Kunersdorf 1759 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE BITWY

MIROSŁAW GRZEGORZ PRZEŹDZIECKI

KUNERSDORF 1759

Wydawnictwo BELLONA Warszawa 1997

WSTĘP

Wojna siedmioletnia 1756-1763 należy do najkrwawszych i największych konfliktów zbrojnych XVIII w. Rozpętana przez Prusy Fryderyka II Wielkiego objęła swoim zasięgiem .Euro­ pę, Amerykę Północną i Środkową, a także Indie. Była zdomi­ nowana przez dwa konflikty: francusko-angielski, mający podłoże gospodarcze, i austriacko-pruski, nad którym zacią­ żyło dążenie Austrii do odzyskania Śląska i pruskie zamiary powiększenia państwa. Do wojny po stronie Austrii włączyła się Rosja, obawiająca się wzrostu potęgi państwa Fryderyka II. Jedną z największych bitew tej wojny stoczono pod Kunersdorfem. Została rozegrana 12 sierpnia 1759 r. pomiędzy armią pruską króla Fryderyka a połączonymi siłami rosyjsko-austriackimi generała Piotra Sałtykowa. Interesujące mnie wydarzenia nastąpiły 11-13 sierpnia, chociaż główny bój to­ czył się 12 sierpnia. Dzień wcześniej doszło do starć ubezpie­ czeń obu armii, a 13 sierpnia Rosjanie próbowali jeszcze kon­ tynuować pościg, przerwany wraz z nastaniem nocy i na roz­ kaz Sałtykowa. W celu naświetlenia ogólnej sytuacji oraz ukazania prze­ biegu kampanii 1759 r., której kulminacyjnym punktem była bitwa pod Kunersdorfem, należy cofnąć się poza zakreślone ramy chronologiczne i sięgnąć do genezy konfliktu. Kunersdorf (dziś Kunowice) to niewielka wieś leżąca na prawym brzegu Odry, około 7 km od Frankfurtu. W omawia­ nym okresie znajdowała się w granicach państwa pruskiego. Działania wojenne, poprzedzające bitwę, toczyły się na ob-

szarach Pomorza Gdańskiego, Wielkopolski (pomimo że Pol­ ska była państwem neutralnym), Śląska, Saksonii, Czech i Bran­ denburgii. „ Konstrukcję książki zaczerpnąłem z pracy profesora Mie­ czysława Wrzoska Kampania 1757 roku w Prusach Wschod­ nich zamieszczonej w „Studiach i Materiałach do Historii Wojskowości”, t. V, 1960. W rozdziale pierwszym przedsta­ wiłem genezę konfliktu oraz przebieg działań wojennych 1758 r. W kolejnym rozdziale ukazałem siły i środki stron biorących udział w bitwie. Teren działań wojennych ze szczególnym uwzględnieniem walki zaprezentowałem w rozdziale trzecim. Następna część książki przedstawia plany operacyjne walczą­ cych stron. Przebieg działań wojennych od początku kampa­ nii do chwili rozpoczęcia bitwy omówiłem w rozdziale pią­ tym. Samą bitwę zaś, wraz z próbą oceny działań obu armii, opisałem w rozdziale szóstym. Ostatnia część książki ukazuje działania wojenne kolejnych kampanii wojny siedmioletniej. Na skutek bezczynności przeciwników Prus, którzy nie wy­ korzystali swego zwycięstwa pod Kunersdorfem, konflikt trwał jeszcze do 1763 r., kiedy zawarto pokój. Literatura, którą wykorzystałem do napisania książki, jest bardzo różnorodna i dosyć obfita, jeśli chodzi o genezę i ogólny przebieg wojny. Pomocne okazały się w tej kwestii zwłaszcza prace Stanisława Salmonowicza, Władysława Konopczyńskie­ go, Emanuela Rostworowskiego, Mieczysława Wrzoska i zbio­ rowe opracowanie - Historia dyplomacji do 1871 r., t. 1. Z ob­ cojęzycznych autorów do nakreślenia genezy konfliktu niezwy­ kle przydatne były opracowania Maksa Lehmana i Eugeniusza Szczepkina. Do przedstawienia ukształtowania terenu działań wojennych cenna okazała się praca Jerzego Kondrackiego oraz mapy tego obszaru. Problematykę organizacji armii, wyszkolenia i uzbrojenia zaprezentowali Mieczysław Wrzosek, Stanisław Salmonowicz, Jan Sikorski, Jean Colin, Michael Howard oraz rosyjski histo­ ryk Dymitr Masłowski, i niemieckie wydawnictwo sztabu ge­

neralnego. Te dwie ostatnie publikacje stanowią kompendium wiedzy na temat kampanii 1759 r. i bitwy pod Kunersdorfem. Jednakże Masłowski do opisu bitwy nie wykorzystał wszyst­ kich dostępnych źródeł, a tylko oficjalne, przez co dał niepeł­ ny i tendencyjny obraz rosyjsko-austriackiego zwycięstwa. Stronę źródłową pracy oparłem na publikowanych doku­ mentach rosyjskich. Praca H. M. Korobkowa zawiera kore­ spondencję głównodowodzących armii rosyjskiej z carycą i, z austriackim dowództwem, dokumenty z narad wojennych rosyjskiej generalicji oraz fragmenty dziennika bojowego ar­ mii carskiej. Do przedstawienia genezy konfliktu oraz nastrojów w ar­ mii i społeczeństwie rosyjskim (tych rzeczywistych, a nie pro­ pagandowych), szczególnie zaś dworu petersburskiego na pew­ ne wydarzenia wojny siedmioletniej (np. bitwa pod Zomdorfem), pomocny jest pamiętnik carycy Katarzyny II. Niestety, doprowadzony został tylko do końca 1758 r. Dużą pomocą natomiast jest pamiętnik Andrzeja Bołotowa, oficera pułku Archangełogorodzkiego. Pomimo że kampanię 1759 r. spę­ dził w Królewcu jako oficer tamtejszego garnizonu1, przebieg działań wojennych znał z relacji kolegów pułkowych oraz kurierów wysyłanych przez dowództwo rosyjskie do stolicy. Przebieg bitwy przedstawiony przez pamiętnikarza w swym ogólnym zaiysie jest dokładniejszy od zamieszczonego w pracy Masłowskiego. Bołotow nie skrywał także swoich odczuć do­ tyczących tej wojny, tym samym jego pamiętnik, nie będąc tendencyjnym, jest bardzo przydatny do poznania wydarzeń i sytuacji roku 1759. Interesujący jest także pamiętnik Alek­ sandra Suworowa, z tym że jego część poświęcona wojnie sied­ mioletniej jest bardzo szczupła. Pozostałe źródła są, niestety, dla mnie niedostępne, gdyż znajdują się w archiwach niemieckich i rosyjskich. Zamie­ szczone przez Władysława Konopczyńskiego w doskonałej 1 Zatrzymał

go gubernator miasta.

dwutomowej pracy Polska w dobie wojny siedmioletniej źródła dotyczą prawie wyłącznie wewnętrznych spraw Polski. Brak w niej źródeł dotyczących działań wojennych kampanii roku 1759. Dzięki tym opracowaniom stało się możliwe ukazanie prze­ biegu bitwy pod Kunersdorfem, będącej największą klęską Prus w XVIII wieku. Chciałbym złożyć wyrazy podziękowania Panu Profesoro­ wi Mieczysławowi Wrzoskowi za cenne uwagi i wskazówki oraz pomoc i życzliwe uwagi w czasie pisania tej książki. Dzię­ ki wnikliwej opiece Pana Profesora uniknąłem wielu błędów w trakcie prowadzenia badań. Pragnę również podziękować mojej żonie Dorocie za pomoc i wyrozumiałość okazaną pod­ czas pisania książki oraz memu przyjacielowi Kazimierzowi Dzierżek, dzięki któremu praca ta mogła zaistnieć od strony technicznej. Winien jestem także słowa podziękowania Ana­ tolowi Wapowi, pracownikowi Muzeum Wojska w Białym­ stoku, za pomoc w doborze ilustracji.

GENEZA I WYBUCH WOJNY

Bitwa pod Kunersdorfem była szczytowym momentem kampa­ nii 1759 r., była też jednym z najkrwawszych starć w wojnie sied­ mioletniej. Stoczona została pomiędzy armią pruską dowodzoną, przez Fryderyka II, króla Prus, i połączonymi siłami austriacko-rosyjskimi, pod dowództwem carskiego generała en chef Piotra Siemionowicza Sałtykowa. Bitwa ta była największą klęską króla Prus nie tylko w wojnie siedmioletniej. Fryderyk II, załamany po przegranej batalii, zdołał jednak zebrać nowe siły i prowadząc wojnę ze zmiennym szczęściem wyjść z niej zwycięsko. Rosja, jedna z uczestniczek wojny siedmioletniej, od cza­ sów wojny północnej, zakończonej pokojem wNystad 10 wrze­ śnia 1721 r., stała się mocarstwem europejskim. To właśnie zwycięstwo nad Szwecją pozwoliło wprowadzić Piotrowi Wielkiemu swoje państwo do Europy. Zaczęło ono, dzięki sil­ nej armii i rozwijającej się gospodarce, odgrywać w polityce europejskiej jedną z czołowych ról. Na mocy pokoju w Nystad Rosja otrzymała Estonię, Ingrię, Inflanty, a także część Karelii z okręgiem wyborskim. Miasta Ryga, Rewel, Parnawa, Narwa, Diinamunde, Dorpat, Keksholm i inne znalazły się w granicach Rosji. Podobnie jak wyspy Man, Dago i Ozylia. Prawie cała Finlandia powróciła do Szwecji, która ponadto miała otrzymać od Rosji 2 min rubli w srebrze. Szwecja otrzy­ mała też prawo zakupu zboża co rok na kwotę 50 tys. rubli w wyznaczonych miastach. Wyjątek miały stanowić lata, w których wywóz zboża z Rosji byłby całkowicie zabroniony.

Poza tym car miał nie mieszać się w wewnętrzne sprawy królestwa szwedzkiego, ale był zobowiązany do jego obrony przed obcą interwencją. Mieszkańcom nowych prowincji rosyjskich gwarantowanó pełnię praw dotychczas posiadanych. Skonfiskowane majątki mogły wrócić do właścicieli po złożeniu przez nich przysięgi na wierność carowi. Jeśli ktoś chciał wyjechać, mógł w ciągu trzech lat sprzedać majątek i powrócić do Szwecji, natomiast Rosjanom nie wolno było pozostać w tym kraju. Oba państwa zawierały „wieczny” pokój i ogłaszały amne­ stię dla wszystkich uczestników wojny. Wyjątek stanowili „zdrajcy kozaccy”. Ustawały działania wojenne. Należy zaznaczyć, że polskie pretensje do Inflant zostały pominięte. Rzeczpospolita mogła przystąpić do traktatu. Co więcej, mogła przeprowadzić dodatkowe negocjacje ze Szwe­ cją, jednak pod warunkiem, że wezmą w nich udział Rosja­ nie, a wynegocjowane porozumienie nie będzie zawierało sprzecznych ustaleń z układem rosyjsko-szwedzkim. Decydujące znaczenie dla polityków rosyjskich XVIII w. miały dwie sprawy: polska i turecka. Poza tym Rosja była za­ interesowana utrzymaniem zarówno „równowagi europej­ skiej”, jak i prestiżu swego państwa, odgrywaniem decydują­ cej roli w polityce europejskiej i zagarnianiem jak najwięk­ szych obszarów. Te kwestie miały bardzo duże znaczenie pod­ czas podejmowania decyzji politycznych przez następców Pio­ tra I. Rosjanie szukali sprzymierzeńców w Europie. Początkowo swą uwagę skierowali ku Francji. Do zbliżenia z państwem Burbonów, mimo chęci ze strony rosyjskiej, nie doszło wobec negatywnego stanowiska regenta Francji, Filipa Orleańskie­ go, i sprzeczności interesów obu stron, dotyczących polityki wobec Polski i Turcji. Filip Orleański, brat Ludwika XIV, był regentem w latach 1715-1723, w którym to roku prawnuk „króla Słońce” został uznany za pełnoletniego władcę. W 1715 r. Ludwik XV miał zaledwie 5 lat.'Wkrótce po objęciu rządów

przez młodego króla Filip Orleański umarł. Po śmierci regen­ ta kwestie sporne pozostały. Anglia, która w tym okresie szukała porozumienia z Fran­ cją, jako sojuszniczka Rosji odpadała, gdyż nie uznawała jej panowania na Bałtyku. W maju 1726 r. na Morze Bałtyckie wypłynęła nawet brytyjska eskadra wojenna, aby zwalczać flo­ tę rosyjską. Wiele wspólnych interesów, wbrew pozorom, łączyło Rosję z Austrią, która początkowo bardzo niechętnie odnosiła się do wzrostu znaczenia międzynarodowego i potęgi Petersburga. Cesarz poczuł się także urażony straceniem carewicza Alekse­ go, swojego szwagra, i faktem przyjęcia przez Piotra I tytułu cesarskiego. Aleksy ożenił się w 1711 r. z księżniczką brunszwicką Zofią Charlotą. Jej siostra była żoną arcyksięcia au­ striackiego Karola, późniejszego cesarza Karola VI. Aleksy został prawdopodobnie uduszony na rozkaz cara, gdy ściągnię­ to go do Rosji po ucieczce do Austrii. Uczestniczył on w spi­ sku przeciwko ojcu i dążył do objęcia tronu (zeznanie Eufrozyny, kochanki carewicza). Kwestie śmierci i uczestnictwa w spisku carewicza Aleksego nie są do końca wyjaśnione. Sprawy konfliktowe na Bałkanach i w północnych Niem­ czech wraz z osobistymi urazami cesarza Karola VI zostały rozwiązane i szybko poszły w niepamięć. Wspólnota intere­ sów okazała się decydująca. Obie monarchie miały tego sa, raego wroga - Turcję. Po dokonaniu podziału stref wpływów (wg zasady, że Austrii Bałkany, a Rosji wybrzeże Morza Czar­ nego) Rosja była od 1725 r. skłonna zawrzeć porozumienie z Austrią w kwestii polityki w Niemczech i Polsce. .6 sierpnia 1726 r. zostało, w Wiedniu podpisane przymierze pomiędzy Austrią i Rosją. W przyszłości miało się okazać, że była to jedna z najtrwalszych umów politycznych XVIII w. Trak­ tat ten, zwany też „sojuszem dworów cesarskich”, przez wiele lat kształtował sytuację polityczną w Europie Wschodniej. Sojusz austriacko-rosyjski sprawdził się podczas wojny o pol­ ską sukcesję (1733-1735). Francja wraz z Hiszpaniąi Sardy­

nią zawiązała w 1733 r. koalicję antycesarską. Holandia ogło­ siła neutralność. Podobnie Anglia, która nie mogła liczyć na współdziałanie i wsparcię Holandii, a więc uchyliła się od wypełnienia zobowiązań sojuszniczych wobec Austrii. Soju­ sznicy w wyniku działań wojennych opanowali Lotaryngię, Mediolan, Sycylię i Neapol - osiągając tym samym swoje cele militarne. W Polsce, mimo że na królajzostał wybrany Stanisław Lesz­ czyński, Rosja osadziła na tronie Augusta III. Francja przystą­ piła do wojny w obronie elekcji Leszczyńskiego (taki był pre­ tekst). Przeciwko Francji wystąpiła Austria. Jednakże monar­ chia Burbonów nie zdobyła się na większe działania na wscho­ dzie. Na mocy pokoju francusko-austriackiego z 18 września 1738 r. (preliminaria podpisano 5 października 1735 r.) Stani­ sław Leszczyński pozostał tytularnym królem Polski. W za­ mian otrzymał w dożywotnie władanie Lotaryngię, która po jego śmierci miała zostać przyłączona do Francji. Podczas tej wojny wojska rosyjskie, dowodzone przez feld­ marszałka Piotra Lascy’ego, posiłkując w 1735 r. Austriaków dotarły nad Ren. Po raz pierwszy Rósjanie zapuścili się tak da­ leko na zachód. Chociaż oddziały te nie wzięły udziału w woj­ nie, to jednak wyprawa wykazała trwałość sojuszu dworów ce­ sarskich - Rosja wypełniła swe zobowiązania wobec Austrii. W latach 1735-1743 kierujący polityką rosyjską skierowali swą uwagę ku południowym i północnym granicom państwa. Przeciwnik Rosji i Austrii w wojnie siedmioletniej, Prusy, mimo że wzięły udział w wojnie północnej po stronie państwa carów, to wielkiej roli, w niej nie odegrały. Król pruski Fryde­ ryk Wilhelm I powiększył swe państwo kosztem Szwecji o Szczecin i południową część Pomorza szwedzkiego. W pro­ wadzeniu polityki zagranicznej był bardzo ostrożny, sama zaś jego polityka nijaka - bez porażek, ale i bez sukcesów. Ten właściwy twórca skrajnego militaryzmu pruskiego w ostatnich latach swego życia doznał wielu niepowodzeń dyplomatycz­ nych, nic na współpracy z Austrią i Anglią nie zyskując.

Za przykład może posłużyć traktat Karola Gustawa von Löwenwolda z 13 września 1732 r. Został on ostatecznie pod­ pisany 13 grudnia 1732 r., zwany był też „traktatem trzech czarnych orłów”. Główną jego treścią był,sprzeciw sygnata­ riuszy układu wobec kandydatury Leszczyńskiego na tron Pol­ ski, popieranej przez Francję: Aby skłonić Prusy do przystą­ pienia do układu, łudzono Fryderyka Wilhelma I poparciem kandydatury jego młodszego syna na tron Kurlandii. Prusy oprócz Austrii i Rosji były jednym z trzech sygnatariuszy tego układu, ale miał on na celu oszukąnie Prus i wyłączenie tego państwa ze zbliżającej się walki o tron Polski.. . Fryderyk Wilhelm I zmarł 3 i maja 1740 r., następcą został jego syn - Fryderyk II. 26 października 1740 r. nowy władca Prus otrzymał wiadomość o śmierci cesarza Karola VI. Fry­ deryk, który w przeciwieństwie do swego ojca nie uznawał nadrzędnej pozycji cesarza w Niemczech, postanowił wyko­ rzystać nadarzającą się okazję. Karol VI zbyt mocno wierzył w trwałość umów i traktatów międzynarodowych, starając się o gwarancję sankcji pragma­ tycznej . Król Prus, w zamian za poparcie dla następczyni zmar­ łego cesarza Marii Teresy, zażądał Śląska. Liczył, że młoda i niedoświadczona Władczyni, będąc na dodatek w poważnych kłopotach, zgodzi się na jego żądania. Okazało się jednak, że był w błędzie. Śląsk musiał zdobyć ..siłą, gdyż Maria Teresa nie miała zamiaru oddać go dobrowolnie. W toku tzw. pierw­ szej wojny śląskiej Prusy opanowały cały niemal Śląsk, co dało początek wojnie o sukcesję austriacką. Armia pruska 16 grudnia 1740 r. przekroczyła granicę z mo­ narchią habsburską i wkroczyła na Śląsk. Do końca stycznia 1741 r. Prusacy opanowali prawie cały Śląsk austriacki bez Gło­ gowa, Nysy i Brzegu. Głogów skapitulował marca 1741 r., a 10 kwietnia tegoż roku Fryderyk pokonał pod Mollwitz (Małujowice) austriackąodsiecz dla Brzegu i Nysy. W końcu gru­ dnia 1741 r. Prusacy opanowali twierdzę Ołomuniec. Podczas kampanii 1742 r. pod Chotusicami wojska pruskie 17 maja

pokonały Austriaków księcia Karola Lotaryńskiego. Zwycię­ stwo Fryderyka II wywarło w Europie duże wrażenie. Władca Prus w trakcie wpjny zdradził dwukrotnie swoich sprzymierzeńców. 5 maja 1741 r. we Wrocławiu zawarty zo­ stał traktat francusko-pruski, na mocy którego Fryderyk II miał otrzymać francuską pomoc w utrzymaniu Śląska. W zamian obiecał, że odda swój głos w wyborach cesarza na elektora Bawarii KarolaAlberta. Został on wybrany na cesarza 24 stycz­ nia 1742 r. Sprzymierzone wojska francusko-sasko-bawarskie zajęły Pragę i część terytoriów Austrii. 9 października 1741 r. Fryderyk II zdradził swych sprzymierzeńców zawierając tzw. konwencję Klein-Schnellendorf. Prusy w zamian za twierdzę Nysę i tóolny Śląsk miały przerwać działania wojenne. Prusa­ cy zerwali rozejm po dwóch miesiącach. Król pruski zawarł z Austrią pokój 11 czerwca 1742 r. we Wrocławiu. Na jego mocy Śląsk został przyłączony do państwa Fryderyka Wiel­ kiego. Pokój wrocławski ratyfikowano 28 lipca 1742 r. i był to pokój separatystyczny. Fryderyk II ponownie złamał zo­ bowiązania sojusznicze. W zamian za Śląsk ogłosił neutralność w toczącej się wojnie o sukcesję austriacką. Przyłączenie Śląska do Prus zagroziło Rzeczypospolitej, która nie zdobyła się na żadne przeciwdziałania. „Familia” w 1744 r. na sejmie w Grodnie chciała wprawdzie przeprowa­ dzić reformy ustrojowe, wzmacniające państwo, doznała jed­ nak porażki. Sejm został zerwany -przez współpracujących z Fryderykiem II Potockich. Dwa następne sejmy z lat 1746 i 1748 również zostały przez nich zerwane z inspiracji Prus. W tym miejscu trzeba zaznaczyć, iż za panowaniaAugusta III żaden sejm nie doszedł do skutku. Wojna o sukcesję austriacką, która trwała, nadal, mimo wy­ cofania się z niej Prus, zaczęła przybierać dla Austrii coraz bar­ dziej pomyślny obrót. Sukcesy wojsk Marii Teresy w Rzeszy oraz trwała okupacja przez nie Bawarii zaniepokoiły króla pru­ skiego. Obawiał się on, że gdy Austria zakończy wojnę z Fran­ cją na co wskazywały jej zwycięstwa nad Renem i zagrożenie

Alzacji, to po zawarciu pokoju Maria Teresa upomni się o Śląsk. Fryderyk II nie chciał rozbicia Austrii - pragnął bez kłopotów wejść w posiadanie Śląska. Zawarł więc w trakcie pierwszej wojny śląskiej, zdradzając swoich sojuszników, separatystycz­ ny pokój. W momencie gdy monarchia Habsburgów zaczęła odnosić poważne sukcesy i wzmacniać swą siłę, obawiając się o swój nowy nabytek, rozpoczął, w sojuszu z Francją, dru­ gą wojnę śląską. Liczył też na nowe nabytki w Czechach i na Śląsku. 5 czerwca 1744 r. Prusy zawarły nowy układ z Francją, pa. czym bardzo szybko uderzyły ponownie na Austrię. W toku kampanii roku 1744, gdy Fryderyk przebywał z armią w Cze­ chach, doszła do niego wiadomość o wypowiedzeniu Prusom wojny przez Saksonię. Zmusiło to monarchę do wycofania się z Czech. 4 czerwca 1745 r. doszło do spotkania Prusaków z ar­ mią austriacko-saską pod Hohenfriedbergiem. Prusacy poko­ nali swych przeciwników zadając im ciężkie straty. Bitwa ta nie przesądziła jednak wyniku wojny. 30 września 1745 r. Fry­ deryk II zaskoczony pod Soor przez Austriaków ponownie po­ konał ich'armię. 15 grudnia 1745 r. marszałek pruski Leopold Anhalt-Dessau1 rozbił pod Kesseldorfem armię saską, co umożliwiło Frydery­ kowi zawarcie korzystnego dla siebie pokoju. Nastąpiło to w Dreźnie 25 grudnia 1745 r. Pokój potwierdził postanowienia traktatu wrocławskiego z 1742 r. Król pruski na mocy cesar­ skiej'inwestytury wszedł również w posiadanie wschodniej Fryzji. Podobnie też, jak w trakcie pierwszej wojny o Śląsk, znów zdradził sojuszników. Wojna sukcesyjna toczyła się nadal ze zmiennym szczęściem obu stron. Austrii z pomocą przyszła Rosja, która w 1746 r. odnowiła sojusz dworów cesarskich i po uzyskarliu angielskich 'E. R o s t w o r o w s k i (Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977, s, 500)podaje, że pod Kesseldorf rozbił Sasów Fryderyk, a nie Anhalt-Dessau, co jest błędem. Patrz Encyklopedia wojskowa, pod redakcją Otto-x na Las ko ws ki e go , t. IV, Warszawa 1934, s. 191.

subsydiów przysłała wiosną 1748 r. korpus posiłkowy nad Ren pod dowództwem generała Wasilija Repnina. Nie wziął on jed­ nak udziału w wojnie, gdyż 30 kwietnia 1748 r. podpisano preliminaria pokojowe w Akwizgranie, a niedługo potem pokój. Na mocy pokoju w sprawach kolonialnych przyjęto stan sprzed wojny. Hiszpania otrzymała Parmę i Piacenzę, Sardynia - skrawki Lombardii. Mimo że Prusy nie uczestniczyły w tych rokowaniach, to jednak Francja wymogła na Austrii potwier­ dzenie ich praw do Śląska. Zagwarantowano też niepodległość Republiki Genueńskiej i uznano tytuł cesarski Franciszka I, męża Marii Teresy. Traktat podpisano 28 października 1748 r. Jedynie Fryderyk II obłowił się na wojnie o sukcesję austriacką. Stąd też wzięło się francuskie powiedzenie - „pracować dla króla pruskiego” (travailler pour le roi de Prusse). Prusy wyrosły na mocarstwo europejskie, z którym trzeba się było liczyć. Bardzo trudno stwierdzić, komu należy przypisać winę za wywołanie wojny siedmioletniej. Z całą pewnością jest to kwestia złożona. Znakomicie ujął ten problem Władysław Konopczyński: „[...] «zagadnienia winy» w wojnie siedmio­ letniej nie można traktować sumarycznie: co innego było przed styczniem 1756 r., co innego od stycznia do czerwca tego roku, a co innego od czerwca do sierpnia”2. Zakończenie wojny o sukcesję austriacką nie rozwiązało problemów - konflikt tlił się nadal. Duże znaczenie miała tu- ( taj angielsko-francuska rywalizacja gospodarcza na skalę świa­ tową. Szczególnie Wielka Brytania była zdecydowana rozstrzy­ gnąć ją za pomocą dział i bagnetów. Drugą sprawą sporną był Śląsk. Maria Teresa i kierujący polityką zagraniczną Austrii kanclerz Wacław von Kaunitz dążyli do jego odzyskania za wszelką cenę. Te dwa konflikty wpływały decydująco sposób na obraz Eu­ ropy w połowie XVIII w. Konflikt angielsko-fomcuski prżerodził się wkrótce w otwartą wojnę. W 1754 r. doszło do walk po­ 2 W.

K o n o p c z y ń s k i , Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1981, s. 56.

między kolonistami obu państw nad rzeką Ohio wAmeryce. Rok później walczyły już tam regularne oddziały, a 18 maja 1756 r. nastąpiło oficjalne wypowiedzenie wojny. Anglia obawiała się, że Francja będzie dążyła do rozstrzygnięcia w Europie, nie ryżykując niepewnej dla niej wojny morskiej. Fryderyk II namawiał Francuzów do zaatakowania Hanoweru - kontynentalnej posia­ dłości brytyjskiego dworu. Dlatego rząd angielski postanowił za­ troszczyć się o to księstwo. Miało temu służyć odnowienie „sta­ rego systemu” sojuszy kontynentalnych. System ten funkcjono­ wał zgodnie z zasadą: „Nie możemy nic zdziałać bez Holandii, Holandia bez Austriaków, Austriacy zaś bez Rosjan”. Nie roko­ wał on jednak pokładanych w nim przez Anglików nadziei. Po wojnach śląskich stosunki angielsko-austriackie uległy stopniowemu oziębieniu. Austria żądała wysokich subsydiów na obronę Hanoweru i takichże subsydiów dla Rosji, co prze­ rzucało ciężar ewentualnej wojny na Anglików, z czym nie chcieli się oni pogodzić. W konsekwencji różnych komplikacji doszło do podpisa­ nia 30 wrzfeśnia 1755 r. nowej konwencji subsydialnej z Ro­ sją. Rząd rosyjski w zamian za angielskie subsydia miał utrzy­ mać 55 tys. żołnierzy na granicy z Prusami Wschodnimi oraz 40-50 galer w portach bałtyckich na wypadek ataku pruskie­ go na Hanower. Anglicy, podpisując tę konwencję, sądzili, że groźba ataku rosyjskiego na Prusy, gdyby Fryderyk miał za­ miar uderzyć na Hanower, powstrzyma go od wojny. Rosja­ nie natomiast uważali, że zawarta konwencja jest narzędziem wojny z Prusami. Umowa ta była odnowieniem podobnego układu z 1747 r., na mocy której Rosja miała za odpowiednią kwotę utrzymywać korpus wojska dla obrony Hanoweru. Rosja w wojnach śląskich nie wzięła udziału, mimo że o jej pomoc zabiegały obie walczące strony. Prusy prosiły o pomoc na podstawie wielokrotnie odnawianych traktatów przyjaźni (1720,1726,1729,1730,1732), w których oba państwa zobo­ wiązywały się do wspólnej polityki w Polsce, utrzymywania anarchii oraz gwarantowały sobie wzajemny stan posiadania.

Austria natomiast zabiegała o pomoc rosyjską zgodnie z przy­ mierzem zawartym w 1726~r. Rosjanie ogłosili neutralność odmówili pomocy Prusom, a Austrii przekazali, że przymie­ rze z 1726 r. jest nieważne. Państwo carów dążyło do rozszerzenia dostępu do Bałtyku poprzez zajęcie lenna Polski - Kurlandii. Sternicy polityki ro­ syjskiej obawiali się, że do Kurlandii może zgłosić pretensje również król pruski. W Rosji obawiano się zaborczych dążeń Fryderyka w stosunku do Rzeczypospolitej, a zwłaszcza do Prus Królewskich z Gdańskiem. Doprowadziłoby to do wzmoc­ nienia potęgi Prus nad Morzem Bałtyckim. Zwycięstwa pruskie w obu wojnach śląskich wzmogły nie­ pokój Rosji. Prusy z państwa drugorzędnego wyrosły na mo­ carstwo europejskie. Kanclerz Aleksy Bestużew-Riumin, kie­ rujący polityką zagraniczną Rosji, obawiał się zagrożenia ro­ syjskich interesów nad Bałtykiem i w Polsce, jak też wzrostu pruskiej potęgi, dlatego doprowadził w 1746 r. do odnowienia przymierza z Austrią. Istotny był tutaj także czynnik osobisty. Rola kanclerza ro­ syjskiego była w XVIII w. ogromna. Niechętny, cyniczny wręcz stosunek Fryderyka Wielkiego do kobiet i jego scepty­ cyzm religijny przerodziły niechęć carycy Elżbiety do króla Prus w nienawiść. Zawarty 2 czerwca 1746 r. traktat nawiązywał do sojuszu z 1726 r.3 Sojusznicy zobowiązywali się do utrzymania wie­ czystej przyjaźni i udzielania sobie pomocy zbrojnej w wy­ padku napaści na którąś ze stron układu przez jakiekolwiek państwo europejskie. W razie zaatakowania rosyjskich tere­ nów azjatyckich, czy - w wypadku Austrii - jej posiadłości włoskich, zobowiązania traktatowe przestawały być aktualne. Gwarantowano sobie wówczas zachowanie, sił określonych traktatem w gotowości bojowej. Jeśliby obie strony zostały 5H.

M. Ko rob ko w, Siemilietnaja wojna, Moskwa 1948, s. 19-25. Książka zawiera pełny tekst traktatu rosyjsko-austriackiego z 2 czerwca 1746 r.

zaatakowane jednocześnie, obowiązek udzielenia pomocy rów­ nież ustawał. Zgodnie z trzecim artykułem traktatu wysokość pomocy ustalono na 20 tys. piechoty i 10 tys. jazdy. Strona posiłkująca była zobowiązana do zaopatrywania wysłanego korpusu w broń i sprzęt oraz do uzupełniania jego stanu osobowego. Strona otrzymująca pomoc miała natomiast zaopatrywać korpus posiłkowy w żywność i paszę dla zwie­ rząt zarówno w trakcie przemarszu przez tereny państw trze­ cich, jak i podczas działań wojennych. W tekście traktatu nie powiedziano jasno, kto miałby zaata­ kować jego sygnatariuszy, jednak był on wymierzony zdecydo­ wanie przeciw Prusom. Wskazywał na to tajny protokół dołą­ czony do traktatu, a szczególnie jego czwarty punkt4. Austria mogła liczyć na pomoc Rosji w wojnie o odzyskanie Śląska, jeżeli sama monarchia habsburska albo któreś z państw z nią sprzymierzonych zostanie zaatakowane przez Fryderyka II. O antypruskim charakterze traktatu z 1746 r. świadczy dobitnie fakt, że gd^by stroną atakującą były Prusy, wówczas stan li­ czebny korpusu posiłkowego zostałby podwojony - z 30 tys. do 60 tys. żołnierzy. Traktat dawał Austrii nadzieję, że w razie wojny z Prusami odzyska ona utraconą prowincję. Natomiast dla Rosji nie prze­ widziano żadnych terytorialnych nabytków - miała być stronąposiłkującą, a nie równorzędnym partnerem Austrii. Obu­ dziłoby to dążenie Rosji do częściowej zmiany układu - jej sojusznik musiałby uznać rosyjskie roszczenia terytorialne do ewentualnych carskich zdobyczy. To zaś doprowadziłoby do wzmocnienia sojuszu i spowodowało, że stałby się on zdecy­ dowanie antypruski. Austria lękała się, że Petersburg w przyszłości może stanąć przed wyborem pomiędzy przymierzem z Anglią a przymie­ rzem z Wiedniem. Rosj a jednak tak obawiała się wzrostu po4 w°jny

E . S z c z e p k i n , Russko-avstrijskij sojuz wo wriemia siemilietniej 1746-1758, Petersburg 1902, s. 48.

tęgi pruskiej i niebezpieczeństwa z tym związanego, że ściśle wypełniała zobowiązania traktatowe. Zacieśnieniu związków pomiędzy obu stronami towarzyszyło rozluźnienie stosunków dyplomatycznych pomiędzy Rosją a Prusami. Zapewniwszy sobie pomoc Rosji (traktatem z 1746 r.) i tym samym otoczywszy Prusy od wschodu, Austria zaczęła szukać drogi porozumienia z Francją, swym odwiecznym wrogiem. Stało się to za przyczynąKaunitza, który zmienił kierunek poli­ tyki Austrii. Doskonale ujął to profesor Emanuel Rostworow­ ski: „Domeną mocarstwowej polityki Habsburgów nie jest za­ chodnia Europa, lecz środkowa, głównym wrogiem Austrii nie jest Francja, lecz Prusy. Większe znaczenie niż Belgia ma dla Austrii Śląsk i można odstąpić Belgię Francji, jeśli pomoże ona w odzyskaniu Śląska. Austria dość już długo w imię obrony Niderlandów spełniała uciążliwą rolę angielskiego najemnika na kontynencie i swą politykę środkowoeuropejską powinna teraz oprzeć na współdziałaniu z Francją”5. Początkowo Fran­ cuzi nie chcieli o tym nawet słyszeć, pozostając wierni sojuszo­ wi z Prusami. Fryderyk II, przewidując wojnę z Austrią i obawiając się Rosji, skorzystał z nadarzającej się okazji - jak sądził - i po­ stanowił zabezpieczyć się od strony wschodniej - Petersbur­ ga, związanego konwencją subsydialną z Londynem. Zabez­ pieczeniu temu miał służyć sojusz z Wielką Brytanią. W Whitehall 16 stycznia 1756 r. podpisano tajny układ prusko-brytyjski. Fryderyk II gwarantował w nim ze swej strony neutral­ ność Hanoweru. Obaj sygnatariusze zobowiązali się do utrzyma­ nia pokoju w Rzeszy. Londyn natomiast miał nie dopuścić do ata­ ku subwencjonowanych przez siebie wojsk rosyjskich na Prusy. Konwencja westminsterska (tak zwano układ z Whitehall) pchnęła oburzoną na wiarołomnego Fryderyka II Francję w ra­ miona Austrii. 1 maja 1756 r. podpisano w Wersalu pierwszy sojusz francusko-austriacki (traktat wersalski). Wersal i Wie- ' R o s t w o r o w s k i , op. cii., s . 5 1 0 .

deń gwarantowały neutralność Holandii (Holandia podpisała 14 czerwca 1756 r. z Francją konwencję o neutralności) oraz wzajemne bezpieczeństwo swych posiadłości. Austria po za­ warciu przymierza obronnego z Francją ogłosiła neutralność w toczącej się wojnie francusko-angielskiej. Część tajna mówiła o udzieleniu sobie wzajemnie pomocy w wypadku ataku pań­ stwa trzeciego. Każda ze stron miała dostarczyć po 24 tys. żoł­ nierzy sojusznikowi przeciwko każdemu agresorowi. Fryderyk II z pewnością nie spodziewał się, że konwencja westminsterska wywoła taką reakcję łańcuchową i doprowadzi do odwrócenia przymierzy. Jego nadzieje na utrzymanie z dala od spodziewanej wojny Rosji spełzły na niczym. Caryca Elżbieta wypowiedziała w 1755 r. umowę subsydialną z An­ glią, ale stosunków dyplomatycznych pomiędzy obu państwa­ mi nie zerwano. 2 lutego 1756 r. został podpisany układ austriacko-rosyjski odnawiający traktat z 1746 r. Zgodnie z jego postanowienia­ mi Rosja i Austria miały walczyć aż do zwycięstwa - odebra­ nia Prusom Śląska - i zobowiązały się do niezawierania sepa­ ratystycznego, pokoju. Maria Teresa wyraziła zgodę na przy­ łączenie do Rosji Kurlandii, Semigalii i Prus Wschodnich. Strona rosyjska miała też otrzymać subsydium w wysokości miliona rubli rocznie6. Wiedeń po zawarciu pierwszego traktatu wersalskiego my­ ślał całkiem poważnie o wojnie. Nie będąc dobrze do niej przy­ gotowanym musiał studzić wojenny zapał Rosji. Kaunitz pro­ 6Historia dyplomacji tío 1871 r., 1 . 1 , Warszawa 1973, s. 339; M. W r z o ­ s e k , Kampania 1757 roku w Prusach Wschodnich, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. V, 1960 r., s. 99. Prof. Wrzosek pisze, że Rosja mia ta otrzymać Kurlandię i Semigalię. Początkowo Rosjanie"chcieli wymienić Prusy Wschodnie na Kurlandię z Rzecząpospolitą, później zrezy­ gnowali z tych planów. Natomiast/fofórw..., 1.1, mówi o Prusach Wschod­ ach. Układ z 2 lutego 1757 r. był potwierdzeniem wcześniejszego układu r°syjsko-austriackiego z 25 marca 1756 t. Rosja miała dostarczyć 80 tys. kołnierzy w celu zaatakowania Fryderyka II.

wadził również tajne pertraktacje z Saksonią, której minister Heinrich von Brühl nienawidził Fryderyka II za klęski zadane jego ojczyźnie przez Prusy w trakcie wojny o sukcesję austriac­ ką. Król pruski był świadomy sytuacji, w jakiej się znalazł. Jego obawy pogłębiły wiadomości o zbrojeniach Austrii i koncen­ tracji armii rosyjskiej na granicy z Prusami Wschodnimi. Stanisław Salmonowicz obrazowo przedstawił sytuację tuż przed wybuchem wojny siedmioletniej, porównując jądo zgro­ madzonego prochu. Nie wiadomo było tylko, kto zapali ten ładunek. Ponownie uczyniły to Prusy7. Historiografia niemiecka, apoteozując dynastię Hohenzol­ lernów, a w szczególności jednego z jej największych przed­ stawicieli - Fryderyka II Wielkiego - przedstawiała wojnę sied­ mioletnią jako wojnę obronną. Według dużej części history­ ków niemieckich, Fryderyk postąpił zgodnie z założeniiem, że najlepszą obroną jest atak. Uprzedzając uderzenie na Prusy, zaatakował pierwszy. Atakiem na Saksonię rozpoczął wojnę prewencyjną. Zmianę tych poglądów przyniosły prace profe­ sora Maxa Lehmana. Jego badania udowodniły, że król pruski nie chciał i nie mógł sobie pozwolić na zaprzestanie grabieży sąsiednich państw. Prusy mimo powiększenia swoich terytoriów o Śląsk, nadal były niewielkim państwem, które nie było w stanie utrzy­ mać olbrzymiej armii. Armii, będącej jedynym filarem dźwi­ gającym mocarstwowość Prus. Nie pozostawało wobec tego nic innego, jak duże powiększenie terytorium państwa, czego Fryderyk II był świadomy. Swoje plany sformułował w „Tes­ tamencie politycznym” z 1752 r. Prusy musiały zaspokoić swój apetyt zajmując pozostałą część Pomorza szwedzkiego oraz Prusy Królewskie i Saksonię8. Zgodnie z założeniami „Testamentu politycznego” do rea­ lizacji zaborczych planów Fryderyka II potrzeba było 180 tys. 7S.

S a l m o n o w i c z , FryderykII, Wrocław 1985, s. 68-69. M. L e h m a n, Friedrich der Grosse und Ursprung des siebenjährigen Krieges, Leipzig 1894, s. 61. 8

żołnierzy i ogromnych zasobów pieniężnych, umożliwiających przeprowadzenie czterech kampanii - tj. 20 min talarów. W roku 1756 Prusy nie były jeszcze przygotowane do woj­ ny, ale wiadomość, że Austria i Rosja odłożyły ofensywę na rok następny, spowodowała, iż Fryderyk II zaatakował już w sierpniu 1756 r. Przygotowania koalicji były więc bezpośredniąprzyczynąwy­ buchu wojny w 1756 r. Nie były jednak'- co trzeba podkreślić przyczyną najistotniejszą. Król pruski, jeśli nie żacżąłby wojny w 1756 r., zrobiłby to w 1758 r. - zgodnie ze swymi planami. Wojna nie była dla Fryderyka II przedsięwzięciem obron­ nym, ale zaczepnym, do którego pr2ygotowywał się przez 10 lat dzielących go od pokoju‘drezdeńskiego do początku woj­ ny siedmioletniej. Tak samo było i ze sprzymierzonymi. Świad­ czy o tym analiza treści traktatów rosyjsko-austriackich z lat 1746 i 1757: Austria miała odzyskać Śląsk, a Rosja otrzymać Prusy Wschodnie, Kurlandię i Semigalię. Słusznie zauważył Więc profesor Wrzosek, że wojna siedmioletnia była starciem się dwóch ofensyw. Wojska pruskie wtargnęły do Saksonii 29 sierpnia 1756 r. W toku kampanii 1756 r. armia Fryderyka II otoczyła woj­ ska saskie i zmusiła je do kapitulacji pod Pirną. Śpieszącąna odsiecz Sasom armię austriacką pokonali Prusacy 1 paździerńika pod Lobojsitz (Lowosice). Rok 1757 zaczynał się dla Prus niepomyślnie - 29 stycznia 1757 r. ogłoszono Reichskrieg - wojnę Rzeszy przeciwko Prusom. Powodem była pruska napaść na Saksonię i cesarza. W toku kampanii 1757 r. armia Fryderyka II pobiła 6 mają Austriaków pod Pragą, ale 18 czerwca poniosła klęskę pod Kolinem w bitwie z wojska­ mi austriackimi. 5 listopada król pruski odniósł wspaniałe zwycięstwo pod Rossbach, rozbijając połączone siły Francji i Rzeszy, a 5 grudnia pod Leuthen (Lutynia) ponownie po­ konał Austriaków. W Prusach Wschodnich Rosjanie 30 sierpnia pokonali w krwawej bitwie pod Gross-Jagersdorf korpus marszałka Jo-

hanna von Lehwaldta, prawie dwukrotnie słabszy, ale zwy­ cięstwa nie wykorzystali. Zajęli Prusy Wschodnie zimą 1758 r. prawie bez walki, po wycofaniu przez króla Fryderyka od­ działów Lehwaldta do Brandenburgii. Podczas kampanii 175 8 r. oddziały pruskie pod dowództwem króla starły się 25 sierpnia pod Zomdorfem (Sarbinów) z armią rosyjską dowodzoną przez generała en chef Wiliama Fermora. W tej wielkiej i nie rozstrzygniętej bitwie obie strony poniosły bardzo ciężkie straty. Wprawdzie Prusacy utrzymali pole bi­ twy, to jednak nie byli w stanie rozbić armii rosyjskiej. Generał Fermor skierował wojska rosyjskie do Polski na leża zimowe. Fryderyk II zaś wycofał swoje oddziały w celu ich reorganiza­ cji pod Ciistrin (Kostrzyn). 14 października tegoż roku zasko­ czyli go Austriacy pod Hochkirch, gdzie poniósł klęskę, ale ar­ mia pruska nie została rozbita. Kampanię 175 8 r. zakończył król pruski zmuszając Austriaków do rezygnacji z oblężenia Nysy.

SIŁY i ŚRODKI STRON

SIŁY I ŚRODKI PRUS

Wojny śląskie ukazały Europie nową siłę zbrojną, z którą w razie konfliktu należało się poważnie liczyć. Była to armia pruska. Jej błyskotliwe zwycięstwa oddały w ręce Fryderyka II nową bogatą prowincję - Śląsk. Opierając się na jego zaso­ bach, możliwościach finansowych i demograficznych, król pruski powiększył swą armię i w chwili wybuchu wojny utrzy­ mywał pod bronią 158 tys. żołnierzy, 122 ciężkie działa (dane nie ujmują artylerii fortecznej) i 252 działa polowe. • Ta doskonale wyszkolona i wyposażona armia miała za sobą świetne zwycięstwa w poprzednich wojnach. Tak jak we wszys­ tkich armiach połowy XVIII w., również w armii pruskiej pod­ stawowym rodzajem wojska była piechota. Jej główne uzbroje­ nie stanowił karabin skałkowy wz. 1720 o długości 211 cm (dłu­ gość lufy 73 cm) i kalibrze 19 mm z bagnetem. Piechur uzbro­ jony był także w szablę. Ładownice żołnierzy piechoty mieści­ my po 30 ładunków, a przed bitwą wydawano im z wozów amuni­ cyjnych dodatkowo drugie tyle. Wozy te wchodziły w skład Parku artyleryjskiego. Wyposażenie uzupełniały tornister i chle­ bak.-Podoficerowie uzbrojeni byli w półpiki i trzcinki, będące oznaką ich godności, oficerowie zaś w szpadę, partyzanę - ozna­ kę stopni a> i trzcinę. Partyzana w armii pruskiej jako broń pa­ radna (oznaka godności oficera) używana była do początków Wieku XIX, podobnie jak w armii rosyjskiej. Piechota nosiła Mundury niebieskie z klapami i wyłogami w barwie pułku.

Drugim podstawowym rodzajem wojsk była kawaleria. Dragoni wyposażeni byli w karabinki z bagnetami, dwa pi­ stolety w olstrach u siodła i 18 ładunków na karabinek oraz 12 na pistolety. Broń białą stanowił pałasz (wykształcił się on z rapieru - długiej, prostej broni jednosiecznej, przezna­ czoną zarówno do cięcia, jak i do kłucia). Podobnie wypo­ sażeni byli kirasjerzy, uzbrojeni dodatkowo w dwa pistolety i kirys (napierśnik i naplecznik). Od tej części uzbrojenia ochronnego, jaką był kirys, wywodzi się nazwa formacji'. Huzarzy uzbrojeni byli w szable i pistolety. Liczba ładun­ ków do pistoletów huzarów i kirasjerów była taka sama jak u dragonów. Kawaleria nosiła mundury w kolorze białym i żółtym. Trzeci rodzaj wojsk stanowiła artyleria. Początkowo była przez króla Fryderyka II niedoceniana. Nauczony jednak do­ świadczeniami, jakie zebrał w toku prowadzonych wojen, zmienił swój stosunek do broni palnej. Nakazywał najpierw przygotowanie ogniowe, a dopiero później atak na białą broń. Liczba dział w armii pruskiej stale wzrastała, tak że pod Kunersdorfem Fryderyk II miał 154 ciężkie działa, 126 dział ba­ talionowych i 6 dział artylerii konnej1. Do każdego batalionu przydzielone były dwa działa bata­ lionowe - 3-funtowe, z jednym jaszczem na działo, w którym mieściło się 1.08 kul i 22 kartacze. W 154 działach ciężkich, użytych przez Prusaków pod Kunersdorfem, było jedno dzia­ ło 24-funtowe, 47 - 12-funtowych oraz haubice: 16 - 7-funtowych, je$na 10-funtowa i dwie 18-funtowe. Wagomiar pozo'W. K w a ś n i e w i c z , 1000 słów o dawnej broni palnej, Warszawa 1987, s. 166. Z działa 3-funtowego strzelano,kulam i lanymi z żelaza o wa­ dze trzech funtów. W ten sposób określono wagomiar dział, czyli ciężar kuli odlanej z żelaza i pasującej do danego działa. Odpowiednikiem wagomiaru jest obecnie kaliber mierzony w milimetrach. Przykładowo: działo 3-funtowe (kula do niego ważyła trzy funty) - ok. 78 mm, 4-fuńtowe - ok. 87. mm, 8-funtowe - ok.107 mm, 16-funtowe - ok. 134 mm, 24-funtowe ok. 151 mm, 48-fiintowe - ok. 189 mm.

stałych dział ciężkich nie został podany2. Na działo artylerii ciężkiej przypadało 70 kul i 30 kartaczy. Amunicję tę przewo­ żono w jaszczach (na jedno działo przypadały dwa jaszcze). Jednym z głównych problemów dowództwa pruskiego była dezercja. W pewnej mierze wynikała ona stąd, że żołnierzy armii pruskiej werbowano wszelkimi sposobami częściowo poza granicami kraju. Gwałty pruskich werbowników słynne były w całej Europie. W latach 1713-1763 armia fryderycjańska odnotowała ponad 70 tys. przypadków dezercji3. W celu uchronienia się przed masowymi ucieczkami wprowadzono żelazną dyscyplinę, w myśl której żołnierz bardziej powinien się obawiać podoficera i oficera niż wroga na polu bitwy. Dryl pruski miał jeszcze jedno uwarunkowanie, związane z ówczesną taktyką. Oddziały na polu bitwy dokonywały skom­ plikowanych manewrów, jednocześnie prowadząc ogień i znaj­ dując się pod ostrzałem przeciwnika. Wykształcenie w żoł­ nierzach automatyzmu działań osiągano w drodze okrutnej tre­ sury. Sprawiło to, że armia pruska nie miała sobie równej na polu bitwy pod względem szybkości, precyzji manewrów i szybkostrzelności. Wojny śląskie wykazały słabość pruskiej kawalerii, która została rozbita przez jazdę austriacką w bitwie pod Mollwitz. Fryderyk II, nauczony doświadczeniem, zreorganizował swojąkawalerię. Miała ona zarzucić walkę ogniową i uderzać na przeciwnika z użyciem broni białej. Wprowadził także szyk dwuszeregowy, zamiast trójszeregowego. Jazda pruska dopiero po przełamaniu dwóch pierwszyćh linii przeciwnika mogła użyć broni palnej. W trakcie bitwy kawalerię umieszczano na skrzydłach z zada­ niem osłony własnych oddziałów przed oskrzydleniem, a tak­ że prowadzenia działań oskrzydlających nieprzyjaciela. W mar2 Kriege

Friedrichs des Grossen herausgegeben von Grosse Generalstabe,

HI, t. 10, Berlin 1910, s. 357-358. 3 S. S a l m o n o w i c z , Fryderyk II, Wrocław 1985, s. 53-55. Dane te hie obejmują dezercji z okresu wojen śląskich i siedmioletniej.

szu oraz na postojach jazda pilnowała żołnierzy piechoty, aby zapobiec dezercjom. Prowadziła też służbę rozpoznawczą i ubez­ pieczeniową. Ponieważ służba w kawalerii ułatwiała dezercję, dlatego starano się jazdę rekrutować z ochotników, w miarę moż­ liwości własnych, z Prus. Trzeba przyznać, że reformy Frydery­ ka II podniosły zdecydowanie wartość bojową kawalerii pruskiej. Korpus oficerski reprezentował na ogół dość wysoki po­ ziom. Rekrutowany był niemal wyłącznie spośród szlachty, zobowiązanej do służby wojskowej. Według Michaela Ho-' warda pruski korpus oficerski był „najbardziej ekskluzywny w Europie”, co zapewniała mu panująca w Prusach dynastia Hohenzollernów4. Jednym z elementów szkoleniowych armii były wprowadzone przez Fryderyka jesienne manewry. Uczestniczyły w nich wszys­ tkie rodzaje wojsk. Podczas manewrów prowadzono pozorowa­ ne działania wojenne i realizowano wyznaczone zadania. Oddziały pruskie były lepsze w ataku, ale w obronie też stanowiły groźnego przeciwnika. Wynikało to ze szkolenia, podczas którego więcej uwagi zwracano na działania ofen­ sywne niż na defensywę. ‘'v Piechota pruska na polu bitwy ustawiana była w trzy szere­ gi, co było możliwe dzięki wyszkoleniu i uzbrojeniu żołnie­ rzy. Każdy piechur mógł wystrzelić w ciągu minuty trzy razy. Inne armie ustawiały swą piechotę w czterech lub pięciu sze­ regach. Podstawowa, jednostka taktyczna, czyli batalion, po uformowaniu na polu walki miała front szerokości 150-200 kroków. Ogień karabinowy prowadzony był plutonami. Roz­ poczynał zawsze pierwszy pluton na prawym skrzydle, a za nim strzelały kolejno następne. W pewnych sytuacjach pro­ wadzono ogień batalionowy, ale działo się to na wyraźny roz­ kaz króla lub głównodowodzącego. Jako mniej skuteczny sto­ sowano go rzadziej niż ogień plutonowy. 4

Tamże, s. 57-58; M. H o w a r d , Wojna w dziejach Europy, Wrocław 1990, s. 102.

W toku wojen śląskich Fryderyk II zauważył, że skrzydła armii nieprzyjaciela są stosunkowo słabsze w porównaniu z cen­ trum. Stąd wynikł pomysł zastosowania szyku skośnego, za­ czerpnięty od tebańskiego wodza Epaminondasa. Armia pruska skrzydłem silniejszym atakowała jedno ze skrzy­ deł przeciwnika. Aby wzmocnić atakujące skrzydło, przed linią pierwszą ustawiono linię złożoną z najlepszych oddziałów. Do­ datkowym wzmocnieniem był ustawiony za piechotą szereg ka­ walerii. Zazwyczaj armia pruska skrzydłem prawym atakowała lewe skrzydło nieprzyjaciela. Pozostała część armii nie brała udzia­ łu w walce stojąc na pozycjach wyjściowych. Bataliony atakują­ cego skrzydła posuwały się w odstępie około 50 m od siebie, tworząc schody. W tym czasie ogień artylerii pruskiej koncentro­ wano na atakowanym skrzydle. Takie uderzenie tylko jednym skrzydłem uniemożliwiało pozostałym siłom nieprzyjaciela przyj­ ście z pomocą atakowanemu własnemu skrzydłu. Groziło to ro­ zerwaniem szyku i wystawieniem się na atak pozostałych od­ działów pruskich. Posuwały się one wolniej niż atakujące własne skrzydło i później nawiązywały walkę z nieprzyjacielem. Gdy silne oddziały pruskie rozbiły skrzydło przeciwnika, dokonywa­ ły zwrotu i uderzały na jego centrum z boku. Był on już związany walką frontową z pozostałą częścią armii pruskiej. To uderzenie z flanki przesądzało zazwyczaj o zwycięstwie wojsk Fryderyka II. W 1759 r. król pruski, aby zastąpić wojskom rosyjskim i austriackim drogę na Berlin, po­ łączył cztery samodzielnie operujące korpusy, które wzięły udział w bitwie pod Kunersdorfem: 1. Armia księcia Henryka Pruskiego: 15 batalionów piechoty - 10 920 żołnierzy; 19 szwadronów kawalerii - 2300 żołnierzy; 30 dział batalionowych; 57 dział ciężkich. Henryk Fryderyk Ludwik Hohenzollern urodził się w 1726 r. Był młodszym bratem króla Prus, Fryderyka II. Podczas wojny siedmioletniej zdobył sławę doskonałego wodza. Pod do­

wództwem króla pruskiego walczył pod Rossbach i Pragą. W 1758 r. otrzymał dowództwo nad samodzielnie operują­ cym korpusem. Wielokrotnie przychodził bratu z pomocą. Po klęsce pód Kunersdorfem Fryderyk II złożył chwilowo do­ wództwo w ręce księcia Henryka. Ostatnie swoje zwycięstwo książę odniósł podczas wojny siedmioletniej pod Freibergiem w 1762 r. W roku 1770 prowadził rozmowy w Petersburgu w sprawie podziału Polski. W trakcie „wojny kartoflanej” 1778 r. wkroczył do Saksonii i Czech. W 1784 r. był w Paryżu z misją dyplomatyczną realizując płany swego brata, który chciał po­ zyskać przychylność Francji przeciwko Austrii. W 1795 r. uczestniczył w zawarciu pokoju w Bazylei z rewolucyjnąFrancją. Zmarł w 1802 r. 2. Korpus księcia Karola Eugeniusza Würtemberskiego: 6 batalionów piechoty - 3730 żołnierzy; 16 szwadronów kawalerii - 2150 żołnierzy; 12 dział batalionowych; 6 dział artylerii konnej; 10 dział ciężkich (12-funtowych). 3. Korpus generała lejtnanta Fincka: 12 batalionów piechoty - 7870 żołnierzy; 12 szwadronów kawalerii - 1650 żołnierzy; 24 działa batalionowe; 14 dział ciężkich; 127 artylerzystów. 4. Korpus generała lejtnanta Kurta Heinricha von Wedela: 30 batalionów piechoty - 13 390 żołnierzy; 63 szwadrony kawalerii - 6900 żołnierzy; 60 dział batalionowych; 53 działa ciężkie. 5. Bateria 20 dział ciężkich dowodzona przez pułkownika artylerii von Moliera przyprowadzona przez króla z obozu' w Schmottseiffen (Ptawna) pod Sagan (Żagań). Razem w 63 batalionach piechoty było 35 900 żołnierzy, w 110 szwadronach kawalerii - 13 000 żołnierzy oraz 1000

artylerzystów, czyli łącznie 49 900 ludzi5. Armia ta była wy­ posażona w 154 działa ciężkie i 126 dział batalionowych. Nie były to wszystkie siły Prus. Książę Henryk dowodził ar­ mią operującą przeciwko oddziałom feldmarszałka Leopolda Dauna pod Marklissa (Leśna)6. W rejonie Landeshut (Kamien­ na Góra) i Schweidnitz (Świdnica) działał korpus generała He­ inricha Fouqué (Uczył około 19-20 tys. żołnierzy). Przeciwko niemu został wysłany austriacki korpus generała de Ville. Na początku lipca 1759 r. w obozie pod Sagan, przy królu, znajdo­ wały się 42 bataliony i 3 kompanie, 86 szwadronów kawalerii oraz 143 ciężkie działa i 84 działa batalionowe. Razem 43 400 żołnierzy. Niewielki wydzielony oddział generała majora von Krokowa znajdował się w Hirschbergu (Jelenia Góra) i jej oko­ licach - 3150 żołnierzy. Łącznie przeciwko Rosjanom i Au­ striakom Prusacy wystawili więc około 98 050 żołnierzy. W celu zaopatrzenia swej armii Fryderyk II posługiwał się stałymi magazynami i taborem. Ten system pozwalał armii pruskiej na poruszanie się z przeciętną szybkością20 km dzien­ niki to przez dłuższy okres. Dzięki temu mógł się oddalić od swoich magazynów o dziewięć dni marszu, bo na tyle czasu zabierano ze sobą żywność. Żołnierz miał przy sobie zapas na trzy dni, pozostałą część transportowano na wozach taboro­ wych. Zaopatrzenie armii leżało w gestii oficera zaopatrze­ niowego, będącego jednocześnie szefem piekarni polowych. Magazyny z zaopatrzeniem armii pruskiej operującej przeciw­ ko Rosjanom iAustriaköm znajdowały się w Cüstrin, Crossen (Krosno), Sagan i Guogau (Głogów). Fryderyk II, który był naczelnym wodzem armii pruskiej, dał się poznać jako wybitny dowódca i zdolny organizator. 5 Kriege Friedrichs..., cz. III, 1.10, s. 357 i 358; D. M a s ł o w s k i ,Russkaja armia w siemilietnuju wojnu, Moskwa 1891, t. III, s. 108. Autor rosyj­ ski podając liczbę wojsk pruskich, pisze o 48 000 żołnierzy. 6 Kriege Friedrichs..., ćz. III, t. 10, s. 208 i 217. Źródła riie podają do­ sadnej liczebności korpusu blokującego Dauna. Prawdopodobnie liczył on °koło 24-25 tys. ludzi.

Charakterystyczna dla niego była nieufność, jaką żywił wo­ bec ludzi ze swego otoczenia. Plany wojenne zachowywał w ścisłej tajemnicy. Od podwładnych nie wymagał inicjatywy, lecz ścisłego wykonywania rozkazów. Podczas opracowywa­ nia planów kampanii korzystał z informacji szpiegów z całej niemal Europy, a szczególnie z terenów leżących w strefie dzia­ łań wojennych. Przykładem jest wspomniany przez Konop­ czyńskiego ksiądz Gątkowski. W krwawych bitwach trzech pierwszych lat wojny siedmio­ letniej Prusy straciły swoje najlepsze oddziały, doskonale wy­ szkolone i o wysokim morale. System rekrutacyjny i szkole­ niowy, najlepszy w ówczesnej Europie, pozwalał Fryderyko­ wi II na uzupełnianie strat dobrze wyćwiczonym rekrutem. Kantonalny system był najbardziej nowoczesny w osiemna­ stowiecznej Europie. Prusy zostały podzielone na kantony, do których przypisano pułki. Tylko ze swoich kantonów mogły one wybierać rekrutów i tylko określoną liczbę. Morale armii, mimo wielu klęsk, było również bardzo dobre7. Posługując się językiem Clausewitza można powiedzieć, że siła armii pru­ skiej leżała nie tylko w jej wyszkoleniu, ale też w sile moral­ nej. Talent wodza, cnota wojskowa armii i jej duch narodowy zapewniały spójność wojska, które dzięki temu może wyjść zwycięsko nawet z największych klęsk. Udowodniły to od­ działy pruskie w toku toczonej wojny. Jednakże rok 1759 miał się okazać szczególnie dla nich trudny.

SIŁY I ŚRODKI ROSJI ORAZ AUSTRII

W połowie XVIII w. armia rosyjska pod względem liczebno­ ści zdecydowanie przewyższała pozostałe armie europejskie. Według etatu liczyła 331 422 żołnierzy - jednak nie wszystkie jednostki miały pełen stan. Siły lądowe były podzielone następująco: 7S

a 1 m o n o w i c z, Fryderyk II, s. 75, 81.

a) wojska liniowe - 172 400 żołnierzy; b) oddziały garnizonowe - 74 548 żołnierzy; c) milicja krajowa - 12 937 żołnierzy; d) oddziały nieregularne (Kozacy, Kałmucy, Baszkirzy itp.) - 43 739 żołnierzy. Możliwości mobilizacyjne i finansowe państwa carów po­ wodowały, że wraz z oddziałami nieregularnymi Rosja mogła wysłać w pole około 220 tys. żołnierzy. Głównymi rodzajami wojsk w Rosji były kawaleria, pie­ chota i artyleria. Jazda rosyjska składała się z trzech pułków kirasjerów, 29 pułków dragonów oraz pułku gwardii konnej. 46 pułków armijnych i 3 gwardyjskie tworzyły formację pie­ choty. Pułki te wchodziły w skład armii liniowej. Natomiast artyleria i wojska inżynieryjne stanowiły oddzielny korpus i były przydzielane do armii liniowej na czas wojny. Armia połowa, w skład której wchodziły jednostki wyzna­ czone z oddziałów liniowych, była formowana % myślą o woj­ nie z Prusami już od roku 1745 (12 lat). Korpus rosyjski li­ czący 55 tys. żołnierzy wkroczył do Prus Wschodnich rozpo­ czynając tym samym wojnę Rosji z państwem Fryderyka II. Wojska rosyjskie w kampanii 1759 r. miały już znaczne do­ świadczenie bojowe w walce z Prusakami, których piechota była najlepsza w Europie. , Podstawę armii stanowiła piechota, zestawiona wpułki liczące po 1200 szeregowców, 35 oficerów i 3 oficerów sztabowych. Pułk był podzielony na 10 rot-1 grenadierów i 9 fizylierów (muszkieterów). Rosyjski piechur uzbrojony był w karabin skałkowy z bagnetem 150 ładunkami oraz w pałasz. Grenadierzy byli dodatkowo zaopa­ trzeni w granaty. Wyposażenie uzupełniał plecak z manierką oraz narzędzia do sypania szańców. Oficerowie piechoty wyposażeni byli w partyzany - oznaki ich godności - i szpady. Wyżsi oficerowie Jeżdżący konno mieli oprócz broni białej dwa pistolety w olstrach Przy siodle. Do każdego pułku piechoty były przydzielone 4 działa towarzyszące, ze 120 kulami i 30 kartaczami na działo. Amunicja ta ^eszczona była w jaszczach.

Kawaleria rosyjska składała się z pułków kirasjerów, drago­ nów, huzarowi grenadierów konnych (tej ostatniej formacji nie było w armii pruskiej) oraz z oddziałów nieregularnych. Kirasjerzy chronieni byli przez kirys, a ich uzbrojenie zaczepne sta­ nowiła para pistoletów w olstrach u siodła i pałasz. Huzarzy uzbrojeni byli w szable i pistolety, podobnie jak dragom, których dodatkowo wyposażono w karabinki skałkowe. Grenadierzy konni oprócz szabel i pistoletów zaopatrzeni byli w granaty broń charakterystyczną tylko dla nich. Każdemu pułkowa ka­ walerii towarzyszyły dwa działa artylerii konnej. Artyleria rosyjska stała na zdecydowanie wyższym pozio­ mie niż pruska. Składała się z dział 3-funtowych, tzw. dział towarzyszących, natomiast działa 6- i 12-funtowe stanowiły artylerię połową. Działa o większych kalibrach składały się na artylerię oblężniczą. Istotną innowacją wprowadzoną w 1757 r. w artylerii carskiej były tzw. jednorogi - umożli­ wiały one strzelanie kulami lanymi, granatami i kartaczami (kaliber 90-250 mm). Było to możliwe dzięki wysoko rozwi­ niętemu przemysłowi metalurgicznemu. Dział tych używano aż do połowy XIX w. Ich twórcą był Piotr Szuwałow, który skonstruował również specjalny typ haubicy. Charakteryzo­ wała się ona kształtem wylotu lufy przypominającej lejek, co miało zwiększyć rozrzut działa (większe pole rażenia). Siła ognia haubicy została dzięki temu wzmocniona, jednak jej ładowanie zabierało zbyt dużo czasu, co było poważnym man­ kamentem na polu bitwy. Innowacje te sprawiły, że artyleria rosyjska przewyższała jakościowo artylerię fryderycjańską. Uwidoczniało się to szczególnie w donośności dział, co przyznają również bada­ cze pruscy8. Ten duży nacisk, jaki kładziono w imperium ro­ syjskim na artylerię, był wynikiem zwycięstwa pod Połtawą w wojnie północnej. ~ sKńege Friedrichs..., cz. III, t. IV. Donośność dział miała wynosić 1000 do 1900 kroków. Wg M a s ł o w s k i e g o (op. cit., t. III, s. 55) od 500 do 1000 kroków.

Armia rosyjska przewoziła zapasy żywności i furażu, amunicję oraz pozostałe wyposażenie na wozach taborowych to­ warzyszących jednostkom. Tabor był dodatkowo powiększa­ ny o wozy z bagażami oficerskimi i sztabów pułków. Powo­ dowało to, że armia była bardzo powolna. Jej przeciętna szyb­ kość wynosiła około 8 km dziennie. Wydzielanie jednostek do osłony tak licznych taborów powodowało osłabienie siły bojowej wojsk. Głównodowodzący generał en chef Wiliam Fermor, podob­ nie jak jego poprzednik feldmarszałek Stefan Fedorowicz Apraksin, nie miał pełnej swobody w dowodzeniu powierzonąmu armią. Skrępowany był działalnością„Konferencji przy Wysokim Dworze”. Utworzona przez carycę Elżbietę 25 mar­ ca 1756 r. istniała do 1762 r. Jej rola polegała na wiązaniu wydarzeń politycznych i działań wojennych .w toczącej się wojnie z Prusami. „Konferencja”, obradowała regularnie dwa razy w tygodniu, z udziałem cesarzowej i polityków kierują­ cych państwem. Członkowie „Konferencji” to: caryca Elżbieta, kanclerz Aleksy Bestużew, wicekanclerz Michał Woroncow, książę Niki­ ta Trubecki, generał Aleksander Buturlin, bracia Iwan i Piotr Szuwałowowie i jako sekretarz Dymitr Wołkow. Zwoływano ją zamiast Rady. Złożona z polityków bez doświadczenia woj­ skowego, obradujących w bardzo dużej odległości od terenów, gdzie toczyły się walki, po wodowała tylko opóźnienie w dzia­ łaniach wojennych, ponieważ głównodowodzący musiał się stosować do jej poleceń. Wtrącanie się we wszystkie, nawet najdrobniejsze problemy toczonej wojny, komplikowało sy­ tuację dowodzącego armią. Był on dodatkowo ograniczony w swoich kompetencjach przez często zwoływane rady wo­ jenne, w których uczestniczyli najwyżsi dowódcy. Od 1755 r, w armii rosyjskiej obowiązywał nowy regula­ min zakładający wzmocnienie siły ognia oddziałów. Jedno­ oki, które nie zdążyły go opanować w trakcie ćwiczeń, były zmuszone uczynić to na polu walki. Mimo to armia rosyjska

nie dorównywała ani pod względem szybkostrzelności, ani szybkości i zwrotności w manewrowaniu swej pruskiej przeciwniczce. Do walki piechotę szykowano w linię składającą się z trzech lub czterech szeregów, każdy w odległości trzech kroków od siebie. Jednostki taktyczne - bataliony - były oddalone od sie­ bie o sześć kroków. Do osłony skrzydeł i ewentualnych luk two­ rzono odwody przez wydzielenie z pułku kompanii grenadie­ rów i dwóch plutonów muszkieterów z każdego batalionu tej formacji. Aby zmienić front, oddziały rosyjskie stosowały za­ chodzenie i kontrmarsze. Było to jednak skomplikowane i wy­ magało dobrego wyszkolenia. Szykiem marszowym była ko­ lumna czwórkowa. Piechota prowadziła ogień plutonami strzelającymi salwa­ mi. Odwody i druga linia strzelały poprzez powstające luki. Przed atakiem na bagnety pierwszy szereg strzelał celując w połowę wysokości żołnierzy przeciwnika. Grenadierzy rzucali granaty dopiero wówczas, gdy znaleźli się w odległości umożliwiającej skuteczny atak tą bronią. Kawaleria rosyjska podzielona była na szwadrony i atako­ wała w szyku szeregowym. Natomiast huzarzy i kawaleria nie­ regularna - w szyku rozproszonym. Ta ostatnia była przezna­ czona głównie do działań rozpoznawczych, patrolowych i osło­ nowych. Zgodnie z nowymi regulaminami jazda miała wyko­ nywać w walce szybkie szarże z użyciem broni białej. Nie zrezygnowano z broni palnej, ponieważ nowe regulaminy były stosunkowo słabo opanowane, a na doskonalenie nowych nie wpływały korzystnie działania wojenne. Rezerwy tworzono wydzielając po jednym szwadronie z każdego pułku biorące­ go udział w walce. Artylerię polową podczas bitwy ustawiano na wzniesieniach panujących nad terenem. Jej ogień miał wspierać pozostałe for­ macje w trakcie ataku. W momencie uderzenia nieprzyjaciela zadaniem artylerii było osłanianie własnego frontu i skrzydeł Rosjanie używali zarówno kul lanych, jak i kartaczy, charakte-

rystycznych dla swej artylerii. Duża, jak na omawiany okres, donośność dział umożliwiała prowadzenie ognia na odległości często nieosiągalne przez przeciwnika. Centrum tworzyły jednostki piechoty, na których spoczy­ wał główny ciężar bitwy. To ona swoim uderzeniem rozstrzy­ gała o zwycięstwie. Działa towarzyszące umieszczane były w lukach pomiędzy poszczególnymi oddziałami. Ich zadaniem było wspieranie własnych wojsk. Kawaleria stawała na skrzy­ dłach, a jazda nieregularna z boku całego szyku. Zadaniem konnicy był pościg za oddziałami nieprzyjaciela po bitwie. Rezerwę tworzyły pułki wyznaczone do składu tzw. rezerwy taktycznej oraz oddziały wydzielone ze składu walczących pułków, o czym pisałem powyżej. Artyleria, która przygotowywała natarcie własnych oddzia­ łów, prowadziła również ogień podczas ataku własnej piecho­ ty na bagnety. Ostrzeliwała wówczas oddziały przeciwnika stanowiące jego drugi rzut, bombami, natomiast kartaczy uży­ wano najczęściej przeciw pierwszej linii wojsk nieprzyjaciel­ skich. Ogień artyleryjski rozpoczynano z odległości 600 kro­ ków, gdyż był. on wtedy najbardziej skuteczny. W bitwie pod Kunersdorfem armia rosyjska była podzielo­ na na korpus obserwacyjny, dowodzony przez generała lejt­ nanta księcia Aleksandra Golicyna, i armię główną pod do­ wództwem generała en chef Piotra Sałtykowa. Sałtykow zo­ stał mianowany na stanowisko głównodowodzącego na miej­ sce generała Fermora 19 maja 1759 r. Pierwszą dywizją do­ wodził generał Fermor, drugą - generał Aleksander de Villebois, trzecią generał Piotr Rumiancew, W odniesieniu do sprawy liczebności występująbardzo duże rozbieżności, dotyczy to szczególnie armii rosyjskiej. Histo­ rycy rosyjscy podają liczbę 41 tys. żołnierzy (bez kawalerii nieregularnej), historycy niemieccy zaś liczebność wojsk ro­ syjskich ustalają na 59 800 żołnierzy9. Niedostateczny zasób 9

Tamże, s. 107; Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 366.

źródeł uniemożliwia dokładne ustalenie liczebności walczą­ cych stron. Moim zdaniem opracowania niemieckie są dokładniejsze, gdyż uwzględniają wszystkie jednostki i formacje, natomiast Rosjanie liczą tylko tych żołnierzy, którzy służyli w oddziałach liniowych z karabinem i bagnetem w ręku. Nie uwzględniają natomiast ani korpusu artylerii (obsługa, artylerzyści i fizylierzy stanowiący osłonę dział), ani korpusu inży­ nieryjnego. Poza tym pewne zaniżenie liczebności własnych oddziałów może służyć podniesieniu prestiżu Rosji i armii rosyjskiej w zwycięskiej bitwie pod Kunersdorfem. Tym sa­ mym można wykazać, że zwycięstwo zostało odniesione nie na skutek dużej przewagi liczebnej, ale dzięki odwadze i wa­ leczności własnego żołnierza oraz talentom dowódczym głów­ nodowodzącego. Stan armii rosyjskiej przedstawiał się następująco: 33 pułki piechoty; 70 batalionów; 48 kompanii grenadierów; Razem: 43 310 żołnierzy. Kawaleria: 5 pułków kirasjerów - 2690 żołnierzy; 3 pułki grenadierów konnych - 1050 żołnierzy; 2 pułki dragonów - 910 żołnierzy; - 3 pułki huzarów; 12 szwadronów luźnych (nie sformowanych w pułki); 63 szwadrony - 3009 żołnierzy; 50 sotni kozaków - 4200 żołnierzy; Razem: 11 859 żołnierzy. Korpus artylerii i inżynieryjny - 4650 żołnierzy. Stan ogólny - 59 800 żołnierzy10. 10Tamże, s. 360-366. Natomiast M a s ł o w s k i (op. cit., t. III, s. 107) oblicza siły rosyjskie na 33 pułki piechoty, 68 batalionów, 5 pułków kira­ sjerów,5 pułków grenadierów konnych, 1 pułk dragonów-razem 36 szwa­ dronów oraz 6 pułków artylerii z 200 działami. Stan liczebny armii - ok. 41 tys. żołnierzy.

Armia rosyjska dysponowała bardzo silną artylerią. 28 puł­ ków piechoty armii głównej było wyposażonych w 112 dział artylerii towarzyszącej (4 działa na jeden pułk). Korpus ob­ serwacyjny - 5 pułków piechoty - miał 30 dział towarzy­ szących, 6 dział na jeden pułk). 8 pułków jazdy wyposażono w 16 dział artylerii konnej. Dział nie otrzymały dwa pułki kirasjerów: cesarski i 3. artylerii konnej nie przydzielono rów­ nież huzarom11. Rosjanie mieli także potężną artylerię połową. Składała się ona z 201 dział, w tym: 46 haubic Szuwałowa i 14 jednorogów. Ogółem więc artyleria rosyjska dysponowała 359 dzia­ łami. Była to ogromna siła ognia. W drodze z Rosji znajdowało się jeszcze 90 dział, ale nie zdążyły one dotrzeć na pole bitwy. Niewielkie oddziały rosyj­ skie znajdowały się na Pomorzu, a także w północnej i środ­ kowej części Wielkopolski. Ubezpieczały one linie komuni­ kacyjne armii głównej. Ich liczebność nie jest znana, gdyż źródła nie podają tego. Wojna siedmioletnia wykazała braki w wyszkoleniu żołnie­ rzy rosyjskich, co uwidoczniło się szczególnie w operowaniu dużymi związkami i manewrowaniu na polu bitwy. Rosjanie zostali zmuszeni w obliczu ruchliwego i sprawnego przeciwni­ ka do zastosowania aktywnej obrony. Wyrażało się to w jak największym wykorzystaniu artylerii, która swoim ogniem wpro­ wadzała zamieszanie w szeregach przeciwnika. Dopiero wów­ czas uderzała piechota. Pościg, ze względu na słabość kawale­ rii regularnej, prowadzić miała jazda nieregularna. W miarę moż­ liwości starano się wykorzystywać walory obronne terenu, do­ datkowo umacniając zajmowane pozycje. Przykładem takiego działania jest bitwa pod Kunersdorfem. 11

Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 362 i 363; H. M. K o r o b k o v , ' o p - cit., s. 422 i 423, dokument nr 193. Dokument ten dotyczy spisu dział w armii walczącej przeciwko Prusom i podaje również liczbę dział artylerii Pułkowej (towarzyszącej), czego nie czyni Masłowski. Wynosi ona 359 dział. Dane pochodzą z maja 1759 r.

Podczas marszu armię poprzedzała awangarda złożona z trzech lub czterech pułków piechoty, kilku pułków kawalerii regularnej i kilkuset jeźdźców jazdy nieregularnej. Wzmacnia­ no ją, silną artylerią. Jej zadaniem była osłona armii głównej przed niespodziewanym atakiem nieprzyjaciela i dostarczenie jak najszybciej wiadomości o przeciwniku do głównodowodzą­ cego. Należy zaznaczyć, że porządek przemarszu był ustalany każdorazowo. Zadanie to należało do generała kwatermistrza, któiy działał w porozumieniu z głównodowodzącym. W kampanii 1759 r. generałem kwatermistrzem był gene­ rał Stoffeln. Jego zadaniem było również (podobnie jak in­ nych oficerów na tym stanowisku) posuwanie się przed awan­ gardą w poszukiwaniu miejsca na obóz. Towarzyszyli mu kwa­ termistrze dywizji i brygad oraz oddział saperów, którego za­ daniem była organizacja przepraw i naprawa dróg. Jeśli armia znajdowała się w pobliżu nieprzyjaciela, generał kwatermistrz miał podążać z awangardą. Był wówczas podporządkowany jej dowódcy. Generałowi Stoffelnowi przydzielony został Czugujewski Pułk Kozaków z zadaniem służby zwiadowczej i osłonowej. Skrzydła posuwającej się w kolumnie armii były ubezpieczane przez oddziały jazdy nieregularnej. Gdy kolum­ na znajdowała się w pobliżu przeciwnika, formowano szyk rozwinięty. W celu odparcia szarży kawalerii piechota rosyjska formo­ wała się w czworoboki i to zarówno na szczeblu batalionu, pułku, jak i dywizji. Czworoboki odpierały ataki kawalerii ostrzeliwując się z karabinów. Ten sposób walki okazał się bardzo skuteczny w wojnach z Turcją, którą używała do dzia­ łań wojennych dużych oddziałów jazdy. Obozowano w miejscach wybranych przez generała kwa­ termistrza. Jeśli istniało zagrożenie ze strony przeciwnika, dowodzący ustalał sposób biwakowania uzależniając go od istniejących okoliczności. Zazwyczaj jednak armia w czasie wojny rozkładała się na nocleg zachowując szyk bojowy. Aby zabezpieczyć się przed atakiem kawalerii nieprzyjacielskiej,

na skrzydłach biwaku ustawiano kozły hiszpańskie. Służba wartownicza była obowiązkiem piechoty, ale główny ciężar ubezpieczenia obozującej armii spoczywał na jeździe niere­ gularnej. System zaopatrzeniowy armii rosyjskiej opierał się na sieci magazynów. Nie było jednak określonych przepisów w tych sprawach. W 1758 r. zostało wydane ogólne zarządzenie re­ gulujące na czas wojny problemy zaopatrywania wojsk. Ma­ gazyny miały być uzupełniane dostawami z Rosji, państw neu­ tralnych (w tym z Polski) oraz z państw sprzymierzonych po­ przez dokonywanie zakupów. Na terenach nieprzyjaciela miano dokonywać rekwizycji. W toku wojny rosły koszty utrzymania armii, toteż skarbiec cesarstwa pod koniec 1760 r. świecił pustkami. Armia drogą rekwizycji w Prusach miała zaopatrywać się w żywność, a na­ wet w rekruta. W bitwie pod Zomdorfem Rosjanie ponieśli bardzo duże stra­ ty: 20 tys. zabitych i rannych, w tym około 1200 oficerów. Głów­ nodowodzący armią rosyjską generał Fermor w swoich listach do cesarzowej domagał się uzupełnień. Odczuwano brak ludzi, umundurowania, artylerii i jaszczy, a także amunicji i koni. Zaopatrzenie armii generała Fermora utrudniały pruskie okręty kaperskie, operujące na wschód od Gdańska w pobliżu wybrzeża. Wywołało to przeciwdziałanie Rosjan. Na rozkaz carycy Elżbiety flota rosyjska miała patrolować morze w przy­ puszczalnych rejonach operowania okrętów pruskich i je zwal­ czać. Za sprawy zaopatrzenia byli odpowiedzialni generał prowiantmąjster i generał kwatermistrz. Ich plan w tej sprawie był opracowywany przed każdą kampanią i musiał być zatwier­ dzony przez głównodowodzącego. Rosja już dawno nie prowadziła wojny na tak dużych obszarach, nie miała więc kadry dowódczej z doświadczeniem w kwestii zaopatrzenia. Dopiero zdobywano je w trakcie działań wojennych. W roku 1759 odpowiedzialnym za zaopatrzenie armii uczyniono generała

majora Dica. Generałem prowiantmajstrem został generał Chomutow. Transporty z zaopatrzeniem szły z Prus Wschodnich, Rosji, Rygi, Rewia i Kronsztadu drogą morską do Gdańska i stąd Wisłą oraz drogą lądową z użyciem podwód do oddziałów. Magazyny główne zostały umieszczone na trasie przemar­ szu armii rosyjskiej następująco: a) awangarda: w Gnieźnie i Zrymie (prawdopodobnie cho­ dzi o Śrem) nad Wartą, a wyruszyła z Torunia; b) oddział wydzielony z 1 dywizji: w Stargardzie, wyruszył z Tczewa; c) pozostała część 1 dywizji: w miasteczku Ujście i Obor­ niku nad Wartą; d) 2 dywizja: w Nakle i Rogoźnie, wyruszyła ze Świecia; e) korpus formowany w Bydgoszczy, w Żninie i Klecku. Miejscem koncentracji był Poznań. Tu też znajdował się duży magazyn żywności strzeżony przez oddział rosyjski. Inne magazyny zostały umieszczone w Obrzycku, Wron­ kach, Pniewach, Międzyrzeczu, Kamiennej, Bydgoszczy, Wągrowicach i Kcyni. W kwestii zaopatrywania magazy­ nów w żywność i werbunku rekrutów duże zasługi dla Ro­ sjan położył Polak, książę Aleksander Józef Sułkowski. Wysyłał on zboże z Leszna, swej siedziby, aż pod Górowo Wielkopolskie i Drezdenko z przeznaczeniem dla wojsk rosyjskich. Sułkowski zajmował się też werbunkiem do oddziałów austriackich i rosyjskich. Podjął się utworzyć dla Marii Teresy pułk złożony z samych Polaków, nad którym miał objąć dowództwo. Sułkowski został areszto­ wany przez Prusaków w lutym 1759 r. i wywieziony do Guogau. Zwolniono go po długich staraniach strony polskiej 5 czerwca tegoż roku. W przeciwieństwie do innych armii, w rosyjskiej nie wy­ stępował problem masowej dezercji żołnierzy. Armia ta miała charakter narodowy, jej żołnierze byli Rosjanami i rekruto­ wano ich spośród mieszkańców 10 guberni wielkorosyjskich

Szlachta rosyjska była zobowiązana do służby wojskowej i stanowiła korpus oficerski. Służący w armii rosyjskiej obco­ krajowcy zajmowali wyższe stanowiska dowódcze; byli to przeważnie Niemcy, choć nie tylko. Żołnierzy rosyjskich cha­ rakteryzowała wierność, cierpliwość, uległość i bierność. Gwa­ rantowało to wysoki poziom dyscypliny. Dobre morale było wynikiem świadomej przynależności narodowej i fanatyzmu religijnego. Lekceważący stosunek Fryderyka II do wojsk rosyjskich został po bitwie pod Zomdorfem częściowo zmieniony. Ar­ mia rosyjska okazała się przeciwnikiem silnym, trudnym do pokonania. Dobre uzbrojenie, szczególnie uwidoczniające się w artylerii, dyscyplina i zdolny dowódca, jakim był Sałtykow, sprawiły, że tylko „cud Domu Brandenburskiego” uratował króla pruskiego od ostatecznej klęski. W bitwie pod Kunersdorfem z armią pruską walczyły po­ łączone siły rosyjsko-austriackie. Korpusem austriackim do­ wodził feldmarszałek Ernest Gedeon von Laudon. 4 sierpnia 1759 r. korpus Laudona połączył się pod Frankfurtem z armią Sałtykowa. Dzień wcześniej miasto zajęli Rosjanie, a Austriacy rozłożyli obóz na lewym brzegu Odry. Zażądali połowy kontrybucji i zapasów, na co generał Villebois, który dowodził oddziałami rosyjskimi we Frankfurcie, dał odpo­ wiedź odmowną. Korpus Laundona składał się z następujących wojsk: Piechota: 6 pułków i 2 bataliony grenadierów - 8970 żołnierzy oddziały graniczne - 5180 żołnierzy Razem 14 150 żołnierzy Kawaleria:

3 pułki dragonów; 1 kompania grenadierów; 2 pułki huzarów; 1 pułk szwoleżerów - 4750 żołnierzy.

Artyleria: 10 dział ciężkich - 300 żołnierzy 54 działa towarzyszące (3-funtowe) Łącznie korpus liczył 19 200 żołnierzy12 i był wyposażony w 64 działa. Tylko korpus Laudona połączył się z Rosjanami. Korpus generała Andreasa von Hadika został zepchnięty przez Fryde­ ryka II w kierunku Szprewy i znajdował się pod Szprembergiem. Korpus ten liczył 21 600 żołnierzy (pozycja i stan li­ czebny korpusu z początku sierpnia 1759 r.). Armia główna feldmarszałka Leopolda von Dauna znajdowała się pod Marklissa i liczyła 53 000 żołnierzy. Korpus gen. de Ville skiero­ wano na Landeshut i Świdnicę przeciwko pruskiemu korpu­ sowi generała Fouqué, znajdującemu się w tym rejonie. Uzbrojenie, sposób walki i organizacja były w armii austriac­ kiej bardzo podobne do innych armii europejskich tego okresu. Armia austriacka była wielonarodowa. Wypływało to z przyna­ leżności do monarchii Habsburgów różnych państw. W skład monarchii dziedzicznej Habsburgów wchodziły. Austria, Cze­ chy, Węgry, część Włoch, Rzeszy, Niderlandów, Chorwacji, Serbii, Górny Śląsk i pewien obszar Wołoszczyzny. Żołnierze pochodzący z tych krajów byli bitni i nie istniała potrzeba ochro­ ny oddziałów przed masowymi dezercjami. Na uwagę zasługuje doskonała kawaleria austriacka. Euge­ niusz Sabaudzki zreformował jej sposób walki, zalecając szarże i zarzucając walkę ogniową. Pod Mollwitz nagła szarża kawa­ lerii austriackiej załamała prawe skrzydło pruskie. Również piechota austriacka, choć nie tak doskonale Wyszkolona jak pruska, biła się dzielnie i z poświęceniem. Pod Pragą i Kolinem toczyła ciężkie walki z piechotą pruską. Pod Pragą uległa dopiero po zaciętych bojach. Umiejętnie dowodzona armia 12Kriege

Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 366 i 367;M a s ł o w s k i (op. cii-, t. III, s. 107) podając stan liczebny korpusu Laudona wymienia liczb? 18 523 żołnierzy i 48 dział.

austriacka potrafiła pokonać najlepszą armię Europy - pru­ ską, co pokazały bitwy pod Kolinem i Hochkirch. Nowy regu­ lamin wprowadzony przez Dauna po wojnach śląskich oparty był w znacznej mierze na wzorach pruskich i zdobytych do­ świadczeniach. Miał on wzmocnić armię austriacką, popra­ wić jej manewrowość i siłę ognia na polu bitwy. Zmieniono również system rekrutacji. Kraj był podzielony na okręgi rekrutacyjne - werbunkowe, i każdy miał wystawić co roku określoną liczbę rekrutów. Służba w armii była doży­ wotnia, służyli w niej chłopi i najuboższe warstwy ludności miejskiej. Dowodzący korpusem Laudon był jednym z najlepszych dowódców austriackich. Służył początkowo w armii rosyj­ skiej, następnie w oddziałach Pandurów już w armii austriac­ kiej. W 1757 r. został mianowany generałem, a rok później feldmarszałkiem. Szybka kariera Laudona odzwierciedla jego zdolności dowódcze. Ogółem w bitwie pod Kunersdorfem wzięło udział 79 tys. żołnierzy rosyjskich i austriackich, dysponujących silną artylerią złożoną z 423 dział. Była to znaczna siła, z którą należało się liczyć, o czym przekonał się Fryderyk II. Strona rosyjska dysponowała dobrym wywiadem, dostar­ czającym szczegółowych informacji o przeciwniku. Informa­ torem był między innymi opat bledzewski Loka, jeden z głów­ nych informatorów rosyjskiego dowództwa. Loka wysyłał lu­ dzi na tereny zajęte przez oddziały pruskie i zdobyte informa­ cje przekazywał Rosjanom. Za swoje usługi otrzymywał wy­ nagrodzenie w postaci bogatych prezentów. Dzięki dobrze pro­ wadzonemu wywiadowi dowództwo rosyjskie miało dokład­ ny obraz ruchów oddziałów Fryderyka II i jego magazynów, mogło więc podejmować właściwie do sytuacji decyzje.

TEREN DZIAŁAŃ WOJENNYCH

Polska w wojnie siedmioletniej nie brała udziału, chociaż, jej król, August III, był również władcą Saksonii, która znaj­ dowała się wówczas wśród państw koalicji antypruskiej. Przez ziemie neutralnej Rzeczypospolitej przebiegały jednak linie komunikacyjne armii rosyjskiej, przez polskie porty szło dla niej zaopatrzenie. Na terenie Litwy, Pomorza i Wielkopolski znajdowały się magazyny z zaopatrzeniem oraz szpitale. Na obszarach Polski odbywały się koncentracje i przemarsze ar­ mii rosyjskiej. Obie strony, Rosjanie i Prusacy, wykorzysty­ wały materialnie ziemie Rzeczypospolitej, biorąc z nich re­ kruta, żywność, paszę, a nawet pieniądze. Szczególnie dzia­ łalność Fryderyka II przyczyniła się do olbrzymich strat Polski poniesionych w toku wojny siedmioletniej. Król pruski fałszował polską monetę już od 1752 r. przy użyciu podrabia­ nych stempli i przerzucał ją do Polski. Po opanowaniu Sakso­ nii, pod Lipskiem zdobyli Prusacy mennicę ze stemplami do bicia polskich monet. Od tego momentu proceder ten był pro­ wadzony na olbrzymią skalę. Fałszowanie pieniędzy i ich wprowadzanie na rynek polski odbywało się z pomocą mincerzy i lichwiarzy żydowskich. Salmonowicz przytacza dane nie­ mieckiego uczonego, profesora J. K. Haenscha, które ilustru­ ją straty polskie poniesione na skutek tego procederu i ogól­ nie wojny siedmioletniej. Wyniosły one od 30 do 35 mln tala­ rów. Najwięcej strat przyniosło psucie monety1. 1

S a l m o n o w i c z , Fryderyk II..., s. 91-93.

Teren działań wojennych rosyjsko-austriacko-pruskich sta­ nowiły w znacznej mierze ziemie Polskie, a także krajów Rze­ szy Niemieckiej, między innymi Brandenburgii i Saksonii. Na obszarach Polski wojska rosyjskie spędziły zimę z 1758 na 1759 r. Po Zorndorfie generał Fermor wycofał swoje forma­ cje za Wisłę, uważał bowiem, że rzeka osłoni je lepiej przed niespodziewanym atakiem pruskim. Część wschodnia państwa brandenburskiego, w której to­ czyły się działania wojenne, obecnie należy do Polski2. Ob­ szar, gdzie trwały interesujące nas zmagania, rozpościera się pomiędzy pięcioma głównymi rzekami: Wisłą, Wartą, Note­ cią, Odrą i Szprewą. Teren ten jest poprzecinany dopływami wymienionych rzek. Kierunek ich przepływu miał duży wpływ na szybkość marszu wojsk, a szczególnie piechoty, artylerii i taborów. Jednym z ważniejszych miast leżących w strefie działań zbrojnych był Poznań. Stanowił on główny węzeł komunika­ cyjny. Wiodły z niego następujące szlaki: Toruń - Gdańsk, Konin - Łowicz - Sochaczew - Warszawa, Leszno - Głogów - Wrocław, Kalisz - Sieradz - Piotrków Trybunalski - Kra­ ków, Starogard- Szczecin i Międzyrzecz - Frankfurt nad Odrą -Berlin. Z Poznania prowadziły też wszystkie szlaki wiodące w. głąb Polski. Miasto to miało ogromne znaczenie dla armii rosyjskiej. Dlatego zostało potraktowane jako główne centrum gromadzonych zapasów, które docierały przeważnie z Gdań­ ska, dokąd były dowożone drogą morską z rodzimych, rosyj­ skich portów. Gromadzono tu ogromne zapasy żywności na najbliższą kampanię. Wiodły z niego również inne, dwa bar­ dzo ważne dla Rosjan szlaki, a mianowicie na Śląsk i do Bran­ denburgii. Innym ważnym miastem leżącym w centrum działań wo­ jennych był Frankfurt nad Odrą. To miasto leżało na lewym 2 Po zakończeniu działań zbrojnych w drugiej wojny światowej ziemie na wschód od Odry weszły w skład państwa polskiego.

brzegu rzeki, przez którą przerzucone były dwa mosty. Na pra­ wym brzegu dla osłony mostów została zbudowana w 1607 r. reduta ziemna. Samo miasto, jedno z bogatszych w Branden­ burgii, występowało jako centrum handlowe znacznego regio­ nu i było dość rozległe. Kamienne mury, którymi zostało w przeszłości otoczone, były już stare i nie mogły spełniać swoich obronnych funkcji, gdyż artyleria panowała od kilku wieków na polach bitew. Działa miejskie, w obawie przed zbli­ żającą się armią generała Fermora, zostały w 1758 r. odesłane do twierdzy w Custrin. Garnizon miejski został wszakże wzmoc­ niony i podczas kampanii 1759 r. we Frankfurcie stacjonował batalion piechoty. Komendantem miasta był major Arnim. Frankfurt miał duże znaczenie strategiczne zarówno dla Pru­ saków, jak i dla Rosjan. Wiodły z niego drogi do Berlina i Po­ znania oraz do Crossen i Custrin, będącego ważnym magazy­ nem i twierdzą pruską stamtąd zaś do Szczecina. Tereny te pozbawione były dużych kompleksów leśnych. Większość lasów została w minionych wiekach poważnie prze­ trzebiona. Manewrowanie wojsk utrudniały liczne rzeki oraz jeziora charakterystyczne dla Pojezierza Lubuskiego. Teren w pobliżu rzek i zbiorników wodnych był z reguły bagnisty i trudny do przebycia. Większa część obszaru działań wojen­ nych, a szczególnie tereny Brandenburgii i wschodniej Wiel­ kopolski, jest nizinna i piaszczysta. Na południu i północy występują nieznaczne wzniesienia, z których najwyższe sięgają200 m n.p.m. W rejonie Odry, Warty i Noteci teren uroz­ maicają wzgórza, pagórki, doliny i wąwozy. Taki właśnie bar­ dzo urozmaicony i sprzyjający obronie teren znajdował się w pobliżu wsi Kunersdorf (obecnie Kunowice, 6 km od Frank­ furtu, na prawym brzegu Odry) i stał się polem największej klęski Fryderyka II w jego życiu. Brandenburgia od XIV w. dzieliła się na Starą Marchię (obejmującą terytoria nad Hawelą), Marchię Środkową (tere­ ny od Łaby po Odrę, Ziemia Wkrzańska, Barnim oraz zaodrzańska część Ziemi Lubuskiej) i Nową Marchię (pograni­

cze pomorsko-wielkopolskie na północ od Warty). Nazywano ją arcypiaskownicą Świętego Cesarstwa Rzymskiego ze wzglę­ du na mało urodzajne gleby i piaski pokrywające większą część tego kraju. Odra w pobliżu Frankfurtu płynie w kierunku północnym tworząc w górze i w dole miasta niewielkie zakola. W rejonie Frankfurtu znajdują się na rzece liczne wysepki ułatwiające przeprawę. Koło miasta Lebus (stolicy Ziemi Lubuskiej) Odra zmienia kierunek na północno-wschodni, aby obok miejsco­ wości Göritz (Górzyca) ponownie zmienić swój bieg na pół­ nocny. Płynie tak aż do spotkania z Wartą w pobliżu Cüstrin. Także tu Odra obfituje w liczne wysepki. Od Göritz, w kie­ runku północnym, ciągnęły się tereny bagniste łączące się z mokradłami ujścia Warty do Odry. Stanowiły one poważną przeszkodę dla przemarszów wojska. Wzniesienia znajdujące się na prawym brzegu Odry w re­ jonie Frankfurtu zbaczają w kierunku północno-wschodnim na Krasną Górę. W pobliżu Göritz teren wyżynny podchodzi do samego brzegu rzeki. Obszar pomiędzy wzniesieniami a brzegiem stanowiły bagna, nazywane Elsbusch, które uwa­ żano za niemożliwe do przebycia. Lewy brzeg Odry od miasta Tzschetzschnow do Lebus był wyższy niż prawy, potem aż do Göritz wysokość obu brzegów była taka sama. W rejonie Frankfurtu teren na lewym brzegu Odry był urozmaicony, pe­ łen wzgórz i wąwozów. Najlepsze miejsce do budowy mostów znajdowało się na­ przeciwko Frankfurtu. Król pruski nie mógł tu jednak szukać przeprawy, gdyż znalazłby się pod ostrzałem armii rosyjsko-austriackiej. Najdogodniejszy do przeprawy wojsk pruskich był zatem rejon w pobliżu wsi Göritz, a więc powyżej Frankfurtu. Nie ciągnęły się tam bagna nad brzegiem Odry, tak jak w in­ nych miejscach, a górzysty teren, liczne rzecżki uchodzące do Odry oraz bagna w jej dole stanowiły osłonę przeprawy przed atakiem armii Sałtykowa. Innym dobrym miejscem do przepra­ wy mógł być jeszcze bród na Odrze pod miasteczkiem Lebus.

Inne ewentualne miejsca umożliwiające przeprawę przez Odrę były zdecydowanie gorsze. Gdyby Fryderyk II zdecydował się dokonać jej pomiędzy Frankfurtem a Lebus, to wyszedłby wprost na umocnione pozycje rosyjsko-austriackie pod Kunersdorfem, bez możliwości rozwinięcia szyku. Poza tym prze­ prawa w tym miejscu była bardzo trudna ze względu na nie­ dogodny, bagnisty teren. Przeprawa w rejonie Göritz również nie była idealna. Utru­ dniało ją ukształtowanie terenu. Także ze względów strate­ gicznych nie była miejscem zadowalającym. W razie odwrotu oddziały pruskie mogły zostać zepchnięte w bagna wideł Odry i Warty. Gdyby natomiast król pruski odniósł zwycięstwo, armia Sałtykowa miałaby co prawda zamkniętą drogę odwro­ tu na Poznań, ale mogłaby się cofać na Crossen. Przejście Odry poniżej Frankfurtu w dużym stopniu utru­ dniały bagna. Ponadto istniało niebezpieczeństwo zaatakowa­ nia armii pruskiej w trakcie przeprawy przez rzekę, przez kor­ pus generała Hadika. Zajmował on wówczas Cottbus (Cho­ ciebuż), dokąd zepchnął go Fryderyk II w trakcie marszu na Frankfurt. Teren, na którym rozegrała się bitwa, od zachodu był ogra­ niczony bagnami prawego brzegu Odry, od północy zaś.-wy­ sokim brzegiem i samą rzeką Hühner płynącą w pobliżu wsi Trettin (Drzecin) i Bischofsee (Stare Biskupice). Granicę wschodnią stanowiło źródło rzeki Hühner, a południową-rozległy i gęsty Las Frankfurcki. Obszar porośnięty lasem jest równinny i opada stromo w kierunku Odry. Na prawym brzegu Odry, w pobliżu Frankfurtu, od północ­ nego wschodu na południowy zachód ciągnął się pas wznie­ sień3. U jego wschodniego zbocza znajdowała się wieś Kuners­ dorf. Pas wzniesień był dosyć wąski i opadał łagodnie z kierunku 3 Encyklopedia wojskowa..., t. IV, szkic ze strony673,Kriege Friedrichs-, cz. III, t. 10, plan 26 A. Natomiast M a s ł o w s k i (op. cit., t. III, s. 104) podaje, że ten pas wzniesień ciągnął się na linii wschód-zachód, co jednak kłóci się z ich dokładnym położeniem na mapie.

Fryderyk Wilhelm

Fryderyk II Wielki

Feldmarszałek Kurt Krzy­ sztof von Schwerin

Fryderyk II dokonuje przeglądu gwardii - od lewej - książę Fryderyk Wilhelm, generałowie von Kamin i von Ziethen

Kara chłosty w armii pruskiej

Książę Henryk Pruski -brat Fryderyka II

Żołnierze pruscy doby wojny siedmioletniej

Fryderyk II powracający z manewrów

Cesarzowa Maria Teresa

Pruscy kirasjerzy w walce z piechotą rosyjską

Artylerzyści pruscy przy dziale 12-funtowym

Karabin piechoty pruskiej wz. 1720

Feldmarszałek Leopold von Daun

Feldmarszałek Gedeon von Lau­ don

Kanclerz Austrii Anton Wenzel von Kaunitz-Rietberg

Caryca Elżbieta Piotrowna

Wielki książę Piotr

Generał Piotr Siemienowicz Sał­ tykow

Generał Piotr Rumiancew-Zadu najski

Piotr Szuwałow - położył wielkie zasługi dla rozwoju rosyjskiej ar­ tylerii

Odry. Z przeciwnej strony grzbietu graniczyły wzgórza po­ rozdzielane wąwozami. U północno-wschodniego stoku tego grzbietu płynęła błotnista w tym miejscu rzeka Hühner. Brała ona swój początek w Lesie Frankfurckim i omijała łukiem od północy i od północnego wschodu wyżynę, na której leży Kunersdorf. Dalej płynęła w kierunku bagien nadodrzańskich i nagle skręcała na północ. Z rzeką Hühner łączyło się dużo błotnistych strumieni. W rejonie Göritz uchodziła ona do Odry. Hühner w pobliżu Bischofsee tworzyła liczne rozlewiska jeziorka i stawy będące przeszkodą dla posuwającej się armii. Stopniowo teren stawał się suchy i w pobliżu Trettin brzeg się podnosił. Na południu z polem bitwy graniczył Las Frank­ furcki. Jego daleko wysunięty skraj południowo-zachodni dochodził prawie do samej Odry w rejonie wsi Schwetig. Pasmo wzniesień w rejonie Kunersdorfu miało długość oko­ ło 6,5 tys. kroków. Znajdujące się najbliżej Frankfurtu wzgórze Judenberg miało szerokość 2 tys. kroków. Wzgórze w pobliżu rzeki Hühner - Mühlberg - 1200 kroków. Wzgórza te były porozdzielane stromymi wąwozami, przechodzącymi w po­ przek grzbietu.Wąwóz Laudongrund oddzielał wzgórze Judenberg, największe z nich, od góry Duży Spitzberg. Ta zaś była oddzielona od Mühlbergu, najniższego wzniesienia, wą­ wozem Kuhgrund. Oba jary były bardzo trudne do przebycia przez posuwające się nimi oddziały, a szczególnie przez arty­ lerię i szarżującą jazdę. Na południu w pobliżu Kunersdorfu, z jarem Kuhgrund, łączył się inny jar, biegnący od Lasu Frankfurckiego. Był on bardzo trudny do przebycia. Między tym jarem (którego na­ zwy nie podają źródła ani mapy dotyczące tego rejonu) a rze­ ką Hühner teren przecina wąwóz Beckergrund, oddzielający na wschodzie Mühlberg od góry Mały Spitzberg. Inne waż­ niejsze wzniesienia w tym rejonie to: 1) Walkberg, leżący na północnym wschodzie pomiędzy wzgórzem Mühlberg i rzeką Hühner. Oba wzgórza rozdzielał Wąwóz Beckergrund;

2) wzgórze Trettiner, znajdujące się w połowie drogi po­ między rzeką Hühner a wsią Trettin; 3) wzgórze Falkensteinberg, leżące na południowy wschód od Judenbergu. Wzgórza te nie miały jednak tak dużego znaczenia, jak omó­ wione wcześniej. Ważniejsze drogi w tym rejonie, które wychodziły z Frank­ furtu, to: 1) droga przez Judenberg w stronę Kunersdorfu (duża jej część szła po nasypie), skąd wiodła do Schwetig lub Neidorf; 2) wzdłuż brzegu Odry dwie drogi na południe: a) przez Schwetig na Crossen i na północ; b) na Göritz, Sonnenberg (KrasnąGórę) i w stronę Landsbergu (Górowa Wielkopolskiego); 3) droga biegnąca przez stawy w wąwozie łączącym się z ja­ rem Kuhgrund (był tam most) na Zohlow (Sułów) w stronę Drossen (Ośna Lubuskiego) i druga na Bischofsee i Göritz; 4) droga na północ przechodząca u podnóża wzgórz leżą­ cych pod Kunersdorfem, prowadząca przez most na rzece Hühner i dalej na Trettin i Göritz; 5) trzy drogi na lewym brzegu Odry: a) przez Lossow na Crossen na południe; b) przez Bossek, Fürstenwalde na Berlin na zachód; c) przez Lebus na Cüstrin na północy. Teren działań zbrojnych nie był najłatwiejszy, jeśli chodzi o operowanie dużymi korpusami. Upalne lato tego roku, a szcze­ gólnie gorący 12 sierpnia, gdy bitwa została stoczoną, również nie ułatwiał zadania dowódcom i żołnierzom. Samo pole bitew­ ne sprzyjało, dzięki ukształtowaniu terenu, obronie, co wyko­ rzystali Rosjanie i Austriacy umacniając się na wzgórzach Judenberg, Mühlberg oraz Duży Spitzberg i na niewielkim wznie­ sieniu w pobliżu Mühlbergu - Kuhberg. Ludność tych obszarów Polski, które były okupowane przez Rosjan (wojska rosyjskie stacjonowały na Litwie, Pomorzu i w Wielkopolsce), odnosiła się do nich bardzo nieprzychyl­

nie. Wynikało to z zachowania Rosjan, którzy rekwirowali żywność, paszę i podwody, za które, jeśli czasem płacono, to mało albo wydawano kwity, na podstawie których miano ui­ ścić zapłatę po zakończeniu wojny. Ludność Rzeczypospolitej-spodziewała się wyzwolenia przez króla Fryderyka II. Jego postępowanie wobec Polaków i Polski również pozostawiało wiele do życzenia. Jednakże do zimy z 1762 na 1763 r. zdecy­ dowanie bardziej.dali się we znaki ziemiom polskim Rosjanie niż Prusacy. Nie dziwi więc nieprzyjazny stosunek Polaków do Rosjan, znacznie większy niż do Prusaków. Ludność Brandenburgii prawdopodobnie także niechętnie odnosiła się do nieprzyjaciół. Można tak przypuszczać na za­ sadzie analogii z ludnością Prus Wschodnich, która do Rosjan miała stosunek wrogi, stawiając nawet zbrojny opór oddzia­ łom rosyjskim i odmawiając jakiejkolwiek współpracy. Ojej patriotyzmie i przywiązaniu do Korony może świadczyć przy­ gnębienie mieszkańców Królewca na wiadomość o klęsce Fry­ deryka II pod Kunersdorfem. Podobnie jak w Prusach Wscho­ dnich, ten wrogi stosunek ludności miejscowej nie mógł za­ szkodzić silnej armii rosyjsko-austriackiej, operującej w Bran­ denburgii.

PLANY OPERACYJNE WALCZĄCYCH STRON

Plan kampanii 1759 r., wzorowany w swych zasadniczych ustaleniach na programach wcześniejszych, został opracowa­ ny przez „Konferencję”. Wykorzystała ona do tego celu ra­ porty szpiegów rosyjskich, których doniesienia generał Wil­ liam Fermor przesyłał do Petersburga. Na początku 1759 r. Fermor opuścił armię główną i udał się do stolicy, aby przedło­ żyć carycy Elżbiecie Piotrownej sprawozdanie z dotychcza­ sowej działalności, a także odebrać ewentualne polecenia. Na czas swojej nieobecności dowództwo powierzył generałowi porucznikowi Jakowowi Frołowi-Bagriejewowi, człowieko­ wi już starszemu wiekiem, ale nie mającemu zbytniego do­ świadczenia w dowodzeniu armią. Podczas swego pobytu w Petersburgu genenerał Fermor nie otrzymał jednak planu działań na zbliżającą się kampanię. Nie oznaczało to, że miał swobodę decyzji, było wręcz przeciwnie. Plan przeznaczony dla jego armii został generałowi wysłany z Petersburga 23 marca 1759 r., a Fermor otrzymał go 5 kwiet­ nia. Plan uwzględniał postulaty, które w imieniu austriackich sojuszników przekazał przedstawiciel Wiednia w Petersburgu, generał Tillie. Plan przesłany generałowi Fermorowi przewidywał połącze­ nie armii rosyjskiej z wojskami austriackimi w Brandenburgii lub na Dolnym Śląsku. Miejsce spotkania obu armii nie zostało dokładnie określone. Miało do niego dojść około 25 czerwca, pomiędzy Guogau a Breslau (Wrocław); Generał Fermor był zmuszony do przyśpieszenia wymarszu armii z jej kwater zi-

mowych i koncentracji w celu podjęcia dalszych działań wo­ jennych. Głównodowodzący armii rosyjskiej nie śpieszył się jednak z przemarszem. W relacjach kierowanych do carycy Elżbiety ustawicznie skarżył się na brak zaopatrzenia i uzupełnień. Jego rozkaz ustalający wymarsz z kwater zimowych na 16 kwietnia 1759 r. był dyspozycją papierową. Podziału armii głównej na korpusy dokonał Fermor sam, nie pytając o to „Konferencji”, co miało ułatwić przemarsz wojsk i ich aprowizację. Do awangardy, dowodzonej przez generała porucznika Mordwinowa, przydzielił cztery pułki piechoty (Czernihowski, New­ ski, Kazański, Apszeroński), pięć pułków grenadierów konnych (Santpetersburski, Ryski, Riaziański, Narwski i Kargopolski) oraz Gruziński Pułk Huzarów i kilka szwadronów Pułku Słowianoserbskiego. Oddziałom tym towarzyszyło 500 Kozaków dońskich. Kawalerią dowodził generał major Kurt Gotlieb von Totleben. Awangarda miała ubezpieczać armię i meldować głów­ nodowodzącemu możliwie szybko o ruchach przeciwnika. Ge­ nerał Mordwinow powinien wyruszyć 10 maja z Torunia, by przez Pakość i Gniezno dotrzeć do miasteczka Zrym nad Wartą (prawdopodobnie chodzi o Śrem). Pierwsza dywizja, którą dowodził generał Frołow-Bagrie-jew miała posuwać się na prawym skrzydle wojsk. Włączono do niej dwa pułki grenadierów (1 i 4), dziesięć pułków mu­ szkieterów (2 Moskiewski, Sybirski, Wyborgski, Nizowski, Wiadzki, Uglicki, Permski, Azowski, Archangełogorodzki i Kijewskf), cztery pułki kirasjerów (3 Cesarski, Kijewski, Nowotrocki, Kazański) i dwa huzarów (Serbski i Węgierski). Do pierwszej dywizji przydzielorio ponadto 2 tys. Kozaków. Dywizja miała wyruszyć 15 maja z Tczewa w dwóch rzutach. Pierwszy pod dowództwem generała porucznika księcia Mi­ chała Wołkońskiego przez Stargard,. Bytów, Lędyczek do Piły, gdzie powinna połączyć się z drugą częścią dywizji, maszeru­ jącą pod dowództwem generała Frołow-Bagriejewa. Jego siły Podążały przez Stargard, Konik, Frydland, Złotów do Piły, skąd

już w całości jego dywizja miała dojść do miasteczka Oborni­ ki nad Wartą. Druga dywizja dowodzona przez generała porucznika Ale­ ksandra Villeboisa stanowiła centrum armii. Miała następują­ ce siły: cztery pułki dragońskie (Tobolski, Niżegorodzki, Archangełogorodzki, Twerski), Mołdawski Pułk Huzarów i kil­ ka szwadronów z pułku Nowoserbskiego, dwa pułki grena­ dierów pieszych (2 i 3) oraz dziesięć pułków muszkieterów (Sanktpetersburski, Woroneżski, Nowogrodzki, Białowierski, Rostowski, Narwski, Niżegorodzki, Wołogodzki, Pskowski i Troicki). Dywizji tej przydzielono tysiąc Kozaków. Generał Villebois miał wymaszerować 20 maja ze Świecia i przez Koronowo, Nakło i Rogoźno dotrzeć do Poznania. Dowództwo nad nowo formowanym korpusem powierzył Fermor generałowi lejtnantowi księciu Aleksandrowi Golicynowi. Korpus ten znajdował się na prawym skrzydle armii. W jego skład weszły cztery pułki muszkieterów (1, 3, 4 i 5), tysiąc Kozaków, korpus inżynieryjny oraz park artyleryjski. Data wymarszu dla korpusu generała Golicyna została wy­ znaczona na 25 maja. Wtedy powinien on wyruszyć z Byd­ goszczy i przez Żnin, Janowiec Wielkopolski, Kiecko i Po­ biedziska dotrzeć do Poznania. Korpus generała Rumiancewa miał osłaniać Prusy Wscho­ dnie oraz linie komunikacyjne armii głównej. Jego dwa pułki piechoty stacjonowały w Królewcu, pięć pułków w pobliżu Marienwerder (Kwidzyn) - z zadaniem osłony mostu na Wi­ śle. Jeden batalion piechoty został umieszczony w Elblągu i miał ochraniać magazyny oraz wyładunek zaopatrzenia. Jeden pułk piechoty powinien stacjonować w Toruniu. Rumiancew otrzy­ mał ponadto 500 Kozaków oraz kilka szwadronów huzarów i dragonów. Tymi siłami, operującymi na prawym brzegu Wi­ sły, miał osłaniać magazyny armii rosyjskiej przed ewentualnym atakiem Prusaków. Fermor brał jednak pod uwagę moż­ liwość przekroczenia Wisły w bród przez oddziały pruskie. Byłoby to możliwe w razie ewentualnych upałów, które obni-,

żyłyby stan wód w rzece. Wisła nie mogła stanowić wówczas dostatecznej przeszkody, a szczupłość i rozproszenie sił kor­ pusu Rumiancewa umożliwiałoby Fryderykowi II zajęcie Gdańska, a być może nawet całych Prus. Stąd prośba Fermora o przysłanie na Pomorze sześciu pułków piechoty, które wzmocniłyby jednostki rozlokowane wzdłuż Wisły. Wszystko wskazuje na to, że „Konferencja” brała pod uwa­ gę możliwość przerwania obrony rosyjskiej na Wiśle i zajęcie przez wojska Fryderyka II Prus Wschodnich. Liczyła się rów­ nież z możliwością buntu mieszkańców tej nowej prowincji imperium rosyjskiego. Garnizon stacjonujący w Królewcu nie czuł się więc tam pewnie. W kwietniu przyszedł rozkaz z Pe­ tersburga, nakazujący podjęcie wszelkich środków ostrożno­ ści. Gdyby zaistniało jakiekolwiek niebezpieczeństwo ze strony mieszkańców Królewca, wówczas należało spalić miasto i je opuścić. Przygotowania do stłumienia ewentualnego buntu wystarczyły, aby zastraszyć mieszkańców Królewca i potrze­ ba przeciwdziałania nie zaszła. Podczas konstruowania planu operacj i początkowo była bra­ na pod uwagę możliwość użycia korpusu generała Wołkońskiego na Pomorzu, a mianowicie w celu wykonania dywer­ sji. Miało to utwierdzić Prusaków w przeświadczeniu, że ar­ mia główna skoncentruje swój wysiłek do działań na Pomo­ rzu. Na radzie wojennej 24 kwietnia 1759 r. zrezygnowano z tej wyprawy. Gdyby jednak Prusacy byli bardzo aktywni w tym rejonie, to przed wymarszem z Poznania miano wysłać silny oddział w stronę Stargardu. Należało wówczas nałożyć kon­ trybucję na wszystkie miasta, które Rosjanie zajmą. Zamie­ rzano nałożyć kontrybucję pieniężną oraz w naturze - zabie­ rając bydło. Rada wojenna zmieniła również, ale częściowo, marszrutę pierwszej dywizji. Miała ona nie zbaczać w stronę Pomorza (na Bytów), ale maszerować prosto do Poznania. Austriacy po analizie dotychczasowych wydarzeń stwier­ dzili, że plan z marca jest już nieadekwatny do zaistniałej sy­ tuacji, co wykazały śmiałe działania wojsk pruskich przeciw­

ko rosyjskim i austriackim magazynom w początkach 1759 r. W końcu kwietnia książę Henryk Pruski w śmiałym rajdzie, po rozbiciu Kroatów pilnujących granicy, dotarł prawie pod samą Pragę - do Turska - ostatniej stacji pocztowej przed sto­ licą Czech. Zniszczył główne magazyny austriackie w Budzinie, Luboszycach, Toplicach, Zacach i Komotowie oraz wiele mniejszych. Pod Guogau 23 lutego przekroczył granicę korpus generała majora Maurycego Franciszka Kazimierza von Wobersnowa i przez Leszno, Kościan, Stęszewo dotarł do Poznania 28 lute­ go. Po wyjściu Rosjan z miasta, zniszczył zapasy żywności i ściągnąwszy kontrybucję wycofał się 4 marca tą samą drogą. Pułkownik Platen na czele podjazdu dragonów zniszczył rosyj­ skie magazyny w Międzyrzeczu, Kamionnej, Wronkach, Obrzycku i Pniewach. W tym samym czasie oddział pułkowni­ ka Pannwitza zapuścił się aż pod Kraków, kierując się fałszy­ wymi doniesieniami o rosyjskich magazynach w tym rejonie. Ogromnym zaskoczeniem był dla dowództwa austriackie­ go atak księcia Henryka Pruskiego. Daun postanowił nie opusz­ czać zajmowanych pozycji w rejonie Münchengretz,.dopóki armia pruska będzie się znajdować w pobliżu Landeshut i Striegau (Strzegom). To właśnie feldmarszałek Daun był inicjato­ rem zmiany planu kampanii na rok 1759. W relacji, którą otrzymał generał Fermor od rosyjskiego przedstawiciela przy dowództwie austriackim, generała ma­ jora Iwana Szpryngera, feldmarszałek Daun zawiadamia, że cesarska armia jest gotowa do, spotkania z Rosjanami. Zgo­ dnie z założeniem austriackiego głównodowodzącego, Austria­ cy, aby zmylić Fryderyka II co do swoich planów, mieli ru­ szyć w stronę Łużyc i dojść do Kwisy, która stanowiła wschod­ nią granicę Łużyc. Dalej mieli posuwać się wzdłuż Kwisy aż po jej ujście do Bobru i stąd do planowanego miejsca spotka­ nia. Daun uważał, że pozostawi tym samym cesarstwo bez osło­ ny - państwo Marii Teresy stanie otworem dla wojsk fryderycjańskich. Poza tym Prusacy mając możliwość obserwacji ru­

chów obu nieprzyjacielskich armii albo przerwą się pomiędzy nimi i przejdą na ich tyły, albo zajmą dogodną pozycję w rejo­ nie Guogau - Breslau na lewym brzegu Odry. Szczególnie tereny uroczyska Pargwitz, znajdującego się w połowie drogi z Breslau do Guogau, sprzyjały takiemu działaniu. Gdyby Pru­ sacy z tej pozycji zamierzali atakować Rosjan, armia austriac­ ka byłaby bezradna. Takie postawienie sprawy wskazuje, że Daun chciał zmusić rosyjskiego głównodowodzącego do zmiany planu. Ostrzegał, że w razie realizacji przez Rosjan planu marcowego, armia car­ ska znajdzie się bez wsparcia sojuszników i w sytuacji, z której Fermor nie wywinie się bez bitwy z wojskami pruskimi. Tego rosyjski generał en chef, według Dauna, po doświadczeniach bitwy pod Zomdorfem z całą pewnością chciał uniknąć. Austriacki feldmarszałek pomylił się wszakże w swojej oce­ nie Fermora, gdyż ten nie zgadzał się na zmianę kierunku marszu i miejsca spotkania. Spotkanie miało nastąpić, tak jak oroponował Daun, pod Crossen nad Odrą gdzie armia rosyj­ ska przeprawiłaby się przez Odrę i połączyła z austriacką. Odmowę swoją Fermor tłumaczył tym, że zmieniając kierunek marszu na Crossen odsłoni własne magazyny w Wielkopolsce. Jego zdaniem najlepszym miejscem połączenia sprzy­ mierzonych armii będzie miejscowość Korolata W pobliżu Guogau. Zwracał uwagę na to, że również Austriacy od Sagan przez Śląsk mogą spokojnie dojść do Odry i do miejsca spot­ kania. Z argumentacją Dauna Fermor się nie zgadzał, zwłaszcza w odniesieniu do sił generała Rumiancewa, uznawanych przez sojusznika za wystarczające zarówno do osłony Prus, jak i linii komunikacyjnych armii głównej. Uważał natomiast, że główne zadanie wojsk Rumiancewa będzie się koncentro­ wać na wysiłku osłony Prus Wschodnich przed ewentualnym atakiem z Pomorza Zachodniego i jeśli zajdzie potrzeba wzmocnieniu sił Fermora. Carski generał sam nie chciał zresztą podejmować żadnych decyzji, bo był mocno uzależniony od „Konferencji”. Wysłał

więc relację Szpryngera wraz z kopią swojej odpowiedzi do Petersburga z prośbąo aprobatę lub dalsze wskazówki. Dzia­ ło się to3 czerwca 1759 r., acaryca podpisała nowy plan kam­ panii 14 czerwca w Peterhofie. Ten krótki odstęp czasu pomiędzy wysłaniem raportu z obo­ zu w rejonie Nakła do stolicy imperium rosyjskiego a podpi­ saniem planu pozwala domniemywać, że dwór wiedeński znacznie wcześniej podjął próbę skłonienia Rosji do zmiany planów nadchodzącej kampanii. Prawdopodobnie nastąpiło to po udanej wyprawie księcia Henryka Pruskiego na austriackie magazyny, przeprowadzonej pod koniec kwietnia. Masłowski podaje, że oba dwory zaczęły przemyśliwać o zmianie planów kampanii na początku maja, choć już w zimie zdawano sobie sprawę z trudnego1 położenia obu armii, rozdzielonych przez wojska Fryderyka II. Prusacy zajmowali pozycję umożliwia­ jącą blokowanie obu armii: rosyjskiej i austriackiej. Częścio­ wo do zmiany planów mogły się przyczynić raporty głównego rosyjskiego szpiegą w tym rejonie, opata klasztoru w Bledze­ wie, Loki. Donosił on na początku kwietnia 1759 r. o niewiel­ kich i słabych garnizonach pruskich stacjonujących w Bran­ denburgii i na Pomorzu Zachodnim. Pisał również o wzmoc­ nieniu obrony w rejonie Stettina. Zgodnie z nowym planem kampanii na 1759. r.1, przesłanym Fermorowi dopiero w czerwcu, główne siły armii rosyjskiej miały skierować się na Korolatę i tam, po zbudowaniu mo­ stów, zabezpieczyć je i przygotować się do przekroczenia Odry. Przeprawa była uzależniona od dwóch warunków: po pierw­ sze, jeśli nie zaistnieje niebezpieczeństwo samotnej walki i klęski oraz po drugie, jeżeli Daun zapewni zaopatrzenie wojsk 1 K o r o b k o w (op. cit,, s. 424-432). Wydawnictwo zamieszcza pełen tekst planu kampanii wojennej na 1759 r., opracowany przez „Konferen­ cję”a podpisany przez carycę Elżbietę i skierowany do Fermora. Rosyjska armia główna czekała wówczas pod Poznaniem na przybycie nowego głów­ nodowodzącego generała en chef Piotra Sałtykowa. M a s ł o w s k i (op. cii., t. III, s. 7-9).

rosyjskich ze swoich magazynów. Po przekroczeniu rzeki Rosja­ nie mogli oddalić się od niej na trzy dni marszu (60-75 wiorst)2. „Konferencja” wyznaczyła również obszar, na którym armia rosyj ska mogła operować: były to tereny pomiędzy Odrą i Bo­ brem. Gdyby Austriacy nie stawili się na umówione spotka­ nie, należało oczekiwać ich pod Crossen. Spotkanie miało nastąpić 19-20 lipca 1759 r. „Konferencja” postanowiła, że rosyjski głównodowodzący nie będzie podlegał austriackiemu feldmarszałkowi. Został jed­ nak zobowiązany do wykonywania jego rozkazów. W wypad­ ku niepewnego zwycięstwa połączonych armii, nie należało ryzykować utraty wojsk rosyjskich dla austriackich interesów i armia rosyjska nie powinna się posuwać zbyt daleko od włas­ nego zaplecza. Należało nakłonić Dauna do zajęcia twierdz: Guogau, Legnicy, Crossen, Frankfurtu, oraz terenu, na którym znajdował się kanał [Fryderyka Wilhelma - M. G. P.] łączą­ cego Szprewę z Odrą i jeśli okaże się to możliwe, również Schweidnitz. Gdyby zwycięstwo nad nieprzyjacielem było pewne, wów­ czas rosyjski głównodowodzący nie miał skrępowanych ^ru­ chów - mógł posuwać się tak daleko, jak byłoby to możliwe. Musiał jednocześnie uważać, aby Austriacy nie zawarli sepa­ ratystycznego pokoju z Prusami. Gdyby nie doszło do spotka­ nia w wyznaczonych miejscach, należało wówczas szukać Au­ striaków posuwając się w górę lub w dół Odry. Po dojściu do Frankfurtu wojska rosyjskie miały zniszczyć karlał Fryderyką Wilhelma. „Konferencja” zalecała ściągnięcie kontrybucji z większych miast leżących wzdłuż Odry i dokonanie najazdu na Berlin, który należało spustoszyć. Głównodowodzący rosyjski otrzymał rozkaz niewdawania się w bitwę z Prusakami, chyba że Rosjanie będą mieli dużą przewagę nad nieprzyjacielem. „Konferencja” zalecała gene­ rałowi Fermorowi (Sałtykow jeszcze nie przybył do Pozna­ 21

wiorsta = 1 066,78 m.

nia, wrejonie którego znajdowała się armia), zajmowanie zaw­ sze silnych pozycji, dzięki czemu wojska rosyjskie mogłyby nie niepokojone wycofać się, nie ryzykując niepewnej bitwy. Petersburg przewidywał również ewentualność ataku Fryde­ ryka II na Dauna i rozbicie austriackiego sojusznika. Wówczas, jeśli armia rosyjska będzie znajdowała się daleko od Austria­ ków, powinna nie wdawać się w żadne działania bojowe prze­ ciwko Prusakom. Gdyby jednak Rosjanie znajdowali się dwa dni marszu od pola bitwy, należało zaatakować zwycięskie wojska pruskie, ale nie później, niż na trzeci dzień po bitwie. Jeśliby Rosjanie pierwsi zostali zaatakowani przez Fryderyka II i pokonani, rosyjski głównodowodzący miał domagać się ta­ kiego samego postępowania ze strony feldmarszałka Dauna, to jest zaatakowania zwycięskich w bitwie z Rosjanami Prusaków. Z dokumentów rosyjskich dotyczących tego okresu, jak rów­ nież pamiętników, między innymi A. Bołotowa3, przebija oba­ wa przed starciem z armią pruską przed jej pierwszym uderze­ niem. Późniejsze publikacje dotyczące wojny siedmioletniej (m. in. Masłowski), mając „doświadczenie” lat, które minęły od omawianych wydarzeń, nie skrywają podziwu dla Fryde­ ryka II, ale już nie ma tej obawy, co w dokumentach z epoki. Daun zresztą chciał doprowadzić do sytuacji, w której Fry­ deryk II swoje pierwsze uderzenie skierowałby na Rosjan. Niezależnie od tego, czy Rosjanie pokonaliby Fryderyka II, czy też odwrotnie, jego armia byłaby nienaruszona, a siły króla pruskiego poważnie osłabione. Obawa, która przebija z rosyj­ skiego planu, jest podyktowana ostrożnością i doświadczeniem ubiegłorocznej kampanii. Prawdopodobnie Rosjanie obawiali się podobnego starcia jak pod Zomdorfem, o którym tak pisze wielka księżna Katarzyna, późniejsza caryca: „W sierpniu w Oranienbaumie dowiedzieliśmy się, że 14 tego miesiąca [wg kalendarza juliańskiego - M.G.P.] doszło pod Zorndorfem do V'■

3

A. B o ł o t o w , Żizń i prikluczanija opisanyje im dla swoich potomkow, Petersburg 1870, t. 1.

najkrwawszej bitwy tego stulecia. Z obu stron naliczono po 20 000 zabitych i rannych. Straciliśmy bardzo wielu oficerów, bo ponad 1200. O bitwie tej powiadomiono nas jako o zwycięs­ twie, ale po cichu powtarzano sobie, że obie strony poniosły jednakowe straty [...]. Gdy szczegóły tego krwawego dnia stały się wiadome, cesarzowa i całe miasto pogrążyły się w żałobie”4. Obie armie miały tak manewrować, aby nie wdać się pierw­ sze w bitwę z Prusakami. Gdyby rosyjski głównodowodzący dokładnie wypełniał otrzymane rozkazy, to prawdopodobnie do połączenia sojuszników nigdy by nie doszło. Tym bardziej że Daun niechętny był opuszczeniu zajmowanych pozycji. Według Korobkowa plan ten, chociaż nie odznaczający się śmiałością, pasował do sytuacji istniejącej na obszarze dzia­ łań wojennych. W obu planach rosyjskich (z marca i czerwca) uzewnętrz­ nia się dążenie do ograniczenia uprawnień dowodzącego ar­ mią rosyjską. „Konferencja” starała się uwzględnić wszelkie ewentualności, jakie mogły zaistnieć w trakcie działań wojen­ nych. Niemożliwe było jednak przewidzenie wszystkich ru­ chów przeciwnika. To głównodowodzący, jako ten, który znaj­ duje się najbliżej teatru działań wojennych i jest informowa­ ny o sytuacji na bieżąco, powinien mieć decydujący głos w spra­ wie planu kampanii, czego jednak nie było. Fermor, podobnie jak Apraksin, oglądał się na wiadomości płynące z Petersbur­ ga, gdyż śmierć Elżbiety, o której chorobie wieści docierały także do obozu rosyjskiego, mogła diametralnie zmienić sytu­ ację głównodowodzącego i armii. Brak skoordynowania dzia­ łań wojennych obu sojuszników ułatwiał Prusom prowadze­ nie wojny. Wielki książę Piotr był znanym prusofilem i nie krył swo­ ich sympatii do Fryderyka II. Stąd wynikało niezdecydowanie w postępowaniu części rosyjskich generałów, gdyż caryca była 4 Pamiętniki cesarzowej Katarzyny 11 przez nią samą spisane, Kraków 1980, s. 237-238.

zagorzałą przeciwniczką króla pruskiego, a następca tronu jego wielbicielem. Po śmierci Elżbiety Piotr wstrzymał działania wojenne;, a nawet oddał Fryderykowi II do dyspozycji korpus rosyjski. Generał Fermor postanowił zrealizować plan dywersji na Pomorze. Korpus generała majora Michała Wołkońskiego w sile czterech pułków piechoty, sześciuset huzarów i tysiąca Kozaków z dwoma bateriami artylerii miał dotrzeć aż do Star­ gardu. Zadanie Wołkońskiego polegało na rozsiewaniu wiado­ mości, że jego korpus jest awangardą armii głównej, maszerującej za nim. Po ściągnięciu ze Stargardu kontrybucji w wyso­ kości 20 tys. talarów oraz koni i bydła z innych miejscowości miał wrócić przez Wieluń do Obornik i połączyć się z pierwszą dywizją. Korpus Wołkońskiego powinien także odciągnąć część sił pruskich operujących przeciwko Szwedom. Fermor liczył na to, że dywersja generała Wołkońskiego zmyli pruskie do­ wództwo co do rzeczywistego kierunku marszu armii rosyjskiej na Śląsk. W raporcie generała Szpryngera przesłanemu Fermorowi 6 czerwca 1759 r. rosyjski przedstawiciel zrelacjonował swojąrozmowę z Daunem. Feldmarszałek nie zgadzał się, aby ar­ mia rosyjska pozostała na prawym brzegu Odry i tu czekała na niego. Prosił o kontynuowanie marszu w kierunku Śląska. Tłumaczył to tym, że Fryderyk II może zablokować Rosjan nad Odrą a Austriaków maszerujących na spotkanie z sojusz­ nikami odetnie od magazynów i zniszczy głodem. Co więcej, Wiedeń stanie tym samym otworem dla Prusaków. Gdyby Ro­ sjanie przeszli Odrę i połączyli się z Austriakami, sojusznicy mogliby skutecznie atakować wojską pruskie. Jeżeli armia rosyjska pozostanie za Odrą to lepiej nie stosować się do opra­ cowanego planu, ale działać samodzielnie. Takie postępowa­ nie zmusiłoby Fryderyka II do rozdzielenia swoich sił i Prusa­ cy nie byliby już tacy groźni. Feldmarszałek Daun słynął z ostrożnego postępowania, za co otrzymał przydomek „austriackiego Cunctatora”. Przyszłe

wydarzenia pokazały, że do połączenia obu armii głównych nie doszło, gdyż Daun nie stawił się na umówione spotkanie zgodnie z planem. Skutecznie blokował go początkowo Fry­ deryk II, a później jego brat, książę Henryk. Motywacja Dauna, który bardzo ostrożnie podejmował wszelkie działania ofensywne, była zgodna z wszelkimi założeniami osiemnastowiecznej taktyki. Dowódca austriacki nie mógł sobie pozwolić na odcięcie od zaplecza i odsłonięcie ziem cesarstwa. Pasywność jego planów oddawała jednak inicjatywę w ręce króla Prus, który korzystał aktywnie z bierności swych przeciwników juz od początku 1759 r. niszcząc im magazyny z żywnością. Sytuacja króla Fryderyka II na początku 1759 r. była trud­ na. Prusy zakończyły ubiegłoroczną kampanię niefortunnie 14 października 1758 r. wojska pruskie pod dowództwem'króla zostały zaskoczone przez Dauna i zwyciężone pod Hochkirch. Duże straty poniesione przez wojska pruskie w toku tej kam­ panii Fryderyk II zdołał jeszcze zrekompensować nowym po­ borem, ale już z trudem. Król pruski zdawał sobie doskonale sprawę ze swej sytuacji. Potrafił przewidywać jednak posu­ nięcia przeciwników, których główną słabością był brak sko­ ordynowanych działań. Wynikało to z różnic w pojmowaniu celów strategicznych i z braku jednolitego dowództwa. Król-filozof, wykorzystując przerwę w działaniach wojen­ nych, próbował drogą dyplomatyczną doprowadzić do zakoń­ czenia wojny, do rozbicia koalicji lub jakiegoś odciążenia fron­ tu prusko-rosyjsko-austriackiego. Angielska dyplomacja była w tych zabiegach bardzo pomocna. Starała się pozyskać Ro­ sję i nakłonić to państwo, aby ogłosiło neutralność, jednak caryca Elżbieta zbyt nienawidziła Fryderyka, aby brytyjskie starania dały konkretny efekt. Jednocześnie z fiaskiem dzia­ łalności angielskiej dyplomacji upadły nadzieje Prus na wyłą­ czenie Rosji z wojny. Dyplomaci sojuszników Rosji również czuwali i Petersburg zobowiązał się kontynuować wojnę. Pruscy wysłannicy próbowali skłonić do wojny z Rosjąlub Austrią Turcję. Fryderyk II i jego przeciwnicy prześcigali

się w ofiarowywaniu podarków na sułtańskim dworze. Wpływ Francji, jak też pieniędzy koalicjantów i niechęć Turcji do rozpoczęcia działań wojennych spowodowały, że plan pruski nie dał żadnych korzyści Fryderykowi II. Gdyby udało mu się wciągnąć Turcję do wojny, dywersja wykona­ na przez wojska sułtańskie w dużym stopniu odciążyłaby armie fryderycjańskie. Starania o wciągnięcie Turcji do woj­ ny sięgały 1757 r. Również po Kunersdorfie, w 1761 r. pru­ scy wysłannicy starali się skłonić Portę lub Tatarów do roz­ poczęcia działań wojennych. Skoro wysiłki dyplomatyczne nie przyniosły sukcesów, Pru­ som pozostawało prowadzić wojnę nadal, licząc, że nadcho­ dząca kampania przyniesie rozstrzygnięcie na ich korzyść. Król zdecydował się bronić, Śląska. W tym celu wojska pruskie miały dokonać wiosną 1759 r. wypadów na tereny Rzeczypo­ spolitej przeciwko rosyjskim magazynom. Dowództwo prus­ kie uważało, że zniszczenie zapasów żywności, jeśli nie unie­ możliwi, to opóźni rozpoczęcie przez Rosjan kampanii w 1759 r. Sukces działań przeciwko rosyjskim magazynom skłonił Prusaków do podjęcia podobnej operacji skierowanej przeciwko wojskom austriackim. Działania te nie zdołały jednak unieruchomić sojuszników, tyiko opóźniły rozpoczęcie kampanii. Był to duży sukces Fry­ deryka II, gdyż umożliwiał lepsze przygotowanie się do dal­ szych działań wojennych. Król pruski za główny cel kampanii 1759 r. uznał niedopuszczenie do połączenia się armii austriac­ kiej i rosyjskiej. W przeciwieństwie do rosyjskiego głównodowodzącego, jak również feldmarszałka Dauna, nikt nie ograniczał Fryderyka II w podejmowaniu decyzji i opracowywaniu planów. Jako na­ czelny dowódca i król Prus był odpowiedzialny tylko przed samym sobą. Cechowała go zarówno odwaga osobista, jak i brak obaw w podejmowaniu ryzykownych decyzji. Podobnie jak Rosjanie również Fryderyk II dysponował ra­ portami szpiegów, dostarczających wiadomości o sile i rozlo­

kowaniu wojsk przeciwników, o umiejscowieniu magazynów. Prusakom donosili między innymi ojciec Gątkowski, Goltzowie z chełmińskiego, a także przedstawiciel Fryderyka w Pol­ sce-Benoit. Pierwsze uderzenie króla pruskiego, gdyby udało mu się zaskoczyć Dauna, skierowane zostałoby na Austriaków, po­ nieważ to oni, operując w Saksonii i Czechach, stanowili naj­ większe zagrożenie dla Śląska. Zachęcony sukcesem łutowej akcji generała Wobersnowa przeciwko rosyjskim magazynom, Fryderyk II postanowił powtórzyć tę operację. Wobersnow, skoncentrowawszy około 6500 żołnierzy w Bresławicach, miał do 18 maja zająć Landsberg i przez Wschowę skierować się na Poznań. Król zrezygnował z tego planu na wiadomość o próbie przejścia przez Austriaków przełęczy górskich w Rudawach. Fryderyk II nie spodziewał się, że Rosjanie zdecydująsię prze­ nieść działania wojenne do Brandenburgii, sądził, że ofensy­ wa rosyjska zostanie skierowana na Pomorze. Brak aktywności ze strony armii głównej Dauna pozwolił Fryderykowi II na wydzielenie części sił własnych ^zorgani­ zowanie silnego korpusu pod dowództwem generała łejtnanta Krzysztofa Dohny, sprowadzonego z częścią sił z Pomorza. Korpus ten miał osłaniać własne terytoria i armię główną pil­ nującą Dauna przed wojskami carskimi, które zajęły linię Warty. Dohna Krzysztof urodził się w 1702 r. (zmarł w 1762 r.). Walczył w Prusach Wschodnich w 1757 r. z Rosjanami pod dowództwem feldmarszałka Lehwaldta. Nie wykazywał jednak wybitnych zdolności wojskowych, przeciwstawiając się na radach wojennych planom aktywnej obrony Prus Wscho­ dnich już na samych granicach. Nie wykonywał rozkazów prze­ łożonych, przez co armia pruska nie zdążyła dokończyć kon­ centracji i straciła szansę stoczenia bitwy na dogodnyćh pozy­ cjach. W bitwie pod Gross Jagersdorf, gdzie dowodził lewym skrzydłem armii pruskiej został ranny. Wraz z niąw paździer­ niku wycofał się do Brandenburgii. Walczył dzielnie pod Zom-

dorf i Hochkirch. Dowodził korpusem operującym przeciwko Szwedom na Pomorzu. Król wysłał Dohnie Wobersnowa z rozkazami atakowania armii rosyjskiej i przeniesienia wojny na ziemie polskie. Tym samym Prusom Fryderyka II zostałyby oszczędzone działania wojenne. Według informacji króla korpus Rumiancewa nie znajdował się w pobliżu armii głównej i nie stanowił zagroże­ nia dla wojsk pruskich. Król liczył, że korpus Dohny i Wobersnowa skutecznie po­ wstrzyma Rosjan. Jednocześnie był przekonany, że Austriacy nie ruszą się z miejsca chcąc przeczekać pierwsze uderzenie pruskie. Tym samym mieli zamiar skierować je na armię ro­ syjską. Siły Dohny nie były zbyt duże, gdyż wynosiły 20 batalionów piechoty i 28 szwadronów kawalerii z 46 ciężkimi i 40 batalio­ nowymi działami. Razem 17 600 żołnierzy. Po powiększeniu ich o oddziały generała Hülsena, wydzielone z korpusu księ­ cia Henryka, siły te wzrosły do około 30 tys. żołnierzy. Gene­ rał Dohna miał przejść do ofensywy przeciwko rozrzuconym w marszu Rosjanom i operować po ich liniach wewnętrznych. Przewidując trudności z zaopatrzeniem tegoż korpusu, Fryde­ ryk II wydał rozkaz, aby ściągać żywność i furaż z terenów Rze­ czypospolitej . Król pruski wybrał do wykonania tego zadania człowieka, który nie miał najlepszych zdolności militarnych, co wykaza­ ła kampania w Prusach Wschodnich 1757r. Osobista odwaga nie była w tym wypadku dobrą rekomendacją. Jego dowodze­ nie na Pomorzu przeciwko Szwedom, którzy nie stanowili poważnego przeciwnika dla armii pruskiej, sprawiło, że Fry­ deryk II zwrócił na Dohnę uwagę i wyznaczył mu tak odpo­ wiedzialne zadanie. Pasywność działań wojennych na południu była wynikiem braku operatywności i ostrożności „austriackiego Cunctatora”. Również król pruski nie chciał wdawać się w bitwę, nie mając odpowiednich do tego sił. Ofensywa według planu opracowa-

nego dla działań przeciwko Rosjanom, ze względu na szczu­ płość sił przeznaczonych do tego zadania, nie mogła dopro­ wadzić do pokonania armii cesarskiej liczącej w tym okresie około 66 tys. żołnierzy, bez garnizonów znajdujących się w róż­ nych miejscach na terenie działań wojennych. Działania te mogły jednak opóźnić marsz Rosjan. Dohna, operując skutecznie po liniach wewnętrznych armii Fermora, mógł ją zatrzymać i nie dopuścić do połączenia z Austriakami. Wszyscy zdawali sobie sprawę, jak bardzo armie tego okresu są uzależnione od regularnych dostaw żywności. Nieudolność Dohny spowodowała jednak, że nie wykorzystał on możliwo­ ści Jakie dawało rozlokowanie wojsk rosyjskich na linii Warty.

DZIAŁANIA WOJENNE

DZIAŁANIA WOJENNE ARMII ROSYJSKIEJ DO CHWILI ZAJĘCIA CROSSEN

Armia rosyjska rozpoczęła kampanię 1759 r. dopiero późną wiosną. Zadecydowały o tym poważne trudności zaopatrzenio­ we wojsk rosyjskich. Były one spowodowane utratą znacznej części magazynów z żywnością zniszczonych przez wojska Prusaków na przełomie lutego i marca 1759 r. Akcja związana z niszczeniem magazynów z żywnością okazała się jednak przed­ sięwzięciem przedwczesnym i nie doprowadziła do udaremnie­ nia całej kampanii, co mogło nastąpić wówczas, gdyby została dokonana w pierwszej połowie kwietnia. Rosjanie zdołali więc uzupełnić zapasy żywności oraz furażu i rozpoczęli koncentra­ cję wojsk w rejonie Poznania, zgodnie z wcześniej opracowaną marszrutą. Awangarda wyruszyła 10 maja z Torunia, pierwsza dywizja 15 maja z Tczewa, druga dywizja - 20 maja ze Świecia, a 25 maja siły zgrupowane koło Bydgoszczy i przemiano­ wane później na Korpus Obserwacyjny. Armia rosyjska nie była niepokojona i na początku czerwca zakończyła koncentrację. Główne siły były rozlokowane nastę­ pująco: awangarda i Korpus Obserwacyjny znalazły się w Po­ znaniu, pierwsza dywizja stała czasowo w Ujściu nad Notecią a druga dywizja zajęła Nakło. Marszruta wojsk carskich została nieznacznie zmieniona w stosunku do pierwotnej, ustalonej w kwietniu. Fermor nie zdecydował się jednak na przekroczenie Warty. Rosjanie ocze­

kiwali dalszych transportów zaopatrzenia i wyposażenia, szcze­ gólnie mundurów. Główny jednak powód postoju Rosjan w rejonie Poznania wynikał z oczekiwań na nowego głównodo­ wodzącego - nominację na stanowisko generała en chef otrzy­ mał generał Piotr Sałtykow. Był on synem generała Siemiona Andrejewicza Sałtykowa. Urodził się w 1700 r. Mając 14 lat wstąpił do gwardii Piotra I, który chciał wykształcić go na marynarza i w tym celu wysłał do Francji. W wieku 20 lat młody Sałtykow powrócił do kraju. Caryca Anna Iwanowna mianowała go generałem majorem, a w 1741 r. generałem lejtnantem. Uczestniczył w wojnie ze Szwecją w latach 1742-1743 pod dowództwem feldmarszał­ ków Keitha i Lacha. W 1744 r. otrzymał od carycy Elżbiety Piotrowny szpadę honorową. Cieszył się też życzliwością monarchini. W maju 1759 r. powierzono mu naczelne dowództwo armii operującej przeciwko Prusom na terenie zachodniej Pol­ ski oraz Brandenburgii. Bołotowa zaskoczyła nominacja Sałty­ kowa, o którym było mało wiadomości. Pamiętnikarz widział Sałtykowa w Królewcu, przez który generał przejeżdżał W dro­ dze do armii. Uderzyła go skromność nowego głównodowo­ dzącego. Chodził on bez asysty po mieście, a zaproszony przez dowódcę garnizonu na obiad prosił o proste potrawy. Ubezpieczenie armii głównej stanowiły niewielkie oddzia­ ły wysunięte przed linię Nakło - Ujście - Poznań. Rosyjskie dowództwo zwróciło szczególną uwagę na wzmocnienie osło­ ny skrzydeł swoich wojsk. W tym celu nieregularna kawaleria rosyjska została wysunięta przed linię ubezpieczeń. 5 czerw­ ca generał Frołow-Bagriejew wysłał oddział Kozaków bryga­ diera Andrzeja Krasnoszczekowa na linię Ujście - Czarnków - Oborniki - Poznań. Prawe skrzydło rosyjskie zostało dodat­ kowo wzmocnione przez grupę pułkownika Zoricza (100 hu­ zarów i 300 Kozaków). Z dokumentów pruskich, jakie Rosja­ nie zdobyli w potyczce pod Stettin, wynikało jasno, że Prusa­ cy nie zamierzali uderzyć w kierunku Wisły. Wysunięte w stro­ nę Śląską lewe skrzydło armii rosyjskiej również zostało

ubezpieczone przez jazdę lekką. Generał Golicyn wysłał Silny podjazd pod dowództwem pułkownika de la Bady w stronę Breslau1. Siły rosyjskie składały się z 200 Kozaków i 238 huzarów. Szesnastego czerwca Rosjanie starli się w zwycięskiej po­ tyczce z dwoma szwadronami huzarów Zietena. Po zajęciu Lissy de la Bada zatrzymał się na dłuższy postój i wysłał w stronę granicy śląskiej liczne podjazdy. Generał Fermor na wiado­ mość o potyczce pod Czerlinem skierował natychmiast w celu wzmocnienia osłony lewego skrzydła armii pięć pułków kon­ nych (dragoni i grenadierzy konni) pod dowództwem genera­ ła Totlebena w stronę Śremu. Korpus generała Dohny odwołany przez Fryderyka II z Po­ morza, gdzie podejmował oblężenie-Strałsundu obsadzonego przez Szwedów2,26 maja był już w Stargardzie Szczecińskim, a 18 maja w Landsbergu. Wzmocniony korpusem wydzielo­ nym z armii księcia Henryka Pruskiego Dohna zagrażał rozło­ żonym na linii Warty wojskom rosyjskim. Dlatego też Fermor wydał rozkazy dotyczące koncentracji wszystkich sił w rejo­ nie Poznania. Ubezpieczający prawe skrzydło brygadier Krasnoszczekow wszedł natomiast w bezpośrednią styczność bo­ jową z Prusakami posuwającymi się ku rejonom koncentracji rosyjskiej. Krasnoszczekow obserwował maszerujące przez Schwerin (Skwierzyna) oddziały pruskie i informował dowódz­ two o ruchach Dohny, który już 28 czerwca zajął Betsche (Pszczew). Zmusiło to Rosjan do przyśpieszenia koncentracji i 29 czerwca wszystkie główne siły wojsk carskich znalazły się w rejonie Poznania. Generał Fermor otrzymał w tym sa­ mym czasie raport od rosyjskiego szpiega, opata Loki, w któ­ 1

Masłowski myli dowódcę oddziału z płk. Lutownikiem, który był dowód­ cą Kozaków w oddziale płk. de la Bady. Patrz K o r o b k o w , op. cit., s. 437. 2 J. P. M a j c h r z a k , Wojna siedmioletnia 1756-1763 w zapisie rękopi­

śmiennej kroniki miasta Zielonej Góry z lat 1655-1801 z opisem bitwy pod Kijami 23 lipca 1759 roku, „Rocznik Lubuski”, t. XVI, 1992, s. 237. Gen. Dohna miał na imię Krzysztof, a nie Maksymilian - jak podaje Majchrzak.

Encyklopedia wojskowa ..., t. II, s. 266.

rym donosił, że pruski korpus będzie posuwać się w górę Warty. Loka określił liczebność wojsk Dohny na około 30 tys. żołnierzy. Z raportu wynikało, że morale w odziałach pru­ skich nie było najlepsze3. Zwerbowani siłą do armii pruskiej Polacy, Sasi, Austriacy i Francuzi czekali tylko na dogodny moment, aby zdezerterować. Loka wymieniał także dowód­ ców poszczególnych pułków. Krasnoszczekow ze swoim podjazdem znajdował się w re­ jonie Obornik i część sił przeprawił na drugi brzeg Odry. Fer­ mor wzmocnił go ściągniętymi ze Śremu pułkami konnicy generała Totlebena. Przybyły one do Poznania 29 czerwca. Pięć dni wcześniej Rosjanie zaczęli umacniać miasto. Prace fortyfikacyjne postępowały bardzo szybko i 4 lipca były już bardzo zaawansowane. Oprócz kopania rowów Rosjanie sy­ pali wały i stawiali palisady. Do kopania okopów zatrudniono 1500 żołnierzy, stąd szybki postęp w pracach. Jednym z ostat­ nich rozkazów generała Fermora jako głównodowodzącego było mianowanie generała Frołow-Bagriejewa na dowódcę korpusu osłaniającego zaplecze. Dotychczasowy dowódca te­ goż korpusu, generał Rumiancew, objął natomiast komendę nad pierwszą dywizją. Nowy generał en chef Piotr Sałtykow przybył do Poznania 29 czerwca wieczorem, a w dniu następnym przejął dowódz­ two nad armią. Przegląd wojsk, który przeprowadził 1 lipca, miał wykazać gotowość armii do działań bojowych. Oprócz żołnierzy odkomenderowanych do różnych zadań, w przeglą­ dzie uczestniczyło 38 814 żołnierzy. Część żołnierzy, która nie brała udziału w przeglądzie, pracowała przy fortyfikowaniu Poznania, pilnowała koni, piekła chleb i suszyła suchary, pełniła wartę oraz stanowiła ubezpieczenie armii. Nowy głów­ nodowodzący obawiał się, że korpus generała Dohny zechce uderzyć na linie komunikacyjne Rosjan, a nawet spróbuje prze­ prawy przez Wisłę, aby dotrzeć do Prus Wschodnich i doko­ 3

K o r o,b k o w, op. cit., s. 456.

nać tam rekrutacji. Taka sytuacja uniemożliwiałaby armii ro­ syjskiej wymarsz w stronę Śląska w celu połączenia się z Au­ striakami. Tymczasem Prusacy 1 lipca zajęli Oborniki, a awangarda dowodzona przez'generała Wobersnowa skierowała się na Mu­ rowaną Goślinę. Jednocześnie pruskie podjazdy wyruszyły w stronę Bydgoszczy, Rogoźna i Żnina z zadaniem zniszczenia rosyjskich magazynów. Generał Dohna ogłosił dwa manife­ sty skierowane do Polaków (15 i 22 czerwca), w których stwier­ dzał, że jego wyprawa nie naruszyła suwerenności Polski, a Prusy i Rzeczpospolita nadal będą utrzymywać dobrosąsiedz­ kie stosunki. Pruski generał żądał gromadzenia żywności pod Poznaniem i zachęcał Polaków do wstępowania w szeregi prus­ kie. W wypadku odmowy groził rekwizycjami. Nie ukrywał, że ich przebieg może być brutalny. Podczas narady wojennej, która odbyła się 2 czerwca, do­ wództwo rosyjskie postanowiło wstrzymać transporty zaopa­ trzenia z Torunia do Poznania aż do opanowania sytuacji na tyłach. Polecono również, aby generałowie Rumiancew i Korf podjęli wszelkie kroki w celu zabezpieczenia magazynów w Prusach Wschodnich. Zdecydowano również o osłonie Po­ znania formacjami armii głównej na prawym brzegu Warty i o wysłaniu silnych podjazdów w stronę nieprzyjaciela po obu brzegach rzeki, co też szybko uczyniono. Zadanie wysłanych oddziałów polegało na prowadzeniu rekonesansów i chwyta­ niu jeńców, którzy dostarczyliby wiadomości o nieprzyjacie­ lu. Na Rogoźno wyruszyła awangarda generała Mordwinowa (cztery pułki piechoty i sześć szwadronów grenadierów kon­ nych) wzmocniona dwoma pułkami piechoty brygadiera Bachmana i brygadą artylerii. Mordwinow otrzymał rozkaz rozbi­ cia awangardy nieprzyjaciela, jeżeli jego siły nie okażą się zbyt duże. Jednocześnie rosyjski generał miał być gotowy do wsparcia podjazdu kapitana Scheltinga, który wyruszył na Schwerin. Razem z nim pojechał generał-kwatermistrz Stoffeln, którego zadaniem było określenie dalszego sposobu po­

stępowania w zależności od sytuacji. Oddział generała porucz­ nika Lubomirskiego stanowił osłonę armii głównej, stojącej w pełnej gotowości bojowej za Poznaniem, czyli na lewym brzegu Warty. Rosjanie nie zdążyli przeszkodzić podjazdom kawalerii prus­ kiej w zniszczeniu części magazynów z zaopatrzeniem car­ skiej armii, co stanowiło poważną stratę wojsk Sałtykowa. Prusacy zniszczyli wówczas zapasy zgromadzone w Bydgosz­ czy, Rogoźnie, Żninie, Wągrowcu i Kcyniu. Na wiadomość o zbliżaniu się korpusu generała Dohny do Murowanej Gośli­ ny rosyjski głównodowodzący 2 lipca rozkazał Krasnoszczekowowi zaatakować linie komunikacyjne Prusaków z Landsbergiem. Sałtykow przeprawił natomiast armię główną na pra­ wy brzeg Warty po sześciu mostach. Były to cztery mosty pontonowe i dwa zbudowane na łodziach. Dla ich osłony oraz osłony taboru pozostał książę Lubomirski. Jego oddziały mia­ ły przystąpić do budowy siódmego mostu, używając do tego celu łodzi. W pobliżu Murowanej Gośliny doszło do starcia sił rosyj­ skich z pruską awangardą. Po trzech godzinach walki generał Wobersnow wycofał swoje oddziały w stronę reszty korpusu, który znajdował się w Obornikach. Dohna zawiadomiony o walce nie uczynił nic, aby wesprzeć swoją awangardę. W celu zdobycia wiadomości o nieprzyjacielu generał Sałty­ kow wysłał w stronę Obornik oddział Krasnoszczekowa. Oka­ zało się, że Dohna 3 lipca rozpoczął budowę mostów na War­ cie, aby przeprawić całość sił na lewy brzeg rzeki. Na radzie wojennej, która odbyła się 5 lipca, postanowio­ no, że rosyjskie siły główne pod dowództwem Sałtykowa skierująsię na Oborniki z zamiarem zaatakowania Prusaków, o ile ich pozycja nie okaże się zbyt trudna do zdobycia. Gdyby jed­ nak okazało się, że siły rosyjskie nie będą mogły wyprzeć Dohny z zajmowanych pozycji, wówczas Sałtykow skieruje swoją armię na Wronki. Lekka jazda natomiast miała przystą­ pić do przerwania komunikacji pruskiego korpusie z Lands-

bergiem. W razie odwrotu Prusaków na Landsberg generał Sałtykow zamierzał rzucić na wojsko Dohny lekką kawalerię, aby utrudnić ich odwrót. Armia główna zaś miała ruszyć na Crossen w celu połączenia się z Austriakami. Tabory główne pozostawały tymczasowo koło Poznania, którego komendan­ tem został pułkownik Dalk. Rada postanowiła rozesłać także podjazdy: Krasnoszczekowa do klasztoru w Lowosicach i puł­ kownika Parfiliewa w kierunku Obornik. Parfiliew stwierdził, że droga do Obornik jest wolna od Pru­ saków. Zdobył także wiele wozów z amunicją i tymczasowy lazaret z grupą lekarzy. 7 lipca rosyjska armia powróciła na lewy brzeg Warty, a następnego dnia Rosjanie opuścili Po­ znań pozostawiając w nim awangardę generała Mordwinowa z zadaniem czasowej osłony poznańskiej bazy. Tego samego dnia armia Sałtykowa dotarła do Jankowca, gdzie rozłożyła się obozem. . Wieczorem 8 lipca z obozu wyruszyła lekka jazda Totłebena z zadaniem zaatakowania Prusaków pod wsią Cerekwica następnego dnia o świcie. (Generał Totleben otrzymał dowódz­ two nad lekką kawalerią armii rosyjskiej od Sałtykowa, we­ dług którego w ten sposób bardziej zostałaby skoordynowana działalność tej jazdy. Przy każdej dywizji pozostawiono po 50 huzarów i sotni Kozaków. Mieli oni pełnić służbę ubezpie­ czeniową i łącznikową. Pozostałe sił^ lekkiej kawalerii wyłą­ czono ze składu dywizji i dowództwo nad nimi otrzymał ge­ nerał Totleben.) Ponownie generał Wobersnow, nie angażu­ jąc się w walkę, po krótkim starciu wycofał się w stronę sił głównych, które maszerowały na Beiten (Bytyń). Sałtykow od wziętych do niewoli pruskich huzarów uzy­ skał dokładne wiadomości o sile nieprzyjacielskiej awangar­ dy (osiem batalionów piechoty, batalion dragonów, trzy pułki huzarów i 24 działa). Według zeznań jednego z dezerterów poprzedniego dnia z korpusem generała Dohny połączył się, przybyły z posiłkami, Fryderyk II. Wiadomości te, błędne zre­ sztą, tak zaniepokoiły Sałtykowa, że wstrzymał dalszy pochód

armii do wyjaśnienia pruskich zamiarów. Rosjanie obawiali się zagrożenia Poznania i całego swojego zaplecza. Armia rosyjska oczekiwała w pobliżu Jankowca na przybycie z obozu pod Poznaniem taboru wraz z eskortą. Sałtykow otrzymał 10 lipca od szpiegów rosyjskich wiado­ mość, że król pruski znajduje się nie z korpusem Dohny, ale jest w Czechach. Rosjanie mogli teraz podjąć zdecydowane działania wojenne. Rosyjski generał en chef wysłał do Obor­ nik pułk kozacki Parfiliewa, aby sprawdzić, czy miasto jest wolne od nieprzyjaciela. Ścigający Prusaków Krasnoszczekow zdobył pewną liczbę wozów z zaopatrzeniem i lekarstwa­ mi, Dohna wycofywał się obok Kazimierza w stronę wsi Byszyk, gdzie Prusacy rozłożyli się obozem. Pruski dowódca miał zamiar wycofać się w kierunku rzeki Obry i dalej wzdłuż niej na południe do Guogau. Armia rosyjska 11 lipca dotarła do Byszyk i zaatakowała Pru­ saków, ci jednak unikali bitwy. Po zwinięciu obozu kontynuo­ wali odwrót, ścigani przez lekką jazdę Totlebena. Podczas prze­ prawy przez Obrę korpus pruski stracił część wozów z żywno­ ścią. Armia carska maszerowała za nieprzyjacielem ubezpie­ czana przez lekką jazdę, wykonującą teraz zadania awangardy. Wycofujący się korpus generała Dohny zajął pozycję w do­ godnym do obrony terenie w pobliżu wsi Persk i Senkow. Naprzeciwko Prusaków rozłożyła obóz armia rosyjska. Kilka dni trwały starcia lekkiej jazdy rosyjskiej z pruską, ale nawet, mimo że 15 lipca obie armie przez cały dzień stały w szyku bojowym, żadna z nich nie zdecydowała się na atak. Sałtykow na próżno starał się znaleźć słaby punkt w pozycjach pruskich, by tam skierować swoje uderzenie. W trakcie pościgu dołączył do wojsk rosyjskich pułkownik Parfiliew, który wrócił z Obornik. W Obornikach Rosjanie, po opuszczeniu ich przez tabory korpusu Dohny, zniszczyli pozostały w mieście oddział pruski. Parfiliew po powrocie do sił głównych został natychmiast wysłany przez Sałtykowa w stronę Rogoźna z zadaniem zaatakowania podjazdu pruskie­

go, który według doniesień miejscowej ludności powinien się tam znajdować. Nocąz 14 na 15 lipca do armii rosyjskiej dołączył przybyły z Poznania tabor z ciężkim sprzętem i zaopatrzeniem. Wie­ czorem 15 lipca generał Dohna wydał rozkaz zwinięcia obozu i przygotowania się do wymarszu, co widząc generał Sałtykow również polecił przysposobić armię do drogi. Rosjanie mieli opuścić obóz o godzinie 2.00 i zgodnie z poleceniem skierowali się w stronę Pniewa. Pierwsza wyruszyła jazda generała Totlebena wzmocniona trzema batalionami piechoty i artylerią. Generał miał zająć wzgórza znajdujące się w pobliżu Pniewa i inne dogodne po­ zycje. W trakcie odwrotu Prusacy byli nieustannie atakowani przez jazdę rosyjską. Pod Löwenbergiem (Lwówek) rozbiła ona dwa szwadrony huzarów pruskich. Tam też Dohna pozo­ stawił jedną baterię dla osłony swojego korpusu. Po gwałtow­ nym rosyjskim ostrzale z dział pozycji pruskich, generał Do­ hna rozkazał wycofać baterię z zajmowanych stanowisk. Hu­ zarzy i Kozacy szarpiąc przeciwnika donosili także dowódcy o jego ruchach. Skuteczność Kozakow i huzarów była tak wiel­ ka, że Sałtykow w liście do carycy Elżbiety prosił o zwiększe­ nie ich liczby w armii na przyszły rok, o ile nie zostanie za­ warty wcześniej pokój. Podczas rady wojennej, zwołanej przęz generała Sałtykowa 15 lipca, zapadła decyzja w sprawie dalszych działań, Po­ stanowiono, że armia rosyjska uda się nad Odrę w kierunku południowym, aby połączyć się z Austriakami. Sałtykow zwrócił swoje oddziały na Betczyn i Zullichau (Sulechów) nie zważając na to, że zostaną zaatakowane z flanki przez Prusa­ ków. W zależności od sytuacji armia rosyjska miała się skie­ rować albo w stronę Crossen, albo Korolaty. Głównodowo­ dzącego utwierdziły w tej decyzji informacje otrzymane 4 lip­ ca od Dauna. Austriacki feldmarszałek zapewniał, że będzie się przedzierał ku dolinie Kwisy. Spotkanie powinno nastąpić w terminie przewidzianym jeszcze przez Fermora i zaakcep-

towanym przez Dauna. Miało do niego dojść 18 lub 19 lipca w Korolacie. Nowy kierunek działań wymagał zwiększonych dostaw żyw­ ności i sprzętu. Odpowiedzialnym za transporty wysyłane z Poznania do armii głównej był generał Mordwinow. Tabor dołączył do armii głównej nocą z 14 na 15 lipca i dostarczył rzeczywiście żywności, która miała wystarczyć do 12 sierp­ nia. Za transporty żywności z Kalisza i Śremu odpowiedzial­ ny był generał Mienszykow. Główne siły rosyjskie 17 lipca skierowały się przez Bobro­ wy Młyn w kierunku na Bomst (Babimost). Natomiast Dohna wycofał się w stronę Betsche, skąd 18 lipca dotarł do Meseritz (Międzyrzecz). Tu Prusacy oczekiwali na transporty pro­ wiantu, gdyż zapasy znajdujące się w dyspozycji wojsk były na wyczerpaniu. Tego samego dnia wojska Sałtykowa po uciąż­ liwym marszu (lasy, piaszczyste drogi i upały) znalazły się w Zbąszynie. Rosyjski głównodowodzący zarządził tam od­ poczynek. Nie mając żadnych wiadomości od Dauna, rosyjski generał en chef wysłał posłańca przez Guogau i Sagan (zajęte przez Prusaków) do armii cesarzowej Marii Teresy. Wysłan­ nik miał zawiadomić austriackiego feldmarszałka o zbliżaniu się Rosjan do wyznacżonegó rejonu. Armia rosyjska opuściła Zbąszyń 19 lipca i dotarła do Bomst, gdzie spędziła noc. Następnego dnia jej siły główne przekro­ czyły granicę polsko-brandenburską i po dotarciu do Goltzen (Kolesin) rozłożyły obóz. Był on oddalony od Sulechowa około 7 km i 10 km od Odry. Generał Totleben zajął obszar ód Zullichau do Odry, a w samym miasteczku, na które Sałtykow nałożył kontrybucję (3 tysiące talarów), dowództwo umieści­ ło pułk dowodzony przez pułkownika Zoricza.- Rosyjskie pod­ jazdy badały teren w rejonie Zullichau i poszukiwały dogod­ nych przepraw. Dohna,/który domyślał się zamiarów Sałtykowa, postano­ wił nie dopuścić do połączenia armii carskiej z austriacką. Kor­ pus pruski 17 lipca opuścił Meseritz i skierował się ku pozy­

cjom armii rosyjskiej. 21 lipca Prusacy zajęli Schwiebus (Świe­ bodzin), a ich awangarda po przedarciu się przez oddziały generała Totlebena dotarła do Zullichau, skąd wyparła Ro­ sjan i zajęła miasto. Za awangardą do Zullichau przybyły siły główne generała Dohny i rozłożyły się obozem. Zapadająca noc przerwała toczone walki. Król Fryderyk II, który był bar­ dzo niezadowolony z dotychczasowych działań generałów Do­ hny i Wobersnowa, nie szczędził im cierpkich uwag w nadsy­ łanych listach, odwołał, generała Dohnę i mianował na jego miejsce generała Wedela. Nowy dowódca otrzymał szerokie pełnomocnictwa, a także polecenie, atakowania armii rosyj­ skiej, aby nie dopuścić do jej połączenia z Austriakami. Generał Wedel przybył do,korpusu 22 lipca. W nocy z 22 na. 23 lipca Rosjanie zajmujący pozycję na linii Golce - Stare Kram­ sko - Klępsk rozpoczęli manewr oskrzydlający prawe skrzydło korpusu generała Wedela. Sałtykow miał zamiar wyjść na tyły Prusaków rozciągniętych wzdłuż linii Kalzig (Kalsk) - Radlin - Zullichau i odciąć ich od Crossen. Oddziały rosyjskie nie były niepokojone przez nieprzyjaciela i około 9.00 zakończyły swój manewr. Zaskoczeni Prusacy zostali pokonani przez Rosjan, w krwawej i zaciętej bitwie, trwającej prawie do godziny 22.00. Wedel wycofał się ścigany przez lekkąjazdę rosyjską kierując się na Zullichau i Tschicherzig (Cigacice) za Odrę, na jej lewy brzeg. W trakcie działań odwrotowych zginął generał Wobersnow, który kierował walkami osłonowymi. Straty pruskie były poważne - ponad 6 tyś. żołnierzy i 14 dział. Rosjanie stracili około 4600 żołnierzy. Maszerująca z Poznania awangarda Mordwinowa noc z 22 na 23 lipca spędziła około 10 km od Goltzen i nie wzięła udziału w bitwie pod Kay (Kijami)44 Strona pruska, od 1871 r. niemiecka, używała nazwy Kije (Kay) dla określenia bitwy stoczonej 23 lipca 1759 r. pomiędzy korpusem pruskim gen. Wedela a armią rosyjską gen. Sałtykowa. Rosjanie natomiast mówią o bitwie pod Palzig (Pałckiem), rzadziej Zullichau. Wszystkie te trzy nazwy stanowią określenie jednej i tej samej bitwy. Kay od Palzig są -oddalone o 2 km, a od Sulechowa o ok. 8 km.

Dzień po bitwie armia rosyjska zajęła się grzebaniem poleg­ łych i zbieraniem z pobojowiska rannych. Generał Sałtykow wysłał też silny oddział pod dowództwem generała Wołkońskie­ go (dwa pułki piechoty, sześć szwadronów grenadierów konnych, 100 huzarów i 400 Kozaków) w kierunku Crossen, aby zająć to miasto. Wołkoński miał również wydzielić niewielki podjazd, którego zadaniem było poszukiwanie Austriaków w rejonie Cros­ sen, gdyż Rosjanie nie mieli nadal żadnych informacji od Dauna, o ruchach jego wojsk i miejscu ich rozlokowania. Lewym brze­ giem rzeki posuwał się pokonany korpus generała Wedela z za­ miarem zajęcia miasta przed Rosjanami. Wysłany przodem puł­ kownik Paweł Józef Małachowski został odparty przez generała Wołkońskiego, który zajął już Crossen wraz ze znajdującymi się tam dużymi zapasami żywności. Oddział Małachowskiego w trak­ cie odwrotu stracił dwa działa 6-funtowe, zdobyte przez Rosjan. Siły główne Sałtykowa pozostawały w rejonie Zullichau do 26 lipca, kiedy to po odesłaniu dwa dni wcześniej rannych do Crossen, a jeńców i dezerterów wraz z całą zdobyczą wojenną do Poznania, wyruszyły w ślad za oddziałem generała Wołkońskiego. 28 lipca armia rosyjska dotarła do Crossen. W re­ jon tego miasta prawie jednocześnie, ale po drugiej stronie Odry, dotarł również generaŁWedel. Rosyjski głównodowo­ dzący wysłał jazdę lekką generała Totlebena i Korpus Obser­ wacyjny generała Golicyna na lewy brzeg Odry z zadaniem odparcia uporczywego nieprzyjaciela. Prusacy jednak uchyli­ li się od walki i generał Wedel skierował swój korpus w stro­ nę Guogau, ścigany przez huzarów i Kozaków, a generał Golicyn powrócił do Crossen. Jednocześnie generał porucznik Aleksander Villebois z oddziałem, w którego skład weszło pięć pułków piechoty z działami, dwa pułki grenadierów konnych, Pułk huzarów i pułk Kozaków, miał niezwłocznie i bez względu na wynik starcia pod Crossen maszerować do Frankfurtu, by­ wając także to miasto i umocnić się w nim. Sałtykow wciąż nie miał wiadomości od Dauna, dlatego zdecydował się wysłać kilku żołnierzy do Austriaków z wia-

domością o rosyjskim zwycięstwie i o pozycji, jaką zajmowała armia carska. Posłańcy mieli także przekazać, że Rosjanie ocze­ kują na swoich sojuszników w umówionym miejscu. Gdyby zaś wojska Marii Teresy nie mogły szybko przybyć nad Odrę, rosyjski dowódca prosił o wysłanie z tą wiadomością kuriera. Armii rosyjskiej zaczynało też brakować żywności, sprzętu wojskowego i amunicji - szczególnie artyleryjskiej. Konie pociągowe były w bardzo złym stanie. Odpowiedzialny za zaopatrzenie generał Mienszykow, mimo nalegań zwierzch­ nika, wysyłał konwoje niezbyt obfite i podążające opieszale. Był też generał Sałtykow zatroskany słabą dyscypliną armii rosyjskiej, na którą skarżył się w liście do carycy Elżbiety. Odpoczynek w rejonie Crossen stwarzał dogodną okazję do zaprowadzenia w oddziałach surowej dyscypliny.

POŁĄCZENIE KORPUSU LAUDONA Z ARMIĄ SAŁTYKOWA

Po kwietniowym ataku księcia Henryka Pruskiego na ma­ gazyny armii austriackiej w Czechach, gdzie wojskami au­ striackimi dowodził feldmarszałek Daun, dowódca wojsk au­ striackich opuścił z głównymi siłami Münchengretz i skiero­ wał się w stronę Śląska. Pozostałe korpusy armii cesarskiej feldmarszałek również przemieścił w kierunku Śląska, chcąc zabezpieczyć skrzydła swoich wojsk przed pruskim atakiem z flanki. Daun zawiadomił na początku lipca Sałtykowa, że bę­ dzie się posuwał na północ doliną Kwisy. Austriacy mając liczebną przewagę (około 155 tys. żołnie­ rzy) wypierali wojska pruskie z zajmowanych przez nie pozy­ cji i 6 lipca armia Dauna zajęła Marklissa. Fryderyk II zanie­ pokojony manewrami oddziałów cesarskich wycofał się z Landeshut, którą zajęły korpusy generałów de Ville’a i Garscha. Feldmarszałek Laudon znajdował się 18 lipca (dzień prżewidziany na spotkanie obu sojuszniczych armii) w rejonie Luba­ nia. Główne siły pruskie pod dowództwem samego króla prze­

Haubica Szuwałowa

Rosyjski jednoróg

Oficer i szerego­ wiec rosyjskiej pie­ choty (1756-1762)

Grenadier piechoty rosyjskiej (1756-1761)

Oficer kirasjerów (1758 r.)

rosyjskich

Szeregowy rosyjskiego Gru­ zińskiego Pułku Huzarów

Huzar rosyjskiego Pułku Serbskiego (1741-1761)

Dragon rosyjski (1756-1761)

Chorąży pułku kirasjerów rosyjskich (1756-1762)

Pałasze jazdy rosyjskiej

zarża dragonów Pułku Nizegorodskiego pod Kunersdorfem

Pałasz piechoty rosyjskiej

Broń piechoty rosyjskiej (partyzany, granat, karabiny i bagnet)

AleksanderW. Suworoww 1759 r., Feldmarszałek Stiepan Fedoroadiutant księcia Michała Wołkoń- wicz Apraksin skiego

Alegoria z wojny siedmioletniej

bywały w pobliżu Nowogrodźca koło Bolesławca, skąd Daun zamierzał wyprzeć Prusaków. Austriacki feldmarszałek pla­ nował także rozbicie armii księcia Henryka, która znajdowała się pod Budziszynem, po czym generał Hadik miał przez Frank­ furt dotrzeć do Berlina, aby odciągnąć Dohnę od Rosjan. Laudon dowiedział się 26 lipca o bitwie pod Kay, a następ­ nego dnia wiadomość tę otrzymał także Daun. Wzmocnił on korpus Laudona do około 20 tys. żołnierzy i polecił mu połą­ czyć się z Rosjanami. 30 lipca austriacki głównodowodzący ruszył swoją armię z zajmowanych pozycji, z zamiarem wy­ parcia wojsk pruskich z rejonu Lówenberg (na Śląsku) Schmottseiferi. Lewe skrzydło wojsk cesarskich, posuwając się w dół rzeki Kwisy do Lubania, zajęło czołowymi oddzia­ łami Nowogrodziec. Natomiast prawe skrzydło austriackich sił głównych pozostało w Marklissa. Fryderyk II obserwując ruchy przeciwników doszedł do wniosku, że siły cesarskie są dla niego mniej groźne od wojsk generała Sałtykowa. W tym przekonaniu utwierdziła go bier­ ność feldmarszałka Dauna, który zdawał się czekać na dalszy rozwój sytuacji. Uznał więc, że powinien osłonić się od stro­ ny Austriaków i ruszyć na Rosjan z siłami 10 tys. żołnierzy.. Po szybkim przemarszu dotarł do Sagan, gdzie przejął dowództwo nad armią księcia Henryka Pruskiego, który został ode; słany do Lówenberg (na Śląsku) i objął dowództwo nad kor­ pusem osłonowym. Do Sagan dotarł Fryderyk II 30 lipca. Miał tam 21 batalio­ nów piechoty, 35 szwadronów kawalerii (łącznie 19 100 żoł­ nierzy) oraz 93 ciężkie działa. Uznał więc, że siły, którymi dys­ ponował, są zbyt szczupłe i 30 lipca listem skierowanym do ge­ nerała Wedela wezwał go do Guogau. Sam zaś ruszył ną Krzystkowice pod Nowogrodem Bobrzańskim. Chcąc dodatkowo Wzmocnić swoje siły król wysłał rozkaz do generała Fincka, znajdującego się pod Spremberg, aby ten połączył się z nim. W tym czasie oddział rosyjskiego generała Villeboisa dotarł pod Frankfurt, którego załogę stanowiło 500 żołnierzy dowo-

dzonyeh przez majora Arnima. Dowódca załogi nie zgodził się na bezwarunkową kapitulację i nie zauważony przez Rosjan opuścił miasto kierując się w stronę Custrin. Droga odwrotu była jednak zablokowana pod Lebus przez Kozaków i huzarów rosyjskich, wysłanych tam przez generała Villeboisa. Arnim zaczął więc wycofywać się w kierunku Berlina, ści­ gany przez jazdę nieprzyjaciela. Na wiadomość o ucieczce gar­ nizonu ostrzał artyleryjski Frankfurtu został szybko przerwany. Oddział Arnima otoczyli rosyjscy huzarzy i grenadierzy konni 1,5 mili od miasta. Prusacy po zaciętej walce skapitulowali. Wojska Sałtykowa zdobyły we Frankfurcie znaczne zapasy żywności i sprzętu wojennego, co poprawiło zdecydowanie ich stan zaopatrzenia. Miasto i okoliczny rejon zostały obło­ żone kontrybucją. Rosjanie na próżno oczekiwali armii Dau­ na w Crossen. 29 lipca otrzymali od Austriaków wiadomość, że korpus Laudona został wysłany przez Dauna w celu połą­ czenia się ze swoimi sojusznikami. Sałtykow poinformował Austriaków, aby skierowali się do Frankfurtu. 31 lipca otrzy­ mał od posłańców austriackich wiadomości o Fryderyku II. Zgodnie z nimi król pruski znajdował się z 40 tys. żołnierzy w Sagan i miał zamiar połączyć się z korpusem generała We­ dela. W Sagan znajdowały się korpusy generała Fouqu’e, księ­ cia Würtemberskiego i armia księcia Henryka. ’ Hadik, który początkowo chciał dotrzeć ió armii carskiej, został odwołany przez Dauna ze Spremberg. Teraz miał ata­ kować flankę wojsk pruskich, gdyby zaatakowały Austriaków, lub uderzyć na tyły Fryderyka II, jeśli ten uderzy na Rosjan. Siły główne Sałtykowa 1 sierpnia opuściły Crossen i ruszy­ ły na Frankfurt. W trakcie marszu do wojsk rosyjskich przy­ był posłaniec od generała Hadika, który poinformował o wy­ marszu Fryderyka z Sagan z zamiarem skierowania się na Cros­ sen. Rosjanie na prośbę Austriaków przygotowali przeprawę pod Przybrzegiem, jednak na próżno oczekiwali na sojuszni­ ków. Tego samego dnia tabory Hadika zostały zniszczone w Markersdorf (Markosice) pod Guben (Gubin) przez ubez­

pieczenia Fryderyka II. Siły austriackie znajdowały się wów­ czas w Griesel (Gryżyn). W tym samym czasie Fryderyk II ponowił rozkazy dla generałów Wedela i Fincka, nakazując im marsz na Frankfurt w celu połączenia się z siłami króla. drugiego sierpnia nastąpiło spotkanie w miejscowości Aurith (Urad) Laudona z Sałtykowem. Austriacki feldmarszałek, który pozostawił swój korpus pod Gross Bresen (Brzezina) w pobliżu Guben, poinformował Rosjan, zę Fryderyk II skie­ rował się na południe i ma zamiar uderzyć na Dauna. Laudon prosił o 30 tys. piechoty. Tak wzmocniony chciał wyruszyć na pomoc swojemu dowódcy, ale Sałtykow odmówił. Na wia­ domość o zajęciu przez armię rosyjską Frankfurtu cesarski feld­ marszałek zażądał połowy kontrybucji i żywności zgromadzo­ nej w mieście. W trakcie rozmów Laudona z Sałtykowem au­ striacki korpus cały czas maszerował na Frankfurt chcąc uprze­ dzić Rosjan w zajęciu miasta, dokąd dotarł 2 sierpnia. Armia główna Sałtykowa przybyła do Frankfurtu wieczo­ rem 3 sierpnia i zastała tam już Austriaków. Następnego dnia Rosjanie rozpoczęli budowę mostów na Odrze. Feldmarsza­ łek Laudon po przyjeździe do rosyjskiego obozu spotkał się z Sałtykowem i prosił go o przeniesienie swojego korpusu na prawy brzeg rzeki w celu połączenia się z armią carską. Zaj­ mowana przez Austriaków pozycja nie sprzyjała obronie. Lau­ don zawiadomił też rosyjskiego dowódcę o starciach ubezpie­ czeń z awangardą pruską5. Czwartego sierpnia po dokonaniu przeglądu austriackiego korpusu rosyjski generał en chef rozkazał przeprawić Laudo5 Z listu Sałtykowa do cesarzowej Elżbiety wynika, że to Laudon prosił o zgodę na przeprawę austriackiego korpusu naprawy brzeg Odry i rozłoże­ nie obozu w pobliżu pozycji wojsk rosyjskich. Masłowski, który w swojej pracy odnosi się bardzo niechętnie do Austriaków, pisze, że Sałtykow roz­ kazał połączyć się Laudonowi z armią rosyjską, mimo że austriacki dowód­ ca nie miał takiego zamiaru. Dokument zamieszczony przez Korobkowa jest źródłem wiarygodnym, gdyż powstał w odstępie kilkunastu godzin od omawianego wydarzenia.

nowi swoje oddziały i zająć pozycje na lewym skrzydle wojsk rosyjskich. Sałtykow odrzucił także propozycję Dauna (Lau­ don przekazał rosyjskiemu sojusznikowi list od cesarskiego głównodowodzącego), który chciał połączenia obu armii na lewym brzegu Odry, na południe od Crossen. Odmowa była spowodowana między innymi złym stanem zwierząt pociągo­ wych, wśród których wybuchła epidemia. Tymczasem Hadik ponownie zatrzymał się w Spremberg, skąd miał zamiar dotrzeć do 6 sierpnia w rejon Cottbus. Tym samym zagroziłby tyłom armii Fryderyka II. Sałtykow zaś, który oczekiwał na transport zaopatrzenia z Poznania, posta­ nowił dać odpocząć swoim zmęczonym oddziałom. 9 sierpnia do obozu rosyjskiego przyjechał generał Sprynger z listem od Dauna, który ponawiał swoją propozycję. Na radzie wojennej postanowiono przychylić się do planu austriackiego główno­ dowodzącego i połączyć się z armią cesarską. Sojusznicy za­ mierzali wyprzeć Prusaków ze Śląska i tam spędzić zimę. Fryderyk II po zniszczeniu obozu korpusu generała Hadika przez Beeskow dotarł do Müllrose, skąd jego awangarda wy­ parła ubezpieczenia korpusu Laudona. Kawaleria pruska pro­ wadziła obserwację Frankfurtu i informowała o ruchach nie­ przyjaciela. Pod Müllrose król pruski postanowił oczekiwać na korpusy Wedela i Fincka. Generał Wedel 31 lipca opuścił Guogau i ruszył w stronę Crossen. Miasto było jednak zajęte przez Rosjan. Droga do Frankfurtu również była osłaniana przez wojska carskie. Nie chcąc wdawać się w bitwę, Prusacy pomaszerowali na Guben i Grünow (Gronów), by po minięciu od wschodu Beeskow dotrzeć 6 sierpnia do Müllrose, gdzie połączyli się z armią główną. Wzmocniony korpusem generała Wedela 7 sierpnia Fryderyk II przesunął swoje oddziały z Müllrose w pobliże Frankfurtu i rozłożył obóz pomiędzy Wuckow i Boosen. Na decyzję króla pruskiego wpłynął także fakt, że Austriacy prze­ prawili się na drugi brzeg rzeki, a linia ubezpieczeń wojsk sojuszniczych została wycofana na przedpola lewego brzegu

Odry. Nowa pozycja pozwalała Prusakom lepiej osłaniać Ber­ lin, dlatego Fryderyk II postanowił zaczekać tu na korpus ge­ nerała Fincka, aby po połączeniu się z nim zaatakować armię rosyjsko-austriacką. Generał Finek, który 30 lipca znajdował się w Honerswerda, po uzyskaniu wiadomości o lokalizacji sił nieprzyjaciela opu­ ścił 1 sierpnia zajmowaną miejscowość i przez Ortrand i Krobeln następnego dnia dotarł do Torgau. Tutaj otrzymał rozkaz od króla, nakazujący mu marsz na Frankfurt. Po zostawieniu garnizonu w Torgau Finek 4 sierpnia dotarł do Herzbergu, i maszerując przez Luckau 6 sierpnia znalazł się w Lubben. Kontynuując swój marsz w stronę Frankfurtu korpus generała Fincka 8 sierpnia przemaszerował przez Falkenhagen i następ­ nego dnia połączył się z armią główną Fryderyka II. Król wy­ znaczył mu miejsce na obóz w pobliżu miejscowości Alt Ze­ schdorf. Po dołączeniu do sił głównych korpusu Fincka, Pru­ sacy dysponowali 49 900 żołnierzami (63 bataliony piechoty i 110 szwadronów kawalerii) ze 110 ciężkimi działami. Była to siła, z którą Fryderyk II mógł skutecznie przeciwstawić, się połączonym armiom: rosyjskiej i austriackiej.

BITWA POD KUNERSDORFEM

PRZYGOTOWANIA i DZIAŁANIA WOJENNE DO 11 SIERPNIA'

Fryderyk 9 sierpnia 1759 r. otrzymał meldunek o zwycięs­ twie wojsk księcia Ferdynanda Von Brauschweig nad Fran­ cuzami pod Minden w bitwie stoczonej 1 sierpnia. Król był zadowolony z sukcesu swoich wojsk. Zwycięstwo pod Min­ den podbudowało morale jego oddziałów, co było nie bez zna­ czenia, gdyż Prusacy mieli zamiar wydać armii rosyjsko-austriackiej bitwę. Jeszcze tego samego dnia oddziały Frydery­ ka II rozpoczęły przygotowania do walki. Król zamierzał wy­ konać uderzenie na mosty na Odrze, a'komendant Ctistrina, pułkownik von Thadden, miał współdziałać z armią główną Otrzymał rozkaz przygotowania prowiantu i furażu do 12 sierp­ nia, kiedy to król chciał zaatakowao. Transport miał być wy­ słany do Frankfurtu, a opróżnione wóży powinny wrócić z ran­ nymi. Również cały sprzęt połowy należało przesłać z Ciistrina do Frankfurtu. Z rozkazów tych wynika, że król spodziewał się zwycięstwa swoich oddziałów w nadchodzącej bitwie Wzmocniony siłami korpusu generała Fincka, Fryderyk II był gotowy do rozpoczęcia działań wojennych i przejścia Odry. Pułkownik Hardt, który z niewielkim oddziałem znajdował się w Gardawie, otrzymał rozkaz, aby w pogotowiu oczekiwać na przemarsz Rosjan do Poznania i w miarę swoich sił, atakując z flanki, utrudniać odwrót wojsk rosyjskich. Król pruski liczył, że uda mu się zmusić przeciwnika do odwrotu, tym samym stolica i całe państwo byłyby wolne od groźby zniszczeń.

Armia rosyjsko-austriacka rozłożyła swój obóz na wzgórzach ciągnących się od Kunersdorfu do Słubic na prawym brzegu Odry. Ubezpieczały ją oddziały lekkiej kawalerii. Ich linia na lewym brzegu do 11 sierpnia ciągnęła się od drogi z Frankfur­ tu do Lebus i w stronę Rosengarten i Schetnau. Stąd ubezpie­ czenia przechodziły na prawy brzeg rzeki dochodząc do Lasu Frankfurckiego. Dalej forpoczty lekkiej kawalerii ciągnęły się w pobliżu wąwozu Beckergrund i docierały do rzeki Hühner, skąd ich linia kierowała się w stronę Lebus. Oddziały jazdy lekkiej, które nie pełniły służby ubezpieczeniowej, Sałtykow rozkazał zgrupować pomiędzy Rosengarten a Frankfurtem jako rezerwę. Droga na Crossen stale patrolowana była przez konni­ cę sprzymierzonych. Z Crossen przyjeżdżali kurierzy od Dauna i z tamtejszego garnizonu. Nieustannie dochodziło do starć ubezpieczeń sojuszników z pruskimi placówkami. Rosyjskie podjazdy docierały do Cüstrina niszcząc zgromadzone pod twierdzą zapasy oraz ubez­ pieczenia garnizonu. Sałtykowowi udało się uzyskać szcze­ gółowe informacje na temat armii Fryderyka II. Dostarczyli ich oficerowie pruscy wzięci do niewoli przez Kozaków, którzy zapuszczali się aż pod obóz pruski. Wysłany 7 sierpnia na Müchenberg porucznik Wencel zdobył informację ńa temat załogi Berlina oraz o gromadzeniu przez Prusaków łodzi w rejonie Merkendorf, Bochen i Pilgram. Rosyjski dowódca domyślał się, że Fryderyk szykuje się do przeprawy przez Odrę i do stoczenia bitwy. Podjazdy huzarów i Kozaków dostarcza­ ły Sałtykowowi wciąż nowych wiadomości, dzięki czemu był dobrze zorientowany w sytuacji. Rosyjski generał en chef otrzymał 10 sierpnia wiadomość, że armia pruska o 8.00 opuściła miejsce obozowania i skiero­ wała się na Cüstrin. Upewniło to Sałtykowa, że przeciwnik będzie się przeprawiał pod tą miejscowością. Dowódca połą­ czonych armii był zdecydowany przyjąć bitwę, gdyż warunki terenowe doskonale sprzyjały obronie. Generał Totleben, od­ powiedzialny za ubezpieczenie armii, otrzymał rozkaz, aby

nieustannie patrolować drogę wzdłuż Odry od Frankfurtu do Cüstrin. Wszystkie informacje uzyskane o nieprzyjacielu były natychmiast przekazywane do głównodowodzącego, który dzięki temu miał doskonały obraz sytuacji. Nocą z 10 na 11 sierpnia wojska pruskie przeprawiły się przez Odrę. Konnica przeszła rzekę w bród pod Lebus. Pie­ chota zaś i ciężki sprzęt pod osłoną artylerii przeprawiła się pół mili od Cüstrin pod wsią Wuden, po przygotowanych wcześ­ niej trzech mostach1. Po przejściu Odry Fryderyk II skiero­ wał swoją armię w kierunku Göritz. Ubezpieczająca siły głów­ ne kawaleria pruska skoncentrowała się pod Frauendorfem (Pamięcin), zajętym przez lekkąjazdę Totlebena. Konnica Fry­ deryka II przy wsparciu piechoty zmusiła Rosjan do opuszcze­ nia pozycji w wiosce. Na wiadomość o przeprawie wojsk.pruskich przez Odrę ge­ nerał Sałtykow rozkazał swojej armii zmienić front - siły rosyjsko-austriackie miały teraz Odrę na swoich tyłach. Pozycja sprzymierzonych z natury już doskonale nadająca się do obro­ ny, na polecenie dowódcy została jeszcze dodatkowo uforty­ fikowana. Oddziały okopały się na zajmowanych.pozycjach i zbudowały szańce przypominające swoim kształtem gwia­ zdę. Ten sposób umocnień pozwalał razić nieprzyjaciela z flan­ ki, gdy docierał on już do umocnień. W Lesie Frankfurckim, przylegającym do prawego rosyjskiego skrzydła, który był trud­ ny do przebycia dla zwartych mas wojska, Sałtykow polecił przygotować zasieki. Podobne przeszkody zbudowano przed linią umocnień rosyjsko-austriackich. Miały one w połączęniu z naturalnymi przeszkodami uniemożliwić oskrzydlenie armii Sałtykowa. Osłonięte głębokim wąwozem lewe skrzy­ dło zostało również wzmocnione fortyfikacjami ziemnymi i sil­ ną artylerią- około 56 dział. Korpus Laudona zajął pozycję t

1 K o r o b k o w , op. cii., s. 486; Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 223 i n. Z dokumentu zamieszczonego przez Korobkowa wynika, że Prusacy mieli na Odrze pięć mostów, natomiast Kriege Friedrichs... mówi o trzech.

na wzgórzach pod Kunersdorfem łącząc się tym samym z woj­ skami rosyjskimi. Wszystkie przygotowania do bitwy były prowadzone pod osłoną lekkiej kawalerii wstrzymującej ruch przeciwnika i informującej o jego ruchach. Tabory Sałtykow wysłał na lewy brzeg Odry do Schetnau. Było to tym łatwiejsze, ponieważ wojska miały wyruszyć na dniach do Crossen i tabory już wcześniej przygotowano do wymarszu. Dowództwo nad osłoną taborów objął brygadier Brandt2. Do Poznania wyruszył kurier z rozkazem wstrzyma­ na wszystkich transportów z zaopatrzeniem aż do odwołania. Próba zatrzymania Prusaków podjęta przez generała Totlebena zakończyła się niepowodzeniem. Rosjanie zostali wy­ parci spod Frauendorfu przez przeważające siły nieprzyjacie­ la i ciągle się ostrzeliwując przeprawili się przez rzekę Hühner, po czym zatrzymali się na przedpolach Kunersdorfu. Armia pruska kontynuowała marsz w trzech kolumnach w stronę Bischofsee, dokąd dotarła około południa i tam rozłożyła się obozem, zajmując stanowiska wzdłuż drogi. Korpus generała Fincka stanął na wzniesieniach na północny wschód od Trettin, pomiędzy nizinnym terenem nad brzegiem Odry a Bischofsee, w których Fryderyk II założył kwaterę główną. Całość sił pruskich była rozciągnięta od wsi Leissow (Lisów) do drogi Starckow (Starków) - Bischofsee. Huzarzy z pułków Puttkamera i Kleista ubezpieczali armię główną wysuwając swoje posterunki w stronę rzeki Hühner. Noc z 11 na 12 sierpnia armia Fryderyka II spędziła w szyku bojowym, niepokojona przez Kozaków. Generał Sałtykow, który mógł wycofać się w stronę Cros­ sen łub Poznania, postanowił zostać na miejscu i czekać na atak przeciwnika. Nie chciał ryzykować starcia' z królem na otwartym polu, gdyż przygotowane umocnienia zwiększały szansę na zwycięstwo. Pomimo doskonałej pozycji obronnej, 2 Źródła nie podają dokładnej liczby żołnierzy osłaniających obóz. Po­ czątkowo był to jeden pułk piechoty - Wiatski.

armia rosyjsko-austriacka nie mogła w pełni wykorzystać swo­ ich sił ze względu na brak miejsca. Pozycje rosyjskie były porozdzielane wąwozami utrudniającymi wzajemną pomoc po­ szczególnych oddziałów. Jednakże te same wąwozy stanowi­ ły również przeszkodę dla atakujących. Zdaniem rosyjskiego generała en chef kluczem do stanowisk jego armii była góra Judenberg, znajdująca się na prawym skrzy­ dle wojsk rosyjskich (przed zmianą frontu na lewym). Utrzy­ manie Judenbergu pozwalało Sałtykowowi na ewentualne wy­ cofanie się na Crossen lub na lewy brzeg Odry. Jego utrata równała się zagładzie armii. Dowódcą prawego skrzydła Sałtykow mianował generała Fermora. Tutaj również rosyjski głównodowodzący umieścił korpus Laudona. Pierwsza linia wojsk carskich miała dogodne pole ostrzału stoków wzgórza Falkensteinberg i podejść do niego. W pierwszej linii stały pułki Azowski i Permski, osłaniające główną baterię dział na Judenbergu, 1 grenadierski i Woroneżski osłaniały flankę ca­ łego szyku i ostrzeliwały skrzydłowym ogniem podejścia do czterech pułków znajdujących się ńa skraju prawego skrzydła (Narwski; Archangełogorodski, Czemihowski i Wyborgski). Miały one osłaniać podejścia do mostów na Odrze3 i unie­ możliwić oskrzydlenie prawego sk^ydła. 12 sierpnia Sałtykow wycofał pułk Czemihowski na lewy brzeg Odry w celu wzmocnienia osłony taborów. Na jego miejsee wszedł będący w rezerwie pułk Wyborgski. W drugiej linii szyku na Judenbergu stały dwa pułki rosyjskie: Nizowski i 2 Moskiewski oraz pułki austriackie: Laudona, Bethlęr na, Baden Baden, Loriusa, Arenberga i Waldecka. Austriaccy gre­ nadierzy zajęli pozycję w wąwozie Laudongrund. Regulamajazda rosyjska stała na pozycji u podnóża Judenbergu, na wprost Rotheforwerk (Czerwony Folwark). Kroaci rozłożyli się w okopach przy­ gotowanych specjalnie dla osłony mostu w pobliżu obozu. 3 Dwa mosty znajdowały się naprzeciwko przedmieści Frankfurtu, dwa za Judenbergiem i jeden za prawym skrzydłem.

Za pozycjami Kroatów Sałtykow umieścił troicki pułk pie­ choty. Judenberg, jako kluczowa pozycja wojsk sprzymierzo­ nych, otrzymał bardzo silną artylerię składającą się z pięciu baterii. Jedna z nich, złożona z dział o największym kalibrze, ' ostrzeliwała teren naprzeciw jezior leżących pod Kunersdorfem. Pozostałe baterie pokrywały swoim ogniem obszar od Lasu Frankfurckiego aż do obozu pod Schetnow4. Przednią linią prawego skrzydła, zajmującą Falkensteinberg, dowodził ge­ nerał Villebois5. W centrum dowodzonym przez generała Rumiancewa i ciągnącym się od Laudongrundu do Kuhgrundu przez Duży Spit­ zberg stanęło 17 pułków piechoty. Doceniając znaczenie wznie­ sienia Duży Spitzberg Sałtykow umieścił tam silną baterię, która pokrywała swoim ogniem, wspólnie z baterią z Judenbergu, przejścia przez strumienie u podnóża Kunersdorfu. I na tym wzgórzu Rosjanie okopali się, dzięki czemu piechota ukryta za ziemnymi umocnieniami mogła zminimalizować własne straty6. Tutaj również oddziały stały uszykowane w dwie linie. Ich front nie był prosty, szyk częściowo, się załamywał. Prawe skrzydło centrum skierowane było frontem lekko na południo­ wy wschód i składało się z pięciu pułków: Kazańskiego, New­ skiego, 4, 3 grenadierskich oraz Wołogodskiego (od Falkensteiberg do Dużego Spitzbergu). Osłaniały one. dwie baterie znajdujące się za ich umocnieniami. Pułki Pskowski, Apszeroński i Rostowski stanowiły osłonę baterii na Dużym Spit­ zbergu i były zwrócone frontem do Kunersdorfu. W drugiej 4Kriege Friedrichs..., cz. III, s. 235 i n ; . M a s ł o w s k i , op. cit., t. III, s. 110-111 i 113. Źródła i opracowania nie podają liczby dział na prawym skrzydle rosyjskim. 5 Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 231. Natomiast według Masłow­ skiego Villebois był razem z Rumiancewem w centrum szyku rosyjsko-austriackiego na Dużym Spitzbergu (M a s ł o w s k i, op. cit., t. III, s. 113). 6 M a s ł o w s k i (op. cit., t. III), s. 113, popełnia błąd pisząc, że Vitiebo-: is zajmował pozycję na prawym stoku Dużego Spitzbergu. Generał Villebo­ is dowodził oddziałami zajmującymi wzgórze Falkensteinberg. Patrz Krie­ ge Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 231.

linii znajdowały się pułki Sybirski, Wiadski, Uglicki, Kijewski i Sankt-Petersburski (zwrócone frontem na południowy wschód), natomiast Nowgorodski, Niżegorodski, 'Biełozerski i 2 grenadierski miały front skierowany w stronę Kunersdorfu7. Lewe skrzydło wojsk rosyjskich znajdowało się na wzgó­ rzach Kuhberg, Miihlberg, które zajęły oddziały Korpusu Ob­ serwacyjnego generała Golicyna. Ustawił on swoje wojska w dwie linie: 1 i 5 muszkieterskie w linii pierwszej, a za nimi 2, 3 i 4 muszkieterskie. W poprzek obu ugrupowań, skierowany frontem w stronę rzeki Hühner, znajdował się pułk grenadierski (źródła nie podają ani jego numeru, ani nazwy) zamykają­ cy przerwę pomiędzy obu liniami. Ta najsłabsza pozycja ar­ mii Sałtykowa miała zwrócony front w kierunku południowowschodnim, północno-wschodnim i północno-zachodnim. Golicyn dysponował czterema bateriami, które pokrywały swym ogniem tereny w stronę Trettin i Małego Spitzbergu. Wszystkie ziemne umocnienia były połączone ze sobą okopa­ mi, których nie zdołano jednak ukończyć. Pomiędzy Mühlbergiem a bagnami Elsbusch stanęło 15 szwadronów ja­ zdy. Sam Frankfurt został praktycznię^gołocony z wojska Sałtykow pozostawił w nim jako załogę 260 żołnierzy z 5 ofi­ cerami. Wszystkie siły były mu potrzebne na prawym brzegu Odry, na polu walki. Fryderyk II rozpoczynając swój manewr oskrzydlający miał zamiar zmusić przeciwnika do opuszczenia zajmowanych po­ zycji i rezygnacji z marszu w głąb Brandenburgii. Sądził, że armia rosyjsko-austriacka wycofa sięina Reppen (Rzepin), aby^ zabezpieczyć swoje połączenia z Poznaniem. Widząc jednak, iż nieprzyjaciel przygotowuje się do bitwy, król pruski posta­ nowił zaatakować go następnego dnia na zajmowanych przez 7 Wbrew temu, co pisze M a s ł o w s k i (op. cit., t. III) s. 111, Korpus Obserwacyjny nie miał wcale słabej artylerii. Golicyn dysponował ogółem 76 działami (56 regimentowych). W Korpusie Obserwacyjnym na pułk pie­ choty przypadało szeąć dział regimentowych, gdy reszta armii - cztery dzia­ ła na jeden pułk. Patrz Kriege Friedrichs..., cl. III, t. 10, s. 363 i n.

sprzymierzonych pozycjach Fryderyk planował atak z północ­ nego wschodu na lewe skrzydło rosyjskie - Mühlberg i zepchnięcie wojsk Sałtykowa w pobliże grobli na przedmieś­ ciach Frankfurtu, gdzie znajdowała się nie osłonięta lasem ka­ waleria. Król nie znał siły umocnień prawego skrzydła sprzy­ mierzonych, w przeciwieństwie do ich lewego skrzydła, które było widoczne ze wzgórz w pobliżu Trettin. Dlatego też w ce­ lu poznania szczegółów obrony Judenbergu i uzyskania szcze­ gółowych wiadomości o przeciwniku, Fryderyk II wysłał pa­ trole w stronę pozycji rosyjsko-austriackich. Ordre de Bataille zostało ustalone jeszcze w obozie pod Wulkow, przed wymarszem armii w stronę nieprzyjaciela. Od Trettin w kierunku na Mühlberg pozorowany atak miał prze­ prowadzić korpus generała Fincka. Rzeczywiste uderzenie na to wzgórze król zamierzał przeprowadzić osobiście siłami głów­ nymi. Finek natomiast miał nie przeprawiać się przez Hühner, dopóki król z pęzostałą częścią armii nie rozpocznie natarcia na Mühlberg od strony Małego Spitzbergu. Rezerwowy korpus Fincka składał się z ośmiu batalionów piechoty i czterdziestu szwadronów kawalerii generała porucznika Schorlemera8.

POCZĄTEK BITWY. BÓJ DO GODZINY 17.00

Pomiędzy 3.00 i 4.00. rano w niedzielę 12 sierpnia w obozie pruskim na zachód od Bischofsee ogłoszono alarm i rozpoczęto przygotowania do bitwy. O godzinie 5.00 bataliony i artyleria Fincka zajęły pozycje na wzgórzach pod Trettin. Godzinę później miały rozpocząć atak na lewe; skrzydło rosyjskie. Siły główne pomiędzy 2.00 i 3.00 wymaszerowały w dwóch ko­ lumnach z obozu w kierunku pozycji nieprzyjaciela. Na lewym skrzydle prawej kolumny (jej początek) posuwała się grupa kawalerii generała porucznika Fryderyka Wilhelma von Sey8 Kriege Friedrichs...,

cz. III, t. 10, s. 242.

dlitza (dwa pułki huzarów, dwa dragonów i jeden kirasjerów). Prawe skrzydło tej kolumny (jej koniec) stanowiła grupa jazdy księcia Eugeniusza Wtirtembergskiego (pułk huzarów i trzy pułki kirasjerów). Pomiędzy nimi w pierwszej linii znajdowało się jedenaście pułków piechoty (od prawego skrzydła: markgrafa Karola, Hülsena, Schenkendorffa, L'estwitza, Kanitza, Bewerna i Wieda). Druga grupa stanowiła lewą kolumnę i z nią posu­ wała się ciężka artyleria. W skład drugiej linii weszły następu­ jące pułki: Tanna, Lossowa, Benera, Grabowa, Diericka, garni­ zonowy Jung Sydow, Bülowa, Dohny, Busche’a, Reffe’a. Za maszerującą armią w lesie na południe od Kunersdorfu posu­ wała się kawaleria, która znajdowała się za skrzydłem lewej kolumny. Ogółem było to 41 szwadronów huzarów i dragonów. Prusacy maszerowali w stronę jezior na południe od Bischofsee, do miejsc, gdzie znaleziono dogodne przeprawy przez Hühner. Ubezpieczenia rosyjskie na widok kolumn pruskich zniszczyły most pomiędzy jeziorami na południe od Kuners­ dorfu i wycofały się za prawe skrzydło swojej armii. Oddziałom pruskim mimo trudnego bagnistego terenu udało się przeprawić przez Hühner w jej górnym .biegu. Finck w tym czasie rozpoczął realizację swojej części planu bitwy. Pierwsza rzekę przekroczyła awangarda maszerująca na prawym skrzy­ dle sił głównych (osiem batalionów piechoty). Po przekrocze­ niu rzeki kolumny pruskie wykonały zwrot z południowego wschodu na południowy zachód maszerując w stronę prawe­ go skrzydła rosyjskiego, aby wprowadzić Sałtykowa w błąd. Następnie Prusacy dokonali zwrotu na północny zachód for­ mując się z kolumn marszowych w linie bojowe. Armia Sałtykowa od 3.00 znajdowała się w pełnej gotowo­ ści bojowej. O godzinie 9.00 dwie baterie dział pruskich znaj­ dujące się na wzniesieniach koło Trettin rozpoczęły ostrzał lewego skrzydła rosyjskiego. Tymczasem na czoło linii wojsk Fryderyka II wysunęła się awangarda złożona z ośmiu bata­ lionów piechoty (dwie linie po cztery bataliony), które prze­ sunęły się na prawe skrzydło szyku. O godzinie 9.30 dwana­

ście ciężkich dział pruskich ustawiono na Małym Spitzbergu, i w pobliżu stawów na południe od Kunersdorfu. Przed 11.00 Prusacy pomimo ciężkiego terenu podciągnęli jeszcze jedną baterię ciężkich dział, ustawiając ją w pobliżu Małego Spitz­ bergu i rozpoczęli ostrzał artyleryjski lewego skrzydła rosyj­ skiego koncentrując go 700-1400 m od swoich stanowisk. Rosjanie nie pozostali bezczynni i ich artyleria - Korpus Obserwacyjny - zaczęła ostrzeliwać pozycje nieprzyjaciela. Sałtykow liczył na to, że oddziały pruskie wykrwawią się sztur­ mując umocnione pozycje lewego skrzydła sprzymierzonych. Jednocześnie dowódca wojsk rosyjsko-austriackich nie miał zamiaru wspierać Golicyna. Chciał zachować resztę swoich sił do rozstrzygającego ataku na zmęczonego przeciwnika. Na rozkaz generała Sałtykowa jazda Totlebena podpaliła Kuners­ dorf, aby utrudnić Prusakom rozwinięcie sił na południe od wioski, po północno-wschodniej stronie Kuhgrundu. Zniszczyli również most przerzucony przez bagna Duży Elsbusch, przed prawym skrzydłem armii generała Sałtykowa. W południe rosyjski generał en chef wzmocnił centrum na Dużym Spitzbergu. Austriackie pułki Baden Baden i Laudona oraz cesarscy grenadierzy przemaszerowały wąwozem Laudongrund na Duży Spitzberg i zajęły pozycje za pułkami Wołogodskim i 3 grenadierskim. Przemieścił także część konnicy: 15 szwa­ dronów grenadierów konnych i dragonów stanęło na stoku wzgórza w pobliżu Kuhgrundu. 13 szwadronów kirasjerów9 do­ łączono do lekkiej jazdy Totlebena, za prawym skrzydłem rosyj­ skim. Pozostałe szwadrony kirasjerów wraz z Czugujewskim Pułkiem Kozaków stanęły w wąwozie Laudongrund. Pomiędzy obu liniami piechoty na Judenbergu Sałtykow ustawił dwa pułki huzarów. Na Dużym Spitzbergu za szykiem piechoty generał en chef umieścił także dwa pułki huzarów. Trzy pułki tej formacji jako rezerwa pozostały w pobliżu Rotheforwerku. 9 Pułki kirasjerów: Jego Wysokości, trzeci oraz. szwadrony rezerwowe ze wszystkich pozostałych pułków.

Artyleria pruska, przygotowując natarcie piechoty, nieustan­ nie ostrzeliwała lewe skrzydło armii rosyjsko-austriackiej. Fryderyk II ustawił działa na wzgórzach w pobliżu Trettin, Małego Spitzbergu, Klosterbergu10 i Walkbergu (na tym ostat­ nim działa rozpoczęły ogień o 11.30). Siły pruskie były roz­ dzielone rzeką Hühner. Na jej lewym brzegu stanęła grupa piechoty uszykowana w dwie linie, ubezpieczana na lewym skrzydle przez kawalerię. Miała ona przypuścić frontalny atak na Mühlberg. Grupa piechoty stanęła na prawym brzegu, po­ między Bischofsee a Trettinem. Pod Göritz znajdował się od-, dział generała majora Flemminga, w sile siedmiu batalionów piechoty, osłaniający mosty w tym rejonie11. Do walki ogniowej włączyła się także artyleria rosyjska z Dużego Spitzbergu i z flanki zaczęła ostrzeliwać pruskie jed­ nostki, gdyż te znalazły się w jej zasięgu. Przygotowania do szturmu na lewe skrzydło rosyjskie zostały zakończone i o 12.30 awangarda pruska w dwóch liniach po cztery bataliony zaczęła schodzić z Walkbergu do wąwozu Beckergrund. Atakujące w trudnym terenie bataliony Fryderyka II szybko zeszły do Beckergrundu i znalazły się pod ciężkim ostrzałem dział Korpusu Obserwacyjnego. Mimo to Prusacy nie łamiąc szyku dotarli do zasieków, które zlikwidowali, po czym kontynuowali natarcie. Rosyjska artyleria zamilkła, gdyż nie mogła ostrzeliwać sto­ ku wzgórza szturmowanego przez Prusaków, idących w trzech kolumnach. Na czele każdej z nich maszerowali grenadierzy. Ostatnie 100 m pruskie bataliony pokonały ostrzeliwane kartaczami i broniąręczną- przez piechotę. Oddana z bliskajjalwa żołnierzy awangardy zmieszała szyk rosyjskiego pułku grena­ dierów. Uderzenie na bagnety odrzuciło grenadierów - w bezła­ 10

Klosterberg to niemieckie wzniesienie na południowy wschód od Walk­ bergu w odległości około 700 m. " M a s ł o w s k i (op. cii. , t-. III, s. 119) popełnia błąd, gdyż na prawym brzegu Hühner, pomiędzy Drzecinem a Starymi Biskupcami, znajdował się tylko korpus Fincka. Prawdopodobnie Masłowski uważał, że Flemmingbrał także udział w bitwie. Patrz Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10, załącznik nr 8.

dzie wycofali się obok pozycji pułków 3 i 5 muszkieterskich, porywając je ze sobą. Król wysłał na Muhlberg posiłki, aby rozwinąć powodzenie awangardy, w sile batalionu piechoty. Golicyn zdołał zatrzymać pułki 3 i 5 i wraz z 1 oraz 4 sformo­ wał nową linię obrony. Pomimo wsparcia artylerii, Rosjanie nie wytrzymali - Prusacy pod morderczym ogniem dział prze­ łamali szyk przeciwnika zmuszając go do odwrotu. Atak Schenkendorfa i Lindstedta wspierała artyleria. Korpus Golicyna wycofał się w stronę Kuhgrundu i błotnistego brzegu Odry, i dalej, w dół w stronę bagien Elsbusch. Jego ucieczka spowo­ dowała zamieszanie wśród stojących tam pułków grenadierów konnych. Rosjanie stracili na Muhlbergu 14 batalionów piechoty (12 500 żołnierzy) z 86 działami. Ten pierwszy sukces podniósł zde­ cydowanie morale armii pruskiej. Dzięki zajęciu Muhlbergu i Kuhbergu armia pruska zyskała doskonałą pozycję do ostrzału rosyjskich pozycji. Ogień prowadzony przez pruskie baterie był bardzo silny (strzelało około 200 dział), a ciasnota panują­ ca na Dużym Spitzbergu sprawiła, że był celny. Pruskie poci­ ski zniszczyły znaczną liczbę jaszczy z ładunkami oraz uszkodziły lawety dział. Awangarda Fryderyka II ruszyła dalej, w stronę Kuhgrundu, jednak ogień przeciwnika zmusił ją do wycofania się. Sałtykow rozpoczął przygotowanie centrum do walki nadwa fronty. Generał porucznik Piotr Panin zmienił front na lewo, w stronę Kuhgrundu, skrajnymi pułkami obu linii (Rostowski i 2 grenadierski). Rosjan wsparły austriackie bataliony grena­ dierów generała porucznika Kampitela. Grzbiet wzgórza był wąski, toteż w jednej linii mogły stanąć dwa pułki. Następną linię utworzyły pułki Biełozerski i Niżegorodski, a kolejną: Sankt-Petersburski i Nowgorodzki. Ogółem szyk rosyjski miał głębokość sześciu linii, a bataliony Kampitela stanowiły od­ dzielną, siódma linię. Rosjanie próbowali kontrataku chcąc wesprzeć Golicyna i chwilowo zatrzymali postępy Prusaków. Odwrót korpusu

Golicyna i grenadierów konnych ukazał Fryderykowi II jeszcze jedną możliwość ataku. Okazało się, że bagna Elsbusch są do przebycia, wbrew wcześniejszym opiniom. Prawdopodobnie było to wynikiem tegorocznych upałów. Jedna z baterii pruskich za­ jęła pozycję na wzniesieniu znajdującym się na prawym brzegu Hühner, i zmusiła swoim ogniem resztki grenadierów Golicy­ na, a także konnicy do ucieczki w stronę Rotheforwerku. W tym samym czasie, gdy awangarda rozpoczynała atak na lewe skrzydło rosyjskie,"siły główne rozpoczęły marsz skra­ jem lasu na południowy wschód od Kunersdorfu w stronę rosyjsko-austriackiego centrum. Lewyirf skrzydłem pruskim dowodzili generałowie Wedel i Kanitz (kolejno pierwszą i dru­ gą linią) a prawym Hülsen i Itzenplitz. Prusacy zajęli pozycje pomiędzy Walkbergiem i Małym Spitzbergiem i mieli zwróco­ ny front w stronę Kunersdorfu. Lewe skrzydło ubezpieczała kawaleria Seydlitza na południe od Małego Spitzbergu. Ubez­ pieczająca prawe skrzydło grupa kawalerii księcia Eugeniu­ sza zajęła pozycje na skraju lasu, na wschód od Kunersdorfu. Główne siły miały przeprowadzić atak na Duży Spitzberg z rejonu Kunersdorfu, a korpus Fincka otrzymał zadanie obej­ ścia lewego skrzydła rosyjskiego i uderzenia na pozycje Rumiancewa od strony Odry. 16 szwadronów jazdy Fryderyk umieścił na swoim prawym skrzydle na żachód od Mühlbergu. Mieli oni oczyścić ten teren z resztek korpusu Golicyna. Trzeci kierunek uderzenia na centrum prowadził z Mühlbergu i Kulhbergu przez Kuhgrund na Duży Spitzberg. Pierwsze ruszyły oddziały Fincka, gdyż miały do pokona­ nia najdłuższą drogę. Po zejściu ze wzniesień na północ od Hühner korpus Fincka z trudem przeszedł przez bagnistą rze­ kę i kontynuował atak po nizinie na południowy zachód od Mühlbergu. Około 2.00 bataliony generała Fincka weszły na bagna Elsbusch, które opóźniły tempo jego marszu. Kawale­ ria tego korpusu zahaczyła tylko o zwężenie suchego terenu pomiędzy Elsbuschem a wzniesieniami i z braku miejsca zo­ stała odesłana do Kuhgrundu, aby wesprzeć ciężko walczącą

awangardę praską. Pozostałe siły pruskiej piechoty również przystąpiły do ataku, jednak pomimo wsparcia własnych ba­ terii zostały odrzucone na pozycje wyjściowe. Ogień artylerii rosyjskiej z Dużego Spitzbergu zmieszał szyki pruskie i bata­ liony Fryderyka II złamały szyk wycofując się w stronę pło­ nącego Kunersdorfu (lewe skrzydło) i na Kuhberg i Mühlberg (awangarda). Korpus Fincka, którego część sił uderzyła na lewą flankę pozycji rosyjsko-austriackich w Kuhgrundzie, z duży­ mi stratami musiał odstąpić od umocnień przeciwnika. Fryderyk II był zaskoczony niepowodzeniem. Nie zamie­ rzał jednak rezygnować z dalszej walki, tym bardziej że miał jeszcze odwody. Prusacy w marszu dokonali przegrupowania i przywrócili porządek w szeregach. Król osobiście poprowa­ dził ten atak na Kuhgrund, sądząc, że jego przykład zmobili­ zuje żołnierzy do dalszej walki. Początkowo szyk pruski był ostrzeliwany słabym ogniem artyleryjskim, jednak w miarę postępów sytuacja stawała się coraz gorsza. Rosyjskie kartacze wyrządzały ogromne szkody w królewskich batalionach. Rosjanie i Austriacy w ciężkim boju wyparli wykrwawione pruskie oddziały z Kuhgrundu. Niepowodzenie Fryderyka II spowodowane było częściowo trudnym terenem, a częściowo brakiem silnego wsparcia własnej artylerii. Prusacy z dużym wysiłkiem przeciągnęli kilka dział z Mühlbergu na Kuhberg. Pułki Apszeroński i RostoWski, zajmujące pozycje od Kuh­ grundu w stronę południowo-wschodnią z frontem na Kuners­ dorf, ostrzelane przez działa pruskie z nowych pozycji poniosły ciężkie straty od ognia w plecy. Austriaccy grenadierzy nie mając amunicji z ciężkimi stratami również wycofali się ze swoich stanowisk za linię pułku Baden Baden. Pruskiej artylerii prowadzącej ogień z Kuhbergu odpowia­ dały rosyjskie działa z Dużego Spitzbergu. Fryderyk II nie spodziewał się tak zajadłej obrony - rosyjscy i austriaccy pie­ churzy wspierani silnym ogniem artylerii zatrzymali jego gre­ nadierów. Po dotychczasowych atakach piechota pruska pra­ wego skrzydła i centrum nie była czasowo zdolna do walki.

Dlatego król rzucił do ataku konnicę (dragonów i huzarów) osłaniającą pozycje na Mühlbergu. Jazda uderzyła wzdłuż pół­ nocno-zachodniego zbocza Mühlbergu, dalej obok baterii na Kuhbergu dotarła do zachodniej części Kuhgrundu i starła się z nieprzyjacielem wypierając go z zajmowanych pozycji. Zmę­ czona piechota pruska nie była w stanie poszerzyć wyłomu i jazda Fryderyka II została kontratakiem rosyjskiej i austriac­ kiej kawalerii odrzucona na pozycje wyjściowe. Te 11 szwa­ dronów kawalerii sprzymierzonych poprowadzili Rumiancew i Laudon. Król pruski, mimo ciężkich strat poniesionych przez jego armię, nie zamierzał rezygnować ze zdobycia Dużego Spitzbergu. Sałtykow wzmocnił centrum wysyłając Rumiancewowi z Judenbergu i Falkensteinbergu batalion muszkieterów z pułku Azowskiego oraz 1 i 2 Moskiewskie. Operacja została przeprowadzona zaraz po odparciu ataku pruskiej konnicy. Fryderyk II znajdujący się w ciężkiej sytuacji, podobnie jak pod Zorndorfem w krytycznym momencie, rzucił do ataku Seydlitza. Jednakże szarża na prawą flankę Dużego Spitzbergu załamała się w ogniu doskonale wstrzelanych dział rosyj­ skich i austriackich. Tymczasem król zaprowadził ład w swoich oddziałach i po ściągnięciu rezerw ź prawego skrzydła o 15.30 rozpoczął atak na centrum rosyjsko-austriackie. Oddziały królewskie były wspierane ogniem dział z Kuhbergu. Sałtykow natomiast, gdy pruskie bataliony znalazły się w zasięgu dział z Judenbergu, rozkazał otworzyć ogień w kierunku linii nieprzyjafcielskiej piechoty. Generał Finek nie mógł przeprawić swojej ciężkiej artylerii na lewy brzeg rzeki Hühner. Nie pozwalał na to prowizorycz­ ny most. Ogień prowadzony przez te działa ze stanowisk na północ i na północny wschód od Hühner był mało skuteczny. Kawaleria Fincka stanęła jako odwód, gdyż trudne warunki terenowe utrudniały jej użycie. Piechota Fincka wspinając się po stoku Dużego Spitzbergu od strony Odry była ostrzeliwana

od czoła przez rosyjskie haubice, a z flanki przez działa au­ striackie. Grenadierzy pruscy nie wytrzymali tak mordercze­ go ostrzału i z dużymi stratami rozpoczęli odwrót. Tymczasem prawe skrzydło rosyjsko-austriackie w rejonie Kuhgrundu naprzeciwko Kunersdorfu zaatakowały oddziały lewego skrzydła armii głównej Fryderyka II, przechodząc przez płonącą wieś. Po odparciu Fincka sojusznicy wzmocnili obronę południowo-wschodniego stoku Dużego Spitzbergu podciąga­ jąc w ten rejon między innymi austriackie działa, które tak sku­ tecznie przyczyniły się do odparcia ataku generała Fincka. Prusacy w nieporządku dotarli do zachodniego skraju Ku­ nersdorfu, na którym zatrzymali się, aby przywrócić ład w sze­ regach. Ten bałagan spowodowany był częściowo ogniem przeciwnika, w większym jednak stopniu stanowił wynik de­ cyzji Sałtykowa o podpaleniu Kunersdorfu. Prusacy złamali swoją jednolitą linię, aby ominąć płonące zabudowania. Za­ ledwie jednak tam się znaleźli, gwałtowny ostrzał artylerii nieprzyjaciela zmieszał i tak już nie trzymającą szyku piechotę. Tylne bataliony napierały na oddziały znajdujące się na skra­ ju wsi pogłębiając jeszcze bardziej zamęt. Grenadierzy wyco­ fali się w stronę ruin wsi. Nowe bataliony nie zważając na ucieczkę czołowych linii w szyku bojowym maszerowały w stronę pozycji przeciwnika. Dym prochowy utrudniał ob­ serwację stanowisk centrum wojsk Sałtykowa. Stopniowo ofi­ cerowie przywrócili spokój w szeregach i kolejne oddziały ruszyły za swoimi poprzednikami. Jednakże jeszcze raz bata­ liony skłębiły się nie mogąc wykonać zwrotu na przedpolach Kunersdorfu. Fryderyk II, bacznie obserwujący atak z Kuhbergu, udał się do nacierających od wsi batalionów. Osoba króla i słowa za­ chęty podziałały mobilizująco - porządek został przywróco­ ny. Na rozkaz Fryderyka II z Małego Spitzbergu i Klosterbergu, pomimo trudnego terenu, podciągnięto bliżej rosyjskich pozycji działa. Mogły one teraz skuteczniej wesprzeć atakują­ cą piechotę. Król wrócił na Kuhberg, gdzie pozostał do końca

bitwy. Trzy baterie ustawili Prusacy na południowym skraju wsi, które natychmiast rozpoczęły ostrzał umocnień nieprzy­ jaciela. Ponownie pruscy grenadierzy znaleźli się pod ogniem dział i karabinów wojsk rosyjsko-austriackich. Mimo to działa pru­ skie zrobiły lukę w szeregach przeciwnika i żołnierze Fryde­ ryka II wdarli się o 16.30 na Duży Spitzberg. Kolejne batalio­ ny na północnym skraju wsi dokonywały zwrotu i po dotarciu do wzniesienia wspierały walczące wręcz oddziały. Rosjanie i Austriacy zaczęli ustępować. Rozbite zostały pułki Rosto\yski i Apszeroński. Zdawało się, że zwycięstwo jest pewne. Jednakże Sałtykow dysponował jeszcze dużymi odwodami piechoty, których nie miał już Fryderyk II. Pomimo to Prusa­ cy wyparli nieprzyjaciela z zajmowanych pozycji i odrzucili go na 200 m od Kuhgrundu. Rosyjski dowódca rozpoczął już przygotowania do kontmatarcia wysyłając o 17.00 z prawego skrzydła pułki Woroneżski i Narwski dowodzone przez gene­ rała Villeboisa i księcia Dołgorukowa.

KONTRNATARCIE ARMII SAŁTYKOWA

Swój sukces okupili Prusacy ciężkimi stratami. Żołnierze bylizmęczeni całodzienną walką podczas silnego upału. Armii Fry­ deryka II zaczęło także brakować amunicji12. Król widząc bez­ ładny odwrót korpusu Fincka postanowił wesprzeć wyczerpaną piechotę i zdecydował się na ponowne użycie kawalerii, Gene­ 12 Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 272 i ń; É o ł o t o w , op. cit., t. 1, s. 918. Tamże, s. 917. Bołotow podaje, że w tym krytycznym momencie Sałtykow był tak załamany, że zaczął się modlić, klęcząc na ziemi, o pomoc. Trudno sprawdzić wiarygodność faktu podanego przez Bołotowa, gdyż nie brał on udziału w bitwie, a jej przebieg znał z opowiadania kolegów z puł­ ku. Inne źródła i opracowania nie podajątego zdarzenia. Trzeba jednak przy­ znać, że przytoczony opis bitwy, choć ubarwiony przez autora, jest dokła­ dniejszy od zamieszczonego w pracy Masłowskiego.

rał Seydlitz został jednak ciężko ranny i Fryderyk II przekazał dowództwo nad jazdą księciu Würtembergskiemu. Poprowadził on szarżę konnicy drogą, którą atakował ge­ nerał Finck - na lewe skrzydło wojsk Sałtykowa, na Duży Spitzberg. Brygadier Berg, dowodzący na tym odcinku, przy­ gotował się do odparcia ataku wzmacniając swoje siły dodat­ kową artylerią. Szarża pruska była całkowicie nieudana. Świet­ nie wstrzelane działa rosyjskie zadały ciężkie straty Prusakom, a sam książę ranny w nogi z trudem uniknął niewoli. Również szarża pułku huzarów generała majora Georga Ludwika von Puttkamera, który zaatakował zaraz po wycofaniu się jednos­ tek księcia Eugeniusza, nie powiodła się. W ogniu dział prze­ ciwnika huzarzy musieli zawrócić tracąc swojego dowódcę. Niepowodzenia ataków kawaleryjskich na lewe skrzydło nie zniechęciły króla. Fryderyk II rzucił do ataku ną prawe skrzy­ dło pozycji rosyjsko-austriackich kawalerię zgrupowaną w po­ bliżu Małego Spitzbergu. Atak poprowadził adiutant skrzydła (Fługeladjutant) von Goetz. Jednakże i ten atak rozbił się o obro­ nę rosyjską. Teraz stopniowo sojusznicy zaczęli przygotowy­ wać się do przeciwnatarcia. Na rozkaz króla, pułk kirasjerów markgrafa Fryderyka dowo­ dzony przez pułkownika Massowa zaatakował północne umoc­ nienia Dużego Spitzbergu. I ten atak, podobnie jak poprze­ dnie załamał się w ogniu artylerii i piechoty rosyjskiej13. Pułk Massowa ścigany przez dwa szwadrony huzarów austriackich i dwa kirasjerów rosyjskich wycofał się za strumienie pod Kunersdorfem. Po tym starciu prawie cała kawaleria sojuszników, będąca dotychczas w odwodzie, ustawiła się w szyku bojowym na przedzie i na lewo baterii znajdującej się na Dużym Spitzber­ gu - trzy pułki huzarów, dragonów i szwoleżerów, austriac13

Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 276 i n.; M a s ł o w s k i (op. cit., t. III, s. 126-128) niesłusznie uważa, że szarżą dowodził generał Seydlitz, który był ranny i jeszcze przed szarżą Goetza zniesiono go z pola bitwy.

kich. Pod prostym do nich kątem stanęła rosyjska kawaleria regularna ustawiona w dwie linie: cztery pułki kirasjerów w pierwszej linii i trzy pułki w drugiej. Dowództwo nad nimi objął feldmarszałek Laudon. Za jazdą regularną stanęła kon­ nica generała Totlebena - lekkie pułki rosyjskie oraz rezer­ wowe szwadrony kirasjerów14. W tym samym czasie około godziny 17.30 Sałtykow rozpo­ czął kontrnatarcie. Rosyjskie pułki brygadiera Berga (2 Mo­ skiewski, Kazański i batalion z pułku Nizowskiego) razem z pułkami Villeboisa (Narwski i Woroneżski) stopniowo ze­ pchnęły Prusaków z Dużego Spitzbergu do Kuhgrundu. Fry­ deryk II próbował jeszcze organizować obronę i własnym przy­ kładem zachęcał żołnierzy do walki. Zabito pod nim drugiego konia, a on sam szczęśliwym trafem uniknął śmierci, gdyż kula odbiła się od złotego etui, które , nosił na piersi, w kieszeni surduta15. Nowe pułki rosyjskie, Wołogodski i Apszeroński, wchodząc do boju wzmocniły jednostki brygadiera Berga16. Na lewo od niego zaatakowały pułki 1 grenadierski i Azowski dowodzone przez księcia Michała Wołkońskiego. Po tym ude­ rzeniu Prusacy zostali wyparci z Kuhgrundu, po czym w wal­ ce wręcz około 18.00 Rosjanie odrzucili nieprzyjaciela na Mühlberg. Pod naporem pułków Sałtykowa lewe skrzydło ar­ mii Fryderyka II rozpoczęło odwrót na Kunersdorf. Rosjanom po zaciętym boju na bagnety udało się oczyścić Mühlberg z piechoty pruskiej i odzyskać utracone wcześniej działa, z których znaczną część Prusacy zdążyli zągwoździć. Część kawalerii korpusu Fincka przemieściła się iza zacho­ 14 M a s ł o w s k i , op. cit., t. III, s. 128. Według Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10. Owe trzy pułki konnicy austriackiej to byli huzarzy, dragoni i szwoleżerowie. Masłowski natomiast zalicza je wszystkie do formacji huzarów. 15 Tamże, s. 278; B o ł o t o w (op. cit., t. 1, s. 920) pisze, że był to futerał na cyrkle. 16 M a s ł o w s k i, op. cit., t. III, s. 128. Natomiast Kriege Friedrichs..., (cz. III, t. 10) podaje, że był to pułk Pskowski, a nie Apszeroński.

dnich zboczy Mühlbergu na lewe skrzydło armii Fryderyka, w okolice Małego Spitzbergu. Po nieudanej szarży pułkowni­ ka Massowa dowództwo nad połączonymi siłami jazdy objął generał Platen (dowodził kawaleriąw korpusie Fincka). W tym samym czasie Laudon wycofał swoją konnicę w stronę Lasu Frankfurckiego, aby umożliwić artylerii z Dużego Spitzbergu ostrzał pozycji pruskich. Generał Platen około godziny 17.30 postanowił wesprzeć swoją piechotę znajdującą się pod ciężkim ostrzałem baterii z Dużego Spitzbergu i wycofującą się na Kuhgrund. Dlatego rzucił do ataku na rosyjskie baterie pięć .szwadronów drago­ nów Schorlemera. Atak ich na centrum rosyjsko-austriackie został odparty ogniem artylerii. Rozbici dragoni zawrócili w stronę własnych pozycji. Teraz ruszyła od strony Falkensteinbergu kawaleria sprzymierzonych. Po krótkiej walce roz­ proszyła jazdę pruską, która rozdzieliła się na dwie grupy. Jed­ na z nich uciekała przez ciaśninę pomiędzy stawami, a druga ominęła od wschodu Kunersdorf i popędziła w stronę rzeki Hühner zostawiając piechotę swojemu losowi. Kozacy wy­ cięli część piechoty i ruszyli w dalszy pościg zajazdy nieprzy­ jaciela. Na południowym skraju Beckergrundu Prusacy próbo­ wali ewakuować artylerię. Jednakże pod naporem jazdy prze­ ciwnika zaprzęgi skłębiły się, a artylerzyści uciekli odcinając konie od dział i zostawiając sprzęt na miejscu. Oddziały pruskie cofały się na całej linii gęsto ostrzeliwane przez Rosjan i Austriaków, którzy po wyparciu nieprzyjaciela z Mühlbergu zaczęli schodzić w ślad za Prusakami po zboczu wzgórza w kierunku Beckergrundu i rzeki Hühner. Fryderyk II próbował jeszcze organizować obronę. Pułk piechoty księcia Henryka na osobisty rozkaz króla osłaniał odwrót resztek od­ działów z Mühlbergu. Udało się natomiast Prusakom wycofać całą ciężką artylerię korpusu Fincka znajdującą, się na pra­ wym brzegu Hühner. Rosyjskie pułki generałów Villeboisa i Berga wyparły także pruskąpiechotę z Walkbergu, która wyco­ fała się za Hühner tracąc jednocześnie część swojej artylerii.

Na lewym skrzydle, skrajem lasu na południowym wscho­ dzie od Kunersdorfu, w stronę Beckergrundu wycofywał się pułk fizylierów Diericka. Osłaniał on jednocześnie park arty­ leryjski zgodnie z rozkazem króla. U południowo-wschodnich zboczy Mühlbergu zostali zaatakowany przez kawalerię prze­ ciwnika. Pomimo sformowania czworoboku, nie wytrzymali uderzenia jazdy i zostali rozbici - nielicznym tylko udało się uratować. Kozacy i huzarzy generała Totlebena w pościgu za resztkami pruskiej konnicy popędzili w głąb lasu na południo­ wy wschód od wioski. Skłębiona masa wojsk pruskich wycofywała się na Zohlow, przez mosty Faulen i Stroh (na wschód od Kunersdorfu), nie­ ustannie atakowana przez lekką jazdę rosyjską podczas gdy pozostałe jednostki kawalerii sprzymierzonych zawróciły nie przekraczając Hühner. Fryderyk II miał jeszcze nadzieję, że zatrzyma przeciwni­ ka. Zebrał wokół siebie grupę piechoty^ która wycofała się z Miihlbergu i rzucił do ataku dwa szwadrony kirasjerów puł­ ku gwardii na pułki 2 Moskiewski i Narwski, które zeszły do Beckergrundu. Kirasjerzy uderzyli na pułki muszkieterów, ale sami zostali zaatakowani i rozbici przez Czugujewski Pułk Ko­ zaków. Podpułkownik Biedersee, dowódca kirasjerów, ranny dostał się do niewoli. Laudon na czele części jazdy sprzymierzonych ruszył w stronę północnego zbocza Miihlbergu, gdzie znajdowała się reszta ja­ zdy Schorlemera. Weszła ona w bagnistą w tym miejscu rzekę, a Laudon zawrócił ze swymi oddziałami na nizinę. Załamany klęską Fryderyk II skierował się w stronę nieprzyjaciela i wpadł­ by w ręce Kozaków, gdyby nie rotmistrz Joachim Bernard von Pritwitz, który jako jeden z ostatnich z małym oddziałem huza­ rów Zietena opuścił pole bitwy. Po zabraniu króla huzarzy prze­ prawili się przez rzekę Hühner i uciekali dalej na północ. Tymczasem wydzielony oddział generała majora Wunscha (13 szwadronów huzarów i 3 bataliony piechoty) posuwał się lewym brzegiem Odry i pomiędzy 16.00 i 17.00 dotarł do Frank-

flirtu. Prusacy całą załogę miasta wzięli do niewoli (266 żoł­ nierzy), zdobyli część obozu austriackiego i przeszukali ran­ nych oficerów sztabowych przywiezionych w trakcie bitwy do Frankfurtu. Prawdopodobnie Prusacy szukali przy rannych oficerach dokumentów, które mogłyby mieć znaczenie dla do­ wództwa pruskiego. Po czym nocą z 12 na 13 sierpnia opuści­ li Frankfurt, do którego zaczęły wracać z pomocą pułki rosyj­ skiej i austriackiej piechoty. Na drugą rano Wunsch ze zdoby­ czą dotarł do Lebus i kontynuował marsz na Cüstrin. Tymcza­ sem coraz więcej pułków ściągało do Frankfurtu. Po godzinie 19.00 Prusacy byli już całkowicie rozbici i ucie­ kali w kierunku na Bischofsee i Göritz. Część żołnierzy pru­ skich kierowała się na wschód w stronę granicy z Polską. Po­ ścig w kierunku północno-zachodnim prowadziła jazda Totlebena, natomiast Laudon ścigał przeciwnika drogą na Zohlow. Generał Sałtykow wysłał w pościg także grenadierów konnych. Noc przerwała jednak działania pościgowe i grenadierzy nie dotarli nawet do Trettin, a Totleben znalazł.się we Frauendorfie. Laudon natomiast wrócił na noc do sił głównych. Oddziały Sałtykowa prowadziły pościg na przestrzeni około dwóch mil. Prusacy przeprawili się na lewy brzeg Odry w Göritz osłaniani przez bataliony generała Flemminga oraz jednostki kawalerii i artylerii. Kozacy i huzarzy rosyjscy po przeprawie niedobit­ ków armii Fryderyka zajęli Göritz, gdzie wzięli do niewoli oko­ ło 238 jeńców (większość z nich była ranna). Kontynuując po­ ścig wyłapali jeszcze około 350 maruderów. Prusacy zdążyli jednak już otrząsnąć się po szoku spowodowanym klęską. W bitwie obie strony poniosły ciężkie straty. Szczególnie Prusacy, którzy mieli 7627 zabitych (tylu Rosjanie pochowali na polu bitwy) i 4742 żołnierzy razem z rannymi dostało się do niewoli17. Ogółem Prusacy stracili 569 oficerów i 18 400 M a s ł o w s k i (op. cii., t. III, s. 133)określaogólnąliczbęstratprzeciwnika na 17 000 żołnierzy, gdy tymczasem strona pruska mówi o około 19 000 żołnierzy. Patrz Kriege Friedrichs..., cz. III, t. 10, s. 308 i n. 17

szeregowych, Rosjanie natomiast 566 oficerów i 13 615 żoł­ nierzy. Austriackie straty wznosiły 116 oficerów i 2215 żołnie­ rzy18. Rosjanie zdobyli także 172 działa, 2 sztandary i 26 zna­ ków pułkowych. Cały obszar od Frankfurtu do Cüstrin był zniszczony na skutek zaciętych działań wojennych. Bitwa zakończyła się całkowitą klęską armii pruskiej. Nie­ liczne oddziały zachowały porządek i nie poddały się panice. Król Fryderyk II następnego dnia zebrał zaledwie 3000 żoł­ nierzy i wycofał się na Fürstenwalde... Sukcesem Fryderyka II była doskonale przygotowana i prze­ prowadzona przeprawa przez Odrę. Armia pruska zgodnie z założeniami dowodzącego nią zdobyła Mühlberg wypiera­ jąc z niego umocniony tam Korpus Obserwacyjny. Głównym błędem króla Prus było zaatakowanie centrum wojsk Satyłkowa, doskonale umocnionych na wzgórzu trudnym do zdoby­ cia. Niesprzyjający teren i brak dokładnego rozpoznania pola bitwy w głównej mierze przyczyniły się do klęski Prusaków. Fryderyk II wykrwawił swoją piechotę i kawalerię w sztur­ mach na Duży Spitzberg. Sojusznicy, dysponując przewagą liczebną i mając niezaangażowane w bitwę prawe skrzydło, stopniowo wzmacniali obronę centrum i zachowali nadal nienaruszone rezerwy. Szar­ że kawalerii pruskiej bezsensownie kierowane na wzniesienia nie mogły przynieść sukcesu. Doskonale wstrzelana artyleria wojsk Sałtykowa większość z nich rozbiła na przedpolach umocnień rosyjsko-austriackich. Osłabiona konnica pruska nie mogła już sprostać szarży świeżych pułków jazdy przeciwni­ ka i nie była w stanie ani osłonić przed nimi swojej piechoty, ani ubezpieczyć odwrót. Sałtykow natomiast wykazał dużą przytomność umysłu, przewidział zamiary przeciwnika i nie ryzykował bitwy z gro­ źną królewską armią na otwartym polu. Fryderyk II przecież Tamże. Natomiast M a s ł o w s k i {op. cit., t. III, s. 133 i n.) rosyjskie straty określa na 13 477 żołnierzy, a austriackie na 2000 żołnierzy, czyli niższe, niż podaje strona niemiecka. 18

wielokrotnie udowodnił w toku wojny siedmioletniej, że prze­ waga liczebna na polu bitwy nie decyduje o zwycięstwie. Zwycięstwa pod Lutynią, Rossbach, Legnicą i inne, a nawet nie rozstrzygnięta bitwa pod Zomdorfem, stanowiły (i stano­ wią) dowód siły armii pruskiej. W momencie największego sukcesu pruskiego - częściowego zajęcia Dużego Spitzbergu - Sałtykow wzmocnił pułki centrum świeżymi siłami i prze­ szedł do kontrnatarcia wypierając zmęczonych napastników kolejno z zajmowanych pozycji. Dużą rolę odegrał feldmar­ szałek Laudon, który w krytycznym dla Prusaków momencie rzucił do ataku większość kawalerii sojuszniczej, będącej do­ tychczas w odwodzie. Masłowski zarzuca Sałtykowowi, że ten przerwał pościg za rozbitym przeciwnikiem. Nie bierze jednak pod uwagę, że ar­ mia sprzymierzonych była wyczerpana całodziennym bojem. Poza tym dopiero po godzinie 19.00 ostatecznie udało się roz­ bić wojska pruskie. Doskonale spisała się kawaleria i piechota rosyjska broniąca Dużego Spitzbergu. Artyleria rosyjska prze­ wyższająca pruską pod względem liczby i jakości w ogromnej mierze przyczyniła się do zwycięstwa, co poświadcza Piotr Sał­ tykow w liście do carycy. Sałtykow szczególnie chwalił haubi­ ce Szuwałowa i nowe działa (prawdopodobnie jednorogi). O klęsce Prusaków zadecydował upór Fryderyka II, który za wszelką cenę dążył do zdobycia Dużego Spitzbergu i nie chciał przerwać bitwy po rozbiciu lewego skrzydła rosyjskie­ go (Mühlberg). Gdyby król zaprzestał ataku, armia Sałtykowa byłaby zmuszona do odwrotu po mostach na lewy brzeg Odry, co przy najmniejszej panice groziło klęską. Zablokowanie mostów przez oddział Wunscha w dużej mierze przyczyniło­ by się wówczas do zwycięstwa Prusaków. Różnica stanu li­ czebności, sięgająca prawie 30 tys. żołnierzy na niekorzyść przeciwnika, również nie była bez znaczenia i to ona w osta­ tecznym rozrachunku zadecydowała o klęsce wojsk pruskich.

ZAMIAST ZAKOŃCZENIA

Następstwem bitwy pod Kunersdorfem mogło być zawarcie pokoju - zakończenie krwawej i niszczącej wojny ciągną­ cej się od 1756 r. Zwycięstwo wywołało ogromną radość na dworach państw - przeciwników Prus, a szczególnie w Rosji. Wszyscy wierzyli, że ostateczne zwycięstwo jest pewne - to kwestia kilku tygodni. Rzeczywistość okazała się jednak inna, a tymczasem na zwycięzców posypał się deszcz nagród. W uznaniu zasług caryca Elżbieta mianowała generała Sał­ tykowa feldmarszałkiem - był to najwyżsży stopień wojsko­ wy w armii rosyjskiej. Na nowo mianowanego, jak i na pozo­ stałych generałów spadły nagrody w postaci nominacji, orde­ rów i pieniędzy od obu przeciwniczek Fryderyka II - cesarzo­ wej Marii Teresy i carycy Elżbiety. Nawet król Polski August III przesłał Sałtykowowi Order Orła Białego. Tymczasem załamany FryderykII przekazał naczelne dowódz­ two w ręce swojego brata, księcia Henryka Pruskiego. Natomiast generalicja pruska obawiała się, że nieprzyjaciel ruszy teraz na Berlin. Król nosił się nawet z zamiarem popełnienia samobój­ stwa. Szybko jednak zdołał się otrząsnąć z szoku spowodowane­ go klęską i z właściwą sobie energią przystąpił do uzupełniania strat korzystając z bezczynności swoich przeciwników. Kazał jednak ewakuować Berlin - rodzina królewska i wszystkie waż­ niejsze instytucje miały udać się do Magdeburga. Sałtykow wzorem, Apraksina i Fermora oglądał się na wie­ ści z Petersburga i nie mógł się zdecydować ani na uderzenie w kierunku Berlina, ani na wymarsz w stronę Śląska w celu

połączenia się z Daunem. 15 sierpnia do armii Sałtykowa do­ łączył 19-tysięczny korpus generała Hadika. Pomimo tego wzmocnienia świeżymi oddziałami, Sałtykow nie zdecydował się na podjęcie działań zaczepnych i pozostał pod Frankfur­ tem. Swój bezruch tłumaczył brakiem zaopatrzenia, a szcze­ gólnie butów, mundurów i uzbrojenia. 22 sierpnia doszło w Guben do spotkania Dauna z Sałtykowem, podczas którego próbowano ustalić plan dalszych dzia­ łań. Pomimo nalegań Dauna, aby obie armie udały się na Śląsk i tam przezimowały, Sałtykow odmówił i obie strony nic nie ustaliwszy rozstały się. W tym samym czasie armia cesarska i Reichsarmee opano­ wały większą część Saksonii. Fryderyk 24 sierpnia zdołał ze­ brać około 33 tys. żołnierzy i ściągnąwszy działa i amunicję z Berlina zablokował drogę na stolicę. Zbliżająca się zima prze­ rwała działania wojenne. Rosjanie wycofali się do Wielko­ polski, a Laudon z Brandenburgii przez Częstochowę dotarł do Austrii. Prusy były już wyczerpane wojną, ale Fryderyk zdobył się ponownie na wysiłek i jego armia ze świeżymi siłami weszła w kampanię 1760 r. Działania wojenne rozpoczęły się późno, gdyż dopiero w czerwcu. Nowo sformowana armia księcia Hen­ ryka osłaniała linię Odry przed armią rosyjską. Słaby korpus generała Fouque (10 500 żołnierzy) osłaniał Śląsk, a główne si­ ły pruskie pod dowództwem króla zaatakowały Austriaków w Saksonii. Laudon rozbił generała Fouque pod Landeshut i ru­ szył na północ. Fryderyk ścigany przez Dauna pośpieszył z od­ sieczą rozbitemu korpusowi. Pod Legnicą 15 sierpnia król pru­ ski rozbił feldmarszałka Laudona, który zastąpił mu drogę. Książę Henryk powstrzymał na Odrze jeden z korpusów ro­ syjskich, podczas gdy drugi zajął Berlin. Miasto zostało obło­ żone kontrybucją. Na wieść o odsieczy Fryderyka dla stolicy Rosjanie wycofali się z miasta. Król pruski po koncentracji swoich sił pod Berlinem uderzył na ścigającego go Dauna. 3 listopada 1760 r. pod Torgau doszło do krwawej bitwy po­

między armią pruską a austriacką. Krwawo okupione przez Fry­ deryka zwycięstwo nie przyniosło rozstrzygnięcia w wojnie. Prusacy stracili 17 tys. żołnierzy, a Daun 16 tys. Obaj dowódcy zostali w bitwie ranni. Król pruski w ostatnich latach wojny unikał już krwawych bitew, nie mógł sobie pozwolić na tak duże straty. Austriacy wycofali się na zimę do Saksonii. W kampanii 1761 r. Fryderyk nie wdawał się w bitwy. Zdo­ łał jeszcze zgromadzić 120 tys. żołnierzy, ale nie mógł sobie pozwolić na powtórzenie Torgawy. Jego przeciwnicy natomiast mimo przewagi militarnej i gospodarczej, nie potrafili się zdo­ być na wzajemne współdziałanie i działali opieszale. W toku tej kampanii, w październiku, Austriacy zdobyli Schweidnitz, a 5 grudnia Kołobrzeg poddał się wojskom Rumiancewa. W dniu 5 stycznia 1762 r. zdarzył się nowy „cud Domu Brandenburskiego”1, zmarła caryca Elżbieta. Jej następca, wiel­ ki książę Piotr, przerwał działania wojenne, zerwał przymie­ rze z Austrią i wysłał posiłki Fryderykowi. Prusy były urato­ wane - ubył jeden z głównych przeciwników2. Armia rosyj­ ska wycofała się z Pomorza i Prus Wschodnich. Nowy władca Rosji zawarł także sojusz z Fryderykiem II. Wkrótce potem podpisany został pokój rosyjsko-pruski (2 maja 1762 r.): wszys­ tkie obszary zajęte przez Rosjan w toku wojny, bez odszkodo­ wania wróciły do Prus. Następstwem tego wydarzenia było zawarcie pokoju z Prusami przez Szwecję, na tych samych warunkach, co państwo carów. Nastąpiło to 22 maja 1762 r. Katarzyna II po śmierci męża, który został zamordowany przy jej cichym współudziale, wycofała się z wojny, zrywając jed­ nocześnie sojusz z Prusami. Fryderyk II operował jeszcze przeciwko Austriakom na Ślą­ sku i w Saksonii. Jednakże Maria Teresa również miała dosyć 1 Pierwszy miał miejsce po bitwie pod Kunersdorfem, gdy brak aktywno­ ści nieprzyjaciela dał czas Fryderykowi II na przygotowanie się do obrony i do następnej kampanii. 2 S a l m a n o w i c z , Fryderyk II, s . 8 5 ; R o s t w o r o w s k i , (op. cit., s. 520) jako datę śmierci carycy Elżbiety podaje 4 stycznia 1762.

wojny. Skarbiec świecił pustkami - cesarzowej brakowało pie­ niędzy nawet na jednomiesięczny żołd dla armii. Duże obszary cesarstwa były w ogromnym stopniu zniszczone na skutek sied­ mioletnich działań wojennych. W listopadzie 1762 r. rozpoczę­ to rozmowy pokojowe, a 15 lutego 1763 r. podpisano w Hubertusburgu traktat pokojowy pomiędzy Prusami i Austrią kończą­ cy najkrwawszą wojnę XVIII wieku. Prusy nie zyskały nic, gdyż zawarty pokój przewidywał powrót do stanu sprzed 1756 r. Stały się jednak potęgą z którą od tego czasu musiała się liczyć cała Europa. Rosja zaś potwierdziła swą mocarstwową pozycję na kontynencie. Francusko-brytyjski pokój zawarto 10 lutego 1763 r. w Fontainebleau. Na jego mocy Francja straciła pra­ wie wszystkie swoje posiadłości w Indiach oraz Kanadę.

Szyk kawalerii pruskiej w bitwie pod Kunersdorfem przed wymarszem z obozu w (Starych Biskupicach) Bischofsee

BIBLIOGRAFIA

Źródła drukowane: B o ł o t o w Andriej, Żizń i prikluczanija opisany je im dla swo­ ich potomkow, t. 1, Petersburg 1870. K o r o b k o w H. M., Siemilietnaja wojna, Moskwa 1948. Pamiętniki cesarzowej Katarzyny IIprzez nią samą spisane, Kra­ ków 1980. S u w o r o w Aleksandr, Biografia Aleksandra Wasiliewicza Suworowa, im samym pisannaja w 1786 godu, [w:] Wriemia i sudby. Wojenno-memuamyj zbomik, wypuskpierwyj, Moskwa 1991.

Literatura: B a s z k i e w i c z Jan, Historia Francji, Wrocław 1974. B a z y l o w Ludwik, Historia Rosji, Wrocław 1969. B i e g u n o w i ' Ałła, Sabli ostry, koni bystry... (iz istorii russkoj kawalerii), Moskwa 1992. B o r u c k i Bogdan, Valmy 1792, Warszawa 1990. Brockhaus Kleines Końwersations - Lexikon, 1.1, Lipsk 1914. C i e ś l a k Edmund, W obronie tronu króla Stanisława Leszczyń­ skiego, Gdańsk 1986. C l a u s e w i t z Carl von, O wojnie, Warszawa 1958. Encyklopedia wojskowa pod redakcją Ottona Laskowskiego-, t. II i IV, Wargzawa 1932 i 1934. F e j t ö François, Józef II. Habsburg rewolucjonista, Warszawa 1993. Historia dyplomacji do 1871 r., 1.1, Warszawa 1973. H o w a r d Michael, Wojna w dziejach Europy, Wrocław 1990.

K o n d r a c k i Jerzy, Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1991. K o n o p c z y ń s k i Władysław, Fryderyk Wielki a Polska, Po­ znań 1981. K o n o p c z y ń s k i Władysław, Polska w dobie wojny siedmio­ letniej, 1.1 i II, Warszawa 1909 i 1 9 1 1 . K u k i e ł Marian, Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1993. K w a ś n i e w i c z Włodzimierz, 1000 słów o broni białej i uzbro­ jeniu ochronnym, Warszawa 1989. K w a ś n i e w i c z Włodzimierz, 1000 słów o dawnej broni pal­ nej, Warszawa 1987. Kriege Fredrichs des Grossen, harausgegeben von Grossen Ge­ neralstabe, cz. Ill, t. 10, Berlin 1902. L a t o u r Ryszard de, Broń. Katalog zbiorów, Muzeum Narodo­ we w Kielcach, Kraków 1985. L e h m a n Max, Friedrich der Grosse und der Ursprung des sie­ benjährigen Krieges, Leipzig 1894. M a j c h r z a k Jerzy Piotr, Wojna siedmioletnia 1756-1763 w zapisie rękopiśmiennej kroniki miasta Zielona Góra z lat 1655-1801 z opisem bitwy pod Kijami 23 lipca 1759 roku, „Rocznik Lu­ buski”, t. XVI, 1991. M a s ł o w s k i Dymitr, Russkaja armia w siemilietnuju wojnu, t. III, Moskwa 1891. N o w a k Tadeusz Marian, W i m m e r Jan, Historia orężapol­ skiego 973-1795, Warszawa 1981. R o s p o n d Stefan, Skorowidz nazw miejscowości na Ziemiach Odzyskanych według uchwał Komisji Ustalania Nazw Miejscowości prźy Ministerstwie Administracji Publicznej, cz. 1 i 2, Wrocław 1948. R o s t w o r o w s k i Emanuel, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977. S a l m o n o w i c z Stanisław, Fryderyk II, Wrocław 1985. S a l m o n o w i c z Stanisław, Prusy. Dzieje państwa i społeczeń­ stwa, Poznań 1987. S e r c z y k Władysław Andrzej, Katarzyna II - carowa Rosji, Wrocław 1989. S e r c z y k Władysław Andrzej, Piotr I Wielki, Wrocław 1973. S e r c z y k Władysław Andrzej, Poltawa 1709, Warszawa 1984.

S i k o r s k i Janusz, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1975. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sło­ wiańskich, Warszawa 1880-1904. S t a s z e w s k i Jacek, August III Sas, Wrocław 1989. S z c z e p k i n Eugeniusz, Russko-awstrijskij sojuz wo wriemja siemilietniej wojny 1746-1758 g., Petersburg 1902. W e r e s z y c k i Henryk, Historia Austrii, Wrocław 1972. W r z o s e k Mi eczysław, Kampania 1757roku w Prusach Wschod­ nich, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. V, 1960.

SPIS ILUSTRACJI

Fryderyk Wilhelm I (repr. z S. S a J m o n o w i c z, Fryde­ ryk II, Wrocław 1985). Fryderyk II Wielki {tamże).

Feldmarszałek Kurt Krzysztof von Schwerin (rępr. z N . K r a c h e r o w a , Partyzant moralności (Fryderyk II), Katowice 1989). Fryderyk II dokonuje przeglądu gwardii - od lewej książę Fryderyk Wilhelm, generałowie von Kamin i von Ziethen (repr. tamże). Kara chłosty w armii pruskiej (repr. z H . T o m a l s k a , Hi­ storia dla szkół średnich zawodowych, hl. I, Warszawa 1995). Książę Herayk Pruski - brat Fryderyka II (repr. z N . K r a c h e r o w a , op. cit.). Żołnierze pruscy doby wojny siedmioletniej (repr. tamże). Fryderyk II powracający z manewrów (repr. tamże). Pruscy kirasjerzy w walce z piechotą rosyjską („Archeolo­ gia Wojskowa” nr 2). Artylerzyści pruscy przy dziale 12-funtowym (tamże). Karabin piechoty pruskiej wz. 1720 (R. de Lateur), Broń. Katalog zbiorów. Muzeum Narodowe w Kielcach, Kraków 1985). Cesarzowa Maria Teresa (repr. zN. K r a c h e r o w a , o p . cit.). Feldmarszałek Leopold von Daun (repr. tamże). Feldmarszałek Gedeon von Laudon (repr. z Zb. G ó r a l ­ s k i , Maria Teresa, Wrocław 1995).

Kanclerz Austrii Anton Wenzel von Kaumitz-Rietberg (repr tamże).

Caryca Elżbieta (repr. z Pamiętniki cesarzowej Katarzy­ ny IIprzez nią samą spisane, Kraków 1980). Wielki książę Piotr (repr. tamże). Generał Piotr Siemianowicz Sołtykow (repr. z I. S . P r o c z k o , Istoria razwitia artillierii. S driewniejszich wriemien i do końcaXIXw., Sankt-Pietiersburg 1994). Generał Piotr Rumiancew-Zadunojski (repr. z Fęrma russkoj armii 1756-1796 godow, Moskwa 1991). Piotr Szuwałow - położył wielkie zasługi dla rozwoju ro­ syjskiej artylerii (repr. z I. S. P r o c z ko, op. cit.). Haubica Szuwałowa (repr. tamże). Rosyjski jednoróg (repr. tamże). Oficer i szeregowiec piechoty rosyjskiej (repr. z Forma russkoj...).

Grenadier piechoty rosyjskiej (1756-1762) (repr. tamże). Szeregowy Gruzińskiego Pułku Huzarów (repr. tąmże). Huzar Pułku Serbskiego (1741-1761) (repr. z A. B i e gun o w a , Sabli ostry, koni bystry... (iz istorii russkqf ktrwalierii, Moskwa 1992). Dragon rosyjski (1756-1761), (repr. tamże). Chorąży pułku kirasjerów (1756-1762), (repr tamże). Pałasze jazdy rosyjskiej (repr. tamże). ~ Broń piechoty rosyjskiej (partyzany, granat, karabiny, ba­ gnet) (repr. z Armija Pietra I, Moskwa 1994). Pałasz piechoty rosyjskiej (repr. z „Mówią Wieki” nr 2, 1988). Szarża dragonów Pułku Niżegorodzkiego pod Kunersdorfem (repr. z A. B i e g u n o w a , op. cit.). Aleksander W. Suworow, w 1759 r. adiutant księcia Mi­ chała Wołkońskiego (repr. z „Mówią Wieki” nr 12, 1994 r.). Feldmarszałek Stiepan Federowicz Apraksin (repr. z Isto­ ria russkoj armiji i-Jłota, Moskwa 1911). Alegoria wojny sîëdjhioletniej (repr. tamże).

SPIS MAP -------------------------- 1---------------------------------1. Plan koncentracji Armii Rosyjskiej. 2. Pole bitwy pod Kunersdorfem. 3. Pozycje stron przed bitwą 12 sierpnia 1759. 4. Końcowa faza bitwy.

Grodzisk Włkp.

*

SPIS TREŚCI

Wstęp................................................................................................................... 3 Geneza i wybuch wojny..................................................................................... .7 Siły i środki stron..................................................................................23 Siły i środki Prus...................................................................................23 Siły i środki Roąi oraz Austrii...........................................................................30 Teren działań wojennych...................................................................................44 Plany operacyjne walczących stron.................................................................. 52 Działania wojenne............................................................................................. 68 Działania wojenne armii rosyjskiej do chwili zajęcia Crossen .... 68 Połączenie korpusu Laudona z armią Sałtykowa..................................80 Bitwa pod Kunersdorfem.................................................................................. 86 Przygotowania i działania wojenne do 11 sierpnia...........................................86 Początek bitwy. Bój do godziny 17.00................................................. 93 Kontmatarcie armii Sałtykowa............................................................102 Zamiast zakończenia............................................................................110 Bibliografia...................................................................................................... 116 Spis ilustracji................................................................................................... 119 Spis map.......................................................................................................... 121