposobu przejęcia grodu. Bywało on wynikiem porozumienia dyplomatycznego zainteresowanych stron. Ponieważ oblężenia były zazwyczaj kosztowne i długotrwałe, starano się neutralizować załogi grodów budując „przeciwgrody". Stawiane w najbliższej okolicy interesującej twierdzy umożliwiały kontrolę poczynań załogi i jednocześnie paraliżowały jej ewentualne działania dywersyjne na tyłach własnej armii.

Główne zadania obrony były niejako lustrzanym odbiciem metod oblężniczych. Sprowadzały się one do starannego przygotowania grodu do oblężenia, czujnos'ci rozumianej jako zapobieżenie niespodziewanemu przybyciu nieprzyjaciela i eliminowaniu zdrady we własnych szeregach, odpierania szturmów oraz przeprowadzania wypadów w trakcie oblężenia. Istotnym uzupełnieniem były działania niezbrojne polegające na utrzymaniu łączności z własną armią i prowadzeniu pertraktacji z nieprzyjacielem. Służyły przeciąganiu oblężenia i przygotowaniu skuteczniejszej odsieczy przez własne oddziały. Z tych uwag wyłania się ciekawy obraz polskiej wojskowości XIII stulecia. Piastowscy dowódcy znali i stosowali w praktyce zasadę zaskoczenia. Taktyka i uzbrojenie opierały się na własnych tradycjach słowiańskich i na wzorach obcych - zachodnioeuropejskich, ruskich i bałtyjskich. Narzucały je zarówno geografia, możliwości ekonomiczne, jak i sztuka wojenna przeciwników. Słabości tkwiły w rozbiciu dzielnicowym uniemożliwiającym efektywne wykorzystanie potencjału militarnego wszystkich polskich księstw.

Część

trzecia

LEGNICKIE DYLEMATY I ROZTERKI. NAJAZD MONGOŁÓW NA POLSKĘ W UJĘCIU JANA DŁUGOSZA

KAMPANIA 1241 (LUTY-MARZEC)

PLANY DZIAŁAŃ Zagrożenie, jakie zawisło nad Węgrami, stało się przypuszczalnie jedną z głównych przyczyn, które doprowadziły do sojuszu władców Małopolski, Śląska, Czech i Węgier, tj. Bolesława Wstydliwego, Henryka Pobożnego, Wacława I i Beli IV. Trudno oczywiście określić, jakie były konkretne ustalenia sprzymierzonych monarchów. Logiczna wydaje się jednak hipoteza o ograniczeniu działań sojuszników do wysłania posiłków najbardziej zagrożonemu Beli IV. Dowództwo mongolskie, planując działania przeciwko Węgrom, przygotowało również akcję ubezpieczającą siły główne od strony Polski i Czech. Skala i zasięg przedsięwzięcia pozwalająna określenie jego mianem operacji polsko-czeskiej. Miała ona najprawdopodobniej na celu niedopuszczenie posiłków polskich i czeskich do decydującego starcia na równinie panońskiej. » Na czele samodzielnego korpusu Batu-chan postawił doświadczonego wodza Ordu, syna najstarszego „potomka" Czyngis-chana, Dżuciego. W otoczeniu Ordu znajdował się być może inny znakomity dowódca Pajdar (Bajdar). Siły przeznaczone do działań na terenie Polski i Czech stanowiły jeden tiimen, tj. teoretycznie 10 tys. ludzi. Tyle liczył

on zapewne w 1236 r., czyli w momencie organizowania wielkiej wyprawy na Zachód. W 1241 r. jego liczebność była zapewne niższa, choć Batu wcielił do swych szeregów Mokszan, mieszkańców podbitych ziem nadwołżańskich, oraz Rusinów. Z pewnością obniżało to znacznie wartość bojową korpusu. DZIAŁANIA ODDZIAŁÓW ROZPOZNAWCZYCH GRUDZIEŃ 1240-STYCZEŃ 1241 (?) Zgodnie z wypracowanymi procedurami przygotowując najazd Ordu przeprowadził głębokie rozpoznanie przyszłego teatru działań wojennych. Celowi temu służyło wysłanie już w grudniu 1240 r. oddziałów rozpoznawczych. Ich dowódcadla Długosza Batu-chan „z niezwykłą szybkością przybywa do Polski i łupi oraz pustoszy dwa ludne w tym czasie w Polsce miasta: Lublin i Zawichost, oraz sąsiadujące z nimi powiaty i ziemie. A widząc, że jest objuczony ogromnym łupem jeńców obojga płci, pobranych spośród Polaków i Rusinów, drogą, którą przybył, wraca na Ruś" 1 . Nie datowaną (historycy datująjąna grudzień-styczeń) wiadomość o rajdzie Mongołów podał jedynie Długosz. Szukając dodatkowych argumentów na rzecz wiarygodności przekazu krakowskiego dziejopisa, sięgnięto do zapomnianego przez historiografię śląskiego pastora histoiyka-amatora z początków XIX w. Carla Grommanna. Na podstawie nie zidentyfikowanych „starych" źródeł Grommann „potwierdza" wydarzenia styczniowe pisząc o nieudanej próbie zdobycia w dzień św. Marcelego przez Tatarów Raciborza. Niezależnie od poprawności potwierdzenia późniejszego o dwieście lat przekazu (Długosza) młodszą o prawie sześćset łat informacją, pojawia się zagadnienie, na ile sensowne dla wodza mongolskiego było wysyłanie zagonu co najmniej mie' [ D ł u g o s z J.j, Jana Długosza Roczniki czyli h-oniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. Vii-VIII, opr. D. T u r k o w s k a , M. K o w a l c z y k pod red. K. P i e r a d z k i e j ,przekł. J . M r u k ó w a a , Warszawa 1974, s. 10.

siąc wcześniej na głębokość kilkuset kilometrów. Zwiadowcy mongolscy z całą pewnością nie staraliby się o zdobywanie grodów i niszczenie terenu. Wszakże nawet mongolska awangarda „nie zabiera ze sobą nic, oprócz swoich jurt, koni i broni. Ci nie plądrują nie podpalają domów, nie zabijają zwierząt, a tylko ranią i zabijają ludzi i jeżeli nie mogą niczego innego (dokonać), to powodują ich ucieczkę" 2 . Przypomnijmy, że dążąc do zaskoczenia przeciwnika Czyngis-chan zakazywał rabunków w podobnych sytuacjach: „Tokuczara zaś, który samowolnie splądrował pograniczne miasta chana Melika i spowodował jego przystąpienie do wojny, oddamy zgodnie z prawem na ścięcie!" 3 . Przesłanki świadczące o obu kierunkach są zbyt słabe. Wydaje się, że z powodu tempa działań kawalerii mongolskiej (do 50 km na dobę) przeniknięcie zwiadowców mongolskich było tylko teoretycznie możliwe. Jest Jo jednak konstatacja jedynie możliwości, a nie faktu. DZIAŁANIA W LUTYM 1241 (?) Główne działania podjęto w lutym 1241 r. Wódz mongolski skierował silny zagon przez Lublin - Zawichost na Sandomierz. Gfód ten wróg „oblega ciasno ze wszystkich stron zarówno zamek, jak i miasto Sandomierz" 4 . Ten ważny punkt chroniący przeprawę przez Wisłę zdobyto około 13 lutego. Data zdobycia Sandomierza nie jest do końca jasna. Autor Kroniki Wielkopolskiej zanotował, że Mongołowie „w Popielec (13 II) spustoszyli [...] miasto i ziemię sandomierską nie oszczędzając ani płci, ani wieku", a następnie „przez Wiślicę przyszli do Krakowa szerząc spustoszenia". Informacja ta zaczerpnięta została ze znacznie starszego Rocznika kapituły gnieźnieńskiej n o t u j ą c e g o zniszczenie Sandomierza 1 3 4

Di P i a n o C a r p i n i , op. ci!., s. i43. Tajna historia..., c. 257, s. 195. D ł u g o s z , op. cit., s. 10.

w Popielec5. Z kolei Długosz przesuwa oddziały mongolskie przez Koprzywnicę i Skarbimierz do Krakowa, „ale w Popielec zaczęli wracać ze Skarbimierza do Sandomierza celem odprowadzenia niewolników, których wzięli spośród szlachty, możnych i ludu, i zamierzali odprowadzić wziętych do niewoli do granic tatarskich"6. Najważniejszą informacją wskazaną przez Kronikę Wielkopolską i Długosza było zniszczenie ziemi sandomierskiej i zdobycie ważnego grodu strzegącego przeprawy na Wiśle. W przeciwieństwie do autorów Rocznika kapituły gnieźnieńskiej i Kroniki Wielkopolskiej Długosz zna więcej szczegółów. Wówczas to „wojewoda krakowski Włodzimierz odbył we wsi Kalina zjazd rycerstwa i szlachty". Sprawował on naczelne dowództwo w imieniu nieobecnego księcia Henryka Pobożnego i małoletniego księcia Bolesława Wstydliwego. Siły krakowskie nie były zbyt duże. Mimo to wódz polski zachęcił „wszystkich do podjęcia zbliżającej się bitwy z Tatarami w obronie ojczyzny, żon i dzieci". Pod wsiąTursko Wielkie znowu w Popielec (13 II) „dopadł ich wojewoda krakowski Włodzimierz z pozostałymi ryczerzami krakowskimi, nader jednak nielicznymi, ale zdecydowanymi zwyciężyć lub zginąć, a zaatakowawszy ich znienacka z największą odwagą, stacza z nimi bitwę". W pierwszej fazie rycerze polscy rozbili Tatarów, ale „zaniedbując walkę, zbyt łapczywie zabiegali o łupy, utracili chwałę triumfu"7. Moment zachwiania Mongołów wykorzystali jeńcy uciekając do okolicznych lasów. Na łapczywości Polaków skorzystał przeciwnik przeprowadzając przegrupowanie i kontratakując. W efekcie uderzenia mongolskiego część rycerstwa zginęła, część zaś z wojewodą Włodzimierzem zbieg5 Kronika Wielkopolska..., s. 219: Rocznik kapituły gnieźnieńskiej, wyd. B. K ü r b i s, „Monumenta Poloniae Histórica", seria ÍI, t VI, Warszawa 1962, s. 5. 'Długosz, op. cit., s. 11. 1 Tamże, s. l i n .

gła z pola bitwy. Należy podkreślić, że oprócz Długosza jedynie bardzo późny V katalog biskupów krakowskich wymienia starcie pod miejscowością „Thursko" 8 . Szukanie potwierdzenia informacji Długosza o bitwie pod Turskiem w Vkatalogu biskupów krakowskich powoduje pojawienie się kolejnej trudności. Część badaczy uznaje właśnie Długosza za autora V katalogu biskupów, część zaś (w tym wydawca Vkatalogu) nie przypisuje mu większej wiarygodności. Niektórzy historycy szukają więc śladów bitwy pod Turskiem Wielkim w relacji C. de Bridii: „Wielu (Mongołów) już na początku drogi poległo w bitwie, rozbitych przez Polaków z księstw krakowskiego i sandomierskiego. Ponieważ zaś zawiść stanowi podnietę dla wielu występków, Polacy opanowani przez próżność, nie pomnażali osiągniętego już sukcesu, lecz kierując się wyniosłą pogardą wzajemnie sobie zazdrościli, w rezultacie ponieśli z rąk Tatarów sromotną klęskę" 9 .0 klęsce rycerzy krakowskich z powodu chęci zdobycia łupów wzmiankuj e też Rocznik kapituły krakowskiej10, nie wymieniając jednak ani nazwy miejscowości, ani okoliczności, jakie doprowadziły do stoczenia bitwy. Przekazy są zgodne jedynie co do konfliktów wewnątrz obozu polskiego. Zauważmy natomiast, że bardzo wiarygodne źródło wyraźnie wymienia rycerstwo krakowskie i sandomierskie. Dla nas niewątpliwe są wówczas tylko walki na ziemi sandomierskiej i zdobycie jej głównego grodu. DZIAŁANIA W MARCU 1241 (?) Po walkach w rejonie Sandomierza być może nastąpiła pauza operacyjna w aktywności nieprzyjaciela spowodowana ko8

„Monumenta Poloniae Histórica", s. 2, t. X, wyd. J. S z y m a ń s k i , Warszawa 1974, s. 93. ' C . de B r i d i a M o n a c h i , Hystoria Tartarorum, ed. A. Ó n n e f o r s, tłum. J . P i g o ń , Beriin ¡967, c. 27, s. i9. 10 Rocznik kapituły krakowskiej, „Monumenta Poloniae Histórica", t. II, Lwów 1872, s. 804.

niecznością zapewnienia odpoczynku i przeanalizowania działań. Dla Długosza wynikała ona z przerażenia Mongołów „rzezią wielu swoich ludzi, jakby zostali pobici i zwyciężeni". Długosz lokalizuje miejsce odpoczynku w lesie „Strzemech"11 a następnie każe wracać im za Bug. Zwróćmy uwagę, że w ciągu kilku miesięcy zgodnie z Długoszem Mongołowie dwukrotnie wracali na Ruś. Zmusza to historyków do przyznania ignorancji w rekonstrukcji celów działań lutowych. Żadne inne źródło poza V katalogiem biskupów nie wspomina o tych skomplikowanych marszach oddziałów mongolskich12. Dopiero po koncentracji swoich wojsk za linią Bugu Ordu miał rozpocząć operacje na szerszą skalę. Z początkiem marca oddziały mongolskie znalazły się w okolicach Sandomierza: „Minąwszy spokojnie okolice, które spustoszyli w czasie poprzedniego przemarszu, podczas dwudniowego postoju pod Sandomierzem dzielą swoje wojsko ze względu na jego mnogość na dwie części. I mniejszą część, której naczelnym wodzem był Kajdan, posyłają w stronę Łęczycy i Kujaw. Kierują ich przemarszem i pokazują im drogę niektórzy Rusini bardzo nieprzyjaźnie ustosunkowani do Polaków. Oni to (Tatarzy) wspomniane okolice, nie napotykając żadnego oporu, w najokrutniejszy sposób zniszczyli ogniem i mieczem"13. Rocznik kapituły gnieźnieńskiej przynosi bardziej lakoniczną informację sugerującą marsz na Wrocław przez Kraków, Wiślicę i Łęczycę14. Za nim powtarza te informacje Kronika Wielkopolska: „Wspomina (tj. korpus Ordu) część wojska Tatarów pustosząc kolejno Sieradz, Łęczycę i Kujawy przyszła aż na Śląsk"15. Ton przekazu obu tych źródeł wskazuje raczej na działanie całościąsił. Było to o tyle zrozumiałe, że Mongołowie ponie11

D ł u g o s z , op. cit., s. 12. Katalog biskupów krakowskich..., s. 93. 13 D ł u g o s z , op. cit., s. 12 n. 14 Rocznik kapituły gnieźnieńskiej..., s. 5. 15 Kronika Wielkopolska..., s. 219. 12

śli poważne straty w walkach pod Sandomierzem, a skład narodościowy maszerującego tiimenu (Rusini, Mordwini) był mieszany. Niemniej znaczna część historyków uznaje działanie drugiego oddziału mongolskiego, snując hipotezy o dowodzeniu nim przez Petę (Pajdara). Miał on połączyć się z siłami głównymi w Krakowie lub aż we Wrocławiu. Do kwestii tej jeszcze powrócipiy. Ordu posuwając się na Kraków natknął się na silne oddziały krakowskie wojewody Włodzimierza oraz sandomierskie wojewody Pakosława. Do bitwy doszło „o wschodzie słońca" 18 marca pod wsią Chmielnik. Mongołowie uszykowani byli zapewne głęboko w dwa lub trzy rzuty („ogromne oddziały"). Szyk wojska polskiego i jego liczebność nie są znane. Bitwa przebiegała w dwóch fazach. W pierwszej „walcząc bardzo dzielnie przez kilka godzin z pierwszym oddziałem Tatarów, położył [hufiec polski - J. M.] trupem co dzielniejszych Tatarów oraz tych, co przewodzili szeregom, i najpierw zmusił ich do ustąpienia z pola, potem do ucieczki. Gdy jednak Tatarzy z pierwszego oddziału z łatwością oddalili się po posiłki do drugiego, (ów) drugi oddział tatarski, w którym znajdowali się znakomitsi wojownicy, natychmiast podjął walkę i zaczął mocno tratować Polaków zmęczonych poprzednią walką lub rannych"16. Jak widać, w opisie Długosza można dostrzec elementy taktyki tatarskiej: „ucieczka" awangardy i atak silnych odwodów po rozluźnieniu ugrupowania polskiego. Uderzający odwód mongolski doprowadził do oskrzydlenia Polaków i zadania im morderczych strat. Zginęli wszyscy wyżsi dowódcy, z wyjątkiem Pakosława, oraz wielu wybitniejszych rycerzy: Krystyn Sułkowic, Wojciech Stępowic, Mikołaj Witowie, Sulisław. Należy jednak pamiętać, że wszystkie bitwy w 1241 r. opisane przez Długosza mają ten sam charakter - po początkowym sukcesie strona polska jest atakowana przez przeważające siły mongolskie. Bitwę pod Chmielnikiem (ale tylko l6

D ł u g o s z , o p . cit., s. 14.

fakt starcia) poza Długoszem wymienia bardzo późny, a przypuszczalnie nawet przejmujący informacje od polskiego dziejopisa Rocznik Śląski Kompilowany. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy o tej właśnie bitwie donosi cytowany wyżej fragment Historii Tatarów. Za Chmielnikiem świadczyłby passus o udziale rycerstwa sandomierskiego i krakowskiego, przeciw fakt, że rycerstwo krakowskie już raz miało ponieść znaczne straty w boju pod Turskiem, a także możliwość mobilizacji rycerstwa na po raz trzeci niszczonej przez Mongołów ziemi sandomierskiej. Zauważmy, że po ciężkiej dla obu stron bitwie pod Turskiem w o j e w o d o w i e krakowski i sandomierski nie przeprowadzili dokładnego rozpoznania prawego brzegu Wisły. Sprzeczności w przekazie Długosza oraz lakoniczność bardziej wiarygodnych źródeł zmuszają do uznania jedynie faktu ciężkich walk w Sandomierskiem w lutym - marcu 1241 r. ZAJĘCIE KRAKOWA (KONIEC MARCA 1241) Zwycięzcy Mongołowie dotarli do Krakowa i zajęli opuszczone przez mieszkańców miasto. Chronologia pobytu Ordu w Krakowie jest bardzo pogmatwana. W literaturze żywo dyskutuje się datę wkroczenia wojsk mongolskich. Logiczne wydaje się, że nastąpiło to w końcu marca. Przekaz Długosza jest bardzo niejasny i pełen sprzeczności. Długosz podaje początkowo, że nastąpiło to w Środę Popielcową, czyli 13 lutego. Datę spalenia Krakowa przenosi natomiast na Niedzielę Wielkanocną, czyli 31 marca. Pragnąc usunąć tę niejasność poprawiano fragment tekstu Długosza mówiący o zajęciu podwawelskiego grodu z in die Cinerum (Popielec) na in die Veneris (pierwszy piątek po bitwie 22 marca) lub na in die Palmarium (Niedziela Palmowa, czyli 24 marca). Ponieważ do 31 marca musiał upłynąć jeszcze tydzień, historycy odczytywali tekst źródła zamiast die festo Paschae (Niedziela Wielkanocna) die

florido Paschae, czyli Niedziela Palmowa (24 marca)17. Zgadzał się wówczas dzień zajęcia Krakowa z dniem spalenia. Ostatnio wysunięto kolejną propozycję, jak się wydaje trafniejszą bo wymagającąjedynie jednej poprawki. Zamiast czytać moment opanowania stolicy Małopolski in die Cinerum odczytuje się in die Cenae domini - Wielki Czwartek, tj. 28 marca. Dzięki temu spalenie miasta nastąpiło w trzy dni po jego opanowaniu. Wolne tempo marszu Mongołów spod Chmielnika tłumaczy się rabunkami gęsto zamieszkanych terenów. Kolejną kłopotliwą kwestiąjest problem zajęcia przez Ordu całego Krakowa. Długosz co prawda twierdzi, że „choć Tatarzy usiłowali zdobyć położony wówczas poza murami kościół św. Andrzeja - w przekonaniu, że zniesiono cały majątek i zasoby miasta - w którym schroniła się wielka liczba ludzi biednych i chorych z dziećmi, tłumokami i majątkiem, Polacy jednak bronili wymienionego kościoła z wielkim wysiłkiem i odwagą a zabiwszy z góry wielu Tatarów i udaremniwszy przedsięwzięcie, zmusili ich do odstąpienia od oblężenia tegoż kościoła"18. Ostatnio zwrócono słusznie uwagę, że kubatura kościoła św. Andrzeja nie pozwala na pomieszczenie przez dłuższy czas nawet niewielkiej załogi, nie mówiąc już o większej liczbie ludzi. Czy dowodzi to zajęcia przez Mongołów jedynie przedmieść Krakowa? Czy też pomieszania przez Długosza kościoła św. Andrzeja z umocnionym przedmieściem Okół? Czy wreszcie, co chyba najbardziej prawdopodobne, informacja Długoszowa to kolejny legendarny epizod wymyślony ,i przekręcony przez naszego dziejopisa? Całkowicie niejasny jest dalszy fragment dzieła krakowskiego kanonika mówiący o przybyciu 1 kwietnia oddziału sieradzko-kujawskiego. Zauważmy, że oddział ten miał w ciągu " Tamże, s. 16 n. Tamże, s. 17.

18

około dwóch tygodni spustoszyć ziemię sieradzką, dojść na Kujawy i zdążyć 1 kwietnia do Krakowa. Posuwając się 50 km na dobę, przeszedłby w tym czasie ok. 700 km po ówczesnych traktach. W jakim stanie wróciliby wojownicy mongolscy do Krakowa, łatwo można sobie wyobrazić. W stolicy Małopolski czekałby ich rozkaz szybkiego marszu na Śląsk, by zdążyć pod Wrocław (7 IV)19, a następnie zachować siły do bitwy z najpotężniejszym władcą polskim Henrykiem Pobożnym (9IV 1241). Niektórzy historycy, zwolennicy Długosza, uznają, że 1 kwietnia przybył oddział Pety i odtąd armia najeźdźców działała razem. Nieliczni doszukują się w informacji Długoszowej niewielkiego oddziałku łącznikowego utrzymującego łączność sił głównych z działającą nadal na północy grupą „Pety". Zaskakujące, że historycy polscy akceptujący wiarygodność przekazu Długosza z jednej strony podkreślają dbałość o stan oddziałów mongolskich w pierwszej fazie kampanii (luty - marzec), podczas gdy w drugiej nie dostrzegają morderczego tempa działań nieprzyjaciela prowadzącego do wyniszczenia ludzi i koni. Bardziej racjonalne wydaje się przyjęcie koncepcji działania wojsk mongolskich jednym korpusem maszerującym być może w kilku grupach znacznie wolniej (przez cały marzec). Oczywiście w tym wypadku chronologię zaproponowaną przez Długosza należy odrzucić. Podobnie niejasna jest informacja autora Kroniki Wielkopolskiej o bitwie pod Opolem: „Potem przez Wiślicę przyszli do Krakowa szerząc spustoszenie. W pobliżu Opola zabiegli im drogę Władysław, książę opolski i Bolesław, książę sandomierski, i zaczęli walczyć, lecz podawszy tyły uciekli, nie mogąc stawić oporu nawale i woli Bożej"20. Jej uznanie implikuje przyjęcie wręcz nadludzkich możliwości wojowników mongolskich. Niektórzy historycy, podkreślmy, niewielu, lo19 20

Tamże, s. 17 n. Kronika Wielkopolska..., s. 219 n.

kują to starcie pod Opolem Lubelskim, co choć nie ma potwierdzenia źródłowego, to jednak wydaje się racjonalniejszą hipotezą. Mongołowie po przybyciu pod Wrocław 7 kwietnia zostali do pewnego stopnia zaskoczeni. Miasto było przezornie spalone przez załogę grodu, „żeby Tatarzy nie mogli zawładnąć jego domami i chlubić się jego spaleniem albo urządzić tam postoju. Tatarzy zaś zastawszy miasto spalone i ogołocone zarówno z ludzi, jak z jakiegokolwiek majątku, oblegują zamek wrocławski. Lecz gdy przez kilka dni przeciągają oblężenie, nie usiłując zdobyć, brat Czesław [...] modlitwą ze łzami wzniesioną do Boga odparł oblężenie. Kiedy bowiem trwał w modlitwie, ognisty słup zstąpił z nieba nad jego głowę i oświetlił niewypowiedzianie oślepiającym blaskiem całą okolicę [...] Pod wpływem tego niezwykłego zjawiska serca Tatarów ogarnął strach i osłupienie do tego stopnia, że zaniechawszy oblężenia, uciekli raczej, niż odeszli"21. Dziwne to musiało być oblężenie, skoro oblegający nie dążyli do zdobyęia grodu. Tę sprzeczność w opowieści Długosza próbuje się wyjaśnić pobytem pod Wrocławiem jedynie zwiadowców mongolskich. Wydaje się to logiczne, niemniej jednak ostatnio dzięki Tomaszowi Jasińskiemu okazało się, że Tatarów pod Wrocławiem wcale nie było. Ta teza oparta na dodatkowych badaniach nad rękopisem Długosza usuwa kolejne niezrozumiałe twierdzenie krakowskiego historyka: „Tymczasem Tatarzy, którzy podążyli na Kujawy, spotkali się z tymi, co przybywali z Krakowa, w okolicy Wrocławia w Poniedziałek Wielkanocny" (1IV), będące powtórzeniem wydarzeń krakowskich. Do momentu wystąpienia Jasińskiego w historiografii funkcjonowało wiele stanowisk interpretujących przekaz Długosza. Zgodnie z możliwościami, jakie przyniosły informacje źródłowe, historycy mieli do wyboru następujące opcje: 21

D ł u g o s z , op. cit., s. 18 n.

1/ oddziały mongolskie operowały w Polsce (Małopolska, Łęczyckie, Sieradzkie, Kujawy, Mazowsze) całością sił; la/ najazd objął jedynie południową część Polski, nie sięgając Sieradzkfego, Łęczycy i Kujaw; 21 koncentracja nastąpiła w Krakowie; 2aJ do Krakowa przybył jedynie oddział łącznikowy; 3/ koncentracja nastąpiła pod Wrocławiem; 4/ miały miejsce oba przypadki. W Krakowie Mongołowie zamknęli „małe kleszcze", pod Wrocławiem „duże kleszcze". Pierwsza opcja charakterystyczna j est dla historyków odrzucających przekaz przez Długosza jako wiarygodny. Pojawiły się on jeszcze w XIX stuleciu i jest reprezentowany przez stosunkowo niewielką grupę badaczy także w hipotetycznej skrajnej postaci - przesunięcie sił mongolskich jedynie południowym szlakiem. Rozwiązanie drugie odpowiada tym historykom kampanii 1241 r., którzy starają się znaleźć racjonalne jądro w relacji krakowskiego dziejopisa. Przyjęcie tej koncepcji umożliwia im uznanie za prawdziwy przekaz Długosza o obecności w szeregach armii Henryka Pobożnego rycerstwa wielkopolskiego. W formie najbardziej kompromisowej wprowadzają oddział łącznikowy. Interpretacja trzecia zakłada wcześniejsze od grupy Ordu przybycie „dywizji kujawskiej" pod Wrocław, wynikające z charakteru jej zadania. Miała ona ubezpieczyć zasadniczą grupę wojsk Ordu od ataku z północy i dlatego tempo jej marszu było szybsze. Stanowisko to było echem starszej wizji działania w Polsce trzech „dywizji" mongolskich. Oparta ona była na informacji zawartej w liście cesarza Fryderyka II do króla angielskiego mówiącej o zaatakowaniu Polski poprzez Prusy. W myśl tej koncepcji siły główne połączyły się z „dywizjami" „kujawsko-łęczycką" i „prusko-mazowiecką" pod Wrocławiem. Koncepcja ta szczególnie popularna w polskiej historiografii przed- i powojennej została odrzucona za sprawą Stefana Krakowskiego. Jej pozostałością w podręcznikach jest

wydzielanie silnego zagonu działającego na Litwie. Niestety, badacze ci nie wyjaśniają, w jaki sposób na terenach ogarniętych działaniem silnego „kujawskiego" zagonu doszło do mobilizacji rycerstwa wielkopolskiego oraz północno-zachodniego Śląska. Skrajną postać reprezentuje opcja ostatnia związana z daleko idącąhipoteząo celowym zaplanowaniu przez dowództwo mongolskie realizacji w Polsce dwóch kleszczy: „małych" - krakowsko-sandomierskich i „dużych" -kujawsko-wrocławskich. Dowództwo mongolskie pozostając pod Wrocławiem bez wątpienia szybko zorientowało się o obecności znacznych sił polskich pod Legnicą (ok. 70 km). Czy zdawało sobie sprawę ze zbliżania się armii czeskiej Wacława I, trudno rozstrzygnąć. Nie wiadomo, kiedy zapadła decyzja o wymarszu. Ruszono przypuszczalnie 8 kwietnia. Następnego dnia doszło do spotkania obu przeciwników.

ŚWIAT HIPOTEZ. BITWA POD LEGNICĄ 9 KWIETNIA 1241

CZAS Dzienna data bitwy legnickiej budziła drobne kontrowersje. W źródłach śląskich występują bowiem dwie daty zapisywane zgodnie z kalendarzem kościelnym lub rzymskim. Pierwsza wskazuje na 8 kwietnia - poniedziałek po Wielkanocy („fena secunda post octavam Paschę"). Druga natomiast na 9 kwietn i a - p i ą t e idy kwietniowe („Quintus Ydus Aprilis"). Również w tekście Długosza zapisane są obie daty. Większość przekazów notuje jednak 9 kwietnia. Sprzeczność zawarta w tekście Długoszowym została wyjaśniona w wyniku badań Gerarda Labudy nad autografem. Labuda wykazał, że dziejopis datę 8 kwietnia dopisał później. W historiografii powszechnie przyjęto za dzień bitwy 9 kwietnia. MIEJSCE Źródła powstałe niedługo po bitwie legnickiej bardzo skąpo określają miejsce walki. Najczęściej wspomina się o miejscu zwanym „Walstat" ewentualnie „Waldstat". Rocznik kapituły gnieźnieńskiej pisze o „polu pod Legnicą" łub „legnickim polu" („in campo de Legnicz"). Za Rocznikiem używa tej nazwy autor Kroniki Wielkopolskiej. Oczywiście, dla badaczy tak lakoniczne dane topograficzne nie wystarczały do bliższego wskazania miejsca walki. Dlatego często odwoływano się do Długosza, który dał najszerszy opis pola bitwy: „Na równi-

nach i polach, które opływa rzeka Nysa [...] na polu, które (zwano) Dobrym Polem". Jak widać, również przekaz krakowskiego kanonika nie przybliża do poznania rzeczywistego terenu zmagań. Historycy zajmujący się kampanią 1241 r. od dłuższego czasu biedzą się nad lokalizacją areny walki. Trudności ich potęguje fakt, że 7 - 8 km na południowy zachód od Legnicy Nysa Szalona wpływa do Kaczawy. Nie wiemy, czy Długosz miał na myśli Nysę czy Kaczawę, zwłaszcza, że mógł pomylić obie rzeki (w średniowieczu być może sądzono, iż to Kaczawa wpływa do Nysy). W opracowaniach wskazywano więc na teren znajdujący się w widłach rzeczek Białej Strugi i Strumienia Księginickiego (ok. 9 km na południowy zachód od Legnicy) lub jeszcze bardziej na zachód pomiędzy wsiami Koskowice i Gniewomierz (7 km na południowy zachód od grodu), Długoszową Nysę identyfikując z Kaczawą. Dyskusje nad miejscem bitwy dowodzą braku dokładnego rozeznania w tej materii nawet u tych badaczy, którzy akceptują przekaz polskiego dziej opisa. SKŁAD ARMII Skład armii Henryka Pobożnego znamy jedynie z przekazu Długosza: „Książę wrocławski Henryk, żywiąc niewzruszoną nadzieję zwycięstwa nad Tatarami, powołał pod broń z Wielkopolski i Śląska zarówno rycerzy i giermków, jak i wieśniaków i chłopów, a niektórych zaciągnął za wynagrodzeniem w pieniądzach. Przyłączyło się do niego wielu ochotników i krzyżowców [...] Książę opolski Mieczysław, także margrabia Moraw Bolesław, syn wygnańca Dypolda i rodzony siostrzeniec Henryka Brodatego [...] noszący przydomek Szepiołka, ze swoimi rycerzami, wreszcie Poppo z Osterny, wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego z Prus [...]" Według Długosza Henryk podzielił tę pstrokatą armię „na cztery oddziały. Pierwszy oddział stanowili krzyżowcy

i mówiący różnymi językami ochotnicy zebrani spośród różnych narodowości. Dla ich uzupełnienia, żeby szyki były bardziej zwarte, ponieważ nie wystarczali obcy żołnierze, dołączono kopaczy złota z miasta Złota Góra (Złotoryja) [...] Dowodził nimi syn margrabiego Moraw, Bolesław. Drugi (oddział stanowili) rycerze krakowscy i wielkopolscy, którymi dowodził brat nieżyjącego wojewody krakowskiego Włodzimierza, Sulisław. Trzeci (oddział tworzyli) lycerze z Opola. Przewodził im książę opolski, Mieczysław, czwarty (stanowił) Poppo z Osterny, wielki mistrz z Prus z braćmi i swoim rycerstwem. Piątym dowodził sam książę Henryk. Byli w nim śląscy i wrocławscy giermkowie, lepsi i znaczniejsi rycerze z Wielkopolski i Śląska oraz niewielka liczba innych najętych za żołdem". W relacji Długosza istnieje sprzeczność. Omawiając skład armii książęcej pisze on o podziale na czteiy hufce, przechodząc zaś do dokładniejszego opisu wymienia pięć hufców Henryka. Przez wiele lat w historiografii bitwy opierającej się na tym opisie funkcjonował podział armii Henryka na pięć oddziałów. Dopiero badania Gerarda Labudy doprowadziły do ustalenia podziału wojska na cztery hufce. Hufiec piąty - Poppo von Osterny - został przez Długosza dopisany do' istniejącego już fragmentu. Labuda ustalił ponadto, że Długosz tę informację zaczerpnął ze źródeł krzyżackich, w których z racji propagandowych umieszczano osobę Pöppo von Osterny w szeregach uczestników bitwy. Tym samym wyjaśniona została więc zagadka „obecności" Poppo von Osterny i krzyżaków w legnickim starciu. Wyniki prac Labudy dowodzą absencji wojsk Zakonu Najświętszej Marii Panny pod Legnicą. Nawet przyjmując tekst Długosza za wiarygodny należy wskazać na budzący wątpliwości fragment dotyczący wzmocnienia hufca krzyżowców i ochotników cudzoziemskich górnikami ze Złotoryi. Niejasny staje się sposób wzmocnienia konnych przecież templariuszy (ok. 15-20), joannitów i ryce-

rzy piechotą górniczą. Nie bardzo można wyobrazić sobie ustawienia mieszanych wojsk w klin „żeby szyki były bardziej zwarte". Również trudno uwierzyć, by górników przemieszano z jazdą rycerską, tworząc krzyżówkę szyku w płot z falangą. W składzie hufców uderza także brak wzmianek o chłopach i wieśniakach powołanych przez Henryka. Gdzie znajdowali się podczas bitwy? Pewne wątpliwości budzi podział skąpych sił księcia (1000-2000) aż na cztery oddziały. Przyjmując dolną granicę liczebności armii wypadałoby na hufiec zaledwie ok. 200 ludzi. Podział taki wydawałby się mało racjonalny. Uznając górną wielkość, ustawienie czterech hufców po 500 zbrojnych jest już bardziej prawdopodobne. Ostatnia wątpliwość dotyczy rycerzy krakowskich. Przyjmijmy, że w świetle słów kronikarza stoczyli oni już dwie ciężkie bitwy. Ilu mogło ich zostać? Niestety, podział wojsk mongolskich znany jest tylko z przekazu Długosza. Hufców przeciwnika miało być tyle samo, „lecz znacznie górujących liczebnością doborem i doświadczeniem bojowym wojowników. A każdy z tych oddziałów sam, osobno wzięty, przewyższał wszystkie zastępy Polaków". Polski kronikarz zastosował więc lustrzane odbicie wojska książęcego przy okazji podkreślając przewagą liczebną i jakościową nieprzyjaciela. BITWA Bitwę rozpoczęła strona polska: „Pierwsze wszczęło walkę wojsko złożone z krzyżowców, ochotników i kopaczy złota [...] Obie strony zwarły się w ostrym natarciu. Krzyżowcy i obcy rycerze rozbili kopiami pierwsze szeregi Tatarów i posuwali się naprzód. Ale kiedy zaczęto walczyć wręcz na miecze, łucznicy tatarscy tak otoczyli ze wszech stron oddział krzyżowców i cudzoziemskich rycerzy, że inne oddziały polskie nie mogły mu przyjść z pomocą bez narażenia się na niebezpieczeństwo. Zachwiał się wreszcie i legł pod gradem strzał,

podobnie jak delikatne kłosy zbite gradem (bo wielu w nim było nie osłoniętych i nie opancerzonych). A kiedy padli tam syn Dypolda [...] i inni rycerze z pierwszych szeregów, pozostali, których również przerzedziły strzały tatarskie, cofnęli się do oddziałów polskich". W przekazie Długosza uderza bierna postawa pozostałych hufców polskich, niejako przyglądających się walce samotnego oddziału krzyżowców. Nie wiemy, dlaczego nie mogli udzielić pomocy walczącym. Być może krzyżowcy stanęli na prawym skrzydle i oderwali się od linii polskiej? Być może stanowili wysunięty do przodu pierwszy „stopień schodów" albo awangardę? Interesująca jest fraza: „Pozostali, których również przerzedziły strzały tatarskie, cofnęli się do oddziałów polskich". Sugeruje ona ustawienie hufca w kilka linii, może nawet w klin. Warto zapamiętać śmierć Bolesława Dypoldowica w pierwszej fazie starcia. Druga faza bitwy miała przebieg znacznie bardziej dramatyczny: „dwa oddziały [...] rycerza Sulisława oraz księcia opolskiego Mieczysława podejmują walkę, którą byłyby stoczyły szczęśliwie i wytrwale z trzema oddziałami Tatarów podstawiających zdrowych żołnierzy w miejsce rannych i byłyby zadały Tatarom dotkliwą klęskę, ponieważ były zabezpieczone od strzał tatarskich przez osłaniających je polskich kuszników. Szyki tatarskie najpierw musiały się cofnąć, a wkrótce, kiedy Polacy natarli silniej na przerażonych - uciekać. Tymczasem ktoś z oddziałów tatarskich, nie wiadomo czy ruskiego, czy tatarskiego pochodzenia, biegając bardzo szybko tu i tam, między jednym a drugim wojskiem krzyczał okropnie, zwracając do obu wojsk sprzeczne ze sobą słowa zachęty. Wołał bowiem po polsku: »Biegajcie, biegajcie«, to znaczy: »Uciekajcie, uciekajcie«, wprawiając Polaków w przerażenie, po tatarsku zaś zachęcał Tatarów do walki i wytrwania". Nie sposób odmówić kanonikowi zdolności oddania dramatyzmu walki. Do akcji wchodzą dwa polskie hufce (siły główne?) spychając pod osłoną kuszników kawalerię mongol-

ską. Tryb wprowadzenia tych oddziałów odpowiada receptom zalecanym przez Jana di Piano Carpiniego: „Wszyscy natomiast, którzy chcą z nimi walczyć, powinni mieć następującą broń: dobre i mocne łuki, kusze, których bardzo się (Tatarzy) obawiają i wystarczającą liczbę strzał oraz dobrą okszę z dobrego żelaza albo siekierę z długim trzonem" W momencie gdy starcie doszło do punktu kulminacyjnego pojawił się „dywersant" ruski lub tatarski. Podziwiać należy siłę jego głosu, gdyż w bitewnym zgiełku potrafił on jednocześnie nawoływać obie strony tak przekonująco, że „na to wołanie książę opolski Mieczysław, przekonany, że to nie krzyk wroga, ale swojego i przyjaciela, którym powoduje współczucie, a nie podstęp, zaniechawszy walki, uciekł i pociągnął do ucieczki wielką liczbę żołnierzy, zwłaszcza tych, którzy mu podlegali w trzecim oddziale". Ucieczka Opolan doprowadziła do kryzysu w bitwie. Książę Henryk, kiedy „zobaczył to na własne oczy i gdy mu o tym donieśli inni, zaczął wzdymać i lamentować, mówiąc: »Górze nam się stało«, to znaczy: spadło na nas wielkie nieszczęście. Nie przerażony jednak zupełnie ucieczką Mieczysława i ludzi z jego oddziału, prowadzi do walki swój czwarty szyk, złożony z najlepszych i najdzielniejszych wojowników. Trzy oddziały tatarskie, pokonane i rozbite przez dwa poprzednio (wspomniane) hufce polskie, jak może najmocniej gromi, kładzie trupem i zmusza do ucieczki". W lukę (?) po hufcu Mieszka polski wódz wprowadził swój odwód. Świadczyłoby to o kontrolowaniu przez Henryka przebiegu bitwy oraz o kolumnowym ustawieniu sił polskich. W dziele Długosza zapisane zostało zdanie „Górze nam się stało". Gdyby uznać ten fragment za wiarygodny, byłoby to pierwsze zdanie zapisane w języku polskim. Uderzenie odwodowego hufca doprowadziło do zmieszania się armii mongolskiej. Wtedy wódz nieprzyjacielski rzucił ' D i Pi a n o C a r p i n i , op. cii., s. 153.

się do walki „większy od wszystkich trzech oddział Tatarów". Zastanawiające jest, dlaczego Ordu nie zdecydował się wówczas na pozorowaną ucieczkę. Długosz twierdzi, że atak tego oddziału nie spowodował ustąpienia Polaków, którzy nawet „usiłowali kusić się o zwycięstwo, przez jakiś czas trwała zażarta walka między obydwoma wojskami". Wówczas doszło do użycia niekonwencjonalnej broni mongolskiej: „Była w wojsku tatarskim wśród innych chorągwi jedna olbrzymia, na której widniał wymalowany taki znak X. Na szczycie zaś drzewca tej chorągwi była podobizna wstrętnej, czarnej głowy z podbródkiem okrytym zarostem. Kiedy Tatarzy cofnęli się o jedno staje i skłaniali się do ucieczki, chorąży tego sztandaru zaczął, jak mógł najsilniej, potrząsać głową, która sterczała wysoko na drzewcu. Buchnęła z niej natychmiast i rozeszła się nad całym wojskiem polskim para, dym i mgła o tak cuchnącym odorze, że z powodu okropnego i nieznośnego smrodu walczący Polacy niemal omdleni i ledwie żywi osłabli i stali się niezdolni do walki. Wiadomo, że Tatarzy od początku swego istnienia aż do chwili obecnej stosowali zawsze w wojnach i poza nimi sztukę i umiejętność przepowiadania, wróżenia, wieszczenia i czarowania i że stosowali ją także w walce prowadzonej wówczas z Polakami. I nie ma wśród barbarzyńskich narodów drugiego, który by więcej wierzył w swoje wróżby, wieszczenia i czary, gdy trzeba podjąć jakieś działanie. Przeto wojsko tatarskie, zdając sobie sprawę, że zwycięskich już niemal Polaków pod wpływem mgły, dymu i smrodu ogarnął wielki strach i jakby zwątpienie, podniósłszy straszny krzyk, zwraca się przeciw Polakom, a rozbiwszy ich szeregi, które dotąd były zwarte, wśród ogromnej rzezi, w której chwalebnie poległ syn margrabiego Moraw Dypolda, książę Bolesław, zwany Szepiołka, z wieloma innymi rycerzami, a mistrz krzyżacki z Prus Poppo wraz ze swoimi doznał wielkiej klęski, zmusza pozostały oddział Polaków do ucieczki". Ten przejmujący opis działania czarów mongolskich oddziaływał przez kilka stuleci na wyobraźnię historyków. Przy-

pomnijmy, że ewentualne zastosowanie środków chemicznych przez Mongołów nie przyniosłoby porażenia Polskim rycerzom. Z pewnością zaobserwowaliby oni lecące w ich kierunku pociski czy to wyrzucane ręcznie, czy też z machin miotających. Usłyszeliby potężny huk, tak jak nieco później słyszeli go Japończycy. Zawarty w przekazie Długosza opis sztandaru mongolskiego odpowiada opisowi sztandarów mongolskich (z wyjątkiem znaku X) w znanym kanonikowi krakowskiemu dziele Tomasza ze Splitu. Bitwa dogasała. Większość wojska uciekła. Po raz drugi poległ Bolesław Dypoldowic. Jedynie wokół księcia walczyły jeszcze dzielnie niedobitki: „Sulisław, wojewoda głogowski Klemens, Konrad Konradowie i Jan Iwanowic". Ten ostatni pragnąc pomóc księciu w ucieczce „przedarłszy się przez szyki bojowe wrogów przyprowadził księciu świeżego konia, otrzymanego od książęcego pokojowca Rościsława". Na tym chwalebnym czynie rola Jana Iwanowica się nie skończyła: „Torował drogę (księciu) wśród wrogów". Niestety, sam Jan Iwanowic został ranny, a księcia „po raz trzeci otoczyli [...] Tatarzy". Sam bohaterski rycerz „mimo 12 ran, które mu zadano, natarł na swych prześladowców, (owych) dziewięciu Tatarów, gdy zatrzymali się dla wytchnienia w pewnej wsi oddalonej o milę od pola bitwy, i ośmiu z nich położył trupem, a dziewiątego zachował jako jeńca. Później wstąpił do klasztoru dominikanów, (gdzie) żył pobożnie i bogobojnie". . Zwróćmy uwagę przede wszystkim na Jana Iwanowica, bliżej nieznanego rycerza, który uczynił tak wiele dla ocalenia żyęia Henryka Pobożnego. Spośród pozostałych osób znajdujących się w otoczeniu polskiego wodza wyróżnia go wyjątkowe poświęcenie oraz niebywałe męstwo. Wszakże mimo 12 ran potrafił jeszcze pokonać dziewięciu prześladowców! Dla badaczy pozytywnie odnoszących się do wiarygodności dzieła Długosza był on wyjątkowo cennym świadkiem zmagań legnickich. Podkreśla się szczególnie fakt wstąpienia Jana Iwanowica do klasztoru dominikańskiego. Mógł tam przecież snuć

opowieści o swych wojennych przewagach. Dla krytyków kanonika krakowskiego postać Jana Iwanowica to nic innego, jak „żołnierz samochwał" niemalże pierwowzór Fredrowskiego Papkina, którego nie można absolutnie traktować poważnie. Jego histoiyczność odpowiada zresztą realności Fredrowskiego bohatera. W innych przekazach znajdujemy niewiele informacji o przebiegu bitwy. Historia Tatarów lakonicznie stwierdza; „Tatarzy posuwając się dalej w kierunku Śląska starli się w bitwie z Henrykiem, w owym czasie najbardziej chrześcijańskim księciem tych ziem. Otóż w chwili, gdy, jak sami przedstawili to bratu Benedyktowi, pragnęli odstąpić z pola bitwy, raptem, zupełnie nieoczekiwanie szyki chrześcijan zwróciły się do ucieczki"2. Również o ucieczce z poła bitwy informuje Rocznik Śląski Kompilowany: „Doszło tam (tj. w rejonie Legnicy) do nadzwyczaj ciężkiej bitwy, w której u boku Polaków walczyli też krzyżowcy (ostatecznie) wojsko książęce rzuciło się do ucieczki, ścigane przez zwycięskich pogan"3. Oba te źródła, choć różnej wartości, wskazująna wyrównany przebieg zmagań bitwy oraz na ucieczkę hufców Henryka Pobożnego. Inny ze współczesnych wydarzeniom świadek Wacław I, król czeski, uważał początkowo, że Henryk Pobożny zginął w czasie oblężenia Legnicy4. Jak widać, źródła powstałe szybko po bitwie przynoszą nikłe informacje o przebiegu starcia. Znane są jedynie okoliczności śmierci księcia polskiego, którego Tatarzy po wzięciu do niewoli ograbili „doszczętnie (i) kazali mu uklęknąć do egzekucji przez zwłokami księcia zabitego uprzednio w Sandomierzu. Głowę jego dostarczyli przez Morawy na Węgry dla Batu, po czym rzucili na 1

Historia Tatarów..., rozdz. 28, s. 20. Annates Silesiaci Compilacti..., tłum. J. P i go ń, s. 678. 4 List Wacława I kwiecień - maj 1241, Schlesisches Urkundenbuch..., nr 211, s. 131. 1

stos innych głów" 5 . Nie próbowali nawet zdobywać legnickiego grodu, ograniczając się tylko do próby zastraszenia załogi. PO BITWIE Po sukcesie pod Legnicą Mongołowie podążyli w kierunku Otmuchowa. Przebywali tam ok. dwóch tygodni. Pozycja otmuchowska umożliwiała im szachowanie silnej armii czeskiej znajdującej się na pograniczu śląsko-łużyckim. Wokół głównego obozu buszowały zapewne wydzielone oddziały mongolskie, z których jeden być może zapędził się aż do Łużyc. Z rejonu Otmuchowa w końcu kwietnia Ordu przesunął swe siły na Morawy, a następnie do głównej armii na Węgrzech. Kampania w Polsce dobiegła końca. MOŻLIWY KSZTAŁT BITWY Na skutek licznych sprzeczności i niejasności zawartych w relacji Długosza badacze od ponad stu lat usiłują zrekonstruować rzeczywisty przebieg legnickiej batalii. W zależności od stosunku do dzieła kanonika krakowskiego wyróżnić możemy następujące stanowiska: 1) stwierdzenie niewiedzy o przebiegu bitwy legnickiej; 2) uznanie podziału sił książęcych na pięć hufców z Henrykowskim oddziałem odwodowym w drugiej linii; 3) uznanie podziału sił książęcych na cztery hufce uszykowane w trzy linie z awangardą („krzyżowcy"), siłami głównymi (dwa hufce, Sulisława i Bolesława Dypoldowica) oraz książęcy odwód; 4) ustawienie w jedną linię z północnego zachodu na południowy wschód na prawym brzegu Strumienia Księginickiego; 5) ugrupowanie w podkowę; 6) szyk w płot. 5

Historia Tatarów..., rozdz. 28, s. 20.

Pierwszy nurt prezentują krytycy Długosza. Mimo podkreślania braku wiadomości o bitwie, niektórzy z nich ponoszą źródłowy fakt ucieczki oddziałów polskich, wiążąc go z konfliktami trapiącymi władztwo Henryka Pobożnego, które zaowocowały opuszczeniem księcia na polu bitwy. Drugie stanowisko jest charakterystyczne dla starszej historiografii niemieckiej i polskiej. Zakłada ono wejście do walki hufca książęcego po wypowiedzeniu słów „Górze nam się stało". Pierwsza linia polska uderzać miała na osi północny zachód-południowy zachód. W drugiej fazie bitwy hufiec książęcy mieścił się w luce powstałej po ucieczce księcia opolskiego Mieszka. Trzeba stwierdzić, że ta koncepcja wyjątkowo dobrze prezentowała się na planach bitwy. Oddziały polskie wchodziły do walki niczym później pułki Jana III Sobieskiego. Niestety, tak przyjęty model bitwy oddawał bardzo dokładnie brak dynamiki walki zawarty w przekazie Długosza. Oddziały po kolei wkraczały do bitwy w sposób niepowiązany zachowując zadziwiającą bierność wobec niepowodzeń swych sąsiadów. Trzeci model interpretacji przebiegu bitwy należy do najmłodszych. Wiąże się on z zaobserwowanym brakiem dynamiki starcia. W razie przyjęcia tej, jakże logicznej koncepcji, stopniowe narastanie walki staje się zrozumiałe. Uszykowanie wojsk Henryka można więc traktować jako ugrupowanie „przedbojowe" z wysuniętą awangardą, siłami głównymi i silnym hufcem odwodowym. Mogło ono również stanowić próbę zastosowania głębszego szyku typu rusko-połowieckiego, choć wsparcie kuszników w takim wypadku winno raczej zostać udzielone pierwszemu oddziałowi. Czwarta wizja najsilniej została powiązana z przypuszczalnym polem bitwy. W wyniku lokalizacji przez Wacława Kortę „Dobrego Pola" na wzniesieniu rozciągającym się wzdłuż prawego brzegu Strumienia Księginickiego, oba wojska zostały rozmieszczone po przeciwnych stronach rzeczki. Możliwość przeprowadzenia ataku z góry na dół przez obie strony

potwierdzałaby przyjętą hipotezę. Stopniowe wchodzenie hufców polskich do walki w tym układzie tłumaczy ich skośne ustawienie w stosunku do wojsk mongolskich. Innymi słowy, było to wymuszone przez teren ugrupowanie w ąuasischody. Dwie ostatnie (piąta i szósta) koncepcje zostały sformułowane jedynie jako próby wyjaśnienia mechanicznego działania sił polskich. W wyniku dyskusji autor pierwszej z nich (G. Labuda) zrezygnował z tej koncepcji na rzecz głębokiego ugrupowania czterech oddziałów. Propozycja ustawienia wszystkich hufców polskich w płot z uwagi na niewielką pojemność terenu zmuszałaby do przyjęcia ugrupowania polskiego w cztery linie. Nie zyskała ona jednak większej popularności wśród badaczy bitwy. Odrębną kwestię, żywo dyskutowaną nie tylko przez historyków, stanowi okrzyk trwogi, jaki miał wypowiedzieć Henryk Pobożny. Opinie językoznawców są w tej materii podzielone. Część przyjmuje, że cytowane przez Długosza zdanie było zrozumiałe dlajego współczesnych, stąd analiza językowa nie jest w stanie rozstrzygnąć sporu historycznego wokół wiarygodności dzieła dziejopisa. Tak więc dyskusja wraca do punktu wyjścia, tj. do sporu o Długosza. Biorąc pod uwagę bezsporne informacje źródłowe o bitwie legnickiej należy przyjąć, iż wiemy jedynie, że: a) odbyła się 9 kwietnia 1241 r.; b) miejscem walki były okolice Legnicy; c) starcie było zacięte (1000-2000 chrześcijan przeciw kilku tysiącom Mongołów i ich „sprzymierzeńców"); d) nie znamy szczegółów. Wiemy jedynie, że rycerstwo polskie rzuciło się do ucieczki; e) Henryk Pobożny dostał się do niewoli i poniósł w niej śmierć; f) w walce zginął również Bolesław, zwany Szepiołką g) oprócz rycerstwa Henryka brali w niej udział templariusze i być może joannici. Obecność krzyżaków jest raczej wykluczona;

h) podstawowe zagadnienie dla przebiegu kampanii 1241 r. i bitwy legnickiej ma ocena wiarygodności relacji wielkiego polskiego dziej opisa Jana Długosza. Zagadnieniu wpływu Długosza, a także innych pozaźródłowych czynników na widzenie najazdu mongolskiego 1241 r. poświęcona jest czwarta część pracy.

Część

czwarta

WOKÓŁ BITWY LEGNICKIEJ. DYSKUSJE - MITY - FASCYNACJE

SPORY O DŁUGOSZA

Czytając wspaniały i dokładny opis kampanii i bitew stoczonych w czasie najazdu Mongołów w 1241 r. zawarty w monumentalnym dziele kanonika krakowskiego, w umysłach odbiorców rodzi się pytanie - skąd żyj ący dwieście lat później Długosz czerpał swoje wiadomości. Profesjonalni historycy bardzo szybko zdali sobie sprawę z wagi tego zagadnienia. Jest ono o tyle ważniejsze, że znane nam źródła współczesne wypadkom rejestrują jedynie najazd Mongołów, walki w rejonie Sandomierza, nawiedzenie ogniem i mieczem kilku częściPolski oraz śmierć księcia Henryka Pobożnego na polach pod Legnicą. Trzeba przyznać, że rozbieżności podobne nie sposób nie zaliczyć do co najmniej zaskakujących. Dla zawodowych badaczy sytuacja ta jest nie do pozazdroszczenia. Zmuszeni są oni nie tylko do wybrania określonej opcji (akceptacji lub odrzucenia przekazu Długosza), ale ponadto do uzasadnienia swojego stanowiska. Historyków piszących o Długoszowej relacji o wypadkach 1241 r. można podzielić na trzy grupy. Pierwszą stanowią radykalni przeciwnicy polskiego dziejopisa odrzucający z założenia Roczniki, czyli kroniki Królestwa Polskiego jako źródło do historii XIII w. Drugi krąg badaczy zajmuje stanowisko umiarkowane. Akceptują oni kształt kampanii zaproponowany przez Długosza, ostrożnie wypowiadając się o przebiegu bitwy 9 kwietnia 1241 r. Ostatni nurt w historiografii reprezentują autorzy przyjmujący w całości relację wielkiego pol-

skiego dziejopisa. Te zasadnicze różnice w podejściu do tekstu Długosza spowodowały poddanie jego dzieła analizie źródłoznawczej. Historia badań nad przekazem Długosza sięga XIX stulecia. Wówczas swe studia poświęcili tej problematyce Johann Girgensohn, Heinrich Zeissberg i Aleksander Semkowicz. Zapoczątkowany przez nich nurt badań kontynuowali w ostatnich czasach wybitni polscy mediewiści Gerard Labuda i Józef Matuszewski. Zrozumiałe jest także, że wielu historyków zajmujących się kampanią 1241 r. sięgało często do wyników badań tych specjalistów argumentując własne stanowisko wobec Długosza (Hermann Aubin, Georg Bachfeld, Fritz von der Goltz, Stefan Krakowski, Ludwig Petry, Curt von Schweinichen, Gustav Strakosch-Gras'smann i Wacław Zatorski). Historycy, analizujący wiarygodność relacji Długosza jako źródła do historii XIII w. prezentują wszystkie trzy nurty: umiarkowany (H. Zeissberg), radykalnie „wrogi" (J. Girgensohn, J. Matuszewski) i konsekwentnie akceptujący (A. Semkowicz, G. Labuda). W pozostałej, niemałej zresztą rzeszy badac2y wyraźnie ujawnia się korelacja między pochodzeniem narodowym a stosunkiem do Długosza. Radykalni i umiarkowani przeciwnicy uznania za wiarygodne źródło dzieła kanonika krakowskiego to przede wszystkim historycy niemieccy. Wyjątek stanowią Oswald Wolff i Georg Köhler. Pozostali badacze niemieccy co najmniej odrzucają opis bitwy legnickiej mniej lub bardziej modyfikują ogólny obraz kampanii 1241 r. (np. Colmar Grünhagen i Georg Bachfeld). Polscy historycy akceptują bez większych zastrzeżeń Długoszową wizję. Jedynie nieliczni autorzy dziewiętnastowieczni (Michał Bobrzyński, Stanisław Smolka i Antoni Zygmunt Helcel) oraz niektórzy współcześni (Marek Cetwiński, Józef Matuszewski, Jerzy Mularczyk) krytycznie odnoszą się do wiadomości zawartych w Rocznikach czyli kronikach...

CZY WIERZYĆ DŁUGOSZOWI? Dyskusja wokół przydatności dzieła Długosza rozpoczęła się już w drugiej połowie XIX stulecia. Wybitni niemieccy znawcy dziejów Polski, Johann Girgensohn1 i Richard Roepell2, nie szczędzili polskiemu dziejopisowi zarzutów, zmyśleń, przeinaczeń, bajkopisarstwa. Niezmiernie ciekawe stanowisko zajął w tej materii wrocławski etnograf, historyk i filolog, świetny znawca źródeł śląskich Joseph Klapper. Uznał on relację Długosza za element śląskiej sagi tatarskiej i potraktował wszelkie rozważania wokół przydatności tekstu Długosza do rekonstrukcji kampanii 1241 r. i bitwy legnickiej jako nieracjonalne. Podobne w duchu zarzuty wysunął wybitny litewski historyk naszego stulecia M. Jucas3. Według niego Roczniki czyli kroniki... do połowy XIII w. przekazujątreści legendarne. Zrozumiałe, że ataki skierowane na Długosza, a podlane pewną dozą dziewiętnastowiecznego nacjonalizmu, zmusiły polskich historyków do zajęcia stanowiska. Metoda obrony wiarygodności dzieła krakowskiego musiała przy tym pozostawać poza wszelkimi podejrzeniami o nierzetelność warsztatu historycznego. Stąd pragnąc dowieść zasadności wykorzystywania Długoszowego tekstu do badań nad historią XIII w. należało odsłonić wszystkie możliwe do odkrycia mankamenty warsztatu historycznego ojca polskiego dziejopisarstwa. Pierwszy podjął się tego trudu znakomity polski mediewista przełomu XIX i XX w. Aleksander Semkowicz. W swej monografii4 krok po kroku dokonał rozbioru informacji zawartych w VII księdze dzieła Długosza. W wyniku wyrafino' J . G i r g e n s o h n a u s L i v l a n d , Kritische Untrsuchtung iiber das VII. Buch der Historia Polonia des Dlugosch, Gottingen 1972, s. 73, 80. o e p e 11, Geschichte Polens, t. 1, Hamburg 1840, s. 469, przyp. 13. 3 J. Dl u g o s c, ,,Lenkijos Istorija " Lietuvos TST Mokslu Akademijos Darbai, Saerija A 1/6/6, Vilnius 1959, s. 136 n. 4 Krytyczny rozbiór Dziejów Polskich Jana Długosza (do roku 1384), Kraków 1887.

wanej i bezbłędnej analizy, która do dziś urzeka precyzją, dokonał zestawienia głównych cech pisarstwa wielkiego polskiego dziejopisa. Wyróżnił ich szesnaście: „1. Opowiadanie swoje snuje Długosz zwykle na podstawie źródeł pierwotnych. Ze źródeł pochodnych wyciąga nie tylko oryginalne wiadomości dla osnowy dziejów, ale nadaje im także wtenczas pierwszeństwo przed źródłami pierwotnymi, gdy w nich znajdzie ozdobniejsze opowiadanie, o jakiem zdarzeniu lub większą zgodność z własnemi przekonaniami [...] 2. Relacyję źródła swego podaje Długosz bez żadnych uwag, jeśli w treści opowiadania żadnej nie spostrzegł sprzeczności. 3. Gdy w dwóch lub kilku źródłach o jednym i tem samym wydarzeniu odmienne znachodzi wersyje, a nie może dociec, którą na większą zasługuje wiarę, zestawia takowe obok siebie. Nieraz jednak opowiada jedno i to samo wydarzenie na dwóch miejscach odmiennie często ze sprzecznyemi szczegółami [...] 4. Łączy często wiadomości w żadnym z sobąnie zostające związku [...] 5. Gdy jakie wydarzenie na podstawie dwóch opowiada źródeł, a w jednym z nich niekorzystne dla Polski znachodzi szczegóły, łączy wiadomości obu źródeł, ale opuszcza niemiłe dlań szczegóły. 6. Gdy jakiś fakt w źródle podany mylnym mu się wydaje, zbija Długosz takowy i zaznacza wyraźnie odmienne swe zapatrywanie. Argumenta jego nie są jednak nigdy przekonywającymi, gdyż nie są osnute na faktach, ale na rozumowaniu. 7. Gdy w źródłach swoich znajdzie Długosz, o jakiem wydarzeniu niejasną lub zbyt pobieżną wzmiankę, nie szczędzi trudów, aby je wyjaśnić; gdy jednak »szperania po różnych rocznikach« nie odniosły pożądanego skutku, wtenczas wytwarza domysły, często bardzo prawdopodobne, często jednak zupełnie nieuzasadnione [...] 8. Gdy w żadnem źródle nie znalazł Długosz faktu, który zdaniem jego wydarzyć się musiał, wytwarza go w swej wyo-

braźni; nieraz także z gołosłownej wzmianki źródła tworzy barwny obraz. 9. Często zmienia Długosz relacyję źródła bez wszelkich uwag; czyni to prawie zawsze, gdy w obcem źródle znajdzie niekorzystne dla Polski szczegóły. 10. Gdy sprzecznych zapatrywań dwóch źródeł na jeden i ten sam fakt pogodzić się nie może, zamilcza go lub za pomocą kombinacji stara się usunąć tę sprzeczność [...] 11. Długosz nie wymienia źródeł, z których czerpie; gdy jednak zmyśla jakiś fakt lub wykombinuje takowy na podstawie wątłych danych, powołuje się w sposób ogólnikowy na źródło [...] nieraz się także zdarza, że zmyślony szczegół podaje jako fakt historyczny, a szczegół rzeczywiście w źródle podany poczyta jako inną relacyję o zdarzeniu przezeń zmyślonym [...] W wielu jednak wypadkach można przypuścić, że źródło ogólnikowo przez Długosza wymienione, rzeczywiście istniało [...] 12. Zamilczanie szczegółów w źródłach podanych jest faktem powtarzającym się bardzo często w dziele Długosza. Usprawiedliwia się on z tego powodu w następujący sposób: »Wiele rzeczy takich, które zdały się niedokładne lub mniej właściwe do dziejów wtrącone i bądź uczynkiem i mową gors z ą c ą - opuściłem«, w innym miejscu zapewnia, że najstaranniej pomijać będzie to, co w podaniach sprzecznem znajduje się z prawdą. W ten sposób wygodną stworzył sobie nasz historyk furtę, którą mógł się z łatwością wymknąć, gdy natrafił w źródłach na fakta zostające w sprzeczności z zasadami jego religijnymi lub politycznemi [...] 13. Oprócz roczników i kronik zużytkował Długosz wielką ilość dokumentów, buli papieskich, listów i aktów urzędowych. Niektóre dokumenta w dosłownym podaje brzmieniu, inne w streszczeniu tylko. Gdy wspomina o fundacyi klasztoru lub kościoła, a nie podaje dnia wystawienia dokumentu ani imion osób działających, można przypuścić, że wiadomość taka nie z dokumentu, ale z zapiski klasztornej lub kościelnej pocho-

dzi. Rzadko kiedy w dokumentach tendencyjne czyni zmiany [...], a w kilku wypadkach przypisuje niemym świadkom występującym w dokumencie rolę historyczną, jakiej nigdy nie odegrali [...] ' 14. Ustne podanie uznaje Długosz także za źródło dziejowe. »Sprawy, których podanie piśmienne, ta jedyna najpewniejsza rękojmia dziejów - nie uwieczniły w pamięci, z samych wieści krążących najstaranniej jak tylko mogłem i jak najsumienniej spisałem [...]« 15. Źródła polskie i obce do dziejów Polski odnoszące przetwarza Długosz stylistycznie, ustępy zaś, w których kreśli dzieje krajów ościennych, w dosłownych podaje wyciągach. 16. Zebrany materyjał źródłowy uporządkował Długosz chronologicznie, a gdy w źródłach dat nie znalazł, tworzył takowe mniej więcej szczęśliwie. Niektóre daty przez Długosza ustalone, stwierdzone zostały źródłami później odkiytemi, inne z braku pewnych danych do dziś dnia zatrzymane zostały jako najprawdopodobniejsze. Nieraz jednak wytwarza na podstawie luźnej wzmianki źródła cały szereg fałszywych dat lub opowiada pod jednym rokiem wydarzenia z kilku łat, kreśli w bezpośrednim związku sprawy, które niezawiśle od siebie i w zupełnie innych zaszły latach". Jak można zorientować się z przytoczonych ustaleń Semkowicza, wymienione przez niego cechy pisarstwa historycznego Jana Długosza według współczesnych kanonów historiografii dyskwalifikują go jako poważnego badacza. Oczywiście nie oznacza to, że Długosz świadomie i celowo wprowadzał w błąd swoich czytelników. Średniowieczny świat wartości był po prostu zupełnie inny niż dziewiętnasto-dwudziestowieczny. Kanonik krakowski uważał za uczciwe „poprawienie" historii dla wyższych celów - uświetnienia dziejów państwa, dynastii, wskazania znakomitych C 2 y n ó w godnych naśladowania. Niezależnie od ogólnej charakterystyki Długoszowego pisarstwa Semkowicz dokonał precyzyjnego rozbioru zawarto-

ści informacyjnej Roczników czyli kronik... Wyróżnił w nich trzy grupy informacji. Do pierwszej należały te, do których badacz Długosza znalazł potwierdzenia w innych źródłach pisanych (roczniki, kroniki, dokumenty, żywoty świętych, napisy nagrobne, katalogi). Dwie pozostałe obejmowały informacje nie potwierdzone przez źródła pisane. Różnica pomiędzy nimi polegała, według Semkowicza, na przyjęciu bądź odrzuceniu wiarygodności informacji przekazanych tylko przez Długosza. I tak część faktów podanych przez Długosza zasługiwała na wiarę z racji oparcia się krakowskiego dziejopisa na tradycji ustnej, autopsji, kronikach familijnych bądź na nie znanych Semkowiczowi źródłach. Druga grupa obejmowała informacje powstałe w wyniku ewidentnych zmyśleń Długosza, dlatego winna zostać odrzucona. Historycy następnych pokoleń zajmujący się zarówno dziełem Długosza, jak i pracą Semkowicza wskazywali na potknięcia tego ostatniego przy klasyfikowaniu wiadomości do poszczególnych grup. Szczególnie wyraźnie kwestionowano wiarygodność tradycji ustnej bądź autopsji nie wytrzymujących krytycznego podejścia współczesnych badaczy. Trudno bowiem uwierzyć w prawdziwość przekazu naocznego świadka z wydarzeń toczących się przed ponad stu laty. Osobny problem stanowiło zagadnienie pochodzenia informacji z istniejących w czasach Długosza, a zaginionych w drugiej połowie XIX w., źródłach. Semkowicz chętnie sięgał do takiego właśnie wyjaśnienia wskazując na rozmaity typ źródła (dokument, zapiska, katalog, rocznik lub latopis) szukając co najwyżej obszaru, na którym dane źródło powstało (Wielkopolska, Mazowsze, Małopolska). Nie usiłował jednak rekonstruować stylu zaginionego zabytku ani identyfikować autora. W mistrzowskiej pracy Semkowicza nie mogło zabraknąć, rzecz jasna, analizy fragmentu dotyczącego kampanii 1241 r. Szczegóły inwazji mongolskiej, mnogość detali w opisie bitwy legnickiej zmuszała autora Krytycznego rozbioru do ustosunkowania się tekstu Długosza. Semkowicz uczynił to jed-

nak w bardzo specyficzny sposób. Za pochodzące z nieznanego źródła uznał informacje dotyczące imion poległych w bitwie pod Chmielnikiem, podobnie jak jej przebieg. Datację najazdu (wkroczenie do Krakowa, przybycie pod Wrocław) podobnie wiązał z nieznanym źródłem. I wreszcie detaliczny opis bitwy pod Legnicą uznał za pochodzący zarówno z zachowanych, jak i zaginionych źródeł. Warto pamiętać, że jednocześnie ten sam badacz wystawił Długoszowi jak najgorszą cenzurkę jako źródłu do historii Polski piastowskiej. Ponadto w wypadku Długosza-batalisty Semkowicz jednocześnie wskazuje na schematyczność opisu bitew i liczne „dopowiedzenia" do znanych przekazów militarnych zmagań. Gdzie więc należy szukać przyczyn sprzeczności pomiędzy wnikliwą i krytyczną (!) analizą tekstu kanonika krakowskiego a ostatecznie ogólną bardzo wysoką oceną wiarygodności Długosza? Polemiści (J. Matuszewski) widzą je w patriotyzmie Aleksandra Semkowicza, badacza wzdragającego się przed perspektywą odrzucenia Roczników czyli kronik..., jako podstawy dziejów trzynastowiecznej Polski. Należy podkreślić, że niezależnie od uznania, jakie wszyscy historycy nie szczędzą Długoszowi (nawet jego zagorzali „przeciwnicy"), źródła owego sentymentu należy szukać w specyficznie polskiej „patriotycznej" wizji militarnych dziejów naszego państwa5. Wizja zmagań z przeważającymi siłami przeciwników dominowała w polskiej historiografii wojskowej już od jej zarania i nie ograniczała się li tylko do kampanii 1241 r., lecz sięgała w młodsze epoki. Dla większości polskich badaczy średniowiecza polskiego blisko ostatnich stu lat beznadziejna walka z mongolskimi „superwojownikami" stosującymi napoleońską strategię i chińską „broń chemiczną" traktowana była jako rzeczywistość historyczna właśnie dzięki ocenie Semkowicza. 5

J . M a t u s z e w s k i , Annales seu cronicae Jana Długosza, w oczach Aleksandra Semkowicza, Wrocław 1987, s. 76, 79.

Jego polscy następcy (głównie Wacław Zatorski i Stefan Krakowski) przejęli bez zastrzeżeń koncepcję zaginionego źródła jako podstawy Długoszowej relacji o kampanii 1241 r. Oryginalnym ich wkładem stało się zaadoptowanie ogólnej wizji najazdu mongolskiego przejętej od Gustava Strakosch-Grassmanna6 i na wzbogaceniu jej o Długoszowy opis przebiegu legnickiej batalii. Niestety, jedynie najwybitniejsi z nich (S. Krakowski) dostrzegli wagę kluczowego problemu - zaginionego źródła. Badacz ten niejako na marginesie głównych rozważań o kampanii 1241 r. wysunął hipotezę o zaginionym latopisie ruskim będącym jądrem informacji Długosza. Obraz kampanii i bitwy legnickiej wykreowany przez Zatorskiego, a jedynie zmodyfikowany przez Krakowskiego stał się tak sugestywny, że mimo sceptycznych uwag (np. Władysława Bortnowskiego, Jerzego Teodorczyka i Wiesława Majewskiego) został przejęty przez autorów prac popularnonaukowych (np. Krystynę Pieradzką Zdzisława S. Pietrasa i Tadeusza M. Nowaka) do tego stopnia, że żyje do dziś na kartach podręczników historii wojskowości (np. Janusza Sikorskiego), encyklopedii czy przewodników. ZAGINIONE ŹRÓDŁA A RZECZYWISTOŚĆ HISTORYCZNA Osobnym nurtem potoczyły się losy Semkowiczowskiej koncepcji zaginionych źródeł. Dyskusja wokół nich odżyła na dobre (nie licząc sugestii Krakowskiego) dopiero po kilkudziesięciu latach. Jej autorem stał się znakomity polski badacz średniowiecznych dziejów Europy Gerard Labuda. W swoim niewielkim objętościowo, lecz niezwykle ważkim artykule7, niestety, nie dostrzeżonym przez większość popula6 Der Einfall der Mongolen in Mitteleuropa in den Jahren 1241 und 1242, Innsbruck 1983. 7 Wojna z Tatarami w roku 1241, „Przegląd Historyczny" t. 50, s. 189-224.

ryzatorów, naszkicował on całkowicie nową koncepcję zaginionego źródła. Według Labudy osnowę opowieści Długosza o najeździe Mongołów w 1241 r. stanowić miał Rocznik-Kronika-Domińikańska (RKD). Jego zdaniem najważniejszy z naszego punktu widzenia zrąb informacji miał przekazać rycerz Jan Iwanowic towarzyszący niemal do ostatnich chwil Henrykowi Pobożnemu. O jego znakomitych czynach szeroko pisze Długosz wspominając również, że wstąpił on później do zakonu dominikanów. Ta wiadomość stanowiła podstawę hipotetycznej koncepcji polskiego badacza, gdyż przyjął on możliwość złożenia przez Jana Iwanowica obszernej relacji w klasztorze. Relację spisano w konwencie dominikanów w Krakowie i z niej dwieście lat później korzystał Jan Długosz. Ponieważ wiarygodności Długosza nie można uzasadniać Długoszem, Labuda odnalazł fragmenty amatorskiego opracowania dziejów Raciborza z początków XIX w. pióra proboszcza Carla Grommanna8. Według niego Grommarm miał korzystać z innej kopii umieszczając w swym tekście jedynie fragmenty dotyczące historii jego rodzinnego miasta - Raciborza. Wystąpienie Labudy przyniosło bardzo poważne konsekwencje dla badań nad tekstem VII księgi dzieła kanonika krakowskiego. Precyzja rozważań, wielka erudycja autora koncepcji RKD, mimo pewnych niedociągnięć metodycznych (tekst Grommanna znał on we fragmentach z drugiej ręki), spowodowała, że autorzy komentarza do pomnikowego wydania dzieła Jana Długosza przyjęli istnienie RKD jako pewnik zapominając o jej tylko hipotetycznym charakterze. Obie publikacje wywołały protest innego świetnego polskiego znawcy dziejów średniowiecza, Józefa Matuszewskiego. Długo (ponad 20 lat) oczekując zapowiadanej pracy Labudy o RKD, i obserwując jednocześnie ugruntowanie się tej hi8

Nachrichten über Ratibor. Allgemeiner Anzeiger des oberschlesischen patriotischen Instituts fiir Landwirthe, Kaufleute, Fabrikanten und Künstler, 1810.

potezy w polskim środowisku historycznym, Józef Matuszewski wystąpił w pełnej ognia pracy9 przeciwko akceptacji wiarygodności Długoszowej wizji kampanii 1241 r. Niezwykle rzadko w polskiej historiografii można znaleźć przykłady tak pełnej temperamentu polemiki. Zaangażowanie w dyskusję, pasja badawcza przypomina prace Olgierda Górki dotyczące zmagań polsko-tatarskich (?!) z doby nowożytnej. Trzeba jednak podkreślić, że najsłynniejszy polski rewizjonista nie osiągnął poziomu precyzji Matuszewskiego. Swój krytyczny stosunek do przekazu Długosza oparł Matuszewski z jednej strony na wynikach starszej historiografii tak polskiej, jak i obcej, z drugiej zaś na szczegółowej analizie współczesnych kampanii źródeł. Brak szczegółów w trzynastowiecznych przekazach oraz znane grzechy Długosza potwierdzająopinie tej części historiografii, która odrzuca Roczniki czyli kroniki..., jako podstawę do rekonstrukcji działań wojennych 1241 r. W świetle wywodów Matuszewskiego należy uznać, że późny przekaz kanonika krakowskiego został tak bardzo „upiększony", iż trzeba go traktować jako zmyślenie. Hipoteza o zaginionym źródle została zbyt słabo uzasadniona. Nie potwierdza jej także opracowanie Grommanna. Matuszewski przypominał bardzo mierną ocenę wystawioną raciborskiemu miłośnikowi historii przez historiografię niemiecką. Wobec braku aparatu naukowego trudno jednoznacznie stwierdzić, jakie źródła miał do dyspozycji Grommann. Ponadto, i jest to jeden z najważniejszych argumentów, zaginione źródła nie istnieją a więc nie można wobec nich przeprowadzić dokładnej krytyki źródłowej polegającej m.in. na weryfikacji jej wiarygodności. Refleksje Matuszewskiego niezależnie od ich wagi w odniesieniu do wydarzeń z połowy XIII w. sięgająjednocześnie istoty pracy badawczej historyka i historii jako nauki. W odróżnieniu od wielu innych dyscyplin historyk bada nie otaczającą 9

Relacja Długosza o najeździe tatarskim w ¡241 roku. Polskie zdania legnickie, Łódź 1980.

go rzeczywistość, lecz świat źródeł. Można oczywiście sięgać poza informacje zawarte w ocalonych przekazach, lecz taka procedura niebezpiecznie zbliża się do konstruowania dziejów bajecznych. Niewątpliwie stawianie hipotez czyni tekst historyka bardziej atrakcyjnym, lecz nie może to zastępować rzeczywistości źródłowej. Ton wywodów Matuszewskiego jest jednoznaczny - w pewnych sytuacjach historyk m u s i przyznać się do swej niewiedzy, nawet jeśli dotyczy to tak istotnych wydarzeń, jak najazd Mongołów w roku 1241. Krytyka przeprowadzona przez polskiego historyka stała się początkiem szerokiej dyskusji związanej zarówno z dziełem Długosza, jak i przebiegiem samego najazdu. Objęła ona nie tylko środowisko historyków polskich i niemieckich, lecz również językoznawców. Ich zainteresowanie kampanią 1241 r. wynika z zapisania przez Długosza tzw. polskich zdań legnickich („Górze nam się stało!" i „Biegaycie! Biegaycie!"). Kontrowersje wśród językoznawców nie zostały ostatecznie rozstrzygnięte. Część z nich uważa, że obie frazy stosowane były jeszcze w czasach Długosza (Krystyna Ostrowska), co nie wyklucza w związku z tym jego drobnego fałszerstwa. Temperatura dyskusji osiągnęła punkt kulminacyjny, gdy twórca koncepcji RKD wystąpił z obszerną odpowiedzią na atak Matuszewskiego. Ripostą tą okazała się wspaniała książka poświęcona próbie „zrekonstruowania" zaginionej RKD w tekście Długosza10. Labuda podtrzymał swą starą tezę o wykorzystywaniu przez Długosza i Grommanna dwóch wersji (?) RKD. Podobnie jak blisko sto lat wcześniej Semkowicz, przeanalizował rok po roku tekst Długosza. W odróżnieniu do swego poprzednika wykorzystał najnowsze badania nad autografem Długoszowego dzieła. Dzięki nim był w stanie wyjaśnić sporo sprzeczności w tekście kanonika krakowskiego wskazując na fakt dopisywania do gotowego tekstu nowych wiadomości. 10

Zaginiona kronika z pierwszej połowy XM wieku w Rocznikach Królestwa Polskiego Jana Długosza. Próba rekonstrukcji, Poznań 1983.

Labuda nie „oszczędzał" pracy Długosza. Do szesnastu Semkowiczowskich punktów dorzucił sporo nowych elementów jak najgorzej świadczących o warsztacie historycznym kanonika krakowskiego (pomyłki w datach, mieszanie się notatek itp.). Poddając analizie relację Długosza od 1182 do 1259 r. niejako na marginesie wyjaśnił wiele istniejących do tej pory wątpliwości. Labuda pragnąc udokumentować fakt korzystania przez Długosza z RKD postarał się wyróżnić informacje nie znanych poza Długoszem, a połączonych wspólnym kręgiem informatorów. Według niego zespół ten tworzą- środowisko dynastyczne - Leszek Biały z żoną Grzymisławą i synem Bolesławem Wstydliwym, jego brat Konrad Mazowiecki z żoną Agafią i synami Bolesławem, Kazimierzem, Siemowitem, Siemomysłem i tajemniczym Mieszkiem. Z książąt śląskich w skład tego kręgu wchodzili Mieszko opolsko-raciborski wraz z synem Kazimierzem oraz wnukami Mieszkiem II i Władysławem, Henryk Brodaty z żoną Jadwigą jego syn Henryk Pobożny z żoną Anną i z synem Bolesławem Rogatką. Drugą sferę tworzył krąg osobowy możnowładztwa związany z rodami Gryfitów i Odrowążów. Na szczególną uwagę według Labudy zasługuje biskup krakowski Iwo Odrowąż, a to ze względu na powiązania z domniemanym autorem RKD. Ostatnimi grupami zagadnień interesujących autora RKD były dwa kręgi polityczne. Pierwszy dotyczył walki o tron krakowski, a zwłaszcza konfliktu pomiędzy Konradem Mazowieckim i Henrykiem Brodatym (1228-1234). Drugi natomiast relacjonuje stosunki polsko-węgiersko-ruskie (1228-1234) u Długosza błędnie (1206,1208-1209,1211,1218,1220-1222,1225). Zespół informacji politycznych jest w tym aspekcie jakby kontynuacją starszej Kroniki węgiersko-polskiej. Być może, uzupełnieniem tych grup zagadnień był człon informacji wywodzący się ze środowisk kościelnych, przede wszystkim zakonu dominikanów. Znajomość tych problemów według Labudy uzasadnia przyjęcie hipotezy o zaginionym źródle RKD.

Autor tej koncepcji, przyjmując hipotezę o istnieniu RKD, nie poprzestał li tylko na próbie udokumentowania swego twierdzenia. Poddał on analizie stylistykę hipotetycznej treści Rocznika-Kroniki-Dominikańskiej, a następnie porównał ją z innymi źródłami tak trzynastowiecznymi, jak i późniejszymi. W wyniku analizy charakterystycznych cech stylu fragmentów dzieła Długosza Labuda odnalazł podobny styl w Żywocie Sw. Stanisława (tzw. Żywot większy) i Legendzie Sw. Stanisława (tzw. Żywot mniejszy). Podobieństwa między wskazanymi fragmentami tekstu Długosza a obydwoma żywotami zdaniem Labudy wystarczają do próby wskazania hipotetycznego autora RKD. Miał nim być autor obu żywotów Wincenty z Kielczy. Ponieważ rzeczywista rekonstrukcja tekstu zaginionej RKD nie jest możliwa, autor hipotezy o j e j istnieniu odszukał te fragmenty pracy Długosza, w których specyficzne cechy stylu stosowanego przez Wincentego z Kielczy zostały najpełniej oddane. Są nimi według Labudy opis bitwy pod Zawichostem (1205) i panegiryk na cześć wojewody Krystyna (1205). W wypadku późniejszych źródeł (Kronika Wielkopolska, Rocznik Śląski Kompilowany i innych) zastosowana przez autora hipotezy o RKD procedura nie przyniosła jednoznacznych wyników. Przypuszczalnie z tego względu ponownie, mimo dawniejszej totalnej krytyki Józefa Matuszewskiego, twórca koncepcji zaginionego źródła powrócił do artykułu Carla Grommanna. Uznał on, że ponieważ wizja najazdu mongolskiego w ujęciu Grommanna przyjmuje całkowicie odmienny kształt niż jej ujęcie w źródłach i starszej historiografii śląskiej (XVI-XVIII-wiecznej), raciborski pastor korzystał z nieznanego źródła, czyli właśnie RKD. Należy podkreślić, że Grommann nigdzie w swoich wynurzeniach nie dokumentował tych stawianych tez, zaznaczając jedynie, że informacje czerpał ze starych źródeł. Tak zarysowaną koncepcję przyjęła część polskich badaczy zajmujących się kampanią legnicką: Wacław Korta, Ka-

roi Olejnik i Tomasz Jasiński. Oparli się oni na pracy Gerarda Labudy przedstawiając swe rekonstrukcje kampanii i bitwy. Zrozumiałe jest również, że wystąpienie wybitnego polskiego badacza spotkało się z żywą dyskusją wśród historyków polskich i niemieckich. Najostrzej sprzeciwił się uznaniu za dowiedzione istnienie RKD i przez to korzystanie z Długosza jako źródła do dziejów najazdu Mongołów na Polskę Józef Matuszewski11. Jego opinia pozostała jednoznaczna - być może Długosz korzystał z zaginionych źródeł, uważa jednak, że zwolennicy RKD nie udowodnili jej istnienia. Swoje twierdzenie Matuszewski podbudowuje argumentami logicznymi i metodologicznymi, słusznie uznając, że hipotezy nie można podpierać kolejnymi hipotezami. Tok rozumowania Labudy sprowadza do ciągu („kaskady") hipotez: 1. Istnienie RKD; 2. Zakres chronologiczny RKD (1201-1260); 3. Redakcja kroniki w 1250-1260 r.; 4. Miejsce powstania - Kraków; 5. Miej sce przechowywania - Kraków konwent dominikanów; 6. Autorstwo Wincentego z Kielczy; 7. Kontakt autora z Janem Iwanowicem w klasztorze; 8. Cechy zaginionego źródła - rocznik-kronika; 9. Co RKD kontynuuje? 10. Ślady RKD w późniejszych źródłach; 11. Źródła, które nie korzystały z RKD; 12. Raciborski wypis z RKD, autor wypisu (?); 13. Miejsce przechowywania wypisu - Racibórz; 14. Przeczytanie go przez Grommanna; 15. Te fragmenty wypisu, to Grommannowskie „altes Blatt, alte Forschungen"; 16. Nieznajomość dzieła Długoszowego przez Grommanna; i'- 11 Spór o zaginioną kromkę, „Czasopismo Prawno-Historyczne", t. 37, » 8 5 , s. 121-141.

17. W dziele Długosza wiadomości dotyczące Raciborza podane zostały w streszczeniu, Grommann przytoczył je w całości, dodając własne komentarze. Matuszewski w "swej polemice podkreśla, że owa „kaskada hipotez" nie wypełnia w całości świata domysłów zwolenników tezy o istnieniu RKD. Szczególnie nieprawdopodobne są „olśniewające" przygody wojenne „świadka klęski" Jana Iwanowica, pobyt zaś wspaniałego żołnierza-samochwała w klasztorze dominikańskim w Raciborzu „należy do rzędu fantazji". Ponadto, jak Matuszewski wykazał, sam Grommann nie wierzył w zacytowane przez siebie „stare źródło". Wszystko to razem zmusiło Matuszewskiego do ponownego odrzucenia propozycji Labudy. Niezależnie od argumentów wysuniętych przez Matuszewskiego należy dodać, że jeden z najbardziej plastycznie opisanych przez Długosza epizodów najazdu - atak gazowy pod Legnicą-jest tak nierealny, że zmusza do absolutnego odrzucenia wiarygodności Jana Iwanowica jako świadka klęski. Przypomnijmy, że gdyby Mongołowie użyli znanych im bojowych środków chemicznych, przygotowaniu ataku towarzyszyć winny potężne odgłosy i błyski. Nasz świadek przebywający w otoczeniu księcia Henryka Pobożnego nie widział błysków i nie słyszał wybuchów. Wobec tak silnie zarysowanych stanowisk obu polemistów środowisko historyków polskich (niemieccy zdecydowanie odrzucają propozycję Labudy) podzieliło się na dwie antagonistyczne grupy. Pierwsza uznaje za przekonywające argumenty Labudy (T. Jasiński, W. Korta, K. Olejnik, M. Przyłęcki, W. Sobociński, S. Szulc, J. Tyszkiewicz), druga (M. Cetwiński, M. Goliński, J. Maroń) opowiada się za sugestią Matuszewskiego, by „skończyć z pisaniem dziejów bajecznych". W najtrudniejszym położeniu - między młotem a kowadłem obu nurtów - znajdująsię miłośnicy historii wojskowości polskiej. Obie strony dyskutują zażarcie wysuwając bardzo sugestywne argumenty. Dyskusja ta toczy się na łamach spe-

cjalistycznych wydawnictw naukowych i do szerszego ogółu docierają jedynie jej odbitki. Należy pamiętać, że w istocie dotyczy ona nie tylko rekonstrukcji kampanii i bitwy legnickiej 1241 r., lecz istoty uprawiania historii jako nauki. Badacze przeszłości stoją bowiem na rozdrożu pomiędzy szlakiem wiodącym do poznania przeszłości poprzez hipotezy lub krętą ścieżką wiodącą przez pola znane źródłom. Obie drogi przyciągają swych podróżników innymi cechami. Pierwsza bogactwem szczegółów, druga, choć uboga, pozwala na określenie granic poznania przeszłości. Wybór koncepcji staje się więc wyborem stylu uprawiania historii.

KLĘSKA 1241 ROKU. MITY I FASCYNACJE

Klęska poniesiona przez Henryka Pobożnego w 1241 r. bardzo szybko stała się jednym z najważniejszych elementów tradycji książąt śląskich. Bohaterska śmierć Henryka na polu chwały poniesiona z rąk pogańskich Tatarów znakomicie współgrała z kultem jego matki św. Jadwigi. Według znawcy dziejów Śląska, Josepha Klappera, tragiczne kwietniowe wydarzenia przekształciły się w śląską sagę tatarską. Przypomnijmy, że jej częścią według niektórych badaczy był również Długoszowy opis kampanii. O kampanii 1241 r. pisało na kartach swych dzieł wielu śląskich kronikarzy XVI i XVII w. Prawdziwą międzynarodową karierę klęska pod Legnicą zrobiła dopiero w początkach XIX w., w momencie gdy krystalizowały się zręby nowoczesnej historiografii. Na historyków bowiem działał nie tylko urok legendy tatarskiej, lecz także własne poglądy polityczne, przeżycia osobiste lub wydarzenia ze znacznie bliższej przeszłości. Do najazdu Mongołów i ich sztuki wojennej sięgnęli również teoretycy wojskowi szukając w działaniach sprzed siedmiuset lat argumentów na rzecz własnych koncepcji prowadzenia nowoczesnej wojny. Jak w rzadko których zmaganiach militarnych, poglądy na temat przebiegu działań 1241 r. odzwierciedlały, oprócz wyników badań profesjonalnych historyków, funkcjonujące w otaczającej autorów rzeczywistości mity, szczególnie moc-

no tkwiące w świadomości kolejnych pokoleń Niemców i Polaków. Dwa z nich - mit przedmurza chrześcijaństwa oraz mit doskonałości sztuki wojennej Mongołów - dotrwały do czasów niemal nam współczesnych. PRZEDMURZE CHRZEŚCIJAŃSTWA Początek XIX w. przyniósł Niemcom „wojnę wyzwoleńczą" 1813 r. Jednym z najważniejszych dla nich akordów tej wojny było zwycięstwo odniesione przez feldmarszałka Gebharda Leberechta von Blüchera nad Kaczawąnad wojskami francuskiego marszałka Jacquesa Etienne'a Macdonalda (26 VIII 1813). W wyniku zwycięskiego starcia i olbrzymich strat, jakie ponieśli Francuzi podczas wycofywania się na zachód, Blücher uratował siły główne sprzymierzonych, bardzo poważnie osłabione klęską pod Dreznem (26 - 2 7 VIII 1813). Dalsze sukcesy pruskiego feldmarszałka, a zwłaszcza zwycięstwo pod Waterloo, przyczyniły się do powstania niebywałego kultu tego wodza w Niemczech i Anglii. Ponieważ sierpniowe walki nad Kaczawą stoczono w bliskiej odległości od Legnickiego Pola (Wahlstatt), nic więc dziwnego, że obie bitwy - ta średniowieczna z Mongołami i współczesna z Francuzami - zaczęły być traktowane jako początek i zamknięcie symbolicznego cyklu klęski i zwycięstwa. Stary feldmarszałek otrzymał jeszcze w 1814 r. tytuł księcia Wahlstatt, co wraz z ideologią zwycięskiej wojny z barbarzyńskim „potworem korsykańskim" zaowocowało traktowaniem Śląska jako ostoi niemczyzny na Wschodzie. Mimo że postępy badań nad dziejami średniowiecza bardzo szybko zniwelowały znaczenie bitwy legnickiej - nie ona wszak powstrzymała marsz Mongołów na Zachód - to jednak kult tej bitwy pozostał przeradzając się powoli w jeden z istotniejszych momentów dziejów niemieckiego Wschodu. ' Istotną podstawą do krytycznego spojrzenia na śląską sagę tatarską stały się pierwsze próby realnego szacunku sił wał-

czących pod Legnicą. Już w 1820 r. Wilhelm Harnisch mocno powątpiewał, w przyjmowaną za barokową historiografią śląską1, półmilionową armię najeźdźców. Szacował on liczbę podkomendnych1 Ordu na ok. 50 tys. wojowników, a obrońców Europy na 30 tys. Przewaga Mongołów nie była więc tak druzgocząca, jak wydawało się to Thebesiuszowi (450 tys. do 30 tys.). W drugiej połowie XIX stulecia niektórzy badacze niemieccy twierdzili wręcz o dwukrotnej przewadze wojsk Wacława I i Henryka Pobożnego nad Mongołami (70 tys. do 30 tys.)2. Niestety, w popularnonaukowej literaturze autorzy niemieccy popuszczali nadal wodze fantazji operując~liczbą 200 tys. azjatyckich wojowników. Stare echa mitu legnickiego pod koniec XIX w. splotły się z zupełnie nowym zjawiskiem w publicystyce politycznej. W 1895 r. cesarz Niemiec Wilhelm II rzucił hasło „żółtego niebezpieczeństwa" (Dei gelbe Gefahr). W jego oczach „żółtym niebezpieczeństwem" dla świata zachodniego była Japonia. Określenie cesarza zrobiło niesłychaną karierę w prasie niemieckiej przełomu stuleci, przeniknęło również do świadomości historyków profesjonalistów. Trudno jednoznacznie stwierdzić, na ile atmosfera zafascynowania Wschodem w końcu lat osiemdziesiątych XIX w. oddziaływała na generała majora Georga Kohlera. Szacował on wielkość armii mongolskiej pod Legnicą na ok. 100 tys. wojowników. Znaczenie koncepcji Kohlera wynikało z podstawowego i w wielu punktach aktualnego do dziś charakteru jego dzieła3 oraz z racji powagi wojskowego autorytetu. Jego następcy i polemiści opierali się na generalskiej rekonstrukcji kampanii 1241 r., będącej interpretacją tekstu Długosza, bez ' G. T h e b e s i u s , Liegnitzer Jahr-Bücher, Jauer 1733, s. 58. Oryginał dzieła powstał w połowie XVII w. 2 A . K n o b l i c h , HerzoginAnna von Schlesien 1204-1265, Breslau 1865. 3 Die Entwicklung des Kriegswesens und der Kriegsfürung in der Rittetrzeit von Mitte des 11. Jahrhundrets bis zu den Hussitenkriegen, Bd. 3, Abt. 3, Breslau 1889.

żenady wprowadzając dowolne (najczęściej wyższe) wielkości. Zaakceptowano wówczas wizję legnickiego starcia jako bitwy dwufazowej z odwodem książęcym wchodzącym do akcji w końcowym etapie bitwy. Hasło rzucone przez Wilhelma II przyniosło plon w postaci ulokowania najazdu Mongołów w 1241 r. w wizji tradycyjnych zmagań Zachodu i Wschodu od najazdu Hunów, poprzez inwazje awarską i węgierską aż do ocalenia Europy przez cesarza Leopolda I (!) pod Wiedniem w 1683 r.! Klasyczne w tej konwencji dzieło nosi wręcz tytuł „Żółte niebezpieczeństwo" w świetle historii4. Tego rodzaju widzenie przeszłości stanowi klasyczny przykład wpływu „pozaźródłowej wiedzy historyka" na jego badania. W historiografii niemieckiej na przełomie stuleci splotły się więc niemal nierozerwalnie stara śląska saga tląca się w drugorzędnej literaturze regionalnej z aktualnym wyzwaniem współczesności. Nawet poważni badacze widzieli w bitwie legnickiej jedną z najbardziej „morderczych bitew niemieckiego średniowiecza" (Georg Bachfeld), doceniając przy tym udział Polaków w tym starciu. Niestety, w powszechnym odbiorze najazd Mongołów stał się wręcz jednym z podstawowych momentów obrony cywilizacji Zachodu przed zalewem Wschodu. Nie wykorzystana - oddziały powróciły do garnizonów z dowódcami i sztandarami - klęska Niemiec w pierwszej wojnie światowej przyniosła, dzięki niektórym swym wydarzeniom (bitwa pod Tannenbergiem-Grunwaldem), umocnienie starych mitów funkcjonujących w potocznej świadomości. Niebywale silny impuls, pogłębiający ten nurt, przyniósł okres hitlerowski. Trudno oprzeć się wrażeniu, że wielu autorów (na szczęście nie wszyscy!) przynaglonych zostało hitlerowską bełkotliwą historiozofią. Wykreowana wizja stała się więc syntezą najczarniejszych nurtów niemieckiej historiografii -/„od4 F. v o n G o l t z , Die gelbe Gefahr im Licht der Gescichte, wyd. 2, Leipzig 1911.

kupienia" i obrony cywilizacji zachodniej w 1813 r., „żółtego niebezpieczeństwa", skrajnych form teorii podboju normańskiego (założenie państw słowiańskich przez Germanów) oraz wizji barbarzyńskiegQ słowiańskiego Wschodu. Opór stawiony przez Henryka Pobożnego był jednym z najważniejszych fragmentów zmagań niemczyzny w obronie cywilizacji przeciw barbarzyńskiej dziczy. Niewątpliwe zasługi dla „Europy" poniosła w tej walce osoba bohaterskiego w „7/8" Niemca, księcia, „potomka germańskich" założycieli państwa Polan (Hermann Aubin). Henryk był więc w prostej linii sukcesórem tradycji Karola Wielkiego, Ottona Wielkiego i Leopolda I walczącym przeciw azjatyckim „Hunom". Pole argumentacji było stosunkowo proste - nieliczna armia księcia (1000-2000 ludzi) stawiła opór nieprzeliczonym hordom najeźdźców (nawet 70 tys.!). Nic więc dziwnego, że dramat legnicki polegał na zahamowaniu postępu cywilizacji niemieckiej na wschodzie (Geschichte Schlesiens, t. 1), a zasługą Henryka była „obrona Niemiec i przez to zachodniej kultury przed losem i przeznaczeniem, jaki przygotowali Mongołowie dla Europy Wschodniej i Azji Przedniej"5. Zrozumiałe, że bardzo popularnym hasłem wywoławczym stało się „Żółte imperium". Trudno przecenić znaczenie wizji zarysowanej przez autorów tworzących w epoce hitlerowskiej. Wydane wówczas niemieckie dzieje Śląska do dziś kształtują wiedzę o Śląsku jako średniowiecznym bastionie niemczyzny. Należy jednak podkreślić, że nawet w owych trudnych czasach nie zabrakło badaczy niemieckich prezentujących wielką dawkę rzetelności naukowej, mimo wyraźnych sympatii do patriotycznej wizji dziejów własnego narodu na Wschodzie (Ludwig Petry, Wolfang Trillmich). Na szczęście ten właśnie nurt, mimo toczącej się dyskusji z badaczami polskimi, stał się dominującym w naukowej historiografii niemieckiej. 5

B. S p u 1 e r , Geschichte der Mongolen. Nach östliechen und europäischen zengnissen die 13. und 14. Jahrhundrets, Leipzig 1943.

Pojęcie „przedmurza chrześcijaństwa" nieobce jest również polskiej tradycji historiograficznej. Początkowo opierało się ono na walkach Polski z Tatarami w XV w. Legenda pierwszego najazdu Mongołów na Polskę bardzo szybko przeniknęła do literatury pięknej. Jeden z najbardziej zasłużonych badaczy przeszłości Polski August Bielowski zauroczony w młodości walką Słowian Południowych o niepodległość napisał Pieśń o Henryku Pobożnym (1836). Podobnie jak twórcy serbskiego cyklu Kosowego Pola oraz wielbiący Bliichera Niemcy, Bielowski potraktował bitwę legnickąi śmierć księcia jako rodzaj ofiary na rzecz przyszłych pokoleń. Wzbogacił w ten sposób polską tradycję przedmurza chrześcijaństwa o nowy element. Na wyobraźnię polskich historyków oddziaływała przede wszystkim wielkość armii mongolskiej. Najprawdopodobniej przyjmowano ją tym chętniej, że jednocześnie historiografia polska XVII w. bez większych oporów oceniała siłę Chanatu Krymskiego na kilkaset tysięcy ludzi. W jednym z najbardziej popularnych podręczników historii Polski używanym przez kilkadziesiąt lat znaleźć możemy wręcz „klinicznie czysty" manifest Polski jako przedmurza chrześcijaństwa: „Niszczyły jąwreszcie rokroczne najazdy wschodnich sąsiadów, a w końcu tego okresu (tj. do 1279) i Tatarów. Z usadowieniem się tych ostatnich u granic Europy przybyło jej nowe zadanie bronienia siebie i cywilizacji europejskiej przed dziczą azjatycką"6. To przekonanie o obronie Zachodu przed stepowymi hordami po odzyskaniu niepodległości zaowocowało połączeniem skutecznych zmagań z Mongołami z bitwą warszawską 1920 r. Nawet w chłodnych studiach wojskowych jeden z najwybitniejszych polskich dowódców i teoretyków wojskowych Władysław Sikorski stwierdził wprost: „Gdy bowiem potomkowie Dżengischana, twórcy olbrzymiego mongolskiego państwa* 6

A. L e w i c k i, Zarys historyipolskij aż do najnowszych czasów, wyd. 3, Kraków 1897, s. 101.

dotarli w pierwszej połowie XIII wieku aż pod mury Lignicy, Wrocławia, to przedstawiliśmy wówczas taką samą barierę dla spiętrzonej od Wschodu fali, jaka powstała w 1920 roku pod Warszawą celem powstrzymania najazdu sowieckich armij [...] Nawet patos [...] i logika ówczesnego najazdu nie odbiegały znacznie od formy i treści odezw i rozkazów komunistycznych wodzów 1920 roku. Jak w 1241 roku pod Lignicą, tak w 1920 roku nad Wisłą rozstrzygnąć się miały losy powtarzającego się w historji starcia dwóch światów. Nie rozumiano tego na ogół na Zachodzie" 7 . Przekonanie o decydującej roli starcia pod Legnicą w powstrzymaniu marszu Mongołów na Niemcy utrzymuje się zresztą do dziś. W informacjach dziennikarskich z obchodów 750-lecia bitwy legnickiej można było usłyszeć o... zwycięstwie polskim pod Legnicą! A przekonanie o niedocenieniu przez Zachód wkładu w walkę z azjatycko-sowiecką nawałą pokutuje wśród publicystów politycznych do lat ostatnich. Znacznie mniej nasycony emocjami politycznymi jest drugi z trwałych mitów mongolskich - prekursorstwo współczesnej sztuki wojennej. CZYNGIS-CHAN A WOJNA BŁYSKAWICZNA Zasięg i skala użytych wojsk przez dowództwo mongolskie sugestywnie oddziaływały na poglądy badaczy o kawaleryjskim temperamencie. Jednym z pierwszych był Austriak Gustav Strakosch-Grassmann 8 . Opierał się on na informacji zawartej w liście cesarza Fryderyka II, mówiącej o marszu Mongołów do Polski z Prus: „jedna (część) przeszła przez Prusy" 9 , oraz na fragmencie kroniki Raszyd ed-Dina: „W rok śmierci 7

W. S i k o r s k i, Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku, Lwów 1928, s. 255. 8 Der Einfall der Mongolen im Mitteleuropa in den Jahren 1241 und 1242, Innsbruck 1892. 9 Schlesisches Urkundenbuch, nr 218.

Ugedej-chana, w miesiące wiosenne, oni (carewicze) przeszli przez góry Markatan do Bułgarów i Baszkirów. Ordu i Bajdar posuwali się z prawego skrzydła, weszli do kraju łlawut, przeciw (nim), wystąpił z wojskiem Barz, ale oni jego rozbili"10. Tajemniczy kraj „łlawut" zidentyfikował Strakosch-Grassmann z Litwą. Imię wodza „Barz" potraktował jako przeniesiony na syna przydomek Henryka Brodatego. Łącząc te ustalenia z tekstem Długosza austriacki badacz uznał, że w Polsce działały trzy grupy wojsk mongolskich: prusko-mazowiecka, łęczycko-wielkopolska i południowa krakowsko-wrocławska. Ich koncentracja miała nastąpić pod Wrocławiem". Koncepcja ta nie zyskała popularności w historiografii niemieckiej. Niemniej jednak niektórzy podjęli próbę prostego przeniesienia doświadczeń z dowodzenia jednostkami współczesnej im kawalerii do najazdu Mongołów. To unikatowe stanowisko zaprezentował niemiecki miłośnik dziejów Śląska Curt von Schweinichen. Dla niego 80 tys. Mongołów operowało niczym pułk kawalerii przeznaczając połowę swych sił na ubezpieczenie. Wizja zaproponowana przez Schweinichena tak dalece odbiegała od realiów średniowiecznych, że została potraktowana przez poważniej szych badaczy niemieckich jedynie jako ciekawostka intelektualna. Podobnie do Schweinichenowskiego zafascynowanie tradycją kawaleryjską ujawniło się wśród przedwojennych polskich historyków wojskowości. Olbrzymiąpopularność wśród nich zdobyła koncepcja Strakosch-Grassmanna. Jej głównym propagatorem stał się rotmistrz dyplomowany Wacław Zatorski. Zainteresowanie Zatorskiego pierwszym najazdem Mongołów wynikało z zauroczenia perspektywą masowego użycia kawalerii. Dla Zatorskiego przyczyną sukcesów mongolskich „była prostota oparta na użyciu jednego rodzaju,broni ,0

R a z i d a d - D i n , Sbornlk letopisje/, t. II, Moskwa - Leningrad i960, s. 45. " S t r a k o s c h - G r a s s m a n n , op. cit., s. 38.

kawalerii. Użycie rodzaju broni, który posiadał największy stopień ruchliwości, było bodaj zasadniczą przyczyną jego zwycięstwa. Wykazał on (tj. Siibeetej), że przewaga ogólnej zdolności manewrowości w połączeniu z siłąuderzeniowąstanowiła potężniejszy czynnik niż opór i siła obronna armii opartej na piechocie. Wykazał również, że manewr był o wiele lepszą osłoną, niż jakakolwiek forma obrony stałej"12. Ta ocena walorów kawalerii jako broni na polu walki wynikała jednak nie ze studiów historycznych Zatorskiego, lecz z jego poglądów na rolę wielkich mas kawalerii w przyszłej wojnie: „Jako broń manewru znajdzie więc kawaleria szerokie zastosowanie pod warunkiem, że będzie w dużych związkach. Improwizować jednak kawalerii nie można, toteż jeszcze podczas pokoju należy mieć zawczasu przygotowane masy kawalerii"". W polskiej myśli wojskowej okresu międzywojennego istniał silny nurt wśród oficerów kawalerii opowiadających się za tworzeniem korpusów i armii konnych liczących po ok. 10 tys. szabel. Niektórzy z nich (np. Klemens Rudnicki) dla podbudowania swoich propozycji odwoływali się do doświadczeń historycznych. Najgłębiej z nich sięgnął Zatorski, bo aż do XIII w. W tej sytuacji nie dziwi więc potraktowanie wojsk Ordu jako armii konnej składającej się z trzech korpusów (tiimenów) działających efektywnie na olbrzymim terytorium i maszerujących po 70 km dziennie! Rekonstrukcja kampanii dokonana przez Zatorskiego miała kilka zalet. Po pierwsze, oparta była w zasadniczym swym zrębie na relacji kanonika krakowskiego. Po drugie, jej autor był nie tylko kawalerzystą, ale nadto oficerem dyplomowanym. Nic więc dziwnego, że zdecydowana większość autorów piszących o kampanii i bitwie legnickiej po 1945 r. (Krystyna Pieradzka, Stefan M. Kuczyński, Zdzisław S. Pietras) pozo12

Czyngis-chan, Warszawa 1939, s. 257. W. Z a t o r s k i , Terytorialna kawaleria ZSRR, „Przegląd Kawaleryjski", R. X, cz. 1, 1933, s. 325. 13

stawała pod wpływem wojskowej powagi Zatorskiego. Pomimo sceptycznych uwag zgłoszonych przez Władysława Bortnowskiego po tej wizji i jej podstawy źródłowej, koncepcja ta z niewielkimi modyfikacjami przetrwała w podstawowych opracowaniach do dziś. Najistotniejszą zmianę wprowadził Stefan Krakowski „likwidując" trzeci „prusko-mazowiecki tumen Mongołów. Badacz ten zasugerowany „kawaleryjskim" obrazem kampanii w dążeniu do zdynamizownia rekonstrukcji działań wykreował dwufazową bitwę pod Chmielnikiem-Tarczkiem. Jej istotą miał być 40-kilometrowy pościg za uchodzącymi hufcami polskimi. Autor chciał w ten sposób połączyć informacje V katalogu biskupów krakowskich o, skądinąd nieznanej, bitwie pod Tarczkiem ze starciem pod Chmielnikiem. Wizja kawaleiyjskiego rajdu była tak sugestywna, że przesłoniła znacznie ostrożniejszą, choć nie tak plastyczną rekonstrukcję Gerarda Labudy. Mimo że dyskusja wokół RKD w dużym stopniu doprowadziła do odrzucenia modelu Zatorskiego i Krakowskiego, to jednak przekonanie o nadzwyczajnych zdolnościach marszowych Mongołów znalazło uznanie nawet w oczach krytycznych badaczy (Wacław Korta). Wynikało to z przyjęcia w polskiej historiografii anglosaskiej wersji „Blitzkriegu". W historii dwudziestowiecznej myśli wojskowej niezwykle ważne miejsce zajmowali angielscy teoretycy sir Basil Liddell Hart i John Frederick Ch. Fuller. Propagowali oni myśl użycia w przyszłej wojnie pancernych związków taktycznych i operacyjnych (korpusów i armii). Podobnie jak polscy kawalerzyści, pragnąc uzasadnić swe nowatorskie koncepcje, sięgali do przykładów z przeszłości. Ponieważ w dyskusjach nad modelem rozwoju nowych środków walki - czołgów i samolotów - przeciwnicy idei upancerniania armii opowiadali się za traktowaniem broni pancernej jedynie jako wzmocnienia związków taktycznych piechoty, należało szukać takich przykładów historycznych, w których ruchliwość wojsk przeważała nad siłą mas piechoty.

Ponieważ Liddell Hart i Fuller mało znali tradycje wojskowości wschodnioeuropejskiej, sięgnęli więc do wyobrażeń o sztuce wojennej Mongołów. Zachwycony działaniami stepowych jeźdźców Liddell Hart twierdził wprost, że Mongołowie „dostarczyli wzoru dla zmechanizowanej ruchliwości wojny przyszłości. Ponadto refleksja na ten temat prowadzi mnie do zaproponowania adaptacji taktyki Mongołów do współczesnej taktyki czołgów. Aktualny atak pancerny winien być przeprowadzony przez kombinowane oddziały ciężkich i lekkich czołgów". Według Liddell Harta lekkie czołgi mogą zarówno atakować wprost, jak i na wzór mongolskich łuczników działać z doskoku do linii nieprzyjaciela. Zaskakująco podobna do tezy Zatorskiego jest ocena przyczyn sukcesów mongolskich: „Mongołowie udowodnili, że lekko opancerzone oddziały mogą pobić ciężkozbrojne (wojska), jeżeli ich ruchliwość jest dostatecznie przeważająca" 14 . O podobieństwie współczesnego sprzętu do konnych łuczników przekonany był również Fuller. Mit mongolski „przekształcony" w regulaminy wojskowe krajów anglosaskich zaczął żyć własnym życiem. Współcześni anglosascy historycy wojskowości przekonani sąo wzorowaniu się kawalerii rosyjskiej czasów pierwszej wojny światowej na przykładach mongolskich. Nawet wybitny dowódca amerykański lat czterdziestych i pięćdziesiątych, gen.Douglas MacArthur, jako szef sztabu armii amerykańskiej „zaapelował w swym rocznym raporcie do Kongresu używając mongolskich doświadczeń jako uzasadnienia swojej obrony (wielkości) funduszy dla mechanizacji armii"15. Ta anglosaska miłość do stepowych pionierów ruchliwości wojsk przeniosła się również do polskich współczesnych rozważań nad sztuką wojenną (gen. bryg. Stanisław Koziej) oraz 14 15

s. 80.

B. L i d d e 11 H a r t , Thoughts of War, London [b.d.w.], s. 267, 290. T. N. D u p u y, The Evolution ofWeapons and Warfare, London 1982,

do popularnych opracowań najazdu Mongołów. Zgodnie z tonem wypowiedzi wyższych oficerów anglo-amerykańskich zaczęto przypisywać Mongołom nadludzkie możliwości marszowe do 120 km na dobę. Zapomniano przy tym, że już dla przedwojennych polskich oficerów jasne było wyrównywanie się możliwości marszowych piechoty i kawalerii na dłuższych dystansach. Długowieczność mitu mongolskiego „Blitzkriegu" jest o tyle ciekawa, że ojciec nowoczesnej historiografii wojskowej, Hans Delbrück, ewentualne rozważania nad najazdem 1241 r. skomentował krótko: „Bitwa pod Legnicą nie daje, przy baśniowości tradycji, o ile widzę, żadnego historyczno-wojskowego plonu". ATAK GAZOWY POD LEGNICĄ Jednym z najbardziej niejasnych fragmentów przekazu Długosza jest opis „ataku gazowego" pod Legnicą. Wśród zwolenników wiarygodności tekstu kanonika krakowskiego przez wiele lat pojawił się problem racjonalnej interpretacji tego fragmentu. Poszukiwania szły w dwóch kierunkach: potraktowania relacji Długosza jako ubarwionego opisu zastosowania znanych w średniowieczu niekonwencj onalnych środków bojowych lub literalnego odczytania zapisu Długosza, tj. uznania, że było to pierwsze w historii użycie bojowego środka trującego. Pierwsze stanowisko reprezentowali przede wszystkim badacze niemieccy. Widzieli oni w Długoszowej relacji opis zastosowania „ognia greckiego" (G. Scholtz), ostrzału za pomocąprymitywnej broni rakietowej (G. Köhler) bądź kombinacji"* obu tych środków. Drugą grupę stanowią przede wszystkim polscy historycy piszący o „dymach bojowych", „gazach smrodliwych" lub „nieznanych środkach walki". Najbardziej skrajną postawę zajęli autorzy znajdujący się pod urokiem wizji najazdu zaproponowanego przez Zatorskiego. Zaakceptowali oni fakt użycia przez Mongołów „gazów trujących". Emisja

gazu miała według niektórych z nich nastąpić za pomocą miechów (Stefan M. Kuczyński) lub „fumatorów kulbacznych" (Mirosław Przyłęcki). Niestety, żaden z tych badaczy nie przeprowadził analizy" ewentualnego składu chemicznego środka trującego, jego własności fizyko-chemicznych, możliwości porażenia ludzi i zwierząt. Najciekawsze, że te nie uzasadnione tezy przeniknęły do podstawowych podręczników, syntez dziejów wojskowych i przewodników. Zapewnia im to jeszcze wiele łat życia w świadomości Polaków. FASCYNACJA OSTATNIA - LIKWIDACJA BITWY Najbardziej krytycznie nastawieni do Długoszowej wizji kampanii historycy przyjmują fakt stoczenia bitwy przez oddziały polskie i mongolskie w okolicach Legnicy. W ostatnich latach pojawiło się nowe, oryginalne stanowisko. Zajmuje je historyk wrocławski Jerzy Mularczyk. W serii prac poświęconych dziejom trzynastowiecznej Polski wyraża on przekonanie o starciu pod Legnicą orszaku książęcego z niewielkim patrolem mongolskim. Autor opiera swąpropozycję na odmiennym odczytaniu listu mówiącego o czterdziestu tysiącach zabitych chrześcijan na czterdziestu zbrojnych. W konsekwencji, której nie sposób mu odmówić, sugeruje drastycznie inny od stosowanego tłumaczenia fragmentu Historii Tartarorum, gdzie mowa o ucieczce „hufców" (klinów) chrześcijańskich. Zamiast liczby mnogiej (hufców) proponuje wprowadzenie liczby pojedynczej „hufca" (klina) chrześcijańskiego. W takiej sytuacji przeciwnikami Mongołów stałby się orszak książęcy. Ponieważ licząca kilka tysięcy armia najeźdźców nie zamierzałaby uciekać z pola bitwy na widok kilkudziesięciu konnych, co wynika z przywoływanego tekstu Historii Tartarorum Mularczyk stawia tezę, że armia ta nie dotarła pod Legnicę. Z orszakiem księcia spotkać miał się tylko patrol mongolski, liczący 200 koni. Niezależnie od wątpliwości dotyczących nadinterpretacji jednego źródła i tłumaczenia drugiego, odrzu-

cenią wszystkich trzynastowiecznych przekazów mówiących 0 wysokich stratach armii śląskiej, postawa autora zmusza do przyjęcia na wiarę kilku wniosków: 1. Mongolscy zwiadowcy po walce z orszakiem rozpoznali księcia; 2. Nie pomylili go z poległym Bolesławem Szepiołką; 3. W patrolu mongolskim znajdowali się tłumacze przesłuchujący polskich tubylców; 4. Kilka lat później poselstwo papieskie odnalazło na stepach azjatyckich tych właśnie zwiadowców, od których uzyskano informację. Jak widać, przyjęcie jednego dowolnego założenia kreuje kolejne, aż do poziomu niesprawdzalnych szczegółów. Nic więc dziwnego, że ta interesująca hipoteza nie spotkała się z aprobatą żadnego z badaczy zarówno polskich, jak i niemieckich. *

*

*

Kampania 1241 r. stoczona przed ponad siedmiusetpięćdziesięciu laty mimo olbrzymiego postępu badań historycznych nadal przynosi więcej pytań i wątpliwości niż jasnych 1 precyzyjnych odpowiedzi. W miejsce starych odrzuconych koncepcji pojawiają się nowe. Wydaje się prawie pewne, że w latach następnych będziemy świadkami kolejnych propozycji, sporów, dyskusji. Czy przyniosą one jednoznaczne wyniki?

ANEKS

C. deBridia Monachi,Hystoria Tartarorum, ed.A. Önnefors, Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen 186, Berlin 1967, tlum. J. Pi g o ń , s. 19 i n. Rozdz. 27: „Następnie zaś Batu wyruszył w Rusi przeciwko Bileom, to znaczy przeciw Bułgarii Wielkiej, i Morduanom, podbił ich podporządkował swojemu wojsku. Z kolei wyruszył przeciwko Polsce i Węgrom i dokonawszy u granic tych krajów podziału wojska wysłał przeciw Polsce wraz ze swym bratem Ordu dziesięć tysięcy wojowników, z których wielu już na początku drogi poległo w bitwie, rozbitych przez Polaków z księstw krakowskiego i sandomierskiego. Ponieważ zaś zawiść stanowi podnietę dla wielu występków, Polacy, opanowani przez próżność, nie pomnażali osiągniętego już sukcesu, lecz kierując się wyniosłą pogardą wzajemnie sobie zazdros'cili; w rezultacie ponieśli z rąk Tatarów sromotną klęskę. Rozdz. 28: Natomiast Tatarzy posuwając się dalej w kierunku Śląska starli się w bitwie z Henrykiem, w owym czasie najbardziej chrześcijańskim księciem tych ziem. Otóż w chwili gdy, jak sami przedstawili to bratu Benedyktowi, pragnęli odstąpić z pola bitwy, raptem zupełnie nieoczekiwanie szyki chrześcijan zwróciły się do ucieczki. Wówczas to pojmali Tatarzy księcia Henryka; ograbiwszy go doszczętnie kazali mu uklęknąć do egzekucji przed zwłokami księcia zabitego uprzednio w Sandomierzu. Głowę jego dostarczyli przez Morawy dla Batu, po czym rzucili na stos innych odciętych głów".

Rocznik Wrocławski dawny, wyd. A. Bielowski, „Monumenta Poloniae Histórica", tłum. J. Pigoń, t. III. s. 681: „W roku Pańskim 1241 Tatarzy zabili księcia Henryka i spustoszyli cały Śląsk i Polskę". s. 681: „ W roku Pańskim 1241 książę Henryk II został zabity przez Tatarów, którzy spustoszyli cały Śląsk i Polskę; również pan Poppo, wielki mistrz Zakonu Pruskiego, pochowany został we Wrocławiu w kościele św. Jakuba". Rocznik cystersów henrykowskich, tamże, tłum. J. Pigoń, s. 701. WersjaA: „W roku Pańskim 1241 Tatarzy spustoszyli ziemię śląską i zabili księcia Hernyka, syna wspomnianego wyżej księcia Brodatego, w bitwie nie opodal Legnicy w miejscu zwanym Walstat". WersjaB: „W roku Pańskim 1241 Tatarzy spustoszyli ziemię śląską i zabili księcia Henryka, syna błogosławionej Jadwigi, w bitwie nie opodal Legnicy w miejscu zwanym Walstat". Wacław I 1241 (kwiecień-maj), Schlesisches Urkundenbuch, Bd. II 1231-1250, hrsg. W. Irgang, Wien-Kóln-Graz, tłum. J. Pigoń, nr 211,s. 131. „Pragniemy, by wszystkim wiernym było wiadomo, że Tatarzy * opanowali całą Polskę siejąc rzeź, w której nie oszczędzili nikogo ani starców, ani młodzieńców. Książę polski, nasz siostrzeniec, starł się z nimi, lecz został całkowicie pokonany, a wielu żołnierzy poległo. Teraz (Tatarzy) wkroczyli już w granice naszego kraju. [...] Również wspomnianego już księcia obiegli w twierdzy Legnica, którą zaledwie dwanaście mil dzieli od Gubina". Wacław I (kwiecień - maj), tamże, tłum. J. Pigoń, nr 212^ „Pragnąc Waszą Ekscelencję, stosownie do Jej woli, uwiadomić o polożeniui marszu plemienia Tatarów, informujemy, że [...] ta część wojska, która przybyła do Polski, po zabiciu księcia i wielkiej liczby tamtejszego rycerstwa, skierowała się na Morawy, ku naszym ziemiom, i pustoszy je teraz z okrucieństwem i brutalnościątak wielką, iż miecz ich, bez różnicy płci, wieku i stanu, nikogo nie oszczędza. Wtedy, gdy znajdowali się jeszcze w Polsce, byliśmy z naszym wojskiem na tyle blisko księcia, iż bylibyśmy zdołali dotrzeć doń

w dzień potem, jak zginął; on jednak, na swe nieszczęście, bez porozumienia się z nami i nie zwróciwszy się do nas o pomoc, spotkał się w boju z Tatarami i przypłacił to godną pożałowania śmiercią. Dowiedziawszy się o tym podążyliśmy do granic Polski pragnąc z pomocą Bożą wziąć na nich (Tatarach) następnego dnia sprawiedliwy odwet. Ci jednak, poznawszy nasze zamiary i plany, rzucili się do ucieczki i po przeprawieniu się bez przeszkód przez wielkie i niezwykle wartkie rzeki w ciągu jednego dnia pokonali dystans czterdziestu mil". Wacław I do króla Konrada I, syna cesarza Fryderyka II (kwiecień-maj 1241), tamże, tłum. J. Pigoń, nr 221, s. 134. „Spośród godnych uwagi wieści, którymi w chwili obecnej dysponujemy, za godne Waszej Ekscelencji (wedle tego, o co Wasza Wysokość nas prosiła) uważamy doniesienia o plemieniu Tatarów, którzy po zabiciu polskiego księcia skierowali się na Węgry, gdzie znajduje się liczne i bitne ich wojsko". Kronika Wielkopolska,przekł. K. Abgarowicz, opr. B. Kiirbisówna, Warszawa 1965, s. 219-220. „W roku zaś Pańskim 1241 chan Tatarów Batu wraz ze swymi wojskami Tatarów, ludu wrogiego i niezliczonego, przeszedłszy przez Ruś chciał wkroczyć na Węgry. Lecz zanim dotarł do granic Węgier, część swego wojska skierował przeciw Polsce. W Popielec spustoszyli oni miasto i ziemię sandomierską nie oszczędzając ani płci, ani wieku. Potem przez Wiślicę przyszli do Krakowa szerząc spustoszenie. W pobliżu Opola zabiegli im drogę Władysław, książę opolski, i Bolesław, książę sandomierski, i zaczęli walczyć. Lecz podawszy tyły uciekli, nie mogąc stawić oporu nawale i woli Bożej. I tak wspomniana część wojska Tatarów pustosząc kolejno Sieradz, Łęczycę i Kujawy przyszła aż na Śląsk. Henryk, syn Henryka Brodatego, książę Śląska, Krakowa i Wielkopolski, potężnie zabiega im drogę z wieloma tysiącami zbrojnych na polu zamkowym w Legnicy i odważnie walczy z nimi, pokładając nadzieję i ufność w pomocy Boga. Lecz zrządzeniem Boga, który niekiedy z powodu zbrodni zezwala na biczowanie swoich, wspomniany szlachetny książę Henryk straciwszy wiele tysięcy ludzi sam poległ zabity. Wraz z nim podobnie został zabity Bolesław z przydomkiem Szepiołka".

Amales Silesiaci Compilati, wyd. M. Błażowski, „Monumenta Poloniae Histórica", tłum. J. Pigoń, t. III, s. 678 - 679. „W roku Pańskim 1241 Tatarzy wtargnąwszy na Ruś doszczętnie ją spustoszyli. Wkroczywszy następnie do Polski plądrowali ją a w poniedziałek po piątej niedzieli przed Wielkanocą(tj. 25 lutego) w Chmielniku mieszkańcy księstwa sandomierskiego oraz krakowianie stoczyli z nimi bardzo ciężką bitwę, w której Tatarzy zabili wielką ilość chrześcijan. W tej sytuacji wszyscy Polacy ogarnięci nadmiernym strachem pouciekali udając się już to na Węgry, już to na Śląsk, już to do innych jeszcze prowincji. Również Bolesław, syn Leszka, wraz z matką podążył do króla Węgier, którego córkę w roku Pańskim 1239 dostał za żonę. Następnie uciekając na Morawy schronił się w klasztorze Zakonu Cystersów. Tymczasem Tatarzy po wspomnianej wyżej rzezi wkroczyli do Krakowa paląc go doszczętnie. Natomiast mieszkańcy Wrocławia na wieść o zbliżaniu się pogan gromadnie uciekli z miasta. Z kolei strażnicy twierdzy zszedłszy do miasta zebrali i zgromadzili w twierdzy pozostawioną żywność, a także wiele innych przedmiotów, po czym puścili miasto z dymem. Następnie w pierwszy dzień po oktawie Wielkanocy, na pięć dni przed idami kwietniowymi (tj. 9 kwietnia), Tatarzy wyruszyli pod Legnicę i tam wyszedł im na spotkanie wraz z wielkim wojskiem książę Henryk, syn św. Jadwigi. Doszło tam do nadzwyczaj ciężkiej bitwy, w której u boku Polaków walczyli też krzyżowcy (ostatecznie) wojsko książęce rzuciło się do ucieczki, ścigane przez zwycięskich pogan, którzy również samego księcia ujęli na polu bitwy i zabili. Po tym zwycięstwie Tatarzy pozostawali jeszcze przez dwa tygodnie w rejonie Otmuchowa, pustosząc okoliczne ziemie, po czym dokonując wielkiej rzezi wkroczyli na Morawy i wraz"z resztą swoich (współplemieńców) udali się w końcu na Węgiy, gdzie przebywali przez rok".

BIBLIOGRAFIA*

ŹRÓDŁA Bridia Monachi C. de,Hystoria Tartarorum, ed.A. Önnerfors, Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen 186, Berlin 1967. Carpini Piano di J., Ystoria Mongolarum [w:] Sinica-Franciscana, t. 1, Itinera et relationes fratrum minorum saeculi XIII et XIV; ed.A. van den Wyngaert, Quaracci-Firenze 1929. [Długosz i.], Jana Długosza Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VII-VIII, opr. D. Turkowska, M. Kowalczyk pod red. K P i e r a d z k i e j , przekł. J. M r u k ó w n a , Warszawa 1974. Kronika Wielkopolska, przekł. K. A b g a r o w i c z , opr. B. Kürbisówna, Warszawa 1965. „Monumenta Poloniae Histórica", t. 1-6, Warszawa 1864-1893, Polo M., Opisanie świata, opr. M. Lewicki, przekł. A. L. Czerny, Warszawa 1975 Schlesisches Urkundebuch , Bd. 2, hrsg. W. Irgang , Wien 1977. Spotkanie dwóch światów. Stolica apostolska a świat mongolski w połowie XIII wieku. Relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, pod red. J. Strzelczyka, Poznań 1993. Tajnahistoria Mongołów, opr.ipraekł. S.Kałużyński, Warszawal989. Bachfeld G., Die Mongolen in Polen, Schlesien, Böhmen und Mähren, Innsbruck 1889. * Zamieszczono tylko prace o charakterze podstawowym bądź typowe dla określonego nurtu historiograficznego.

Bączkowski K., Głos w dyskusji [w:] Jan Długosz w pięćsetną rocznicę śmierci, pod red. F. Kiryka, Olsztyn 1983, s. 219-220. Becker J., Zum Mongoleneinfall von 1241, „Zeitschrift fur Geschichte Schlesien", Bd. 66, 1932, s. 34-57. Buczek K., Prawo rycerskie i powstanie stanu szlacheckiego w Polsce, „Przegląd Historyczny", t. 69, 1978, s. 2 3 ^ 6 . Buczek K., Ziemie polskie przed tysiącem lat (zarys geograficzno-historyczny), Wrocław-Kraków 1960. Cetwiński M., Co wiemy o bitwie pod Legnicą1} „Acta Universitas Wratislawiensis", Historia L, Wrocław 1985, s. 75-94. CetwińskiM., Rycerstwo śląskie w średn iowieczu. Przem iany społeczne i etniczne, [mps]. Cetwiński M., Apoteoza klęski (Zdziejów mitu legnickiego), „Śląski Labirynt Krajoznawczy", t. 3, 1991, s. 47-58. Cetwiński M., Maroń J., Od,,Grande Armee" do patrolu. Liczebność armii mongolskiej i polskiej pod Legnicą 9 kwietnia 1241 roku, [w:] Studia Historyczne. Ustrój. Kościół. Militaria, pod red. K. Bobowskiego „ActaUniversitas Wratislaviensis", Historia CVI, Wrocław 1993 s. 91-110. Chambers J., The Devil's Horseman. The Mongol Invasion of Europe, London 1979. Do wiat J., Polska państwem średniowiecznej Europy, Warszawa 1968. Dupuy T. N., The Evolution of Weapons and Warfare, London 1980. Fuller J. F. C., Armament and History. A Study of the Influence of Armament on History from the Dawn of Classical Warfare to the Second World War, London 1946. Geschichte Schlesiens, Bd. 1. Von der Urzeit bis zum Jahre 1526, Stuttgart 1961. Goliński M., Templariusze a bitwa pod Legnicą - próba rewizji poglądów, „Kwartalnik Historyczny", t. 98, nr 2, 1991, s. 3-15. Goliński M., Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy w Polsce do 1241 roku, „Kwartalnik Historyczny", t. 98, nr 1,1991, s. 3-20. G r a b s k i A. F., Nowe świadectwo o Benedykcie Polaku i najeździe Tatarów w 1241 roku, „Sobótka", t. 23,1968, s. 1—13: Groblewski W., Skutki pierwszego najazdu Tatarów na Polskę, „Szkice legnickie", t. 6, 1971, s. 81-98.

Gródecki R., Dzieje polityczne Śląska, do r. 1290 [w:] Historia Śląska, t. 1, Kraków 1933. Gumowski M., Uzbrojenie i ubiór rycerski w czasach piastowskich, „Broń i Barwa", t 3, 1936, s. 51-71. Jasiński T., Przerwany hejnał, Kraków 1986. Kajzer L., Uzbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej Małopolsce w świetle źródeł ikonograficznych, Wrocław 1976. Kałużyński S., Dawni Mongołowie, Warszawa 1983. Kort a W., Najazd Mongołów na Polską w 1241 r. i jego legnicki epilog, „Acta Unversitatis Wratislaviensis", Historia L, Wrocław 1985, s. 3-73. Kotarski H., Zagadnienie wiarygodności informacji o Mongołach w,,Historii Polski" Jana Długosza [...] Jan Długosz. W pięćsetną rocznicę śmierci, pod red. F.Ki r y k a , Olsztyn 1983, s. 153-190. Krakowski S.,Polska sztuka wojenna w okresie rozdrobnieniafeudalnego (XII-XIII w.), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. 2, 1956, s. 388-442. Krakowski S., Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Warszawa 1956. Kuczyński S. M., Bitwa pod Legnicą, „Śląsk" nr 1,1946, s. 7-13. Labuda G., O udziale krzyżaków i o śmierci wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Poppo von Osterna w bitwie z Tatarami pod Legnicą w roku 1241, „Zapiski Historyczne", t. 47,1982, s. 89-102. Labuda G., Wojna z Tatarami w roku 1241, „Przegląd Historyczny", t. 50, 1959, s. 189-224. Labuda G., Zaginiona Kronika w Rocznikach Jana Długosza, Poznań 1983. Łowmiański H., Początki Polski, t. 3, Warszawa 1967. Majewski W., Teodorczyk J., Historia wojskowości polskiej w XIII w., „Przegląd Historyczny", t. 48, 1957, s. 327-336. Maron J., Atak gazowy pod Legnicą. Fantazja czy rzeczywistość, „Acta Universitatis Wratislaviensis", Historia CIV, Materiały i studia historyczne, pod red. K. B o b o w s k i e g o , Wrocław 1993, s. 25-30. M aro ń J., Najazd Mongołów na Polskę w 1241 r. a myśl wojskowa XXwieku, „Sobótka", 1991, s. 333-340. Matuszewski J., Annales seu Cronicae Jana Długosza w oczach Aleksandra Semkowicza, Wrocław 1987. Matuszewski J., Relacja Długosza o najeździe tatarskim w 1241 roku. Polskie zdania legnickie, Łódź 1980.

Matuszewski 5.,Spór o zaginioną kroniką, „Czasopismo Prawno-Historyczne", t. 37, 1987, s. 121-144. Matuszewski J., Zaginiona kronika /RKDJ Gerarda Labudy w oczach Władysława Sobocińskiego, „Acta Universitatis Lodziensis", Folia Juridica, t. 30, Studia Historiae et Jura, Łódź 1988, s. 41-57. Miśkiewicz B., Machiny wojenne i przyrządy oblężnicze polskiego wojska średniowiecznego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", t. 5, 1957, s. 463-485. Modzelewski K., Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Wrocław 1987. Mularczyk J., Mongołowie pod Legnicą w 1241 r., „Kwartalnik Historyczny", t. 96, 1989, s. 3-25. Mularczyk J., Władza książęca na Śląsku w Xlii w., Wrocław 1984. Nadolski A., Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII w., Łódź 1954. Olejnik K., Kilka uwag o bitwie pod Legnicą, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. 23, 1981, s. 49-64. Pieradzka K., Bitwa pod Legnicą 1241, Warszawa 1948. Pietras Z. S., Legnica 1241, Warszawa 1969. Plezia M., Historia Tartarorum, „Studia Zródłoznawcze", t. 15, 1971, s. 167-172. Semkowicz A., Krytyczny rozbiór Dziejów Polskich Jana Długosza (do roku 1384), Kraków 1887. Sobociński W., Roczniki czyli Kroniki Jana Długosza jako źródło do dziejów Polski w pierwszej połowie XIjl w., „Czasopismo Prawno-Historyczne", t. 36, z. 1, 1984, s. 199-218. Stefańska Z., Pancerz w Polsce średniowiecznej, „Muzealnictwo Wojskowe", t. 2, 1964, s. 73-140. Strakosch-Grassmann G., Der Einfall der Mongolen in Mitteleuropa in denjahren 1241 und 1241, Innsbruck 1898. Szajnocha K.,SzlakBatu-chana [w:]Dzieła, t. 1, Warszawa 1876 (1 wyd. 1853), s. 55-60. Szczygielski W., Obowiązki i powinności wojskowe'miast i mieszczaństwa w Polsce od XIII do połowy XV wieku, „Studia i Mat e r i a ł y do Historii Wojskowości", t. 5,1960, s. 425-457. Szymczak }., Produkcja i koszty uzbrojenia rycerskiego w Polsce XIII-XVw., Łódź 1989.

Szymczak J., W kwestii liczebności oddziałów wojskowych w Polsce okresu rozbicia dzielnicowego, „Acta Universitatis Lodziensis, „Folia Histórica", 2, 1981, s. 51-75. Szymczak J., Zdobywanie i obrona grodów w Polsce, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. 22, 1979, s. 3- 63. Ulanowski B., O kilku pomniejszych źródłach do dziejów pierwszego najazdu Tatarów na Polską, Czechy i Wągry, „Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności", t. 17, Kraków 1884, s. 323-401. Ulanowski B., O współudziale templariuszów w bitwie pod Legnicą, „Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności", t. 17, Kraków 1884, s. 275-322. Wawrzonowska Z., Uzbrojenie i ubiór rycerski Piastów Śląskich od XII do XIV wieku, „Acta Archaelogica Lodziensia", Bd. 25, Łódź 1976. Wiliński K., Koszty konnej służby wojskowej w Polsce średniowiecznej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. 23, 1981, s. 41-48. Wojciechowski Z., Prawo rycerskie w Polsce przed statutami Kazimierza Wielkiego, Poznań 1928. Wojciechowski Z., Ustrój polityczny Śląska do 1327/29 r. [w:] Historia Śląska, t. 1, pod red. S. K u t r z e b y , Kraków 1933, s. 666-693. Zajączkowski S. M., O wojskowych powinnościach sołtysów w Polsce w okresie monarchii stanowej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. 19, cz. 1, 1973, s. 23-59. Z a j ą c z k o w s k i S.M., Powinności wojskowe chłopów w Polsce do końca XIII wieku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. 4, 1958, s. 425-482. Zajączkowski S. M., Służba wojskowa chłopów w Polsce do połowy XV wieku, Łódź 1958. Z a t o r s k i W., Pierwszy najazd mongolski na Polską w latach 1240-1241, „Przegląd Historyczno-Wojskowy", t. 9, 1937, s. 175-237. Zatorski W., Czyngis-chan, Warszawa 1939. Żygulski Z. jr., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1982.

SPIS TREŚCI

Wstęp C z ę ś ć p i e r w s z a . PRZECIWNICY

3 5

STEPOWE IMPERIUM 5 Warunki geograficzne 5 Potomkowie Szarego Wilka 10 Władztwo Czyngisydów 20 Marsz na zachód 23 POLSKA PRZED NAJAZDEM MONGOLSKIM 27 Warunki geograficzne. Gospodarka 27 Polska na przełomie XII i XIII w. Stosunki polityczne .... 32 „Imperium" Henryków śląskich 41 Międzynarodowe położenie Polski w przededniu najazdu Mongołów 47 C z ę ś ć druga.WOJSKA PIEKIELNI JEŹDŹCY Naród pod bronią Organizacja armii. Dowódcy Uzbrojenie Sztuka wojenna. Strategia i taktyka

49 49 49 49 51 56

OBROŃCY EUROPY Organizacja obrony państwa Struktura organizacyjna wojska Uzbrojenie Sztuka wojenna

62 62 73 74 81

C z ę ś ć t r z e c i a . LEGNICKIE DYLEMATY I ROZTERKI. NAJAZD MONGOŁÓW JANA DŁUGOSZA 89 KAMPANIA 1241 (luty-marzec)

89

Plany działań Działania oddziałów rozpoznawczych grudzień 1940 styczęń 1241 (?) Działania w lutym 1241 (?) Działania w marcu 1241 (?) Zajęcie Krakowa (koniec marca 1241)

89 90 91 93 96

ŚWIAT HIPOTEZ. BITWA POD LEGNICĄ 9 KWIETNIA 1241 102 Czas 102 Miejsce 102 Skład armii 103 Bitwa : 105 Po bitwie 111 Możliwy kształt bitwy 111 C z ę ś ć c z w a r t a . WOKÓŁ BITWY LEGNICKIEJ. DYSKUSJE-MITY-FASCYNACJE SPORY O DŁUGOSZA Czy wierzyć długoszowi Zaginione źródła a rzeczywistość historyczna KLĘSKA 1241 ROKU. MITY I FASCYNACJE Przedmurze chrześcijaństwa Czyngis-chan a wojna błyskawiczna Atak gazowy pod Legnicą Fascynacja ostatnia - likwidacja bitwy ANEKS Bibliografia

115 115 117 123 132 ..133 ,.~138 143 144 146 154