Krym 1854-55 8311104816, 9788311104815 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE

BITWY

MICHAŁ KLIMECKI

KRYM 1854-1855

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: 022 45 70 306, 022 652 27 01 fax 022 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro @ bellona.pl www.ksiegarnia.bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Bartłomiej Drejewicz Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Korektor: Teresa Kępa

© Copyright by Michał Klimecki, Warszawa 2006 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006

ISBN 83-11-10481-6

WSTĘP

Wojna krymska, nazywana też przez uczestników i historyków wojną wschodnią, należała do najważniejszych wydarzeń XIX w. Wybuchła po ok. czterdziestu latach równowagi, liczonych od kongresu wiedeńskiego, między najsilniejszymi europejskimi mocarstwami. Zaczęła się w 1853 r. konfliktem rosyjsko-tureckim. Ale już w 1854 r. po jednej stronie stała koalicja złożona z Turcji, Francji, Wielkiej Brytanii i od 1855 r. Królestwa Sardynii, której sprzyjały Austria, Szwecja i w mniejszym stopniu Prusy. Po drugiej zaś stronie znalazła się osamotniona Rosja, ciesząca się opinią wielkiej, w oczach niektórych obserwatorów nawet największej ówczesnej potęgi. Władcy, politycy i wyżsi dowódcy spodziewali się, że ta wojna będzie trwać krótko, kilka, co najwyżej kilkanaście miesięcy. Miała im przynieść wielkie korzyści polityczne, a żołnierzom chwałę, awanse i odznaczenia. Francuzi i Brytyjczycy pokładali nadzieję nie tylko w talentach swoich dowódców i bitności żołnierzy. Uważali, że zwycięstwo zapewni im nowoczesne wyposażenie jednostek wojskowych oraz sprawna praca służb kwatermistrzowskich. Jak to przeważnie w wypadku wielkich konfliktów bywa, rzeczywistość okazała się całkowicie odmienna od prognoz

powstałych w ich wstępnej fazie. Działania wojenne toczone na lądzie i morzu trwały prawie trzy długie lata, od połowy 1853 r. do początków 1856 r. Żołnierze umierali nie tylko w bitwach od kul i z rąk nieprzyjaciół. Równie straszne w skutkach okazały się choroby, będące następstwem źle leczonych ran i kontuzji, niedożywienia i szkorbutu, wysiłku fizycznego oraz niedostosowanych do ciężkich warunków zimowania mundurów, butów oraz namiotów i koców. Dziesiątki tysięcy żołnierzy zmarło również w wyniku epidemii cholery. Teatrem działań wojennych stały się europejskie i azjatyckie ziemie, a także akweny. Walczono na wybrzeżach Morza Czarnego, Morza Białego i Bałtyku, Kaukazie i Zakaukaziu oraz na Kamczatce. Najważniejsze walki, mające rozstrzygnąć losy wojny, stoczono jednak w latach 1854-1855 na Krymie. To Alma, Bałakława, Inkerman, Czarna Rzeka i przede wszystkim Sewastopol stały się symbolami tej wojny, bohaterstwa żołnierzy, a w ocenie niektórych świadków i analityków również nieudolności i niefrasobliwości wyższych dowódców zarówno rosyjskich, jak brytyjskich i francuskich. Długotrwałe walki, pochłaniające nie tylko ludzkie istnienia, ale też żywiące się olbrzymią ilością zużywanej broni, amunicji i różnorodnego' wyposażenia, zmieniły gospodarkę Europy. Wojna krymska, jako pierwsza w dziejach naszego kontynentu, zmusiła Wielką Brytanię i Francję do przestawienia znacznej części swojej gospodarki na wojenną. Wymusiła na przemysłowcach i właścicielach wielkich warsztatów rzemieślniczych zmiany w technologii i organizacji produkcji, a także warunków pracy. Doprowadziła do podnoszenia płac osobom znajdującym się na ważnych dla produkcji stanowiskach. Głębokie zmiany przeszły też instytucje finansowe, przede wszystkim banki dostarczające potrzebnych funduszy, ale też czerpiące dzięki temu ogromne zyski.

"

Podczas wojny krymskiej wszystkie armie uzyskały doskonałą sposobność oceny uzbrojenia i sprzętu, którym dysponowały. Żołnierze szybko przekonali się, że broń doskonale im służąca podczas wojen napoleońskich jest już przestarzała. Pojawiła się konieczność szerszego wykorzystania nowoczesnych rozwiązań, takich jak gwintowane, odtylcowe działa i karabiny, okręty parowe, czy miny morskie. Na potrzeby łączności przeciągnięto z Krymu przez Bułgarię do Francji kabel telegraficzny. Dzięki temu rządy francuski i brytyjski szybko otrzymywały precyzyjne informacje o przebiegu wydarzeń. Korzystając z telegrafu wielokrotnie wtrącały się w dowodzenie na Krymie, domagając się wielkich zwycięstw,» a nawet pouczając swoich generałów, jak powinni prowadzić wojnę. Nie bez przyczyn rozgoryczony brytyjski naczelny dowódca w imieniu swoim i francuskiego kolegi nazwał telegraf „naszym największym wrogiem" 1 . Już w trakcie trwania walk poszukiwano nowych pomysłów, mających przyspieszyć zwycięstwo i ograniczyć straty w ludziach. Przeciwnicy Rosji zbudowali i wykorzystali na Morzu Czarnym pływające, opancerzone, parowe baterie. Natomiast pod Sewastopolem dokonali prób, nieudanych, zastosowania gazów bojowych. Obie strony rozwinęły system fortyfikacji polowych, m.in. udoskonalając wykorzystanie okopów. Brytyjczycy i Francuzi z dużym powodzeniem przeprowadzili późną wiosną 1854 r. operację desantową na Krymie na wcześniej niespotykaną skalę. Zorganizowali i utrzymali morskie linie zaopatrzeniowe swoich licznych wojsk bijących się daleko od kraju. Przeciągające się zmagania bacznie obserwowały oddalone od miejsc walk zachodnie społeczeństwa. Było to zasługą rzutkich i odważnych korespondentów wojennych 1

Cyt. za B. D. G o o c h, The new bonapartist generals in the Crimean War, [bmw] 1959, s. 244.

oraz wysyłających ich naczelnych redaktorów poczytnych, a jednocześnie stosunkowo tanich gazet, docierających do niemal wszystkich miast i miasteczek. Grozę wojny pozwalały również poznać fotografie wykonane na obszarach walk. Nie pokazywały wzorem malarskich dzieł barwnych epizodów z bitw i potyczek, dumnych bohaterów oraz pognębionych wrogów. Uwieczniały zaś krańcowo zmęczonych i wyczerpanych, często brudnych i rannych mężczyzn, ich nędzne polowe kwatery oraz zniszczony przez wojnę krajobraz. Po raz pierwszy dziennikarze i fotograficy zyskali bardzo wyraźny wpływ na postawy czytelników. A od tych ostatnich w połowie XIX w. zależały losy polityków, niekiedy nawet monarchów państw zachodniej Europy. Nadchodzące z wojny reportaże, fotografie oraz listy do rodzin i przyjaciół głęboko poruszały społeczeństwa. Wywoływały nie tylko szacunek, ale i współczucie dla „naszych chłopców". Jednym z następstw tego zjawiska stało się przybycie do alianckich szpitali polowych w Scutari koło Konstantynopola w charakterze sióstr miłosierdzia i pielęgniarek grupy pań z mieszczańskich i ziemiańskich rodzin. Kierowała nimi wykształcona, energiczna i powszechnie podziwiana Florence Nightingale. Także w rosyjskich szpitalach Sewastopola panie niosły pomoc i opiekę rannym i chorym. Pojawienie się w surowym męskim świecie kobiet z ustabilizowanych, a niekiedy zamożnych rodzin okazało się małą społeczną rewolucją. Do tego czasu panie co najwyżej składały krótkie wizyty w pobliskich szpitalach wojskowych, obdarowując rannych i chorych żołnierzy drobnymi prezentami lub przekazując sienniki, materiały na opatrunki, a do kuchni żywność. Pielęgnacją i posługą zajmowali się wyznaczeni do tego szeregowcy i wyjątkowo podoficerowie, niekiedy markietanki i przymusowo kierowane do szpitali prostytutki. Większość zawartych w tej książce rozważań jest związanych z działaniami zbrojnymi prowadzonymi na Krymie

i Morzu Czarnym. Szczególne miejsce zajmują tutaj zacięte walki o Sewastopol w latach 1854-1855, najważniejszą bazę rosyjskiej marynarki wojennej na tym akwenie. Pozostawiły po sobie piękną legendę o bohaterstwie, poświęceniu i determinacji zarówno obrońców, jak oblegających. W mniejszym już stopniu, a więc bardziej pobieżnie zostały pokazane walki na Kaukazie, Zakaukaziu oraz na Bałtyku, Morzu Białym i Kamczatce. Trochę miejsca, co oczywiste, zabrało również omówienie genezy wojny krymskiej, przede wszystkim przedstawienie rywalizacji państw europejskich na Bałkanach w pierwszej połowie XIX w. oraz wysiłków Turcji, aby nie dopuścić do utraty kontroli nad cieśninami czarnomorskimi i dalszego uszczuplenia swoich obszarów. Pominięto zaś te wątki z dziejów Europy, które nie są bezpośrednio związane z wojną krymską, choć wpływały na kondycję i kształtowanie się aspiracji ówczesnych mocarstw i państw. Ograniczmy się w tym miejscu do wzmianki, że zdławienie przez armie dowodzone przez feldm. Iwana Paskiewicza polskiego powstania listopadowego w 1831 r. i węgierskiego w 1849 r. wzmocniło pozycję Rosji i cara Mikołaja I w środkowej Europie, a jednocześnie wywołało u tego monarchy poczucie, że Austria i Prusy zaciągnęły u niego wielki dług wdzięczności. Dodajmy, że polskiej emigracji nie udało się poważnie zainteresować swoimi politycznymi aspiracjami i marzeniami o wskrzeszeniu Polski przeciwników Rosji, polityków z Francji i Wielkiej Brytanii. Podczas pracy nad książką została wykorzystana bogata literatura tej wojny. Najwybitniejszym rosyjskim historiografem wojny pozostaje Eugeniusz W. Tarle 2 . Poświęcił jej obszerne dzieło, oparte m.in. na gruntownej kwerendzie przeprowadzonej w rosyjskich archiwach. Wiele interesujących i wartościowych prac wydano w Wielkiej Brytanii 2

E. W. Tarle (1875-1955), wybitny badacz i autor prac poświęconych przede wszystkim XIX w., ulubiony historyk Stalina.

i Francji. Polskich badaczy natomiast zainteresowały głównie działania na morzach. Zostały opisane w dziełach Edmunda Kosiarza i Jana Gozdawy Gołębiowskiego, dotyczących szerszej problematyki. Ciągle brakuje w naszej historiografii obszernej rozprawy poświęconej działaniom lądowym w latach 1853-1856. Przygotowana książka ma charakter popularnonaukowy. Zebrana na końcu publikacji bibliografia jest jedynie wyborem. Wyszczególniono w niej bowiem tylko te prace, które zostały zacytowane i są również umieszczone w przypisach.

ROZDZIAŁ I ZBLIŻA SIĘ EUROPEJSKA WOJNA

Zwycięstwa odniesione nad cesarzem Napoleonem I 1 w latach 1812-1814 przyniosły Rosji status wielkiego, jak się wielu wydawało, niezniszczalnego mocarstwa. Rosyjscy żołnierze, ścigając armie cesarza Francuzów, przeszli przez całą niemal Europę. Jesienią 1812 r. wyruszyli spod Moskwy. W pierwszych miesiącach 1813 r. zajęli Księstwo Warszawskie, a w następnych bili się w szeregach koalicji na Śląsku i w Saksonii. Późną wiosną 1814 r. oblegali i zajęli Paryż. Dzięki ich męstwu, po pokonaniu Napoleona, podczas kongresu pokojowego w Wiedniu, monarchowie i kierownicy ich dyplomacji z uwagą i szacunkiem słuchali głosu cara Aleksandra I 2 . Po przedwczesnej, otoczonej tajemnicą śmierci cara Aleksandra I w Taganrogu na Ukrainie w 1825 r. 3 , na tron ' Napoleon I Bonaparte (1769-1821), wybitny wódz, cesarz Francuzów w 1. 1804-1814 i w 1815, zmarł jako więzień na Wyspie Świętej Heleny. 2 Aleksander I (1777-1825), z dynastii Romanowów, syn Pawła I, cesarz Rosji od 1801 r., współtwórca postanowień kongresu wiedeńskiego z 1814-1815 r„ król Polski od 1815 r. 3 Krążyła pogłoska, że Aleksander I, dręczony wyrzutami sumienia wywołanymi udziałem w zamordowaniu ojca, upozorował swoją śmierć i jako mnich Fiodor Kuźmicz żył w pustelni na Syberii. Miał umrzeć w 1864 r.

wstąpił jego młodszy brat Mikołaj 4 . W pierwszych dniach swojego panowania car Rosji musiał stłumić bunt oficerów. Dał się wówczas poznać jako władca odważny, stanowczy, pozbawiony współczucia dla pokonanych, ale też na swój sposób sprawiedliwy. Buntownicy budzili w Mikołaju I odrazę. Jednak podczas śledztwa zainteresował się projektami reform, jakie zamierzali wprowadzić w Rosji. Domagał się surowego osądzenia wszystkich winnych, ale nie zgodził się na masowe wyroki śmierci. Powieszono jedynie pięciu najbardziej winnych oficerów. Stu osiemdziesięciu ośmiu żołnierzy skazano na kilka tysięcy kijów. Natomiast kilkanaście tysięcy wyprawiono w góry Kaukazu, aby tam walczyli z ich bitnymi mieszkańcami, w tym Czeczeńcami. Kilkadziesiąt osób zesłano na Syberię. Z niektórymi zesłańcami, za zgodą władcy, udali się najbliżsi członkowie ich rodzin. Car traktował swoją władzę jako daną przez Boga i nie podlegającą ludzkim osądom. Uważał jednak, że jego powinnością jako monarchy jest służba Rosji i poddanym. „Obowiązek! O nie, nie jest to słowo pozbawione znaczenia dla kogoś — powiedział — kto tak jak ja od dziecka uczył się je rozumieć. Ma ono święty sens, przed którym ustąpić muszą wszelkie sprawy osobiste [...]. Wszystko inne musi ustępować mu, póki człowiek nie spocznie w grobie. Oto moja dewiza" 5 . Mikołaj I jednocześnie uważał, że strach przed swoim monarchą przynosi poddanemu zaszczyt 6 . Austriacki poseł pisał do Wiednia o carze: „On przejawia wielką siłę charakteru, posiada nieograniczone możliwości" 7 . 4

Mikołaj I (1796-1855), z dynastii Romanowów, syn Pawła I, cesarz Rosji od 1825 r„ król Polski w 1. 1825-1831. 5 Cyt. za W. Bruce L i n c o l n , Mikołaj /, Warszawa 1988, s. 315. 6 B. N. C z i c z e r i n , Wospominanja, w: Ruskije memuary. Izbrannyje stranicy, red. I. I. Podolskoj, Moskwa 1990, s. 304. 7 Cyt. za A. T r u a j a, Nikołaj /, Możajsk 2003, s. 82.

Władca Rosji czuł się przede wszystkim żołnierzem, potem politykiem, a dopiero na końcu administratorem. „Główne zajęcie imperatora to sprawy wojskowe — informował austriacki poseł — którym poświęca trzy czwarte dnia" 8 . Mikołaj I kontrolował stan uzbrojenia, wyposażenia i wyżywienia swoich jednostek. Ustawicznie studiował i poprawiał regulaminy. Wnikał w nawet bardzo drobne, nieistotne dla przebiegu służby szczegóły umundurowania. Często zarządzał przeglądy i parady wojsk, traktując je jako formę szkolenia żołnierzy. Chętnie prowadził je osobiście, wydając rozkazy i oceniając ich wykonanie. Czuwał nad karierami swoich oficerów, znając wielu z nich osobiście, interesując się ich życiem i rodzinami. W środowisku generałów i wyższych oficerów poszukiwał kandydatów do najważniejszych stanowisk państwowych. Także w życiu prywatnym Mikołaj I najlepiej czuł się wśród wojskowych. Irytował się, gdy na balach lub uroczystościach dworskich znalazło się zbyt mało oficerów. Nie przywiązywał wielkiej wagi do wykwintnego stołu. Najchętniej odpoczywał na świeżym powietrzu. Lubił konną jazdę. Znakomicie trzymał się w siodle. Imponował prostą sylwetką, sprawnością i wytrzymałością fizyczną. Na co dzień nosił wojskowy mundur. Sypiał na prostym, polowym łóżku, najchętniej przykryty wojskowym szynelem. W rodzinnym kręgu Mikołaj I był troskliwym mężem i ojcem. Twierdził, że tęskni za żoną Aleksandrą, nawet jeśli się rozstają tylko na kilka dni. Zadbał o wykształcenie swoich czterech synów. Najwięcej uwagi poświęcał następcy tronu, Aleksandrowi. Interesował się, jakie lektury czyta, z kim i w jaki sposób spędza czas wolny od licznych obowiązków. Sam dostarczał carewiczowi niektóre dokumenty, aby ten mógł się zapoznać z najważniejszymi problemami panowania. 8

Ibid., s. 83.

Car nie potrafił trafnie dobierać najbliższych współpracowników. Na czele utworzonego latem 1826 r. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, noszącego nazwę III Oddziału Kancelarii Własnej Jego Cesarskiej Wysokości, a także Korpusu Żandarmów, postawił generał-adiutanta Aleksandra Benkendorfa (Benckendorff) 9 . Opowiadano, że kiedy nowo mianowany dostojnik zapytał się cara, jakie ma obowiązki, ten wręczył mu chusteczkę ze słowami: „Ocieraj łzy nieszczęśliwym i zapobiegaj nadużyciom władzy, wówczas wykonasz wszystko'" 0 . Benkendorf okazał się próżnym i powierzchownie wykształconym, pozbawionym własnej inicjatywy urzędnikiem. Słabo znał język rosyjski. W rozmowach z otoczeniem i w korespondencji służbowej posługiwał się językiem francuskim, a w domu mówił po niemiecku. Do jego zalet należały: bezgraniczne oddanie władcy i pracowitość. Po śmierci Benkendorfa w 1844 r. obowiązki szefa III Oddziału przejął cieszący się przyjaźnią władcy, inteligentny hr. Aleksiej F. Orłów 11 . Blisko siedemdziesięcioletni hrabia, razem z ks. Paskiewiczem i ks. Mienszykowem, należał do faworytów cara. Do osób nie związanych z wojskiem Mikołaj I odnosił się podejrzliwie. O tym, że ma do czynienia z jedną z nich sugerował władcy nie tylko cywilny ubiór, ale także gładko wygolona twarz. Prawo do noszenia wąsów w otoczeniu cara posiadali jedynie wojskowi oraz ci urzędnicy i ziemianie, którzy wcześniej służyli w armii. Dodajmy, że kategorycznie zabroniono wojskowym i urzędnikom zapuszczać brody. Te mogły zdobić chłopskie i kupieckie twarze. 9

A. Benkendorf (1783-1844), generał, doradca cara. Cyt. za M. H e l l e r , Historia imperium rosyjskiego, Warszawa 2002, s. 544. " A. F. Orłów (1786-1861), gen. kawalerii, dyplomata, szef III Oddziału i dowódca Korpusu Żandarmerii, od 1856 r. przewodniczący Rady Państwa i Komitetu Ministrów, w 1858 r. przewodniczący Komitetu do spraw chłopów. 10

Pierwszym rosyjskim władcą, który zapuścił brodę i pozwalał się tak portretować był wnuk Mikołaja I, Aleksander III12. Na świat otaczający Rosję car patrzył z niepokojem. Obawiał się zgubnych dla spokoju i dostatniej przyszłości Europy ruchów rewolucyjnych. Uważał je za bezmyślny i okrutny żywioł, niszczący naturalny porządek i wynoszący do władzy ambitnych, pozbawionych moralności potworów. Do najważniejszych zadań monarchów należało, według niego, ustrzeżenie swoich poddanych przed skutkami zaburzeń i wojen rozpętanych przez uzurpatorów i różnych przywódców ludowych. Car postanowił bronić, za pomocą swojej armii i dyplomacji, ładu powstałego na kongresie wiedeńskim w 1815 r. Tego samego oczekiwał od innych europejskich władców, wiele ufności pokładając w królu Prus i cesarzu Austrii. W pierwszych latach panowania uwagę Mikołaja I zaprzątały problemy mające miejsce na południowych i wschodnich granicach imperium. Już latem 1826 r. jego wojska musiały zmierzyć się z perską armią, która wtargnęła na rosyjskie terytorium. Po wielu miesiącach wyczerpujących walk, zdobyciu przez Rosjan dawnej perskiej stolicy, Tebrizu, Persja poprosiła o pokój. W lutym 1828 r. podpisano traktat pokojowy, przyznający Rosji znaczne nabytki terytorialne. Zamieszkujący te ziemie Ormianie witali Rosjan jako wyzwolicieli. Persowie zobowiązali się do zlikwidowania swojej floty wojennej na Morzu Kaspijskim i zapłacenia kontrybucji. Do perskiej stolicy, Teheranu, udał się rosyjski przedstawiciel dyplomatyczny, znakomity dramaturg Aleksander Gribojedow 13 . Jego los okazał się tragiczny. Został 11 lutego 1829 r. 12

Aleksander III z dynastii Romanowów (1845-1884), syn Aleksandra II, cesarz Rosji od 1883 r. 13 A. Gribojedow (1795-1829), od 1818 r. w służbie dyplomatycznej, dramatopisarz, autor m.in. Mądremu biada.

zabity, podczas antyrosyjskich rozruchów w budynku ambasady, przez sfanatyzowany tłum, podburzany przez niektórych muzułmańskich duchownych' 4 . Zamordowanie oficjalnego przedstawiciela Rosji wywołało gniew cara i jego poddanych. Mikołaj I wojny jednak nie wznowił. Zadowolił się przeprosinami Persów i obietnicą skrupulatnego przestrzegania wszystkich warunków traktatu pokojowego z 1828 r. Na petersburskim dworze zastanawiano się, czy winnymi śmierci Gribojedowa i splądrowania siedziby ambasady nie są również Anglicy. Podejrzewano, że to ich agenci celowo wywołali zamieszki, aby osłabić pozycję Rosji w Persji i w tej części Azji. O wiele poważniejszym dla Rosji problemem była Turcja. Pod koniec lat dwudziestych XIX w. Mikołaj I nie chciał pozbawiać sułtana, takiego jak on monarchę sprawującego władzę z woli Boga, jego europejskich prowincji. Domagał się przede wszystkim otwarcia dla rosyjskiej floty wojennej czarnomorskich cieśnin i przestrzegania autonomii Księstw Naddunajskich (ok. 4 min. prawosławnych), zagwarantowanej przez pokój bukaresztański z 1812 r. Prawosławny car chciał również, aby Turcy postrzegali go jako opiekuna prawosławnych narodów żyjących w tureckich granicach: m.in. Serbów, Bułgarów, Rumunów i Greków. Osłabieniem i upokorzeniem Turcji nie były zainteresowane zachodnie mocarstwa europejskie. Żadne z nich nie chciało dopuścić do wzmocnienia się kosztem Turcji innego państwa. Brytyjczycy, Francuzi i Austriacy podejrzliwie obserwowali przede wszystkim Rosję. Opanowanie przez nią cieśnin czarnomorskich Bosforu i Dardaneli zmieniało układ sił w południowo-wschodnim kącie Europy. Czyniło z Rosji śródziemnomorskie mocarstwo. Wzmacniało jej 14

A. Gribojedowa pochowano w Tbilisi (Tyflisie). O działalności A. Gribojedowa m.in. S. A. F o m i c z e w , A. S. G r i b o j e d o w , Żyzń i tworczestwo, Moskwa 1994.

pozycję na Bliskim Wschodzie i ułatwiało ekspansję w kierunku Persji i Indii. Kolejni sułtani rezydujący w Stambule, określanym w Europie starą nazwą, Konstantynopolem 13 , rozumieli, w jak trudnym położeniu znajduje się ich rozległe państwo. Starali się wykorzystać wszystkie obawy i rozbieżności zaistniałe we wschodniej polityce mocarstw. Zręcznie lawirowali, uzyskując aprobatę, w zależności od biegu wydarzeń, od Londynu, Paryża, Wiednia lub Petersburga. Natomiast nie radzili sobie z niezadowoleniem swoich chrześcijańskich poddanych. Chrześcijanie żyjący na Bałkanach domagali się już nie autonomii, ale niepodległości. Spiskowali, co jakiś czas zrywali się do walki i niezmiennie odwoływali się do sympatii europejskiej opinii publicznej. Do wybitniejszych władców Turcji, starających się powstrzymać rozkład państwa, należał Mahmud II 16 . Objął tron w 1808 r. po zamordowaniu sułtana Selima III17 i abdykacji Mustafy IV 18 . Zlikwidował anachroniczne formacje wojskowe janczarów i spahisów. Przekształcił stare centralne urzędy (np. dywan) w Radę Państwa i ministerstwa. Kazał zakładać świeckie szkoły średnie i wyższe. Zezwolił na drukowanie gazet. Swoich synów nakazał uczyć obcych języków i podstawowych zasad funkcjonowania europejskich państw. Z determinacją przeciwstawiał 15 Stolica Turcji oficjalnie dalej nosiła nazwę Konstantynopol, w tureckim brzmieniu Kustantinije. Miasto Stambułem nazwały warstwy ludowe. Dopiero pod koniec XIX w. ta nazwa została przejęta przez reformatorów i elity. Szerzej J. S. Ł ą t k a, Sulejman II Wspaniały, Warszawa 2004, s. 16. 16 Mahmud II (1785-1839), syn sułtana Abdułhamida I, sułtan od 1808 r., przeprowadzone przez niego reformy były połowiczne i okazały się nieskuteczne. 17 Selim III (1761-1808), sułtan turecki w 1. 1789-1807, obalony przez zbuntowanych janczarów. 18 Mustafa IV, sułtan w 1. 1807-1808, przeciwnik reform i europeizacji instytucji tureckiego państwa.

się, wysyłając brutalnie działające oddziały wojskowe, wszelkim ruchom separatystycznym i niepodległościowym. Wielkie wrażenie w Rosji, Francji, Anglii i Austrii zrobiło greckie powstanie. O greckich bojownikach o niepodległość pisali najpopularniejsi literaci. Epizody z walk malowali najbardziej cenieni artyści. Prasa zamieszczała artykuły, w których Turków przedstawiano, z pewną przesadą, jako azjatyckich barbarzyńców, masowo mordujących bezbronną ludność cywilną, gwałcących kobiety, grabiących oraz niszczących greckie miasta i wsie. Pozostające pod wpływem tych informacji europejskie społeczeństwa spodziewały się, że ich rządy i państwa udzielą narodom Bałkan, a przede wszystkim Grekom walczącym 0 swoją wolność, wsparcia dyplomatycznego i militarnego. Do Grecji udawali się ochotnicy z całego kontynentu. Jednym z nich był angielski arystokrata i popularny poeta, lord George Gordon Byron 19 . Grecy oczekiwali pomocy także od Rosji. Ich przywódca hr. Jan Antoni Capo dTstria 20 należał do otoczenia cara Aleksandra I. Miał wielu przyjaciół wśród rosyjskich arystokratów, duchownych i oficerów. Z Grekami gorąco sympatyzowało także wiele osób z otoczenia Mikołaja I 1 jego żony Aleksandry. W petersburskich i moskiewskich cerkwiach modlono się za ich zwycięstwo. Młodzież z kręgów dworskich, wojskowych, urzędniczych i studenckich deklarowała gotowość udania się na Bałkany i walki z Turkami. Młode damy obiecywały, że wówczas będą czekały na swoich bohaterów. Władcy i rządy Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji, wstrząśnięte doniesieniami o tureckich okrucieństwach i znajdując się pod presją własnych społeczeństw, w lipcu 19 George Gordon Byron (1788-1824), jeden z najwybitniejszych romantyków, autor Giatira i Korsarza, zmarł w Grecji. 20 J. A. Capo d'Istria (1776-1831), ur. na Korfu, dyplomata w służbie rosyjskiej, wybrany w 1827 r. na prezydenta Grecji, zamordowany.

1827 r. podpisały w Londynie porozumienie, mające przywrócić spokój na Bałkanach, a Grecji przynieść szeroką autonomię, gwarantującą swobodny rozwój narodowy. Powstał sojusz mocarstw, który szybko okazał się kruchy, a w bardziej trwałej formie powtórzył się dopiero w 1914 r. Jego uczestnicy ustalili, że w wypadku, gdyby wojska tureckie nie zaprzestały działań wojennych i brutalnego traktowania ludności, wówczas przeprowadzą zbrojną manifestację. Spodziewali się, że sułtan, przestraszony powstaniem koalicji wielkich mocarstw i groźbą wybuchu wojny z największymi europejskimi potęgami, szybko spełni ich żądania. Kierując się takimi przesłankami połączone eskadry rosyjska, angielska i francuska zablokowały flotę turecko-egipską w zatoce Navarino. Ich admirałowie rozpoczęli gorączkowe rozmowy z Ibrahimem-paszą 21 , synem egipskiego władcy Muhammad Alego 22 , dowodzącym siłami turecko-egipskimi. W atmosferze szybko rosnącego napięcia sytuacja wymknęła się spod kontroli. W niejasnych okolicznościach zginęli wysłani przez koalicję parlamentariusze. 20 października 1827 r. z któregoś z okrętów, prawdopodobnie egipskiego, padła pierwsza armatnia salwa. Rozpoczęła się chaotyczna bitwa morska. Po czterech godzinach walki flota turecko-egipska poniosła druzgocącą klęskę. Większość jej okrętów spoczywała na dnie lub dopalała się na powierzchni wody. Za wybuch walk i klęskę poniesioną pod Navarino sułtan Mahmud II oficjalnie oskarżył Rosję. 20 grudnia 1827 r. ogłosił manifest, w którym wprawdzie potępił wszystkie trzy europejskie mocarstwa, ale tylko Rosję określił jako 21 Ibrachim (7-1848), naczelny dowódca wojsk Egiptu, przewidywany sukcesor paszy Egiptu. 22 Muhammad Ali (17697-1849), pasza Egiptu od 1805 r„ reformator administracji państwowej, opanował m.in. święte miejsca dla muzułmanów, Mekkę i Medynę.

odwiecznego i nieprzejednanego wroga Turcji oraz wszystkich muzułmanów. Wypowiedział wcześniej zawarte z tym państwem traktaty i wzywał do świętej wojny. Jednocześnie jego przedstawiciele poufnie informowali Londyn i Paryż, że Turcja chce uniknąć zbrojnego konfliktu z Wielką Brytanią i Francją. W Rosji konflikt z Turcją przyjęto z mocną nadzieją na zwycięstwo. Przyrównywano go do wojny między starożytnymi Rzymem i Kartaginą, w której ta ostatnia uległa i została całkowicie zniszczona. W Rzymie widziano Rosję, w Kartaginie Turcję 23 . Podejrzewano jednak, że Wielka Brytania może zmienić swoje stanowisko. Obawiano się nawet, że udzieli pomocy sułtanowi. Nie powstrzymało to Mikołaja I od rozpoczęcia wojny. Rosyjskie wojska w kilku miejscach przekroczyły turecką granicę. Ich główne siły otrzymały rozkazy zajęcia Wołoszczyzny i Mołdawii, a następnie skierowania się na turecką stolicę. W Azji Rosjanie chcieli opanować m.in. pozostające w tureckich granicach tereny chrześcijańskiej Armenii i połączyć je ze zdobytymi nie tak dawno na Persji. Rosyjska flota miała, operując na Morzu Egejskim, przerwać morskie połączenie Turcji z jej lennym terytorium, Egiptem. Car postanowił uczestniczyć w wojnie w armii operującej na Bałkanach. Razem z nią w maju 1828 r. przebył Prut. Stał się pierwszym rosyjskim władcą od czasów Piotra I Wielkiego 24 , który wkroczył na ziemie tureckiego imperium. Mikołaj I znosił wszystkie trudy działań wojennych, nie domagając się specjalnych względów. Jadł i spał, tak jak jego generałowie i oficerowie. Zyskał tym szacunek żołnierzy wszystkich stopni. Towarzyszyli mu najbliżsi współpracownicy, m.in. Aleksander Benkendorf, zapewniając sprawne funkcjonowanie państwowej administracji. 23

M. H e l l e r , op. cit., s. 568. Piotr I Wielki z dynastii Romanowów (1672-1725), car Rosji od 1682 r., w 1721 r. przyjął tytuł imperatora, reformator i wybitny wódz. 24

Obie strony biły się bardzo dzielnie. Lepiej wyszkolona, uzbrojona i wyposażona rosyjska armia zmusiła tureckie wojska do odwrotu. Dowodzący na Bałkanach Iwan Dybicz 25 i na Zakaukaziu Iwan Paskiewicz 26 pobili przeciwnika w kilku krwawych bitwach. Latem 1829 r. rosyjscy żołnierze zajęli Adrianopol. W ich zasięgu znalazła się stolica Turcji i tym samym zwycięstwo w tej wojnie. Car wahał się, czy rozkazać swoim wojskom zdobycie Stambułu. Nie chciał nieprzemyślanymi decyzjami doprowadzić do upadku sułtana i sprowokować głęboki europejski kryzys. Dostrzegał, że zdobycie stolicy narazi go na otwarty konflikt z Wielką Brytanią i być może z innymi mocarstwami. Zajęcie przez rosyjskie oddziały Konstantynopola mogło też przynieść jeszcze inne następstwa. Groziło rozpadem całego wielonarodowego tureckiego imperium. W tej sytuacji na triumfującą Rosję spadał obowiązek nie tylko opieki nad bałkańskimi państwami i objęcia straży nad cieśninami czarnomorskimi, ale także utrzymania ładu i bezpieczeństwa na rozległym obszarze Azji. Natomiast Francja i Wielka Brytania za cenę stosunkowo niewielkich strat w ludziach zmusiły Turków do wycofania się z Grecji. Tym samym osiągnęły najważniejszy cel, jaki przed sobą postawiły. Po tym ich dyplomaci skupili swój wysiłek na podtrzymaniu słabnącej Turcji i zmuszeniu Rosji do zaprzestania akcji ofensywnych. Jednocześnie zabiegali o doprowadzenie do zakończenia rokowań pokojowych toczących się w Adrianopolu. Stanowczą, antyrosyjską postawę manifestowali przede wszystkim Brytyjczycy. 25 I. Dybicz hr. Zabałkański (1785-1831), feldmarszałek, uczestnik wojen napoleońskich i tureckich, zmarł w trakcie wojny polsko-rosyjskiej na cholerę. 26 I. Paskiewicz (1782-1856), feldmarszałek rosyjski, uczestnik wojen perskiej, napoleońskich i węgierskiej, przeciwnik bezdusznego i surowego traktowania żołnierzy (metod gen. A. Arakczejewa), namiestnik Królestwa Polskiego w 1. 1832-1856.

Uroczyste podpisanie traktatów pokojowych nastąpiło w Adrianopolu we wrześniu 1829 r. Wszystkie państwa uzyskały prawo do swobodnej żeglugi przez cieśniny czarnomorskie, Rosja również nabytki terytorialne na czarnomorskich wybrzeżach Kaukazu i wschodnią Armenię. Grecja zaś stała się niepodległym państwem. Traktaty zapewniały Serbii, Mołdawii i Wołoszczyźnie, pozostającym w tureckich granicach, większą niż dotychczas autonomię. Do czasu zapłacenia odszkodowań wojennych przez Turcję, oba księstwa miały być okupowane przez rosyjskie wojska i zarządzane przez rosyjską administrację. Zabroniono Turkom osiedlania się na ich obszarze. Turcja zobowiązała się przestrzegać wcześniej zawartych porozumień, w tym również z Rosją. Na początku 1830 r. w Londynie ostatecznie potwierdzono niepodległość Grecji, a także określono jej kształt terytorialny. Z księstw rumuńskich Mikołaj I wycofał swoje oddziały w 1834 r., w zupełnie nowej sytuacji międzynarodowej, pod naciskiem zachodnich państw oraz na sugestie samej Turcji, choć ta ostatnia nie zdążyła wypłacić całej sumy odszkodowań. Nad utrzymaniem rosyjskich wpływów w księstwach czuwali teraz konsulowie, będący w praktyce protektorami lokalnej administracji. Polskie powstanie z lat 1830-1831 tylko na krótko oderwało rosyjską uwagę od kwestii wschodniej, czyli przyszłości Turcji i Bałkan. Późną jesienią 1831 r., po zajęciu Warszawy i pokonaniu Polaków, Mikołaj I ponownie skupił swoje zainteresowanie na tureckim państwie, które znalazło się w konflikcie ze swoim lennikiem, Egiptem. Inteligentny, energiczny władca Egiptu Muhammad Ali gardził sułtanem, którego niesłusznie uważał za skrajnie nieudolnego i tchórzliwego polityka. Kiedyś publicznie stwierdził: „sułtan jest błaznem i bałwanem, ale Bóg dał go nam za nasze grzechy" 27 . Postanowił zerwać wszelkie 27

Cyt. za B. S t ę p n i e w s k a - H o 1 z e r , Muhammad Ali. Narodziny nowoczesnego państwa egipskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 111.

więzy z Mahmudem II, uzyskać międzynarodowe uznanie dla suwerenności Egiptu i dziedziczności jego tronu dla swojego rodu. Zapewne marzył również o opanowaniu w dalszej przyszłości Stambułu. Realizując jego rozkazy, egipska armia dowodzona przez Ibrahima-paszę ruszyła pod koniec 1831 r. do Syrii 28 , należącej do Turcji. Wielu jej dowódców uzyskało swoje wykształcenie w egipskich szkołach wojskowych, których wykładowcy, niekiedy Europejczycy, korzystali z najnowszej literatury wojskowej i doświadczeń wojen napoleońskich. Również w oddziałach na oficerskich stanowiskach służyli weterani wojen napoleońskich, francuskiej, włoskiej i polskiej narodowości. Dysponując licznym (ponad 130 tys. żołnierzy), karnym i dobrze dowodzonym wojskiem, Ibrahim-pasza odnosił zwycięstwo za zwycięstwem. W ręce egipskich żołnierzy wpadła Akka i Damaszek. W grudniu 1832 r. znaleźli się ok. 200 km od Stambułu. Wielu tureckich poddanych sprzyjało najeźdźcy. Liczyło, że Muhammad Ali okaże się założycielem dynastii, zdolnej do budowy i utrzymania nowego muzułmańskiego imperium. W tym dramatycznym położeniu sułtan zaczął szukać sprzymierzeńców, którzy zatrzymaliby żołnierzy Ibrahima-paszy. Usadowienie się silnej dynastii nad Bosforem, otoczonej szacunkiem muzułmańskich ludów i zdolnej do prowadzenia ekspansywnej polityki, nie leżało w interesie europejskich monarchii. Najszybciej zareagowała Rosja, proponując Mahmudowi II pomoc wojskową. Nic więc dziwnego, że w krótkim okresie zostało sfinalizowane porozumienie rosyjsko-tureckie. Zgodnie z nim rosyjska eskadra, przyprowadzona przez bohatera bitwy pod Navarino, adm. Michała Łazariewa29, 28

Ówczesna Syria obejmowała tereny dzisiejszych państw: Syrii, Jordanii, Izraela, Palestyny i Libanu. 29 M. Łazariew (1788-1851), admirał, uczestnik wypraw dookoła świata i wyprawy na morza arktyczne, dowódca rosyjskich eskadr wojennych.

zakotwiczyła w lutym 1833 r. pod Stambułem. Dwa miesiące później nad Bosforem znalazł się rosyjski korpus, liczący ok. 10 tys. żołnierzy. Śmiała, zaskakująca operacja desantowa korpusu była znacznym osiągnięciem logistycznym i bojowym. Przeciwnikiem Muhammada Alego i Ibrahima-paszy był już nie tylko sułtan Mahmud II, ale też sprzymierzony z nim car Mikołaj I. Odwieczne marzenie carów, jakim było uzyskanie kontroli nad cieśninami czarnomorskimi, wydawało się bliskie realizacji dzięki zręcznej polityce Mikołaja I i nieudolności Mahmuda II. Rosja osiągnęła to nie za pomocą siły, ale posługując się dyplomacją. Przestraszone takim obrotem wydarzeń Wielka Brytania i Francja zaczęły wywierać naciski na Turcję i Egipt, aby jak najszybciej zawarły porozumienie kończące wojnę. Po przywróceniu pokoju chciały zmusić Rosję do wycofania swoich wojsk z tureckiego terytorium i przywrócenia w rejonie cieśnin czarnomorskich stosunków sprzed wybuchu konfliktu egipsko-tureckiego. Swoje zamiary brytyjscy i francuscy politycy mogli zrealizować tylko częściowo. W maju doprowadzili do zgody między Turcją a Egiptem. Pod ich naciskiem sułtan m.in. oddał Muhammadowi Alemu Syrię, a Egipt w zamian uznał swoją lenną zależność od Stambułu i zobowiązał się do płacenia corocznego trybutu w wysokości 15 min piastrów. Nie potrafili natomiast zapobiec podpisaniu latem 1833 r. pod Stambułem w Unkiar-Iskelessi układu między Rosją a Turcją, mającego obowiązywać 8 lat. Zawarte w nim ustępstwa wobec Rosji były ceną zapłaconą przez Mahmuda II za uratowanie państwa i tronu30. Najważniejsze postanowienia umieszczono w tajnej, choć wszystkim doskonale znanej klauzuli układu. Stwierdzono w niej, że na każde żądanie Rosji cieśniny czarnomorskie zostaną zamknięte przez Turcję, uniemożliwiając wpłynięcie do 30 W ocenie niektórych historyków było to największe osiągnięcie dyplomatyczne Rosji w XIX w. Patrz M. H e l l e r , op. cit., Warszawa 2002, s. 570.

nich „obcym okrętom wojennym pod jakimkolwiek pozorem" 31 . Układ dopuszczał swobodne przemieszczanie się s

rosyjskiej floty z Morza Czarnego na Śródziemne. Car również potwierdził swoje prawo do opieki nad prawosławnymi poddanymi sułtana, co tym samym znaczyło mieszanie się w wewnętrzne sprawy Turcji. W Petersburgu uważano, że prawosławni poddani sułtana (ok. 9 min ludzi) mogą się teraz skarżyć przed carem na postępowanie tureckiej administracji, o ile będzie ono niesprawiedliwe. Traktat z 1833 r. oburzył europejskie mocarstwa. Orzekły, że Rosja wyniosła z niego korzyści, rujnujące kruchą równowagę sił na południowo-wschodnim obszarze Europy. W ich stolicach mówiono, że rosyjski ambasador w Konstantynopolu stał się dzięki niemu pierwszym ministrem sułtana. Najgłośniej protestował brytyjski minister spraw zagranicznych, niechętny Rosji Henry John Palmerston 32 . 6 grudnia zwrócił się do Turcji, oferując brytyjską pomoc, jeśli będzie chciała zerwać z Mikołajem I. Spotkał się z odmową sułtana, który nie zamierzał ryzykować kolejnej wojny z Rosją. Wielka Brytania postanowiła nie dopuścić do dalszego osłabienia Turcji. Londyn uznał to państwo za bardzo ważny element europejskiego porządku. Spodziewał się, że sułtan nie dopuści do uzyskania przez Rosję przewagi na Morzu Czarnym i pojawiania się jej okrętów we wschodniej części Morza Śródziemnego. Ten punkt widzenia podzielał cesarz Austrii, który jednocześnie obawiał się, że rozpad 31

Cyt. za W. D o b r z y c k i, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815-1945, Warszawa [1996], s. 51. Patrz też W. Ś1 i w o w s k a, Mikołaj I i jego czasy (1825-1855), Warszawa 1965, s. 224-225; M. T a n ty, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw, Warszawa 1982, s. 141-142; L. B a z y 1 o w, Historia Rosji, t. II, Warszawa 1983, s. 213-215. 32 H. Palmerston (1784-1865), brytyjski polityk, kilkukrotny minister spraw zagranicznych, minister spraw wewnętrznych, w 1. 1855-1858 premier, wspierał ruchy narodowe w Europie, zwolennik polityki kolonialnej.

Turcji pobudzi ruchy niepodległościowe i społeczne na Bałkanach i w efekcie wywoła podobne zachowania narodów żyjących w austriackich granicach. Ale Austria, w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii, nie mogła sobie jeszcze pozwolić na jawny konflikt z Rosją. Potrzebowała jej współpracy w utrzymaniu spokoju nie tylko na Bałkanach, ale również w środkowej Europie i północnych Włoszech, m.in. na wypadek rewolucji lub powstania któregoś z narodów pozbawionych własnego państwa, np. Włochów, Polaków i Węgrów. W trudnym położeniu znalazła się Francja. Jej politycy zgadzali się z brytyjską argumentacją co do konieczności wspierania Turcji w konflikcie z Rosją. Nie wszyscy sympatyzowali z niepodległościowymi dążeniami narodów Bałkan, pozostających jeszcze w zależności od Stambułu. Obawiali się, że w końcu te ruchy przerodzą się w rewolucję, która będzie zalewać europejski kontynent. Potrzebowali też poparcia lub życzliwej neutralności Egiptu dla realizacji planów opanowania afrykańskich wybrzeży Morza Śródziemnego. Jednocześnie Muhammad Ali cieszył się we Francji znaczną popularnością. Pisano, że urodził się w tym samym roku co Napoleon, darzy szacunkiem Francję i jest niechętny Wielkiej Brytanii. I tak już mocarstwową pozycję Rosji w Europie, Mikołaj I wzmacniał przez odnowienie bliskich związków z Austrią. Jesienią 1833 r. w Miinchengratz spotkał się z cesarzem Austrii, Franciszkiem I33. W wyniku przeprowadzonych wówczas rozmów, oba państwa postanowiły solidarnie utrzymać integralność terytorialną Turcji i panowanie jej sułtana oraz w interpretacji Mikołaja I także uprzywilejowane miejsce Rosji w rejonie czarnomorskich cieśnin. W jednej z tajnych klauzul obaj monarchowie 33 Franciszek I (1768-1835), z dynastii Habsburgów, cesarz rzymski (niemiecki) w 1. 1792-1806 (jako Franciszek II), po klęskach w wojnie z Francją cesarz Austrii.

przewidywali możliwość wspólnej interwencji w Turcji. Uznali też rozbiór ziem polskich za stan stały i ostateczny. Zobowiązali się do współdziałania w tłumieniu rewolucji oraz buntów i powstań narodowych. Do tego porozumienia przyłączyły się również Prusy. Nie mogąc skłonić Turcji do zerwania z Rosją, Wielka Brytania i Francja postawiły na ekonomiczną penetrację osmańskiego imperium. Zacieśniające się kontakty gospodarcze pragnęły przekształcić w polityczne. I Londyn, i Paryż, rywalizując z sobą, zabiegały w Konstantynopolu o zawarcie odpowiednich traktatów. 16 sierpnia 1838 r. został podpisany brytyjsko-turecki układ handlowy, m.in. znacznie ograniczający wysokość ceł na angielskie towary. Podobny układ z Turcją zawarła także Francja. W tym samym mniej więcej czasie zmieniło się nastawienie Austrii wobec Rosji, Przekonał się o tym Mikołaj I, konferując w Cieplicach z austriackim cesarzem Ferdynandem I34. Zauważył, że austriacki monarcha zachowuje się z dystansem wobec rosyjskich postulatów i unika zobowiązania wspierania polityki zagranicznej Rosji. Co więcej, otoczenie cesarza wyraźnie sugerowało rosyjskim rozmówcom, że Austria może nie tylko nie poprzeć Mikołaja I w wypadku ostrej konfrontacji między Rosją a zachodnimi mocarstwami, ale nawet czynnie wystąpić przeciwko niej. Rosyjski władca jednak nie dawał wiary tym sugestiom, sądząc, że są one mocno przerysowane i niereprezentatywne dla polityki Ferdynanda I. Wybuch w 1839 r. kolejnego konfliktu między Egiptem a Turcją, a przede wszystkim nowe zwycięstwa odnoszone przez Ibrahima-paszę 35 zmobilizowały do działania europejskie państwa. Jeszcze przed rozpoczęciem operacji wojennych zajęły one rozbieżne stanowiska. Wielka 34

Ferdynand I (1793-1875), z dynastii Habsburgów, cesarz Austrii w I. 1835-1848, ociężały umysłowo, abdykował. 35 Współautorem tych zwycięstw był francuski dowódca Octave Joseph Anthelme Seves (1788-1860), nazywany Solimanem-paszą.

Brytania i Austria deklarowały gotowość do udzielenia pomocy Turcji, Francja zaś Egiptowi. Brytyjska królowa Wiktoria 36 zapewniła tureckiego posła: „My spoglądamy na Muhammada Alego jak na zwykłego muzułmańskiego paszę [...]. Anglia w żadnym wypadku nie będzie mu pomagać w celach niezgodnych z prawem. Co zaś tyczy Syrii, która obecnie znajduje się w jego rękach, to mamy nadzieję, że imperium osmańskie wyzwoli ją" 37 . Natomiast 7 kwietnia 1839 r. francuski premier Adolphe Thiers 38 buńczucznie oświadczył: „Jeśli Europa zmierza do konfrontacji z nami, nie mamy innej możliwości niż przyjąć to wyzwanie" 39 . Informacje o klęskach ponoszonych przez turecką armię mogły się przyczynić do śmierci sułtana Mahmuda II. Tron zajął jego kilkunastoletni syn, Abdiilmecid I 40 . Wiadomość o śmierci znienawidzonego sułtana tak ucieszyła Muhammada Alego, że nakazał wypłacenie osobie, która mu ją przyniosła znaczną sumę pieniędzy. Nowy władca Turcji okazał się, mimo młodego wieku, rozumnym politykiem. Gruntownie wykształcony, dobrze znający i czytający w obcych językach, dostrzegał pilną konieczność przeprowadzenia reform w administracji, wojsku, systemie szkolnym i finansach państwa. Wzorów poszukiwał w europejskich rozwiązaniach. Już w 1839 r. ogłosił w parku Giilhane dokument inicjujący zmiany. Poszukując specjalistów, popierał przyjmowanie do wojska, administracji 36 Wiktoria (1819-1901), królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii od 1876 r., cesarzowa Indii od 1876 r. 31 Cyt. z a B . S t ę p n i e w s k a - H o 1 z e r , op. cit., s. 132. 38 A. Thiers (1797-1877), polityk i historyk, premier w 1836 i 1840 r„ prezydent w 1. 1871-1873, członek Akademii Francuskiej. 39 Cyt. za W. D o b r z y c k i, op. cit., s. 51. 40 Abdiilmecid I (1823-1861), sułtan od 1839 r„ reformator państwa, krwawo tłumił bunty poddanych, m.in. w 1847 r. w Kurdystanie, w księstwach rumuńskich 1848-1849, Bośni w 1850-1851 r„ Czarnogórze w 1852-1853 i Syrii w 1860 r.

i wyższego szkolnictwa Europejczyków. Wykorzystali to Polacy, należący po upadku powstania listopadowego do politycznej emigracji na zachodzie Europy. Znaleźli dla siebie nowe miejsce w tureckim wojsku. W polskich kręgach emigracyjnych rozważano pomysł wydzierżawienia lub zakupu w Turcji ziemi i czasowego na niej osiedlenia się. W 1842 r. po azjatyckiej stronie Bosforu powstała polska wioska, w której wówczas zamieszkało 12 osadników. Nazwano ją Adampolem, na cześć jednego z powszechnie szanowanych przywódców polskiej Wielkiej Emigracji 4 1 , ks. Adama Jerzego Czartoryskiego 42 . Rosja, Wielka Brytania, Austria i Prusy z niepokojem obserwowały przebieg wojny. Ich władcy i rządy zastanawiały się, co należy uczynić, aby nie dopuścić do strat terytorialnych Turcji, a nawet przywrócić jej Syrię. Mocarstwa chciały też zachować pełną zależność Egiptu od sułtana, choć za cenę dziedziczności egipskiego tronu dla rodu Muhammada Alego. Francja zaś optowała za pozostawieniem przy Egipcie zdobyczy terytorialnych i zapewnieniu jego władcy dziedziczności tronu przy tylko symbolicznej zależności od Stambułu. Podstawą działań Turcji, Rosji, Wielkiej Brytanii, Austrii i Prus była konwencja podpisana 15 lipca 1840 r. w Londynie. Dokument ten ustalił warunki likwidacji konfliktu egipsko-tureckiego. Swojego podpisu na londyńskim dokumencie nie złożył przedstawiciel Francji. To państwo określało pozbawienie Egiptu całego obszaru Syrii za 41 Wielka Emigracja, polska patriotyczna emigracja po upadku powstania listopadowego w 1831 r., jej główne skupiska znajdowały się na terenie Francji, Wielkiej Brytanii i w krajach niemieckich, obejmowała kilkanaście tysięcy ludzi, głównie wojskowych, polityków i urzędników Królestwa Polskiego. 42 A. J. Czartoryski (1770-1861), mąż stanu, w młodości przyjaciel i współpracownik cara Aleksandra I, w 1830-1831 prezes Rządu Narodowego, po 1831 r. przywódca konserwatywnego nurtu Wielkiej Emigracji.

krzywdzące Muhammada Alego, a także zagrażające francuskim interesom nad Morzem Śródziemnym. Konferencję londyńską francuska prasa okrzyczała klęską, dyplomatycznym Waterloo. Domagała się wypowiedzenia traktatu z 1815 r. i ustalenia granicy nad Renem. To zaś wywołało oburzenie w państwach niemieckich. Jego wyrazem stała się ogromna popularność właśnie powstałej pieśni Deutschlancl iiber Alles (Niemcy ponad wszystko), ułożonej przez Augusta Hoffmanna von Fallerslebena 43 . Izolacja, w jakiej znalazła się Francja, musiała cieszyć Mikołaja I. Rosyjski monarcha nie szanował i nie ufał Ludwikowi Filipowi I44, królowi Francuzów wyniesionemu na tron przez rewolucję lipcową z 1830 r. Wspieranie przez francuską dyplomację zbuntowanego lennika sułtana oraz buńczuczne tony francuskich gazet potwierdzały opinię cara o zgubnych dla porządku świata rezultatach wszelkich rewolt i rewolucji. Odrzucenie przez Egipt warunków określonych przez londyńską konwencję wywołało zbrojną akcję w obronie Turcji. Wojska brytyjsko-austriacko-tureckie rozpoczęły w październiku 1840 r. ofensywę. Wspomagały je powstańcze oddziały syryjskie, w części opłacane za europejskie pieniądze. Okręty brytyjskie, austriackie oraz tureckie zbombardowały syryjskie porty pozostające w rękach Egipcjan. Znajdując się pod presją silniejszego przeciwnika, ponosząc porażkę za porażką, egipskie oddziały porzuciły Hajfę, Tyr, Jafę i ostatecznie wycofały się z Syrii. W grudniu pokonany Muhammad Ali poprosił o przerwanie działań wojennych. Triumfujące europejskie państwa podyktowały Turcji zasady potraktowania Egiptu. Muhammad Ali zachował 43

A. Hoffman von Fallersleben (1798-1874), profesor z Wrocławia, poeta. 44 Ludwik Filip I (1773-1850), syn Ludwika Filipa ks. Orleanu, król Francuzów w 1. 1830-1848.

prawo przekazania swojego tronu męskim potomkom. Pozostał lennikiem sułtana. Mógł posiadać armię liczącą jedynie 18 tys. żołnierzy i niewielką flotę wojenną. Został zobowiązany do płacenia sułtanowi rocznego trybutu. Musiał również zaakceptować utratę większości zdobyczy terytorialnych. Przegrana okazała się także Turcja. Wojny z ostatnich kilkunastu lat obnażyły całą słabość tego państwa. Pokazały, że niewiele brakuje, aby je upokorzyć, a nawet zniszczyć. Z klęską Egiptu pogodziła się Francja. Nowy gabinet Franęois Guizota 45 dokładał starań, aby zatrzeć błędy popełnione przez poprzednika i odnowić sojusz z Wielką Brytanią. 13 lipca 1841 r. w Londynie przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji, Austrii, Prus i Turcji podpisali nową konwencję. Uznali w niej „zgodnie ze starym prawem państwa osmańskiego, przejazd obcych statków wojennych przez cieśniny Bosforu i Dardaneli za wzbroniony, dopóki Wysoka Porta znajduje się w stanie pokoju" 46 . Mikołaj I, rezygnując z przywilejów wynikających z traktatu z Unkiar-Iskelessi, miał nadzieję, że w bliskiej przyszłości doprowadzi do rewizji ustaleń zawartych w konwencji i otworzy rosyjskim okrętom przejście z Morza Czarnego na Śródziemne. Po dotkliwych klęskach, jakie poniosła Turcja, uważał, że to państwo nie jest zdolne do dalszej egzystencji i należy przygotować Rosję i Europę na jego upadek. Jako pierwszy nazwał je publicznie „chorym człowiekiem". Dodawał, że uczyni wszystko, aby uratować Turcję, ale też mówił o konieczności wzięcia pod uwagę następstw jej rozpadu. Wiosną 1844 r. Mikołaj I odwiedził, podróżując pod nazwiskiem hr. Orłów, Londyn. Towarzyszył mu bliski 45 F. Guizot (1787-1874), polityk i historyk, minister i premier w I. 1847-1848, autor pracy Dzieje cywilizacji europejskiej. 46 Cyt. za W. D o b r z y c k i, op. cit., s. 52.

współpracownik i kanclerz, hr. Karol R. Nesselrode 47 . Car uważał się za anglofila. Podobał mu się styl życia angielskiego ziemiaństwa i oficerów. Był pewien, że łatwo znajdzie wspólny język ze swoimi gospodarzami i zostanie serdecznie przyjęty. Wydawał się przekonany, że dyplomacja osobista, oparta na szczerości, szacunku i nawiązanych przyjaźniach, pozwala na rozwiązanie wszystkich problemów dotykających międzynarodową społeczność. Wyposażony w absolutną władzę, nieskrępowany w swoich decyzjach, Mikołaj I nie do końca rozumiał specyfikę angielskiego ustroju, w którym politycy się zmieniają razem z wyborami i są odpowiedzialni przed parlamentem, z którym się musi liczyć nawet królowa. Zapewne również nie dostrzegał, jak bardzo interesy brytyjskie mają charakter globalny, a na kontynencie azjatyckim dotyczą zarówno Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej, jak Dalekiego Wschodu. Na wszystkich tych obszarach Brytyjczycy rywalizowali z Rosjanami. Brytyjskie rządy niepokoił nie tylko możliwy wzrost rosyjskich wpływów w Stambule, ale także w Persji i Afganistanie. Zdecydowanie mniej uwagi niż Rosja brytyjscy politycy przywiązywali do utrzymania wewnętrznego porządku w europejskich państwach. Gotowi byli zaakceptować zachodzące w nich zmiany ustrojowe, nawet te o rewolucyjnym charakterze, o ile nie wpływały na sytuację międzynarodową. Lord Palmerston tłumaczył udającemu się do Petersburga brytyjskiemu posłowi:, Jedną z zasad ogólnych, którą Rząd Jej Królewskiej Mości uznaje za naczelną w stosunkach z innymi państwami, jest to, że zmiany, które inne narody mogą chcieć wprowadzić w swoich wewnętrznych konstytucjach i formach rządów, powinny być widziane jako sprawy, w których Anglia nie ma żadnego 47

K. R. Nesselrode (1780-1862), dyplomata, sekretarz cara Aleksandra I na kongresie wiedeńskim, kanclerz w 1. 1845-1856, autor autobiografii.

interesu, aby zbrojnie interweniować [...]. Jednakże próba podjęta przez jakiś naród, by zająć i przywłaszczyć sobie terytorium należące do innego narodu, to zupełnie inna sprawa; ponieważ taka próba prowadzi do zakłócenia istniejącej równowagi sił, a poprzez zmianę relatywnej siły państw może stwarzać niebezpieczeństwo dla innych państw, wobec takich prób rząd brytyjski uważa, że ma pełne prawo stawić opór..." 48 . W stolicy Wielkiej Brytanii Mikołaj I rozmawiał z brytyjskimi politykami, będącymi przy władzy oraz znajdującymi się w opozycji do kwestii wschodniej, czyli najbliższej przyszłości Turcji. Zapewniał, że nie zamierza zrealizować dawnych planów swojej babki Katarzyny Wielkiej 49 i podbić Konstantynopol, aby ustanowić nowe rosyjskie i prawosławne imperium. Dowodził natomiast, że Wielka Brytania i Rosja powinny się przygotować na wypadek rozkładu tureckiego państwa oraz przejąć jej włości i obowiązki w rejonie Morza Śródziemnego, Bałkan i Azji 50 . Rosyjski przybysz zainteresował młodą królową Wiktorię i jej najbliższe otoczenie. Niemal zgodnie oceniało ono, że hr. Orłów jest bardzo przystojnym, uprzejmym i przystępnym, choć trochę nudnym mężczyzną. Królowa Wiktoria w liście do swojego kochanego wuja i mentora króla Belgów Leopolda I 51 tak scharakteryzowała Mikołaja I: „Nie uważam, aby był bardzo inteligentny i żeby posiadał wielką ogładę. Ma też luki w wykształceniu: tak naprawdę to zdaje się tylko interesować sprawami politycznymi i wojskowymi. Jest niewrażliwy na sztukę i na radość 48

Cyt. za H. K i s s i n g e r, Dyplomacja, Warszawa 2003, s. 102. Katarzyna II (1729-1796), żona następcy tronu i cara Piotra III w 1. 1745-1762, cesarzowa od 1762 r. 50 D. W e t z e 1, The crimean war: a diplomatic history, New York 1985, s. 29-31. 51 Leopold I (1790-1865), pierwszy król Belgów z dynastii sasko-koburskiej, zapewnił Belgii międzynarodowe uznanie. 49

płynącą z innych rozrywek, ale jest szczery...". Dodawała w tym piśmie również: „Muszę przyznać, że obawialiśmy się bardzo, by jakiś Polak nie próbował go zamordować podczas naszych przejażdżek. Jakże byliśmy szczęśliwi, kiedy wracaliśmy razem do domu cali i zdrowi..." 52 . Z pobytu na angielskim dworze Mikołaj I wyniósł wrażenie, że bardzo niewiele dzieli Rosję i Wielką Brytanię. Sądził, że królowa Wiktoria, jej rząd i pozostali politycy pozytywnie przyjmują racje, którymi się kieruje rosyjska polityka zagraniczna. Spodziewał się, że jego rozmówcy wreszcie dojrzą w Rosji mocarstwo zamierzające przede wszystkim utrzymać spokój na Bałkanach i roztoczyć kontrolę nad czarnomorskimi cieśninami. Prostolinijny, jasno i precyzyjnie wypowiadający swoje opinie car, grzecznościowe zapewnienia i uwagi angielskich polityków o sympatii dla swojej osoby i państwa traktował jako poważne, wiążące deklaracje polityczne. Przywiązywał zbyt dużą wagę do słów brytyjskiego premiera Roberta Peela 53 , że rząd jej królewskiej mości jest zainteresowany przede wszystkim zapewnieniem sobie bezpiecznej drogi przez Egipt do Indii oraz sugestii, że nie będzie przeszkadzał Rosji w jej polityce wobec Turcji. Pod wpływem londyńskich spotkań car snuł plany wspólnych rosyjsko-brytyjskich działań na Bałkanach. Po powrocie do Petersburga był zaskoczony, gdy Brytyjczycy odmówili podjęcia oficjalnych, wyrażonych umowami zobowiązań. W rzeczywistości odwiedzając Londyn Mikołaj I nie tylko nie osiągnął porozumienia z Wielką Brytanią co do Turcji, ale zaalarmował jej rząd. Wywołał u angielskich polityków obawę, że Rosja jest gotowa do narzucenia w bliskim czasie sułtanowi swojego protektoratu i zaboru jego europejskich ziem. Delikatnie ostrzegając cara przed 52

Cyt. za A. M u h 1 s t e i n, Królowa Wiktoria, Kraków 1995, s. 69. R. Peel (1788-1850), konserwatysta, później liberał, wielokrotny minister, premier w 1. 1834-1835 i 1841-1846, zwolennik wolnego handlu. 53

podjęciem radykalnych rozwiązań, brytyjski ambasador w Petersburgu mówił, że Turcji nie jest potrzebny chirurg, ale lekarz. Zainteresowanie cara kwestią wschodnią na kilkanaście miesięcy przybladło pod wpływem rewolucji i powstań nazwanych Wiosną Ludów, które przetoczyły się w latach 1848-1849 przez Europę. Podczas tych wydarzeń rosyjskie wojska, wspierając Austriaków, zdusiły węgierską rewolucję. Ich dowódca feldmarszałek Iwan Paskiewicz, zdobywca Warszawy w 1831 r., mógł donieść w 1849 r. carowi o kolejnym zwycięstwie. „Węgry leżą u Twoich stóp — pisał — Najjaśniejszy Panie" 54 . Nakazał traktować pokonanych z szacunkiem należnym odważnemu i rycerskiemu wrogowi. Okazał oburzenie, gdy austriaccy dowódcy zaczęli rozstrzeliwać węgierskich generałów i oficerów, w tym również tych, którzy się poddali Rosjanom. Poglądy feldmarszałka podzielał jego monarcha i cały dwór. Głośnym echem odbiło się w Petersburgu między innymi rozstrzelanie trzynastu węgierskich generałów w twierdzy Arad. Oprawcą był gen. Julius Haynau 55 , który za podobne postępowanie wobec włoskich powstańców w Brescii zasłużył sobie na wiele mówiący przydomek hieny z Brescii 56 . Po otrzymaniu wiadomości o postępowaniu austriackiego sojusznika wobec węgierskich żołnierzy car publicznie stwierdził, że czuje się głęboko zraniony. Wojska rosyjskie dokonały także na rozkaz Mikołaja I okupacji Mołdawii i Wołoszczyzny. W tym wypadku współpracowały z oddziałami tureckimi. Wiosną 1849 r. 54

Cyt za W. Bruce L i n c o 1 n, op. cit., s. 339. J. Haynau (1786-1853), generał austriacki, uczestnik wojen napoleońskich i Wiosny Ludów. 56 Ten przydomek i związana z nim zła sława będzie towarzyszyła austriackiemu wojskowemu do końca życia. Obejmie go towarzyski bojkot. Podczas pobytu w Anglii spotka się z pogróżkami, próbami pobicia i w końcu znajdzie się pod ochroną policji. 55

Rosja i Turcja zawarły w Balta-Limanie pod Konstantynopolem konwencję dotyczącą Księstw Naddunajskich. Uzgodniono wspólne ustalanie kandydatów na stanowiska hospodarów, teraz już sprawujących władzę nie dożywotnio, ale tylko przez siedem lat. Komisarze obu państw mieli opracować projekt statutu organicznego (konstytucji) dla księstw. Rosyjscy żołnierze pozostawali na obszarze Mołdawii i Wołoszczyzny aż do 1851 r.57 Wielu mieszkańców księstw mimo wszystko żegnało okupacyjne oddziały powracające do swoich garnizonów z nieukrywanym żalem. Rosja nie była w stanie zapobiec zmianom, jakie zaszły na europejskim kontynencie. We Francji wybuchła kolejna w dziejach tego państwa rewolucja. Zdetronizowany król Ludwik Filip został zmuszony do ucieczki z Francji i znalazł schronienie w Wielkiej Brytanii. Na czele republiki stanął prezydent Ludwik Napoleon Bonaparte, który następnie 2 grudnia 1852 r., po plebiscycie, koronował się w Paryżu na cesarza Francuzów Napoleona III58. W opinii Mikołaja I był tylko kolejnym awanturnikiem i uzurpatorem, wyniesionym na tron przez nieodpowiedzialnych, wiecznie się buntujących Francuzów. Zbytnio nie ukrywał swoich ocen w dokumentach i korespondencji wysyłanej do Francji. Manifestacyjnie odmówił zastosowania zwyczajowego, przyjętego między władcami tytułu „Mój Bracie", zastępując go protekcjonalnym „Mój Przyjacielu" 59 . Spodziewał się, że tak traktowany cesarz poczuje się głęboko 57 Więcej na ten temat J. D e m e 1, Historia Rumunii, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 279-297. 58 Napoleon III (1808-1873), syn Ludwika, młodszego brata cesarza Napoleona I i jego pasierbicy Hortensji Beauharnais, cesarz Francuzów w 1. 1852-1870, abdykował po przegranej wojnie z Prusami i rewolucji w Paryżu. 59 Było to zgodne z sugestiami austriackiego ministra spraw zagranicznych z końca grudnia 1852 r., skierowanymi do europejskich monarchów. Przyjęła je jedynie Rosja. A. L i e b f e 1 d, Napoleon III, Warszawa 1979, s. 175.

upokorzony. Jeśli nawet tak się stało, to Napoleon III nie okazał tego, a nawet zręcznie się zrewanżował złośliwą ripostą. Po odebraniu na początku 1853 r. listów uwierzytelniających od nowego ambasadora Rosji, oznajmił w obecności dworzan i gości: „Proszę przekazać swemu dostojnemu panu moje szczególne podziękowanie za tytułowanie mnie Mon Ami zamiast Mon Frere. Braci człowiek nie wybiera, ale przyjaciół dobiera sobie sam..." 60 . Według innego przekazu francuski władca miał powiedzieć: „Bóg daje nam naszych braci, my wybieramy naszych przyjaciół" 61 . W końcu rosyjski dwór uznał cesarski tytuł władcy Francji. Car także nie poważał i nie zamierzał obdarzyć poparciem energicznego króla Sardynii, Wiktora Emanuela II62. Włoski władca starał się szanować rozpolitykowany parlament, przestrzegał konstytucji, choć wyraźnie ograniczała jego władzę, liczył się nie tylko z aspiracjami szlachty, ale też burżuazji oraz nie ukrywał, że zamierza połączyć całość ziem włoskich w jedno państwo i tym samym pozbawić tronów pozostałych władców Italii. Przyjął zielono-biało-czerwone barwy, uchodzące za symbol zjednoczenia Włoch, na swój sztandar. Utrzymywał kontakty z ludźmi niższych stanów o ile gotowi byli działać i walczyć o przyszłość swojego kraju. Obserwując i analizując wydarzenia w Europie, Mikołaj I umacniał się w przekonaniu, że musi polegać na swojej sile zbrojnej. A była ona potężnym narzędziem. W 1830 r. Rosja posiadała wojsko liczące ok. 826 tys. żołnierzy wszystkich stopni. W armii austriackiej znajdowało się 273 tys., francuskiej 259 tys., brytyjskiej 140 tys., a pruskiej 130 tys. żołnierzy. Zwycięstwa 60

Cyt. za A. L i e b f e 1 d, op. cit., s. 175-176. Cyt. za D. W e t z e l , op. cit., s. 22. 62 Wiktor Emanuel II z dynastii sabaudzkiej (1820-1878), zjednoczył Włochy, był królem Sardynii w 1. 1849-1861, król Włoch w 1. 1861-1878. 61

rosyjskie odniesione w kampanii perskiej, tureckich, polskiej z 1831 r. i węgierskiej w 1849 r., osiągnięte dzięki zdyscyplinowaniu, odwadze i liczebności znajdujących się w polu armii, przysłaniały liczne niedostatki wojska Mikołaja I. W ogromnym kraju, w połowie XIX w. niemal pozbawionym linii kolejowych, o stosunkowo niewielkiej ilości utwardzonych dróg, zbyt długo trwała mobilizacja żołnierzy, przeciągając się nawet do kilku miesięcy. Niesprawny, sprzyjający nadużyciom okazał się system aprowizacji w żywność i furaż. Mówiono, że żołnierzy nie okradają jedynie leniwi dostawcy. Coraz wyraźniej zaznaczała się technologiczna przewaga uzbrojenia wojsk francuskich, angielskich i austriackich. Skałkowe karabiny, w jakie wyposażono rosyjskich piechurów, nie mogły się już równać z szybkostrzelną bronią odtylcową wprowadzaną do wojsk państw zachodnich. Przy tym z uwagi na niedostatecznie rozwinięty przemysł i słabą organizację transportu zdarzało się, że rosyjskim jednostkom wojskowym na polach walki brakowało dostatecznej ilości amunicji karabinowej i artyleryjskiej. Zastrzeżenia mogli budzić najstarsi wiekiem i stopniem generałowie. Rosyjscy wyżsi dowódcy nadal, zgodnie z doświadczeniami wyniesionymi z wojen napoleońskich, preferowali uderzenia wielkimi formacjami i rozstrzyganie wyniku bitwy walką na bagnety. Ich słabością była niechęć do podejmowania samodzielnych decyzji. Oczekiwali od swoich przełożonych jasnych i precyzyjnych rozkazów, a od siebie przede wszystkim umiejętności ich wykonania. Najwyższym autorytetem i decydentem pozostawał oczywiście sam car. Minister wojny pełnił rolę bardziej sekretarza władcy niż twórcy polityki wojskowej państwa 63 . Wiele wskazuje na to, że Mikołaj I zauważył zmiany, jakie zaszły w siłach zbrojnych zachodnich państw. Wie63 J. L. H. K e e p, Soldiers of the tsar. Army and society in Russia 1462-1874, Oxford 1988, s. 325 i n.; W. Bruce L i n c o 1 n, op. cit., s. 342.

dział, że ich dowódcy odchodzą od taktyki z epoki napoleońskiej i szukają nowych rozwiązań, a oddziały dysponują nowoczesnym uzbrojeniem. Nie zmieniało to jego przekonania o niezwyciężoności własnego wojska. Odnoszące sukcesy na polach bitewnych, precyzyjnie manewrujące i wspaniale prezentujące się na rewiach rosyjskie oddziały budziły dumę władcy i jego dowódców. Po jednej z parad wojskowych rozpromieniony wspaniałą postawą żołnierzy feldmarszałek Iwan Paskiewicz krzyknął groźne słowa: „Dawajcie tu Europę" 64 . Przekonanie o wielkiej sile rosyjskich armii podzielało z Mikołajem I nie tylko wielu jego poddanych, ale także liczni obserwatorzy z zachodniej Europy. Wydawało się im, że usterki i niedociągnięcia nie naruszają wartości bojowej wojsk cara i są łatwe do usunięcia przez takie mocarstwo jak Rosja. Przerażały ich ogromne zdolności rekrutacyjne rosyjskiego państwa. Budziły też szacunek wytrzymałość rosyjskiego żołnierza, jego stosunkowo małe wymagania, a przede wszystkim odwaga, determinacja i przywiązanie do monarchy, wiary i kraju. Po wygaśnięciu Wiosny Ludów, w Europie pozostawało kilka zapalnych punktów. Jednym z nich była kwestia przynależności Szlezwika-Holsztynu, obszaru o dużym znaczeniu dla stabilności północnej Europy, drugim sekularyzacja Czarnogóry, kolejnym zaś utrzymanie lub odebranie Turcji jej posiadłości europejskich i kontroli nad cieśninami czarnomorskimi, Bosforem i Dardanelami. Problem północnych księstw rozwiązano w Londynie w maju 1852 r. Zawarto wówczas porozumienie dające zwierzchność nad Szlezwikiem-Holsztynem królowi Danii, jednocześnie zezwalając Holsztynowi na przynależność do Związku Niemieckiego 65 . Również w wypadku Czarnogóry, 64

Cyt. za W. Ś 1 i w o w s k a, op. cit., s. 237. A. B r i g g s, P. C 1 a v i n, Europa dwóch stuleci 1789-1989, Wrocław-Warszawa-Kraków 2000, s. 108. 65

nominalnie zależnej jeszcze od Turcji, udało się załagodzić sytuację. Prawosławny władyka czarnogórski Danilo Njegos 66 , który 13 marca 1852 r. ogłosił się świeckim księciem, szybko uzyskał poparcie nie tylko Rosji, ale także Austrii. To na stanowczą interwencję Wiednia sułtan odstąpił od zbrojnej interwencji przeciwko Danile I. Austriacka aktywność na Bałkanach, przy tym pomoc okazana słowiańskim i prawosławnym mieszkańcom wzbudziła pewne niezadowolenie Rosji. Natomiast kwestia wschodnia wciąż czekała na rozstrzygnięcie. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych mogło się wydawać, że sytuacja międzynarodowa sprzyja zamierzeniom Mikołaja I. Car pozostawał przekonany, że Austria wdzięczna za pomoc z 1848-1849 r., rządzona przez młodego i niedoświadczonego Franciszka Józefa I 67 , zachowa wobec Rosji życzliwą neutralność. Liczył również na podobne zachowanie się Prus, które Rosja wielokrotnie wspierała na międzynarodowej arenie. Utwierdziło go w tym przekonaniu uroczyste i serdeczne przyjęcie, jakie mu zgotowano w Wiedniu i Berlinie wiosną 1852 r. Spodziewał się jednocześnie, że sprzeczność interesów między Wielką Brytanią a Francją, m.in. w rejonie Morza Śródziemnego, zapobiegnie zajęciu przez oba państwa wspólnego stanowiska wobec Rosji. Kierując się tymi przesłankami Mikołaj I przygotował plan podziału wpływów Rosji i Wielkiej Brytanii na obszarze Bliskiego Wschodu i Turcji. Interesom Austrii zamierzał podporządkować zachodnie Bałkany. 66 Danilo I Njegos (1826-1860), w. 1 1852-1860 pierwszy książę Czarnogóry, zreformował m.in. administrację, oświatę, wojsko, system podatkowy i celny, zmodernizował prawo, uniezależnił swoje państwo od Turcji. 67 Franciszek Józef I (1830-1916), z dynastii Habsburgów, w 1. 1848-1916 cesarz Austrii, w 1. 1867-1916 król Węgier, w 1867 r. przekształcił Austrię w Austro-Węgry.

Od kwestii wschodniej władca Rosji zamierzał odsunąć niestabilną i wstrząsaną rewolucjami, rządzoną przez Bonapartego Francję. Doskonałego pretekstu do zamanifestowania przed Napoleonem III pozycji Rosji na Bliskim Wschodzie dostarczył Mikołajowi I spór, który rozgorzał o prawo do opieki nad miejscami świętymi dla chrześcijaństwa w Palestynie. Prawosławni i katoliccy duchowni wadzili się, niekiedy posuwając się do rękoczynów, a nawet przelewu krwi, o prawo i zaszczyt zarządzania nimi. W 1847 r. rozpoczęła się awantura o srebrną gwiazdę, ponoć wskazującą miejsce, w którym stał żłóbek. Umieścili ją katoliccy, a usunęli prawosławni mnisi. Za symbol pozycji opiekuna uważano dysponowanie kluczami do Świątyni Narodzenia Pańskiego w Bedejem. Od połowy XVIII w. należały one do prawosławnych. Z Rosji i innych prawosławnych krajów przybywało do Jerozolimy i Betlejem o wiele więcej pielgrzymów niż z pozostałych krajów europejskich. To Rosja dostarczała większość pieniędzy niezbędnych do utrzymania świątyń. Dlatego powoływanie się przez prezydenta, a potem cesarza na jakieś stare przywileje królów Francji 68 i domaganie się dopuszczenia katolickich duchownych do pilnowania betlejemskiego kościoła budziło na petersburskim dworze rozdrażnienie. Otoczeniu cara nie podobało się również zachowanie sułtana, skłaniającego się do spełnienia francuskich postulatów. Złożona przez Turków obietnica oddania kluczy katolikom i wysłanie do Dardaneli francuskiego okrętu wojennego, wyposażonego w dziewięćdziesiąt dział, zaostrzyło spór. W Petersburgu nie domyślano się, jakimi celami kierowała się francuska polityka wobec miejsc świętych w Betlejem i Jerozolimie. Uznawano, że jest ona tylko 68

Jednym z pierwszych układów francusko-tureckich był zawarty przez Franciszka I i Sułejmana II Wspaniałego w 1535 r. Gwarantował on swobodę religijną francuskim kupcom i jurysdykcję nad nimi francuskim konsulom. W 1740 r. sułtan potwierdził prawa i przywileje Kościoła katolickiego wobec miejsc świętych.

manifestacją mocarstwowej pozycji Francji, mało poważną z uwagi na kondycję tego państwa. Tymczasem Paryż zamierzał wykorzystać kwestię wschodnią do poróżnienia najważniejszych państw europejskich, w pierwszym rzędzie Rosji, Wielkiej Brytanii i Austrii i w ten sposób złamania porozumień zawartych jeszcze przeciwko Napoleonowi i wzmocnionych w 1815 r. traktatami zawartymi w Wiedniu. Postępowanie Francuzów zaniepokoiło brytyjski rząd. Dopatrywał się w nim manifestacji siły i realizacji jednego z elementów długofalowego planu przywrócenia Cesarstwu pozycji zbliżonej do tej sprzed 1815 r. Pod koniec 1852 r. premier lord George Hamilton Aberdeen 69 odbył rozmowę z rosyjskim ambasadorem. Przedstawiciel Rosji w Londynie Filip Brunnow 70 wyniósł z niej przekonanie, że Brytyjczycy obawiają się wywołania przez Napoleona III wojny i przywrócenia francuskiej hegemonii w Europie. Pod wpływem słów premiera doszedł też do przekonania, że Brytyjczycy w żadnym wypadku nie wystąpią zbrojnie w obronie Turcji. Obszerną informację o spotkaniu Brunnow wysłał do Rosji. Jego oceny wydawały się carowi trafne. Powszechnie wiedziano, że Aberdeen wielokrotnie bardzo krytycznie wypowiadał się o ustroju Turcji, zarzucając sułtanowi nadmierny despotyzm. Wszystko układało się po myśli Mikołaja I. W jego ocenie, z biegu wydarzeń wynikało, że Turcja nie będzie mogła liczyć na brytyjską pomoc. Jednocześnie spodziewał się, że francuska polityka wymusi na Brytyjczykach zacieśnienie stosunków z Rosją. Lorda Aberdeena uważał za słabego i chwiejnego polityka, przy tym osobiście przyjaznego carowi i Rosji. Nie dostrzegł, że Londyn jest tylko rozdrażniony sposobem uprawiania polityki przez Francję i obawia się aspiracji Napoleona III, ale swojego głównego 65 G. H. Aberdeen (1784-1860), w 1. 1828-1830 i 1841-1846 minister spraw zagranicznych, w 1. 1852-1855 premier. 70 F. Brunnow (1797-1875), dyplomata, ambasador w Londynie.

i najniebezpieczniejszego rywala w Azji niezmiennie widzi w Rosji. Bowiem tylko ona mogła poważnie zagrozić brytyjskiemu panowaniu w Indiach, a także rozwijającym się politycznym i ekonomicznym wpływom w Konstantynopolu i Turcji oraz Persji. Mikołaj I w dalszym ciągu był mocno przekonany, że może liczyć na poparcie cesarza Franciszka Józefa I i Austrii. Habsburg zawdzięczał mu przecież pomoc w zdławieniu węgierskiej rewolty. Poza tym Rosja gotowa była na uwzględnienie, oczywiście w jakiś granicach, austriackich aspiracji politycznych na Bałkanach i nad Bosforem. Zapewne nie znał słów wpływowego austriackiego polityka ks. Feliksa Schwarzenberga 71 odnoszącego się do udziału wojsk rosyjskich w stłumieniu powstania Węgrów i długu, jakie zaciągnęło jego państwo wobec Rosji: „Zadziwimy świat swoją niewdzięcznością" 72 . Car zbyt długo ignorował natomiast Francję, w jego oczach państwo rządzone przez awanturnika o nader wątpliwych prawach do tronu. W ocenie Mikołaja I istniało tylko niewielkie prawdopodobieństwo, że zdecyduje się ono na otwarty konflikt z potężną Rosją. Jeśli nawet podjąłby tak szalony krok, to w końcu zostałby zmiażdżony przez nową koalicję na czele z Rosją. W Petersburgu nie potrafiono zauważyć rosnącego znaczenia Francji i Napoleona III. Na początku 1853 r. Mikołaj I przeprowadził kilka dłuższych rozmów z brytyjskim ambasadorem, George'em Hamiltonem Seymourem 73 . Z dyplomatą kontaktował się również cieszący się ogromnym zaufaniem i szacunkiem cara Iwan Paskiewicz. Stary feldmarszałek po śmierci 71

F. Schwarzenberg (1800-1852), austriacki mąż stanu, premier od 1848 r. 72 Cyt. za M. H e l l e r , op. cit., 581. Patrz też H. W e r e s z y c k i , Historia Austrii, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 219. 73 G. H. Seymour (1797-1880), brytyjski dyplomata, ambasador w Petersburgu.

w. ks. Michała Pawłowicza był jedynym człowiekiem, któremu wówczas władca całkowicie, bez zastrzeżeń ufał. Przy tym car nie zawsze szukał rad swojego brata, podczas gdy chętnie zasięgał opinii Paskiewicza w najważniejszych kwestiach związanych nie tylko z wojskiem, ale i funkcjonowaniem państwa 74 . Zainteresowanie Mikołaja I oraz jego szanowanego w Petersburgu i doświadczonego feldmarszałka zaskoczyły Seymoura, który jeszcze w grudniu 1852 r. skarżył się, że pruski dyplomata widuje cara dziennie tyle razy, ile jego angielski kolega w ciągu roku. Do pierwszej ważnej rozmowy Mikołaja I z brytyjskim ambasadorem doszło 9 stycznia 1853 r. podczas przyjęcia, jakie wydała jego siostra, wielka księżna Helena. Jej gośćmi byli, obok władcy Rosji, członkowie najświetniejszych rosyjskich rodzin arystokratycznych oraz dyplomaci. Car powiedział wówczas Seymourowi: „Teraz pragnę mówić z Panem jak przyjaciel i dżentelmen. Jeśli zdołamy dojść do porozumienia — ja i Anglia — reszta nie jest dla mnie ważna, jest mi obojętne, co robią lub co zrobią inni"75. Kolejne rozmowy miały miejsce 14 stycznia, 20 lutego i 21 lutego. Z notatek sporządzonych przez brytyjskiego ambasadora po spotkaniach z carem wynikało, że rosyjski władca przewidywał upadek Turcji. W takim wypadku Konstantynopol miał otrzymać status wolnego miasta, a Serbia i Bułgaria niepodległość. Bosfor car chciał obsadzić rosyjskimi, a Dardanele austriackimi wojskami. Egipt z Kretą lub wyspą Rodos przeznaczał dla Wielkiej Brytanii. Mołdawia, Wołoszczyzna, Serbia i Bułgaria miały się znaleźć pod rosyjską opieką. Rosyjski władca zapowiadał, że nie pozwoli na rozbicie Turcji na małe państwa i nie dopuści do znalezienia w nich schronienia przez europejskich rewoluc74

E. W. T a r l e , Krymskaja wojna, t. 1, Moskwa 2005, s. 280. Cyt. za Historia dyplomacji do 1871 r., t. 1, red. W. M. Chwastowa, W. S. Smimowa, S. D. Skazkina, W. A. Zorina. Warszawa 1973, s. 649. Patrz też M. H e 11 e r, op. cit., s. 579. 75

jonistów. Sprzeciwił się też powiększeniu terytorium Grecji i uczynienia z niej silnego państwa oraz restauracji Cesarstwa Bizantyjskiego. Podczas tych rozmów Mikołaj I nietaktownie wypowiedział się o Austrii, bardziej jako o rosyjskim kliencie niż sojuszniku. Jego słowa opublikowane pod koniec marca 1854 r. przez brytyjską prasę i powtórzone przez wiedeńską wywołały oburzenie na dworze Franciszka Józefa I. Urażony poczuł się nie tylko cesarz, arystokracja i wojskowi, ale także przeciętni, czytający gazety wiedeńczycy. Wypowiedź cara wzmocniła też obawy przed Rosją, głównie przed podporządkowaniem austriackich interesów rosyjskim celom. W efekcie przyczyniła się ona do zajęcia przez cesarza Franciszka Józefa I, jego ministrów i części generałów niechętnego stanowiska względem Rosji 76. Snując na początku 1853 r. swoje plany, Mikołaj I był przekonany, że europejskie państwa, oczywiście z wyjątkiem Turcji, skorzystają na jego propozycjach. Przy tym możliwy (choć jeszcze nieprzesądzony) konflikt z Turcją car zaczął postrzegać również w kategorii sprawiedliwej wojny z niewiernymi o wyzwolenie chrześcijan zamieszkujących europejskie prowincje tego państwa i o ochronę miejsc świętych w Betlejem i Jerozolimie. Odniesione w tej wojnie zwycięstwo miało być wielkim ukoronowaniem jego panowania. Głęboko religijny władca mógł myśleć, że został wybrany przez Boga do poprowadzenia ostatniej, bo zwycięskiej, chrześcijańskiej krucjaty w obronie najważniejszych i drogich wszystkim chrześcijanom miejsc świętych. Zamierzenia Rosji brytyjski minister spraw zagranicznych lord John Russel 77 skomentował w piśmie do ambasadora w Petersburgu datowanym 9 lutego 1853 r. Uznawał w nim 76 D. W e t z e l , op. cit., s. 46-47; M. T a n ty, op. cit., s. 183-184; W. Bruce L i n c o l n , op. cit., s. 358; A. T r u a j a , op. cit., s. 109; E. W. T a r l e , op. cit., t. 1, s. 467. 77 J. Russel (1792-1878), brytyjski polityk, wielokrotny premier i minister, m.in. minister spraw zagranicznych w 1. 1852-1853 i 1859-1856.

rosyjskie nadzieje na głęboki kryzys w Turcji za pozbawione podstaw. Nie godził się na wkroczenie wojsk Mikołaja I do Stambułu i wzmocnienie rosyjskiej pozycji nad Morzem Śródziemnym. Przestrzegał Seymoura, że udzielenie nawet małego poparcia rosyjskim planom zantagonizuje ich kraj z Francją i Austrią. Ostatnią pokojową próbę zmuszenia Abdulmecida I do przyjęcia rosyjskich warunków car podjął na początku 1853 r. Do Stambułu udało się rosyjskie poselstwo, na którego czele stał jeden z ulubieńców władcy, admirał ks. Aleksander Mienszykow 78 . Wiozło z sobą instrukcję sporządzoną przez Mikołaja I z poleceniem uregulowania wszystkich spornych kwestii. Rosyjskie życzenia ks. Mienszykow miał postawić w kategorycznej formie, do przyjęcia lub odrzucenia przez sułtana. Jednocześnie na rozkaz Mikołaja I przygotowano plan operacji przeciwko Turcji. Oparto go na doświadczeniach wyniesionych z operacji przeprowadzonych w 1833 r. Zwycięstwo miał przynieść potężny desant 16 tys. żołnierzy piechoty i dwóch sotni kozaków, wyposażonych w 32 działa, wysadzonych w okolicach Konstantynopola, połączony z działaniami zaczepnymi Floty Czarnomorskiej. Liczono na efekty uzyskane przez zaskoczenie i szybką operację wojsk na lądzie. Nie bez znaczenia było i to, że zajęcie Bosforu zamykało przed brytyjskimi i francuskimi eskadrami jedyną drogę prowadzącą na Morze Czarne. Za przygotowanie i przebieg desantu odpowiadał wiceadmirał Włodzimierz Korniłow79. Plan działań car przesłał feldmarszałkowi Iwanowi Paskiewiczowi, który ocenił go pozytywnie, choć bez entuz78

A. Mienszykow (1787-1869), admirał od 1833 r., członek gabinetu ministrów, szef głównego sztabu morskiego, członek rady państwa, w 1853-1855 r. głównodowodzący sił lądowych i morskich na Krymie i Morzu Czarnym. 79 W. Korniłow (1806-1854), ukończył morski korpus kadetów, uczestnik bitwy pod Navarino, śmiertelnie ranny w obronie Sewastopola.

jazmu. Spodobał się wyższym oficerom rosyjskiej marynarki wojennej, z nielicznymi wyjątkami, m.in. ks. Mienszykowa. Zastanawiano się także nad innym planem antytureckiej operacji. Brano pod uwagę zajęcie Bułgarii i dalsze działania wojsk lądowych w kierunku Konstantynopola. Dynamikę i szybkość ruchom rosyjskich korpusów miał przynieść desant w rejonie ważnego tureckiego portu nad Morzem Czarnym, Warny. Ten właśnie plan, zakładający oparcie operacji na klasycznych działaniach wojsk lądowych, był bliższy doświadczeniom i umiejętnościom feldmarszałka I. Paskiewicza. Swoje obawy wyrażali natomiast, tak jednak, by nie narazić się władcy, niektórzy rosyjscy politycy i dyplomaci, uznający wojnę z Turcją za zbyt ryzykowne przedsięwzięcie. Uważali, że gdyby mimo wszystko w jakiś sposób udało się zająć turecką stolicę, to Rosja znajdzie się w trudnym konflikcie z europejskimi mocarstwami, przede wszystkim z Wielką Brytanią i Francją. Sugerowali, że te mocarstwa nie pogodzą się z upadkiem Turcji, a tym samym ogromnym wzrostem roli monarchii Romanowów w basenie Morza Śródziemnego, na Bałkanach i w Azji 80 . Swoją oficjalną podróż ks. Aleksander Mienszykow rozpoczął, na życzenie władcy, od przeprowadzenia inspekcji V Korpusu w Kiszyniowie, a następnie Floty Czarnomorskiej w jej głównym porcie, Sewastopolu. Tam też wsiadł na nowoczesny parowiec „Gromonosiec". Towarzyszyli mu szef sztabu V Korpusu, gen. Artur Niepokojczycki 81 i wiceadm. W. Korniłow. Otrzymali ważne zadanie. 80 L. G. B e z k r o w n y j, Ruskoje wojennoje iskusstwo XIX w., Moskwa 1974, s. 221-222; A. A. K i e r s n o w s k i , Istoria russkoj armii, t. 2, Ot wzjatia Pariia do pokorenia Średniej Azji, 1814-1881 gg., Moskwa 1993, s. 123; J. W. T a r l e , op. cit., t. 1, s. 279. 81 A. A. Niepokojczycki (7-1881), z pochodzenia Polak, uczestnik wojen na Kaukazie, wojny na Węgrzech w 1849 r., wojny krymskiej, szef sztabu armii walczącej na europejskim teatrze podczas wojny z Turcją w 1877-1878 r.

Mieli się przyjrzeć tureckim fortyfikacjom, wojskom i terenom możliwych walk 82 . W Petersburgu opinia publiczna zainteresowała się przede wszystkim tymi kwestiami, które wiązały się z sytuacją ludności prawosławnej mieszkającej na ziemiach tureckiego imperium. Car domagał się, o czym wiedziano, m.in. przyznania mu szeroko rozumianego prawa opieki nad wszystkimi prawosławnymi poddanymi Abdulmecida I, w praktyce częściowego wyłączenia ich spod tureckiej jurysdykcji. W ręce prawosławnych duchownych miał też z powrotem przejść zarząd nad chrześcijańskimi świątyniami w Palestynie. Wyjazd poselstwa do Konstantynopola pobudził wyobraźnię i wywołał entuzjazm wielu Rosjan. Powszechnie manifestowano zadowolenie i wdzięczność za twardą politykę Mikołaja I. Uznawano ją za zgodną z obowiązkami przyjętymi na siebie przed wiekami przez carów jako prawosławnych monarchów „trzeciego Rzymu", niosącą teraz wolność milionom chrześcijan żyjących na obszarze tureckiego państwa. Entuzjazmowano się wizją wolnych od muzułmańskiego nadzoru chrześcijańskich świątyń w Jerozolimie i Betlejem. Wyobrażano nawet sobie, że pojawienie się w tureckiej stolicy rosyjskich posłów doprowadzi do spontanicznego wystąpienia jej mieszkańców skierowanego przeciwko, jak uważano w Rosji, okrutnemu sułtanowi. Wiosną 1853 r. po Petersburgu krążyły plotki o zamieszkach, jakie wybuchły nad Bosforem. Stiepan P. Szewyriew 83 pisał do Michaiła P. Pogodina 84 : „Widocznie proroctwo się spełnia. Podobno w Konstantynopolu był bunt, książę Mienszykow zebrał wojsko i wziął pod swą opiekę wszy82

L. G. B e z k r o w n y j, op. cit., s. 222. S. P. Szewyriew (1806-1864), poeta i pisarz, historyk literatury, krytyk, członek Petersburskiej Akademii Nauk. 84 M. P. Pogodin (1800-1875), działacz panslawizmu, historyk i publicysta, wydawca pisma „Moskowskij wiestnik". 83

stkich posłów" 83 . Obaj, Pogodin i Szewyriew, należeli do najaktywniejszych zwolenników wojny z Turcją. W wystąpieniach i publicystyce przedstawiali cara jako chrześcijańskiego wodza, który poprowadzi wielką krucjatę w obronie miejsc świętych. Rzeczywistość nie miała nic wspólnego z wiadomościami obiegającymi petersburskie salony i skromne domy. W Konstantynopolu panował spokój, a jego muzułmańscy mieszkańcy nie tylko nie darzyli sympatią rosyjskich dyplomatów, ale otwarcie okazywali im swoją wrogość. Sułtan znalazł oparcie w zachodnioeuropejskich dyplomatach, doradzających mu odrzucenie rosyjskich żądań. Angielski ambasador, wspierany przez francuskiego, obiecywał udzielenie Turcji dyplomatycznej i wojskowej pomocy w wypadku zaatakowania jej przez Rosję. Oba państwa zawarły w tej sprawie specjalną ugodę. Na Morzu Egejskim już na początku kwietnia znalazły się francuskie okręty wojenne, które Napoleon III wyprawił z Tulonu. Skierowanie w rejon Dardaneli swoich okrętów bardzo poważnie rozważano także w Londynie. Brytyjski rząd starannie ukrywał to przed rosyjskim ambasadorem, łudząc go nawet obietnicą zachowania neutralności wobec sporu rosyjsko-tureckiego. Misja ks. Mienszykowa zakończyła się porażką. Sułtan przyjmował wysłannika cara z honorami i wyszukaną grzecznością, ale posiadając brytyjskie i francuskie poparcie nie zamierzał ulec żądaniom Mikołaja I. Jedynym jego ustępstwem okazało się zwolnienie ministra spraw zagranicznych, uważanego za polityka sprzyjającego Francuzom. W połowie maja rozsierdzony ks. Mienszykow wysłał do rządu sułtana groźnie brzmiącą notę, a do nowego tureckiego ministra spraw zagranicznych prywatny list i manifestacyjnie przeniósł się na swój okręt. Po 85 Cyt. za J. K u c h a r z e w s k i, Od białego caratu do czerwonego, t. 1, Epoka mikolajowska. Warszawa 1998, s. 297.

kilkunastu dniach uznał, że nie doczeka się pozytywnej odpowiedzi Abdulmecida I. Nie pozostało mu więc nic innego, jak wyjechać z Konstantynopola, zabierając personel i archiwum ambasady. Wcześniej pismem odradził carowi przeprowadzenie desantu w rejonie tureckiej stolicy. Udał się jednak nie do Petersburga, ale Odessy. Brał pod uwagę możliwość zmiany stanowiska przez Turków i podjęcia dalszych rozmów. Okrętem podróż z Odessy do Konstantynopola trwała tylko ok. dwóch dni 86 . O stanowisku zajętym przez tureckiego władcę ks. Aleksander Mienszykow powiadomił Mikołaja I listem. Rozgniewany car, po przeczytaniu pisma swojego posła, przyrównał odpowiedź sułtana do spoliczkowania rosyjskiego monarchy. Z samego ks. Mienszykowa był natomiast bardzo zadowolony, ceniąc stanowczość, z jaką ten rozmawiał na tureckim dworze. Uznał też, że jego poseł przynajmniej zmusił Turków do zajęcia jasnego stanowiska co do rosyjskich żądań i tym samym umożliwił mu podjęcie dalszych kroków 87 . Rozkazał kanclerzowi hr. Karolowi Nesselrode wysłać do Stambułu ostrą notę, z żądaniem przyjęcia w ciągu ośmiu dni propozycji przedłożonych sułtanowi przez ks. Mienszykowa. Zapowiadał w niej, że w przypadku odmowy rosyjskie wojska zajmą Księstwa Naddunajskie i opuszczą je dopiero po spełnieniu rosyjskich żądań. Odpowiedni plan operacji zakładał opanowanie nie tylko obu księstw, ale również gdyby Turcy ociągali się ze spełnieniem żądań Mikołaja I, leżących na Morzem Czarnym miast Warna i Burgas. Car przewidywał także blokadę Bosforu przez rosyjskie okręty i zaproponowanie Austrii zajęcia Hercegowiny i Serbii. W przypadku przedłużającego się uporu sułtana kolejnym krokiem mogło być ogłoszenie niepodległości Księstw 86

M. I. B o g d a n o w i c z , Wostocznaja wojna 1853-1856 godow, t. 1, S.-Peterburg 1876, s. 64-65. 87 A. T r u a j a, op. cit., s. 200.

Naddunajskich, zajęcie przez wojska rosyjskie Konstantynopola i zapoczątkowanie tym rozpadu Turcji 88 . Z daleko większym niepokojem niż Mikołaj I oceniał rozwój wydarzeń znajdujący się w Warszawie siedemdziesięciokilkuletni Iwan Paskiewicz. Nie ukrywał, że nie ceni dyplomatycznych zdolności ks. Aleksandra Mienszykowa, a jego wysłanie z ważną misją do Stambułu uważał za nieporozumienie. Obawiał się skutków zacieśniającej się współpracy Wielkiej Brytanii i Francji. Zastanawiał się, czy terytorialny stan posiadania Rosji nie zostanie zagrożony. Nie wierzył Austrii i Prusom, posądzając władców i polityków tych państw o zamiar pomniejszenia pozycji Rosji w Europie i na Bliskim Wschodzie 89 . Odpowiedzi carowi Abdulmecid I udzielił firmanem z 4 czerwca. Zagwarantował w nim przywileje obu kościołów, katolickiego i prawosławnego. Opiekę nad świętymi miejscami chrześcijan pozostawił jednak w rękach katolickiego duchowieństwa. Tym dokumentem, pod pozorem kompromisu, sułtan odrzucił rosyjskie propozycje. Przekreślał nadzieje cara na uzyskanie przez Rosję przewagi nad Bosforem i Dardanelami i podporządkowania sobie Turcji. W tej sytuacji, konsekwentny w swoich decyzjach Mikołaj I wydał rozkazy, nakazujące rosyjskim żołnierzom zająć Mołdawię i Wołoszczyznę. Nie wypowiedział jeszcze wojny Turcji, traktując działania swoich wojsk przede wszystkim jako środek nacisku na sułtana. W manifeście uzasadniał podjętą decyzję koniecznością obrony uciskanego w Turcji prawosławia i wymuszenia na tym państwie przestrzegania wszystkich wcześniej zawartych traktatów. Zamiary swojego władcy hr. Nesselrode wyjaśnił europejskim dworom 88

A. A. K i e r s n o w s k i , op. cit., s. 123; Z a j o n c z k o w s k i j A. M., Wostocznaja wojna 1853-1856 gg., w: Istoria russkoj armii, Moskwa-S.-Peterburg 2004, s. 26. 89 E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 1, s. 288; D. W e t z e 1, op. cit., s. 79.

specjalną notą wysłaną z Petersburga już 11 czerwca 1853 r. Obiecywał w niej, że rozpoczynająca się operacja wojsk rosyjskich nie ma na celu zniszczenia Turcji czy tylko zmienienia granic rosyjskiego imperium. Nie wiedząc, co dalej zamierza uczynić Mikołaj I, rządy brytyjski i francuski porozumiały się co do dalszego postępowania wobec Rosji. Postanowiły zamanifestować wolę wsparcia Turcji, licząc na to, że stanowczymi działaniami zmuszą cara do przemyślenia swojej polityki i powstrzymają przed wkroczeniem do Księstw Naddunajskich. 13 i 14 czerwca brytyjska i francuska eskadry zarzuciły kotwice w zatoce Besika, u wylotu Dardaneli 90 . Dla Petersburga powinno to się stać wskazówką, że oba mocarstwa są bliskie wprowadzenia swoich okrętów na Morze Czarne, a sojusz brytyjsko-francuski zbudowano na trwałych podstawach. Przy tym słusznie zauważył brytyjski arystokrata i urzędnik Charles C. F. Greville 91 : „Wielkim wydarzeniem było wypłynięcie naszej floty; opuściła ona Maltę, by połączyć się przy wejściu do Cieśniny Dardanelskiej z flotą francuską, ku niewypowiedzianej radości francuskiego rządu, który ponad wszystko inne pragnie demonstrować przed całą Europą entente cordiale między naszymi krajami. Walewski 92 oświadczył mi, że bez względu na to, jak skończy się cała sprawa, oni osiągnęli już w każdym razie tę wielką korzyść" 93 . 90

J. G o z d a w a-G o ł ę b i o w s k i , Od wojny krymskiej do bałkańskiej. (Działania flot wojennych na morzach i oceanach w latach 1853-1914), Gdańsk 1985, s. 12; M. T a n t y , op. cit., s. 187. 91 Ch. C. F. Greville (1794-1865), wysoki urzędnik królewskiej Rady Przybocznej, Sekretarz do spraw Jamajki, publikował w dzienniku „Times". 92 A. Colonna Walewski (1810-1868), hrabia, syn Napoleona I i Marii Walewskiej, francuski polityk i dyplomata, minister spraw zagranicznych w I. 1855-1860. 93 Ch. C. F. G r e v i 11 e, Dziennik z czasów panowania króla Jerzego IV, króla Wilhelma IV i królowej Wiktorii, Warszawa 1974, s. 286.

Politycy w Londynie i Paryżu oswajali się już z myślą 0 wojnie z Rosją. Brytyjczycy uznali ją za ważną szansę na pozbawienie Rosji wpływu na posiadłości tureckie, nie tylko na Bałkanach, ale i w Azji, a przede wszystkim możliwości dalszej ekspansji na tych obszarach. Dla Francuzów wojna stoczona w sojuszu z innymi państwami europejskimi ostatecznie przełamywała izolację ich kraju, wynikającą z ducha pokoju wiedeńskiego z 1815 r. oraz przywracała mu status wielkiego europejskiego mocarstwa. Przy tym z cesarza Napoleona III, teraz bliskiego sojusznika brytyjskiej królowej Wiktorii, ścierała piętno uzurpatora 1 awanturnika. Jednocześnie stawiała Bonapartych w rzędzie uznanych i szanowanych europejskich dynastii. Po zakończeniu działań wojennych na Krymie i pokoju paryskim cesarz powiedział: „wojna wschodnia mogła być oczekiwanym przewrotem i w tej nadziei ją zacząłem" 94 . Przygotowując się do wojny z Rosją monarchowie, rządy oraz politycy Francji i Wielkiej Brytanii planowali ją z ogromnym rozmachem. Zakładali, że jeśli wybuchnie, należy ją toczyć na wszystkich morzach oblewających Rosję oraz zaatakować jej terytorium z Morza Czarnego, Bałtyku, Białego i Pacyfiku, a także z azjatyckich posiadłości Turcji. W pierwszych formułowanych i rozważanych zamierzeniach nie brali poważnie pod uwagę wyprawy do centrum tego państwa i zajęcia Moskwy, jak to chciał zrobić przed pół wieku Napoleon I. Można było natomiast liczyć na duże efekty polityczne — uważano w sztabach francuskim i brytyjskim — w wypadku zajęcia Finlandii, opanowania twierdz i portów, takich jak Pietropawłowsk na Kamczatce, czy przede wszystkim Sewastopol nad Morzem Czarnym. Pierwszy lord admiralicji James Graham uważał: „Decydującą operacją jest zdobycie i zniszczenie Sewastopola. Kieł Niedźwiedzia musi być wyrwany, a jego 94

Cyt. za J. B a s z k i e w i c z , Historia Francji, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 571.

flota i arsenały na Morzu Czarnym zniszczone" 95 . W podobnym tonie wypowiadali się inni politycy, a także prasa. Jedna z najbardziej poczytnych angielskich gazet pisała: „Wielkie polityczne cele wojny nie zostaną osiągnięte dopóki istnieje Sewastopol i rosyjska flota" 96 . Jednocześnie brytyjscy i francuscy politycy nie ukrywali, że jeśli dojdzie do wojny, to chcą ją stoczyć dysponując poparciem zachodnich państw europejskich, najlepiej w formie sojuszu lub życzliwej neutralności. W trudnym położeniu znaleźli się Austriacy. Opowiedzenie się po stronie Rosji i zwycięstwo tego państwa mogło negatywnie wpłynąć na lojalność słowiańskich poddanych Habsburgów. Udzielenie poparcia Rosji nieuchronnie też prowadziło do otwartego konfliktu z Francją. W Wiedniu obawiano się, że Napoleon III zechce wzmocnić pozycję swoją i swojej dynastii zwycięską wojną z Austrią. Franciszek Józef I spodziewał się, że w ewentualnym konflikcie zbrojnym po stronie Francji staną Włosi. We włoskiej opinii publicznej francuski cesarz był ich najważniejszym sojusznikiem w walce o wyrzucenie Austriaków z północnych obszarów ojczyzny i zjednoczenie całej Italii pod panowaniem dynastii sabaudzkiej. Natomiast wypowiedzenie się Austrii przeciwko Rosji lub tylko ogłoszenie neutralności było zerwaniem z przyjaźnią, powstałą w czasie wojen z Napoleonem I i okrzepłą w okresie Wiosny Ludów. Przyjaźnią opartą teraz na przeświadczeniu, że na obu monarchiach, austriackiej i rosyjskiej, spoczywa obowiązek współpracy i solidarności wobec zmiennego i niespokojnego środowiska międzynarodowego. Jedność działania Austrii, Rosji i Prus pozostawała — w odczuciu konserwatywnych i zachowawczych polityków austriackich — najważniejszą 95

Cyt. za T. B r i g h t o n , Szarża lekkiej brygady. Najsłynniejszy atak kawalerii w historii wojskowości. Warszawa 2006, s. 28. 96 Cyt. za K. H i b b e r t, Krymskaja kampania 1854-1855 gg. Tragedia lorda Raglana, Moskwa 2004, s. 35.

przeszkodą w odrodzeniu się rewolucji, chaosu i francuskiej przewagi w Europie. Austria, jak na razie, była zainteresowana zachowaniem terytorialnej integralności Turcji. Wprawdzie Wiedeń udzielił pomocy Czarnogórze, która w 1852 r. stanęła do walki z Turcją i ocalił istnienie tego małego państwa bałkańskiego, ale nie oznaczało to zamiaru rozpętania większej wojny austriacko-tureckiej. Na dworze Franciszka Józefa I obawiano się, że na rozpadzie Turcji skorzysta przede wszystkim Mikołaj I. Nie chciano, aby Rosja potwierdziła swoją pozycję najsilniejszego europejskiego imperium oraz uzyskała status hegemona w rejonie Morza Czarnego, cieśnin czarnomorskich i Bałkan. Natomiast rosyjscy politycy i dyplomaci wyciągnęli z austriackiej interwencji w obronie Czarnogóry zupełnie błędne wnioski. Byli przekonani, że Austriacy poprą działania, ale po zabezpieczeniu ich interesów nad ujściem Dunaju, na rzecz wyparcia Turcji z jej europejskich posiadłości. Dunaj był w tym czasie najważniejszą austriacką magistralą handlową 97 . W formującej się nowej sytuacji międzynarodowej ważne miejsce zajmowała także Szwecja. Brytyjczycy i Francuzi liczyli, że jej król Oskar I98 zechce odzyskać Finlandię zajętą i przyłączoną do Rosji przez cara Aleksandra I, poprzednika i starszego brata Mikołaja I. Szwedzi posiadając bałtycką flotę i szczupłe, ale dobrze wyposażone wojska, przywykłe do srogiego klimatu, mogli stać się cennym sprzymierzeńcem. Z ich terytorium, przez Finlandię, prowadziła krótka droga do Petersburga. Nawet gdyby nie chcieli prowadzić działań ofensywnych, przystępując do wojny zmuszali Mikołaja I do odkomenderowania do Finlandii pewnej liczby wojsk. W Sztokholmie część 97

H. W e r e s z y c k i, op. cit., s. 219. Oskar I (1799-1859), syn Karola XIV Jana (napoleoński marsz. J. Ch. Bernadotte), liberał i reformator, zwolennik jedności nordyckiej, zm. na raka mózgu. 98

polityków gotowa była do zaaprobowania ryzyka, jakie niosła za sobą wojna. Do tej grupy zbliżał się swoimi poglądami Oskar I. Jednak chciał, aby na początku konfliktu jego kraj zajął tylko neutralną pozycję, ale życzliwą dla Wielkiej Brytanii i Francji. Szwedzcy politycy obawiali się bowiem, że mimo wszystko możliwa przegrana przyniesie nie tylko utratę jakiegoś fragmentu szwedzkiego terytorium, ale przede wszystkim trwałe uzależnienie od Rosji. Tłumaczyli, że tego niebezpieczeństwa nie doświadczają oddalone od powstającego teatru wojny Francja i Wielka Brytania. W cieniu akcji dyplomatycznej ks. Aleksandra Mienszykowa w Stambule i jej różnorakich konsekwencji pozostawała aktywność austriackiego posła w Turcji, hr. Chrystiana Leiningena. W pierwszych tygodniach 1853 r. Austriak mocno naciskał na dwór sułtana, domagając się szybkiego wydania rozkazu usunięcia z tureckich wojsk stacjonujących w Europie oficerów polskiej i węgierskiej narodowości, uczestników powstania listopadowego i Wiosny Ludów". Pod jego presją Abdiilmecid I niechętnie wydał polecenie przeniesienia swoich europejskich gości do Anatolii. Uczynił to, gdyż nie chciał zrażać do siebie Habsburgów w sytuacji coraz bardziej prawdopodobnego wielkiego konfliktu militarnego z Rosją.

99

S. B ó b r-T y 1 i n g o, Prusy wobec sprawy polskiej 1853-1856, Teki Historyczne, t. XX, Londyn 1993, s. 211.

ROZDZIAŁ II WOJNA NAD DUNAJEM I NA KAUKAZIE

W połowie XIX w. Rosja posiadała bardzo liczną siłę zbrojną. Składała się ona z dwóch części, wojsk regularnych i nieregularnych. W pierwszych tygodniach 1853 r. zaliczało się do niej prawie 1,4 min żołnierzy, w tym 891 generałów i 30 492 oficerów. Trzonem rosyjskich wojsk regularnych była armia czynna (liniowa), przeznaczona do walki w polu. Zorganizowano ją w czternaście korpusów. Były to: korpus pieszej Gwardii Cesarskiej, Korpus Grenadierów, sześć armijnych korpusów piechoty (o numeracji od 1 do 6), Korpus Konnej Gwardii Cesarskiej, dwa korpusy rezerwowej kawalerii (o numeracji 1 i 2) oraz trzy samodzielne korpusy: Kaukaski, Orenburski i Syberyjski 1 . Rosja dysponowała stu dziesięcioma pułkami piechoty (każdy od trzech do pięciu batalionów), dziewięcioma batalionami strzeleckimi i osiemdziesięcioma czteroma batalionami liniowymi; na początku 1853 r. miała więc ok. 893 tys. żołnierzy. W przeciętnym korpusie piechoty 1

L. G. B e z k r o w n y j , Russkaja armia i flot w XIX wiekie, Moskwa 1973, s. 16; R. T h o m a s, R. S c o 11 i n s, The Russian Army of Crimean War, Oxford 2002, s. 3; J. L. H. K e e p , Soldiers of the tsar. Army and society in Russia 1462-1874, Oxford 1988, s. 326.

znajdowały się trzy dywizje, każda mająca dwie brygady, a te po dwa pułki. W praktyce jego stan wyżywieniowy był mniejszy od etatowego od kilkuset do kilku tysięcy żołnierzy. Każda dywizja piechoty ruszająca do boju powinna posiadać 48 dział różnego kalibru. Większość żołnierzy piechoty została uzbrojona w gładkolufowe karabiny odprzodowe (muszkiety) o zasięgu do 300 kroków. Do walki wręcz nakładano długie bagnety kłujące. Tylko część żołnierzy batalionów strzeleckich otrzymała nowoczesne belgijskie sztucery o zasięgu do 1100 kroków i płaskie bagnety. Elitarne korpusy Gwardii i Grenadierów różniły się od pozostałych, zwykłych korpusów piechoty, bogactwem i elegancją mundurów, wyposażeniem, wyszkoleniem i starannie dobranym składem. Ich oficerowie, podoficerowie, a także część szeregowców była szlacheckiego pochodzenia. Przyjmowano do nich mężczyzn słusznego wzrostu, dobrze się prezentujących i wysportowanych. Od oficerów wymagano również dobrego ogólnego wykształceniem i ogłady towarzyskiej 2 . Rosyjską jazdę tworzyło pięćdziesiąt dziewięć pułków kirasjerów, dragonów, ułanów i huzarów; na początku 1853 r. dysponowała więc 110 tys. żołnierzy 3 . Najliczniejszy skład miały pułki dragonów 4 , każdy etatowo 1729 żołnierzy. W pułku huzarów służyło 1377 żołnierzy, a kirasjerów już tylko 1034. Uzbrojenie i wyposażenie kawalerzystów zależało od rodzaju pułku, w którym służyli. Kirasjerzy posiadali metalowe kirysy, zasłaniające ich 2 L. G. B e z k r o w n y j , Russkaja armia..., s. 19-29; A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, S.-Peterburg 2002, s. 397-398; idem, Wostocznaja wojna 1853-1856 gg., w: Istoria russkoj armii, Moskwa-S.-Peterburg 2004, s. 14-15. 3 L. G. B e z k r o w n y j , Russkaja armia..., s. 23. 4 Pułki tego typu powstały na zachodzie Europy. Początkowo była to piechota, poruszająca się konno.

torsy, metalowe kaski, po parze pistoletów i szable. Dragoni mieli gładkolufowe karabiny z bagnetami i szable. Huzarzy i ulani otrzymali gładkolufowe karabinki o zasięgu do 250 kroków i szable, ułani do tego jeszcze lance z chorągiewkami. Z pułków kawalerii utworzono wspomniany już korpus Gwardii Cesarskiej oraz 1 i 2 Korpus Kawalerii Rezerwowej. Pozostałe pułki połączono w dywizje lekkiej kawalerii i przydzielono m.in. do sześciu korpusów piechoty. Każda taka dywizja składała się z brygady ułanów (dwa pułki) oraz brygady huzarów (dwa pułki) i nosiła numer swojego korpusu 5 . Artyleria polowa składała się ze stu trzydziestu pięciu baterii (106 pieszych i 29 konnych), z których sformowano dwadzieścia osiem pieszych i siedem konnych brygad, a z tych dziesięć dywizji. Służyło w niej 101 tys. żołnierzy. W wyposażeniu artylerii polowej znajdowało się w czasie pokoju ok. 1450 dział (1134 działa w jednostkach i 312 w magazynach). Tylko jedna trzecia z nich mogła tworzyć baterie dział ciężkich. Dwie trzecie dział wchodziło w skład baterii artylerii lekkiej. Każdy korpus piechoty otrzymał jedną dywizję artylerii, mającą w czasie wojny ok. 140 dział. Gwardia posiadała własną artylerię 5 . Kilka tysięcy dział, ale w tym także mocno przestarzałych i w złym stanie, umieszczono w twierdzach, bateriach nabrzeżnych i innych fortyfikacjach. Stosunkowo słabo przedstawiał się stan wojsk inżynieryjnych. W pierwszych dniach 1853 r. służyło w nim jedynie 19 tys. żołnierzy. Większość należała do dziewięciu batalionów saperów oraz dwóch konnych dywizjonów pionierów. Każdy z dywizjonów pionierów posiadał park pontonowy (16 skórzanych pontonów). Każdemu korpusowi 5 A. M. Z a j o n c z k o w s k i j, Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, s. 398-399; R. T h o m a s, R. S c o 11 i n s, op. cit., s. 4, 7-8. 6 L. G. B e z k r o w n y j , Russkaja armia..., s. 26;

piechoty przydzielono tylko jeden batalion saperów 7 . Okazało się to jak na warunki wojny o wiele za mało. Wyjątkowe miejsce w wojskach regularnych zajmował Korpus Kaukazu, niekiedy występujący pod nazwą Armia Kaukazu. Wynikało to z jego liczebności i znacznej samodzielności. Jesienią 1853 r. tworzyło go 128 batalionów piechoty, 11 szwadronów kawalerii, 52 pułki kozaków i konnej milicji oraz 23 baterie (232 działa) 8 . Korpus prowadził bardzo trudną walkę z bitnymi narodami Kaukazu, broniącymi swojej niezależności. We wschodniej części Kaukazu, Dagestanie i Czeczenii, antyrosyjskim powstaniem kierował korzystając z tureckiej i być może dyskretnej brytyjskiej pomocy, przez wiele lat z powodzeniem, imam Osman Szamil 9 . Przebiegiem walk na Kaukazie interesowali się polscy emigranci znajdujący się od 1831 r. na zachodzie Europy. Wsparcie Szamila pieniędzmi i wojskowymi emigrantami rozważał ks. Adam Jerzy Czartoryski i jego pełnomocnik w Turcji, Michał Czajkowski 1 0 . Nie udało się wprowadzić w życie tych zamierzeń na skutek braku głębszego nimi zainteresowania kierownika tureckiej polityki, Reszyda-paszy". Przygotowywana z dużą energią przez Czajkowskiego wyprawa kaukaska polskiego oddziału nie doszła do 7

A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, s. 399-400; L. G. B e z k r o w n y j , Russkaja armia..., s. 19. 8 A. B. S z i r o k o r a d , Tysiaczeletnaja bitwa za cargrad, Moskwa 2005, s. 430. 9 Osman Szamil (1797-1871), imam od 1834 r., przywódca muzułmańskiego powstania antyrosyjskiego, poddał się w 1859 r., osiedlony w Kałudze, uzyskał zgodę na pielgrzymkę do Mekki, podczas której zmarł. 10 M. Czajkowski (1804-1886), uczestnik powstania listopadowego 1830-1831, na emigracji związany z Hotelem Lambert, od 1850 r. w armii tureckiej, przyjął islam i występował jako Sadyk-pasza, autor powieści sławiących kozaczyznę. " Reszyd-pasza (1802-1858), turecki mąż stanu, zwolennik umiarkowanych reform i sojuszu z państwami zachodniej Europy, kierownik tureckiej polityki zagranicznej.

skutku, m.in. z braku funduszy 12 . W tureckich oddziałach bijących się na Kaukazie znalazła się tylko grupa polskich wojskowych różnych stopni, weteranów powstania listopadowego z lat 1830-1831. Nieregularne jednostki w służbie Rosji tworzyli przede wszystkim kozacy. Wojsk kozackich w 1853 r. było dziesięć: Donieckie, Kubańskie, Kaukaskie, Orenburskie, Uralskie, Dunajskie, Azowskie, Astrachańskie, Zabajkalskie i Syberyjskie. Do tego dochodziły sybirskie pułki miejskie (gorodowyje). Służyło w nich 21 generałów, 2039 oficerów i ok. 79,5 tys. szeregowców. Największym z nich było Wojsko Donieckie, prawie 30 tys. żołnierzy wszystkich stopni. Do nieregularnych jednostek zaliczano także m.in. bałakławski grecki batalion, gruzińską pieszą drużynę, krymski tatarski oddział i dagestańską stałą milicję 13 . Służba w wojsku regularnym trwała, w zależności od rodzaju jednostki, od 22 do 25 lat. Jednak po 15 latach żołnierze byli zwalniani, z obowiązkiem powrotu do jednostek na jeden miesiąc w roku na szkolenie. Byli przypisani do batalionów, szwadronów i baterii rezerwy. W okresie wojny jednostki te stanowiły źródło uzupełnień. Do czynnej służby powoływano mężczyzn do 35 roku życia. W latach 1851-1853 wśród wcielonych do wojska było 6% osób, które nie ukończyły 20 lat i 73% w wieku 20-25 lat. Tylko 6% wcielonych było w wieku powyżej 30 lat. W wojsku nieregularnym służono 30 lat, ale z możliwością zajmowania się swoimi gospodarstwami i warsztatami 14 . Korpus oficerski kształtowano z różnych grup. Na początku pierwszej połowy XIX w. ok. 20% oficerów wykształcono w różnych szkołach i instytucjach wojskowych (m.in. 12

J. S k o w r o n e k , Sprzymierzeńcy narodów bałkańskich, Warszawa 1983, s. 274 i n. 13 L. G. B e z k r o w n y j , Russkaja armia..., s. 31-32. 14 A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, s. 414.

Korpus Paziów, piętnaście korpusów kadetów, Michajłowska Szkoła Artylerii, Szkoła Topografów, Główna Szkoła Inżynieryjna). Byli to synowie ziemiańskiej szlachty, wyższych urzędników i już wyjątkowo zamożnych mieszczan. Trafiali do jednostek gwardii, artylerii i inżynieryjnych, w mniejszym stopniu do piechoty i kawalerii. Te ostatnie przyjmowały ochotników, najchętniej szlachtę i synów oficerów. Ochotnicy po służbie podoficerskiej, jako junkrzy, otrzymywali upragniony oficerski stopień. Młodzi ludzie obierający taką drogę kariery, przed przyjęciem do armii musieli zdać egzamin w sztabie korpusu lub w korpusie kadetów, który pozwalał ocenić ich ogólną wiedzę. Służba w stopniu podoficerskim trwała dla szlachty 2 lata, a dla pozostałych od 4 do 12 lat, w zależności od pochodzenia i zdolności. Już podczas niej cieszyli się niektórymi przywilejami oficerskimi. W korpusach piechoty aż ok. 79% oficerów przygotowywało się do służby jako junkrzy. Trzecia grupa oficerów wywodziła się z podoficerów, którzy trafili do wojska z poboru. O awans mogli się ubiegać dopiero po 10-18 latach podoficerskiej służby, zdaniu trudnego egzaminu w sztabie dywizji, rocznym szkoleniu i egzaminie w sztabie korpusu. W 1853 r. pierwszy stopień oficerski otrzymało 616 absolwentów szkół i instytucji wojskowych oraz 1873 podoficerów. Jednak tych, którzy przeszli cały cykl, od rekruta z poboru, przez wieloletnią służbę wojskową w jednostce, po egzaminy w sztabach dywizji i korpusu, nie było wielu. W piechocie ok. 8% oficerów, a jeździe 9% 15 . Okres służby w stopniu oficerskim nie został określony w regulaminach i innych dokumentach. Oficer miał prawo odejść z szeregów w wybranym przez siebie momencie, choć podjęcie takiej decyzji w okresie wojny było trudne i proszącego o uwolnienie z szeregów okrywało niesławą. 15 L. G. B e z k ro w n y j , Russkaja armia..., s. 82; A. M. Z a j o n c z k o w s k i j, Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, s. 422-424; R. T h o m a s, R. S c o 11 i n s, op. cit., s. 13.

W armii było wielu takich oficerów, którzy nie zamierzali robić kariery wojskowej. Wstępowali do wojska wiedząc, że będą służyli kilka, kilkanaście lat, zanim nie przejmą majątku po ojcu lub się ożenią. W środowiskach ziemiańskich, nie tylko w Rosji, ale także na zachodzie Europy (np. w Prusach), kilku-, kilkunastoletnią służbę wojskową traktowano jako dopełnienie wykształcenia, obowiązek wobec ojczyzny i monarchy, wstęp do cywilnej kariery lub po prostu nie tylko godziwe, ale najwłaściwsze spędzenie młodości przez mężczyznę. Dla najwybitniejszych oficerów, przeznaczonych do pełnienia służby na wyższych stanowiskach, przede wszystkim w Sztabie Generalnym, utworzono w 1832 r. Akademię Wojskową. Aby się do niej dostać, należało nie tylko odznaczyć się w trakcie służby, uzyskać doskonałe opinie zwierzchników, ale również zdać bardzo trudny egzamin. Nauka w akademii była prowadzona w dwóch etapach. Pierwszy miał charakter wykładów, drugi zaś ćwiczeń. Na każdym kursie mogło studiować jedynie od 25 do 27 oficerów, a więc stanowczo za mało jak na potrzeby rosyjskiej armii. 1 stycznia 1853 r. rosyjska siła zbrojna dysponowała jedynie 274 oficerami, którzy ukończyli Akademię Wojskową (Sztabu Generalnego) 16 . W armii rosyjskiej nie było szkół podoficerskich. Podoficerami zostawali ochotnicy, w tym ci, którzy nie planowali karier oficerskich. Wielu podoficerów wyłaniano również z poborowych. Nie wymagano od nich umiejętności pisania i czytania, choć nawet niewielkie wykształcenie ułatwiało awans. Od podoficerów wymagano znajomości regulaminów, karności i zdyscyplinowania, a także utrzymania dyscypliny wśród podwładnych. Odpowiednią wiedzę uzyskiwali w czasie służby, m.in. podczas specjalnie dla nich organizowanych wykładów i szkoleń. 16

425.

A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, s.

Rosyjscy dowódcy mogli polegać na liczebności, odwadze i zdyscyplinowaniu swoich żołnierzy. Bitwy skłonni byli rozstrzygać zmasowanym ogniem artylerii i uderzeniami mas piechoty, atakującej kolumnami batalionowymi, tak jak w epoce wojen napoleońskich. W walce na bagnety rosyjscy żołnierze zasłużenie uchodzili za niezrównanych mistrzów. Przygotowywano ich do niej bardzo starannie. Natomiast wyszkolenie strzeleckie było już zdecydowanie słabsze. Przywiązywanie wielkiej wagi do uderzeń na bagnety i walki wręcz powodowało, przy lekceważeniu skutków ognia własnej i nieprzyjacielskiej piechoty, pozostawienie w armii przestarzałych karabinów gładkolufowych, ładowanych od przodu. W trakcie wojny okazało się, że ich zasięg jest ponad dwukrotnie mniejszy niż przeciwników. Jeszcze gorzej wyglądała szybkostrzelność i celność rosyjskiej broni. Dopiero przed wojną krymską wprowadzano do armii nowe regulaminy, wzorowane na pruskich. Wielu dowódców nie potrafiło się z nimi zapoznać i zastosować w praktyce 17 . Kawalerii przypisywano kilka zadań. Prowadziła rozpoznanie. Mogła opóźniać lub powstrzymywać marsz kolumn wroga. W czasie bitwy, w kulminacyjnym jej momencie, szarżą przełamywała osłabione walką szyki piechoty nieprzyjaciela, przyczyniając się do zwycięstwa. Następnie ścigała wroga, pogłębiając jego straty i zdemoralizowanie odniesioną porażką. Po klęsce osłaniała odwrót własnej piechoty i artylerii. Słabością wszystkich ówczesnych armii była ich służba zdrowia. Istniały wprawdzie szpitale wojskowe i polowe, a jednostki miały swoich lekarzy i pomocniczy personel medyczny, ale było to za mało w przypadku bitew toczonych przez wiele tysięcy żołnierzy. Rosyjska armia dys17

A. W. F i e d o t o w, Russkaja armia w 50-70 gg. XIX w., Lieningrad 1959, s. 22; J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1975, s. 527.

ponowała tylko 1095 łóżkami dla oficerów oraz 40 662 dla podoficerów i szeregowców 18 . Nie dbano o zorganizowanie odpowiedniego transportu dla rannych. Przy tym poziom ówczesnej medycyny i higieny powodował, że większość żołnierzy umierała nie w bitwach i potyczkach, lecz od ran (głównie zakażeń), rozlicznych chorób i z osłabienia wywołanego olbrzymim wysiłkiem fizycznym, zimnem i złym odżywianiem. Podczas wojen toczonych w Azji i Afryce żołnierze zapadali na choroby słabo znane lub wręcz nieznane w Europie. Niektóre z nich przeradzały się w epidemie, zbierające swoje żniwo także wśród ludności cywilnej. W rosyjskich magazynach wojskowych na początku 1853 r. znajdowała się niedostateczna ilość broni strzeleckiej. Przy tym były to głównie karabiny skałkowe o gładkich lufach. Stosunkowo duże zamówienia poczynione w belgijskich fabrykach w 1851 r. realizowane były opieszale. Pierwsze transporty broni odtylcowej i gwintowanej nadeszły do Rosji dopiero po rozpoczęciu wojny krymskiej. Nie mogły tego stanu rzeczy zmienić rodzime fabryki i warsztaty. Produkowały jedynie broń gładkolufową, przy tym w zbyt małych ilościach, często złej jakości. Z 1500 karabinów wyprodukowanych w warszawskiej Cytadeli aż 1490 miało różne wady. Nie przeszkodziło to w wysłaniu ich do Sewastopola i przekazaniu jego obrońcom 19 . Dobrą sławą cieszyła się rosyjska marynarka wojenna. Na początku 1853 r. służyło w niej 3447 oficerów i ponad 87 tys. podoficerów i marynarzy 20 . Dzieliła się ona według mórz, na których operowała. Najsilniejszą była Flota Bałtycka, a potem Flota Czarnomorska. Mniejsze już znaczenie miały floty Kaspijska, Białomorska i Ochocka. 18 A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856 gg., s. 20. 19 W. B. L i n c o 1 n, Mikołaj I, Warszawa 1988, s. 372. 20 Ibid., s. 371.

Rosjanie starali się, z sukcesem, aby ich bałtycka marynarka wojenna była silniejsza od wszystkich pozostałych państw mających dostęp do tego akwenu: Danii, Szwecji i Prus. Cesarstwo, tak jak pozostałe mocarstwa, eksperymentowało z wprowadzeniem napędu parowego na swoich okrętach. Powołany w 1842 r. specjalny komitet docenił walory maszyny parowej, uniezależniającej jednostkę od wiatru. Początkowo okręty poruszały się dzięki wielkim bocznym kołom. Utrudniało to rozmieszczenie większej liczby dział. Czyniło też okręt bardziej wrażliwy na ogień artylerii nieprzyjaciela. Największy taki okręt Floty Bałtyckiej, wodowany w 1840 r., „Kamczatka", miał szesnaście dział 21 . Natomiast należący do Floty Czarnomorskiej wspomniany już „Gromonosiec" został uzbrojony jedynie w sześć dział. Takich rosyjskich okrętów, wodowanych w latach czterdziestych XIX w., pływało na Morzu Czarnym sześć. Jedynie oddany do użytku w 1848 r. „Władimir" miał dziewięć dział. Umieszczone na burtach koła napędowe, stosunkowo łatwe do trafienia i uszkodzenia, czyniły pierwsze parowce podatnymi na skuteczny ogień nieprzyjaciela. Przy tym trudno było za ich pomocą dokonywać szybkich i precyzyjnych manewrów. Wyjściem okazało się wprowadzenie napędu śrubowego. Pierwszy taki rosyjski okręt, fregatę „Archimed", wodowano już w 1848 r.22, a więc cztery lata po brytyjskim „Ratlerze" i rok po francuskim „Napoleonie". Śruba okrętowa, choć była doniosłym wynalazkiem, nie zamykała listy problemów, z jakimi borykali się ówcześni konstruktorzy. Wielkie kłopoty wywoływało samo funkcjonowanie (konserwacja i naprawy) maszyn parowych, składowanie węgla i dostosowanie konstrukcji kadłubów, jeszcze budowanych przede wszystkim z drewna, do nowego napędu. Wszystko to powodowało, że załogi 21 22

Mniejszy „Olaf', wodowany w 1852 r., mial osiemnaście dział. Zatonęła w 1850 r.

w dalszym ciągu musiały polegać na żaglach. Nowe okręty były jednocześnie żaglowcami i parowcami. W 1854 r. Flotę Bałtycką tworzyło dwieście osiemnaście okrętów, a Czarnomorską sto osiemdziesiąt jeden różnej klasy i typu okrętów. Większość z nich była żaglowcami. Rosjanie posiadali na Bałtyku dwadzieścia sześć dużych okrętów liniowych i dziewięć fregat parowych, a na Morzu Czarnym szesnaście okrętów liniowych i siedem fregat parowych 23 . Zadaniem tych okrętów była przede wszystkim obrona własnych wybrzeży i szlaków komunikacyjnych oraz atakowanie przeciwnika. Okręty stały się też zdolne do przewozu bardzo znacznej liczby ludzi i koni, wojskowego wyposażenia, wyżywienia i medykamentów, a następnie zaopatrywania takiego desantu. Wśród nowinek technicznych pojawiły się miny. Pierwszy udany eksperyment przeprowadzono na Newie już na początku XIX w. W wyniku prac stworzono miny, które mogły być zakładane blisko brzegu. Nie były wprawdzie zbyt groźne dla nieprzyjacielskich jednostek, ale sam fakt ich istnienia wywoływał różne obawy i wymuszał na kapitanach okrętów ostrożność. Całość potencjału obronnego Rosji wzmacniały twierdze, wojenne porty, różnego typu fortyfikacje budowane na brzegach mórz, a na Dalekim Wschodzie również forty. Dobrze utrzymywane twierdze, z zaopatrzonymi magazynami, były wystarczającym oparciem dla licznej armii, mogącej iść do walki w obronie tronów i porządku, zarówno na zachód przez Prasy, jak na południe przez Austrię. Jednocześnie broniły dostępu do wnętrza rosyjskiego państwa. Szczególną rolę odgrywały tu ziemie Królestwa Polskiego, sąsiadujące zarówno z Prusami, jak Austrią. Już w 1828 r. ich znaczenie trafnie określił jeden z wybitniejszych polskich oficerów, Ignacy Prądzyński. 23

Szerzej L. G. B e z k r o w n y j , Russkaja armia..., s. 497-500.

„Królestwo Polskie jest pewnego rodzaju przedmurzem — zauważał — nie dopuszczającym do inwazji w głąb Cesarstwa i broniącym dostępu do niego" 24 . Car Mikołaj I, dysponując potężną siłą zbrojną, a także jak mniemał lojalnymi i wdzięcznymi sojusznikami, Habsburgami i Hohenzollernami, traktował wejście swoich żołnierzy do Księstw Naddunajskich jedynie jako środek nacisku na Turcję. Nie przewidywał większych problemów dyplomatycznych z państwami zachodniej Europy i nie brał pod uwagę silniejszego oporu wojsk tureckich. Zamierzał zmusić sułtana do uległości i przyjęcia rosyjskich postulatów oraz zamanifestować Wielkiej Brytanii i Francji, że Rosja pozostaje wielkim mocarstwem, z którego wolą zawsze należy się liczyć. Swoim poddanym Mikołaj I pokazywał troskę o prawosławnych mieszkańców Turcji i święte dla chrześcijan miejsca w Palestynie. Operację zajęcia księstw powierzono dwóm korpusom, razem pięciu dywizjom piechoty i dwóm dywizjom jazdy (ok. 82 tys. żołnierzy i 196 dział). Współdziałała z nimi Flotylla Dunaj ska, wyposażona między innymi w małe parowce. IV Korpusem dowodził gen. Piotr A. Dannenberg 25 , a V Korpusem gen. Aleksander N. Liiders 26 . Komendę nad całością sił, noszących nazwę Armia Dunaj ska, objął rekomendowany carowi przez feldmarszałka Iwana 24

Patrz W. M a j e w s k i , T. R a w s k i , Z badań nad iławsko-warszawskim kierunkiem strategicznym w działaniach wojennych XIX i XX w., w: 1 wojna światowa na ziemiach polskich. Materiały sympozjum poświeconego 70 rocznicy wybuchu wojny, Warszawa 1984, s. 144 i n.; I. P r ą d z y ń s k i , Memoriał o wojnie Rosji z Austrią i Prusami, Warszawa 1923, s. 75. 25 P. A. Dannenberg (1792-1872), gen., uczestnik m.in. wojen napoleońskich, przed 1830 r. przy w. ks. Konstantym w Królestwie Polskim, od 1855 r. poza wojskiem. 26 A. N. Liiders (1790-1874), gen., uczestnik m.in. wojen napoleońskich i w Dagestanie, ciężko ranny w zamachu podczas powstania styczniowego, od 1867 r. członek Rady Państwa.

Paskiewicza gen. Michaił D. Gorczakow 27 . Należał on do grona cenionych i szanowanych rosyjskich generałów. Spodziewano się, że długo przebywając w otoczeniu Iwana Paskiewicza nabrał wiedzy i doświadczenia niezbędnego do sprawowania komendy nad armią. Zarzucano mu jednak brak wiary w siebie, nieumiejętność szybkiego decydowania i nadmierną, często niczym nieuzasadnioną ostrożność. Jeden z najwybitniejszych znawców wojny krymskiej, historyk i wojskowy, gen. Andriej M. Zajonczkowskij 2 8 , tak scharakteryzował ks. M. Gorczakowa: „... wykształcony, bogaty w wiedzę i doświadczenie, poeta w duszy, wahał się na każdym kroku" 29 . W czasie walk nad Dunajem ks. Gorczakow utrzymywał obfitą korespondencję z Warszawą, Sewastopolem i Petersburgiem, domagając się wytycznych, rad i sugestii m.in. od feldmarszałka I. Paskiewicza i ks. A. Mienszykowa. Tylko do pewnego stopnia usprawiedliwiał go fakt, że po raz pierwszy powierzono mu samodzielne dowództwo w polu i to na ważnym teatrze wojennym. Większość oficerów, podoficerów i szeregowców IV i V korpusów cztery lata wcześniej z powodzeniem walczyła na Węgrzech. Byli oddani swojemu monarsze i krajowi oraz głęboko przekonani o sile i niezwyciężoności rosyjskiego oręża. Wojna miała im przynieść wyróżnienia 27

M. D. Gorczakow (1793-1861), książę należący do starej arystokratycznej rodziny, gen., uczestnik m.in. wojen napoleońskich i rosyjsko-tureckiej 1828-1829 r., w 1831 r. szef sztabu wojsk podczas wojny polsko-rosyjskiej i szef sztabu I. Paskiewicza na Węgrzech w 1849 r., generał-gubernator Warszawy, w 1855 r. naczelny dowódca na Krymie, od 1856 r. namiestnik w Królestwie Polskim. 28 A. M. Zajonczkowskij (1862-1926), absolwent Akademii Sztabu Generalnego, w 1917 r. gen. piechoty, od 1919 r. w Armii Czerwonej, prof. Akademii Wojskowej Robotniczo-Chłopskiej Czerwonej Armii, autor prac dot. wojny krymskiej i I wojny światowej. 29 A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, S.-Peterburg 2002, s. 70.

i awanse, najmłodszym także przygodę. Oddziały były dobrze wyposażone i uzbrojone. Działania miały się rozpocząć letnią porą, sprzyjającą ich prowadzeniu. Księstwa mogły dostarczyć operującym armiom wystarczającą ilość zbóż, jarzyn i owoców 30 . Rosyjski przeciwnik, Turcja, dysponował o wiele słabszą siłą zbrojną. Dopiero od końca łat trzydziestych XIX w. modernizowano ją według europejskich wzorów. Plan nowej organizacji wojska opracowali oficerowie niemieckiego Sztabu Generalnego. W połowie wieku prace nad zmianami jeszcze trwały. Do ich zakończenia było jeszcze bardzo daleko. W regularnych jednostkach tureckich w okresie pokoju służyło tylko ok. 90 tys. żołnierzy. W połowie XIX w. piechotę tworzyło sześć gwardyjskich oraz trzydzieści jeden zwykłych pułków piechoty, razem etatowo 62 tys. żołnierzy. Kawaleria składała się z czterech gwardyjskich i osiemnastu zwykłych pułków, razem 16 tys. żołnierzy. Artyleria posiadała jeden pułk gwardyjski, cztery zwykłe pułki (razem sześćdziesiąt dwie baterie polowe z 372 działami) i sześć batalionów artylerii pozycyjnej. Wojska inżynieryjne miały tylko dwa bataliony. Niemal wszystkie te jednostki rozdzielono między sześć korpusów. W efekcie przeciętny korpus, po zakończeniu reorganizacji tureckiej armii, miał się składać z jednej dywizji piechoty (trzy brygady po dwa pułki), jednej kawaleryjskiej (dwie brygady po dwa pułki) i jednego pułku artylerii. W zreorganizowanej armii obowiązywały regulaminy oparte na wzorcach europejskich, w piechocie i kawalerii na francuskich, a artylerii na pruskich. Uzbrojenie i wyposażenie żołnierzy wojsk regularnych było takie, jak w rosyjskiej armii. Większość żołnierzy piechoty otrzymała gładkolufowe karabiny odprzodkowe, 30

A. A. K i e r s n o w s k i, Istoria russkoj armii, t. 2, Ot wzjatia Pariża do pokorenia Średniej Azji, 1814-1881 gg., Moskwa 1993, s. 123; J. W. T a r l e , Krymskaja wojna, t. 1, Moskwa 2005, s. 276.

nieliczni sprowadzane z zachodnich fabryk nowoczesne sztucery. Piechurzy posiadali także bagnety i tasaki. Do uzbrojenia kawalerii należały, w zależności od pułku i szwadronu, szable, piki, pistolety i karabiny. Także umundurowanie tureckich żołnierzy było już zbliżone do europejskiego, ale uboższe w szczegóły i mniej barwne, z narodowymi dodatkami, m.in. czerwonym fezem. Wojska wspomagające wystawiały prowincje lenne. Serbia powinna dostarczyć 20 tys., Bośnia i Hercegowina 40 tys., Księstwa Naddunajskie 8 tys., Albania 10 tys., Egipt 40 tys., a Trypolis i Tunis 10 tys. żołnierzy. Nieregularne jednostki, m.in. Tatarzy, piesza i konna milicja, legie obcokrajowców miały w swoich szeregach ok. 80 tys. ludzi. Wielu tych żołnierzy było źle wyszkolonych, niezdyscyplinowanych i niechętnych udziałowi w wojnie po stronie Turcji. Także uzbrojenie osób służących w jednostkach wspomagających i nieregularnych przedstawiało się bardzo różnie. Przeważnie składało się z przestarzałej gładkolufowej broni strzeleckiej i broni białej, często wschodniego typu. W wojskach regularnych służyła jedynie ludność muzułmańska, z wyjątkiem nielicznych stanowisk dowódczych, instruktorskich i doradczych, do których dopuszczano także chrześcijan. Co roku powoływano do szeregów potrzebną liczbę rekrutów z grupy osób w wieku od 20 do 25 lat. W jednostkach służyli przez pięć lat, a potem przez kolejnych siedem pozostawali w rezerwie. Niechętnie poddawali się poborowi Kurdowie, Beduini i Druzowie. Starano się również, aby oddziały wojsk pomocniczych miały muzułmański charakter. Powodowało to, że na obszarach Bałkan nie osiągały one przewidzianych stanów liczebnych. Tureckich żołnierzy niższych stopniem uważano za bitnych, odważnych i wytrzymałych na trudy. Oficerowie kończyli korpus kadetów i szkołę inżynieryjną, a nieliczni szkołę Sztabu Generalnego, zorganizowane

na europejskich wzorach, z europejskimi wykładowcami lub wywodzili się z wyróżniających i awansowanych podoficerów. Swoimi umiejętnościami nie ustępowali europejskim absolwentom podobnych szkół. Byli też oddani swojemu władcy, krajowi i wierze. Na stanowiska dowódcze przyjmowano również Europejczyków o wojskowym doświadczeniu, najchętniej po ich przejściu na islam. Byli wśród nich uczestnicy powstań narodowych, Polacy i Węgrzy. Dla Europejczyków zarezerwowano także stanowiska doradców przy wyższych dowódcach tureckich. W armii tureckiej, podobnie jak rosyjskiej, nie utworzono szkół podoficerskich. Na stanowiska podoficerskie chętnie awansowano inteligentnych, gorliwych i szanowanych przez swoich towarzyszy szeregowców. Organizowano dla nich różnego typu szkolenia. Na czas wojny, razem ze zmobilizowanymi rezerwami, Turcja mogła wystawić siłę zbrojną liczącą do 400 tys. żołnierzy wszystkich stopni. Nie więcej niż połowa tej armii była zdolna do nawiązania równorzędnej walki z rosyjskimi wojskami. Większość oddziałów wspomagających i nieregularnych mogła wykonywać zadania pomocnicze, w tym na zapleczu pełnić służbę wartowniczą i patrolową 31 . Fatalną, ale też zasłużoną sławą cieszyły się jednostki tureckiego pospolitego ruszenia i ochotnicze. Niekarne oddziały baszybuzuków wsławiły się licznymi okrucieństwami popełnianymi na ludności cywilnej i jeńcach. Jeden z polskich oficerów służących w okresie wojny krymskiej w armii tureckiej skarżył się na „...tę szarańczę baszybuzuków, która zjadała darmo żywność i furaż, brała pieniądze od rządu i była uciskiem i plagą dla kraju" 32 . Zmieniała się turecka flota wojenna, szybko upodabniając się do europejskiej. Posiadała wśród swoich okrętów także 31 A. M. Z a j o n c z k o w s k i j, Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, s. 599-602. 32 M. C z a j k o w s k i , Moje wspomnienia o wojnie 1854 roku, Warszawa 1962, s. 193.

parowe. Wyszkolenie jej oficerów i załóg, a także dyscyplina ustępowały jednak jeszcze temu, które charakteryzowało bardziej nowoczesne europejskie floty wojenne. Tureckie dowództwo zatrudniło na stanowiskach kapitanów i instruktorów grupę europejskich oficerów, m.in. Anglików. Do wojny z Rosją Turcja przygotowywała się już od 1849 r. Jej plany powstawały m.in. przy współudziale francuskiego ambasadora. Zakładały one obronę Dunaju, twierdz i umocnień znajdujących się na jego brzegu, przede wszystkim Silistrii i Ruszczuka (Ruse) oraz Szumli (Szumen) i Warny. Pod ich osłoną w rejonie Adrianopola miała się zebrać turecka armia. Jej zdaniem było niedopuszczenie nieprzyjaciela do Konstantynopola. Przewidywano, że działaniom obronnym tureckiej armii w Europie będą towarzyszyć większe akcje zaczepne w Azji. Turcy byli przekonani, że otrzymają francuską i brytyjską pomoc, w tym sił morskich i korpusów piechoty tych państw. Dlatego zamierzali wyprowadzić na Bałkany niemal cały garnizon stolicy. W 1853 r. naczelną komendę nad tureckimi wojskami na Bałkanach, liczebnie przewyższającymi oddziały Gorczakowa, objął Chorwat, który przeszedł na islam — Omar-pasza 33 . Cieszył się zaufaniem sułtana Abdiilmecida I. Monarcha liczył, że potrafi on powstrzymać rosyjskie wojska i w bliskiej przyszłości nawiązać poprawne, a najlepiej serdeczne kontakty z francuskimi i brytyjskimi dowódcami. Omar-pasza już w czasie pobytu ks. Mienszykowa w Konstantynopolu opowiadał się za wojną z Rosją. Sceptykom tłumaczył, że Turcja znalazła wartościowych sojuszników, jakich wcześniej nigdy nie 33

Omar-pasza (1806-1871), poprzednie nazwisko Michał Lattas, oficer austriacki, podinspektor dróg i mostów, oskarżony o defraudację uciekł z Dalmacji do Turcji, nauczyciel Abdiilmecida I, dowodził tureckimi wojskami m.in. w Egipcie, na Wołoszczyźnie, w Bośni i Hercegowinie, turecki naczelny dowódca podczas wojny krymskiej.

posiadała. Uchodził za energicznego i zdolnego organizatora, pomysłowego i odważnego dowódcę. Swojej lojalności dowiódł będąc gubernatorem w Bukareszcie oraz bezlitośnie tłumiąc w 1852 r. antytureckie powstania w Bośni i Hercegowinie 34 . W jego sztabie znajdowała się grupa polskich i węgierskich oficerów, niecierpliwie oczekujących rozpoczęcia działań wojennych z Rosją. Także w jednostkach tureckich było stosunkowo wielu Polaków i Węgrów na oficerskich, a nawet podoficerskich stanowiskach 35 . W lipcu 1853 r. rosyjskie oddziały przekroczyły graniczną rzekę Prut i skierowały się na Bukareszt. W ciągu trzech tygodni, niemal bez walk, zajęły oba księstwa. Hospodarowie wyjechali z Jass i Bukaresztu. Razem z nimi uciekła grupa wyższych urzędników, ziemian i intelektualistów. Kierowała nimi nadzieja, że zachodnie państwa europejskie staną się nie tylko sojusznikiem Turcji, ale także Księstw Naddunajskich. Liczyli przede wszystkim na cesarza Napoleona III, spodziewając się, że doprowadzi do uzyskania przez ziemie rumuńskie jeśli nie niepodległości, to przynajmniej dalszego poszerzenia autonomii w granicach tureckiego państwa. Stołeczne Jassy i Bukareszt manifestacyjnie opuścili także konsulowie Wielkiej Brytanii i Francji, choć nic im ze strony wojsk rosyjskich nie groziło. Część angielskiej i francuskiej prasy, inspirowana przez polityków, oskarżała cara Mikołaja I o zamiar trwałego wcielenia Księstw Naddunajskich do Rosji. Brytyjski rząd powiadomił ambasadora Filipa Brunnowa, że rosyjską akcję wojskową uważa za poważne naruszenie suwerennych praw sułtana. Rosjanie spotykali się w księstwach z dobrym przyjęciem przede wszystkim prawosławnej ludności chłopskiej. Ocze34 B. D. G o o c h , The new bonapartist generals in the Crimean War, [braw] 1959, s. 85. 35 M. D u b i e c k i , Rys dziejów najnowszych odr. 1815 po 1875 Z krótkim rzutem oka na dzieje lat 1876-1878, Warszawa 1880, s. 33-34; A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856 gg., s. 27.

kiwała ona pomocy w uwolnieniu się od tureckiego zwierzchnictwa. Duże nadzieje budziło postępowanie ks. Michaiła Gorczakowa i rosyjskich wyższych dowódców, umiejętnie i z szacunkiem odnoszących się do prawosławnych duchownych, miejscowych elit i wyższych pracowników administracji. Z rosyjskiego polecenia zarząd nad obu księstwami przejęły rumuńskie rady i dotychczasowi urzędnicy. Miejscowe, niewielkie, przy tym źle wyekwipowane i wyszkolone oddziały wojskowe zostały podporządkowane rosyjskiemu dowództwu. Powierzono im zadania i obowiązki o charakterze policyjnym. To wszystko powodowało, że powstała i szybko upowszechniła się pogłoska o zamiarze cara zjednoczenia obu księstw i przekazania jego tronu przedstawicielowi rodu Romanowów. Rosyjski naczelny dowódca umieścił swoją główną kwaterę w Bukareszcie. W jego sztabie dokonano oceny przeprowadzonych działań. Opanowanie Księstw Naddunajskich okazało się, zgodnie z wcześniejszymi przypuszczeniami, prostą i pozbawioną większego ryzyka operacją wojskową. Teren zajęto bez większych strat własnych i nieprzyjaciela. Oczekując na dalsze rozkazy, ks. Gorczakow polecił obsadzić granicę Wołoszczyzny na Dunaju z Bułgarią (Turcją) rosyjskimi wojskami. Rozkazał rozmieścić oddziały możliwie równomiernie, tak aby kontrolować cały jej bieg. Spowodował tym znaczne rozproszenie swoich sił. Ich szybkie zebranie było trudne z uwagi na słabo rozwiniętą sieć dróg. Na Dunaj zostały wysłane szalupy z dobrze uzbrojonymi marynarzami i żołnierzami, wyposażone w lekkie działa. Miały patrolować rzekę i informować o zachowaniu się wojsk tureckich. Rosyjskim oficerom kazano unikać większych starć z Turkami. Nie poinformowano ich, w jakim celu się znaleźli tak daleko od Rosji. Nie bardzo więc wiedzieli, czy uczestniczą w wojnie, czy tylko w zbrojnej demonstracji oraz czego się od nich oczekuje.

Car z optymizmem, jak się miało niedługo okazać nadmiernym, patrzył w przyszłość. Ciągle powątpiewał w możliwość zbrojnego opowiedzenia się po stronie Turcji Francji i Wielkiej Brytanii. Wyprawiając do ks. Gorczakowa swojego wysłannika był pewien, co kazał przekazać swojemu dowódcy, że europejskiej wojny nie będzie. Liczył na przyjazne zachowanie się Austrii i jej ewentualną mediację, pozwalającą uzyskać od Turcji ustępstwa bez prowadzenia działań wojennych. Kazał również przekazać księciu, aby traktował pobyt nad Dunajem jako tymczasowy. Wysłannik zapamiętał, że władca podczas wydawania instrukcji był pogodny 36 . Zachodnie rządy bacznie obserwowały rozwój sytuacji na Bałkanach. W lipcu 1853 r. przedstawiciele Austrii, Prus, Francji i Wielkiej Brytanii spotkali się w Wiedniu. Po rozmowach, w nocie wydanej 28 lipca mocarstwa oficjalnie zażądały od sułtana potwierdzenia przywilejów Rosji, wynikających z dotychczasowych traktatów, przede wszystkim prawa do opieki nad prawosławnymi mieszkańcami Turcji. 5 sierpnia car przyjął notę jako podstawę dla przywrócenia pokoju na Bałkanach i wycofania swoich wojsk znad Dunaju, chociaż w tym czasie odniosły one sukces. Postępowanie przedstawicieli Francji i Wielkiej Brytanii w Wiedniu nie było szczere. Za radą ambasadorów tych państw w Konstantynopolu notę 28 sierpnia odrzuciła Turcja, domagając się rewizji niektórych ustaleń traktatowych. 20 września wiedeńską konferencję zamknięto. Oznaczało to zwiększenie się prawdopodobieństwa przekształcenia konfliktu rosyjsko-tureckiego w większą wojnę z udziałem zachodnich państw europejskich. Brytyjski premier lord George Hamilton Aberdeen dostrzegał niebezpieczeństwo takiego rozwoju sytuacji międzynarodowej. Był jednak gotów podjąć ryzyko wojny, aby nie 36

E. W. T a r l e , op. cit., t. 1, s. 274.

dopuścić do wzmocnienia pozycji Rosji kosztem Turcji, przede wszystkim w rejonie cieśnin czarnomorskich, na Bliskim Wschodzie i w środkowej Azji. Liczył tutaj na solidarność i współpracę Francji. Jednocześnie uznał, że jest w stanie zręczną dyplomacją stworzyć warunki dla wstępnej fazy ewentualnych brytyjskich operacji wojskowych, jeszcze przed rozpoczęciem wojny z Rosją. Sugerował rosyjskiemu ambasadorowi w Londynie Filipowi Brunnowowi celowość wprowadzenia brytyjskiej floty pod Stambuł, aby zapewnić bezpieczeństwo chrześcijańskiej ludności przed ewentualnymi atakami ich muzułmańskich sąsiadów. Jednocześnie przekonywał, że to okupacja Księstw Naddunajskich przez Rosjan jest główną przyczyną niechęci tureckich mieszkańców Stambułu do chrześcijan i grozi dokonaniem pogromów tej ludności oraz zniszczeniem jej świątyń przez muzułmańskich fanatyków. Stanowiska zajmowane latem 1853 r. przez Francję i Wielką Brytanię mogą się wydawać chwiejne i pozbawione konsekwencji. W rzeczywistości wiedeńskie rozmowy miały nie tyle zapobiec wojnie, co wysondować opinie na temat Rosji i Turcji oraz konsekwencji konfrontacji między tymi państwami. Przy tym Francuzi i Brytyjczycy uzyskali w stolicy Austrii kolejną okazję do kontynuowania akcji dyplomatycznej, mającej przynieść izolację Rosji na międzynarodowej arenie. Traktowali ją jako wstęp do coraz bardziej prawdopodobnego politycznego i militarnego wystąpienia w obronie Turcji i swoich interesów na Bałkanach oraz nad Bosforem i Dardanelami. Fiasko wiedeńskiej konferencji wywołało obawy Mikołaja I. Zaniepokojony postawą brytyjskich i francuskich polityków zamierzał uzyskać wyraźne poparcie Austrii i Prus. Uważał, że manifestacja przyjaźni i woli współpracy trzech mocarstw powstrzyma Wielką Brytanię i Francję przed dalszym wspieraniem Turcji i nieprzyjaznymi krokami wobec Rosji. Aby szybko uzyskać efekty sięgnął po

ulubiony sposób uprawiania dyplomacji, postanowił kolejny raz osobiście porozumieć się z władcami Prus i Austrii, przekonując ich do swoich racji. Jak zwykle liczył na przyjaźń obu monarchów oraz ich rozsądek. Nie wziął pod uwagę, że Austria obawiając się awanturniczej polityki Napoleona III, grożącej jej posiadłościom w północnych Włoszech, była zadowolona z zaangażowania sił Francji na odległych Bałkanach. Sam młody, dwudziestotrzyletni cesarz Franciszek Józef I z pogłębiającą się niechęcią przyjmował rady i żądania rosyjskiego władcy, nie chcąc w nim uznać swojego mentora. Spotkania w Ołomuńcu z cesarzem Franciszkiem Józefem I i w Warszawie z królem Fryderykiem Wilhelmem IV37 właściwie zakończyły się rosyjską porażką. Wypracowane w Ołomuńcu pod austriackim naciskiem nowe propozycje dla Turcji, zawierające również rosyjskie ustępstwa, nie spotkały się z aprobatą Wielkiej Brytanii i Francji. Co więcej, sułtan Abdiilmecid I uzyskał pewność, że królowa Wiktoria i jej małżonek Albert 38 oraz cesarz Napoleon III będą go konsekwentnie wspierać, nawet jeśli to doprowadzi do otwartego konfliktu europejskiego. 4 października 1853 r. zażądał od ks. Michaiła Gorczakowa wycofania rosyjskich wojsk z Księstw Naddunajskich. Trzy dni później zaprosił eskadry brytyjską i francuską do rzucenia kotwic pod Stambułem. W Londynie i Paryżu także rozważano wprowadzenie flot wojennych na Morze Czarne. Wiedziano jednak, że taka decyzja przerwie wszystkie negocjacje, gdyż Rosja uzna pojawienie się brytyjskich i francuskich okrętów na tym akwenie za casus belli. Była też niezgodna z między37 Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861), król Prus z dynastii Hohenzollernów, w 1850 r. zgodził się na przekształcenie państwa w monarchię konstytucyjną 38 Albert Sachsen-Koburg-Gotha, od 1840 r. małżonek królowej Wiktorii.

narodowymi traktatami oraz zobowiązaniami Turcji, która w czasie pokoju miała utrzymywać cieśniny zamknięte dla okrętów wojennych. Mogła je otworzyć jedynie dla swoich sojuszników w czasie wojny. 4 października, kierując się wieloma przesłankami, brytyjski gabinet uznał wysłanie okrętów na Morze Czarne za przedwczesne. Krótko potem zwyciężył jednak pogląd, że należy podjąć ryzyko zaostrzenia sytuacji międzynarodowej. Rząd zgodził się na przejście floty wojennej przez Dardanele. Rosyjskiemu przedstawicielowi w Londynie Filipowi Brunnowowi obecność brytyjskich i francuskich okrętów na morzu Marmara tłumaczono, że jest to niewielka i ograniczona akcja, bez wrogich zamiarów wobec Rosji. W rosyjskiej ambasadzie taką argumentację potraktowano za pokrętną, słabo maskującą nieprzyjazne kroki. Brunnow, zgodnie z instrukcjami otrzymanymi z Petersburga ostrzegł, że jego monarcha i państwo wejście zachodnich okrętów na Morze Czarne uzna za równoznaczne z rozpoczęciem wojny 39 . W Petersburgu pojawienie się brytyjskich i francuskich okrętów w pobliżu Stambułu odczytano jako zapowiedź wojny. Zrozumiano, że zmuszenie Abdiilmecida I do ustępstw i nadzieje na utrzymanie pokoju nie są już możliwe. Car z uwagą przeczytał otrzymane z Warszawy dwa listy feldmarszałka Paskiewicza. W datowanym 23 września pisał, że jeśli rosyjski desant nad Bosforem nie będzie możliwy do przeprowadzenia, a zachodnie floty będą chciały się dostać na Morze Czarne, główny teatr działań wojennych należy uczynić z Bułgarii. Radził również swojemu władcy uzbrojenie i wyposażenie do walki z wojskami Turcji jej chrześcijańskich mieszkańców, Bułgarów, Serbów i Greków. Natomiast w liście z 6 października Paskiewicz przestrzegał cara przed podejmowaniem przez Rosjan, jako 39 M. T a n t y, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw, Warszawa 1982, s. 189-191; H. K i s s i n g e r, Dyplomacja, Warszawa 2003, s. 98-99.

pierwsi, działań wojennych, gdyż „postawi to przeciwko nam obok Turcji, silne państwa zachodniej Europy". Sugerował, aby skupić rosyjskie wojska do obrony linii Dunaju i jej nie przekraczać, także po pobiciu nieprzyjaciela. Pisał: „... możemy być pewni, że jak byśmy daleko nie zaszli, chociaż byśmy wzięli Warnę, przeszli Bałkany i doszli do Adrianopola [...] Europa nie pozwoli nam cieszyć się naszymi zdobyczami" 40 . Dalej przekonywał, że wojna przyniesie jedynie śmierć rosyjskich żołnierzy, natomiast utrzymanie pokoju pozwoli na rozwijanie korzystnego handlu z Turcją i europejskimi państwami. Mikołaj I nie chciał przyjąć wszystkich rad od człowieka, którego nazywał „ojcem-wodzem". Wysłanie emisariuszy za Dunaj z zachętą buntu przeciwko sułtanowi wywoływało w nim sprzeciw. Po pierwsze, uważał za niegodne władcy z łaski Boga wzywanie do buntu poddanych innego monarchy. Po drugie, takie postępowanie mogło wywołać rozliczne obawy cesarza Austrii panującego w wielonarodowym państwie. Car przychylał się natomiast do uwag odnoszących się do bezcelowości przechodzenia Dunaju i rozpoczynania wielkiej ofensywy. Ostatecznej decyzji jeszcze nie podjął. Złożoność sytuacji w jakiej się znalazła Rosja wymagała od niego rozwagi. Rozwój międzynarodowej sytuacji sprzyjał Turcji. Wzrost napięcia między wielkimi mocarstwami dawał szansę na wzmocnienie położenia tego państwa. Uzyskiwało ono potężnych sojuszników, gotowych, jak wydawało się jesienią 1853 r., na zbrojne wystąpienie w obronie jego interesów. Tak też przekonywało sułtana jego otoczenie i francuski poseł. W Stambule na dworze Abdulmecida I zwyciężył pogląd, że należy podejmować postanowienia jak najszybciej, zanim ta korzystna sytuacja się zmieni. 16 października 1853 r. Turcja wypowiedziała Rosji wojnę 41 . 40 41

E. W. T a r l e , op. cit., t. 1, s. 293. M. T a n ty, op. cit., s. 191.

Krok Turcji przeciął wahania rosyjskiego władcy. W jego osądzie winę za rozpoczynający się konflikt zbrojny ponosił wyłącznie sułtan. 1 listopada Mikołaj I wydał manifest informujący poddanych o wojnie: „... uznaliśmy za konieczne wysłać nasze wojska do Księstw Naddunajskich. Używając tego środka, mieliśmy złudzenie, że Porta, uznając swoje omyłki, podejmie decyzję spełnienia naszych słusznych żądań. Nasze oczekiwania się nie spełniły". Dalej car informował, że także europejskie mocarstwa „starały się swoimi napomnieniami zachwiać skostniały upór tureckiego rządu" 42 . Tym stwierdzeniem wprowadzał, nieświadomy tego, w błąd rosyjską opinię publiczną. Wywoływał bowiem wrażenie, że rosyjska akcja wobec Turcji jest częścią europejskich działań. Za wypowiedzeniem Rosji wojny poszły pierwsze działania tureckich wojsk. Przekroczyły one Dunaj, kierując się w stronę Bukaresztu. Nie unikały potyczek z Rosjanami. W niektórych miejscowościach Turcy pozostawili silne garnizony i zakładali magazyny. Umiejętnie został umocniony Kalafat, wywołując tym niepokój niektórych rosyjskich oficerów. Rozproszone, dopiero koncentrujące się oddziały rosyjskie nie potrafiły skutecznie przeciwstawić się wojskom nieprzyjaciela. Zaskoczeni wyżsi dowódcy działali chaotycznie, nie nawiązując ze sobą współpracy. Sytuacji nie opanował ks. Gorczakow. Początko na jego postępowaniu ważyła, już absurdalna, obawa przed sprowokowaniem większych działań i wplątaniem Rosji w wielki konflikt wojenny. Później nie radził sobie z szybkością działań Turków oraz z konsekwencjami pogarszających się warunków atmosferycznych. W efekcie starcia przyniosły Rosjanom dotkliwe porażki. Największą z nich była bitwa pod Oltenicą stoczona na początku listopada 1853 r. Zawinił gen. Piotr A. 42

Cyt. za E. W. T a r l e, op. cit., t. 1, s. 309.

Dannenberg, dowodzący swoimi oddziałami z dalekiego tyłu. Źle ocenił sytuację i wydał rozkaz do odwrotu w momencie, gdy jego jednostki uzyskiwały przewagę. Dopiero 6 stycznia 1854 r. Rosjanie odnieśli pod Czetati pierwszy, choć kosztowny sukces. Pod Oltenicą wojska rosyjskie straciły (polegli i ranni) ok. 1 tys. żołnierzy (w tym 44 oficerów), a pod Czetati aż 2,5 tys. żołnierzy 43 . Natomiast Rosjanom udało się, niespodziewanymi atakami artyleryjskimi, zniszczyć część tureckiej floty operującej na Dunaju 44 . W dalszym ciągu, mimo porażek i zamieszania w dowodzeniu, rosyjska armia ks. Gorczakowa pozostawała nader groźną siłą, zdolną do uzyskania zwycięstwa. Zima ograniczyła działania lądowe. Nie tylko Księstwa Naddunajskie stały się w 1853 r. teatrem rosyjsko-tureckich działań wojennych. Wojska tureckie pod dowództwem Ahmeda-paszy, ok. 40 tys. żołnierzy, szykowały się do przekroczenia rosyjskiej granicy na Kaukazie. Broniły jej lokalne, słabe, choć bitne milicje oraz regularne wojska rosyjskie, których trzonem była przerzucona z Krymu przez Morze Czarne 13 Dywizja Piechoty: 16 batalionów piechoty i dwie baterie dział (16 393 ludzi i 824 konie) 45 . Razem do walki z Turkami stanęły 33 bataliony piechoty, 10 dywizjonów jazdy, 26 sotni kozaków i 54 sotnie milicji. W ich dyspozycji znajdowało się 80 dział. Dowództwo nad tym siłami, noszącymi nazwę czynnego korpusu, sprawował doświadczony, energiczny i lubiany przez swoich podwładnych generał ks. Wasyl Bebutow 46 . Podzielił on swoich żołnierzy na trzy ugrupowania, z których najsilniejsze (12 batalionów, 43

N. S z e f o w, Bitwy Rossiji, Moskwa 2004, s. 394, 606. E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 1, s. 320-326; A. A. K i e rs n o w s k i, op. cit., t. 2, s. 124-125. 45 E. W. T a r l e , Nachimow, Warszawa 1952, s. 15. 46 W. O. Bebutow (1791-1858), rosyjski generał, uczestnik wojen napoleońskich i z Turcją, w 1858 r. członek Rady Państwa. 44

10 szwadronów, 5 sotni milicji i 48 dział) zebrał w rejonie Aleksandropola i pozostawił pod swoim bezpośrednim dowództwem. Znalazło się ono na przewidywanym głównym kierunku uderzenia wojsk tureckich. Mogło też, stosunkowo szybko, udzielić pomocy pozostałym, słabszym ugrupowaniom. Gen. Bebutow podlegał namiestnikowi Kaukazu, ks. Michaiłowi Woroncowowi 47 . Błyskawiczne, przy tym bez strat przewiezienie 13 dywizji piechoty przez Morze Czarne na otwierający się nowy teatr działań wojennych stało się za sprawą Pawła S. Nachimowa 48 . Jak mało który ze współczesnych mu komandorów i admirałów, Rosjanin dostrzegał możliwości, jakie daje posiadanie nowoczesnej, z rozmachem operującej floty wojennej. Uchodził też za odważnego, skłonnego do ryzykownych, ale starannie przemyślanych decyzji. W jednym z rozkazów wydanych na początku wojny stwierdzał: „wyjawię swój pogląd, że w morskim dziele najlepszą taktyką jest mała odległość od nieprzyjaciela i współdziałanie. Zawiadamiam dowódców, że w wypadku spotkania z wrogiem, przewyższającym nasze siły, zaatakuję go, będąc przekonanym, że każdy z nas spełni swój obowiązek" 49 . Jednocześnie Nachimow słynął z umiejętności postępowania z podwładnymi. Z marynarzami łączyły go niemal ojcowskie relacje. Z własnych funduszy wspierał wysłużonych, niekiedy żyjących w biedzie kombatantów. Tępił bezmyślną dyscyplinę na pokładach okrętów, opartą na nadmiernym korzystaniu z kar fizycznych. Nic więc dziwnego, że należał do najbardziej 47 M. S. Woroncow (1782-1858), rosyjski feldmarszałek, uczestnik wojen napoleońskich, w 1. 1815-1818 dowódca korpusu okupacyjnego we Francji, w 1. 1844-1854 namiestnik i naczelny dowódca na Kaukazie. 48 P. S. Nachimow (1802-1855), ukończy! morski korpus kadetów w 1818, uczestnik bitwy pod Navarino, zwycięzca spod Synopy w 1854 r., admirat w 1855 r., poległ podczas obrony Sewastopola. W 1944 r. w ZSRR wprowadzono order i medal Nachimowa. 49 Cyt. za E. W. T a r ł e, op. cit., t. 1, s. 423.

popularnych i szanowanych dowódców, zarówno przez oficerów i podoficerów, jak marynarzy i szeregowców. Natomiast silny, zaprawiony w bojach Korpus (Armia) Kaukazu musiał toczyć ciężkie walki z czeczeńskimi powstańcami Osmana Szamila i nie mógł wydzielić znaczących sił do rzucenia przeciwko Turkom. Dowodzący nim namiestnik Kaukazu ks. M. Woroncow z troską oczekiwał nadchodzących wydarzeń i działań kolejnego przeciwnika. Jeszcze przed rozpoczęciem się konfliktu prosił cara, aby rozważył możliwość żądań sformułowanych wobec Turcji. Prosił o wzmocnienie jego wojsk posiłkami. Tylko pewną dla niego pociechą było to, że Persja sygnalizowała zachowanie życzliwej neutralności w przypadku wojny między Rosją a Turcją. Mikołaj I i jego generałowie spodziewali się wsparcia przez Turcję powstania Osmana Szamila oraz tureckiego najazdu na Abchazję, znajdującą się w granicach rosyjskiego imperium. Domyślali się, że głównym celem działań wojsk tureckich i Szamila będzie Tbilisi (Tyfilis). Car uważał też, że obrona szczupłymi siłami całego rosyjskiego wybrzeża Kaukazu nie okaże się skuteczna, a mocne usadowienie się na nim wojsk tureckich wzmocni opór islamskich powstańców. W tej sytuacji uznał, że należy przenieść działania na nieprzyjacielskie terytorium i wyprzedzającym, niespodziewanym atakiem wedrzeć się w głąb tureckiego państwa. Rozkazał gen. Bebutowowi zdobyć bardzo ważne ze strategicznego punktu widzenia miejscowości Kars i Ardagan. Szybkość tureckich działań nie pozwoliła zrealizować planu Mikołaja I. Już 28 października Turcy zdobyli przygraniczny fort (posterunek) Świętego Mikołaja, słabo umocniony i obsadzony przez ok. 300 rosyjskich żołnierzy i dwie kompanie gruzińskiej milicji. W forcie znajdowały się tylko dwa działa. W walce zginęła lub odniosła rany niemal cała jego załoga. Zdobyczą zwycięzców stały się

bogato zaopatrzone magazyny. Doszło też do zabójstw cywilnych mieszkańców fortu, w tym prawosławnego duchownego. Winnymi mordów i rabunków byli żołnierze nieregularnych formacji tureckich. Tragiczne losy mieszkańców fortu wstrząsnęły rosyjską opinią publiczną 50 . 14 listopada 1853 r. Rosjanie ponieśli jeszcze jedną porażkę. Pod Bajandurem (ok. 10 km od Aleksandropola), stracili ok. 900 żołnierzy, w tym 2 zabitych i 6 rannych oficerów. Podczas bitwy odwagą wykazała się walcząca po rosyjskiej stronie azerska jazda 51 . Informacje o rosyjskich niepowodzeniach, zarówno pod Oltenicą nad Dunajem, jak 0 stracie Świętego Mikołaja na wybrzeżu Morza Czarnego, dotarły do europejskiej opinii publicznej za pośrednictwem francuskiej i brytyjskiej prasy. Wywarły wielkie wrażenie, mocno nadszarpując ukształtowaną w latach 1812-1815 1 w 1849 r. opinię o sile i bitności rosyjskiej armii. Napływające do Londynu i Paryża wiadomości z Księstw Naddunajskich i Kaukazu okazały się mocno przesadzone. Pierwsze porażki rosyjskich wojsk nie miały większego znaczenia dla dalszego przebiegu wojny. W niewielkim stopniu uszczupliły stany liczebne dywizji i nie wpłynęły na morale ich żołnierzy. Na Kaukazie śmiało i sprawnie dowodzone rosyjskie oddziały szybko przejęły inicjatywę. Ich działania przyniosły oczekiwane zwycięstwa. Pod koniec listopada siedmiotysięczny oddział rosyjski starł się z ponad dwukrotnie liczniejszym przeciwnikiem pod miejscowością Achałcych. Rosjanie przyszli z odsieczą szczupłej załodze tego miasteczka. Aby zaatakować tureckich żołnierzy, sforsowali lodowate, sięgające im powyżej pasa wody wezbranej rzeki Poschow-Czaj. Zacięta walka trwała cały 50 H. M. I b r a g i m b i 1 i, Kawkaz w krimskoj wojnie 1853-1856 gg. i mieżdunarodnyje otnoszenija, Moskwa 1971, I. W. B e s t u ż e w , Krymskąja wojna, Moskwa 1956, s. 54. 51 N. S z e f ó w , op. cit., s. 47; H. M. Ib r a g i mb i li, op. cit., s. 111-117

dzień. O rosyjskim sukcesie przesądziło uderzenie na bagnety. Wielką odwagą wsławił się walczący na pierwszej linii gen. ks. Iwan M. Andronikow 52 . W efekcie tej bitwy Turcy stracili ok. 1,5 tys. zabitych, do 2 tys. rannych i odstąpili od oblężenia Achałcychu. Straty rosyjskie były znacznie niższe. Natomiast 1 grudnia Rosjanie dowodzeni przez ks. Bebutowa odnieśli zwycięstwo pod Baszkadyklarem (Basgediklerem), niewielką miejscowością znajdującą się już tylko ok. 35 km od Karsu. I w tej bitwie żołnierze obu stron bili się z wielką odwagą i determinacją. Uderzano na bagnety. Wielokrotnie szarżowano na pozycje wroga. Baterie strzelały do ostatniego pocisku. Bardzo dzielnie walczyli także Polacy, służący w tureckiej armii. Rosyjski świadek zapamiętał, że zaatakowani polscy kanonierzy, nie mogąc już strzelać, rzucali w dragonów ciężkimi kulami. Zapisał też, że żołnierze polskiej narodowości „wspaniale się bronili i prawie wszyscy zostali zabici" 53 . Rosjanie zajęli turecki obóz. W ich ręce dostały się też 24 działa. Turcy stracili ok. 8 tys., a Rosjanie tylko 1,2 tys. żołnierzy. W tym też mniej więcej czasie rosyjskim wojskom udało się odnieść kilka zwycięstw nad góralami Szamila, ograniczając obszar, nad którym sprawował władzę. Nie potrafiły jednak zniszczyć jego oddziałów 54 . Bitwa pod Baszkadyklarem zakończyła kampanię 1853 r. na Kaukazie. Zwycięstwo znalazło się przy Rosjanach, którzy wyparli tureckie oddziały ze swojego terytorium i sami wtargnęli w granice tureckiego państwa. Jednak sroga zima uniemożliwiała prowadzenie dalszych akcji zaczepnych, czego domagał się Mikołaj I. Aktywność obu 52 I. M. Andronikow (1798-1868), gen. kawalerii, od 1824 r. na Kaukazie, od 1849 r. gubernator Tbilisi. 53 Cyt. za E. W. T a r l e , op. cit., t. 1, s. 335. 54 A. B. S z i r o k o r a d , op. cit., s. 432; N. S z e f ó w , op. cit., s. 45; A. M. Z aj o n e z ko w s k i j , op. cit., t. 2, cz. 2, S.-Peterburg 2002, s. 420.

stron ograniczyła się do obserwacji przeciwnika. Zręcznością i sprytem wyróżniały się konne patrole walczących po tureckiej stronie Kurdów. Ich małe, ruchliwe oddziały przenikały pozycje wroga, wchodząc daleko na jego tyły. Szerzyły zamieszanie, dezorganizowały transport żywności do małych placówek i zbierały informacje o poczynaniach nieprzyjaciela. Nie wszyscy jednak Kurdowie chcieli się bić po tureckiej stronie. Plagą oddziałów piechoty sformowanych z Kurdów były liczne dezercje. Z dużym powodzeniem Rosjanie walczyli w Azji Centralnej. Jesienią do emiratów Chiwy, Buchary i Kokandy przybyli posłowie Turcji z propozycjami zawarcia sojuszu i wspólnej walki z Rosją. Na jawne wystąpienie przeciwko Rosji odważył się jedynie władca Kokandy. Jego armia, licząca od 12 do 13 tys. żołnierzy i wyposażona w 17 dział, podeszła w grudniu pod rosyjski fort Pietrowski położony nad rzeką Syr-Daria. Broniło go tylko ok. 1 tys. żołnierzy, posiadających 14 dział. Z garnizonem współdziałała niewielka flota rzeczna, posiadająca jednak okręt parowy. Komendant fortu nie zamierzał czekać, aż armia Kokandy otoczy go, okopie się i rozmieści baterie. Pod koniec grudnia śmiałym wypadem oddziału piechoty (350 ludzi) i kozaków (190 ludzi) uderzył na jej obóz. Gdy nieprzyjaciel zdołał opanować zamieszanie i zaczął otaczać Rosjan, z fortu wyszły dwa następne oddziały, mające po osiemdziesięciu żołnierzy i marynarzy. Uderzyły one na wysunięte do przodu grupy żołnierzy Kokandy i zdołały je rozbić. W tym czasie główne siły wypadu wdarły się do obozu, wywołując w nim panikę. Armia Kokandy poszła w rozsypkę. Zdobyczą zwycięzców stała się cała artyleria nieprzyjaciela. Poległo jedynie 18 Rosjan i podobno ok. 1 tys. Kokandyjczyków. Szybko też okazało się, że bitwa miała istotne znaczenie polityczne. Jej wynik stał się dla lokalnych muzułmańskich władców ostrzeżeniem przed pochopnym atakowaniem rosyjskich

granic. Walki w Azji Centralnej będą się jeszcze toczyć, ale z niewielkim natężeniem 55 . Sukces uwieńczył także działania jesienią 1853 r. rosyjskiej floty na Morzu Czarnym. Głównodowodzący wojskami na Krymie i flotą wojenną na Morzu Czarnym ks. Aleksander Mienszykow posiadał wystarczająco dużo rozsądku, aby wiedzieć, że ani wykształcenie, ani doświadczenie nie pozwala mu na przeprowadzenie operacji morskiej. Powierzył faktyczne dowództwo nad Flotą Czarnomorską jej szefowi sztabu, wiceadmirałowi Władimirowi Korniłowowi. Sam obserwował rozwój wydarzeń w swojej kwaterze głównej, w największym mieście garnizonowym i wojennym porcie rosyjskim na Morzu Czarnym, Sewastopolu. Jesienią 1853 r. ks. Mienszykow zaakceptował zaczepne działania Floty Czarnomorskiej. Wiceadmirałowie Korniłow i Nachimow, na czele silnych eskadr, poszukiwali tureckiej floty. Powodzenie tych działań, a więc zniszczenie nieprzyjacielskich okrętów minimalizowało groźbę tureckich desantów na rosyjskie wybrzeże Morza Czarnego. Równie ważne wydawało się utrudnienie Turcji udzielania pomocy, pieniędzy, transportów broni i amunicji kaukaskim góralom walczącym z wojskami ks. Woroncowa. Pierwsze zwycięstwo odniósł Władimir Korniłow. Dowodząc fregatą parową „Władimir" (11 armat), 17 listopada spotkał egipski okręt parowy „Perwas-Bachri" (10 armat), należący do tureckiej marynarki wojennej. Po dostrzeżeniu, że okręt ma działa rozmieszczone jedynie na burtach, „Władimir" zajął pozycję za jego rufą. Ostrzeliwał wroga z dział dziobowych elipsoidalnymi pociskami bombowymi, stanowiącymi nowinkę techniczną. Zręcznie manewrując, Korniłow konsekwentnie utrzymywał swoją pozycję. Dopiero po dwóch godzinach zbliżył się na 100 m do nieprzyjacielskiego okrętu i zaczął pustoszyć jego pokład 55

A. A. M i c h aj I o w , Pierwyj brosk na jug, Moskwa 2003, s. 346-349.

kartaczami. Kapitan tureckiego okrętu musiał się poddać. Było to pierwsze w historii starcie okrętów parowych 56 . Pokazało, że okręt wyposażony w dobrze wyszkoloną załogę i maszyny parowe jest zdolny do wykonywania skomplikowanych manewrów. Swoją wyższość nad okrągłymi kulami armatnimi wykazały również elipsoidalne pociski, łatwo przebijające drewniane burty, czyniące pod pokładem wielkie spustoszenie. „Perwas-Bachri" został wcielony do rosyjskiej floty. Otrzymał nową nazwę, „Korniłow". Paweł Nachimow zaś, dysponując kilkoma okrętami żaglowymi, operował wzdłuż anatolijskiego wybrzeża. Domyślał się, co szybko okazało się słuszne, że nieprzyjacielskie okręty nie operują na pełnym morzu, ale są zgromadzone w największych tureckich portach. W drugiej połowie listopada już wiedział, że jednym z nich jest Synopa. Stała w nim, pod osłoną dobrze rozmieszczonych na lądzie baterii (38 dział), silna eskadra Osmana-paszy. Turecki admirał miał szesnaście okrętów, w tym m.in. siedem fregat, trzy korwety i dwa okręty parowe. Jego okręty miały 510 armat, czyli mogły z jednej burty oddać salwę z 255 armat. Fregatą parową „Taif" dowodził doświadczony brytyjski kapitan Adolf Slade, który po przejściu na islam występował jako Muszawer-pasza 57 . Wiceadm. Nachimow krążąc w pobliżu portu pilnował, aby nieprzyjaciel nie próbował wyjść na morze i zmienił port stacjonowania. 23 listopada wysłał do Sewastopola do ks. Mienszykowa pismo z prośbą o przysłanie posiłków. Szczególnie zależało mu na otrzymaniu co najmniej dwóch nowoczesnych okrętów parowych („bez nich jestem jak bez rąk" 58 ). Zamierzał w bitwie zniszczyć turecką flotę. 56

E. K o s i a r z , Bitwy morskie, Warszawa 1994, s. 165 W tureckiej flocie służyła grupa europejskich instruktorów i dowódców, w tym także Brytyjczycy. 58 Cyt. za E. W. T a r l e , op. cit., s. 17. 57

Osman-pasza obawiał się wyników bitwy morskiej. 24 listopada wysłał do Konstantynopola alarmujący meldunek. Pisał w nim o pojawieniu się licznej rosyjskiej eskadry pod Synopą. Przewidywał atak nieprzyjacielskich okrętów na port i zgromadzoną w nim turecką flotę. W stolicy doniesienia Osmana-paszy zrobiły duże wrażenie. Reszyd-pasza, po otrzymaniu pisma z Synopy, powiadomił 29 listopada o zaistniałym niebezpieczeństwie brytyjskiego ambasadora. Być może liczył na pomoc okrętów sprzymierzonych znajdujących się w pobliżu Dardaneli. Jednak lord Straford de Redcliffe 59 nie otrzymał od swojego rządu uprawnień, pozwalających mu na podejmownie decyzji 0 wysłaniu brytyjskiej eskadry na pomoc Turkom. Było też już za późno, aby zorganizować skuteczną odsiecz dla eskadry Osmana-paszy. Rosyjski dowódca wiedział, że nieprzyjaciel może mu umknąć lub przyjąć bitwę po otrzymaniu pomocy z Konstantynopola. Dlatego też po przybyciu pierwszych posiłków z Sewastopola, Nachimow postanowił dłużej nie czekać 1 30 listopada zaatakować turecką eskadrę. Dysponował tylko ośmioma dużymi okrętami, ale wyposażonymi w 720 armat. Plan bitwy starannie przemyślał. Nie lekceważył nieprzyjaciela. Liczył jednak, że zdoła zaskoczyć tureckiego admirała śmiałym manewrem. Wiele nadziei pokładał w artyleryjskim wyszkoleniu swoich załóg. Kapitanom okrętów pozostawiał prawo do samodzielnych decyzji, o ile nie były sprzeczne z jego wytycznymi. Na ostatniej odprawie przedstawił plan działań, podkreślając, że jego zrozumienie i precyzyjne wykonanie zaważy na końcowym rezultacie bitwy. Sam ze swojego okrętu „Imperatrica Marija" miał zaatakować turecki okręt admiralski. Pokonując go, zamierzał zdezorganizować system dowodzenia wroga i wpłynąć na jego morale. 59 Straford de Redcliffe (1788-1880), wicehrabia, brytyjski mąż stanu, konserwatysta.

Zgodnie z planem Nachimowa 6 rosyjskich okrętów, prowadzonych przez „Imperatricę Mariję", wpłynęło do zatoki. Okręty zrzuciły kotwice dziobowe i rufowe, aby uniezależnić się od wiatru i prądów zatokowych. Podpłynęły na tyle blisko do nieprzyjaciela, aby móc razić go ogniem dział. Zajęły w ten sposób pozycje do ostrzału tureckiej eskadry. Dwie rosyjskie fregaty pozostawały przy wyjściu z zatoki. Ich kapitanowie otrzymali rozkazy, nakazujące im zatopienie każdego nieprzyjacielskiego statku, który spróbuje uciec na pełne morze. Szybkie podejście Rosjan do tureckich okrętów zaskoczyło Osmana-paszę. Uniemożliwiło tureckim bateriom umieszczonym na murach twierdzy skuteczne zamknięcie podejścia do portu. Co gorsze, ich pole ostrzału częściowo zasłaniały ustawione w dwóch półkolistych, równoległych liniach własne okręty. Mimo niekorzystnej sytuacji Turcy przyjęli bitwę. Walka rozpoczęła się około dwunastej trzydzieści w południe wymianą ognia z dział. Przez cztery godziny rosyjskie i tureckie armaty dokonywały zniszczeń. Celny ogień okrętu Nachimowa dosięgnął turecki okręt admiralski. Ranny Osman-pasza dostał się do niewoli. W opałach znalazł się „Konstantin", okrążany przez nieprzyjacielskie jednostki. Szczególnie wielkie szkody czyniły mu działa fregaty „Nawek-Bachri". Dostrzegając to, załoga „Czesmy" przestała odpowiadać na skierowany na nią ogień i skoncentrowała swój ostrzał na tureckiej fregacie. Znajdując się pod ogniem dwóch rosyjskich okrętów „Nawek-Bachri" zapalił się, a następnie wyleciał w powietrze. Drewno, żelastwo, poszarpane liny i żagle, ciała poległych marynarzy zasypały jedną z tureckich baterii, na jakiś czas czyniąc ją niezdolną do walki. Śmiertelne niebezpieczeństwo zagroziło również okrętowi „Tri Swiatitiela". W pewnym momencie nieprzyjacielski pocisk przeciął jedną z lin kotwicznych i okręt zaczął dryfować, dostając się pod ogień nabrzeżnej baterii. Z pomocą

przyszedł mu „Rostisław", koncentrując ogień na tureckich działach. W trakcie tej akcji dosięgnęły go nieprzyjacielskie kule i załoga poniosła znaczne straty, przede wszystkim w rannych. Około godziny szesnastej bitwa dobiegła końca. Dowodzona przez Nachimowa eskadra odniosła wielkie zwycięstwo. Zatopiła piętnaście tureckich okrętów. Zamilkły też nabrzeżne baterie. Ich działa zostały rozbite. Zrujnowane urządzenia portowe wymagały naprawy. W gruzach legła Synopa. Nie wiemy, jak wielu mieszkańców tego miasta zostało zabitych. Znamy, w przybliżeniu, jedynie liczbę poległych w walce Turków. Zginęło lub odniosło rany aż ok. 3 - 4 tys. tureckich marynarzy i żołnierzy, a 200 dostało się do niewoli. Wśród pojmanych, obok Osmana-paszy, było także dwóch kapitanów. Rosyjskie straty okazały się daleko mniejsze. Wprawdzie każdy z okrętów wymagał naprawy, ale wszystkie pozostawały zdolne do dalszej walki. Zginęło jedynie 37 marynarzy, w tym tylko jeden oficer, a 235 odniosło rany. Po bitwie obliczono, że rosyjska eskadra zużyła 16 800 pocisków 60 . Rosyjscy marynarze wieczorem oglądali pobojowisko. Mieli przed oczyma groźny, ale fascynujący obraz wojny. Jeden ze świadków zapisał: „Większa część miasta płonęła, starożytne, zębate mury ze średniowiecznymi basztami rysowały się wyraziście na tle morza płomieni. Większość fregat tureckich jeszcze płonęła, a kiedy ogień dochodził do załadowanych dział, następowały wystrzały i kule armatnie przelatywały nad nami [...]. Strach było patrzeć, 60

A. M. Z aj o n c z k o w s k ij, Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 2, cz. 1, S.-Peterburg 2002, s. 280-286; N. S z e f ó w , op. cit., s. 513-514; E. T a r l e , op. cit., s. 19-22; I. W. B e s t u ż e w , op. cit., s. 57-60; E. K o s i a r z , op. cit., s. 166-167; G o z d a w a-G o 1 ę b i o w s k i J., Od wojny krymskiej do bałkańskiej. (Działania flot wojennych na morzach i oceanach w latach 1853-1914), Gdańsk 1985, s. 13-16.

jak ludzie znajdujący się na nich biegali, miotali się na płonących pokładach, nie mogąc się zdecydować na rzucenie się do wody. Można było dostrzec, jak niektórzy siedzieli nieruchomo i z fatalizmem, biernie, oczekiwali śmierci [...]. Cała reda i nasze okręty były tak jaskrawo oświetlone pożarem, że nasi marynarze, którzy naprawiali okręty, nie potrzebowali latarń" 61 . Tylko jeden turecki okręt zdołał się uratować. Pod koniec bitwy „Taif" wymknął się z zatoki i skierował na Konstantynopol. Fregaty „Kaguł" i „Kulewczi" nie zdołały go dopaść. Jeszcze tego wieczoru turecki okręt natknął się na eskadrę wiceadm. Władimira Korniłowa, zmierzającą w kierunku Synopy z pomocą dla okrętów Pawła Nachimowa. Kpt. Slade nie pozwolił się zatrzymać. Celnym ogniem uszkodził parowiec „Odessa", próbujący zatopić jego okręt. Zgubił też w zapadającym zmroku wysłane w pościg dwie rosyjskie fregaty parowe, „Chersones" i „Krym". Po kilku godzinach „Taif' bezpiecznie dotarł do stolicy Turcji, przywożąc wiadomości o klęsce. To zapewne jego marynarze jako pierwsi przywieźli plotkę o niegodnym zachowaniu się Rosjan podczas bitwy. Zwycięzcy mieli złośliwie strzelać z dział do już tonących okrętów oraz z karabinów do pływających w morzu i proszących o litość tureckich marynarzy. W Sewastopolu wiceadmirała Nachimowa i j e g o marynarzy przywitano jak bohaterów. W porcie na zwycięską eskadrę oczekiwali adm. ks. Mienszykow i wiceadm. Korniłow oraz duchowni, liczni oficerowie marynarki wojennej i wojskowego garnizonu twierdzy, władze miasta. Na nabrzeżu wiwatowały tłumy mieszkańców, a wśród nich marynarze i żołnierze. Szybko też ks. Mienszykow wyprawił kurierów z obszernymi informacjami o rezultatach bitwy pod Synopą. Udali się oni w pierwszej 61

Cyt. za E. T a r 1 e, op. cit., s. 23-24.

kolejności do Petersburga, do Mikołaja I, i na Kaukaz, do ks. Woroncowa 62 . Wiadomość o odniesionym świetnym zwycięstwie wywołała na dworze i w stolicy radość. Car w obszernym liście skierowanym do Sewastopola pisał: „Nie potrafię wyrazić do jakiego stopnia byłem ucieszony wspaniałą wieścią o sławnym zwycięstwie pod Synopą drogi Mienszykow. Ono mnie uszczęśliwiło nie tylko z uwagi na doniosłe skutki, jakie będzie mieć dla naszej sprawy na czarnomorskim wybrzeżu, ale również dlatego, że w bohaterskim dziele sam widzę, jaki duch, dzięki Bogu, u nas w Czarnomorskiej Flocie gospodarzy, od admirała po majtka; wierzę, że w podobnej bitwie, od której niech Bóg nas chroni, bałtyccy towarzysze sprawią się równie dzielnie" 63 . Rozkazał przysłać sobie listy poległych, ranionych i okaleczonych, a marynarzom, którzy utracili w bitwie rękę lub nogę wypłacić gratyfikacje pieniężne w wysokości stu rubli, a ciężej okaleczonym wyższe, według uznania ks. Mienszykowa. Bitwa pod Synopą należy do ostatnich wielkich starć, jakie stoczyły okręty żaglowe. Następne bitwy będą już prowadzone przez jednostki korzystające z maszyn parowych, a nie z siły wiatru. Zastosowane podczas tej bitwy przez rosyjskich artylerzystów elipsoidalne pociski, którym nie mogły się oprzeć drewniane, stosunkowo łatwo palne kadłuby nieprzyjacielskich okrętów spowodują poszukiwanie, podczas projektowania okrętów, nowych rozwiązań konstrukcyjnych. W bliskim już czasie pojawią się okręty opancerzone blachą, a wkrótce potem o kadłubach zbudowanych z żelaza 64 . 62

W. I. B a r i a t y n s k i, Iz wospominanii, w: Ruskije memuary. Izbrannyje słranicy, red. I. I. Podolskoj, Moskwa 1990, s. 652 63 A. M. Z aj o n c z k o w s k i j, Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 2, cz. 2, s. 291. 64 W. R. W e i r, Przełomowe momenty w historii konfliktów zbrojnych, Warszawa 2005, s. 117.

Zwycięstwa odniesione przez Rosjan na Morzu Czarnym i Kaukazie wywołały reakcję Persji. Zaproponowała ona sojusz i oddanie jednego korpusu wojska do dyspozycji Rosji. Mikołaj I nie bardzo wierzył w zdolność perskich wojsk do przeprowadzenia większej, mającej szansę na sukces operacji. Był natomiast świadomy, że przystąpienie Persji do wojny zmusi sułtana do pozostawienia jakiejś części swoich wojsk na granicy z tym państwem. Dlatego też wyznaczył jednego ze swoich generałów na dowódcę jednostek perskich i rosyjskich, mających walczyć na nowym, antytureckim froncie. Wybraniec cara gen. Sankowski razem ze swoim sztabem udał się z Tbilisi (Tyfilis) do Persji. Przeszkodą w stworzeniu efektywnego sojuszu okazała się postawa Persji. Szach zaczął domagać się znacznych sum pieniężnych, oficjalnie na dozbrojenie perskich oddziałów przeznaczonych do działań wojennych przeciwko Turcji. W tej sytuacji Mikołaj I uznał, że nie zależy mu na pomocy takiego sojusznika. Gen. Sankowskiemu rozkazał zatrzymać się przy granicy i oczekiwać na dalsze polecenia. Natomiast w Teheranie rosyjski poseł oświadczył perskiemu władcy, że jego monarcha oczekuje od Persji jedynie zachowania wobec Rosji życzliwej neutralności 65 . Największe wrażenie sukcesy gen. Wasyla Bebutowa, a przede wszystkim wiceadm. Pawła Nachimowa zrobiły na europejskiej opinii publicznej. W Londynie i Paryżu wyraźnie dały się odczuć przychylne Turcji nastroje. Przyczyniła się do tego prasa, hałaśliwie przestrzegająca przed konsekwencjami rosyjskiego zwycięstwa, a także strasząca upadkiem Turcji. W artykułach i broszurach Rosję opisywano jako despotyczną monarchię, rządzoną przez cara-żołnierza, ekspansywną i groźną nie tylko dla Turcji, ale całej Europy, a wręcz cywilizacji. Drukowano 65 A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 2, cz. 1, s. 422.

też karykatury i rysunkowe żarty, na których wielki żołnierz o rysach Mikołaja I zamierza pobić małego, sympatycznego Turka. Niektórzy z pisarzy i publicystów przywoływali losy Polski i Węgier, aby pokazać, do czego prowadzi sąsiedztwo z rosyjskim imperium i polityka carów. Przestrzegali, że Rosja planuje wielkie wojny przeciwko zachodniej Europie i chce zawładnąć drogami do Indii. W brytyjskim parlamencie i prasie żądano stanowczego wystąpienia w obronie Turcji, nawet za cenę wielkiego konfliktu z Rosją. Działania rosyjskich okrętów pod Synopą okrzyknięto „masakrą tureckiej floty". Pierwszy lord admiralicji 24 grudnia 1853 r. domagał się odwetowej akcji floty, w pierwszej kolejności zbombardowania z morza Sewastopola. Do wojny z Rosją wzywał w przemówieniach lord Palmerston. A „Westminster Review" pisał: „Od naszego zachowania się w obecnym kryzysie zależą nasze szlaki do Indii, nasz handel ze wszystkimi wolnymi narodami. Kiedy car zrobi z Morza Śródziemnego rosyjskie jezioro, nasi kupcy pożałują swojego ślepego szaleństwa, w którym odrzucali możliwość zatrzymania go, póki to było jeszcze możliwe. Nadchodzi kryzys cywilizacji" 66 . Dostało się od angielskich dziennikarzy królewskiej rodzinie. Zarzucano Wiktorii i Albertowi, że nie wykazują zapału do wojny z Rosją. Pisano nawet, że Albert i ulegająca mu żona sympatyzują z carem Mikołajem I. W Londynie pojawiła się plotka o aresztowaniu monarchini i jej męża. Pod Tower zaczęli się zbierać mieszkańcy stolicy, chcący popatrzeć na królewskich więźniów 67 . Także francuskie 66 Cyt. za T. B r i g h t o n , Szarża lekkiej brygady. Najsłynniejszy atak kawalerii w historii wojskowości, Warszawa 2006, s. 27. 67 E. W. T a r l e , op. cit., t. 1, s. 445; G. B i d w e l l , Wiktoria, żona Alberta, Warszawa 2000, s. 172-173; Ch. C. F. G r e v i l l e , Dziennik Z czasów panowania króla Jerzego IV, króla Wilhelma IV i królowej Wiktorii, Warszawa 1974, s. 289-290.

gazety zachęcały cesarza Napoleona III do podjęcia stanowczych kroków, do wojny włącznie. Obok wezwań do obrony Turcji, pisano mniej lub bardziej otwarcie, że nadszedł czas rewanżu na Rosji za klęski z lat 1812-1815. W atmosferze podgrzewanej przez polityków i prasę nikt nie chciał słuchać rosyjskich argumentów. Mniej zorientowany czytelnik wynosił wrażenie z lektury wielu artykułów, że to Turcja broni powagi najświętszych miejsc chrześcijańskich przed barbarzyńską, pogańską i arogancką Rosją. Trafnie ocenił panujące na zachodzie Europy opinie 0 swoim kraju w notatce skierowanej do cara Michaił Pogodin: „Rządy nas zdradziły, narody znienawidziły" 68 . O nastrojach, jakie zdominowały brytyjską i francuską opinię publiczną po zwycięstwie pod Synopą informowali swojego monarchę rosyjscy dyplomaci. Dla nich było jasne, że szanse na zachowanie pokoju maleją. Filip Brunnow pisał, że premier i pierwszy lord admiralicji znaleźli się w trudnej sytuacji, obwiniani przez parlament 1 prasę o bezczynność i dopuszczenie do zniszczenia tureckiej marynarki wojennej. Miano im zarzucać, że swoim zachowaniem przyczynili się do rosyjskiego sukcesu. Podobne, alarmujące informacje płynęły z Paryża. Niepokój, jaki wywoływały w Petersburgu, wzmacniała wiadomość, że Turcja otrzymała pożyczkę dwóch milionów funtów w złocie, po milionie od brytyjskich i francuskich banków 69 . Antyrosyjskie nastawienie większości Brytyjczyków i Francuzów ułatwiło ich rządom podjęcie decyzji o wprowadzeniu swoich eskadr na Morze Czarne. W nocy, z 3 na 5 stycznia 1854 r. okręty przepłynęły Bosfor. Brytyjski ambasador w Petersburgu, Hamilton Seymour powiadomił o tym cara, wyraźnie sugerując, że uczyniono to w obronie Turcji. Zgodnie z jego słowami najważniejszym zadaniem 68 65

Cyt. za M. H e 11 e r, op. cit., s. 582. E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 1, s. 440.

brytyjskich i francuskich okrętów było niedopuszczenie do zaatakowania przez Rosjan tureckich wybrzeży. Trochę później rosyjski ambasador w Paryżu otrzymał od francuskiego ministra spraw zagranicznych notę precyzyjniej wyjaśniającą cele, dla których wysłano okręty na Morze Czarne. Wyjaśniono w niej, że eskadra brytyjska i francuska nie będą przeszkadzać działaniom tureckim, ale zaatakują każdy napotkany rosyjski okręt. Mikołaj I musiał również rozważyć propozycje wystosowane przez Napoleona III. Zostały one przekazane w liście oraz opublikowane w oficjalnym organie francuskiego rządu „Moniteur". Sprowadzały się do żądania wycofania rosyjskich wojsk z Księstw Naddunajskich. W zamian francuskie i brytyjskie eskadry miały powrócić na Morze Śródziemne. Autor listu stwierdzał, że Rosja i Turcja powinny wyznaczyć pełnomocników i niezwłocznie przystąpić do pertraktacji. Nie pozostawiał jednak najmniejszej wątpliwości, że Francja i Wielka Brytania sprzyjają Turcji i sułtanowi Abdulmecidowi I70. Turecko-rosyjska wojna, w której żołnierze i marynarze Mikołaja I uzyskali przewagę, przeradzała się w wielki międzynarodowy konflikt zbrojny. Przeciwko Rosji powstawała koalicja, zamierzająca nie tylko wydrzeć jej rezultaty odniesionych zwycięstw. Zachodnie mocarstwa, w osądzie cara, dążyły teraz do upokorzenia jego państwa, a przede wszystkim do pozbawienia go jego mocarstwowej pozycji. Władca Rosji nie mógł jednak lekceważyć bardzo prawdopodobnego wspólnego brytyjsko-francusko-tureckiego zbrojnego wystąpienia. Wszystko to skłaniało cara do aktywności dyplomatycznej, której najważniejszym zadaniem było zapobieżenie izolacji Rosji i powstrzymanie biegu wydarzeń prowadzących do wojny z koalicją. Dużą wagę przywiązywał do misji, jaką wysłał na początku 1854 r. do Wiednia. Na jej czele postawił hr. Aleksego F. Orłowa. 70

M. T a n ty, op. cit., s. 193.

Brytyjski ambasador w Petersburgu Seymour mawiał, że Mikołaj I wierzy w trzy rzeczy: w swoją armię, lojalność Franciszka Józefa I i Fryderyka Wilhelma IV oraz słuszność prowadzonej przez siebie polityki 71 . Nie bez racji. Car spodziewał się, że posiada nie tylko poparcie, ale również sympatię Franciszka Józefa I. Na początku 1853 r. zwierzał się: „Cesarza Austrii kocham jak własnego syna. Wiem, że będzie moim sojusznikiem w dziele położenia kresu owej zgniłej administracji nad Bosforem i uciskowi nieszczęsnych chrześcijan przez tych przeklętych pogan" 72 . O wiele bardziej sceptycznie oceniał austriacką postawę wobec rosyjskich aspiracji i działań na Bałkanach feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Stary feldmarszałek, choć głośno tego jeszcze nie mówił, nie ufał austriackiemu dworowi. Przewidywał, że wypoczęta i dobrze uzbrojona austriacka armia podejmie akcję przeciwko rosyjskim korpusom znajdującym się w Księstwach Naddunajskich. Sugerował to Mikołajowi I, a w listach wysyłanych do ks. Gorczakowa zalecał ostrożność i oszczędzanie oddziałów. Delikatnie, ale jednocześnie jednoznacznie dawał wyraz swojej dezaprobacie dla planów przeniesienia działań wojennych na turecki brzeg Dunaju, zajęcia Silistrii i Warny. Argumentował, że doprowadzą one do zwiększenia izolacji Rosji na międzynarodowej arenie i dadzą Austrii pretekst do zbrojnego wystąpienia przeciwko rosyjskim wojskom. Hr. Aleksy F. Orłów, jak się możemy domyślać, nie liczył na powodzenie swojej misji. Do Wiednia wyjeżdżał przeświadczony, że powróci bez dobrych wiadomości. Inteligentny, posiadający doświadczenie wojskowe i dyplomatyczne, a także z racji kierowania III Oddziałem Kancelarii cara dysponujący precyzyjnymi danymi wywiadowczymi, obawiał się, że Austriacy wesprą Wielką Brytanię i Francję w ich poczynaniach przeciwko Rosji. Był 71 72

M. H e 11 e r, Historia imperium rosyjskiego, Warszawa 2002, s. 581. Cyt. za W. B. L i n c o 1 n, op. cit., s. 376.

przekonany, czego nie ukrywał przed najbliższym otoczeniem, że ład wypracowany na kongresie wiedeńskim w 1815 r. uległ erozji, a Rosja z jednego z głównych graczy europejskiej orkiestry, jak nazywano antynapoleoński sojusz, stała się samotnym państwem wystawionym na ciosy swoich zawistnych sąsiadów. Swoją misję w Austrii przyrównał do zadania doktora, wysyłanego do łoża umierającego, nie aby go wyleczyć, ale pokrzepić na duchu 73 . Miał skłonić cesarza Franciszka Józefa I do oficjalnego zajęcia wobec Rosji życzliwej neutralności. W nagrodę, po pokonaniu Turcji, car Mikołaj I obiecywał wspólny rosyjsko-ausriacki protektorat na Serbią, Bułgarią, Wołoszczyzną i Mołdawią. Rosyjskiego dyplomatę przywitano na cesarskim dworze z manifestacyjną serdecznością i szacunkiem. Cesarz Franciszek Józef I podjął go obiadem w rodzinnym gronie. Arystokracja, ministrowie i generałowie zapraszali do swoich domów. Tym zachowaniem starano się ułatwić hr. Orłowowi przyjęcie austriackich postulatów stawianych Rosji. W rozmowie z rosyjskim dyplomatą Franciszek Józef I domagał się zapewnienia, że rosyjskie wojska nie przekroczą Dunaju, integralność terytorialna Turcji będzie zachowana, a okupacja Księstw Naddunajskich szybko się skończy, natomiast car nie będzie ingerował w stosunki między sułtanem a jego chrześcijańskimi poddanymi. Hr. Orłów nie został upoważniony przez cara do poczynienia takich ustępstw. Kiedy rosyjski dyplomata odmówił w imieniu swojego monarchy podjęcia oczekiwanych przez Franciszka Józefa I zobowiązań, Austria wysłała do Transylwanii na granicę księstw 50 tys. dobrze wyszkolonych i uzbrojonych żołnierzy. Była to jednoznacznie wroga Rosji manifestacja, mogąca być uznana w Petersburgu, Londynie i Paryżu za wstęp do bliskiego militarnego wsparcia Turcji przez Austriaków. 73

E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 1, s. 469.

Położenie Rosji z każdym tygodniem stawało się trudniejsze. Jej dyplomacja nie miała już wielu możliwości wyboru kierunków działania. Pojawienie się brytyjskiej i francuskiej floty na Morzu Czarnym i groźba działań przeciwko rosyjskim okrętom musiała spowodować reakcję Mikołaja I. A ta mogła być tylko jedna. Rosyjscy ambasadorzy wyjechali z Paryża i Londynu. Po dotarciu do Petersburga not rządów brytyjskiego i francuskiego z kategorycznie sformułowanymi żądaniami wyprowadzenia wojsk rosyjskich z Księstw Naddunajskich, car zdecydował się na najtrudniejszy krok. Rosja oficjalnie wypowiedziała wojnę Wielkiej Brytanii i Francji. Teraz przyszedł czas na odpowiedź Londynu i Paryża. 12 marca Wielka Brytania i Francja podpisały traktat polityczny z Turcją i następnie 27 i 28 marca solidarnie zadeklarowały wojnę przeciwko Rosji. Królowa Wiktoria w mowie do parlamentu nazwała rosyjskie działania „niesprowokowaną agresją" oraz stwierdziła, że czuje się „zobowiązana do zapewnienia Turcji aktywnej pomocy" 74 . Po dwóch tygodniach, 10 kwietnia, oba mocarstwa potwierdziły swoje zobowiązania wobec Turcji. Ta zaś 15 kwietnia oficjalnie i formalnie przyłączyła się do sojuszu francusko-brytyjskiego. Odpowiedzią zaś Austrii i Prus na zaistniałą sytuację było podpisanie 20 kwietnia układu, w którym te państwa wzajemnie zagwarantowały sobie integralność terytorialną. Oba też zapowiedziały przystąpienie do francusko-brytyjsko-tureckiej koalicji w wypadku inkorporowania Księstw Naddunajskich przez Rosję lub marszu rosyjskich wojsk na Stambuł. 23 kwietnia Wielka Brytania, Francja, Austria i Prusy podpisały układ gwarantujący niepodległość Turcji. W europejskich stolicach został on potraktowany, nieco pochopnie, jako bliskie poszerzenie sojuszu wymierzonego przeciwko Rosji o dwa nowe 74

Cyt. za T. B r i g h t o n , Szarża lekkiej brygady. Najsłynniejszy atak kawalerii w historii wojskowości, Warszawa 2006, s. 28.

mocarstwa, a więc zapowiedź wielkiego europejskiego sojuszu na wzór tego z 1812 r.75 Sprzymierzeni wyznaczyli naczelnych dowódców sił przeznaczonych do wojny z Rosją. Brytyjczykami będzie dowodzić marszałek polny lord Raglan 76 . Na czele wojsk francuskich pragnął stanąć sam Napoleon III. Cesarz jednak wiedział, że wywoła to rozliczne, nie tylko protokólarne kłopoty. Jego decyzja spotkała się też ze stanowczym, choć elegancko sformułowanym sprzeciwem Wielkiej Brytanii. Dlatego komendę na rozkaz Napoleona III objął popularny marszałek Armand Jacąues Leroy de Saint-Arnaud 77 . Biorąc dowództwo Armii Wschodu był jednak mężczyzną fizycznie wyczerpanym długimi, toczonymi z dala od ojczyzny kampaniami wojennymi. Obu głównodowodzących, Francuza i Brytyjczyka, uważano za doświadczonych, godnych zaufania dowódców. W wypadku lorda Raglana była to jednak ocena niczym niezasłużona. Brytyjski naczelny dowódca osobiście bardzo odważny, zdolny administrator i polityk, nigdy jeszcze nie miał okazji samodzielnie komenderować w polu większymi siłami. Swoje przeświadczenie, że podoła trudom dowodzenia armią inwazyjną podczas wojny z Rosją, czerpał z faktu, że przez lata znajdował się u boku ks. Wellingtona 78 i dzięki temu nabył 75 M. T a n ty, op. cit., s. 193-194; A. B. S z i r o k o r a d , op. cit., s. 403; A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, cz. 2, S.-Peterburg 2002, s. 144-145, 190-191; J. S w e e t m a n , The Crimean War, Cambridge 2001, s. 7. 76 Lord Raglan, Fitzroy H. J. Somerst (1788-1855), wojskowy i dyplomata, uczestnik wojen napoleońskich, straci! rękę pod Waterloo, podwładny i bliski współpracownik ks. Wellingtona, zmarł na cholerę lub dyzenterię na Krymie. 77 A. J. Leroy de St. Arnaud (1801-1854), bonapartysta, uczestnik walk m.in. w Afryce, zmarł na cholerę powracając z Krymu. 78 Ks. Wellington, Artur Wellesley (1769-1842), brytyjski wódz, zwyciężył Napoleona I pod Waterloo w 1815 r., polityk konserwatywny, premier w 1. 1828-1830, minister spraw zagranicznych w 1. 1834-1835.

odpowiednich umiejętności. Natomiast całkowicie zasłużenie lord Raglan cieszył się opinią prawego oraz uroczego, rozważnego i taktownego dżentelmena. Był cenionym towarzyszem ziemiańskich zabaw i polowań, kolacji i innych towarzyskich spotkań. Na początku kwietnia francuskie i brytyjskie oddziały zbierały się, transportowane drogą morską, koło Gallipoli, stosunkowo blisko Konstantynopola. O miejscu i czasie ich wprowadzenia do walki miano jeszcze zadecydować w Londynie i Paryżu.

ROZDZIAŁ III WIOSNA-JESIEŃ 1854 R.

Wczesną wiosną 1854 r. Rosja była gotowa do odparcia wojsk koalicji. Bałtyckiego wybrzeża broniła armia następcy tronu, przyszłego cara Aleksandra II1. Znajdowało się w niej 125 tys. żołnierzy, wyposażonych w 384 działa. W Królestwie Polskim stało 105 tys. żołnierzy, posiadających 308 dział, dowodzonych przez feldmarszałka ks. Iwana Paskiewicza. Na Wołoszczyźnie i Mołdawii walczyła Armia Dunajska ks. Michaiła Gorczakowa. Po uzupełnieniach służyło w niej 140 tys. żołnierzy. Mieli aż 612 dział. Na Kaukazie i Zakaukaziu pod komendą gen. Mikołaja A. Reada 2 było do 120 tys. żołnierzy, dysponujących 289 działami 3 . Stosunkowo najmniej żołnierzy znajdowało się na Krymie oraz wybrzeżach mórz Czarnego i Azowskiego, bo tylko 45 tys. Posiadali 102 działa. Dowodził nimi ks. 1 Aleksander II (1818-1881), cesarz Rosji od 1855 r., reformator, w 1861 r. uwolnił od poddaństwa chłopów zasługując na przydomek „Oswobodzicie!". 2 M. A. Read (1792-1855), uczestnik wojen z Francją w 1812-1814 r. i Królestwem Polskim 1830-1831, dowódca korpusu, generał kawalerii. 3 W marcu 1854 r. ks. M. Woroncow na swoją prośbę dostał urlop zdrowotny. Schorowany nie powrócił na swoje stanowisko.

Aleksander Mienszykow 4 . Przytoczone dane liczbowe określają stany wyżywieniowe sil rosyjskich. Stany bojowe były daleko niższe. Przy tym nawet one nie odzwierciedlają liczby żołnierzy, którzy mogli zostać wyprowadzeni ze swoich garnizonów i uczestniczyć w walkach w polu. Jakaś grupa żołnierzy, i to pokaźna, w zależności od teatru działań wojennych, obsadzała posterunki i musiała pełnić służbę garnizonową. Żołnierze chorowali i znajdowali się w lazaretach. Także wiele dział uwzględnianych w statystykach mogło być użytych jedynie jako forteczne lub były przestarzałe i ich użyteczność wydawała się problematyczna. Ks. Gorczakow został podporządkowany Iwanowi Paskiewieżowi. Odpowiedni rozkaz car wydał na początku marca 1853 r. Tym samym stary feldmarszałek stał się w praktyce głównodowodzącym na mogącym powstać froncie zachodnim, który będzie się ciągnął od Wisły aż po Dunaj i Morze Czarne. Nowe stanowisko obejmował niechętnie, uznając, że będzie miał przeciwko swoim wojskom również Austriaków. Oceniał, że Franciszek Józef I po przystąpieniu do wojny rzuci do walki liczną, dobrze wyszkoloną i wyposażoną armię. Uważał, że będzie ona mogła ruszyć w kilku kierunkach: na Kamieniec Podolski, Jassy, Bukareszt lub Krajową. Zatroskany Paskiewicz przybył do Bukaresztu przekonany, że dla dobra Rosji i swojego monarchy musi uczynić wszystko, aby wyprowadzić rosyjskie wojska za Prut. Nie ukrywał tego przed swoim sztabem, ks. Gorczakowem i ks. Mienszykowem, z którymi korespondował. Jedyną osobą, która jeszcze nie znała poglądów Paskiewicza na wojnę i rosyjskie szanse na zwycięstwo pozostawał car Mikołaj I 5 . 4 A. A. K i e r s n o w s k i , Istoria russkoj armii, t. 2, Ot wzjatia Partia do pokorenia Średniej Azji, 1814-1881 gg., Moskwa 1993, s. 125. 5 A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 2, cz. 1, S.-Peterburg 2002, s. 543.

Wczesną wiosną ks. M. Gorczakow, wykonując rozkazy Mikołaja I, przekroczył Dunaj. Najważniejszym zadaniem ks. Gorczakowa było zdobycie dobrze ufortyfikowanej twierdzy Silistria. Rosyjskie wojska znajdujące się na Wołoszczyźnie wspomagały operujące na Dunaju kanonierki, a od 20 kwietnia także parostatek „Prut". Wśród rosyjskich dowódców szczególnym szacunkiem otaczano gen. Karola Schildera 6 , który już raz, z powodzeniem, zdobywał Silistrię w 1828 r. Jeden z kolegów scharakteryzował go: „Schilder był [...] jednym z najlepszych bojowych generałów korpusu inżynierów swoich czasów. Szerokie spojrzenie, bystre orientowanie się i genialność pomysłów wyraźnie wyróżniały go od zwykłych ludzi" 7 . W Armii Dunajskiej w mundurze oficera artylerii odważnie walczył odkomenderowany z Kaukazu młody arystokrata, przyszły wielki pisarz hr. Lew M. Tołstoj 8 . We wspomnieniach zapisał swoje pierwsze, mieszane wrażenia z Księstw Naddunajskich: „Kraj ten jest dużo ciekawszy, niż sądziłem. Na wsi straszna dzicz, ale w miastach znać już cywilizację, w każdym razie zewnętrzną, taką, jaką wyobrażałem sobie zastać w Paryżu lub Wiedniu" 9 . Naprzeciwko siebie ks. M. Gorczakow miał ok. 104 tys. żołnierzy Omara-paszy, broniących Bułgarii. Główne zgrupowanie wojsk tureckich znajdowało się w Szumli. W obozie pod tym miastem stało ponad 40 tys. żołnierzy. Natomiast załogę Silistrii stanowiło ok. 18 tys. tureckich żołnierzy, dobrze zaopatrzonych w żywność i amunicję. Należeli do najlepszych jednostek tureckiej armii. Podczas 6

K. Schilder (1786-1854), generał, inżynier, uczestnik m.in. wojen napoleońskich, wojny z Turcją w 1. 1828-1829 i krymskiej. 7 L. K., Wospominania o kampanii na Dunaje w 1854 g., [bmw] 1864, s. 99. 8 L. Tołstoj (1828-1910), jeden z najwybitniejszych pisarzy rosyjskich, autor dzieł, m.in. Wojna i pokój. Zmartwychwstanie, Opowiadania sewastopolskie. 9 Cyt. za A. S e m c z u k , Lew Tołstoj, Warszawa 1967, s. 51.

obrony wykazali się nie tylko odwagą, ale również pomysłowością i przedsiębiorczością. Na przedpolach twierdzy chronili się w wykopanych przez siebie głębokich rowach, z których prowadzili ogień do nieprzyjaciela. W ten sposób jeśli nawet nie wynaleźli okopów strzeleckich, to je wykorzystali na skalę wcześniej niestosowaną. W armii tureckiej służyli także znakomicie prezentujący się kozacy Sadyka-paszy (Michała Czajkowskiego). Pełnili służbę wartowniczą, konwojowali ważne ładunki, m.in. amunicji i prowiantu. Do generalnego szturmu na Silistrię rosyjskie wojska przygotowywały się starannie, niszcząc artyleryjskim ogniem tureckie umocnienia, budując fortyfikacje polowe, nie dopuszczając do twierdzy posiłków. Stojący w Szumli Omar-pasza uważał, że turecka twierdza nie obroni się i prędzej czy później dostanie się w rosyjskie ręce. A jej upadek groził nieobliczalnymi konsekwencjami. Otwierał przed rosyjskimi wojskami drogę w głąb Bałkan, pozwalając im między innymi na opanowanie Bułgarii i w dalszej perspektywie podejście nawet pod Konstantynopol. Posiadał w swojej dyspozycji rezerwy, jednak zbyt szczupłe, aby skutecznie pomóc obleganej twierdzy. Swoje nadzieje lokował w uzyskaniu wsparcia od Brytyjczyków i Francuzów. Jego zdaniem sytuację na korzyść Turcji mogło zmienić przede wszystkim lądownie ich oddziałów na tureckim wybrzeżu, np. w Warnie i podążenie z odsieczą twierdzy. Pod Silistrię feldmarszałek I. Paskiewicz przybył w otoczeniu licznej świty dopiero 24 kwietnia. Uczynił to nie w celu zorientowania się, jak przebiegają prace oblężnicze i kiedy zakończą się sukcesem, ale aby szczerze porozmawiać z generałami i oficerami. Chciał przygotować ich do pozostawienia naddunajskiej twierdzy w posiadaniu Turków i wydania decyzji o odwrocie. Doskonale znał wartość swoich żołnierzy i wiedział, że zajęcie* Silistrii to tylko kwestia dni, co najwyżej tygodni. Przewidywał jednak

jak najgorsze tego skutki. Oczekiwał, że Austria i Prusy uznają zawładnięcie twierdzy przez Rosjan za dogodny pretekst do pogłębienia współpracy z Wielką Brytanią i Francją, a konsekwencją tego będzie wielka koalicja antyrosyjska, zdolna do przeprowadzenia miażdżącej ofensywy 10 . Z ciężkim sercem zdecydował się wreszcie na poinformowanie Mikołaja I o swoich przemyśleniach. 4 maja zwracał się do cara: „Nie możemy zajmować księstw, jeżeli 60 tys. Austriaków pojawi się na naszych tyłach. Wówczas będziemy musieli pod naciskiem porzucić księstwa, mając za sobą sto tysięcy Francuzów i Turków. Na Bułgarów nie możemy liczyć [...], jak murzyni przywykli do niewolnictwa [...]. Od Serbów pod panowaniem ich księcia nie należy wiele oczekiwać, możemy otrzymać co najwyżej 2 - 3 tys. ludzi, nie więcej...". Jeszcze bardziej ponuro przedstawiał położenie wojsk rosyjskich w liście wysłanym kilka dni później: „Od frontu Francuzi i Turcy, na tyłach Austriacy, będziemy musieli, okrążeni ze wszystkich stron, nie odchodzić, lecz uciekać z księstw, przebijać się, tracąc połowę armii i artylerii, szpitale, magazyny. W podobnej sytuacji byliśmy w 1812 r..." u . Ks. Paskiewicz obawiał się także austriackiej ofensywy z Galicji na Wołyń. Dlatego rozkazał połączyć granicę z Łuckiem liniami słupów sygnalizacyjnych. Na jego polecenie ufortyfikowano również przyczółek mostowy na Styrze pod Łuckim. Most miał kluczowe znaczenie dla systemu dróg biegnących przez Wołyń. Listy wywołały na petersburskim dworze reakcję, której Iwan Paskiewicz się spodziewał i której się obawiał. Car w otrzymanych radach nie dostrzegł rozwagi, ale świadectwo zmęczenia swojego dowódcy i nadmierną ostrożność. W odpowiedziach kierowanych do „ojca-wodza", Mikołaj I nie 10 E. W. T a r l e , Krymskaja wojna, t. 1, Moskwa 2005, s. 549; A. M. Z aj o n c z k o w s k i j, op. cit., t. 2, cz 2, S.-Peterburg 2002, s. 194. 11 Cyt. za E. W. T a r l e , op. cit., t. 1, s. 552-553.

kryl gniewu. Rady feldmarszałka określił — jak wprost napisał — za haniebne, niezasługujące na jego uwagę. Uznał feldmarszałka za człowieka chorego, a jego listy za napisane pod wpływem gorączki. Domagał się postępowania, w którym Paskiewicz da dowody honoru i zdobędzie Silistrię. Ostrą wymowę pisma mogło tylko do pewnego stopnia złagodzić nazwanie się przez cara przyjacielem adresata. Bieg wypadków pokazał, że racja była po stronie Iwana Paskiewicza. Doświadczony dowódca trafnie przewidział rozwój wydarzeń. Antyrosyjski sojusz polityczny przekształcił się w zbrojną koalicję. Już 21 kwietnia dwadzieścia osiem brytyjskich i francuskich okrętów pojawiło się pod Odessą. Sprzymierzeni zażądali wydania znajdujących się w porcie wszystkich rosyjskich okrętów oraz francuskich i brytyjskich statków handlowych. Po odmowie, przez dziesięć godzin ostrzeliwali z dział Odessę, niszcząc przede wszystkim jej instalacje portowe, okręty i statki. Poległo czworo, rany i kontuzje odniosło 57 rosyjskich żołnierzy i marynarzy. Trafione zostały także niektóre gmachy publiczne zbudowane na klifie ponad portem, m.in. pałac gubernatorski. Wśród śmiertelnych ofiar dział byli mieszkańcy miasta. Zginęło troje, a rany odniosło ośmiu cywili. Sprzymierzonym odpowiadały rosyjskie baterie, dokonując zniszczeń na nieprzyjacielskich okrętach. Sławę zdobyła bateria chor. A. Szczegolewa. Na niej skoncentrowało swój ogień dziewięć okrętów. Przez sześć godzin Rosjanie odpowiadali francuskim i brytyjskim okrętom. Po rozbiciu stanowiska, wyczerpaniu amunicji, Szczegolew kazał zagwoździć dwa ostatnie działa. Ustawił swoich ocalałych artylerzystów w kolumnę defiladową i przy warkocie werbli bębnów, w porządku, wycofał się do miasta. Za swój czyn każdy żołnierz baterii otrzymał krzyż św. Jerzego. Ich dowódcę car awansował do stopnia sztabskapitana 12 . 12

N. S z e f o w, Bitwy Rossiji, Moskwa 2004, s. 390.

Dwa tygodnie później doszło do niecodziennego incydentu. W okolicach Odessy pojawiła się brytyjska parowa fregata „Tiger" (24 oficerów, 200 marynarzy i 24 działa). Przez błąd w nawigacji osiadła na mieliźnie blisko brzegu. Spostrzegli to Rosjanie. Błyskawicznie pojawiła się konna bateria i oddział ułanów. Brytyjski kapitan, nie mogąc odpłynąć na pełne morze, musiał poddać swoją jednostkę. Zdobywcy wymontowali z niego silnik, który potem został ustawiony na rosyjskim okręcie, a także zdjęli działa, wzmacniając nimi lądowe baterie 13 . Sam okręt został prawdopodobnie spalony. 29 kwietnia brytyjski wódz lord Raglan a kilka dni później francuski marsz. Saint-Arnaud przybyli do Konstantynopola. W rozmowach z tureckim ministrem spraw zagranicznych i ministrem wojny (saraskierem) ustalili pierwsze plany wspólnej akcji wojskowej. Następnie razem, w czwórkę, udali się w drugiej dekadzie maja na francuskim okręcie do Warny, gdzie oczekiwał na nich Omar-pasza. Na tym spotkaniu zapadły decyzje o udzieleniu przez wojska sojuszników pomocy Turkom, broniącym rosyjskim oddziałom dostępu do Bułgarii. Zgodnie z nimi w Warnie 25 i 29 maja wylądowały trzy dywizje piechoty. Dwie francuskie i jedna brytyjska. Miejsce desantu wcześniej oceniło trzech specjalnie wybranych brytyjskich lekarzy. Otrzymali oni polecenie szczegółowego zapoznania się z ukształtowaniem terenu, zasobami wody, klimatem i zabudowaniami lokalnych wiosek i miasteczek. To, co zastali, nie wzbudziło ich aprobaty. Obszar lądowania przeznaczony na założenie obozów okazał się zbyt wilgotny, a klimat niezdrowy. Większość zabudowań ubogich miejscowości, w których 13

J. S w e e t m a n , The Crimean War, Cambridge 2001, s. 28; A. B. S z i r o k o r a d , Tysiaczeletnaja bitwa za cargrad, Moskwa 2005, s. 404; I. W. B e s t u ż e w , Krymskaja wojna, Moskwa 1956, s. 66; N. A s c h e r s o n, Morze Czarne, Warszawa 2000, s. 151.

zamierzano umieścić szpitale, magazyny i warsztaty opanowały szczury i robactwo. Okazało się również, że jest zbyt mało studni i ujęć wody, jak na potrzeby miejscowej ludności i dziesiątków tysięcy przybyłych mężczyzn. Raport lekarzy, zawierający bardzo krytyczną ocenę warunków, w których mieli żyć żołnierze sprzymierzonych, wyższe dowództwo po prostu zlekceważyło 14 . Także Austria rozpoczęła zupełnie jawne, energiczne przygotowania do przyłączenia się do antyrosyjskiego przymierza. Jej oraz tureccy dyplomaci negocjowali warunki politycznej i wojskowej współpracy. W efekcie tych rozmów, Austria w czerwcu zawarła dwie konwencje z Turcją. Pierwsza pozwalała austriackim wojskom na wejście do Bośni, Hercegowiny i Albanii. Druga zaś wzywała to państwo do zajęcia Księstw Naddunajskich. Obu okupacjom zamierzano nadać tymczasowy charakter, aby nie naruszały praw Turcji do tych ziem. Ich celem było przede wszystkim ułatwienie Austriakom działań ofensywnych przeciwko Rosji. W całej Europie spodziewano się, że mogą one się rozpocząć już na początku lata. Pod Silistrią nie interesowano się tym, co się dzieje w europejskich stolicach. Kolejne szturmy przynosiły krwawe straty obu stronom. Rosyjskie fortyfikacje polowe i umiejętnie rozłożone na nich baterie powoli podchodziły coraz bliżej umocnień. Działa oblegających poczyniły olbrzymie spustoszenia w twierdzy. Tureckiej załodze brakowało odpowiednich materiałów do naprawy zniszczonych fortów i placówek. Ich inżynierowie z trudem prowizorycznie łatali zrujnowane mury, stanowiska dział, ściany i wały. Komenda twierdzy zaczęła się również obawiać czy zmęczeni, często ranni i chorzy żołnierze zdołają odeprzeć rozstrzygający szturm. W twierdzy rósł 14 G . C z a p l i c k a , Angielskie szpitalnictwo w wojnie krymskiej, rola Florence Nightingale, Materiały do Historii Wojskowości, nr 2, Pułtusk 2004, s. 159.

niepokój o stan zapasów amunicji i żywności. Liczono się z wybuchem epidemii cholery. Martwiono się, jak sobie poradzi głodująca ludność cywilna. Datę szturmu generalnego ks. M. Gorczakow wyznaczył na świt 21 czerwca. Na wieczornej odprawie ustalono szczegółowy harmonogram ataku. Oddziałom odczytano rozkaz, w którym znalazło się stwierdzenie, że podczas szturmu nie padnie rozkaz do odwrotu. Aby podkreślić swoją determinację, ks. Gorczakow nakazał pozostawienie w obozie trębaczy15. Po wysłuchaniu rozkazów swoich oficerów, żołnierze nie poszli na odpoczynek. Jak zawsze przed walką przystąpili do czyszczenia broni, mundurów i butów, natłuszczali skórzane części oporządzenia, przypinali odznaczenia, by jeśli zginą i zostaną pochowani w zbiorowych mogiłach, godnie oczekiwać na zmartwychwstanie. Przed wyjściem na pozycje do szturmu wszyscy należący do oddziału, bez względu na stopień, razem się modlili. Na kilkadziesiąt minut przed rozpoczęciem szturmu do sztabu ks. M. Gorczakowa przybył kurier od I. Paskiewicza. Przywiózł nowe pisma i rozkazy. Powołując się na odręczne pismo Mikołaja I z 13 czerwca, feldmarszałek polecał przerwać oblężenie Silistrii i wycofać rosyjskie wojska na lewy brzeg Dunaju. Pisał, opierając się na dostarczonych mu informacjach wywiadowczych, że wojska austriackie przystąpią do wojny już 1 lipca i w ciągu kilku dni okrążą rosyjską armię w księstwach 16 . Rozkazy feldmarszałka Paskiewicza zaskoczyły ks. Gorczakowa. Odstąpienie teraz od twierdzy oznaczało w jego opinii rezygnację z niemal pewnego zwycięstwa. Nowe rozkazy, zgodne z wolą ks. Paskiewicza, wydał z manifestowanym żalem. Niezwłocznie przekazano je do oddziałów oczekujących na sygnał do ataku. Zaskoczeni żołnierze w pierwszym odruchu nie 15 Podstawowe komendy podczas zgiełku bitwy, np. do _ odwrotu, podawano żołnierzom odpowiednimi sygnałami trąbek. 16 I. W. B e s t u ż e w , op. cit., s. 70.

chcieli ich przyjąć. Oficerom wydawało się, że ich dotychczas wierne i zdyscyplinowane oddziały odmówią posłuszeństwa i same ruszą do ataku. Car Mikołaj I odstępując od oblężenia Silistrii czynił to pod presją nowej sytuacji, stworzonej przede wszystkim przez Austrię. W pierwszych dniach czerwca pozbył się ostatnich złudzeń co do tego państwa. Jego sztab, opierając się na źródłach wywiadowczych i analizie stopnia zaawansowania przygotowań Austrii do wojny, określił nawet prawdopodobną datę wejścia jej wojsk do Księstw Naddunajskich. Miał być to dzień 1 lipca. Car postępowanie młodego cesarza uznał za pospolitą zdradę. W gniewie odwrócił portret Franciszka Józefa I do ściany, a na rewersie napisał „niewdzięcznik". Kazał ze swoich apartamentów usunąć wszystkie przedmioty przypominające mu cesarza i jego państwo. Powiedział: „Porzucę raczej Polskę, dam jej wolność, niż zapomnę zdradę Austrii" 17 . Natomiast w liście do ks. Gorczakowa napisał, że z ciężkim sercem musiał się zgodzić z wywodami feldmarszałka Paskiewicza i wydać rozkazy o przerwaniu oblężenia twierdzy. Pisał z szacunkiem o męstwie żołnierzy, żałując poległych i rannych podczas walk o Silistrię 18 . Po wojnie rosyjscy politycy, wojskowi i historycy będą surowo oceniać postawę monarchii Habsburgów w latach 1853-1854, słusznie upatrując w niej jeden z najważniejszych problemów, z jakim musiał się zmierzyć car. Zaakcentują w swoich wypowiedziach, że austriacka polityka zagraniczna okazała się skrajnie nielojalna i w efekcie szkodliwa dla Rosji. Przejście wojsk na lewy brzeg Dunaju stało się początkiem odwrotu rosyjskiej armii z Księstw Naddunajskich. 17

Cyt. za M. H e l l e r , Historia imperium rosyjskiego, Warszawa 2002, s. 560. 18 Pod Silistrią oblegający stracili ok. 2,2 tys. żołnierzy, w tym 6 generałów i 79 oficerów. N. S z e f ó w , op. cit., Moskwa 2004, s. 512; A. A. K i e r s n o w s k i, op. cit., s. 136.

Jako pierwsze ks. Gorczakow wysłał za Prut, na terytorium rosyjskiego państwa, szpitale i magazyny. Jego wojska cofały się w porządku, z powodzeniem powstrzymując tureckie oddziały. Nigdzie też rosyjski odwrót nie przybrał postaci paniki. Wycofujące się oddziały zabierały z sobą zawartość magazynów, rannych i chorych żołnierzy. Niepokój rosyjskiego dowództwa i oficerów wywoływały nie wojska tureckie, ale coraz częstsze przypadki zachorowań na cholerę 19 . Do ostatniej większej bitwy doszło na początku lipca na Wołoszczyźnie, pod Żurżą. Za oddziałami tureckimi napływały do księstw wojska austriackie. Wkrótce Mołdawia i Wołoszczyzna znalazły się pod austriacką okupacją. Austriacki wojskowy gubernator na swoją siedzibę obrał Bukareszt. Wycofanie się Rosjan z Księstw Naddunajskich nastąpiło zbyt późno, aby te działania mogły zostać uznane w Londynie, Paryżu, Wiedniu i Berlinie za wystarczające dla przystąpienia do rozmów pokojowych. Rządy tych państw w uzgodnionym 18 lipca projekcie przyszłego traktatu pokojowego (tzw. „cztery punkty") zmierzyły do narzucenia Rosji warunków, uniemożliwiających jej prowadzenie aktywnej polityki zagranicznej wobec Turcji, na Bliskim Wschodzie, Kaukazie i centralnej Azji oraz w praktyce pozbawiających ją wyłącznego prawa do opieki nad prawosławnymi poddanymi sułtana 20 . 8 sierpnia 1854 r. zażądały w kategorycznej formie, w zasadzie wykluczającej dyskusję, aprobaty dla swojego projektu. Przedłużeniu wojny sprzyjała zachodnia opinia publiczna, z niecierpliwością oczekująca wiadomości nie o negocjacjach, ale o wielkich zwycięstwach nad Rosją. Prasa domagała się pokazania siły swoich państw i upokorzenia Mikołaja I. Także w Petersburgu godzono się z myślą, że nie uda się uniknąć militarnej konfrontacji z zachodnimi mocarstwami. Z Wiednia, który " L. K. , op. cit., s. 108. Szerzej M. T a n ty, op. cit., s. 195.

20

stał się ośrodkiem rozmów między głównymi uczestnikami konfliktu, napływały niepomyślne dla Rosji informacje. Wynikało z nich, że rosyjscy dyplomaci najpewniej nie zdołają wynegocjować korzystnych warunków pokoju dla swojego państwa. Wojna musiała się toczyć. Car w wysyłanych pismach zapewniał Iwana Paskiewicza, Michała Gorczakowa i Aleksandra Mienszykowa, że uważa ich za zdolnych i doświadczonych dowódców, którzy odniosą wielkie sukcesy w tej wojnie. Konflikt uznał za wojnę obronną, taką jak ta z 1812 r. Nie zamierzał prowadzić ofensywnych działań. Spodziewał się, m.in. pod wpływem ocen felmarszałka I. Paskiewicza, lądowania wojsk francuskich i brytyjskich w rejonie jednego z rosyjskich portów czarnomorskich, najpewniej głównej bazy floty Sewastopola. Już pod koniec marca 1854 r. wiceadmirał Władimir Korniłow opracował obszerną, liczącą osiem stron instrukcję dla Floty Czarnomorskiej i garnizonu Sewastopola na taki wypadek 21 . O miejscu lądowania wojsk aliantów (Brytyjczyków, Francuzów i Turków) na terenie Rosji dyskutowano w Londynie i Paryżu już od końca 1853 r. W rozważaniach brali udział m.in. Napoleon III i doświadczeni wojskowi, marsz. Saint-Arnaud, gen. Franęois Certain Canrobert 22 , lord Raglan i sir George Brown 23 . W końcu, aby zakończyć 21 W. D. P o l i k a r p o w, Razwitie taktiki russkoj armii w oboronie Sewastopola w 1854-1855 gg., w: Razwitie taktiki russkoj armii w XVIII w.-naczalo XX w., red. D. W. Panków, Moskwa 1957, s. 167; M. T a n t y, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw, Warszawa 1982, s. 96; A. B. S z i r o k o r a d, op. cit., s. 407. 22 F. C. Canrobert (1809-1895), uczestnik walk w Afryce, na Krymie w 1854 r. dowódca dywizji, następnie od września 1854 r. do maja 1855 r. naczelny dowódca francuskich sił ekspedycyjnych, po powrocie do Francji mianowany marszałkiem, brał udział w wojnie z Prusami i w 1870 r. znalazł się w niewoli. 23 G. Brown (1790-1865), uczestnik wojen napoleońskich i wojny krymskiej.

dyskusje, gabinet brytyjski 28 czerwca 1854 r. wskazał na miejsce przeprowadzenia desantu Krym, o ile to okaże się możliwe z wojskowego punktu widzenia 24 . Koło połowy lipca pozytywnie zaopiniował ten wybór lord Raglan. Również w Paryżu aprobowano pomysł lądowania na Krymie. Za taką decyzją przemawiało kilka argumentów. Najważniejszy z nich wiązał się z położonym na tym półwyspie Sewastopolem, główną bazą rosyjskiej marynarki wojennej i największym rosyjskim garnizonem wojskowym nad Morzem Czarnym. Zawładnięcie tym portem i stojącymi w nim okrętami czyniło rosyjskie wybrzeża niemal bezbronnymi na dalsze ataki. Ułatwiało też Turcji przeprowadzenie działań ofensywnych na Kaukazie. W sztabach sprzymierzonych również uzgodniono i zaplanowano nękanie mniejszymi operacjami innych rosyjskich obszarów, w tym wysp i wybrzeży mórz Bałtyckiego i Białego, a nawet wybrzeża Oceanu Spokojnego. Liczono na poszerzenie koalicji o inne państwa, przede wszystkim o Austrię i Szwecję. Takie z ogromnym rozmachem prowadzone akcje wojskowe i polityczne zwiększały szanse na to, że Mikołaj I nie tylko poprosi o pokój, ale się zgodzi na większość warunków podyktowanych przez zwycięzców. Przeprowadzenie inwazji na terytorium rosyjskiego państwa było wielką operacją, na skalę wcześniej niespotykaną. Należało przerzucić drogą morską żołnierzy, konie, uzbrojenie i wyposażenie, medykamenty i żywność, zbudować przestronne magazyny, wyznaczyć miejsca na obozy, szpitale i zbudować między nimi utwardzone drogi. Następnie zapewnić swoim żołnierzom regularne dostawy wszystkiego, co jest niezbędne dla prowadzenia operacji wojennych. Trzeba było więc zająć lub zdobyć porty i zorganizować odpowiednio liczną flotę. A doświadczenia wyniesione z pierwszych tygodni tego konfliktu już wska24

J. S w e e t m a n, op. cit., s. 31.

zywaly, że wydłużone linie zaopatrzenia i ograniczona objętość okrętowych ładowni utrudniają właściwe zaopatrzenie oddziałów. Znajdującym się na tureckim obszarze na Gallipoli i w Bułgarii żołnierzom sprzymierzonych brakowało m.in. koców, namiotów, odpowiednich do klimatu mundurów oraz medykamentów i żywności. W maju 1854 r. marsz. Saint-Arnaud ostrzegał Napoleona III: „Z bólem serca donoszę, Najjaśniejszy Panie, że nie jesteśmy obecnie w stanie prowadzić wojny [...]. Przebywający tu żołnierze nie otrzymują rzeczy najniezbędniejszych..." 25 . Desant na Krymie miała poprzedzić częściowa likwidacja obozów sprzymierzonych pod Warną. Do lata znalazło się pod tą miejscowością co najmniej ok. 100 tys. żołnierzy, w tym ok. 60 tys. Francuzów i Brytyjczyków. Ich sytuację skomplikował wybuch epidemii cholery. Epidemia ogarnęła również załogi okrętów. Latem, w najgorszych dniach, umierało kilkuset żołnierzy dziennie. Francuskie i brytyjskie naczelne dowództwo poprosiło o ograniczenie przysyłanych na bułgarskie wybrzeże posiłków do czasu wygaśnięcia epidemii. Miary nieszczęść dopełnił pożar, który wybuchł późnym wieczorem 22 sierpnia w Warnie. Płomienie strawiły nie tylko zabudowę miasta, ale też część magazynów oraz urządzeń wojskowych i portowych. Brytyjczycy stracili zapasy żywności na sześć tygodni. Z ogromnym trudem, kosztem zburzenia wielu prywatnych domów, udało się zatrzymać ogień i przynajmniej uratować magazyny amunicji i prochu. Wspólny pobyt sprzymierzonych w jednym miejscu pozwalał na wzajemne poznanie się i dokonanie pierwszych ocen. Okazało się, że sojusznicy, wszystkich stopni, odnoszą się do siebie z widoczną rezerwą. Lord Raglan irytował francuskich generałów, używając na określenie nieprzyjaciela słowa „Francuzi" zamiast Rosjanie. Niezręcznie 25

Cyt. za A. L i e b f e 1 d, Napoleon III, Warszawa 1979, s. 198.

przepraszał i tłumaczył się, że młodość upłynęła mu na wojnach z Napoleonem i podczas dyskusji zapomina się, ulegając wieloletniemu przyzwyczajeniu. Francuzi ostrożnego i jak im się wydawało powolnego w decydowaniu Brytyjczyka uważali za niezbyt bystrego dowódcę. Swoich angielskich kolegów, kupujących jeszcze stopnie wojskowe, traktowali jak nieuków i paniczyków. Natomiast brytyjscy oficerowie, w większości wywodzący się z zamożnych ziemiańskich, wojskowych i mieszczańskich rodzin, często uważali swoich francuskich towarzyszy broni za nieokrzesanych, hałaśliwych pyszałków. Ale też jedni i drudzy wzajemnie szanowali sławę i męstwo swoich armii i zamierzali rywalizować o miano najodważniejszych. Francuzów i Brytyjczyków łączyła również nieufność i uprzedzenia żywione wobec Omara-paszy oraz oddziałów tureckich, niezasłużenie traktowanych za znacznie gorsze i niegodne ich zaufania. Turecki naczelny dowódca nie zawsze bywał zapraszany na rady wojenne prowadzone przez francuskiego i brytyjskiego wodza. Przy tym europejscy generałowie i oficerowie odnosili się do miejscowej ludności, muzułmańskiej i chrześcijańskiej, z widoczną pogardą. Żołnierze jawnie szydzili z jej obyczajów, a niekiedy nawet z religii. Oficerowie zajmowali najlepsze kwatery w prywatnych domach bez pytania o zgodę właścicieli i często nie płacąc za nie. Na bazarach, w sklepach i prywatnych domach żołnierze rabowali potrzebne im rzeczy i żywność. W dowództwach oddziałów regułą stało się odmawianie przyjmowania skarg przedstawicieli miejscowej ludności na brutalne lub niegodziwe postępowanie ich żołnierzy. Dalszy pobyt sojuszniczych armii w rejonie Warny, po wycofaniu się Rosjan z Księstw Naddunajskich, nie miał już uzasadnienia. 31 sierpnia w kwaterze marsz.' Saint-Arnauda odbyła się narada francuskich i brytyjskich

wyższych dowódców, poświęcona działaniom, jakie należy podjąć w najbliższym czasie. Francuski głównodowodzący przekonywał zebranych o konieczności niezwłocznego przeniesienia działań na Krym i opanowania Sewastopola. Sceptycznie odnieśli się do tych planów dowódcy eskadr, sir James Whitley D. Dundas 26 i F. A. Gamelin. Przestrzegali przed lekceważeniem rosyjskiej Floty Czarnomorskiej i Sewastopola. Ich zdaniem zdobycie portu od strony morza było niemożliwe. Natomiast francuskiego marszałka poparł lord Raglan, który wiedział, że londyński rząd oczekuje lądownia brytyjskich wojsk na rosyjskim terytorium. Stanowisko zajęte przez brytyjskiego marszałka polnego przesądziło wynik głosowania. O decyzji, którą podjęli, sprzymierzeni powiadomili Omara-paszę, nie przejmując się jego zdaniem i nie oczekując od niego opinii. Francuskie, brytyjskie i tureckie oddziały zebrały się na plaży przy miejscowości Balczik, ok. 24 km od Warny. Do przeprowadzenia operacji desantowej zgromadzono około 390 okrętów i statków sprzymierzonych, w tym także parowych. Podczas załadunku żołnierzy, koni, dział, amunicji i żywności wyżsi dowódcy zbierali się na okrętach flagowych „Ville de France" i „Caradoc", chcąc dokładnie ustalić miejsce lądowania. Marsz. Saint-Arnaud wskazywał na Kaffę, położoną ok. 160 km na wschód od Sewastopola. Brano pod uwagę także Kaczę. Padały inne propozycje. Na przeszkodzie w podjęciu decyzji stała nieznajomość wybrzeży Krymu i rozłożenia rosyjskich garnizonów. Nie chciano, aby lądujące oddziały spotkały się z ogniem dział i karabinów, szarżami jazdy wroga. Dyskusje ciągnęły się, załadowane okręty i statki wyszły w morze, a decyzji co do miejsca lądowania nie podjęto. Ostateczne określenie, gdzie zostaną wysadzone oddziały, powierzono lordowi 26 J. W. D. Dundas (1785-1862), bryt. wiceadmirał, uczestnik wojen napoleońskich.

Raglanowi oraz komisji złożonej z francuskich i brytyjskich generałów i wyższych oficerów. Chory francuski marszałek zrezygnował z udziału w tej wyprawie. 8 września „Caradoc" w towarzystwie trzech eskortujących go brytyjskich okrętów wolno popłynął wzdłuż rosyjskiego wybrzeża. Po trwającej trzy dni żegludze komisja zaproponowała na miejsce desantu rozległą plażę położoną między ujściem rzeki Almy a niewielkim portem Eupatoria, 64 km na zachód od Sewastopola. Ich sugestia, po dyskusji, w której marsz. Saint-Arnaud ponownie opowiedział się za lądowaniem pod Kaczą, została przyjęta 27 . O wzmożonym ruchu nieprzyjacielskiej floty i prawdopodobnej operacji desantowej ks. Aleksander Mienszykow dowiedział się 11 września na balu wydanym przez oficerów jednego z podległych mu pułków. Informacje pochodziły ze źródeł wywiadowczych i wymagały jeszcze potwierdzenia. 13 września do sztabu Floty Czarnomorskiej dotarły następne wiadomości o zbliżaniu się floty sprzymierzonych do wybrzeży Krymu. Późnym popołudniem tego dnia Paweł Nachimow obserwujący morze z wieży Biblioteki Morskiej w Sewastopolu ujrzał na horyzoncie nieprzyjacielską armadę. Niezwłocznie też sporządził raport. Ks. Aleksandra Mienszykowa o przybyciu wrogich okrętów poinformowano wieczorem w teatrze. Oglądał razem z innymi oficerami, urzędnikami i ich rodzinami Rewizora Mikołaja Gogola 28 . Dla ks. Mienszykowa i jego sztabu pojawienie się nieprzyjacielskich okrętów i żołnierzy przy brzegach Krymu nie było wielkim zaskoczeniem. Już ok. połowy marca otrzymał pismo z Petersburga, w którym minister wojny 27

E. w. T a r 1 e, op. cit., t. 2, Moskwa 2005, s. 43-44; J. S w e e t m a n, op. cit., s. 37; J. P. C h a p p u i s , 1854-1855 Croisade en Crimee. La guerre qui arreta les Russes, Paris 1978, s. 53. 28 M. W. Gogol (1809-1852), rosyjski pisarz, autor prac Płaszcz, Martwe dusze i Rewizor.

przestrzegał, że należy liczyć się z lądowaniem nieprzyjaciela na Krymie i próbą zdobycia Sewastopola z lądu. Na początku maja alarmujące pismo o francuskich i brytyjskich zamiarach wylądowania na Krymie wysłał do Sewastopola feldmarszałek Paskiewicz. Natomiast 30 czerwca o możliwym desancie nieprzyjaciela, choć pod Teodozją, pisał do ks. Mienszykowa sam car. Także książę w raporcie wysyłanym Mikołajowi I twierdził, że oczekuje ataku na Sewastopol i Flotę Czarnomorską. Szacował, że na Krymie wyląduje ok. 60 tys. Francuzów i Anglików oraz nieznana liczba Turków 29 . Ks. Mienszykowa zaskoczyła przede wszystkim jesienna data lądowania, pozostawiająca niewiele czasu na operacje wojenne i opanowanie ufortyfikowanego miasta, a w przypadku porażki na zorganizowanie obozu i zgromadzenie zapasów żywności dla przezimowania licznej armii. W Sewastopolu pod koniec lata wielu wyższych oficerów optymistycznie sądziło, podobnie jak ich dowódca, że sprzymierzeni swoją główną bazę pozostawią w rejonie Warny, a działania na obszar Rosji przeniosą najpewniej dopiero na wiosnę następnego roku. Wśród wyższych dowódców trapiących się o skutki nieprzyjacielskiego desantu na Krymie znajdował się również ks. Michaił Gorczakow. W sierpniu wysłał do Sewastopola swojego najzdolniejszego inżyniera, ppłk. Edwarda Todtlebena 30 . Spodziewał się, że pomoże on ks. Mienszykowowi w naprawie i rozbudowie fortyfikacji Sewastopola. Z propozycją niezwłocznego przystąpienia do prac fortyfikacyjnych wystąpił również wiceadm. Władimir 29

E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 122-123. E. Todtleben (1818-1884), wybitny inżynier wojskowy i dowódca, generał-adiutant w 1855 r., m.in. dyrektor departamentu inżynierów Ministerstwa Wojny, podczas wojny z Turcją w 1877 głównodowodzący, członek Rady Państwa od 1879 r., dowódca odesskiego, następnie wileńskiego okręgu wojennego, autor planu systemu fortyfikacyjnego zachodnich granic Rosji, m.in. twierdze Warszawa, Dęblin, Modlin i Brześć. 30

Korniłow. Opracował plan przeprowadzenia najpilniejszych robót i uzyskał zapewnienie grupy bogatych mieszkańców Sewastopola, że wspomogą je szczodrymi darowiznami finansowymi. Po wahaniach ks. Mienszykow wydał zgodę na rozpoczęcie najpilniejszych prac fortyfikacyjnych. Jeszcze w pierwszych dniach sierpnia uważał je, tak jak inni wysokiego stopnia oficerowie, za zbędne, a głosy przestrogi za wyraz nadmiernej ostrożności, niemal paniki. „Gdyby nie zanudzający wszystkich swoimi obawami podpułkownik Todtleben — zapisał jeden z uczestników tych wydarzeń — zapomnielibyśmy zupełnie o wojnie" 31 . Na przeszkodzie w szybkim doprowadzeniu do zakończenia prac nad najbardziej zdewastowanymi odcinkami sewastopolskich umocnień stał brak nawet prostych narzędzi, takich jak łopaty czy oskardy. Plan lądowania sprzymierzonych został opracowany przez zespół, który powołali marsz. Saint-Arnaud i lord Raglan. Zgodnie z nim pierwszy rzut desantu, kilka tysięcy Francuzów, Brytyjczyków i Turków, powinien bezpośrednio po wylądowaniu zająć Eupatorię. Przewidziano też wejście do jej portu dwóch okrętów tureckich i jednego francuskiego. Następne trzy dni chciano poświęcić na lądowanie i porządkowanie pozostałych oddziałów. Siły te (ok. 63 tys. żołnierzy, 3 tys. koni i 128 dział 32 ) zamierzono następnie pchnąć na Sewastopol i wykorzystując zaskoczenie zająć szturmem od strony lądu miasto i jego port. Zadanie wspierania ogniem dział i zaopatrywania maszerujących kolumn powierzono kilkunastu okrętom. Zakładano, że będą one płynąć wzdłuż wybrzeża, utrzymując łączność z siłami znajdującymi się na lądzie. Inne okręty skierowano w kierunku Kaczy, aby pozorowały zamiar przeprowadzenia 31

Cyt. za E. W. T a r l e , Nachimow, Warszawa 1952, s. 40. J. S w e e t m a n, op. cit., s. 37; A. B. S z i r o k o r a d, op. cit., s. 409; I. W. B e s t u ż e w, op. cit., s. 88. W tej liczbie zołnierzy było ok. 28 tys. Francuzów, 27 tys. Anglików i ponad 7 tys. Turków. 32

w jej okolicy lądowania głównych sił aliantów. Spodziewano się, że ks. Mienszykow będzie musiał rozproszyć swoje wojsko, część żołnierzy wysyłając do Eupatorii, a pozostałych do Kaczy. Sprzymierzeni liczyli, że Omar-pasza zdoła skłonić Tatarów zamieszkujących Krym do udzielenia pomocy lądującym na jego brzegach oddziałom. Tureccy emisariusze od pewnego czasu podburzali muzułmańskich poddanych cara do wystąpienia przeciwko Rosji 33 . Eupatoria z bogatymi magazynami żywności, bez walki, dostała się w ręce sprzymierzonych o świcie 14 września. Także lądowanie głównych sił odbyło się bez większych przeszkód. Szybko i sprawnie wyładowano konie, działa i amunicję. Okazało się jednak, że zapomniano o zabraniu z sobą wielu potrzebnych rzeczy, m.in. namiotów. Niepotrzebnie brytyjskim żołnierzom ich oficerowie kazali pozostawić na okrętach plecaki, w których trzymali m.in. odzież i bieliznę na zmianę. Na skutek tej decyzji żołnierze przez ponad miesiąc pozostawali tylko w tym, co mieli na sobie. Co gorsza, po odzyskaniu plecaków okazało się, że większość z nich została okradziona z odzieży i wszystkich cenniejszych przedmiotów, nawet o osobistym charakterze 34 . Wywołało to zrozumiałe rozgoryczenie właścicieli plecaków. O kradzieże oskarżano marynarzy. O szczęśliwym wylądowaniu jednostek sprzymierzonych na wrogim wybrzeżu niezwłocznie poinformowano Londyn i Paryż. Brak doniesień o stratach, a także opisy desantu francuskiego i brytyjskiego zamieszczone w prasie wywołały falę entuzjazmu czytelników. Rosła nadzieja na uzyskanie łatwego zwycięstwa. „Armia wylądowała na Krymie, nie napotykając na żaden opór. Trudno pojąć — zapisał w swoim dzienniku wysoki brytyjski urzędnik — dlaczego Rosjanom tak całkowicie brak ducha do walki i czemu tak 33 A. A. K i e r s n o w s k i , op. cit., s. 128; A. B. S z i r o j c o r a d , op. cit., s. 408; E. K o s i a r z , Bitwy morskie, Warszawa 1994, s. 168. 34 G. R e g a n , Blądy mlitarne, Warszawa 1992, s. 125.

bardzo boją się podjęcia jakiegokolwiek ryzyka, że pozwolili na tę inwazję, nie próbując przeciwdziałać jej ani na morzu, ani na lądzie" 35 . Oddziały sprzymierzonych zostały uporządkowane przez swoich oficerów i przygotowane do wymarszu. Saint-Arnaud nie zamierzał tracić czasu na narady, tak cenione przez brytyjskiego naczelnego wodza. Aby uniknąć rozważań i dyskusji, wysłał 18 września do lorda Raglana list, w którym zapowiedział, że następnego dnia o godzinie siódmej rano francuska armia wyruszy na Sewastopol, nawet wówczas, gdy Brytyjczycy nie będą w stanie jej towarzyszyć. Najbliższe otoczenie marszałka, znające jego fatalny stan zdrowia, sądziło, że chce on wykorzystać ostatnie miesiące, a może tygodnie życia dla odniesienia jeszcze jednego zwycięstwa. Zapewne miało rację. Saint-Arnaud nie miał już wiele nadziei na odzyskanie zdrowia i spodziewał się, że może umrzeć w bliskim czasie. Nawet zwrócił się pismem do cesarza z prośbą o mianowanie następcy na taki wypadek. Nie wiedział, że Napoleon III przewidział śmierć swojego schorowanego marszałka i jeszcze przed wyprawieniem oddziałów z Francji na wojnę z Rosją poufnie przekazał gen. Canrobertowi dokument nakazujący mu objąć naczelną komendę nad ekspedycją, jeżeli zajdzie taka konieczność 36 . Siłom inwazyjnym ks. Aleksander Mienszykow mógł w połowie września 1855 r. przeciwstawić jedynie ok. 35 tys. żołnierzy, głównie z VI Korpusu i ok. 18 tys. marynarzy floty wojennej. Rosyjski dowódca zastanawiał się nad decyzjami, jakie powinien podjąć. Mógł się zamknąć z większością żołnierzy w Sewastopolu i zmusić przeciwników do podjęcia oblężenia, albo wyjść im naprzeciw i zmusić do przyjęcia bitwy na wybranym przez siebie 55

Ch. C. F. G r e v i 11 e, Dziennik z czasów panowania króla Jerzego IV, króla Wilhelma IV i królowej Wiktorii, Warszawa 1974, s. 292-293. -16 E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 2, s. 48.

miejscu. Przyjęcie pierwszego wariantu oznaczało pozostawienie inicjatywy wrogowi i pozbawienie się możliwości prowadzenia operacji zaczepnych. W drugim mieściło się spore ryzyko klęski, gdyż nieprzyjaciel dysponował przewagą liczebną. Dla ks. Mienszykowa nie bez znaczenia było jednak i to, że w Petersburgu oczekiwano od niego aktywnych działań, a nie pasywnej obrony. Dlatego, po krótkich wahaniach i naradach z oficerami swojego sztabu, postanowił zaryzykować i stoczyć bitwę. Zajął pozycje nad rzeką Almą, zagradzając wrogowi drogę na Sewastopol. Nie potrafił, a może nie zdążył dokładnie rozpoznać pola przyszłych zmagań i przygotować planu walki 37 . Nad Almą, 20 września, w upalny, niemal letni dzień naprzeciwko siebie stanęło ok. 34 tys. żołnierzy rosyjskich i 55 tys. Francuzów, Brytyjczyków i Turków pod wspólnym dowództwem marsz. Saint-Arnauda i lorda Raglana, w praktyce tego pierwszego. Rosjanie dysponowali 84 działami, ich przeciwnicy ponad 100. Sprzymierzeni mogli również liczyć na wsparcie artylerii okrętowej. Znaczna część brytyjskich i francuskich żołnierzy ruszyła do walki, posiadając nowoczesne gwintowane sztucery. W armii rosyjskiej niemal wszyscy żołnierze posiadali gładkolufowe karabiny, o daleko mniejszej donośności i celności niż broń wroga. Ks. Mienszykow i jego podwładni ufali, że odniosą wielkie zwycięstwo. Jego szef sztabu wieceadmirał Korniłow zapamiętał, że naczelny rosyjski dowódca na Krymie był tego ranka w pogodnym nastroju. Przed swoim namiotem, przez potężnych rozmiarów teleskop, z zainteresowaniem obserwował nieprzyjacielski obóz i okręty. 37

M. I. B o g d a n o w i c z , Wostocznaja wojna 1853-1856 godow, t. 3, S.-Peterburg 1876, s. 5. A. A. K i e r s n o w s k i , op. ciis. 129; J. Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1975, s. 526.

W notatkach wiceadm. Korniłowa sporządzonych przed bitwą znalazła się też taka optymistyczna uwaga: „Bóg nie pozostawi sprawiedliwych i dlatego oczekujemy rozwiązania z cierpliwością i pokorą. W 1812 r. Rosja była w gorszym położeniu, ale zachowała swoją wielkość, a nawet ją pomnożyła..." 38 . Swoje jednostki ks. Mienszykow ustawił wykorzystując ukształtowanie terenu, na skarpie nad rzeką Almą, ale częściowo na widoku nieprzyjaciela. Mógł on dokonać ich oceny i wybrać najkorzystniejsze miejsce ataku. Rosjanie ufortyfikowali pozycje tylko dwóch baterii. Ks. Mienszykow nie poinformował podwładnych, czy i jaki ma plan działań oraz czego od nich oczekuje 39 . Walkę rozpoczęło około południa natarcie sprzymierzonych. Na niektórych odcinkach udało się im sforsować rzekę i zepchnąć Rosjan z zajmowanych pozycji. Na opanowanych wzgórzach Francuzi ustawili armaty i z nich razili wroga. Lewe rosyjskie skrzydło celnie ostrzeliwały działa eskadry sprzymierzonych, która podpłynęła do brzegów. Rosyjskie kontrataki przeprowadzane kolumnami batalionowymi rozpadały się w ogniu francuskiej artylerii i brytyjskich sztucerów. Ogromne straty w ludziach poniosły pułki brzeski i białostocki. Pułk włodzimierski utracił swój sztandar. Jego żołnierze uderzając na bagnety odbili go. Żaden z rosyjskich kontrataków nie przyniósł powodzenia. Sprzymierzeni odpierali je ogniem karabinowym i dział, a także bijąc się na bagnety. Po siedmiu godzinach walki ks. Mienszykow uznał, że nie jest w stanie rozbić wroga i wydał swoim oddziałom rozkazy do odwrotu. W zapadającym zmierzchu rosyjskie pułki w porządku wycofywały się ku Sewastopolowi. Potem zmieniły kierunek i ruszyły do Bachczysaraju, pozostawiając otwartą dla wroga drogę na Sewastopol. Ks. Mienszykow na krótko opuścił swoje 38 35

Cyt. za E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 151. J. S w e e t m a n, op. cit., s. 37; I. W. B e s t u ż e w, op. cit., s. 90.

oddziały. Postanowił udać się do miasta, aby wydać rozkazy 0 jego obronie i zabrać te oddziały, które uzna za zbędne dla jego utrzymania. Nikt nie ścigał Rosjan odchodzących z pola bitwy. Dowodzący brytyjską Dywizją Kawalerii gen. hr. Lucan 40 , skrępowany kategorycznymi rozkazami lorda Raglana, bezczynnie przyglądał się znikającemu nieprzyjacielowi. Otrzymał za to od żołnierzy złośliwe przezwisko „Lord Patrzalski" 41 . Bitwa nad rzeką Almą obnażyła niektóre słabości rosyjskiej armii. Okazało się, że rosyjscy oficerowie nie rozumieli nowych regulaminów walki piechoty, wzorowanych na pruskich. Popełnili również błędy podczas szkolenia swoich żołnierzy. W efekcie zgodnie z tymi regulaminami część oddziałów rozwinęła się do ataku w kolumnach kompanijnych. Jednak już w trakcie bitwy, pod wpływem pierwszych strat, łączyła się ona we wcześniej powszechnie wykorzystywane kolumny batalionowe. Natarcie kontynuowane w gęstym szyku spotykało się z celnym ogniem nieprzyjacielskich dział i z prowadzonym z dużej odległości ogniem gwintowanych karabinów. Rosyjskie straty dramatycznie wzrosły 42 . W obozach sprzymierzonych świętowano. Nieprzyjaciel okazał się słabszy, niż się tego spodziewano. Jego dowódca nie błysnął talentem. Obawy przed klęską, koniecznością uchodzenia na plaże i powrotem na okręty okazały się zupełnie niepotrzebne. Po bitwie zadowolony z siebie 1 swoich żołnierzy marsz. Saint-Arnaud napisał do żony: „Zwycięstwo. Zwycięstwo. Wczoraj zupełnie rozbiłem 40 Lord Lucan, George Charles Bingham (1800-1888), w wojnie rosyjsko-tureckiej 1828-1829 pełnił służbę w sztabie ks. M. S. Woroncowa, dowódca jednostek kawalerii, odwołany z Krymu w lutym 1855 r., awansowany na stopień marszałka polnego. 41 B. P e r r e t t , Za wszelkąceną, Poznań 2001, s. 43. 42 J. J. P i ąt e k, Taktyczny wymiar walki zbrojnej, Toruń 2005, s. 131.

Rosjan. Zająłem pozycje, które broniło 40 tys. żołnierzy. Oni walczyli jak bohaterowie, ale nikt nie potrafi przeciwstawić się bojowemu duchowi Francuzów". W innym piśmie stwierdził, że Rosjanie posługiwali się przestarzałą taktyką 43 . Zwycięzcy dwa dni spędzili w pobliżu pola bitwy. Francuski naczelny dowódca postanowił dać wypocząć swoim żołnierzom i starannie rozpoznać siły i pozycje wroga. Przekonał brytyjskiego głównodowodzącego, że Rosjanie mogą posiadać znaczne rezerwy i raz jeszcze wydać bitwę nad kolejną rzeką wpływającą do Morza Czarnego. Fragmentaryczne informacje jakimi dysponował sugerowały, że nieprzyjaciel zbudował fortyfikacje polowe, zagradzając nimi drogę do Sewastopola. 20 września 1854 r. poległo lub odniosło rany ok. 5,5 tys. Rosjan, w tym 3 generałów i 192 oficerów. Wielu rannych nie było czym przetransportować. Okazało się, że Rosjanom brakuje nie tylko wozów, ale i noszy. Straty sprzymierzonych także okazały się bardzo ciężkie. Zginęło lub odniosło rany, głównie od ognia rosyjskich baterii, ok. 4,3 tys. żołnierzy, w większości lorda Raglana. Jego straty wynikały z faktu, że Brytyjczycy nacierali miarowym krokiem, podczas gdy Francuzi atakowali biegiem. Poległych żołnierzy chowały specjalne francuskie oddziały. Brytyjscy żołnierze z oburzeniem zauważyli, że grabarze łupili poległych Rosjan. Tłumaczyli sobie, że takich barbarzyńskich zwyczajów Francuzi nabrali w czasie wojowania w Algierii 44 . Bitwa nad Almą była ostatnią, jaką stoczył marsz. Armand Jacąues Leroy de Saint-Arnaud. Osłabiony trawiącą go chorobą 43

Cyt. za K. H i b b e r t, Krymskaja kampania 1854-1855 gg. Tragedia lorda Raglana, Moskwa 2004, s. 110. Patrz też A. A. K i e rs n o w s k i, op. cit., s. 130. 44 A. K. B a u m g a r t e n , Dniewniki 1849, 1853, 1854 i 1855 gg., [bmw 1911], s. 180. A. B. S z i r o k or a d, op. cit., s. 411-412; E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 131 i n.; J. S i k o r s k i , op. cit., s. 527; K. H i b b e r t , op. cit., s. 106, 110.

wydał jeszcze kilka rozkazów dotyczących pochodu i szturmu na Sewastopol, a potem postanowił powrócić do Francji. Na jego decyzję wpłynęły coraz częściej powtarzające się przypadki omdlenia i przedłużający się czas utraty przytomności. Dowództwo przekazał gen. F. Canrobertowi. Sprzymierzeni stracili zdolnego, energicznego i pewnego siebie, potrafiącego narzucić swoją wolę lordowi Raglanowi dowódcę. Marszałek nie dopłynął do ojczyzny. Zmarł 28 września 1854 r. na pokładzie okrętu, najpewniej na cholerę45. Decyzję ks. A. Mienszykowa wycofania się w kierunku Bachczysaraju oceniono w Sewastopolu bardzo surowo. Wśród dowódców, którzy go krytykowali, znalazł się wiceadm. Korniłow. Uznano, że Mienszykow pozwolił na to, aby nieprzyjaciel spokojnie dotarł pod miasto i swobodnie obrał najkorzystniejsze dla siebie pozycje. Miano też za złe księciu, że nie pozostawił w mieście licznej załogi, a jedynie kilkanaście tysięcy zdolnych do walki żołnierzy i marynarzy. Nietrudno jednak zauważyć, że dzięki swoim decyzjom rosyjski naczelny dowódca na Krymie zachował swobodę podejmowania decyzji i prowadzenia operacji zaczepnych. Po otrzymaniu posiłków mógł się nawet pokusić o wydanie bitwy i pobicie wrogów. Sprzymierzeni nie zaatakowali Sewastopola z marszu. Doszli do przekonania, że takie działanie, przeprowadzone bez odpowiedniego rozpoznania fortyfikacji i rozmieszczenia na nich żołnierzy nieprzyjaciela oraz bez wsparcia dział przyniesie straty co najmniej kilkuset żołnierzy. Okazało się to wielkim błędem. Północne granice miasta przez kilkanaście dni po bitwie nad Almą posiadały bardzo słabą obsadę. Zamiast szturmować, oddziały gen. Canroberta 46 i lorda Raglana obeszły Sewastopol i rozłożyły się 45 M. W i n d r o w , F. H. M a s o n , A concise dictionary of military biography, New York 1991, s. 256. 46 Gen. Canrobertowi pod Sewastopolem podlegały, obok francuskich, także oddziały tureckie.

obozami po jego południowej stronie. W ich pobliżu znajdowały się miasteczka i niewielkie porty. Anglicy usadowili się w Bałakławie, a Francuzi w miejscowościach położonych bardziej na wschód, m.in. w Kamieszu. Okazało się, że wszystkie te porty nie nadawały się do roli, jaką im wyznaczono, a więc miejsc rozładunku, magazynowania i dystrybucji różnorodnych materiałów wojennych. Skrzynie i worki zgromadzone na niewielkich obszarach i w przypadkowych pomieszczeniach, rozstawionych namiotach i pod gołym niebem, przemieszały się i długo nikt nie wiedział, co i gdzie się znajduje. Przez kilkanaście tygodni szybkie odszukanie czegokolwiek zależało wyłącznie od szczęścia. Przy tym Bałakława okazała się za wąska, a Kamiesz za płytki dla swobodnego manewrowania okrętami. Duży problem stanowiło i to, że z portów do obozów prowadziły wąskie drogi, często zatłoczone przez dostawcze wozy i żołnierzy 47 . Tylko Turcy mieli szczęście, gdyż stanęli w odległej Eupatorii, posiadającej nieco większy i tym samym wygodniejszy port. W Petersburgu nie spodziewano się złych wiadomości. Oczekiwano wspaniałych zwycięstw, takich jak w ostatnich miesiącach wojen napoleońskich, czy na Węgrzech w okresie Wiosny Ludów. Poniesiona 20 września klęska wstrząsnęła dworem i rosyjską opinią publiczną. Nie potrafił w nią uwierzyć władca. Według relacji jednego ze świadków Mikołaj I płacząc „chwycił [wysłannika ks. Mienszykowa — M.K.] za ramiona i potrząsając nim dość silnie powtarzał tylko: Czy ty rozumiesz co mówisz?" 48 . Car z goryczą napisał do feldmarszałka Iwana Paskiewicza: „Jestem w zupełnie okropnym położeniu przez to, co się stało; korzę się przed boską wolą i czekam na najgorsze" 49 . W Sewastopolu pojawiła się plotka krzywdząca ks. Mien47 48 49

B. P e r r e 11, Za wszelką ceną, Poznań 2001, s. 39-40. Cyt. za M. H e 11 e r, op. cit., s. 583. Cyt. za E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 144.

.

szykowa, pomawiająca go o tchórzostwo i bezduszne porzucenie miasta na pastwę wojsk sprzymierzonych. Krytykowano również hr. Karola R. Nesselrode i dyplomatów, zarzucając im nieudolność, w wyniku której Rosja znalazła się konflikcie z niemal całą Europą. Krym stał się najważniejszym teatrem działań wojennych. Utrata Sewastopola i zgromadzonej w jego porcie floty wojennej degradowały pozycję Rosji nad Morzem Czarnym. Mniejsze znaczenie dla wyników wojny miały operacje na innych obszarach. Na Kaukazie i Zakaukaziu Turkom, przy pomocy sojuszników, udało się powiększyć stan liczebny bijących się tam wojsk do ok. 100 tys. żołnierzy. Polepszyło się również ich wyposażenie, przede wszystkim w broń, amunicję oraz umundurowanie. W sztabach tureckich jednostek pojawili się doświadczeni francuscy i angielscy generałowie i oficerowie, którzy nie tylko doradzali, ale potrafili w trudnych momentach przejąć dowodzenie. W rejonie Karsu, skąd miało wyjść ostrze ofensywy, zgromadzono 60 tys. żołnierzy i 84 działa. Turcy mogli liczyć na współdziałanie oddziałów sformowanych przez imama Osmana Szamila. Rosjanie z dużą przesadą oceniali, że pod jego komendą skupiło się ok. 80 tys. uzbrojonych, gotowych do walki górali 50 . Również rosyjskie naczelne dowództwo wzmocniło siły walczące na Kaukazie. Skierowano tam 18 Dywizję Piechoty. Jednocześnie wczesną wiosną 1854 r. Flota Czarnomorska sprawnie ewakuowała żołnierzy ze wszystkich osamotnionych fortów i posterunków na wybrzeżu u podnóża Kaukazu. Odwołano również drobne oddziałki wysunięte daleko, aż przed nieprzyjacielskie pozycje. Uratowano w ten sposób od 4 tys. do 6 tys. żołnierzy oraz nieznaną liczbę członków ich rodzin. Żołnierze wzmocnili przede wszystkim oddziały walczące pod komendą gen. ks. Wasyla 50

A. M. Z a j o n c z k o w s k i j, op. cit., t. 2, cz 2, s. 439.

Bebutowa. Za całość działań wojennych na Kaukazie od marca 1854 r. odpowiadał nowy namiestnik, gen. Mikołaj A. Read, któremu podlegał ks. Bebutow. Szefem sztabu namiestnika pozostawał jeden z najzdolniejszych rosyjskich generałów młodszego pokolenia, Aleksander I. Bariatyński51. W rosyjskich oddziałach na Kaukazie wiosną służyło, według stanów bojowych (nie wyżywieniowych), nie licząc lokalnych milicji, ok. 41 tys. żołnierzy, posiadających 110 dział. Car w planie działań wojennych na 1854 r. początkowo przewidział zajęcie Bąjazetu, Karsu, Ardaganu i Batumi. Odstąpił od niego pod wpływem doniesień, że sprzymierzeni mogą wysadzić silny desant na wschodnim odcinku wybrzeża Morza Czarnego i tam założyć bazę, z której będą wspierali wojska tureckie 52 . Operacje wojenne pierwsi wznowili Turcy. Pod koniec maja Armia Anatolijska rozpoczęła kilkoma kolumnami ofensywę w kierunku Tbilisi. Jej dowódcy byli pewni, że szybko odniosą sukces i żartowali, gdzie przyjdzie im wypić kawę, gdzie zjeść obiad, a gdzie położyć się spać. Na początku czerwca rosyjskie wojska zagrodziły drogi tureckiej armii. W kilku starciach pobiły tureckie oddziały. Duże zwycięstwo odniosły 8 czerwca pod miejscowością Nigojti. Rozbiły wówczas oddział (12 tys. żołnierzy i 4 działa) Hassana-paszy. Zginęło i odniosło rany aż 2 tys. tureckich żołnierzy. Wśród poległych był także Hassan-pasza. Straty rosyjskie były czterokrotnie mniejsze. W tej sytuacji wysoki turecki dowódca Selim-pasza przerwał ofensywę i stanął nad rzeką Czoroch. Postanowił wznieść polowe fortyfikacje i za nimi oczekiwać na posiłki. Zamierzał wznowić marsz w głąb rosyjskiego terytorium, ale 51

A. I. Bariatyński (1815-1879), karierę wojskową zawdzięczał wieloletniej służbie na Kaukazie, namiestnik i głównodowodzący na Kaukazie w 1. 1856-1862, feldmarszałek od 1859 r. 52 A. A. Ki e r s n o w s k i, op. cit., s. 150; A. M. Z a j o n c z k o w s k i j, op. cit., t. 2, cz. 2 s. 420-423, 444-445.

dopiero po uzyskaniu wyraźnej przewagi liczebnej nad Rosjanami. Jego plany odgadł sztab gen. ks. Wasyla Bebutowa. Zapadła w nim decyzja, aby wydać nieprzyjacielowi jak najszybciej kolejną bitwę. Na rozkaz ks. Bebutowa gen. ks. Iwan M. Andronikow, dysponujący ok. 10 tys. żołnierzy, uderzył na główne siły nieprzyjaciela (ok. 34 tys. żołnierzy). 16 czerwca, w krwawej, wielogodzinnej walce nad rzeką Czoroch odniósł duży sukces. Zawdzięczał go zarówno swoim talentom i umiejętnościom, determinacji żołnierzy, jak i sześciokrotnej przewadze w artylerii. Dzielnie walczący, ale źle dowodzeni Turcy stracili w zabitych i rannych ok. 4 tys. żołnierzy, 3 działa, 36 sztandarów i znaków oddziałów oraz część taborów. W walce zginęło lub odniosło rany 1,5 tys. żołnierzy ks. Andronikowa. Do legendy przeszła postawa podoficera Piotra Goroszkina, który mimo dwunastu ciężkich ran w dalszym ciągu walczył. Dzielnie sprawiła się, bijąca się po rosyjskiej stronie, konna gruzińska milicja. Poległo co najmniej 120 Gruzinów 53 . Rozmiar tureckiej porażki przestraszył francuskich obserwatorów. Konsul rezydujący w Trapezuncie pisał do marsz. Saint-Arnauda o pokonanej nad rzeką Czoroch armii: „...przedstawia opłakany obraz, można być pewnym, że jeśli nie otrzyma pomocy pod postacią dużego oddziału sojuszników, to pierwsze starcie grozi jej zupełną klęską" 54 . Miesiąc później w kierunku na Tbilisi uderzyło kilkanaście tysięcy żołnierzy Osmana Szamila. Jednocześnie turecki korpus (ok. 20 tys. żołnierzy) ruszył na Erywań. Przeciwko najeźdźcom wystąpiły nie tylko regularne rosyjskie jednostki oraz gruzińskie i ormiańskie (chrześcijańskie) milicje. Ruchliwe oddziały partyzanckie do walki z Turkami wystawiły także wioski na zajętych przez nich terenach. 53

I. W. B e s t u ż e w , op. cit., s. 71-72; N. S z e f o w . o j . cit., s. 376,

608. 54

Cyt. za A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , op. cit., t. 2, cz. 2, s. 449.

W efekcie tureckie oddziały, atakowane i szarpane przez śmiało atakującego i błyskawicznie znikającego wroga, zaczęły ponosić straty. Porażkami Turków kończyły się również potyczki z regularnymi rosyjskimi jednostkami. Wszystko to sparaliżowało dowódcę Armii Anatolijskiej Mustafę Zarif-paszę 55 i Szamila. Ofensywa straciła swój impet. W końcu Mustafa Zarif-pasza zaczął wycofywać swoje siły do garnizonów w Turcji. Skorzystał na tym gen. Bebutow. Wysłał ok. 2,8 tys. żołnierzy w kierunku Karsu. Na ich czele stanął gen. Karol K. Wrangel 56 . Z talentem dowodzący rosyjski generał rozbił zagradzające mu drogę liczniejsze tureckie oddziały i zajął już bez walki miejscowość Bajazet z bogato zaopatrzonymi magazynami. Za nim na czele silnego ugrupowania maszerował gen. Bebutow. Pod koniec lipca Rosjanie założyli obóz koło miejscowości Kiuriuk-Dara. Zamknęło się w nim razem z ks. Bebutowem ok. 18 tys. zaprawionych w boju żołnierzy, posiadających 74 działa. Oddalony od rosyjskiego terytorium obóz wydawał się Mustafie Zarif-paszy łatwą zdobyczą. Przekonywali go 0 tym znajdujący się w jego sztabie europejscy oficerowie, przede wszystkim Brytyjczycy. Doradzali szybkie działania zanim gen. Bebutow nie sprowadzi do Kiuriuk-Dara posiłków. Kierując się ich zdaniem, Mustafa Zafir-pasza na początku sierpnia wyszedł z Karsu na czele ok. 60 tys. żołnierzy, posiadających 64 działa. Już 5 sierpnia doszło do wielkiej bitwy. Podczas niej Rosjanie wykorzystali rakiety 55 M. Czajkowski, znający Mustafę Zarif-paszę, tak go charakteryzuje (Moje wspomnienia o wojnie 1854 roku, Warszawa 1962, s. 75): „...był to człowiek zdolny i nadzwyczaj pojętny [...] był jednym z lepszych generałów tureckich [...] osobiście byt odważnym...". Polak uważał, że poniesione przez niego klęski wynikały z wtrącania się brytyjskich doradców. 56 K. K. Wrangel (7-1872), baron, uczestnik wojen, m.in. 1828-1829 1 1830-1831, dowódca oddziału erywańskiego w 1854 r., gen. piechoty w 1856 r., inspektor armii od 1862 r.

konstrukcji Konstantyna I. Konstantinowa 37 , skutecznie ostrzeliwując nimi wrogą jazdę. W zaciętej, kilkugodzinnej bitwie Turcy stracili ponad 10 tys. ludzi i 15 dział. Pokonani i zdemoralizowani kolejną klęską, w nieładzie wycofali się do Karsu. W bitwie poległo również 599, a rany odniosło 2455 żołnierzy gen. Bebutowa. W tej liczbie znalazło się aż 21 poległych i 80 rannych oficerów. Rosyjski wódz nie zdecydował się na pościg za pokonanymi. Uznał, że nie ma wystarczających sił do opanowania Karsu, otoczonego murami i dobrze przygotowanymi polowymi fortyfikacjami, zapewniającymi obrońcom godziwą osłonę. Mógł się cieszyć z odniesionego sukcesu, wiedząc, że nieprzyjaciel nie będzie w stanie w 1854 r. rozpocząć większych akcji ofensywnych na Kaukazie i Zakaukaziu. Za odniesienie świetnego zwycięstwa gen. ks. Wasyl Bebutow został odznaczony przez cara Mikołaja I wysokim Orderem Św. Andrzeja i stał się jednym z najbardziej popularnych i podziwianych generałów rosyjskiej armii 58 . O rozmiarze tureckiej klęski informowali lorda Raglana, marsz. Saint-Arnauda oraz swoje rządy francuscy oraz brytyjscy konsulowie i oficerowie, służący w Armii Anatolijskiej. Donosili o fatalnych nastrojach w tureckim wojsku, a także o wysoce prawdopodobnym zajęciu przez nieprzyjaciela dalszych i to rozległych obszarów tureckiego państwa. Sugerowali udzielenie pomocy sojusznikowi. Konsul francuski w Erzurumie proponował jak najszybsze przeniesienie na Zakaukazie przynajmniej jednej francuskiej dywizji. Ich obawy okazały się przesadzone. Rosjanie nie 57

K. I. Konstantinow (1817-1871), inżynier wojskowy i konstruktor, generał porucznik 1864 r. 58 H. M. Ib r a g i mb i li, Kawkaz w krimskoj wojnie 1853-1856 gg. i mieżdunarodnyje otnoszenija, Moskwa 1971, s. 257-259; A. A. K i e rs n o w s k i, op. cit., s. 151; I. W. B e s t u ż e w , op. cit., s. 74-75; E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 599-600; M. I. B o g d a n o w i c z , Wostocznaja wojna 1853-1856 godow, t. 2, S.-Peterburg 1876, s. 177-199.

rozpoczęli akcji zaczepnej, a Turcy szybko przywrócili w swoich oddziałach dyscyplinę i wolę walki. Natomiast rządy i wyżsi dowódcy sojuszników, planując zajęcie Sewastopola oraz prowadząc działania na Bałtyku i Pacyfiku, nie zamierzali wysyłać w 1854 r. korpusu na Kaukaz. Po bitwie pod Kiuriuk-Dara działania obu stron na Kaukazie i Zakaukaziu zamarły. Przeciwnicy, wyczerpani ciężkimi walkami, zaprzestali prowadzenia operacji ofensywnych. Ich aktywność ograniczyła się do obserwacji przeciwnika i niewielkich akcji dywersyjnych. Obie strony korzystały z pomocy oddziałów o partyzanckim charakterze. Ofiarą tych ostatnich stały się przede wszystkim obsady niewielkich posterunków, a niekiedy ludność cywilna. Rosjanie pozostali na tureckim terytorium. Mogli się na tym teatrze wojennym uznać za zwycięzców. Tureckie wojska, liczniejsze od rosyjskich, wspomagane przez francuskich i brytyjskich doradców poniosły kilka znaczących klęsk. Car i jego wyżsi dowódcy doskonale rozumieli, że o ostatecznym wyniku wojny zadecydują wyniki zmagań między Rosjanami a Francuzami i Brytyjczykami. Mieli jednak nadzieję, że uda im się odnieść znaczny sukces także na Kaukazie. Zamierzali utrzymać już zajęte na Turcji obszary oraz, o ile stanie się to możliwe bez wielkich strat w ludziach, opanować w następnym roku Kars i Batumi. Sprzymierzeni rozpoczęli w 1854 r. operacje zaczepne przeciwko Rosji także na Bałtyku. Odnosząc tu zwycięstwa, zamierzali skłonić do wystąpienia po swojej stronie Szwecję, której pół wieku wcześniej Aleksander I odebrał Finlandię. Bez udziału w wojnie tego państwa trudno było myśleć o większej akcji lądowej w rejonie Petersburga lub innego rosyjskiego portu bałtyckiego. Liczyli jednak, że nawet ograniczone akcje przyniosą korzyści, przede wszystkim wojskowe. Zmuszą rosyjskie naczelne dowództwo do pozostawienia na wybrzeżu w rejonie Petersburga, a więc

stolicy imperium, większych sił i tym samym ograniczenia obecności żołnierzy na innych, ważniejszych obszarach wojny, przede wszystkim na Krymie. Spodziewali się również, że operacja na Bałtyku i lądowanie w jakimś punkcie rosyjskiego wybrzeża lub na jednej z wysp wywrze wpływ na rosyjską opinię publiczną, a przede wszystkim na cara i jego najbliższe otoczenie, skłaniając do wystąpienia o rozpoczęcie negocjacji. Kierując się tymi przesłankami już w kwietniu 1854 r. eskadra adm. Charlesa Napiera 59 rozpoczęła obserwację i blokadę rosyjskich wybrzeży. Traktowano to jako wstęp do dalszych, planowanych z większym rozmachem działań. Około połowy czerwca do brytyjskiej dołączyła eskadra francuska. Dzięki temu koalicja dysponowała na Bałtyku 56 okrętami, w większości o napędzie parowym. Jeszcze w marcu, tuż przed wyprawą na Bałtyk, adm. Napier powiedział z dumą 0 swoich okrętach: „Można z całą pewnością powiedzieć, że nasza ojczyzna nigdy jeszcze nie wystawiła tak wspaniałej floty jak ta, która wpłynie na Bałtyk" 60 . Brytyjski admirał nie był natomiast zadowolony ze swojej załogi. Uważał, że część marynarzy jest leniwa, źle wyszkolona 1 niezdyscyplinowana. Szykujący się do przyjęcia przeciwnika, Rosjanie utworzyli na wybrzeżu gęstą sieć posterunków obserwacyjnych, dzień i noc wypatrujących nieprzyjacielskich okrętów. Starali się usunąć najbardziej charakterystyczne znaki orientacyjne, a także nawigacyjne na torach wodnych i wodach przybrzeżnych. Zgasili wszystkie latarnie morskie. Wzmocnili baterie broniące najważniejszych portów. Po raz pierwszy w dziejach wojen morskich ustawili zagrody minowe. Znalazły się one w rejonie Sweborgu (Sveaborga), Rygi, Rewia (dzisiaj Tallin) i Kronsztadu. W czasie wojny krymskiej podejść do Kronsztadu broniło 59 60

Ch. Napier (1786-1860), admirał, polityk i członek parlamentu. Cyt. za A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , op. cit., t. 2, cz. 2, s. 499.

850 min mechaniczno-uderzeniowych (tzw. pirotechnicznych) i 372 miny galwaniczne. Miny tak stawiano, aby utrudnić nieprzyjacielskim okrętom ostrzeliwanie rosyjskich pozycji na lądzie 6 '. Postawienie min wywołało w brytyjskich i francuskich oficerach niepokój, czy zdołają bezpiecznie doprowadzić swoje okręty pod rosyjskie porty. Mniej obaw budziła w nich nieprzyjacielska eskadra. Rosjanie wprawdzie posiadali na Bałtyku flotę dorównującą sojuszniczej ilością dział, ale mieli mniej nowoczesnych okrętów parowych. Swoje okręty zamknęli więc w portach, nie chcąc narażać się na porażki. Najwięcej wysiłku skupili na przygotowaniu do obrony Kronsztadu, oddalonego od Petersburga jedynie 0 14 mil, trafnie spodziewając się pojawienia pod nim wrogiej eskadry. Brali pod uwagę możliwość zaatakowania Rewia i Sweborgu oraz wysadzenia silnego desantu w Finlandii. Zamożni mieszkańcy miast uważanych za zagrożone walkami podejmowali decyzje co do pozostania lub wyjazdu w głąb kraju. Rosjanie z podziwem zaobserwowali zapobiegliwość niemieckich mieszczan Rewia, którzy naklejali na okienne szyby papierowe paski, zabezpieczając się w ten sposób przed skutkami pękania 1 rozprysku szkła 62 . Brytyjsko-francuska flota podeszła w rejon Kronsztadu 22 czerwca. Admirałowie nie zbliżyli się do rosyjskiej bazy na odległość pozwalającą na skuteczny ostrzał. Okazało się, że okręty mają zbyt duże zanurzenie, baterie rosyjskie są bardzo dobrze rozmieszczone, a miny stanowią istotną przeszkodę podczas manewrowania. Uzgodnili więc, że 61

M. U n i c k i , A. M a k o w s k i , S. P e j a s , „Wojna minowa" na morzu, Toruń 2003, s. 12-13; J. G o z d a w a-G o 1 ę b i o w s k i, op. cit., s. 17-18. 62 E. K o s i a r z, Bitwy na Bałtyku, Warszawa 1978, s. 156-157; T. W. E w a l d , Wospominanija, w: Ruskije memuary. Izbrannyje stranicy, red. I. I. Podolskoj, Moskwa 1990, s. 620-621.

głównym zadaniem okrętów będzie blokada Kronsztadu. Liczyli naiwnie, że Rosjanie zechcą wyjść w morze, aby ją przełamać i zaatakują. Wywiąże się wówczas bitwa, w której sprzymierzeni zniszczą rosyjską flotę, odnosząc zwycięstwo. Załogom powiedziano, że zrezygnowano z ataku na Kronsztad z uwagi na konieczność oszczędzania amunicji. W wyniku tej decyzji potężna flota przez ponad trzy tygodnie stała bezczynnie. Oczekiwania jej admirałów nie spełniły się. W zasięgu brytyjskich i francuskich dział nie pojawiły się nawet niewielkie jednostki nieprzyjaciela. Niezadowolone załogi sprzymierzonych żądały od swoich dowódców rozkazów kierujących ich do walki. Marynarze i młodsi oficerowie po cichu krytykowali dowództwo, uznając, że zawiodło oczekiwania. Brak sukcesów nadszarpnął autorytetem adm. Napiera i jego francuskiego kolegi. Obaj wiedzieli, że w Paryżu i Londynie niecierpliwie oczekują na informacje o odniesionych zwycięstwach. Szukając sukcesu, zgodnie z wcześniej ustalonymi planami, postanowili zająć Wyspy Alandzkie, posiadające duże znaczenie dla Rosjan. Z budowanych tam od kilkudziesięciu lat fortyfikacji najważniejszy był fort na wyspie Aland, panujący nad cieśniną Bomersund. Broniło go ok. 2,5 tys. rosyjskich żołnierzy i aż 122 działa. Do inwazji skierowano całą brytyjsko-francuską flotę na Bałtyku oraz silny francuski oddział desantowy (ok. 10 tys. ludzi) i skromniejszy brytyjskiej piechoty morskiej. Liczono, że uda się zaskoczyć rosyjski garnizon, co miało zmniejszyć straty sprzymierzonych. W przypadku zdobycia wysp chciano je przekazać Szwecji. Razem z obietnicą zwrócenia jej Finlandii, były ceną, jaką sprzymierzeni chcieli zapłacić temu państwu za przystąpienie do wojny i wysłanie przeciwko Rosji szwedzkiej floty i żołnierzy. Lądowanie francuskich żołnierzy rozpoczęło się 4 sierpnia. Przez ponad tydzień Rosjanie jedynie obserwowali, jak

nieprzyjaciel schodzi na ląd i zajmuje pozycje do szturmu. Dowódca garnizonu nie podejmował żadnych akcji. Nie chciał rozpraszać swoich skromnych sił. Wiedział, że jego żołnierze będą musieli wkrótce zmierzyć się z kilkakrotnie liczniejszym wrogiem. Bitwa rozpoczęła się od ognia artylerii sprzymierzonych. Przez sześć dni ich działa ostrzeliwały rosyjskie pozycje. Zużyły w tym czasie podobno ponad 120 tys. pocisków 63 . Dopiero po tym ruszyły do szturmu na fortyfikacje oddziały francuskiej i angielskiej piechoty. W wielu miejscach rozpoczęły się zacięte walki na bagnety. Niektóre odcinki umocnień Rosjanie bronili do ostatniego żołnierza. O rezultacie zmagań przesądziła liczebna przewaga sprzymierzonych i umiejętnie prowadzony z okrętów ostrzał artyleryjski rosyjskich umocnień. 17 sierpnia główny fort został zajęty. Resztki rosyjskiej obsady poddały się i poszły do niewoli. W zrujnowanych pomieszczeniach rozlokowali się zdobywcy. O wszystkim, przez kurierów, szybko powiadomiono monarchów i rządy, przesadnie oceniając znaczenie zwycięstwa. Praktyczne efekty sukcesu okazały się niewielkie. Uczynienie z Wysp Alandzkich bazy wypadowej przeciwko Sveaborgowi, a potem Kronsztadowi i Petersburgowi wydawało się zbyt kosztowne i niebezpieczne. Wiązało znaczne siły lądowe i morskie sprzymierzonych na drugorzędnym, w porównaniu z wybrzeżem Morza Czarnego i Krymem, teatrze działań wojennych. Narażało je również na ataki Rosjan posiadających nienaruszoną Flotę Bałtycką i liczne, gotowe do walki oddziały lądowe. Natomiast Szwecja odmówiła przejęcia Wysp Alandzkich i mało wskazywało, że zamierza w bliskim czasie porzucić neutralność i wystąpić przeciwko Rosji. Dlatego też alianci nie chcieli pozostawić na zdobytej wyspie swojego garnizonu i skazywać go na walki z Rosjanami w niesprzyjających 63 N. S z e f o w, op. cit., s. 62; M. I. B o g d a n o w i c z , Wostocznaja wojna 1853-1856 godow, t. 2, S.-Peterburg 1876, 222-225.

okolicznościach. Postanowili porzucić Bomersund. Jesienią wysadzili rosyjskie fortyfikacje. Potem ich żołnierze załadowali się na okręty. Na wyspy powrócili Rosjanie i od razu, energicznie zaczęli usuwać zniszczenia. Szybkie przywrócenie wartości umocnień do stanu sprzed początku sierpnia nie było możliwe. Naprawiono je jednak do tego stopnia, że można było forty obsadzić nową załogą 64 . Flota sprzymierzonych jeszcze kilka tygodni kręciła się po Bałtyku. Jej dowódcy zastanawiali się, czy zająć któryś z rosyjskich portów, czy wysadzić gdzieś desant. Rozważano m.in. atak na Sweborg i Rewel, zajęcie fragmentu Finlandii i sprowokowanie jej ludności do antyrosyjskiego powstania. Skończyło się na niegroźnym ostrzelaniu z morza niektórych rosyjskich pozycji na brzegu morza. Między brytyjskim a francuskim admirałem doszło do sporów, które doprowadziły do wycofania się francuskiej eskadry z Bałtyku. Wkrótce potem, w grudniu 1854 r. także ostatnie brytyjskie okręty powróciły do swoich baz na Wyspach Brytyjskich 65 . Charlesa Napiera powitano w ojczyźnie bardzo chłodno. Powszechnie uznawano, że ten admirał do niedawna bardzo popularny, szanowany i przyrównywany do Horacego Nelsona 66 , zawiódł królową i swój naród. Jego pojawianie się w publicznych miejscach wywoływało złośliwe, a niekiedy wręcz obraźliwe uwagi. Podobne, nieżyczliwe przyjęcie spotkało francuskiego admirała. Dziennikarze w obu krajach sugerowali, że Napier i jego francuski kolega prowadzili operacje na Bałtyku zbyt opieszale, za wszelką cenę starając się uniknąć ryzyka spotkania z większymi 64 A. M. Z a j o n c z k o w s k i j , op. cit., t. 2, cz. 2, K o s i a r z , Bitwy na..., s. 158-160; I. A n d e r s s o n , Warszawa 1967, s. 264-265. 65 E. K o s i a r z, Bitwy morskie, s. 170-171. 66 H. Nelson (1758-1805), brytyjski admirał, zwyciężył flotę pod Abukirem w 1798 r. i pod Trafalgarem w 1805

s. 511-514; E. Dzieje Szwecji,

m.in. francuską r.

silami nieprzyjaciela. Pojawiły się nawet opinie, że przecenili wartość rosyjskiej floty, umocnień i żołnierzy. Z daleko mniejszym rozmachem sprzymierzeni zaatakowali północne terytoria Rosji. W lipcu dwie brytyjskie fregaty parowe pływające po Morzu Białym podpłynęły pod klasztor położony na Wyspie Sołowieckiej. Ich dowódca zażądał kapitulacji i przyjęcia brytyjskiej załogi. Archimandryta w stanowczej formie odmówił kapitulacji. Pó tym Brytyjczycy przez trzy dni z 60 dział ostrzeliwali klasztor. Odpowiadało im tylko 10 starych armat. Umocnienia i niektóre budynki klasztorne w poważnym stopniu zostały zniszczone. Nie zginął jednak żaden mnich ani wierny. Strat nie poniósł także szczupły garnizon, składający się z inwalidów i starszych wiekiem żołnierzy. Półtora miesiąca później Brytyjczycy ogniem dział okrętu „Miranda" spalili niewielką miejscowość Koła na wybrzeżu Morza Barentsa 67 . Oba rajdy były demonstracją siły i mobilności floty Jej Królewskiej Mości. Miały też wywrzeć wrażenie na Szwedach i przyczynić się do włączenia ich do działań wojennych przeciwko Rosji na Bałtyku. Stanowisko Szwecji wzbudziło w Paryżu i Londynie rozczarowanie. Francuski i brytyjski ministrowie spraw zagranicznych długo sądzili, że mimo wszystko uda się dyplomatom lub adm. Napierowi doprowadzić do poszerzenia antyrosyjskiego sojuszu o to państwo. Późną jesienią 1854 r. musieli się pogodzić z porażką. Uważali jednak, że w przypadku przedłużania się zbrojnego konfliktu z Rosją wrócą wiosną następnego roku do planów wciągnięcia Szwecji do konfliktu. Niewielkie uzasadnienie militarne miała akcja floty sprzymierzonych na Pacyfiku przeciwko Pietropawłowskowi na Kamczatce, z którego Rosjanie strzegli m.in. swoich posiadłości na Alasce. Była swoistym posłaniem 67 E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 238-240; N. S z e f ó w , op. cit., s. 528-529; J. G o z d a w a-G o 1 ę b i o w s k i, op. cit., s. 43.

skierowanym do cara Mikołaja I, że jego przeciwnicy są wystarczająco silni i zdeterminowani, aby zaatakować rosyjskie terytorium w każdym, dowolnie wybranym przez siebie punkcie. Tymi działaniami zamierzano również ograniczyć do minimum zyski Rosjan z kontaktów z Ameryką Północną. Pochodziły one głównie z handlu futrami i skórami. Osiągała je w pierwszej kolejności Kompania Rosyj sko-Amerykańska. Do posiadania Kamczatki i Alaski car nie przywiązywał jednak większej wagi. Traktował je trochę jak kłopotliwe posiadłości, pozbawione większej przyszłości. Nieliczni Rosjanie, którzy zdecydowali się na osiedlenie razem ze swoimi rodzinami na Dalekim Wschodzie, obszarach 0 pięknej przyrodzie, ale o surowym klimacie, oddalonym od zamieszkanych i cywilizowanych obszarów imperium, przeważnie już po kilku latach planowali powrót w rodzinne strony. Zazwyczaj realizowali to po zgromadzeniu jakiegoś, nawet mizernego majątku. Kamczatka i Alaska, podobnie jak zachodnie wybrzeża Stanów Zjednoczonych, przyciągały natomiast różnych awanturników, wałczących z autochtonami i często z sobą, szukających łatwych do zdobycia fortun. Wszystko to nie oznaczało jeszcze, że Rosja nie zamierzała bronić swoich odległych posiadłości. Utrzymywała na nich faktorie i wojskowe załogi. Komendantem 1 gubernatorem Pietropawłowska był Wasyl S. Zawojko 68 , energiczny i odważny, dobrze znający Daleki Wschód z racji wielu spędzonych na nim lat. Już wczesną wiosną 1854 r., po otrzymaniu informacji o możliwej wojnie z Wielką Brytanią i Francją, wydał szereg zarządzeń mających ułatwić obronę placówki przed atakiem nieprzyjaciela. Na jego polecenie przystąpiono do naprawy i rozbudowy fortyfikacji. Poprawiono położenie niektórych 68

W. S. Zawojko (1809-?), admirał, komendant Pietropawłowska od 1849 r.

baterii. Zwiększono liczbę posterunków obserwujących morze. Usprawniono system łączności między posterunkami a komendą portu i siedzibą komendanta. Zaczęto też gromadzić w magazynach żywność. Latem 1854 r., po otrzymaniu niewielkich posiłków, Zawojko dysponował prawie tysiącem żołnierzy i marynarzy oraz trzydziestoma uzbrojonymi w myśliwskie strzelby cywilami. Obrońcy posiadali dwa okręty, „Aurorę" i „Dwinę" 69 , a także 68 dział, przydzielonych do siedmiu baterii. Obu okrętom wyznaczono zadania pływających baterii. Nastroje w garnizonie i Pietropawłowsku Zawojko i jego oficerowie oceniali jako bardzo dobre. Liczono, że przeciwnik ograniczy się do ostrzelania Pietropawłowska z dział, a następnie odpłynie. Jeśli zaś pokusi się o wylądowanie, zostanie zatrzymany jeszcze na brzegu 70 . Brytyjski dowódca adm. D. Price dokonał rozpoznania wpływając do portu Pietropawłowsk na jednym ze swoich okrętów, pod ochroną amerykańskiej bandery. Stan przygotowań Rosjan do obrony miał uczynić na nim duże wrażenie i wywołać niepokój. Fortyfikacje ziemne uznał za świetnie przygotowane, a baterie trafnie rozmieszczone i groźne dla jego floty. Dlatego postanowił działać ostrożnie, starannie przygotować wszystkie szturmy, poprzedzając je ogniem dział na rosyjskie stanowiska, przede wszystkim na baterie. Był przekonany, że odniesie zwycięstwo. Chciał je osiągnąć możliwie najmniejszym kosztem, oszczędzając zdrowie i życie marynarzy oraz żołnierzy. Wieczorem, 28 sierpnia obserwatorzy zameldowali gubernatorowi o pojawieniu się na horyzoncie nieprzyjacielskiej eskadry. Liczyła ona siedem dużych okrętów. Znajdowało 69 Oba okręty Brytyjczycy mogli wcześniej zająć na Oceanie Spokojnym. Niezdecydowanie adm. D. Price'a umożliwiło im wymknięcie się i przybycie do Pietropawłowska. 70 M. A. S e r g i e j e w , Oborona Pietropawłowska na Kamczatkie, Moskwa 1954, s. 45-47; E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 246-247.

się na nich ok. 2,6 tys. marynarzy i żołnierzy. Dzień później brytyjskie i francuskie okręty zarzuciły kotwicę pod Pietropawłowskiem. 30 sierpnia rozpoczął się artyleryjski pojedynek między francuskimi, brytyjskimi a rosyjskimi artylerzystami. Tego dnia doszło też do niespodzianego, tragicznego wydarzenia. W niejasnych okolicznościach zginął adm. D. Price. Miał się udać do swojej kajuty, wyjąć ze skrzyni pistolet i strzelić sobie w serce. Podobno uznał, że popełnił błędy i nie zdoła zdobyć rosyjskiego portu. Byli jednak i tacy, którzy dowodzili, że przyczyną śmierci admirała stało się nieostrożne obchodzenie się z bronią. Wyjął ze skrzyni pistolet tylko po to, aby się uzbroić. Nie pamiętał, że broń była nabita. Pogrzeb odbył się na brzegu, 2 września. Po ceremonii oficerowie dowiedzieli się od amerykańskich marynarzy przebywających na lądzie o ukształtowaniu terenu wokół Pietropawłowska i prowadzących do niego ścieżkach. Informacje, jakie otrzymali, posłużyły do przygotowania ataku na rosyjskie pozycje 71 . Śmierć brytyjskiego admirała nie miała większych następstw. Walki na morzu i lądzie toczyły się z coraz większą zaciętością. Wielokrotnie dochodziło do starć na białą broń między żołnierzami desantów a należącymi do rosyjskiego garnizonu. W poważnym stopniu ogień dział okrętowych zniszczył polowe fortyfikacje Pietropawłowska. Także okręty sprzymierzonych otrzymały wiele celnych postrzałów. Odwagą i celnością wsławili się m.in. artylerzyści baterii por. ks. Aleksandra P. Maksutowa. Podczas artyleryjskiego pojedynku z francuską fregatą niemal wszyscy zginęli lub odnieśli rany. Księciu armatnia kula urwała rękę. Po kilkunastu dniach sprzymierzeni doszli do przekonania, że nie doprowadzą do kapitulacji Rosjan. Odpłynęli ku niemałemu zaskoczeniu Rosjan przekonanych, że będą 71

M. A. S e r g i e j e w , op. cit., s. 51.

jeszcze zmuszeni do odparcia wielu ataków brytyjskich i francuskich marynarzy oraz żołnierzy. W trakcie walk obie strony poniosły stosunkowo duże straty w ludziach, sprzymierzeni ok. 450, a Rosjanie 96 poległych i rannych. Obrona Pietropawłowska wywołała wielkie wrażenie nie tylko w Petersburgu, ale w całej Rosji. Z dumą mówiono, że mały garnizon placówki położonej na dalekich, wschodnich krańcach imperium odparł pewnego siebie, liczniejszego i posiadającego większą liczbę dział przeciwnika. Do historii rosyjskiego oręża Pietropawłowsk przeszedł jako pierwsze wielkie zwycięstwo odniesione na Oceanie Spokojnym 72 . Przybyłych do ojczystych portów francuskich i brytyjskich marynarzy spotkało równie chłodne przyjęcie, jak tych, którzy powrócili z Bałtyku. Uznano, że zostali pokonani przez słabszego przeciwnika. Oficerów oskarżano o nieudolność, nieuctwo i brak wytrwałości, a także niechęć do podejmowania decyzji. Żołnierzom niższych stopni zarzucano brak zdyscyplinowania, a nawet tchórzostwo. Politycy i dziennikarze zastanawiali się nad przyczynami porażki. Sprzymierzeni nie wiedzieli, że na Pacyfiku byli bardzo bliscy zwycięstwa. Wasyl S. Zawojko zastanawiał się, czy zdoła powstrzymać kolejne szturmy nieprzyjaciela. Obawiał się również, że może on otrzymać posiłki. Natomiast po odpłynięciu nieprzyjacielskich okrętów rozważał prawdopodobieństwo ich ponownego pojawienia się pod Pietropawłowskiem. Podobne obawy nie były obce jego przełożonym. Generał-gubernator Wschodniej Syberii z wielkim uznaniem oceniał postawę szczupłego garnizonu Pietropawłowska, ale uważał, że nieprzyjaciel może za kilka miesięcy powrócić ze znacznie większymi, trudnymi do odparcia siłami. Sądził też, że nie ma potrzeby narażać żołnierzy i ludność cywilną na kolejne ataki Francuzów i Brytyjczyków. Polecił więc ewakuować garnizon, wszystkich 72

N. S z e f o w, op. cit., s. 420-421; J. G oz d a w a-G o l ę b i o w s k i , op. cit., s. 44-45.

cywilnych mieszkańców Pietropawłowska i majątek państwowy do Nikołajewska nad Amurem oraz osad w głębi Kamczatki, a fortyfikacje polowe zburzyć. Wszystko to uczyniono wczesną wiosną 1855 r.73 Pierwsze miesiące wojny nie przyniosły znaczących rozstrzygnięć, przełomu zapowiadającego koniec wojny. Rosjanie wprawdzie odnieśli kilka ładnych zwycięstw na Kaukazie, Bałtyku, Morzu Białym i Oceanie Spokojnym, ale doskonale wiedzieli, że miały one tylko ograniczone, taktyczne znaczenie. Nie mogły przesądzić wyników wojny. Natomiast sprzymierzeni byli zadowoleni ze zmuszenia Rosjan do opuszczenia Księstw Naddunajskich i wylądowania na Krymie. Wielką dumą napawał ich rezultat bitwy nad Almą. Było to jednak za mało, aby zmusić Rosję do przyjęcia przygotowanych, surowych warunków pokoju. Tak więc stał przed nimi problem zdobycia Sewastopola, uważanego za najważniejszy militarny cel tej wojny. Niemal wszystko wskazywało, że oblężenie miasta potrwa jeszcze kilka miesięcy. A to wymagało zwiększenia zaopatrzenia drogą morską armii znajdujących się na Krymie, przygotowania portów rozładunkowych, magazynów oraz usprawnienia dystrybucji amunicji, wyposażenia i żywności. Od cienkich, wrażliwych na przerwanie linii zaopatrzeniowych zależały losy tysięcy francuskich, brytyjskich i tureckich żołnierzy. Innym zagadnieniem, wymagającym pilnego rozwiązania, stało się zorganizowanie tym żołnierzom warunków do codziennego życia, a więc znalezienia kwater lub dostarczenia namiotów z podłogami z desek, piecyków i opału. Należało też szybko znaleźć pomieszczenia na szpitale, stajnie i magazyny na żywność. Wykopać latryny. Zadania te wydawały się wielkimi wyzwaniami dla dowództw, oficerów i służb. Nigdy jeszcze tak liczne armie nie znalazły się tak daleko, oddzielone morzem, od swoich 73

E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 2, s. 263-265.

ojczyzn, i to na tak długi okres. W tej sytuacji szybko okazało się, jak wielki wpływ na bytowanie żołnierzy na Krymie oraz w obozach na terenie Turcji mają stosunki panujące w armiach, biurokracja i związki między żołnierzami różnych stopni. Francuzi dysponowali o wiele większym niż ich brytyjscy sojusznicy doświadczeniem w organizacji i pracy służb kwatermistrzowskich, zakładaniu obozów. Stworzyli w miarę sprawny system opieki nad rannymi, chorymi i wracającymi do zdrowia żołnierzami. Codzienne kontakty między francuskimi szeregowcami, podoficerami a oficerami wyróżniała, na tle innych armii, większa koleżeńskość i wzajemne zaufanie. Francuską armię ukształtowały idee rewolucji francuskiej z końca XVIII w. oraz doświadczenia wojen napoleońskich. We francuskim wojsku nie stosowano już kar cielesnych. Oficerowie unikali używania w rozmowach z podwładnymi, przynajmniej poza koszarami i swoimi jednostkami, grubiańskiego, obrażającego ich słownictwa. Nawet prości żołnierze uważali się za towarzyszy broni oficerów i podoficerów oraz potrafili się domagać szacunku, a także godnego traktowania i przyzwoitych warunków bytowania. Wierzyli, że najodważniejsi i najsprytniejsi z nich, o ile potrafią pisać i będą zdyscyplinowani, powinni liczyć na awans, a po latach, jeśli dopisze im szczęście i pojawi się okazja do wyróżnienia w walkach, nawet na stopień oficerski. Wszystko to w okresie zwiększonego zagrożenia wywoływało poczucie wspólnoty losów i solidarności, tym samym ułatwiało Francuzom pobyt i ograniczenie strat na Krymie oraz w obozach na terenie Turcji. Brytyjska armia tkwiła niektórymi instytucjami i zwyczajami jeszcze w XVIII w. Obyczaje i zachowania korpusu dowódczego kształtowali oficerowie pochodzący z arystokratycznych i zamożnych kręgów społeczeństwa. Kupowali stopnie i dowództwa, przeważnie posiadając na "początku kariery małe wyobrażenia o armii i czekających ich obowiąz-

kach. Tylko niektórzy ukończyli dobre, a niekiedy ekskluzywne szkoły, ale najczęściej uzyskiwali na nich ogólne lub humanistyczne wykształcenie. Lubili polowania na lisy, konną jazdę i inne sporty oraz bujne życie towarzyskie. Tylko nieliczni decydowali się na studia w uczelniach wojskowych. Do Królewskiej Akademii w Sandhurst w 1854 r. wstąpiło tylko sześć osób74. Oficerowie ci wkładali wiele wysiłku w szkolenie podwładnych, ale mało interesowali się ich codziennym bytowaniem. Tolerowali pijaństwo i burdy, uważając je za naturalne zachowanie dla szeregowych i młodszych podoficerów. Większość była jeszcze przekonana, że ich koledzy nawet zajmujący odpowiedzialne stanowiska w służbach, np. w intendenturze czy lekarze, należą do tej gorszej części korpusu oficerskiego, odległej od ich miejsca w hierarchii wojskowej i społecznej. Lekceważyli również mniej zamożnych, pozbawionych odpowiednich dochodów i stosunków kolegów służących w koloniach. Wiele czasu upływało, zanim oficerowie z pułków mających garnizony w Azji i Afryce, po skierowaniu do jednostki stacjonującej w Wielkiej Brytanii, zdołali uzyskać akceptację i sympatię swoich towarzyszy. Nierzadkie były przypadki wymuszania na nich próśb o dymisję. Niekiedy ubożsi oficerowie czynili to sami, gdyż nie potrafili sprostać materialnej stronie życia towarzyskiego na Wyspie, m.in. uszyć odpowiednią ilość drogich mundurów i uczestniczyć w kosztownych rozrywkach. Cenę za takie stosunki brytyjska armia zaczęła płacić już w pierwszych miesiącach wojny krymskiej. Jej żołnierze cierpieli z braku podstawowych artykułów spożywczych, namiotów, koców i niektórych elementów umundurowania. Oficerowie, sami borykający się z kłopotami dnia codziennego, nie zawsze troszczyli się o ich warunki bytowe lub robili to pod przymusem naczelnego dowództwa, a potem opinii publicznej. 74

T . B r i g h t o n , Szarża lekkiej brygady. Najsłynniejszy atak kawalerii w historii wojskowości, Warszawa 2006, s. 30.

Brytyjską armię paraliżowała nadmierna biurokracja i kontrola. Skrupulatnie m.in. przestrzegano długości okresu, jaki żołnierze muszą nosić różne części mundurów. Otrzymanie np. przed upływem trzech lat nowych płaszczy, nawet w przypadku zniszczenia starych podczas wojny, wymagało bardzo skomplikowanych i trudnych do przeprowadzenia zabiegów. Także pobranie z magazynów żywności należało rozpocząć od uruchomienia różnorodnych procesów decyzyjnych i przygotowania wielu odpowiednich dokumentów. Brak tych ostatnich mógł spowodować odmowę wydania potrzebnych produktów. Zdarzyło się, że podczas pobytu na Krymie żołnierze chorowali na szkorbut i głodowali, podczas gdy na statku gniło 150 t warzyw i owoców, gdyż z powodu źle wypełnionej dokumentacji nikt nie chciał ich przyjąć do magazynów. W innym wypadku na statku bezużytecznie czekało na odbiór 278 skrzyń z pojemnikami z sokiem cytrynowym. Główny intendent nie powiadomił o tym dowódców, uznając, że nie należy to do jego obowiązków 75 . Podobnie jak Francuzi, Brytyjczycy okazali się w walce odważnymi żołnierzami. Byli dumni ze swojego kraju i noszonego munduru, dawnych zwycięstw, w tym przede wszystkim pokonania przed pół wiekiem Napoleona. Wyróżniali się solidarnością, koleżeńskością oraz dobrze pojętą rywalizacją na polach bitew. Nie tolerowali w szeregach tchórzostwa, unikania wysiłku kosztem towarzyszy broni czy donosicielstwa. W najtrudniejszych chwilach potrafili okazać również odpowiedzialność, przedsiębiorczość i spryt. Szanowali tych oficerów, którzy dzielili z nimi niebezpieczeństwo. Cenili pogodę ducha i humor. Ważnym zapleczem dla francuskich i brytyjskich oddziałów walczących na Krymie były obszary położone pod Stambułem. Już wiosną 1854 r. Francuzi zajęli dla swoich obozów, magazynów i szpitali, za zgodą sułtana, miej75

G. Regan, op. cit., s. 126-127.

scowości położone po europejskiej stronie Bosforu. Okolice te zawsze uchodziły za wielki ogród i sad stolicy. Znajdowały się tutaj wioski i osady z solidnie wykonanymi budynkami, w tym pałacykami i willami zamożnych mieszkańców Stambułu. Miejscowości te miały dobre połączenia ze stolicą i jej portem, tym samym z Krymem. Brytyjczycy musieli się zadowolić leżącymi na azjatyckim brzegu miasteczkami Scutari i Koulali oraz ich najbliższymi okolicami. Zagospodarowali się w rozległym kompleksie należącym do tureckiego wojska oraz w letnim, od lat niewykorzystywanym, częściowo zrujnowanym pałacu sułtana. Umieścili tam przede wszystkim szpitale, mogące przyjąć kilka tysięcy żołnierzy. Za pracę personelu medycznego odpowiadał dr John Hall, służbista, pozbawiony wrażliwości i traktujący otoczenie, zarówno lekarzy, jak rannych i chorych, oschle i z dystansem. W październiku 1854 r. uznał stan przygotowania szpitali na przyjęcie pacjentów za zadowalający. Swoją opinię przekazał w raporcie, przez ambasadora w Stambule, ministrowi wojny. Po stoczonych późną jesienią bitwach pod Bałakławą i Inkermanem i przybyciu chorych na cholerę, tyfus i dyzenterię okazało się, jak bardzo się mylił. Na tragiczny los żołnierzy przebywających w brytyjskich szpitalach zwrócił uwagę ministrowi wojny i całemu rządowi, także społeczeństwu, poczytny i cieszący się zaufaniem swoich czytelników „The Times" 76 . Redakcja znacznym kosztem utrzymywała swoje biuro w Stambule, z którego obserwowano wojenne wydarzenia na Krymie i Kaukazie oraz telegraficznie przesyłano teksty do Londynu. Podczas wojny krymskiej dowództwo i wyżsi oficerowie spotkali się z pewnym, dla nich nowym, wręcz szokującym zjawiskiem. Była nim aktywność i kapryśność opinii publicznej, kształtującej swój obraz przebiegu operacji 76

G. C z a p l i c k a , op. cit., s. 161.

wojennych, umiejętności generałów i oficerów na podstawie artykułów publikowanych w gazetach. Pod ich wpływem zachodnie społeczeństwa uczyły się oceniać otaczającą ich rzeczywistość i wywierać silne naciski na polityków, spodziewając się, że ci spełnią jej oczekiwania. A od aprobaty obywateli wiele teraz zależało. Przede wszystkim stabilność i ciągłość władzy, karier politycznych i niekiedy również wojskowych, a także do pewnego stopnia miejsce w hierarchii społecznej i towarzyskiej. Z opiniami i nastrojami swoich poddanych musieli się liczyć nawet cesarz Napoleon III, królowa Wiktoria oraz ich rządy. Los brytyjskich polityków zależał od wyborów parlamentarnych, a te w okresie wojny od reakcji ludzi na sukcesy lub porażki wojskowych. Podobnie działo się również we Francji. W tych warunkach gwałtownie rosło znaczenie codziennej prasy i osób w nich publikujących. Największe tytuły angielskich dzienników, dostrzegając rosnące do siebie zaufanie oraz związane z tym finansowe zyski i polityczne wpływy, wysyłały razem z żołnierzami swoich wysłanników, reporterów i fotografów. Najwybitniejszym z nich był korespondent „The Times" William Howard Russell 77 , który zjawił się na Krymie. Pisząc reportaże nie martwił się, że dostarcza informacje nie tylko swoim czytelnikom, ale i wrogowi. Pisał o morale armii, odwadze żołnierzy niższych stopni, niewystarczających umiejętnościach i aroganckiej postawie oficerów, skandalicznej jego zdaniem pracy służb zaopatrzeniowych, a także o rozmieszczeniu, wyposażeniu i uzbrojeniu jednostek wojskowych sprzymierzonych. Niezadowolony z tego lord Raglan skarżył się ministrowi wojny Sidney'owi Herbertowi: „Wiem, że zadaniem dziennikarza jest zaspokojenie ciekawości czytel77 W. H. Russell (1820-1907), dziennikarz i pisarz, uznany ?a pierwszego korespondenta wojennego, odznaczony Victoria Cross, podniesiony do stanu szlacheckiego.

ników i wykonanie obowiązków wobec pracodawcy. Ale Russellowi nie przyszło [...] na myśl, że to, co robi, służy przede wszystkim interesom rosyjskim" 78 . Generałowie i wyżsi oficerowie nazywali dziennikarza „kundlem", oskarżając go o lekkomyślność, a z czasem wręcz o zdradę. Mimo starań lorda Raglana nie nałożono na prasę kagańca cenzury. Jedyną bronią wyższego korpusu oficerskiego było szykanowanie korespondentów wojennych. Odmawiano udzielania im informacji, siadania razem z nimi do stołu, a nawet przyjmowania do szpitali wojskowych 79 . Na Krym przybyło również kilku fotografów, w tym najsprawniejszy z nich Roger Fenton 80 . Nadeszły czasy, w których dowódcy obawiali się nie tylko tego, co zrobi przeciwnik, ale także co napiszą o nich dziennikarze. Gazety stały się ważnym forum społecznej aktywności. Nie tylko dostarczały dokładnych informacji i komentarzy dotyczących przebiegu działań wojennych, ale też udostępniały swoje strony osobom obdarzonym autorytetem, reprezentującym różne środowiska i opcje polityczne. Pozwalały na otwartą krytykę najwyższych dowódców. Inicjowały akcję poparcia dla walczących z dala od swojego kraju mężczyzn. „The Times" zbierał pieniądze i utworzył fundusz dla rannych i chorych żołnierzy znajdujących się nad Morzem Czarnym 81 .

78

Cyt. za G. R e g a n , op. cit., s. 171. M. W a ń k o w i c z, Wojna i pióro, Warszawa 1983, s. 184. 80 R. Fenton (1819-1869), fotograf, autor zdjęć ilustrujących życie brytyjskich żołnierzy podczas kampanii krymskiej, po powrocie z Krymu urządził w Londynie wystawę swoich fotografii. 81 G. C z a p l i c k a , op. cit., s. 161. 79

ROZDZIAŁ IV SEWASTOPOL. BAŁAKŁAWA. INKERMAN.

Pierwsze rozkazy związane z obroną Sewastopola wydał ks. Aleksander Mienszykow. To na jego polecenie kierownictwo nad pracami fortyfikacyjnymi objął ppłk Edward Todtleben. Również z rozkazu księcia załogi niektórych okrętów Floty Czarnomorskiej przeniesiono na ląd, utworzono z nich oddziały robocze i przeznaczono do obsady fortów. Z tych okrętów wymontowano działa, część wyposażenia i zabrano bandery, siedem okrętów następnie zatopiono. W ten sposób zamknięto wejście do portu i wzmocniono garnizon miasta. Zatopienie kilku okrętów Roty Czarnomorskiej wywołało liczne głosy sprzeciwu i żalu. Z trudem pogodzili się z tym oficerowie i marynarze walczący tak niedawno pod Synopą. Władimir Korniłow patrząc na pochłaniane przez wodę okręty podobno płakał. Był przekonany, podobnie jak Paweł Nachimow, że należało niezwłocznie zaatakować liczniejszą i nowocześniejszą nieprzyjacielską flotę, nie bacząc na nikłe szanse na powodzenie i nieuniknione w takim wypadku ogromne straty 1 . Decyzja ks. Mienszykow była, co przyznano po 1 A. K. B a u m g a r t e n , Dniewniki 1849, 1853, 1854 i 1855 gg., [bmw 1911], s. 125.

wygaśnięciu emocji, słuszna. Pozostawione okręty, m.in. parowe „Chersones" i „Władimir", odegrały widoczną rolę w obronie miasta i portu. Przed opuszczeniem Sewastopola, ks. Aleksander Mienszykow mianował dowódcę wojsk broniących miasta od północy. Został nim wiceadmirał Władymir Korniłow. Komendę nad południowym odcinkiem, również z rozkazu księcia, objął wiceadmirał Paweł Nachimow. Te nominacje wprowadzały w system dowodzenia niemały bałagan. Wynikało z nich, że komenda nad obroną Sewastopola należy w dalszym ciągu do ks. Mienszykowa, często przebywającego poza miastem i dowodzącego całością rosyjskich sił na Krymie. Aby uniknąć negatywnych konsekwencji tego stanu rzeczy, Nachimow dobrowolnie podporządkował się Korniłowowi. Dzięki temu odpowiedzialność za obronę całej pierwszej linii umocnień przejął ten ostatni. Dowództwo nad garnizonem wojskowym spoczywało w rękach gen. Moliera 2 . Komendę nad portem miał wieceadmirał Michaił Staniukowicz 3 . Ci dwaj wysokiego stopnia dowódcy nie lubili się, rywalizowali z sobą i spierali się o starszeństwo 4 . Dopiero w połowie grudnia 1854 r. do Sewastopola przybył doświadczony, ale pozbawiony większych zdolności dowódczych gen. Dymitr J. Osten-Sacken 5 . Bardzo pobożny, wiele czasu spędzał na nabożeństwach oraz modlitwach i rozmowach z duchownymi. Na rozkaz cara Mikołaja I przejął dowództwo garnizonu miasta, jednocześnie jego obrony. 2

Molier w trakcie walk o Sewastopol doczekał się opinii uczciwego, sumiennego, ale kłótliwego, nieudolnego i pozbawionego inicjatywy dowódcy. Został usunięty z miasta. 3 M. Staniukowicz, admirał, ojciec pisarza Konstantina. 4 A. K. B a u m g a r t e n, op. cit., s. 131. 5 D. J. Osten-Sacken (1790-1881), hrabia, uczestnik m.in. wojen napoleońskich w 1812-1814 r. i na Kaukazie, gen.-adjutant i generał kawalerii, członek Rady Państwa.

Wiceadm. Władimir Korniłow wydał do podwładnych krótki, emocjonalnie sformułowany rozkaz. Stwierdził w nim: „Bracia, Car zaufał nam. Jesteśmy obrońcami Sewastopola. Nie może być mowy o poddaniu. Nie wycofamy się. Jeśli ktoś wyda rozkaz wycofania się — zakłujcie [bagnetami — M.K.] go. Jeśli ja wydam rozkaz o wycofaniu się — zakłujcie mnie" 6 . Postawa, energia i patriotyzm Korniłowa wywierały wielki wpływ na oficerów i szeregowców, a także mieszkańców Sewastopola. Zapobiegły wybuchowi paniki, a przede wszystkim wzmocniły zamiar obrony miasta. Całość rosyjskich sił zamkniętych w Sewastopolu i mających odeprzeć szturm sprzymierzonych liczyła pod koniec września 1854 r. jedynie ok. 16 tys. żołnierzy i marynarzy. Po otrzymaniu posiłków z zewnątrz miasta i wcieleniu do garnizonu marynarzy, a także rekonwalescentów i weteranów, członków oddziałów roboczych i ochotników, rekrutujących się spośród ludności cywilnej, w październiku siły obrońców podwoiły się. Wśród ok. 32 tys. żołnierzy i marynarzy, prawie połowę stanowili ci drudzy. Zapewne dorównywali oni odwagą żołnierzom. Ich umiejętności walki na lądzie, posługiwania się karabinem i bagnetem nie mogły być, przynajmniej w pierwszych tygodniach oblężenia, wystarczające. Oficerów piechoty dziwiły zbyt swobodne stosunki, jak to oceniali, między prostymi marynarzami a ich przełożonymi. Pochopnie oceniali, że są wynikiem braku dyscypliny wyokrętowanych załóg. Szybko okazało się, że oficerów marynarki i ich marynarzy łączą więzy zaufania i specyficznej przyjaźni, a każdy rozkaz jest skrupulatnie wykonywany 7 . 6

Cyt. za A. A. K i e r s n o w s k i, Istoria russkoj armii, t. 2, Ot wzjatia Pariia do pokorenia Średniej Azji, 1814-1881 gg., Moskwa 1993, s. 130-131. Patrz też E. K o s i a r z , Bitwy morskie, Warszawa 1994, s. 168. 7 E. T a r l e , Nachimow, Warszawa 1952, s. 66-69; J. G o z d a w a G o l ę b i o w s k i , Od wojny krymskiej do bałkańskiej. (Działania flot wojennych na morzach i oceanach w latach 1853-1914), Gdańsk 1985, s. 36.

Na zewnątrz Sewastopola operował korpus obserwacyjny. Utrzymywał on stałą łączność z miastem. Jesienią 1854 r. służyło w nim ok. 30 tys. żołnierzy. Powoli też zwiększał swój stan liczebny. Przez całą jesień i pierwsze tygodnie zimy ks. Aleksander Mienszykow ściągał na Krym jednostki Armii Dunajskiej oraz gromadził oddziały wojskowe znajdujące się na Ukrainie i południu Rosji. Zamierzał, dysponując silną armią, zręcznie manewrując i atakując sprzymierzonych, zmusić ich do odstąpienia od oblężenia Sewastopola jeszcze przed końcem 1854 r. Spodziewał się również, że znajdzie sposobność do przeprowadzenia większej akcji przeciwko obozom nieprzyjaciela, a nawet wydania mu rozstrzygającej bitwy. Zdaniem ks. Mienszykowa jesienią najważniejszym i być może najtrudniejszym zadaniem było utrzymanie w swoim posiadaniu Sewastopola. Wierzył, że jego wykonanie otworzy drogę do zwycięstwa. Kierujący pracami fortyfikacyjnymi ppłk. E. Todtleben sądził, że Sewastopol zostanie jeszcze pod koniec września zaatakowany od północy. Obawiał się, podobnie jak większość wyższych rosyjskich oficerów, że stare, zdewastowane i przez to słabe fortyfikacje nie staną się groźną przeszkodą dla nieprzyjaciela i miasto upadnie w trakcie jednego z pierwszych szturmów. Długi marsz i zakładanie przez wroga obozów Todtleben przyjął z ulgą. Te działania dały mu czas na wykonanie najbardziej niezbędnych prac fortyfikacyjnych. Główny wysiłek skupił na przygotowanie do obrony południowego odcinka umocnień. Pracowano na nim noc i dzień. Część robót musiano wykonać drewnianymi, z braku innych, łopatami. Wiedzy, doświadczeniu, wyjątkowej zaradności i energii Todtlebena miasto zawdzięczało, że już po kilkudziesięciu dniach dysponowało wartościową, trudną do zdobycia linią fortyfikacji. Składała się ona ż systemu bastionów z redutami i wałami oraz starannie rozmiesz-

czonych baterii. Za pozycję kluczową dla obrony miasta i portu uważano Kurhan Małachowski oraz bastiony III (Wielki Redan), IV i V. Przy ich budowie z pomysłowością zaadaptowano m.in. stare beczki, worki i kosze wypełniane ziemią, cysterny okrętowe. Todtleben wykorzystywał na dużą skalę zaobserwowany podczas oblężenia Silistrii turecki wynalazek, okopy strzeleckie 8 . Umiejętnie powiązał je ze stanowiskami baterii, czyniąc bardzo ważnym elementem obrony. Od strony lądu jesienią 1854 r. rozmieszczono 341 dział. Większość z nich ogniem kartaczy mogła dziesiątkować nieprzyjaciela, zbliżającego się do rosyjskich stanowisk. 118 dział przeznaczono do zwalczania wrogich baterii. Kilkaset armat znajdowało się również na pozycjach broniących portu i miasta od strony morza. Wszystkie fortyfikacje i stanowiska artyleryjskie przez cały okres oblężenia Sewastopola udoskonalano, m.in. wzmacniając je dodatkowymi warstwami ziemi oraz rozbudowując. Starano się, z biegiem czasu z coraz mniejszym powodzeniem, utrzymać nieprzyjaciół jak najdalej od głównych linii obrony. Temu celowi służyły budowane przed głównymi liniami niewielkie, ale dobrze obsadzone reduty. Całość przygotowań do obrony nadzorował wiceadmirał Paweł Korniłow. Codziennie pojawiał się na pierwszej linii. Przebywał na niej wiele godzin, odwiedzając nawet wysunięte na przedpole stanowiska. Interesował się postępami prac fortyfikacyjnych i postawą żołnierzy wszystkich stopni. Rozmawiał z szeregowcami i podoficerami, zachęcał do męstwa i wytrwałości. W rozkazie wydanym w październiku 1854 r. Korniłow tłumaczył żołnierzom: „Niech każdy pamięta, że aby uzyskać sukces, należy 8

Wielu historyków wojskowych widzi w rosyjskim inżynierze właściwego wynalazcę okopu strzeleckiego. J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1975, s. 528; A. A. K i e r s n o w s ki, op. cit., s. 131-132.

myśleć nie o sobie, ale o towarzyszu" 9 . Obserwujący swojego dowódcę Lew Tołstoj napisał jesienią 1854 r. do brata: „Duch w wojsku ponad wszelkie opisy. W czasach starożytnej Grecji nie było tyle męstwa. Korniłow objeżdżając wojska zamiast: Czołem żołnierze! — mówił: Trzeba umierać, żołnierze, umrzecie? — i wojska odpowiadały: Umrzemy, Wasza Dostojność, ura! — I nie było to tylko na pokaz" 10 . Francuski i angielski dowódcy nie zlekceważyli garnizonu Sewastopola. Ich wojska rozłożyły się półkolem wokół obleganego miasta i starannie przygotowywały do ataku na rosyjskie pozycje. Nie były jednak w stanie szczelnie je otoczyć. Niemal do końca oblężenia między garnizonem a wojskami operującymi na Krymie istniała łączność. Miasto odwiedzali wysłannicy cara i wyżsi oficerowie. Oficerowie sprzymierzonych obawiali się wykrwawienia swoich jednostek podczas szturmu Sewastopola. Za warunek powodzenia uważali dobre wykorzystanie dział, rozmieszczonych zarówno w bateriach lądowych, jak i na okrętach, a także zbudowanie fortyfikacji chroniących własne stanowiska, w tym wyjściowe do szturmów. Liczyli na skutki długotrwałego ostrzeliwania z dział wrogich pozycji, ale nie zaniedbywali prac nad własnymi fortyfikacjami. Pierwsze wykonali jeszcze na przełomie września i października, pod rosyjskim ogniem 11 . 17 października sprzymierzeni rozpoczęli ostrzeliwanie z morza i lądu Sewastopola. Ogień początkowo prowadziło 120 dział umieszczonych na lądzie i aż 1340 okrętowych. Odpowiedziało im 268 rosyjskich dział. Ich celny ogień uszkodził kilka nieprzyjacielskich okrętów. Trzy godziny 5 Cyt. za W. D. P o 1 i k a r p o w, Razwitie taktiki russkoj armii w oboronie Sewastopola w 1854-1855 gg., w: Razwitie taktiki russkoj armii w XVIII w.-naczalo XX w., red. D. W. Panków, Moskwa 1957, s. 183. 10 Cyt. za S e m c z u k A., Lew Tołstoj, Warszawa 1967, s. 52. 11 W. D. P o l i k a r p o w, op. cit., s. 169.

po rozpoczęciu artyleryjskiego pojedynku, rosyjski pocisk trafił w główny francuski magazyn amunicji, wysadzając go w powietrze. Przez kilka dni francuskie baterie lądowe nie miały czym strzelać do Rosjan. Brytyjskie działa przejęły część ich celów. Po dwóch dniach również im wyczerpała się amunicja i umilkły. Przyszedł czas na pierwsze oceny działań artylerzystów. Efekty wydawały się daleko mniejsze od oczekiwanych. Trwający kilkadziesiąt godzin ostrzał nie złamał obrońców. Nic nie wskazywało, że w rosyjskich oddziałach zapanowała panika i w bliskim czasie miasto skapituluje. Co więcej, sprzymierzeni zaobserwowali, że większość zrujnowanych przez ich artylerię pozycji Rosjanie w nocy z 17 na 18 października naprawili. Najważniejszym sukcesem oblegających okazało się śmiertelne ranienie na Kurhanie Małachowskim wiceadmirała Władimira Korniłowa. Żołnierze z żalem przyjęli wiadomość o śmierci swojego dowódcy. Jeden z bastionów otrzymał nazwisko poległego. Komendę po Korniłowie objął jego szef sztabu, kontradmir. Włodzimierz I. Istomin 12 . Swoją kwaterą uczynił ziemiankę na jednej z redut. Mieszkał w niej i z niej dowodził północnym sektorem fortyfikacji. Przed nią też zginął od armatniej kuli w marcu 1855 r. 13 Sojusznicy, choć nie byli zadowoleni z wyników bombardowania Sewastopola przeprowadzonego w dniach 17-18 października 1854 r., nie zamierzali zmienić sposobu działań. Wyznaczenie daty szturmu generalnego uzależniali od postępów osiągniętych przez własne baterie, tj. od wyników zmasowanego ognia dział na rosyjskie pozycje. Oznaczało to ogromne zużycie amunicji. Armaty sprzymierzonych 12 W. I. Istomin (1811-1855), uczestnik bitwy pod Navarino w 1827 r., dowodził okrętem „Pariż" pod Synopą w 1853 r., poległ podczas obrony Sewastopola w 1855 r. l:) N. S z e f o w, Bitwy Rossji, Moskwa 2004, s. 504; E. Kosiarz, op. cit., s. 168.

w jednej tylko salwie wyrzucały od kilku do kilkunastu tysięcy kilogramów pocisków. Przedłużające się oblężenie spowodowało, że zgromadzoną jeszcze przed wybuchem wojny amunicję szybko wykorzystano pod Sewastopolem i na innych polach bitew. Należało więc w kraju przestawić pracę fabryk na produkcję wojenną. Dzięki temu na front mogła trafić odpowiednia do planowanych działań liczba armat i ilość amunicji. Jednocześnie pojawiała się konieczność utworzenia sprawnych linii zaopatrzeniowych między Wielką Brytanią a wybrzeżami Morza Czarnego. Zbliżająca się zima wymusiła na brytyjskich i francuskich służbach dostarczenie na Krym także płaszczy, ciepłej bielizny, koców, mat i sienników. Nie obyło się w tym wypadku bez kłopotów. Razem z brytyjskim okrętem „Prince" zatonęło 40 tys. płaszczy i butów, którymi można było obdarzyć niemal całą armię. Przy tym fatalnie radzące sobie na Krymie służby, zmuszone do przestrzegania biurokratycznych procedur, nie potrafiły zadbać o żołnierzy. I tak z 12 tys. płaszczy, jakie znajdowały się w magazynach portowych i obozowych w grudniu i styczniu, wydano jedynie ok. 3 tys. Otrzymali je tylko ci, którzy poprzednie pobrali co najmniej trzy lata wcześniej. Żołnierzom bowiem przysługiwał jeden płaszcz na trzy lata, i ci którzy swoje stracili w bitwie, marszu lub z innych powodów mieli, zgodnie z przepisami, odpowiednio długo czekać na nowe. Natomiast z 25 tys. mat do spania przekazano oddziałom niespełna 1 tys. Nie rozdano również sienników, gdyż zbrakło siana i słomy do wypchania poszewek. Nie udało się zapewnić walczącym odpowiedniej żywności. Brakowało przede wszystkim świeżego mięsa, warzyw i owoców, a także kawy i herbaty. Przysmakiem stały się ziemniaki i cebula. Zimą 1854/1855 r. jednemu żołnierzowi wydawano miesięcznie tylko po kilka sztuk ziemniaków. Zamiast ziaren czarnej kawy oddziałom dostarczano zieloną, nie paloną, gdyż

jakiś mądrala w Londynie doszedł do przekonania, że taka nie pleśnieje i jest łatwiejsza do przechowywania 14 . Bardzo wielu brytyjskich żołnierzy chorowało nie tylko na cholerę, ale również na szkorbut oraz na skutek niedożywienia i wyziębienia. Nieco lepiej przedstawiało się zaopatrzenie francuskich i tureckich oddziałów. Zazdrość Anglików, Turków, a także Rosjan budziły kożuszki, które nosili niektórzy francuscy żołnierze 15 . Z ogromnymi kłopotami borykała się także załoga Sewastopola. Od pierwszych dni oblężenia brakowało jej przede wszystkim prochu strzelniczego. Dostawy były daleko mniejsze niż tego oczekiwano. Ks. Mienszykow z goryczą kpił z ministra wojny, mówiąc, że ma on trzy podejścia do tego zagadnienia: nie wymyślił prochu, nie wąchał prochu i nie przysyła do Sewastopola prochu. Pod koniec 1854 r. nawet obawiał się, że brak prochu doprowadzi do kapitulacji miasta. Pisał o tym do Petersburga, licząc na pomoc i interwencję cara. Zbyt małe okazały się również zapasy żywności, nawet mąki i sucharów. Walczącym nie dostarczono ciepłej odzieży, chociaż zastanawiano się nad wyposażeniem ich w kożuszki. Z trudem udało się sprowadzić, m.in. z Odessy, niezbędną do prac fortyfikacyjnych ilość żelaznych narzędzi, w tym łopat i oskardów. Ale i tak część żołnierzy musiała nadal posługiwać się łopatami wykonanymi z drewna. Pogarszające się razem z jesienną, a w końcu zimową pogodą warunki bytowania oblegających i obleganych nie wpływały na zaciekłość walk. Obie strony rozbudowywały fortyfikacje i zmieniały położenie baterii, podejmowały próby podkopywania się pod pozycje wroga. Rosjanie organizowali śmiałe wypady na stanowiska nieprzyjaciela, 14

G. R e g a n , Blądy militarne, Warszawa 1992, s. 125. Organizacja tylów na taką skalę była nowym zjawiskiem, w dziejach europejskich wojen. J. J. P i ą t e k , Taktyczny wymiar walki zbrojnej, Toruń 2005, s. 132. 15

w których uczestniczyło niekiedy nawet kilka batalionów. Francuzi i Brytyjczycy intensywnie ostrzeliwali Sewastopol i jego linie obronne. W pierwszych pięciu miesiącach główny wysiłek ich armat koncentrował się m.in. na IV bastionie. „W ogóle wnętrze bastionu przedstawiało wtedy okropny stan. Olbrzymie ilości nieprzyjacielskich pocisków — wspominał jeden z obrońców — leżały rozrzucone po całym bastionie; ziemię do naprawy brustwerów [wałów — M.K.] trzeba było brać tuż obok dział, dlatego też wszędzie była ona poryta i niewygodnie było nawet chodzić" 15 . Jesienią i pod koniec 1854 r. bastion często odwiedzał wiceadmirał Paweł Nachimow. Odznaczał najbardziej odważnych wysoko cenionymi krzyżami św. Jerzego. Interesował się szczegółami codziennego życia, wyżywieniem i warunkami odpoczynku żołnierzy i swoich marynarzy. Na jego rozkaz wybudowano obszerne schrony ziemne, do pewnego stopnia zabezpieczające życie członków załogi, narażonej na ogień nieprzyjacielskich dział. Przypominał marynarzom o odniesionych zwycięstwach, m.in. pod Synopą. Do Sewastopola pod koniec 1854 r. car przysłał dwóch swoich synów: Mikołaja i Michała. Przebywali oni w mieście kilka tygodni. Ich zadaniem było pokazanie, że władca przywiązuje wielką wagę do obrony miasta i również jego najbliżsi są gotowi ponieść wszelkie ofiary w toczącej się wojnie. Jednocześnie informowali oni ojca o sytuacji w oblężonym mieście. W. ks. Michał pisał do cara w drugiej połowie listopada: „...biegunka zdarza się tu często, [...] cholera, dzięki Bogu nie ma ostrej formy" 17 . W opinii oficerów pobyt w otoczeniu ks. Mienszykowa dostojnych gości utrudniał dowodzenie i prowadzenie prac sztabowych. Mikołaj I w listach kierowanych do ks. Aleksandra Mienszykowa wyrażał się z szacunkiem o postawie 16

Cyt. za T a r l e E., op. cit., s. 67. Patrz też W. D. P o l j k a r p o w , op. cit., s. 179. 17 Cyt. za E. W. T a r 1 e, Krymskaja wojna, t. 2, Moskwa 2005, s. 266.

garnizonu Sewastopola, zapewniał o swoim pełnym do niego zaufaniu. Nagradzał obrońców wysokimi odznaczeniami, awansami i wyróżnieniami. Sam ks. Mienszykow zwracał uwagę cara na najbardziej energicznych i odważnych dowódców, m.in. na rolę Pawła Nachimowa w organizacji i przebiegu obrony Sewastopola. To najpewniej dzięki niemu car Mikołaj I przez swojego adiutanta przekazał wiceadm. Nachimowowi „pocałunek i pozdrowienie". Odznaczył go również cenionym Orderem Orła Białego 18 . Trzeba tutaj dodać, że wyniosły i złośliwy z natury ks. Mienszykow nie kierował się osobistymi sympatiami czy uprzedzeniami, ale uczciwie i dokładnie informował monarchę o zachowaniu swoich podwładnych. Pozytywnie wpłynął na karierę wielu oficerów, w tym także tych, których sam nie lubił. Bieg wydarzeń na Krymie skupiał niemal całą uwagę Mikołaja I. Car skierował na ten obszar znaczne siły z Besarabii i jednocześnie wywierał presję na ks. Mienszykowa, aby działał zaczepnie, nie pozwolił sprzymierzonym na spokojne prowadzenie oblężenia Sewastopola. Apele, nalegania i rozkazy Mikołaja I były zgodne z zapatrywaniami samego ks. Mienszykowa, przekonanego, że należy szukać okazji do atakowania nieprzyjaciela. Takie postępowanie mieściło się w rosyjskich doświadczeniach wyniesionych z drugiej połowy 1812 r. Rosjanie ponieśli wówczas kilka klęsk, m.in. pod Smoleńskiem i Borodino (Możąjskiem) oraz utracili Moskwę, ale podwaliny przyszłego zwycięstwa nad Napoleonem położyli dzięki nękaniu i niszczeniu oddziałów francuskiej Wielkiej Armii, oddalonej od Księstwa Warszawskiego i Francji. Pod koniec października 1854 r. ks. Aleksander Mienszykow miał pod swoimi rozkazami ok. 65 tys. żołnierzy 18

Był to polski order ustanowiony przez Augusta II Mocnego i przyjęty przez carów, jednocześnie od 1815 r. polskich królów, do „rodziny cesarsko-królewskich" odznaczeń. Więcej na ten temat K. F i l i p o w , Order Orła Białego, Białystok 2005, s. 81-89.

i spodziewał się przybycia do końca roku jeszcze kolejnych 25 tys. Dałoby mu to przewagę nad armią koalicyjną, mającą w tym czasie ok. 75 tys. żołnierzy 19 . Ale już teraz, nie czekając na przybycie posiłków, postanowił przeprowadzić akcję, której celem było portowe miasto Bałakława. Odebranie tej miejscowości Brytyjczykom musiało bardzo skomplikować położenie sprzymierzonym. Razem z Bałakławą tracili dobrze zaopatrzone magazyny z żywnością, bronią i amunicją, sprzętem wojskowym. Jednocześnie Brytyjczycy, do czasu zajęcia nowego portu, stawali się zależni od znajdujących się w posiadaniu Francuzów i Turków. Bezpośrednią komendę nad działaniami wojsk rosyjskich zaangażowanych 25 października w natarciu na Bałakławę ks. Mienszykow powierzył energicznemu i lubianemu dowódcy 12 Dywizji Piechoty gen. ks. Pawłowi Liprandi 20 . To na jego rozkaz trzy dywizje piechoty o świcie przeszły po moście Czarną Rzekę i zajęły wzgórza Fiediuchina. Na nich stanęły działa oraz piechota i kawaleria, szykując się do uderzenia na pozycje sprzymierzonych. Przed sobą Rosjanie mieli równinę Bałakławy, podzieloną groblą (nazywaną też Wzgórzami Nasypowymi) na dwie doliny, północną i południową. Pierwszym zadaniem rosyjskich wojsk było przejście doliny północnej i zaatakowanie linii sześciu ziemnych umocnień, szumnie nazywanych redutami, usytuowanych w jednej linii na grobli. Kluczowa była tutaj reduta nr 1, broniona przez batalion tureckiej piechoty z Tunisu, dysponujący trzema okrętowymi działami, obsługiwanymi przez brytyjskich podoficerów i żołnierzy. 19 L a m b e r t A., Bitwa pod Bałakławą, 25 października 1854. Nieczytelny rozkaz, w: Wielkie bitwy i kampanie, red. J. Pimlott, Warszawa 2001, s. 90. 20 P. P. Liprandi (1796-1864), uczestnik m.in. wojen napoleońskich z 1813-1814 r„ z Polską 1830-1831 r„ od 1848 r. dowódca 12 Dywizji Piechoty, uczestnik wojny krymskiej, w 1862 r. inspektor wojsk.

Reduty nr 2, 3 i 4 obsadzały mniejsze liczebnie oddziały tureckie. Na każdej z nich znajdowały się tylko po dwa działa i angielscy kanonierzy. Pozostałe dwie reduty nie miały swoich załóg. Za tą pozycją, w dolinie południowej znajdowały się dwie linie obrony miasta Bałakława. Pierwszą tworzyło ok. 650 żołnierzy słynnego 93 pułku górali szkockich i baterie dział 21 . Dowodził nimi doświadczony gen. Colin Campbell 22 . Linię wewnętrzną formowali żołnierze Królewskiego Korpusu Piechoty Morskiej oraz nieznana nam liczba tureckiej piechoty. Na zachodnim krańcu grobli znalazł się obóz brytyjskiej Dywizji Kawalerii lorda Lucana. Dywizja składała się z Lekkiej Brygady i Ciężkiej Brygady. Tą pierwszą dowodził lord Cardigan 23 , posiadający opinię awanturnika i kobieciarza, łasego na zaszczyty i ceniącego wygody arystokraty. Zdaniem jednych był zarozumiałym, nietaktownym i nieudolnym, a w ocenie drugich odważnym, tylko o zbyt wybujałym temperamencie dowódcą. Żołnierze go szanowali, być może nawet lubili, choć odnosił się do nich surowo, domagając się przestrzegania dyscypliny nawet w drobnych szczegółach. Między sobą nazywali go Nochalem. Nie przeszkadzało im, że ich dowódca ceni luksus. Na Krymie lord Cardigan najchętniej nocował nie w obozie, ale na swoim elegancko wyposażonym, wygodnym jachcie, nie przejmując się, że zajmuje w porcie miejsce tak potrzebne okrętom. Spowinowaceni z sobą, Cardigan i Lucan, głęboko się nienawidzili. Wybuchowi, nie krępując się podwładnymi, wielokrotnie prowadzili gwałtowne sprzeczki. Nie wahali się wówczas 21 93 Pułk Highlanders był znany potem jako 2 batalion Pułku Argyll & Sutherland. Patrz B. P e r r e t t , Za wszelką, cenę, Poznań 2001, s. 47. 22 C. Campbell (1792-1863), uczestnik wojen napoleońskich, po wojnie krymskiej walczył w Indiach, otrzymał stopień marszałka polnego. 23 Lord Cardigan, James Brudenell (1797-1868), uczestnik wojen napoleońskich, po wojnie krymskiej generalny inspektor kawalerii, zmarł po upadku z konia, spowodowanego zawałem serca, jego pierwszą żoną była siostra lorda Lucana, drugą głośna awanturnica Adelina de Horsey.

używać pod swoim adresem lekceważących, niekiedy nawet obraźliwych sformułowań. Ich przeciwieństwem był flegmatyczny, znający swoje ograniczenia i umiejący korzystać z wiedzy i doświadczenia podwładnych dowódca Ciężkiej Brygady James Scarlett 24 . W dyspozycji naczelnego wodza lorda Raglana były również duże jednostki piechoty, przede wszystkim 1 i 4 Dywizja Piechoty. Dowodzili nimi bliscy krewni królowej, ks. Cambridge 25 i George Cathcart 26 . Swoje stanowisko lord Raglan umieścił ponad doliną Bałakławy na wznoszącej się nad nią wysokiej Skarpie Sapun. Jako jedyny brytyjski wyższy dowódca miał dobry widok na własne i nieprzyjacielskie stanowiska. Dysponował licznym sztabem, w tym przydzieloną do niego grupą adiutantów, przeważnie ambitnych i stosunkowo młodych oficerów, czekających na sposobność wyróżnienia się i awanse. Wśród nich znajdował się uchodzący za jednego z najlepszych jeźdźców w armii kpt. Lewis Edward Nolan 27 . Pewny siebie, zdaniem kolegów zarozumiały, wielokrotnie wchodził w konflikt ze starszymi stopniem i wiekiem oficerami, również z lordami Cardiganem i Lucanem. Podobnie jak wielu innych oficerów uważał swoich przełożonych za już niezdolnych do skutecznego dowodzenia, wręcz nieudolnych, stanowiących ważną przeszkodę w uzyskaniu zwycięstwa. Przy lordzie Raglanie przebywał także korespondent wysłany przez „The Times", William Howard Russell, uważnie obserwujący swoje otoczenie oraz słuchający opinii niższych stopniem dowódców, podoficerów i żołnierzy. 24

J. Scarlett (1799-1871), generał, w 1869 r. bezskutecznie kandydował do parlamentu. 25 Ks. Cambridge, George Frederick Charles (1819-1904), kuzyn królowej, generał, odesłany pod koniec 1854 r. 26 G. Cathcart (1794-1855), dyplomata, generał, zginął w bitwie 5 listopada 1855 r. pod Inkermanem. 27 L. E. Nolan (1818-1854), przed wojną krymską służył w Indiach, autor historii kawalerii i podręcznika hodowli koni.

O świcie, 25 października rosyjskie działa skoncentrowały ogień na reducie nr 1. Po kilkudziesięciu minutach uderzyła na nią rosyjska piechota. Turecki dowódca za pomocą uzgodnionych wcześniej sygnałów (wystawiając odpowiedniej barwy chorągiewki) poinformował sprzymierzonych o ataku nieprzyjaciela, a jego żołnierze i angielscy kanonierzy przyjęli nacierających Rosjan ogniem armat i karabinów, a potem zaciętą walką na bagnety. W trakcie starcia większość obrońców poległa lub odniosła rany i dostała się do niewoli. Redutę zajęli Rosjanie. Utrata pierwszej reduty wpłynęła na obsadę pozostałych. Ostrzelani ogniem rosyjskich armat, potem karabinów, po zagwożdżeniu swoich dział odeszli w kierunku obozu brytyjskiej kawalerii i Bałakławy. Wycofujących się Turków ścigali kozacy, wielu zabijając i biorąc do niewoli. Przed masą prących do przodu żołnierzy rosyjskiej piechoty i jazdy, rozgrzanych niedawnym sukcesem, stał teraz 93 pułk górali szkockich, „cienka czerwona linia", jak to napisał Russell, wzmocniony grupą tureckich żołnierzy, wcześniej stanowiących załogi redut. Lord Raglan zorientował się, że rozpoczęła się poważna rosyjska akcja i konieczne jest zebranie większych sił. Wysłał do dowódców 1 i 2 Dywizji Piechoty rozkazy nakazujące wyjście z pobliskich obozów i przybycie do doliny Bałakławy. Ks. Cambridge wyprowadził swoich żołnierzy, ale sformowanie ich w szyk marszowy zajęło mu aż pół godziny. Natomiast George Cathcart uznał, że jego żołnierzom i jemu samemu należy się czas na spokojne zjedzenie śniadania. Argumentował to spędzeniem poprzedniej nocy na stanowiskach bojowych. Odpowiedział adiutantowi lorda Raglana, że najpierw musi dać porządnie odpocząć swoim chłopcom. I tylko stanowcza postawa wysłannika brytyjskiego naczelnego wodza spowodowała skrócenie przez Cathcarta czasu śniadania i przystąpienie do wykonania rozkazów. Na polecenie lorda Raglana

z obozu wyszła również jazda. Dywizja Kawalerii do walki uszykowała się pod Skarpą Sapun. Jej dowódca lord Lucan zajął stanowisko na niewielkim wzgórzu, dające mu tylko niewielki wgląd w obie doliny. Odpowiednie rozkazy do bitwy wydał także francuski naczelny dowódca. Gen. Franęois Certain Canrobert wysłał w pobliże brytyjskich pozycji swojego najlepszego generała, Pierre Bosąueta 28 z dwoma brygadami piechoty, dwoma pułkami kawalerii (Chasseurs d'Afrique) i działami oraz z poleceniem interweniowania w wypadku uzyskania przez Rosjan przewagi nad sojusznikami. W tym czasie następowały zmiany w dolinie Bałakławy. Rosjanie zajęli wschodnią część grobli (Wzgórza Nasypowe), ustawiając na niej własne baterie i oddziały piechoty oraz zaczęli wprowadzać silne formacje kawalerii do doliny północnej. Angielskie działa, znajdujące się na zdobytych redutach, spokojnie przygotowywali do zabrania. Lord Raglan, obserwujący zachowanie się nieprzyjaciela na grobli, przyjmował je z widoczną irytacją. Wszyscy wiedzieli, że jego mentor ks. Wellington nigdy podczas swojej długiej kariery wojskowej nie utracił ani jednej armaty, czym się zawsze szczycił. Znajdując się pod taką presją, lord Raglan postanowił odbić swoje działa przy pomocy oddziałów wydzielonych z Dywizji Kawalerii. Sytuacja szybko zmieniała się na korzyść Rosjan. Ich piechota umacniała się na grobli, a kawaleria zajmowała dolinę północną oraz podchodziła pod stanowiska 93 pułku górali szkockich i tureckich żołnierzy broniących dostępu do miasta Bałakława. Dostrzegając Brytyjczyków, część rosyjskiej kawalerii ruszyła ku nim galopem. Widząc to, stojący przy swoim pułku sir Colin Campbell zwrócił się do żołnierzy: „Pamiętajcie chłopcy: stąd nie ma odwrotu! Albo ich zatrzymacie, albo zginiecie tam, gdzie stoicie". 28 P. Bosquet (1810-1861), przed wojną krymską walczył w Afryce Północnej, marszałek Francji.

Odpowiedziały mu okrzyki: „Ano, sir Colin, tak właśnie zrobimy". Niespodziewanie rosyjscy kawalerzyści zmienili kierunek ataku, skręcając tuż przed nieprzyjacielską piechotą, aby obejść jej skrzydło i zaatakować od tyłu. Sprowokowało to brytyjskich żołnierzy do złamania szyku i prób dosięgnięcia blisko mijających ich Rosjan bagnetami. Widząc to gen. Campbell wydał rozkaz: „Dziewięćdziesiąty trzeci. Stać i nie wariować" 29 . Kolejne, dobrze wymierzone i oddane z bliska salwy dosięgły wielu jeźdźców. Rosjanie, ponosząc duże straty, zaniechali ataku, cofnęli się ku grobli. W tym mniej więcej momencie do szarży ruszyła brytyjska Ciężka Brygada. Kilkuset rosłych mężczyzn na wielkich koniach, po rozpędzeniu się, było trudno zatrzymać. Znajdujący się na pierwszej linii rosyjscy huzarzy, widząc zbliżającego się przeciwnika, popełnili błąd. Zatrzymali się, aby oddać do niego salwę. Musieli więc przyjąć uderzenie Ciężkiej Brygady stojąc w miejscu. Na czele brytyjskiego ugrupowania galopowały trzy szwadrony: angielski, irlandzki i szkocki. Szarżę poprowadził i w walce uczestniczył dowódca brygady, James Scarlett. Uznany brytyjski historyk, w barwnym i plastycznym opisie tego ataku napisał, że dochodząc do pierwszego szeregu nieprzyjaciela Anglicy krzyczeli, Irlandczycy dziko wrzeszczeli, a Szkoci głucho warczeli 30 . Rosjanie zostali roztrąceni, rozjechani i wykłuci. Po stracie ok. 270 zabitych i rannych, cofnęli się ku grobli. Ich dowódca nie skierował do walki odwodów. Brytyjczyków powstrzymała artyleria konna, skutecznie ostrzeliwując przedpole rosyjskich pozycji. Dzielna postawa 93 pułku górali szkockich i tureckich żołnierzy oraz świetna szarża Ciężkiej Brygady rozstrzygnęły o losach tej fazy bitwy. Rosyjskie natarcie zostało powstrzymane. Z poczynionych obserwacji wynikało również, że tego dnia nie będzie wznowione. Biorąc to pod uwagę lord Raglan 29 30

Cyt za B. P e r r e t t , op. cit., s. 54-59. Ibid., s. 59.

uznał, że nadszedł czas na odebranie Rosjanom dział utraconych na tureckich redutach położonych na grobli. Miała to uczynić Lekka Brygada, składająca się z pięciu pułków: 17 lansjerów, 8 i 11 huzarów oraz 4 i 13 dragonów, razem tego dnia ok. sześciuset sześćdziesięciu jeźdźców. Wydano odpowiednie pisemne rozkazy, jak się miało okazać sformułowane pospiesznie i pozbawione precyzji, i wyprawiono ze sztabu do dowództwa Dywizji Kawalerii lorda Raglana. Lord Cardigan i jego oficerowie sfrustrowani bezczynnością, zawistni, że ich towarzysze z Ciężkiej Brygady już okryli się sławą, oczekiwali na rozkazy naczelnego dowódcy, także ich kierujące do walki. Kiedy przyszły, okazały się niejasne. Kazano im zdobyć jakieś armaty, których nie widzieli oraz obiecano współdziałanie piechoty, która się nie pojawiła. Zdezorientowani lord Lucan i Cardigan nie bardzo wiedzieli, jak mają działać. Nic też im nie wyjaśnił kolejny, wydany przed godziną 11, ponaglający rozkaz przywieziony przez kpt. Nolana: „Lord Raglan pragnie, by kawaleria podążyła śpiesznie w stronę frontu — za przeciwnikiem i zapobiegła zagarnięciu dział przez przeciwnika. Towarzyszyć może artyleria konna. Kawaleria francuska po lewej. Natychmiast" 31 . Wydając swoje rozkazy lord Raglan nie wziął pod uwagę, że pole widzenia jego dowódców jazdy było niewielkie. Z miejsca, w którym się znajdowali, obserwowali tylko niektóre epizody walk na grobli. Nie mogli dostrzec utraty redut i czynionych przez Rosjan przygotowań do wywiezienia zdobyczy. Prawdopodobnie nie widzieli nawet poruszającego się wroga, za którym, zgodnie z rozkazem, mieli „śpiesznie podążyć". 31 Cyt za E. W. T a r l e , t. 2, s. 198. Patrz też A. L a m b e r t , op. cit., s. 94; J. S w e e t m a n , The Crimean War, Cambridge 2001, s. 78; C. W o o d h a m-S m i t h, The reason why, New York 1962, s. 234, 237, 246 i 248; T. B r i g h t o n, Szarża lekkiej brygady. Najsłynniejszy atak kawalerii w historii wojskowości, Warszawa 2006, s. 88-100.

Znajdując się w trudnej sytuacji, Lucan zwrócił się do kpt. Nolana z żądaniem wyjaśnienia, jakie są oczekiwania lorda Raglana. Zniecierpliwiony i rwący się do walki oficer, na pytanie o jakie to działa chodzi, tylko zatoczył ręką koło w kierunku doliny Bałakławy i lekceważąco powiedział, że tam w oddali znajduje się cel szarży. Lord Lucan, poirytowany zachowaniem młodszego stopniem oficera, ale przekazującego rozkazy i w jakimś stopniu reprezentującego naczelnego dowódcę, nie dociekał już, jaki powinien być cel szarży. Po zastanowieniu się i krótkiej wymianie zdań lord Lucan i Cardigan doszli do przekonania, że naczelny dowódca domaga się od nich zdobycia rosyjskich armat znajdujących się w dolinie północnej. Obaj uznali ten rozkaz za nieodpowiedzialny, skazujący Lekką Brygadę na olbrzymie, trudne do uniknięcia straty. Miała bowiem szarżować na osiem dział znajdujących się u wyjścia z doliny, chronionych przez cztery pułki kozaków i huzarów. Po obu stronach doliny, którą musieli przebyć brytyjscy kawalerzyści, znajdowało się kilka nieprzyjacielskich baterii dział, a także liczne oddziały piechoty i jazdy. Oznaczało to, że szarżujący dostaną się pod silny ogień rosyjskich baterii i karabinów, zarówno z czoła, jak i boków. Po podjęciu decyzji, co ma atakować, lord Lucan stwierdził tylko „Tu nie ma wyboru, musimy wykonać rozkaz". Dobitniej wyraził swoje uczucia por. Thomas Hutton: „Dziecko zrozumiałoby, że jedziemy w pułapkę, co dopiero dragon" 32 . Krótko po godzinie jedenastej przed południem Lekka Brygada stępa ruszyła do ataku. Rozpoczynając akcję ugrupowanie miało ok. stu czterdziestu metrów szerokości i około sześciuset metrów długości. Na jego czele jechał wyprostowany w siodle, spokojny i mruczący coś pod 32

Cyt. za A. L a m b e r t , op. cit., s. 95; B. P e r r e 1 1 , op. cit., s. 66.

nosem lord Cardigan. Niedaleko od niego, przy dowódcy 17 pułku lansjerów, jechał kpt. Nolan. Kawalerzyści przeszli w kłus, utrzymując szyk. Kierowali się za swoim dowódcą w głąb doliny północnej, zamiast przesunąć się na prawo, jak tego oczekiwał lord Raglan, ku utraconym redutom na grobli. Po kilkuset metrach Nolan zorientował się, że rozkazy naczelnego dowódcy zostały źle zinterpretowane, a Lekka Brygada zmierza ku zagładzie. Łamiąc dyscyplinę i obyczaje, wysunął się przed prowadzącego szarżę Cardigana i machając szablą, próbował naprawić popełniany błąd, zmieniając kierunek ataku. Nie dane mu było tego uczynić. Trafiony w czoło rosyjską kulą, spadł z konia. Był pierwszym poległym podczas tej szarży. Lord Cardigan nie zauważył jego śmierci. Zapamiętał jedynie, że ten oficer próbował go wyprzedzić, tak jakby sam zamierzał poprowadzić szarżę. Lekka Brygada przemierzała dolinę, ponosząc krwawe straty od ognia dział i karabinów, zarówno z czoła, jak i boków. „Parliśmy naprzód, wciąż naprzód — wspominał jeden z żołnierzy — coraz szybciej i szybciej, bo pobudzone konie rozgrzewały się z każdym krokiem, nie zważając na grad kul, orzących bruzdy w naszych szeregach i zatrzymujących na zawsze wielu dzielnych jeźdźców. Jeśli chodzi o mnie, to trunek, który miałem w sobie, wraz z wielkim podnieceniem wywołanym szaleńczą szarżą sprawiły, że całkiem mnie poniosło" 33 . Galopujący, na polecenie oficerów, zwierali szeregi, nie dopuszczając do rozerwania szyku. Wśród nich byli ranni, a nawet zabici utrzymywani w siodłach przez skurcz mięśni nóg lub uczepieni grzyw koni. Cały czas na czele znajdował się lord Cardigan. Obok koni dzielnie biegł terier ostrowłosy Jimmy, pies 8 pułku huzarów. Po otrzymaniu rozkazu „szable w dłoń" brygada przyspieszyła, przechodząc w galop. Po około dwudziestu 33

Cyt. za T. B r i g h t o n, op. cit., s. 168.

minutach od rozpoczęcia akcji Brytyjczycy wpadli między działa wroga. Walka rozstrzygnęła się w kłębach dymu prochowego. Po rozpędzeniu pozostałych przy życiu artylerzystów brygada uderzyła na stojącą w pobliżu nieprzyjacielską jazdę. Ta cofnęła się, nie przyjmując wyzwania. Przebieg ataku z rosnącym niepokojem obserwował lord Raglan ze swoim sztabem, znajdujący się przy nim dziennikarz William Howard Russell, a także gen. Pierre Bosąuet. Brytyjski dowódca nie mógł zatrzymać Lekkiej Brygady. Rozkazał powstrzymać już podążającą za swoimi towarzyszami Ciężką Brygadę. Natomiast francuski generał pchnął swoją jazdę na rosyjskie baterie i kawalerię znajdujące się na jednym ze zboczy doliny północnej, chcąc tym ułatwić odwrót angielskim towarzyszom broni. Nic więcej nie można było uczynić. Wyczyn brytyjskiej lekkiej kawalerii skomentował z goryczą: „To wspaniałe, ale to nie wojna. To głupota"34. Jako pierwszy wycofał się ku pozycjom wyjściowym lord Cardigan. Przeprowadził swoją brygadę przez dolinę północną, uczestniczył w zdobyciu dział i stwierdził, że to wystarczy. Jako arystokrata i wyższy dowódca był głęboko przekonany, że udowodnił swoje męstwo, spełnił swój obowiązek i nie musi walczyć wręcz z rosyjskimi żołnierzami. To było zadanie dla podwładnych, a nie dla niego. W trakcie odwrotu został pochwycony przez kozaków i niemal przez nich zakłuty pikami. Uratował go w ostatniej chwili rosyjski oficer, nieznany nam z imienia ks. Radziwiłł 35 . Obaj panowie poznali się wcześniej w Londynie, bywając na tych samych balach i kolacjach 36 . W zamieszaniu Cardigan wymknął się z niewoli. Wycofały się także, stępem i w szyku, ostrzeliwane już tylko z jednego boku, resztki Lekkiej Brygady. Tym razem 34

Cyt. za E. W. T a r l e , t. 2, s. 199. Byt to najpewniej ks. Leon Radziwiłł (1808-1872), generał i dowódca kawalerii w rosyjskiej armii. 36 C. W o o d h a m-S m i t h, op. cit., s. 267. 35

straty były daleko mniejsze. Powrócił dwukrotnie ranny Jimmy 37 . Tych, którzy przeżyli szarżę przywitały wiwaty żołnierzy Ciężkiej Brygady i Francuzów. Podjechał do nich lord Cardigan. Zwrócił się do żołnierzy słowami: „To był czysty idiotyzm, chłopcy, ale nie ja go wymyśliłem". W odpowiedzi usłyszał: „Wiemy, milordzie. Jesteśmy gotowi do powtórki" 38 . Mimo tych zapewnień brygada nie była zdolna do walki. Poległo 118, rany odniosło 127, a do niewoli dostało się 45 żołnierzy. Straciła także ponad połowę koni. Lord Cardigan tej nocy nie spędził na swoim wygodnym jachcie, nie zjadł kolacji starannie przygotowanej przez kucharza. Owinięty kocem spal przy ognisku razem ze swoimi żołnierzami. Nikt nie miał wątpliwości, że Lekka Brygada uczestniczyła w zupełnie niepotrzebnej akcji. Nie kwestionowano bohaterstwa jej żołnierzy. Już bezpośrednio po bitwie zastanawiano się, kto ponosi winę za skierowanie jazdy pod lufy rosyjskich dział i karabinów. Lord Raglan dowodził, że niedokładnie zapisano w rozkazie jego słowa, a lord Lucan powinien sam właściwie ocenić sytuację. Dowódcy jazdy, Lucan i Cardigan, twierdzili, że stanowczość tonu rozkazu nie dawała im prawa do odmowy jego wykonania. Wszyscy byli przekonani, że winę ponosi, przynajmniej do pewnego stopnia, kpt. Nolan, który nie uzupełnił pisemnego rozkazu lorda Raglana odpowiednimi wskazówkami. Najwięcej słów krytyki zebrali lordowie Raglan i Lucan. O tym ostatnim „The Times" napisał: „Nie może być tak, że oficerom tak skromnie obdarowanym zdolnością rozumienia i wykonywania rozkazów powierza się życie żołnierzy czy honor narodu" 39 . Lord Lucan, rozżalony na obraźliwe i krzywdzące jego zdaniem uwagi co do roli jaką odegrał, zaczął się domagać zwołania 37

Piesek, którym opiekowali się żołnierze, przeżył wojnę i wrócił do Wielkiej Brytanii. 38 Cyt. za B. P e r r e t t , op. cit., s. 72; N. S z e f ó w , op. cit., s. 35-36. 35 Cyt. za T. B r i g h t o n, op. cit., s. 221.

sądu, mającego wyjaśnić wszystkie okoliczności towarzyszące wydaniu rozkazów do szarży. Opis, a w nim tragiczne skutki szarży Lekkiej Brygady, przekazany do Londynu przez W. H. Russella i wydrukowany po raz pierwszy w „The Times" 13 listopada, zwrócił przeciwko brytyjskiemu dowództwu niemal całą opinię publiczną. W swoim tekście dziennikarz przeciwstawił męstwo szarżujących szeregowych, podoficerów i oficerów, głupocie i niefrasobliwości generałów. Napisał: „Jeśli poczucie dumy z powodu przejawienia najwyższych walorów męstwa może zrównoważyć klęskę dziś odniesioną, to może nie powinniśmy boleć nad stratami, jakieśmy ponieśli z rąk dzikiego i barbarzyńskiego przeciwnika". Przyczynę strat określił: „pochopne nieprzemyślenie", odnosząc te słowa do naczelnego dowództwa na Krymie 40 . Dzień po opublikowaniu tekstu Russella jeden z brytyjskich polityków zapisał w swoim dzienniku: „Wypadki z 25-go, w trakcie których nasza kawaleria poniosła ogromne straty, były, jak się wydaje, wynikiem czyjejś nieudolności, winą zaś za to obciążyć należy Lucana, Cardigana, kapitana Nolana (który poległ) lub samego Raglana. Być może nikt w gruncie rzeczy nie ponosi odpowiedzialności, jeśli jednak ktokolwiek zawinił, mam osobiście wrażenie, że był to Raglan. To on napisał ów rozkaz i jego obowiązkiem było sformułowanie go w sposób tak jasny, by niemożliwe było jakiekolwiek nieporozumienie. Powinien też był uwzględnić w nim różne warianty lub nadać swoim podwładnym jakieś pełnomocnictwa, zwalniające ich od konieczności stosowania się do rozkazu w sposób rygorystyczny" 41 . Uczestnicy szarży po powrocie do Anglii zostali otoczeni wyjątkowym szacunkiem. Sześciu z nich, w tym tylko jeden oficer, otrzymało Krzyż Wiktorii 42 . Już sam fakt 40

Cyt. za M. W a ń k o w i c z , Wojna i pióro, Warszawa 198,3, s. 181. Ch. C. F. G r e v i 11 e, Dziennik z czasów panowania króla Jerzego IV, króla Wilhelma IV i królowej Wiktorii, Warszawa 1974, s. 295. 41

służby w brygadzie podczas wojny z Rosją zapewniał poważanie do końca życia, choć nie zawsze godne materialne warunki egzystencji. Miejsce walk potraktowano jako przynależne, przez przelaną krew, do Wielkiej Brytanii. Przed wybuchem I wojny światowej wielu mieszkańców Wysp przybywało na Krym do Bałakławy tylko po to, aby odwiedzić dolinę północną, nazywaną przez nich Doliną Śmierci i niewielki cmentarz brytyjskich żołnierzy. Lekka Brygada stała się bohaterem wielu utworów literackich. Najsłynniejszym z nich jest zapewne poemat lorda Alfreda Tennysona Szarża Lekkiej Brygady, napisany i opublikowany jeszcze pod koniec 1854 r.43 Popularny, chętnie i często cytowany utwór napisał również Rudyard Kipling 44 . Powstały także dwa, nakręcone z rozmachem, w gwiazdorskiej obsadzie filmy 45 . Oba noszą nazwę Szarża Lekkiej Brygady. Pierwszy miał premierę w 1936 r., a wyreżyserował go sam Michael Curtiz 46 . Zagrali w nim Errol Flynn 47 i David Niven48. Wielkim wydarzeniem okazała się premiera 42 Order ustanowiony 29 stycznia 1856 r. Do marca 2005 r. nadano go tylko 1355 razy. Krzyże odlewa się z brązu pochodzącego z dwóch rosyjskich dział zdobytych na Krymie. 43 A. Tennyson (1809-1892), autor wierszy, poematów i sztuk teatralnych, m.in. poematów Szarża Lekkiej Brygady (1854) i Szarża Ciążkiej Brygady (1882). 44 R. Kipling (1865-1936), autor wierszy, poematów i sztuk teatralnych, m.in. Ksiągi dżungli, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. 45 Dziękuję w tym miejscu p. prof. Zdzisławowi Biegańskiemu za zwrócenie mi uwagi na filmografię Lekkiej Brygady. 46 M. Curtiz (1886-1962), amerykański reżyser, nagrodzony za Casablanką (1942) Oskarem, wyreżyserował również m.in. The Adventures of Robin Hood. 47 E. Flynn (1909-1959), amerykański aktor filmowy, zagrał w kilkudziesięciu filmach, głównie role romantycznych awanturników. 48 D. Niven (1910-1983), brytyjski aktor filmowy, w wojsku podczas II wojny światowej dosłużył się stopnia pułkownika, zagrpł w kilkudziesięciu filmach brytyjskich i amerykańskich, w Polsce znany z ról m.in. w filmach Różowa Pantera i Działa Navarony.

w 1968 r. filmu Tony Richardsona 49 . To dzieło o pacyfistycznym i antyimperialnym przesłaniu wywołało w Wielkiej Brytanii gorącą dyskusję nad przeszłością. Niezapomniane kreacje stworzyli w nim John Giełgud 50 i Trevor Howard 51 . Pierwszy wcielił się w postać lorda Raglana, drugi lorda Cardigana. Trudno rozstrzygnąć, kto w rzeczywistości odniósł zwycięstwo w bitwie na równinie Bałakława, stoczonej 25 października 1854 r. Obie strony wstrzymały ruchy swoich jednostek około godziny pierwszej po południu. Ich straty nie były znaczące. Poległo, odniosło rany lub dostało się do niewoli 360 Brytyjczyków, 280 Turków, 38 Francuzów i 540 Rosjan 5 2 . Bitwę za swój sukces uznali Rosjanie. W obleganym Sewastopolu wiadomości o przebiegu walk i wyolbrzymionych stratach brytyjskiej Lekkiej Brygady wywołały radość. Świętowano pierwsze zwycięstwo, tak uważano, odniesione na Krymie nad sprzymierzonymi. Cieszono się, że zapowiada ono dalsze sukcesy. Anglicy za niefortunne rozpoczęcie bitwy niesłusznie obwinili tureckich żołnierzy. W sprawozdaniach i relacjach, a potem także w wielu pracach historycznych najczęściej pomijali lub pomniejszali znaczenie bohaterskiej obrony dwóch pierwszych redut. Najwyżej wzmiankowali, że nie udzielili im pomocy, gdyż brytyjscy obserwatorzy nie potrafili właściwie zinterpretować sygnałów z prośbą o wsparcie, wysyłanych przez walczących Turków. Skupiali swoją narrację na ucieczce tureckich żołnierzy z pozostałych 49

A. C. Richardson (1928-1991), brytyjski reżyser, m.in. filmów: Tom Jones i The Hotel Hampshire. 50 J. Giełgud (1904-2000), brytyjski aktor filmowy i teatralny, potomek generała Królestwa Polskiego, zagrał w kilkudziesięciu filmach, w Polsce znany z ról m.in. w filmach Artur i Dyrygent. 51 T. Howard (1916-1988), brytyjski aktor filmowy i teatralny. 52 A. L a m b e r t , op. cit., s. 97.

stanowisk, wiedząc, że nie byli oni w stanie samodzielnie powstrzymać mas atakującej rosyjskiej piechoty. Niechętnie zauważali, że „cienką czerwoną linię" 93 pułku górali szkockich odważnie wspierali tureccy piechurzy, którzy wcześniej już walczyli na redutach. Od końca października 1854 r. pod Sewastopolem rzadko powierzano Turkom zadania bojowe. Wykorzystywano ich przeważnie jako robotników. Byli tragarzami, kopali okopy i wykonywali prace ziemne przy fortyfikacjach, a także dokonywali pochówków poległych Rosjan. Po starciu pod Bałakławą ks. Aleksander Mienszykow uważał, że nadszedł czas na spełnienie oczekiwań cara i wydanie sojusznikom nowej bitwy. Rosyjska armia na Krymie, dzięki posiłkom jakie otrzymała, miała ponad 105 tys. żołnierzy i marynarzy, podczas gdy sojusznicy dysponowali ok. 70 tys. żołnierzy. Słabością rosyjskich sił było ich znaczne rozproszenie. Tylko część broniła Sewastopola i operowała w jego pobliżu. Co najmniej kilkanaście tysięcy żołnierzy musiało obsadzać nadmorskie małe porty i pełnić służbę garnizonową w miasteczkach. Rosyjskie oddziały 25 października pokazały, że są w stanie pokonać wroga, nawet jego najlepsze oddziały. Za to, że nie wyrzuciły Brytyjczyków z Bałakławy ks. Aleksander Mienszykow winił głównie gen. ks. Pawła Liprandiego. Wiedząc, że sam również jest pozbawiony większych talentów dowódczych, postanowił znaleźć nowego generała, który poprowadzi, pod pewnymi warunkami, rosyjskie wojska w kolejnej bitwie. Zdecydował się na nielubianego przez siebie gen. Piotra A. Dannenberga, wywołując tym zdziwienie podwładnych. Książę nigdy się nie wytłumaczył i nie uzasadnił tego wyboru. Na często później stawiane mu pytanie, dlaczego powierzył na początku listopada 1854 r. losy armii i wojny generałowi, uważanemu za miernego i pozbawionego śmiałości dowódcę, odpowiadał

z uśmiechem: „a czy to nie wszystko jedno" 53 . Celem rosyjskiej akcji pozostały wojska brytyjskie i Bałakława. Do ataku na to miasto i port ks. Mienszykow wyznaczył 57 tys. żołnierzy. Działania zapoczątkowane atakiem wojsk rosyjskich 5 listopada 1854 r. przeszły do historii pod mianem bitwy pod Inkermanem. Naczelny dowódca rosyjskiej armii na Krymie zachował sobie prawo do nadzoru nad przebiegiem planowanej akcji oraz opracował jej założenia, a także wydał wstępne dyspozycje i instrukcje. Tym samym ks. Mienszykow ustanowił, bardzo później krytykowany, niejasny system dowodzenia i związanej z tym odpowiedzialności. Rosyjscy generałowie podczas bitwy pod Inkermanem 5 listopada, po pojawieniu się sprzecznych rozkazów ks. Mienszykowa i gen. Dannenberga, nie bardzo wiedzieli, czyje powinni wykonać. Kłopoty ze zrozumieniem intencji zawartych w otrzymywanych rozkazach pogłębiał brak map pola walki. W wyniku tych wszystkich okoliczności po rosyjskiej stronie powstał trudny do opanowania bałagan. Dywizje działały w sposób nieskoordynowany, a często także zbyt ostrożnie, gdyż dowodzący nimi nie mieli jasnego poglądu na to, czego się od nich i od ich żołnierzy oczekuje. W efekcie mimo zaciętych ataków Rosjanom nie udało się złamać brytyjskich szyków. W krytycznym dla lorda Raglana momencie, około godziny jedenastej przed południem, z odsieczą przyszedł gen. Pierre Bosąuet. Francuska artyleria i piechota wsparła sojusznika i przyczyniła się do wstrzymania rosyjskiego natarcia. Ks. Mienszykowowi i gen. Dannenbergowi zabrakło odwodów i nie mogli wznowić ataku. Tak prowadzona bitwa, podczas której Rosjanie pierwszy i ostatni raz w tej wojnie posiadali dużą przewagę liczebną nad wrogiem, musiała zakończyć się ich klęską 54 . 33

Cyt. za E. W. T a r 1 e, t. 2, s. 207. G. R e g a n , op. cit., s. 51; B. Perrett, op. cit., s. 74; N. S z e f ó w , op. cit., s. 207-208; J.P. C h a p p u i s , 1854-1855 Croisade en Crimee. La guerre qui arreta les Russes, Paris 1978, s. 131-49. 54

W bitwie pod Inkermanem Rosjanie stracili aż 12 tys. zabitych i rannych żołnierzy 55 . Po wygaśnięciu walk sojusznicy zaproponowali ks. Mienszykowowi, aby zabrał i pochował swoich poległych. Ku swojemu zaskoczeniu otrzymali od rosyjskiego wodza odpowiedź, że zgodnie z wojennym obyczajem to należy do nich, gdyż pozostali na bitewnym polu. W tej sytuacji sprzymierzeni przeprowadzenie pochówku powierzyli tureckim żołnierzom. Rosyjskich poległych wleczono za nogi, a potem wrzucano, bez asysty duchownych i nawet krótkiej ceremonii wojskowej, do wspólnych dołów. Spoczęli w kilkudziesięciu wielkich bezimiennych mogiłach 56 . Wynik bitwy głęboko rozczarował cara Mikołaja I oraz rosyjskich generałów i wyższych oficerów. Winnego upatrywano w ks. Mienszykowie. Dopiero teraz dostrzeżono, że księciu nie brakowało energii i odwagi, ale większego talentu i doświadczenia w samodzielnym dowodzeniu. Monarcha, przygnębiony bolesną klęską, zaczął się zastanawiać, komu powierzyć wojska na Krymie i losy Sewastopola. Jego wybór skłaniał się ku gen. ks. Michaiłowi Gorczakowowi, który potrafił kilka miesięcy wcześniej zająć Mołdawię i Wołoszczyznę oraz był bliski zdobycia Silistrii. Także po stronie sprzymierzonych po bitwie pod Inkermanem nie znaleziono powodów do zadowolenia. Jeden z jej bohaterów gen. Bosąuet trafnie skomentował wydarzenia z 5 listopada 1854 r., mówiąc do lorda Raglana: „... to raczej udana bitwa, niż zwycięstwo" 57 . Sugerował konieczność stworzenia wspólnej francusko-brytyjskiej komendy nad wojskami sprzymierzonych. Królowa w liście 55 A. K. B a u m g a r t e n , Dniewniki 1849, 1853, 1854 i 1855 gg„ [bmw 1911], s. 180. 56 K. H i b b e r t, Krymskaja kampania 1854-1855 gg. Tnagedia lorda Raglana, Moskwa 2004, s. 225-226. 57 Cyt. za E. W. T a r 1 e, t. 2, s. 223.

do lorda Raglana napisała, że „przyjęła z dumą i radością telegraficzną wiadomość o chwalebnym, ale niestety krwawym zwycięstwie" 58 . W bitwie poległo lub odniosło rany ok. 3,3 tys. brytyjskich i francuskich żołnierzy. Po bitwie pod Inkermanem ujawnił się kryzys w systemie dowodzenia aliantów. Gen. Franęois Certain Canrobert ostro domagał się powołania wspólnej komendy. Starał się wpłynąć na cesarza Napoleona III, aby ten interweniował w tej sprawie w Londynie. Francuski dowódca sugerował swojemu władcy, że jeśli tak się nie stanie, sojusznicy będą dalej ponosić wielkie, a jednocześnie zupełnie niepotrzebne straty. Wskazywał, że to francuscy żołnierze stanowią ponad połowę sił sprzymierzonych i dlatego to francuski dowódca powinien przejąć komendę nad całością wojsk sprzymierzonych walczących na Krymie 59 . Raglan i Canrobert, pod wrażeniem zaciętości rosyjskiego ataku, a także wysokich strat jakie ponieśli, odwołali generalny szturm Sewastopola. Początkowo planowany na 6 listopada, został przełożony na późniejszy okres, a potem bezterminowo odwołany. Tę ostatnią decyzję wymusiły listopadowe sztormy na Morzu Czarnym. Najgroźniejszy i tragiczny w skutkach miał miejsce 14 listopada. Tego dnia morze pochłonęło wiele brytyjskich i francuskich okrętów oraz setki marynarzy i żołnierzy. Zatonęły lub zostały wyrzucone na brzeg ze swoim ładunkiem: bronią, amunicją, medykamentami, ciepłą odzieżą, kocami i zapasami żywności. Oznaczało to, że walczącym żołnierzom zabraknie wielu najpotrzebniejszych rzeczy. W tym położeniu postanowiono z całą możliwą energią prowadzić jedynie działania oblężnicze, przede wszystkim ostrzał artyleryjski portu, umocnień i samego miasta z lądu i morza oraz unikać bitew w polu. 58

The letters ofQueen Victońa, t. III: 1854-1861, Londyn 1908, s. 52; J. S w e e t m a n, op. cit., s. 66. 59 W i n d r o w M., M a s o n F. H., A concise dictionary of military biography, New York 1991, s. 44.

Krytycznie ocenił umiejętności brytyjskich wyższych dowódców okazane pod Inkermanem William Howard Russell w korespondencji ogłoszonej w „The Times". Czytelnicy dziennika, którzy jeszcze nie ochłonęli po opisie szarży pod Bałakławą, otrzymali nową, równie dramatyczną relację. Głos zabierały inne gazety, sławiąc bohaterstwo żołnierzy i niemal bez wyjątku surowo odnosząc się do kompetencji lordów Raglana i Lucana, a także wyższych oficerów pochodzących z arystokratycznych rodów i zgodnie z prawem kupujących sobie stopnie i dowództwa. Wielu publicystów, za nimi także polityków, postawiło pytanie, jakie to mechanizmy spowodowały postawienie na czele armii osób pozbawionych talentu i doświadczenia oraz jaka jest odpowiedzialność rządu i personalnie premiera lorda George'a Hamiltona Aberdeena za nominacje wojskowych i tym samym przebieg wojny. W tym kontekście pojawiły się nawet sugestie, że generałom pochodzącym z arystokratycznych i najzamożniejszych warstw łatwo jest podejmować ryzykowne decyzje, gdyż cenę płacą żołnierze należący do nieuprzywilejowanych, ubogich grup społeczeństwa. Wszystkie te uwagi przeważnie trafiały do przekonania czytelników gazet. Wywoływały nie tylko współczucie dla poległych i ich najbliższych, ale również zainteresowanie warunkami w jakich żyją i walczą brytyjscy żołnierze na Krymie. A kolejne docierające do kraju reportaże przekazywały coraz bardziej ponury obraz wegetacji żołnierzy na dalekich wybrzeżach Morza Czarnego. Zawierały też apele do polityków i społeczeństwa o udzielenie im pomocy. Russell pisał: „Rozległa płaszczyzna zaczerniałej wyjałowionej ziemi, pocętkowana jamami ze zgniłą wodą, przesiąknięta strumyczkami brązowej cieczy, w której gniją końskie ścierwa [...]. Leków nie ma, pomocy sanitarnej niemal nie ma, ranni pielęgnują" rannych, a umierający usiłują pomóc innym umierającym. Czyż nie

znajdą się kobiety pełne poświęcenia, które zechcą nieść ulgę tej straszliwej mizerii ludzkiej" 60 . Dziennikarz nie przesadzał w opisach cierpień żołnierzy. Cholera, tyfus i zapalenie płuc, niedożywienie i wyziębienie, choroby żołądka i inne spowodowały, że w styczniu 1855 r. niemal połowa stanu osobowego brytyjskiej armii nie była zdolna do służby 61 . W podobnym stanie znajdowały się tureckie oddziały i tylko nieco lepiej radzili sobie Francuzi, posiadający sprawniejszą intendenturę i służbę zdrowia. Dysponowali również doświadczeniami wyniesionymi z wojen z końca XVIII i początków XIX w. Ich oficerowie wykazywali też więcej troski o swoich żołnierzy. Sprawozdania dziennikarzy z Krymu opublikowane pod koniec 1854 r., a także informacje docierające innymi drogami (np. listy i opowiadania marynarzy) uczyniły z lorda Raglana najmniej popularną postać w Wielkiej Brytanii. Ustawicznie krytykowany i upokorzony naczelny dowódca tracił pewność siebie i popadał w psychiczną depresję. Doniesienia z obszaru walk zachwiały też pozycją premiera i rządu. Zarzucano mu zaniedbania, lekkomyślność w podejmowaniu decyzji i zupełny brak wrażliwości na położenie niższych klas społecznych. Domagano się od niego ustąpienia i powołania nowego gabinetu, który nie tylko energicznie poprowadzi wojnę, ale również zreorganizuje armię, m.in. zmieniając system obsadzania niższych i wyższych stanowisk oficerskich. W pierwszej kolejności żądano likwidacji sprzedaży stopni i stanowisk oficerskich. Tylko na marginesie głównego nurtu dyskusji nad środkami, jakie należy przedsięwziąć, pojawiło się pytanie o sens jej kontynuowania. W Londynie, a także i Paryżu, w dalszym ciągu oczekiwano wielkiego zwycięstwa nad Rosją. Brytyjscy oraz francuscy publicyści i politycy nie ustawali w przekonywaniu swoich społeczeństw 60 61

Cyt. za M. W a ń k o w i c z , op. cit., s. 188. J. S w e e t ra a n, op. cit., s. 65.

0 konieczności pokonania wschodniego mocarstwa — ich zdaniem — barbarzyńskiego i zagrażającego całej zachodniej Europie. W lutym 1855 r., po burzliwych obradach w parlamencie, upadł rząd Aberdeena. Inicjacji dyskusji w Izbie Gmin dopatrywano się w oskarżycielskich tekstach Russella. Jeden z członków Izby Lordów nazwał dziennikarza „...to ten, który obala rządy". Nowy gabinet utworzył niechętny Rosji, obiecujący zakończenie wojny zwycięskim pokojem Henry John Palmerston. Jednocześnie należał on do grona tych polityków, którzy przywiązywali wagę do sojuszu z Francją. To właśnie lord Palmerston jako pierwszy użył w stosunku do tego sojuszu określenia „entente cordiale", czyli „związek serdeczny" 62 . Będzie ono aktualne w latach pierwszej wojny światowej, a także i w pierwszym okresie II wojny światowej. Odpowiedzi doczekały się apele Russella i innych korespondentów wojennych o stworzenie lepszej wojskowej służby zdrowia. Nie tylko minister wojny Sidney Herbert zainteresował się funkcjonowaniem brytyjskich szpitali w Scutari i okolicach. Skupiły one uwagę także członków Izby Gmin, którzy powołali specjalną komisję do zbadania warunków, w jakich są operowani i leczeni żołnierze. Podjęte działania były bardzo potrzebne. Szpitale sprzymierzonych jesienią 1854 r. były bowiem miejscami budzącymi grozę nawet weteranów kilku kampanii wojennych. Adaptowano na nie budynki i pomieszczenia, kierując się jedynie zaleceniami, aby były możliwie najobszerniejsze. Mniej przejmowano się stanem murów, podłóg, sanitariatów 1 kanalizacją. Żołnierzy umieszczano na siennikach lub podłogach we wszystkich salach i korytarzach. Po pierwszych bitwach liczba przybywających do szpitali gwałtownie wzrosła. Okazało się wówczas, że szpitale nie mają 62

A. L i e b f e 1 d, Napoleon III, Warszawa 1979, s. 196.

odpowiednio licznego personelu medycznego, zarówno lekarzy, jak sanitariuszy. Godzinami, a niekiedy nawet przez wiele dni ranni czekali na pierwsze badania i opatrunki. Lokowano ich razem z chorymi, w tym na cholerę i tyfus. Operacji, przeważnie sprowadzających się do amputacji i zszywania ran, dokonywano bez znieczulenia, tępymi i brudnymi instrumentami, na prowizorycznie przygotowanych stanowiskach (np. drzwiach ustawionych na kozłach lub podłodze) i na oczach innych żołnierzy, oczekujących na pomoc i swoją kolejkę do chirurga. Amputowane ręce i nogi trafiały do wiader lub wprost na podłogę, a potem wynoszono je na zewnątrz i zakopywano w płytkich jamach lub wrzucano do morza. Lekarzom brakowało nawet najbardziej potrzebnych lekarstw i płótna na opatrunki. Jedzenie, choć normy wyżywieniowe przyznawały rannym i chorym zwiększone racje warzyw i mięsa, przygotowywane w wielkich kotłach, było podłe i często ciężko strawne. Zdarzały się dni, w których przebywającym w szpitalach żołnierzom podawano do jedzenia tylko solone mięso, bez chleba. Do picia tylko wyjątkowo otrzymywali słabą herbatę lub rozcieńczone soki. Najczęściej podawano im wodę i to nie zawsze przegotowaną. Przemęczeni lekarze, zmuszeni w Scutari do wykonywania przez wiele godzin operacji i zabiegów, szybko stracili wrażliwość. Pod koniec 1854 r. zdarzało się, że odmawiali przerywania posiłku, gdy przybywały transporty rannych i chorych z Krymu. Nie chciało im się lub nie potrafili użerać się ze zbiurokratyzowanymi służbami zaopatrzenia, ignorującymi lub opieszale wykonującymi ich zamówienia. Lekceważyli też skargi na lenistwo niektórych sanitariuszy, pokątne sprzedawanie alkoholu w salach szpitalnych i przyprowadzanie prostytutek. Bardzo niechętnie podejmowali się leczenia chorych na cholerę i tyfus. Uważali, że nie są w stanie pokonać epidemii tym co mają do swojej dyspozycji i w związku z tym nie zamierzali niepotrzebnie ryzykować życiem.

W tak funkcjonujących szpitalach poziom higieny był dramatycznie niski, gorszy niż w miejskich slumsach. W Scutari w Szpitalu Generalnym zapychały się rury kanalizacyjne i nieczystości wydostawały się na zewnątrz, wsiąkały w mury i podłogi. Panował ustawiczny smród i zaduch. Niewiele pomagało wietrzenie pomieszczeń. Brakowało nawet czystej wody. We wszystkich szpitalach ranni i chorzy załatwiali swoje potrzeby do wiader, niekiedy nawet w tych samych pomieszczeniach, w których przebywali. Sanitariusze nie byli w stanie ich szybko opróżniać i cuchnąca zawartość zalewała podłogi. Żołnierze całymi tygodniami leżeli w tym, w czym przybyli do szpitala, w brudnych, zawszonych i przesiąkniętych krwią mundurach, przykryci własnymi płaszczami. Jeśli mieli trochę szczęścia, ich bieliznę, mundury i koce prali tureccy służący, przeważnie w zimnej i brudnej wodzie. Nikt nie pomagał rannym i chorym przy myciu się. Kąpiel dla większości przebywających w szpitalach była nieosiągalnym luksusem. Szczury i robactwo rozpanoszyły się, stając się codziennymi towarzyszami życia wszystkich przebywających w szpitalach, w tym również lekarzy. Nic też dziwnego, że szpitale traktowano jako miejsce śmierci, nie powrotu do zdrowia. Pod koniec 1854 r. ponad 40% leczonych w nich umierała, większość na cholerę, zapalenie płuc i z wyczerpania organizmów, najrzadziej od ran. Ci, którym udało się wyjść ze szpitali i powrócić do oddziałów uważali, że zawdzięczają to bardziej sile swoich organizmów i pomocy jaką otrzymali od towarzyszy w nieszczęściu, niż opiece wojskowego personelu medycznego. Pobyt w szpitalu wytwarzał silne więzy przyjaźni, porównywalne tylko do tych z pól walki. Sytuację rannych i chorych zmieniło przybycie do największego szpitala wojennego w Scutari pod Konstantynopolem, po uzyskaniu zgody ministra wojny, grupy 39 kobiet, na czele z Florence Nightingale 63 . Przyjechały 63

F. Nightingale (1820-1910), córka zamożnej i ustosunkowanej rodziny, wszechstronnie wykształcona, podróżując i studiując literaturę

w pierwszych dniach listopada 1854 r. jako pielęgniarki, aby przejąć część obowiązków sanitariuszy i lekarzy. Skierowanie do opieki nad żołnierzami niespokrewnionych z nimi kobiet o dobrej reputacji było śmiałym krokiem. Praca na niższych stanowiskach medycznych w ówczesnych szpitalach cywilnych uchodziła za bardzo ciężką. Była źle opłacana i nie cieszyła się szacunkiem społeczeństwa. Wykonywali ją przede wszystkim mężczyźni, niekiedy analfabeci, po pobieżnym fachowym przygotowaniu. Kobiety, które się nią trudniły, najczęściej pochodziły ze społecznego marginesu. Należały do nich również prostytutki, pijaczki i złodziejki. Angielskie sądy chętnie zamieniały im kary więzienia na pracę w szpitalach. Nightingale nie zraziła się chłodnym przyjęciem w Scutari. Uważała się za dobrze przygotowaną do swojej roli i uważała, że wie co należy zrobić, aby zapewnić właściwą opiekę żołnierzom. Władcza, energiczna i zawsze pewna siebie, umiejętnie i twardo kierowała swoim kobiecym zespołem. Nakazała mu wykonywać polecenia oficerów i lekarzy oraz nie podejmować decyzji co do sposobu leczenia. Sama nie tylko zajmowała się pielęgnowaniem żołnierzy, ale przede wszystkim podjęła energiczną działalność organizacyjną. Założyła pralnię, w której można było zagotować wodę. Zatrudniła tureckich robotników, wracających do zdrowia żołnierzy i wysprzątała oraz wyremontowała niektóre szpitalne pomieszczenia. Doprowadziła do wydzielenia dla operacji osłoniętych, początkowo wprawdzie tylko płótnem, fragmentów pomieszczeń. Rozgęszczała sale, oddzielając od siebie rannych i chorych, starając się wyizolować w osobnych pomieszczeniach chorych na cholerę. Zadbała o zapewnienie leczonym minimum higieny poznała pracę angielskich i kontynentalnych szpitali, przełożona pielęgniarek szpitala dla dam z towarzystwa, po powrocie z Krymy założyła szkołę dla pielęgniarek przy Szpitalu św. Tomasza w Londynie. Dzień jej urodzin 12 maja jest międzynarodowym dniem pielęgniarki.

oraz bardziej odpowiednich i regularnie podawanych posiłków. Wietrzyła pomieszczenia, nawet w zimne dni. Dzięki niej pojawiały się w większych ilościach nawet soki (głównie z cytryn), owoce i warzywa, zapobiegające szkorbutowi. F. Nightingale pilnowała dostarczania lekarstw i zmiany opatrunków. Jednocześnie wymuszała na personelu medycznym staranne wykonywanie innych obowiązków. Żaden z należących do niego oficerów i lekarzy, po zorientowaniu się w towarzyskiej pozycji Nightingale, nie chciał, aby ustosunkowana dama, korespondująca z ministrem wojny i przyjmowana w najlepszych domach Londynu, uznała jego postępowanie za niedbałe i pozbawione troski o rannych i chorych, a potem szczegółowo poinformowała o tym swoich wpływowych przyjaciół w Londynie lub prasę 64 . Zamożna dama ze znakomitej rodziny, wkładająca tak wiele wysiłku w niesienie pomocy rannym i chorym, budziła zainteresowanie i szacunek społeczeństwa, oraz niemal uwielbienie żołnierzy. Jeden z nich po latach wspominał: „Leżały nas tam setki, ale wszyscy gotowi byliśmy całować jej cień" 65 . Pojawiło się przekonanie, że bardzo wielu żołnierzy zawdzięcza życie kierowanemu przez nią zespołowi kobiet. Było w tym osądzie wiele prawdy. Nie zmienia to faktu, że śmiertelność w szpitalach na przełomie 1854 i 1855 r. wynosiła dalej kilkadziesiąt procent. Większość ofiar, dziewięciu na dziesięciu żołnierzy, rozstała się z życiem w wyniku cholery, tyfusu, powikłań durowych lub dyzenterii. Na choroby zakaźne zmarło w tym czasie również kilku lekarzy i pielęgniarek. Radykalna zmiana nastąpiła dopiero po wprowadzeniu w życie 64

G. C z a p l i c k a , Angielskie szpitalnictwo w wojnie krymskiej, rola Florence Nightingale, Materiały do Historii Wojskowości, nr 2, Pułtusk 2004, s. 162-169. 65 Cyt. za T. B r i g h t o n , Szarża lekkiej brygady. Najsłynniejszy atak kawalerii w historii wojskowości. Warszawa 2006, s. 256.

poleceń przybyłej z Anglii komisji. Po inspekcji jej członkowie kategorycznie nakazali szybko oczyścić znajdujące się pod Szpitalem Generalnym przepełnione, wylewające się śmierdzące ścieki. W krótkim czasie po wykonaniu nakazanych przez komisję prac śmiertelność spadła do kilku procent. Opinia publiczna ten sukces przypisała Florence Nightingale. Ona sama długo uważała, że pozytywną zmianę w statystykach należy przypisać wietrzeniu i nadejściu ciepłych, wiosennych dni. Wykorzystując zainteresowanie swoją osobą i popularność, F. Nightingale poszerzyła swoją działalność. Doszła do przekonania, że skutecznie potrafi ograniczyć pijaństwo i zainteresowanie żołnierzy prostytutkami. Za pozyskane od „The Times", przyjaciół i wielbicieli, a także własne pieniądze założyła niewielką czytelnię, a potem stosunkowo dobrze wyposażony klub dla lżej rannych, chorych i rekonwalescentów. Zgodnie z zasadami nie miały do nich wstępu kobiety, nawet pielęgniarki. Nightingale zaczęła też energicznie zabiegać o otworzenie szkoły dla analfabetów, w której chciała zatrudnić wykwalifikowanego nauczyciela sprowadzonego z Anglii. Pojawienie się w Scutari wśród żołnierzy kilkudziesięciu kobiet wywołało nie tylko różne plotki. Po pewnym czasie zauważano, że niektóre z pań zachowują się nagannie. Wolny od prac czas spędzały pijąc i bawiąc się z lżej chorymi i rannymi żołnierzami, nawet spędzając z nimi noce. Oburzona Florence Nightingale wprowadziła surowe zasady postępowania swojego personelu. Dwie lub trzy kobiety, którym zarzucono picie alkoholu, zbyt swobodne zachowanie się i związki z wojskowymi odprawiła do Wielkiej Brytanii. Pozostałe panie po godzinie 20.00 musiały opuszczać pomieszczenia z chorymi. Wolne od pracy chwile mogły spędzać tylko w pomieszczeniach przeznaczonych na ich mieszkania i spacerach na specjalnie wydzielonym terenie przy szpitalu. W pojedynkę nie miały

prawa wychodzić poza szpital. Kategorycznie zabroniono im spotykać się i rozmawiać z żołnierzami w wolnym od obowiązków czasie. Alkohol, zgodnie z ówczesną wiedzą medyczną używany podczas operacji jako środek znieczulający i dezynfekujący, podawany również w małych dawkach dla wzmocnienia organizmu, był starannie przed nimi zamykany, a klucze do szaf znajdowały się w posiadaniu Nightingale. Kobiety, w tym żony oficerów, znalazły się również pod Warną, a potem na Krymie. Kilka dam przyjechało na okrętach wojennych z wizytami do swoich krewnych oraz jako przedstawicielki komitetów pomocy dla żołnierzy. Podejmowały się opieki nad rannymi, a także organizowały życie towarzyskie. Niektóre pracowały w szpitalu w Scutari. Obok Florence Nightingale sławę dzielnych pań zdobyły Ellen (Neil) Butler oraz Frances (Fany) Duberly 66 . Ale na wyróżnienie i pamięć zasługuje przede wszystkim urodzona na Jamajce Mary Seacole 67 . Samodzielna finansowo i wykształcona, nie została przyjęta do zespołu Florence Nightingale z uwagi na pochodzenie, ciemniejszą karnację skóry. Podczas krótkiej wizyty w szpitalu w Scutari odmówiono przyjęcia od niej pomocy i zaproponowano łóżko tylko w pomieszczeniu dla praczek. Dlatego Seacole wyjechała na Krym i tam w pobliżu obozu kawalerii z własnych funduszy założyła „British Hotel" dla rannych i chorych żołnierzy. Składał się on z kilku baraków 66

Inaczej potoczyły się losy większości żon i dzieci szeregowych, towarzyszących mężom i ojcom. Kobiety skorzystały z angielskich przepisów wojskowych, pozwalających każdemu pułkowi zabrać z sobą 6 kobiet. Ok. 250 z nich zostało w Bułgarii i Turcji po wyprawieniu mężów na Krym. Żyły w ciężkich warunkach. Umierały z głodu i chorób. Kilka pochowano anonimowo, pod napisem „Kobieta". J. S w e e t m a n, op. cit., s. 79-83. 67 M. Seacole (1805-1881), przed wojną krymską p/owadziła na Jamajce pensjonat dla wojskowych, leczyła ziołami, napisała poczytną biografię.

zbudowanych z drewna rozbitych okrętów. Umieszczone w jednym z nich kantyna i sklep dostarczały funduszy potrzebnych dla leczenia żołnierzy pozbawionych własnych środków finansowych. Przybywających i proszących o pomoc żołnierzy Seacole podobno niezmiennie witała słowami: „Kim jest mój nowy syn?". Nic więc dziwnego, że tak prowadzony interes przyniósł właścicielce tylko wielkie długi. Spłaciła je po wojnie dzięki pomocy tych, którym pomagała i dochodom z wydanej w 1857 r. autobiografii 68 . Wszystkie wysiłki przybyłych z Wielkiej Brytanii pań okazały się znaczące dla dalszego przebiegu działań wojennych. Ułatwiły żołnierzom przetrwanie czekających ich jeszcze wielu miesięcy wojny. Wymuszały na brytyjskim dowództwie na Krymie i oficerach większą troskę o podwładnych. Nightingale skrzętnie zbierała i notowała wszystkie swoje spostrzeżenia, aby po powrocie do kraju zaproponować przeprowadzenie gruntownych zmian w funkcjonowaniu administracji oraz wojskowej i cywilnej służbie zdrowia. Również Rosjanki zwróciły uwagę na warunki, w jakich żyją i walczą ich żołnierze. Także w sewastopolskich szpitalach pojawiły się pielęgniarki. 35 sióstr rozdzielono między kilka szpitali. „Siostry mężnie znosiły widok cieknącej krwi — pisał jeden z chirurgów — różnorodnych nieszczęść, ciężkich ran w tych domostwach nieszczęścia i śmierci" 69 . Ten sam lekarz zauważał, że obecność pielęgniarek pozytywnie wpływa na samopoczucie znajdujących się w szpitalach żołnierzy. Z oryginalnym pomysłem wystąpił oficer artylerii hr. Lew Tołstoj. Zaproponował wydawanie gazety „Sołdatskij Wiestnik", której celem miało być podtrzymywanie morale wojska. Chciał, aby zamieszczane w niej artykuły były czytane przez wojskowych i mieszkańców oblężonego 68

T. B r i g h t o n , op. cit., s. 261. N. I. P i r o g o w, Sewastopolskie pisma i wospominania, Moskwa 1950, 111. 69

miasta. Spodziewał się, że oficerowie będą je opowiadać lub nawet czytać swoim podwładnym. Oczekiwał również, że gazety zostaną wywiezione poza Krym i opowiedzą 0 obrońcach Sewastopola. Spotkało go rozczarowanie. Nie uzyskał zgody znajdujących się w Petersburgu urzędników 1 wyższych wojskowych. Otrzymał tylko propozycję, aby wysyłać swoje i zebrane teksty do pisma „Russkij Inwalid" 70 . Hr. Tołtstoj notował spostrzeżenia i zapisywał przebieg najbardziej charakterystycznych epizodów z walk. Szkicował literackie portrety żołnierzy wszystkich stopni. Dzięki tym notatkom stworzył wspaniałe, do dzisiaj przemawiające opisy walk o Sewastopol. Bitwy pod Bałakławą i Inkermanem okazały się dla wyższych dowództw obu stron wojny ważną wskazówką, jak będzie się ona dalej toczyć. Wykazały bowiem, że nie osiągnięto takiej przewagi, aby jeszcze w 1854 r. i być może w następnym roku zakończyć działania zwycięską operacją lub walną bitwą. Rosjanom nie udało się zepchnąć przeciwników na plaże, do portów i zmusić do ewakuacji. Zaś Brytyjczycy, Francuzi i Turcy nie potrafili zdobyć Sewastopola. Oznaczało to, że należy przygotować się do działań i życia w trudnych warunkach zimowych. Broniący się i atakujący kopali w ziemi, na przemian rozmokłej i marznącej, długie linie okopów i transzei. Budowali nowe schrony, bastiony, reduty i lunety. Zakładali stanowiska obserwacyjne. Zmieniali rozmieszczenie baterii. Powstawały kolejne, coraz bardziej skomplikowane i rozległe linie stanowisk. Wojna stopniowo przybierała charakter pozycyjnej. Francuzi, Brytyjczycy oraz Rosjanie tkwili w polowych fortyfikacjach, zimnych, często zalewanych wodą lub przysypywanych śniegiem i ginęli, nie zawsze widząc swoich przeciwników. Załoga Sewastopola nękała oblegających wypadami. Oddziały, liczące przeważnie kilkuset żołnierzy, w nocy 70

A. S e m c z u k , op. cit., s. 53-54.

lub o świcie atakowały wybrane pozycje wroga. Brytyjscy i francuscy żołnierze, znajdujący się na posterunkach nawet przez ponad dobę, nie zawsze potrafili odeprzeć atakujących. Cofali się, niekiedy w panice, ale zawsze powracali na miejsce po odejściu Rosjan. Sojusznicy zaś ustawicznie bombardowali Sewastopol, zarówno umocnienia, jak i samo miasto. Drążyli podkopy pod rosyjskie bastiony, chcąc je wysadzić w powietrze. W odpowiedzi rosyjscy saperzy kopali swoje tunele, starając się zaskoczyć przeciwnika. W nocy i krótkich okresach przerw w walkach wszyscy wsłuchiwali się w ciszę, pragnąc odgadnąć, gdzie trwają ziemne prace i są prowadzone podkopy. W wypadku spotkania się pod ziemią dochodziło do starć, rujnowania i zasypania tunelu wroga i znajdujących się w nim ludzi. Takiej śmierci, w ciemności, nie tylko od broni, ale w wyniku przygniecenia i braku powietrza, obawiali się nawet najodważniejsi, zaprawieni w walce wręcz żołnierze 71 . Śmiało działały rosyjskie okręty. Około połowy grudnia dwa z nich dokonały wypadu i zaatakowały francuską flotę. Ta akcja, z uwagi na wielką przewagę na morzu sprzymierzonych, przyniosła przede wszystkim podniesienie morale marynarzy i żołnierzy broniących Sewastopola. Przeciwnicy ustawicznie, jak tylko pozwalała na to pogoda i nie brakowało materiałów, z wielkim wysiłkiem rozbudowywali swoje fortyfikacje. Ważnymi stanowiskami Rosjan stały się reduty Selengińska, Wołyńska oraz (luneta) Kamczacka, zbudowane na początku 1855 r. przed Kurhanem Małachowskim i również broniące dostępu do II bastionu. Znajdowały się one tylko kilkaset metrów od francuskich pozycji. Obsadzały je silne, liczące kilkuset żołnierzy oddziały. Ich dowództwo powierzono oficerom znanym z odwagi i determinacji 72 . 71

W. D. P o l i k a r p o w , op. cit., s. 174-175; I. W. B e s t u ż e w , op. cit., s. 116.

Działaniom wojennym niezmiennie towarzyszyły skomplikowane zabiegi i gry dyplomatyczne. Wiele z nich koncentrowało się wokół postawy Austrii. Dokonana przez jej wojska okupacja Księstw Naddunajskich została w całej Europie odczytana jako krok wrogi Rosji, zapowiadający wojnę między obu państwami. Ale Austria stała na krawędzi bankructwa i utrzymanie licznej armii, dla budżetu państwa z trudem likwidującego skutki Wiosny Ludów 73 , okazało się wielkim wyzwaniem. Rosyjski ambasador w stolicy Austrii pisał do cara, że cały budżet cesarstwa pochłania jej siła zbrojna, z której dywizje znajdujące się w Mołdawii i na Wołoszczyźnie gotowe są do rozpoczęcia ofensywy. Jednocześnie część austriackich polityków uważała, że nie należy posuwać się aż do wojny z niedawnym przyjacielem. Przeciwko zbrojnemu atakowi na Rosję stanowczo opowiadał się Franciszek Józef I. W rozmowie z ks. Aleksandrem M. Gorczakowem 74 , przeprowadzonej jesienią 1854 r., cesarz nawet wyrażał żal, że doszło do tak dużego napięcia między obu mocarstwami. Rosyjski dyplomata zastanawiał się, czy jego słowa są zapowiedzią zmiany austriackiej polityki wobec Rosji, czy przejawem dwulicowości i obłudy monarchy. O zachowanie neutralności przez Austrię zabiegały także Prusy. W Berlinie zwyciężył pogląd, że nie należy udzielać pomocy Francji, Wielkiej Brytanii i Turcji, gdyż w interesie pruskiego państwa jest zachowanie przez Rosję statusu mocarstwa i roli strażnika europejskiego 72

W. D. P o l i k a r p o w , op. cit., s. 180. Wiosna Ludów, ruchy rewolucyjne w krajach zachodniej i środkowej Europy w 1. 1848-1849 objęły również Austrię, w której przeciwko Habsburgom i feudalnej strukturze państwa wystąpili m.in. Austriacy, a o niepodległość Węgrzy i Polacy z Galicji. 74 A. M. Gorczakow (1798-1883), dyplomata, minister spraw zagranicznych, po wojnie krymskiej z powodzeniem zabiegał o osłabienie postanowień paryskiego traktatu, dążył do odpłacenia Austrii za jej antyrosyjską postawę w 1. 1853-1856, z powodzeniem bronił rosyjskiej polityki wobec kwestii polskiej w czasie powstania styczniowego w 1863 r. 73

ładu. Przy tym Prusy obawiały się wzrostu prestiżu i siły Francji. Otwierało to przed Napoleonem III — sądzono w Berlinie — perspektywę przywrócenia jego cesarstwu pozycji hegemona na europejskim kontynencie, uzyskanej i potem utraconej przez Napoleona I. Silne naciski na Wiedeń wywierała francuska i brytyjska dyplomacja. Sugerowała, że polityka uprawiana przez Austrię minimalizuje jej rolę w środowisku międzynarodowym i nie jest godna mocarstwa. Groziła, że jeżeli Austriacy nie przystąpią do sojuszu francusko-brytyjsko-tureckiego, to po zwycięstwie nad Rosją ich interesy nad Morzem Śródziemnym, Bałkanach i Bliskim Wschodzie nie zostaną uwzględnione. Z Paryża i francuskiej ambasady w Wiedniu płynęły nawet delikatne, ale łatwe do rozszyfrowania ostrzeżenia, że pozostanie Austrii na uboczu wydarzeń spowoduje, że Napoleon III z większą uwagą wsłucha się w pragnienia włoskich poddanych Franciszka Józefa I. A skoro nie ma żadnych zobowiązań wobec Austrii, to może udzieli im pomocy politycznej, a nawet finansowej i militarnej. Brytyjscy i francuscy ambasadorzy dowodzili także, nie bez racji, że wejście wojsk austriackich do Księstw Naddunajskich i tak już głęboko zantagonizowało Austrię z Rosją. Cesarz Franciszek Józef I, jego rząd i dyplomaci długo rozważali, jakie powinni podjąć kroki. Zwyciężyło wreszcie przekonanie, że skoro jest niemożliwe zachowanie neutralności, to należy stanąć po stronie prawdopodobnych zwycięzców. 2 grudnia 1854 r. w Wiedniu został podpisany traktat sojuszniczy między Austrią, Francją i Wielką Brytanią. Zgodnie z nim trzy państwa zadeklarowały wspólne działania wobec Rosji. Ich celem było zmuszenie wschodniego mocarstwa do przyjęcia warunków pokoju, uzgodnionego przez układające się strony. W wypadku odrzucenia przez Rosję propozycji pokojowych, sojusznicy zobowiązywali się do uzgodnienia dalszych wśpólnych akcji. Austria zgodziła się też na udostępnienie obszaru

Księstw Naddunajskich dla działań wyjściowych wojsk francuskich, brytyjskich i tureckich przeciwko rosyjskiemu terytorium. Ceną, jaką Franciszkowi Józefowi I zapłaciła Francja i Wielka Brytania, stało się zobowiązanie do poszanowania przynależności do Austrii jej włoskich prowincji. Było ono bolesne przede wszystkim dla Napoleona III, sympatyzującego z włoskimi aspiracjami do usunięcia z północnych obszarów ich kraju Austriaków i zjednoczenie wszystkich państw włoskich w Królestwo Włoch. Przy tym w Paryżu i Londynie nie wiedziano, choć się tego domyślano, że Franciszek Józef I z niechęcią aprobował traktat z 2 grudnia i postanowił współdziałać z Francją i Wielką Brytanią jedynie na płaszczyźnie politycznej. Zamierzał zapobiec wysłaniu austriackich wojsk przeciwko Mikołajowi I i Rosji. Jeszcze w grudniu 1854 r. austriacka dyplomacja zaproponowała zwołanie w Wiedniu konferencji z udziałem przedstawicieli Austrii, Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji, mającej doprowadzić do zakończenia wojny. Stanowisko i aspiracje Turcji austriackich polityków w tym czasie nie interesowały. Podstawą pokoju Austriacy chcieli uczynić propozycje sformułowane pod adresem Rosji jeszcze 18 lipca (tzw. „cztery punkty"). Inicjatywa austriackich polityków została przez Francję i Wielką Brytanię przyjęta z niechęcią. Pod koniec 1854 r. politycy tych dwóch mocarstw byli przekonani, że zwycięstwo nad Rosją jest tylko kwestią czasu i kosztów. Zamierzali pokonanemu mocarstwu podyktować surowe warunki pokoju. Najdalej w swoich żądaniach szli Brytyjczycy, postulując zburzenie rosyjskich twierdz na wybrzeżach Morza Czarnego, w tym w pierwszej kolejności sewastopolskiej. Ich minister spraw zagranicznych dowodził, że „Sewastopol jest siedliskiem zagrożenia dla Turcji, ponieważ stąd Rosja zawsze może ugodzić w egzystencję Imperium Osmańskiego, którego popierania wymagają interesy polityczne Anglii'i Francji. Rosja, nawet związana traktatem, może w każdej chwili,

kiedy zechce, wypowiedzieć wojnę Turcji, może, posiadając Sewastopol, w ciągu czterdziestu ośmiu godzin z potężną flotą i liczną armią dosięgnąć Konstantynopola i zawładnąć sercem Imperium Osmańskiego" 75 . Brytyjczycy chcieli także ograniczenia siły rosyjskiej Floty Czarnomorskiej do czterech okrętów. Wpływowy minister spraw wewnętrznych, a od 4 lutego 1855 r. premier Henry Palmerston rozmyślał nad oderwaniem od Rosji wielu jej prowincji, w tym Kaukazu, Finlandii i ziem polskich oraz o zaproponowaniu Austrii trwałego przejęcia Księstw Naddunajskich. Francuzom wystarczało osłabienie Rosji i neutralizacja Morza Czarnego, ale oficjalnie wspierali Brytyjczyków głośno domagających się narzucenia Rosji surowych warunków traktatu kończącego wojnę. Tak określanych warunków zakończenia wojny ks. Aleksander Gorczakow nie zamierzał zaakceptować. Argumentował, że żądanie likwidacji twierdz leżących nad Morzem Czarnym i Floty Czarnomorskiej godzi w suwerenność i najistotniejsze interesy Rosji. W odpowiedzi na warunki sprzymierzonych proponował otwarcie cieśnin czarnomorskich dla wszystkich okrętów i zapewnienie swobody poruA

szania się na Morzu Czarnym i Śródziemnym. Gotów był również rozważyć celowość ograniczenia siły floty rosyjskiej proporcjonalnie do tureckiej i złożenia przez swoje państwo zobowiązania niepowiększania liczby okrętów. Wstępne rozmowy toczone w grudniu 1854 r. i styczniu następnego roku w stolicy Austrii nie przyniosły żadnych widocznych rezultatów. Nie doprowadziły nawet do zbliżenia stanowisk przeciwników. Podczas nich jedynie zgodzono się na dalsze negocjacje w marcu, ale już z udziałem reprezentantów Turcji 76 . Uważny obserwator wiedeńskich 75

Cyt. za M. T a n t y, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw, Warszawa 1982, s. 197. 76 M. T a n ty, op. cit., s. 199, 201; E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 372-378.

rozmów mógł jednak zauważyć, że między stanowiskami francuskim i brytyjskim co do potraktowania Rosji występują pewne różnice, a pozycja Austrii tylko pozornie może zostać oceniona jaka silna i niczym niezagrożona. Wyprzedzając wypadki zauważmy, że Wiedeń popełnił błąd, odmawiając spełnienia oczekiwań którejś ze stron wojny krymskiej. Długofalowy efekt postępowania Austrii okazał się dla tego państwa niekorzystny. Austriacka polityka głęboko rozczarowała sprzymierzonych i rozwścieczyła Rosję. Już pod koniec 1854 r. wiele wskazywało, że państwo Habsburgów wyjdzie z tej wojny tylko z niewielkimi i to doraźnymi korzyściami, ale bez wartościowych sojuszników na przyszłość i z wrogą wobec siebie Rosją. Politycy, dyplomaci, wojskowi i historycy Rosji nie zapomną Austrii jej zachowania. O swoich przeciwnikach z wojny krymskiej, Francuzach, Brytyjczykach, a niekiedy także Turkach, będą się wyrażali przeważnie z szacunkiem, o Austriakach niemal zawsze z pogardą i lekceważeniem. Jeszcze w 1914 r., gdy rozpocznie się Wielka Wojna, podczas której Austria (Austro-Węgry) i Rosja znajdą się w przeciwnych obozach, rosyjska propaganda do argumentów przemawiających za udziałem w tym konflikcie dorzuci rewanż za austriackie postępowanie w latach 1853-1855. Rządy Francji i Wielkiej Brytanii liczyły na przystąpienie do antyrosyjskiej koalicji jeszcze w 1854 r. także Szwecji, Belgii, Królestwa Neapolu oraz Królestwa Sardynii. Okazało się to, z różnych przyczyn, mało realne. Ambasadorzy ze Sztokholmu, Brukseli i Neapolu informowali, że w najbliższym czasie nie należy się spodziewać poszerzenia koalicji występującej przeciwko Rosji. W konflikcie postanowiło wziąć udział jedynie Królestwo Sardynii. Początkowo premier tego państwa, Kamil Cavour 77 , sprzeciwiał 77 K. Cavour (1810-1861), mąż stanu, premier, doprowadził do sojuszu z Francją i zwycięskiej wojny z Austrią w 1859 r„ jeden z przywódców zjednoczenia Włoch.

się wysłaniu na wojnę włoskiego korpusu. Zagroził królowi Wiktorowi Emanuelowi II dymisją, jeśli się będzie upierał przy podpisaniu sojuszniczego układu z Francją i Wielką Brytanią. Zmienił swoje zdanie dopiero po obietnicy, złożonej przez ambasadorów obu sprzymierzonych mocarstw, wprowadzenia do programu obrad przyszłej konferencji pokojowej również problematyki włoskiej. Cavour dostrzegł w tym szansę na stworzenie podstaw dla zjednoczenia całego Półwyspu Apenińskiego pod berłem panującej na Sardynii i w Piemoncie dynastii sabaudzkiej. Liczył teraz, że udział w wojnie krymskiej zapewni mu przyjaźń oraz wdzięczność Francji i Wielkiej Brytanii. Sugestie o możliwości przekazania jego państwu Krymu uważał za mało poważne. Przeciwnika dostrzegał przede wszystkim w Austrii i Habsburgach. Przyszłość Turcji i Rosji była mu zupełnie obojętna. Ostatnie tygodnie 1854 r. Cavour spędził na przekonywaniu włoskich polityków do swojego planu i na negocjacjach z francuskimi i angielskimi dyplomatami warunków przystąpienia Królestwa Sardynii do wojny przeciwko Rosji. Nie były to łatwe zadania. Udział w odległej, dla Włochów egzotycznej i kosztownej wojnie wzbudził sprzeciw wielu członków turyńskiego parlamentu i dworu. Więcej zrozumienia plany Cavoura znalazły w kręgach wyższych wojskowych. Armia Sardynii przeszła gruntowne zmiany po porażkach poniesionych w wojnie z Austrią w latach 1848-1849 i gotowa była do pokazania swojej siły i patriotyzmu. Ostatecznie na przełomie 1854 i 1855 r. premierowi udało się pokonać wszystkie przeszkody. 25 stycznia 1855 r. układ sojuszniczy między Królestwem Sardynii a Francją i Wielką Brytanią został podpisany. Królestwo zobowiązało się wysłać na Krym korpus liczący 15 tys. żołnierzy 78 . Na jego dowódcę został wyznaczony 18 J. A. G i e r o w s k i , Historia Włoch, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 456.

zdolny i lubiany przez swoich podwładnych gen. Alfons La Marmora 79 . Również przywódcy Wielkiej Emigracji w wojnie krymskiej i klęsce Rosji upatrywali szansę na poruszenie polskiej problematyki na konferencji pokojowej. Ożywioną działalność, częściowo finansowaną z własnej szkatuły, prowadził przywódca jej konserwatywnego skrzydła ks. Adam Jerzy Czartoryski. Jego stronnictwo nazywane Hotelem Lambert 80 dysponowało stosunkowo znacznymi funduszami i dzięki temu licznymi przedstawicielstwami i biurami, również na terenie Turcji, Wielkiej Brytanii, Szwecji i w krajach niemieckich. Wśród osób, które z nimi współpracowały byli również obcokrajowcy zajmujący eksponowane miejsca w swoich społeczeństwach. Należał do nich lord Dudley Stuart 81 . Sam ks. Czartoryski korzystał ze swoich towarzyskich i przyjacielskich kontaktów z przedstawicielami europejskiej arystokracji, polityki i sztuki. Bywał przyjmowany na dworach cesarza Napoleona III i jego stryja Hieronima 82 . Uczestniczył w przyjęciach oraz bardziej kameralnych obiadach i kolacjach wydawanych przez paryskie ambasady mocarstw. Konserwatyści założyli nawet własne pismo „Wiadomości Polskie". Mogli liczyć na pióra francuskich dziennikarzy i literatów sympatyzujących z polskimi dążeniami niepodległościowymi. Na początku wojny ks. Czartoryski zaproponował w liście sułtanowi Abdulmecidowi I „uformowanie legionów 79

A. La Marmora (1804-1878), generał i mąż stanu, uczestnik wojny krymskiej i z Austriakami o zjednoczenie Włoch, m.in. premier. 80 Hotel Lambert, nazwa konserwatywnego nurtu Wielkiej Emigracji od paryskiej rezydencji ks. A. J. Czartoryskiego. 81 D. Stuart Coutts (1803-1854), angielski arystokrata, polityk, sympatyk polskich dążeń niepodległościowych, rzecznik polskich interesów w Turcji. 82 Hieronim Bonaparte (1784-1860), najmłodszy brat Napoleona I, w 1. 1807-1813 król Westfalii, w okresie drugiego cesarstwa był prezydentem Rady Stanu.

rzeczywiście polskich" i obiecywał wzniecenie powstania na ziemiach zaboru polskiego, jeśli Turcja „podniesie sztandar Polski" 83 . Zobowiązywał się do przybycia, razem ze swoją rodziną, do ogarniętego insurekcją kraju. Trochę później, w listopadzie 1854 r. przedstawił Napoleonowi III plan wywołania antyrosyjskiego powstania na wybrzeżach Litwy i Kresach Wschodnich. Poprosił cesarza o pomoc w sformowaniu w Turcji polskiego legionu. Chwalił postawę kozaków i Sadyka-paszę, który „zachował w sercu i czynach najzacniejsze i najgorętsze uczucia dla Ojczyzny i nie przestaje o nich dawać stałe i ważne dowody" 84 . Przestrzegał też francuskiego władcę przed zwlekaniem z podjęciem decyzji o poparciu polskich aspiracji niepodległościowych. Argumentował w tym wypadku, że Rosja i Austria drobnymi ustępstwami i plotkami o zmianach, jakie wprowadzą w swojej polityce wewnętrznej, pozyskają dla swoich celów polskich poddanych, a przynajmniej powstrzymają ich od aktywności. Traktat z 2 grudnia 1854 r. ks. Czartoryski przyjął do wiadomości z wielkimi obawami. Podejrzewał, że dokument zawiera tajne zobowiązanie układających się do pominięcia w dyplomatycznych negocjacjach kwestii związanych z przyszłością ziem polskich. Po wystąpieniu po stronie Turcji na początku 1854 r. Francji i Wielkiej Brytanii, przywódca Hotelu Lambert spodziewał się, że uda mu się stworzyć, po wynegocjowaniu odpowiednich warunków politycznych, liczny i bitny polski oddział (legion) w ramach wojsk francuskich lub brytyjskich. Uważał, że wejdą do niego młodsi członkowie Wielkiej Emigracji oraz dezerterzy polskiej narodowości z rosyjskiej armii. Wśród tych ostatnich znajdowało się wielu Polaków przymusowo wcielonych do wojska za 83

Cyt. Za J. S k o w r o n e k , Adam Jerzy Czartoryski 1770-1861, Warszawa 1981, s. 492. 84 Ibid., s. 497.

przestępstwa polityczne, przede wszystkim za udział w niepodległościowych spiskach 85 . Ks. Czartoryski oczekiwał, że wyposażony przez sojuszników legion będzie walczył na Krymie lub Kaukazie. Rząd brytyjski nawet zgodził się na utworzenie na swoim żołdzie polskiej dywizji, ale jej użyciu na froncie sprzeciwiła się Austria. W efekcie Brytyjczycy wycofali się z już poczynionych wobec Polaków obietnic 86 . Polska emigracja mogła liczyć na niewielkie i niekonsekwentne wsparcie Napoleona III. Cesarz rozważał zasadność wskrzeszenia Królestwa Polskiego w granicach z 1815 r. i był zainteresowany powiększeniem swoich wojsk walczących i ponoszących straty na Krymie o polskie oddziały. Ale nie za cenę skłócenia Francji z jej sojusznikami oraz państwami europejskimi. Oficjalnemu podejmowaniu kwestii polskiej sprzeciwiał się rząd brytyjski, a także dwory pruski i austriacki. Cesarscy doradcy podpowiadali, że podniesienie polskiej kwestii utrudni w przyszłości utrzymanie dobrych stosunków między Francją a Rosją. W tej sytuacji Napoleon III ograniczył się jedynie do gestów sympatii okazywanych przywódcom polskich emigrantów żyjących we Francji. Do działań na rzecz umiędzynarodowienia sprawy polskiej włączył się również Adam Mickiewicz. W ostatnim okresie wojny porzucił Paryż i bezpieczną posadę w Bibliotece Arsenału i we wrześniu 1855 r. przybył do Stambułu. Chciał załagodzić konflikty rozrywające polskie środowiska, odpowiedzialne na terenie tureckiej stolicy za kształt 85

Polskich dezerterów angielscy i francuscy oficerowie na Krymie traktowali jak jeńców i z pogardą, nie potrafiąc zrozumieć ich pobudek. Zdarzyt się również wypadek wydania przez Turków, za namową angielskiego oficera, pięciu takich dezerterów Rosjanom. Zostali oni rozstrzelani. M. Czajkowski, Moje wspomnienia o wojnie 1854 roku, Warszawa 1962, s. 186-191. 86 J. S ko w ro n e k , op. cit., d. 492 i n.; M. Ż y w c z y ń s k i, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 1967, s. 469.

polityki i organizację narodowego wojska. Niespodziewanie, po krótkim ataku choroby, najpewniej cholery, zmarł 26 listopada 87 . Nie doszło do współpracy między polskimi a węgierskimi emigrantami. Polacy upatrywali swoich przeciwników przede wszystkim w Rosji i Mikołaju I, zaś Węgrzy w Austrii i Franciszku Józefie I. Co więcej, pod koniec 1854 r. wśród Węgrów przebywających we Francji pojawiły się pogłoski o rodzącym się porozumieniu między ks. A. J. Czartoryskim a austriackimi politykami i dworem. Sądzili nawet, że cesarz jest gotów do rezygnacji z Galicji i wsparcia niepodległościowych działań Polaków, o ile ci na tron swojego odbudowanego państwa powołają członka rodu Habsburgów. Żadna z tych plotek nie posiadała oparcia w rzeczywistości. Austria nie zamierzała poczynić najmniejszych ustępstw wobec ks. Czartoryskiego i swoich polskich poddanych z Galicji. Szef sztabu austriackiej armii w memoriale dla cesarza ostrzegał, że niepodległa Polska stanie się wiernym sojusznikiem Francji, tym samym w przyszłości ułatwi jej prowadzenie polityki wrogiej wobec Austrii 88 . W jego zapatrywaniach można dostrzec obawy przed powtórzeniem się sytuacji z 1809 r., w którym to wojska austriackie biły się na dwóch frontach, z armią francuską i Księstwa Warszawskiego.

87

S . K a l e m b k a , Wielka Emigracja 1831-1863, Toruń 2003, s. 352. O polskiej emigracji w okresie wojny krymskiej szeroko S . K a l e m b k a , op. cit., s. 338-356. Patrz też K. K o r a n y i, Sprawa polska w dobie wojny krymskiej, Warszawa 1929, s. 12, 21-22. 88

ROZDZIAŁ V UTRATA SEWASTOPOLA. ZDOBYCIE KARSU

Car Mikołaj I głęboko przeżywał kolejne klęski i porażki swojej armii na Krymie, liczącej na początku 1855 r. ok. 100 tys. żołnierzy i spieszonych marynarzy. Coraz bardziej pesymistycznie patrzył w przyszłość i na wynik wojny. Spodziewał się przybycia na półwysep nowych dywizji francuskich i brytyjskich, które przesądzą o losie obrońców Sewastopola. Z goryczą przyjął informację o przystąpieniu na początku 1855 r. Królestwa Sardynii do antyrosyjskiej koalicji. Oznaczało to pojawienie się na obszarze walk kilkunastu tysięcy włoskich żołnierzy. Do trosk o państwo i przebieg działań wojennych dołączyły poważne kłopoty rodzinne. Ciężko zachorowała caryca. Przez wiele dni Mikołaj I i lekarze obawiali się o jej życie. Car wstawał o świcie, dni spędzał wykonując codzienne obowiązki, studiując raporty z obszarów walki i listy otrzymane od swoich ambasadorów, wydając polecenia i rozkazy, a wieczory i noce czuwając lub drzemiąc przy łóżku chorej żony. Taki tryb życia błyskawicznie wyniszczał do tej pory silny organizm monarchy. Jedna z dam dworu z troską opisywała swojego monarchę: „Wygląd imperatora rozrywa serce. Z dnia na dzień staje się bardziej przybity, jego

twarz zatroskana, wzrok zgaszony, zgarbił się pod ciężarem kłopotów. To dąb, powalony burzą, dąb, który nigdy nie potrafił się uginać, a teraz tylko umie zginąć" 1 . Jedną z ważnych dla aliantów miejscowości na Krymie była Eupatoria. Niewielkie miasto i port obsadzał od jesieni 1854 r. silny (35 tys. żołnierzy?) ddział turecki dowodzony przez samego Omara-paszę, przy którym znajdowała się grupa wyższych francuskich i brytyjskich oficerów, a także Sadyk-pasza. Od strony morza portu broniła eskadra parowych i żaglowych okrętów sprzymierzonych. Car Mikołaj I i rosyjskie dowództwo obawiało się, że z tego miasta sprzymierzeni uderzą na rosyjską armię na Krymie. Dlatego też postanowiono śmiałym szturmem je opanować i obsadzić własnymi wojskami. Za pomysłem ataku na turecki garnizon przemawiały też inne względy. Rosjanom potrzebne było zwycięstwo, które podniosłoby na duchu żołnierzy i ludność cywilną, zdziwioną i przybitą nieoczekiwanymi klęskami. Ks. Aleksandrowi Mienszykowowi wydawało się również, że pobicie Turków i wyzwolenie Eupatorii okaże się stosunkowo łatwym zadaniem. Rosyjskie wojska pod koniec XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w. wielokrotnie pokonywały liczniejsze tureckie armie. Również podczas tej wojny zdołały odnieść nad nimi kilka świetnych zwycięstw na Kaukazie i Morzu Czarnym. Na początku 1855 r. Eupatorię zablokował korpus liczący ok. 19 tys. żołnierzy. Wybrany na dowódcę szturmu gen. S. Chrulew 2 uzyskał oryginalną, nie do końca pochlebną opinię gen. Michaiła Gorczakowa. Tak scharakteryzował on generała w liście do naczelnego dowódcy na Krymie: „nie ma wiele w głowie, ale jest bardzo odważny i przed1 Cyt. za A. T r u aj a, Nikołaj /, Możajsk 2003, s. 210. Patrz też E. W. T a r l e , Krymskaja wojna, t. 2, Moskwa 2005, s. 378. 2 S. A. Chrulew (1807-1870), gen. w 1853 r„ uczestnik wojny krymskiej, od 1856 r. na Kaukazie, w 1. 1861-1862 dowódca korpusu kaukaskiego.

siębiorczy [...]. Jest śmiały, bardzo aktywny i zrobi wszystko, co się od niego wymaga, jeśli tylko mu się wyjaśni, czego się od niego oczekuje" 3 . Ks. Mienszykow uważał, że brakuje mu dobrze wykształconych, inteligentnych generałów, a ks. Gorczakow starał się go przekonać, że wśród tych, którymi dowodzi, właśnie gen. Chrulew wyróżnił się pozytywnie śmiałością i inicjatywą. Dodajmy, że podczas wojny krymskiej generał dosłużył się opinii jednego z najodważniejszych dowódców, potrafiących osobiście poprowadzić do ataku swoich żołnierzy. Szanowano go również za umiejętność szybkiego podejmowania na polu bitwy decyzji. Stosunkowo długo przygotowywany atak na Eupatorię zakończył się 17 lutego 1855 r. bolesną porażką rosyjskich wojsk. Jej przyczyn było kilka. Przede wszystkim ks. Mienszykow zlekceważył swojego przeciwnika. Nie zebrał informacji o sile garnizonu Eupatorii i najpewniej nie wiedział, że jest on znacznie liczniejszy od korpusu gen. Stepana Chrulewa. Rosjanie nie potrafili też rozpoznać, jakie zmiany w starych umocnieniach wprowadzili Turcy. Już w trakcie walki Rosjanie przekonali się, że miasto zostało starannie i umiejętnie ufortyfikowane. Otoczono je murem, wałem i rozległą fosą. Dobrze rozmieszczono działa. W porcie znajdowało się sześć parowców oraz pływająca bateria przerobiona z francuskiego okrętu „Henryk IV" 4 . Omar-pasza oczekiwał rosyjskiego ataku. Od jeńców oraz własnych wywiadowców uzyskał dane, z których domyślił się, co i w jaki sposób zamierzają zrobić nieprzyjacielskie oddziały. W efekcie Rosjanie dostali się pod ogień dobrze rozmieszczonych dział i stanowisk piechoty. Na pewien czas zatrzymała ich głęboka i szeroka fosa. Zabrane przez rosyjskich żołnierzy drabiny i kładki były za krótkie. Obie strony biły się z wielką odwagą. Tureccy 3

Cyt. za E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 2, s. 379. A. B. S z i r o k o r a d , Tysiaczeletnaja bitwa za cargrad, Moskwa 2005, s. 419. 4

żołnierze nie ulegli panice, przyjmowali walkę wręcz, wielokrotnie z determinacją kontratakowali. W decydującym momencie okazało się, że gen. Chrulew nie posiada odwodów i nie ma czym wesprzeć swoich piechurów wdzierających się na wrogie umocnienia. 17 lutego Rosjanie stracili 750, a Turcy 377 ludzi 5 . Po stronie sprzymierzonych opowiedziała się część krymskich Tatarów. Wystawili oni oddziały zbrojnej milicji, współpracujące głównie z wojskami tureckimi i francuskimi. W obronie Eupatorii miało uczestniczyć aż tysiąc z nich. Rosjanie oskarżali też Tatarów o chętne dostarczanie przeciwnikom żywności, podwód, a przede wszystkim szczegółowych informacji wywiadowczych o wojskach i stanie umocnień 6 . Byli przekonani, że dokonują napadów na rosyjskich żołnierzy. Klęska zadana przez tureckie wojska, dotychczas lekceważone, korpusowi gen. Stepana Chrulewa wstrząsnęła Rosją. Bardzo boleśnie odczuł ją Mikołaj I. Pozbawił ks. Aleksandra Mienszykowa komendy nad wojskami na Krymie, uznając go współwinnym rosyjskich porażek. Na jego rozkaz objął ją ks. Michaił Gorczakow. Oficjalnie poinformowano społeczeństwo, że ks. Mienszykow ustąpił z zajmowanego stanowiska z uwagi na chorobę. Decyzja o dymisji dotychczasowego ulubieńca była jedną z ostatnich, jaką podjął władca. Mikołaj I starał się nie okazywać współpracownikom, co było coraz trudniejsze, swojego przygnębienia i pogarszającego się stanu zdrowia. Zniecierpliwiony okazywaną mu troską stanowczo odrzucał rady najbliższego otoczenia i lekarzy. Nie zmienił porządku dnia i mało wypoczywał. Po jednym z przeglądów oddziałów wojskowych poczuł się szczególnie źle. Okazało się, że rozpoczęło się zapalenie 5

Z a j o n c z k o w s k i j A . M„ Wostocznaja wojna 1853-1856 gg., w: Istoria russkoj armii, Moskwa-S.-Peterburg 2004, s. 125; N. S z e f ó w , Bitwy Rossji, Moskwa 2004, s. 178. 6 A. B. S z i r o k o r a d , op. cit., s. 419.

płuc, w połowie XIX w. jedna z najgroźniejszych chorób, zazwyczaj kończących się śmiercią. Car zmarł 2 marca 1855 r. w swoim skromnie urządzonym pokoju petersburskiego pałacu, przykryty żołnierskim płaszczem. Ostatnie słowa skierował do syna i następcy Aleksandra II: „Utrzymaj wszystko, trzymaj wszystko". Było to wezwanie i prośba, aby nowy monarcha nie dopuścił do osłabienia państwa. Miał dodać: „Zostawiam ci władzę w nie najlepszym porządku". Według innej relacji zwrócił się też do jednego ze swoich wnuków (wielkiego księcia Mikołaja Aleksandrowicza?): „Ucz się umierać" 7 . Nie wszyscy Rosjanie uwierzyli opublikowanemu komunikatowi z informacją o przyczynach śmierci władcy. Petersburg, a potem całe imperium obiegła plotka, że monarcha nie potrafiąc znieść klęsk, w tym poniesioną pod Eupatorią, popełnił samobójstwo. Znalazł się nawet człowiek z bliskiego otoczenia władcy, który wyjawił, że otrzymał polecenie dostarczenia mu szybko działającej trucizny. Mikołaj I zwierzył się, że zamierza tym krokiem zapłacić za popełnione błędy oraz ułatwić następcy tronu przeprowadzenie niezbędnych reform i zakończenie działań wojennych 8 . Trudno uwierzyć w wiarygodność tej relacji. Głęboko religijny car zapewne nie chciał popełnić tak ciężkiego grzechu, jak samobójstwo. Więcej prawdy jest we wspomnieniach sugerujących, że Mikołaj I celowo przestał dbać o zdrowie, poruszając się po Petersburgu w otwartym powozie i konno oraz dokonując przeglądów wojsk w lekkim płaszczu i mundurze. Aleksander II objął swoje obowiązki w bardzo trudnym dla Rosji czasie. Odziedziczył nie tylko tron i koronę, ale także wojnę z największymi europejskimi mocarstwami. Inne państwa okazywały wrogą neutralność (Austria 7

I. B r i c a r d , Leksykon śmierci wielkich ludzi, Warszawa 1998, s. 525; Cyt. za Encyklopedia znamienitych Rossian, Moskwa 2001, s. 464; E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 2, s. 399. 8 Encyklopedia znamienitych..., s. 464-465.

i Szwecja) lub zachowywały się dwuznacznie (Prusy). Pozostające poza obszarem działań wojennych rosyjskie jednostki musiały strzec zagrożonych granic przed prawdopodobnym atakiem na północy Szwedów i desantu francusko-brytyjskiego, a na południu Austriaków. Ogromną wartość dla władcy i rosyjskiego społeczeństwa miała dzielna postawa wojsk bijących się z wrogą koalicją, okazywana przede wszystkim na Krymie i Kaukazie. Symbolem rosyjskiej armii stawali się żołnierze broniący Sewastopola. Ich losem interesował się nie tylko car i jego dwór, Petersburg i Moskwa, ale cały kraj. Nazwiska i dokonania wyróżniających się oficerów, podoficerów oraz szeregowych i marynarzy znane były niemal wszystkim mieszkańcom obu rosyjskich stolic. Bardzo popularny wiceadm. Paweł Nachimow w połowie marca otrzymał nominację na gubernatora Sewastopola i komendanta portu. Na początku kwietnia 1855 r. został wyróżniony awansem na admirała. Nowy naczelny dowódca wojsk na Krymie ks. Michaił Gorczakow nie zamierzał podejmować większych działań zaczepnych. Nie dysponował dobrymi informacjami o siłach sprzymierzonych oraz przeceniał ich liczebność, wyposażenie i bojowego ducha. Nie wiedział, że zimą francuscy, brytyjscy i tureccy żołnierze pozbawieni ciepłych kwater i często gorących posiłków, chorujący, obserwujący towarzyszy umierających na cholerę i inne choroby, zmęczeni walkami i wysiłkiem, z trudem radzili sobie z wykonywaniem nawet prostych, codziennych obowiązków. Krótko po wojnie gen. Franęois Certain Canrobert zwierzył się austriackiemu ambasadorowi w Paryżu: „Zimą roku 54 na 55 sytuacja chwilami była tak rozpaczliwa, że nie rozumiem, dlaczego Rosjanie wtedy nie zepchnęli nas do morza" 9 . Rosyjski wódz dostrzegał natomiast dramatycznie trudne 9

Cyt. za A. L i e b f e I d, Napoleon III, Warszawa 1979, s. 198.

warunki, w jakich żyli i bili się jego żołnierze. Inspekcjonował znajdujące się na pierwszej linii jednostki i szczegółowo zapoznał się ze stanem umocnień Sewastopola. Nie zachowywał się wyniośle i arogancko wobec oficerów, jak wcześniej zbyt często to czynił ks. Aleksander Mienszykow. Do wszystkich odnosił się uprzejmie. Starał się tym zdobyć szacunek, może nawet przywiązanie podwładnych. Wizytując bastiony i reduty, dziękował ich obrońcom za męstwo i wytrwałość, ale zapamiętano, że czynił to cichym i bezbarwnym, pozbawionym emocji głosem. Oficerowie zauważyli również, że łatwiej wysławiał się po francusku niż rosyjsku. Przy tym pytania, jakie zadawał, często zdradzały jego ignorancję, wywołując irytację i złośliwe uwagi żołnierzy, nawet tych niższych stopniem. Ks. M. Gorczakow potrafił m.in. zdziwić się, że nieprzyjacielskie okopy i pozycje wzmocnione workami z ziemią znajdują się aż tak blisko rosyjskich stanowisk. O szacunek żołnierzy nie musiał zabiegać adm. Paweł Nachimow. Przebywając wśród nich, wielokrotnie dał wyraz troski o warunki, w jakich żyją i walczą, gdzie śpią, co jedzą i czy mają wystarczającą ilość amunicji. Codziennie też lustrował umocnienia, pilnując, aby je zawsze, gdy tylko zachodziła taka potrzeba i możliwość, naprawiano. Dopytywał się o stan baterii artyleryjskich. Dbał o dyscyplinę w oddziałach znajdujących się na pierwszej linii frontu. Łagodził swary i napięcia między swoimi towarzyszami broni wyższych stopni. Jeden z jego podkomendnych zauważył w swoich wspomnieniach: „Jako szef Floty Czarnomorskiej był on prawdziwym gospodarzem Sewastopola. Przebywając ciągle na fortyfikacjach, wnikając we wszystkie szczegóły ich potrzeb i braków, umiał je zawsze usunąć, a spory generałów swoją bezpośrednią interwencją zdecydowanie przerwał" 10 . Dodawał, że admirał posiadł 10

Cyt. za E. T a r 1 e, Nachimow, Warszawa 1952, s. 83. Patrz też I. W. B e s t u ż e w , Krymskaja wojna, Moskwa 1956, s. 114.

„bezgraniczny wpływ na marynarzy". Na szanse obronienia miasta Nachimow zapatrywał się sceptycznie. Dostrzegało to jego otoczenie. Szeptano, że admirał nie zechce przeżyć upadku Sewastopola i zagłady jeszcze znajdujących się w jego porcie okrętów Floty Czarnomorskiej, a będzie szukał i najpewniej znajdzie śmierć w boju. Wiedziano, że wybrał dla siebie miejsce wiecznego spoczynku w soborze św. Włodzimierza, w pobliżu grobowca wiceadmirała Korniłowa". Skutków zdobycia Sewastopola przez sprzymierzonych obawiano się również w Petersburgu. Sądzono, że Rosja pozbawiona tej bazy i okrętów stanie się na swoich południowych granicach niemal zupełnie bezbronna i narażona na agresję. Wczesną wiosną 1855 r. uważano, że Brytyjczycy i Francuzi chcą nie tylko odebrać jej możliwość uprawiania aktywnej polityki zagranicznej w rejonie Morza Czarnego, pozbawić ją statusu wielkiego mocarstwa, ale również uczynić wrażliwą na dalsze ciosy i głęboko upokorzyć. Warunki pokoju proponowane w Wiedniu przez francuskich i angielskich dyplomatów ks. Aleksandrowi Gorczakowowi potwierdzały najgorsze przewidywania. Według nich Rosja, Turcja, Francja i Wielka Brytania miały utrzymywać na Morzu Czarnym po cztery duże okręty. Dardanele i Bosfor chciano otworzyć dla sprzymierzonych i zamknąć dla rosyjskich okrętów. Brytyjczycy nie wyrzekli się zamiarów zmuszenia Rosjan do trwałego pozbawienia Sewastopola portu wojennego i zlikwidowania jego umocnień. Od ks. Gorczakowa oczekiwano nie rozmów, ale jedynie przyjęcia dyktatu. Jego propozycje, nawet te zawierające znaczne ustępstwa, zawsze odrzucano. Francuscy i brytyjscy dyplomaci nie przyjęli także austriackich projektów dokumentów pokojowych, uznając je za zbyt kompromisowe, a nawet prorosyjskie. Delikatnie, ale 11

Ostatecznie Nachimow pochował w nim W. I. Istomina.

też wyraźnie dawali do zrozumienia Austriakom, w imieniu swoich monarchów i rządów, że spodziewają się ich rychłego przystąpienia do antyrosyjskiej koalicji. Franciszek Józef I konsekwentnie odmawiał wysłania swoich wojsk na Krym lub Kaukaz. Łudził jednak sprzymierzonych, że może stanąć zbrojnie po ich stronie, o ile Aleksander II nie zajmie bardziej pojednawczej postawy, a będzie prowadzić działania wojenne. Słowa cesarza Austrii uwiarygodniało na początku 1855 r. aż ok. 200 tys. żołnierzy, stojących na granicy z Rosją, gotowych do podjęcia działań wojennych. Taka polityka miała jednak swoją wysoką cenę. Zbrojna neutralność okazała się bardzo kosztowna, a skarb państwa świecił pustkami. W Wiedniu powoli krystalizował się pogląd, do którego zaczynał się powoli przychylać cesarz, że jeżeli pokój nie zostanie zawarty, to należy go przyspieszyć przez wystąpienie przeciwko Rosji i pokonanie jej na polach bitewnych 12 . Fiasko wiedeńskich rozmów uzmysłowiło także sprzymierzonym, że muszą z całą mocą kontynuować działania przeciwko Rosji, zarówno na Krymie, jak Bałtyku i na Kaukazie. Militarnymi zwycięstwami nad rosyjskimi oddziałami i okrętami zamierzano doprowadzić do przyjęcia przez rosyjskich dyplomatów podyktowanych im warunków pokoju. Najważniejszy teatr działań wojennych dalej dostrzegano na Krymie. Na nim spoczywała uwaga nie tylko polityków, wyższych wojskowych, ale całych społeczeństw. W Paryżu, Berlinie i od niedawna w Turynie domagano się zajęcia Sewastopola i tym sukcesem zakończenia wojny. Podnosiły się głosy, coraz częściej i głośniej, oskarżające marszałków i generałów o nieudolność oraz o pogardę dla życia podwładnych. Dziennikarze barwnie opisywali epizody, których bohaterami najczęściej byli niżsi stopniem 12 L. B a z y I o w , Historia Rosji, t. II, Warszawa 1983, s. 235; M. D u b i e c k i , Rys dziejów najnowszych odr. 1815 po 1875 z krótkim rzutem oka na dzieje lat 1876-1878, Warszawa 1880, s. 265-266.

oficerowie, a także podoficerowie i szeregowcy. Z szacunkiem pisali o ich męstwie, brawurze, wytrwałości i umiejętności podejmowania właściwych decyzji. Tych cech i zdolności odmawiali osobom na najwyższych stanowiskach dowódczych. Jedną z najbardziej nielubianych postaci w Wielkiej Brytanii pozostawał lord Raglan. W oczach przeciętnych Anglików uchodził teraz za niekompetentnego i nieudolnego starca, który wykorzystał swoje pochodzenie społeczne i dawne, sprzed wielu lat zasługi, aby objąć naczelną komendę nad ekspedycyjną armią. Późną wiosną 1855 r. sprzymierzeni posiadali na Krymie ok. 234 tys. żołnierzy: 120 tys. Francuzów, 32 tys. Brytyjczyków, 17 tys. Włochów i 55 tys. Turków. 90 tys. z nich rozłożyło się wokół umocnień Sewastopola. Oblegający dysponowali na lądzie 482 działami, w tym 130 ciężkimi. Zadaniem pozostałych żołnierzy sprzymierzonych była walka z operującą poza miastem rosyjską armią i dokonywanie ekspedycji na różne miejscowości położone na wybrzeżach Morza Czarnego 13 . Słabością tej licznej, ale wielonarodowej armii był brak jednolitego dowództwa. Ustawicznie i głośno mówili o tym francuscy generałowie, w tym także gen. Canrobert. Bezskutecznie, gdyż Brytyjczycy i Włosi nie zamierzali zaakceptować Francuza na stanowisku naczelnego wodza sił koalicyjnych. Na takie rozwiązanie godził się tylko Omar-pasza, ale poglądami tureckiego dowódcy nikt się nie przejmował. W maju gen. Canrobert, dotknięty niełaską cesarza Napoleona III i znajdujący się w konflikcie z brytyjskim dowództwem, zrezygnował z naczelnego dowództwa nad francuskimi siłami na Krymie. Jego 13

B. D. Go o c h , The new bonapartist generals in the Crimean War, [bmw] 1959, s. 206. J. S w e e t m a n, The Crimean War, Cambridge 2001, s. 66; J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1975, s. 532.

miejsce zajął wsławiony zwycięstwami w Algierii, energiczny gen. Aimable Jean Jacąues Pelissier 14 . Zmianę na najwyższym stanowisku dowódczym w armii francuskiej na Krymie przyjęto w oddziałach sprzymierzonych z wyraźnym zadowoleniem. Brytyjski oficer napisał do lorda Raglana „...nowy duch wstąpił w naszych francuskich sojuszników" 15 . Na Krym przybyły nie tylko znaczne posiłki wojsk sprzymierzonych, przede wszystkim Francuzów. Dosłano również działa, amunicję, broń strzelecką i białą, mundury, namioty, koce, medykamenty i żywność. Wyżsi oficerowie sprowadzali nawet zastawy stołowe i lżejsze meble. Usprawniono działanie poczty polowej, umożliwiającej utrzymywanie kontaktów listownych z bliskimi w kraju. Pod koniec kwietnia 1855 r. francuską kwaterę główną pod Sewastopolem połączył z Warną podwodny kabel telegraficzny. Z Warny druty telegraficzne biegły do Paryża. Nowy francuski dowódca posiadał własny, opracowany jeszcze przed objęciem naczelnej komendy, plan działań wojennych. Przekonywał, że należy starannie wytypować rosyjskie pozycje, jakie powinny zostać zdobyte w pierwszej kolejności i na nich skoncentrować ogień większości dział. Za klucz do miasta uważał znajdujące się na przedpolu reduty Kamczacką, Wołyńską i Selengińską. Ich opanowanie miało umożliwić szturm na Kurhan Małachowski, a także II i III bastion. Jego zdaniem najważniejszą nieprzyjacielską pozycję, górującą nad pozostałymi umocnieniami i broniącą dostępu do Dzielnicy Portowej (Południowej) 16 , stanowił właśnie dobrze umocniony, silnie 14

A. J. J. Pelissier (1794-1864), uczestnik wojen m.in. w Hiszpanii i Algierii, energiczny naczelny dowódca sił francuskich na Krymie, za zasługi podczas wojny krymskiej mianowany marszałkiem i księciem Małachowa, bonapartysta. 15 Cyt. za B. D. G o o c h, op. cit., s. 207. 16 Nosiła ona także nazwę Dzielnicy Okrętowej lub Strony Okrętowej.

obsadzony Kurhan. Wyparcie z niego rosyjskich żołnierzy przesądzało — przekonywał — o losach miasta i portu oraz być może samej wojny, dając zwycięstwo sprzymierzonym. W Sewastopolu od ognia dział codziennie ginęło, odnosiło rany lub kontuzje ponad 500 rosyjskich żołnierzy i marynarzy. Wiele ufortyfikowanych pozycji ulegało zniszczeniu. Naprawiano je przeważnie nocą, niekiedy już tylko prowizorycznie. Szybko rosła też liczba ofiar wśród ludności cywilnej. Coraz więcej budynków, w tym mieszkalnych leżało w gruzach. Zapanował głód. Szerzyła się epidemia cholery. Brakowało lekarstw. Obrońcy miasta odpowiadali ogniem własnych armat, choć z uwagi na dramatyczny brak prochu mniej intensywnym niż nieprzyjacielski. Udawało się im odnosić mimo to duże sukcesy. Celne strzały dosięgały pozycji wroga i jego okrętów. Zwłaszcza te ostatnie, prowadząc ogień ze stosunkowo bliskiej odległości, często ulegały uszkodzeniom, a ich załogi ponosiły ogromne straty. Dlatego sprzymierzeni rozważali pomysł wprowadzenia do walki opancerzonych pływających baterii o napędzie parowym. Uznano, że będą one w stanie zniszczyć wybrane cele, same nie ponosząc przy tym dotkliwych strat. Zwolennikiem zbudowania takich okrętów był cesarz Napoleon III17. Wprawdzie oblężenie Sewastopola pozostawało najważniejszym celem działań aliantów, ale również zaatakowali mniejsze miasta i porty położone nad morzami Czarnym i Azowskim. Zamierzali pozbawić rosyjską armię zaplecza, a także osłabić jej oraz społeczeństwa morale. Równocześnie odniesione sukcesy powinny przywrócić Francuzom i Brytyjczykom wiarę w nadchodzące zwycięstwo. W maju pierwszym celem ich wyprawy stał się Kercz, strzegący wejścia na Morze Azowskie. W ekspedycji uczestniczyło ponad 50 okrętów, a także ok. 3 tys. angielskich, 7 tys. 17

A. A. K i e r s n o w s k i , Istoria russkoj armii, t. 2, Ot wzjatia Pariża do pokorenia Średniej Azji, 1814-1881 gg., Moskwa 1993, s. 141

francuskich, 5,5 tys. tureckich żołnierzy, posiadających pięć baterii dział 18 . W składzie ekspedycji znalazł się niewielki, słabo uzbrojony oddział krymskich Tatarów. Po krótkich walkach Kercz został zdobyty i niemal doszczętnie ograbiony. Podobno, w poszukiwaniu cennych przedmiotów, zwycięzcy rozkopali nawet miejscowy cmentarz. W zniszczonym mieście stanął garnizon, składający się w większości z tureckich żołnierzy. Kolejnym celem wyprawy stał się praktycznie pozbawiony obrony Bierdiańsk. Spalono w nim dwa wielkie, pełne magazyny zbożowe, kilka domów i wszystkie znajdujące się w porcie statki, nawet niewielkie i niegroźne dla francuskich i brytyjskich okrętów łodzie miejscowych rybaków. Po spustoszeniu Bierdiańska okręty udały się w kierunku Taganrogu, w którym znajdowała się jedna z ulubionych letnich rezydencji Romanowów. Okazało się, że jej zdobycie nie było możliwe. Sprzymierzonym zabrakło żołnierzy i dział, a przede wszystkim czasu, aby dokonać szturmu lub rozpocząć regularne działania oblężnicze. Po ostrzelaniu miasta i portu z okrętów wyprawa w lipcu zawróciła pod Sewastopol. Równie aktywnie w 1855 r. działały na Bałtyku eskadry brytyjska i francuska, razem aż 110 okrętów i kilkadziesiąt statków z zaopatrzeniem (głównie z uzbrojeniem, amunicją i żywnością). Mimo tak znacznych sił, rezultaty, jakie osiągnęli sprzymierzeni na tym morzu oceniono jako mizerne. Alianccy dowódcy przekonali się, że Rosjanie rozbudowali i wzmocnili swoje fortyfikacje, m.in. w rejonie Kronsztadu19. Okręty sprzymierzonych w tym rejonie natknęły się również na groźne, śmiało operujące rosyjskie kanonierki parowe. Pojawiło się jeszcze jedno niebezpieczeństwo. 18

E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s., s. 422; B. D. Gooch, op. cit., s. 207. Duże zasługi w ufortyfikowaniu Kronsztadu miał gen. Iwan I. Dehn (1787-1859). Jego ulubioną rezydencją były otrzymane od cara Kozienice. W pałacowym parku zachowały się do dnia dzisiejszego pozostałości cmentarza rodziny Dehnów. 15

W czerwcu cztery okręty sprzymierzonych najechały na miny i uległy uszkodzeniom. Na jednym z nich znajdowali się obaj dowodzący admirałowie. Po tym wypadku uznano, że zdobycie lub tylko skuteczne ostrzelanie silnie umocnionej bałtyckiej bazy rosyjskiej floty i morskiej strażnicy Petersburga jest ryzykowne i przyniesie duże straty. Porażkę zamierzano przysłonić zdobyciem w sierpniu Sveaborgu, a potem zajęciem Helsingforsu (Helsinek). Liczono, że uda się to osiągnąć stosunkowo niewielkim kosztem, dzięki niszczycielskiemu ogniowi prowadzonemu z okrętów i wysadzonych na brzeg baterii. W połowie sierpnia, przez trzy dni francuskie i brytyjskie działa zasypywały pociskami pozycje nieprzyjaciela w Sveaborgu. Stare, zbudowane jeszcze przez Szwedów w XVIII w. i tylko zmodernizowane przez Rosjan fortyfikacje wytrzymały ogień sprzymierzonych. Szturm mógł się zakończyć porażką i wielkimi stratami. Dlatego francuski i angielski admirałowie nie zdecydowali się na wysadzenie desantu i odpłynęli na pełne morze. Po kilkunastu tygodniach patrolowania i zastanawiania się nad następnymi krokami eskadry opuściły Bałtyk. Brakiem sukcesu zakończył się również rajd floty sprzymierzonych na Pietropawłowsk na Kamczatce w maju 1855 r. Nie zastano w nim Rosjan. Opuścili oni miasto jeszcze przed przybyciem wrogich okrętów 20 . Niektóre brytyjskie i francuskie gazety ze szczegółami opisywały letni rajd brytyjsko-francuskiej floty po morzach Czarnym i Azowskim jako pasmo wielkich zwycięstw i heroicznych czynów żołnierzy i marynarzy. Zachodnie społeczeństwa zmęczone wojną i przedłużającymi się walkami na Krymie, brakiem sukcesów na Bałtyku i rosnącymi stratami w ludziach, z zadowoleniem, niekiedy nawet z ulgą czytały te informacje. Jednak obserwowały przede wszystkim przebieg zmagań pod Sewastopolem, 20

E. K o s i a r z , Bitwy na Bałtyku, Warszawa 1978, s. 162-165.

w nich upatrując rozstrzygnięcia toczącego się konfliktu zbrojnego. Wielu Francuzów i Anglików z uwagą śledziło postępy swoich wojsk na specjalnie wydawanych mapkach i szkicach kartograficznych. W czerwcu alianci wzmogli ostrzał Sewastopola, rozpoczynając przygotowanie do ostatecznego szturmu. Wykorzystali plan działań zaproponowany przez gen. Pelissiera. Zgodnie z nim najwięcej pocisków spadało na Kurhan Małachowski, bastiony II, III, sąsiadującą z tym ostatnim część bastionu IV oraz znajdujące się przed nimi reduty. Francuskie i brytyjskie działa, dobrze wstrzelane w cele, poczyniły spustoszenia w rosyjskich fortyfikacjach. Od nieprzyjacielskiego ognia 6 czerwca zginęła lub odniosła rany i kontuzje znaczna część załóg redut Kamczackiej, Wołyńskiej i Selengińskiej. Zostały zniszczone umieszczone na redutach baterie. Następnego dnia sprzymierzeni wznowili ostrzał, a po południu dwie francuskie brygady uderzyły na zdewastowane rosyjskie pozycje. Kilkuset jeszcze sprawnych obrońców redut nie zdołało odeprzeć szturmujących kolumn. Po zaciętym boju wpadły w ręce Francuzów. Ich załogi doczekały się jednak pochwał. Adm. P. Nachimow napisał do dowódcy lunety Kamczackiej: , Jako naoczny świadek zburzenia waszej reduty, stwierdzam, że znajdowała się ona w stanie niemożliwym do obrony, że bez względu na te okoliczności załoga wykazała dzielność i męstwo" 21 . Utrata redut wstrząsnęła dowództwem obrony Sewastopola. Kurhan znalazł się w bliskim zasięgu nieprzyjacielskich baterii i wojsk francuskich, stając się łatwiejszym celem do ostrzału i zdobycia. Rosjanie rozważali, czy nie powinni spróbować odbić utraconych pozycji. Sprzeciwił się temu, po naradzie z oficerami swojego sztabu i dowódcami odcinków obrony, adm. Paweł Nachimow. Spodziewał się, że wróg w bliskim czasie uderzy z całą siłą jaką 21

Cyt. za E. T a r l e , op. cit., s. 105.

dysponuje na rosyjskie fortyfikacje, aby wedrzeć się do Dzielnicy Portowej. Nie chciał ryzykować walki, w której poniesie nadmierne straty i nie będzie miał kim odeprzeć szturmu wroga. Uznał też, że nawet jeśli odzyska utracone fortyfikacje, to zniszczone nie będą przedstawiały wartości. Ks. Michaił Gorczakow martwił się szybko malejącymi zapasami prochu i kul. W połowie czerwca baterie walczące na pierwszej linii miały do dyspozycji już tylko ok. 120 tys. ładunków 22 . Aby częściowo uzupełnić braki pocisków rozkopano jeden ze starych szańców, służących wcześniej jako fragment poligonu artyleryjskiego. Przeszukano również jeszcze znajdujące się w sewastopolskim porcie okręty i statki, spodziewając się znalezienia przynajmniej niewielkich ilości prochu. Innym problemem obrońców stał się brak większych uzupełnień w ludziach. Walczący od kilku miesięcy na pierwszej linii żołnierze i marynarze byli wyczerpani fizycznie i psychicznie, a nawet ranni i kontuzjowani. Niektórych z nich należało jak najszybciej odesłać na tyły do szpitali lub na krótki odpoczynek. Wielu z żołnierzy odmawiało zejścia z pozycji, których bonili, nie zamierzając opuszczać swoich towarzyszy. Po zdobyciu redut Kamczackiej, Wołyńskiej i Selengińskiej, alianci przystąpili do opracowania szczegółowego planu dalszych działań, w tym przede wszystkim decydującego szturmu na Sewastopol. 15 czerwca lord Raglan, gen. Pelissier i Omar-pasza spotkali się, aby uzgodnić zadania dla ich armii. Uzgodniono, że Francuzom przypadnie zdobycie Kurhanu Małachowskiego, I i II bastionu. Opanowanie III bastionu powierzono słabszym liczebnie wojskom brytyjskim. Natomiast włoskim, tureckim i części francuskim oddziałom nakazano wykonać demonstracyjny manewr, utrudniający Rosjanom rozpoznanie planów aliantów. Z tych sił francuski korpus liczący aż ok. 20 tys. 22 Rosjanie dysponowali 3-4 razy mniejszymi zapasami amunicji artyleryjskiej niż sprzymierzeni. J. S i k o r s k i, op. cit., s. 532.

żołnierzy skierowano nad Czarną Rzekę. Zajął on wysokie wzgórza o stromych skarpach oddalone od Sewastopola 0 ok. 10 km. Swoje pozycje dodatkowo starannie ufortyfikował, czyniąc je trudnymi do zdobycia. Jednocześnie Francuzi i Brytyjczycy przysunęli, dzięki podkopom i innym pracom fortyfikacyjnym, kolejną linię swoich stanowisk do rosyjskich pozycji, skracając drogę jaką musiałyby pokonać szturmujące oddziały do ok. 250-500 metrów. Tym samym zmniejszyli szanse rosyjskich baterii i piechurów na powstrzymanie atakujących ogniem dział i karabinowym. Francuzi eksperymentowali również z gazami trującymi (bojowymi). Naprzeciw Kurhanu Małachowskiego, na zdobytej 7 czerwca lunecie Kamczackiej saperzy i piechurzy zgromadzili drewno, słomę, siano oraz pewne ilości węgla i siarki. Natomiast naprzeciw III bastionu ustawiono beczki ze smołą oraz w olbrzymich pryzmach drewno i ok. 2 tys. ton węgla. Podpalenie tych materiałów w czasie gdy wiatr wiał w kierunku rosyjskich stanowisk skończyło się fiaskiem. Wiatr okazał się kapryśnym żywiołem. Dym wywołujący nudności i łzawienie oczu wyrządzał szkody przede wszystkim samym Francuzom. Do rosyjskich pozycji docierał w już mało szkodliwej postaci. Nie udały się również próby postawienia zasłon dymnych przed rosyjskimi fortami (Aleksandrowskim i Kostantynowskim), strzegącymi dostępu do portu od strony morza i tym samym ułatwienia własnym okrętom podejścia i zniszczenia tych fortyfikacji ogniem dział. Wiatr szybko rozpraszał dym 1 rosyjscy artylerzyści mieli przed sobą łatwe do trafienia cele. Datę szturmu gen. Pelissier i lord Raglan wyznaczyli na dzień 18 czerwca. Miał on dla nich, z różnych powodów, znaczenie symboliczne. Tego dnia przed czterdziestu laty, w 1815 r., wojska francuskie i brytyjskie, jako przeciwnicy, stoczyły wielką bitwę pod Waterloo. Francuzi dowodzeni przez Napoleona I, stryja obecnego cesarza Napbleona III, przegrali ją. W efekcie władca został zesłany na Wyspę św.

Heleny, gdzie jako więzień Brytyjczyków i koalicji zmarł. Zdobywając Sewastopol, francuscy żołnierze mogli do związanego z 18 czerwca obrazu heroicznej klęski (1815 r.) dodać blask wspaniałego zwycięstwa (1855 r.). Brytyjczycy zaś chcieli w przyszłości czcić w tym dniu pamięć starego i nowego zwycięstwa, utwierdzając się w poczuciu siły swojego imperium. Dla lorda Raglana dzień 18 czerwca związany był z traumatycznymi, osobistymi przeżyciami. W bitwie pod Waterloo odniósł ciężką ranę, tracąc rękę i z trudem zachowując życie. Obaj naczelni dowódcy sądzili również, że 18 czerwca stanie się także symbolem braterstwa broni ich żołnierzy. Rosyjskie dowództwo spodziewało się szturmu. Przygotowując się do jego odparcia, dowodzący obsadą Dzielnicy Portowej, gen. Chrulew w jednym z rozkazów stwierdzał: „Niezbywalny obowiązek komendantów każdego odcinka jest w tym, aby wszystkimi siłami starać się obronić i utrzymać stanowiska obronne, a jeśli atak będzie prowadzony w dzień lub będzie wiadomo na jakie stanowiska kieruje się nieprzyjaciel, to komendant sąsiedniego stanowiska, nie czekając na rozkaz sam powinien wydzielić część swoich sił dla wzmocnienia zaatakowanej pozycji. Nocą należy wykonywać to z wielką ostrożnością, wcześniej upewnić się, że atak nie jest fałszywy" 23 . Łączność między obu podzielonymi Zatoką Południową częściami Sewastopola i przerzucanie oddziałów na najbardziej zagrożone odcinki umożliwiał most dla pieszych zbudowany na rozkaz adm. Nachimowa na pływających po morzu beczkach. Naczelni dowódcy sprzymierzonych uzgodnili szczegółowy harmonogram ataku na Sewastopol. Aby zapewnić sprawne współdziałanie przygotowano system łączności, ustalono sygnały optyczne (rakiety i różnobarwne chorąg23 Cyt. za W. D. P o 1 i k a r p o w, Razwitie taktiki russkoj armii w oboronie Sewastopola w 1854-1855 gg., w: Razwitie taktiki russkoj armii w XVIII w.-naczalo XX w., red. D. W. Panków, Moskwa 1957, s. 183.

wie), a nawet zsynchronizowano zegarki. Postanowiono szturm poprzedzić wielogodzinnym ogniem z wszystkich armat. Przygotowania do ataku, łatwo zauważalne, francuscy i brytyjscy żołnierze przyjęli z ulgą i nadzieją na sukces, który pozwoliłby im powrócić do domów. Zdążyli znienawidzieć Krym i wojnę. Bardziej niż ran i śmierci w walce obawiali się cholery. Tylko w czerwcu 1855 r. epidemia zabrała z francuskich oddziałów ok. 1600 ludzi 24 . Tak jak to ustalono, 17 czerwca, angielskie i francuskie działa z lądu i morza skoncentrowały swój ogień na Kurhanie Małachowskim i III bastionie. Bombardowanie trwało cały dzień i pierwsze godziny nocy. Oblężeni ponieśli znaczne straty w ludziach. Zgodnie z oczekiwaniami aliantów całe odcinki rosyjskich fortyfikacji zostały zburzone lub poważnie uszkodzone. W tak prowadzone i już przynoszące sukces działania wkradł się przypadek. Około godziny trzeciej nad ranem 18 czerwca jeden z francuskich dy wizjonerów wybuch lub przypadkową rakietę wziął za sygnał do uderzenia i rzucił swoich żołnierzy na Kurhan Małachowski. Atak okazał się przedwczesny. Po stratach poniesionych od ognia rosyjskich dział, a potem w zaciętej walce na bagnety i kolby francuska dywizja została zmuszona do cofnięcia się na pozycje wyjściowe. Kolejne, już lepiej rozpoczęte szturmy francuskich oddziałów kończyły się podobnie. Francuzi potrafili się wedrzeć na Kurhan i zająć niektóre z nieprzyjacielskich stanowisk. Potem jednak spotykali się z brawurowymi kontratakami Rosjan. Uczestniczący w walkach adm. Paweł Nachimow i gen. Stepan Chrulew zbierali cofających się żołnierzy, powstrzymywali nacierających, a po przybyciu do zagrożonych miejsc posiłków sami uderzali na wroga. Udawało się im wydrzeć z francuskich rąk utracone kilkadziesiąt minut wcześniej pozycje. Znakomicie spisywała się rosyjska artyleria. Dziesiątkowała nie tylko szturmujących, 24

J. S w e e t ra a n, op. cit., s. 68.

ale również wycofujących się nieprzyjacielskich żołnierzy. W ciężkich walkach 17 i 18 czerwca zginęło lub odniosło rany 3553 francuskich żołnierzy wszystkich stopni. Wśród poległych było również dwóch generałów 25 . Nie powiodło się Brytyjczykom. Ich zaciekłe szturmy na III bastion kończyły się porażkami i stratami w ludziach. Lord Raglan zagrzewając podwładnych do walki stanął w zasięgu rosyjskich dział. Z tego miejsca, dobrze widoczny, osobiście kierował walką. Ze swojego otoczenia odesłał wszystkich, którzy nie byli potrzebni do dowodzenia i przekazywania rozkazów. Dzielna postawa naczelnego dowódcy nie wpłynęła na przebieg działań. Żołnierze nie potrafili wyprzeć nieprzyjaciela z Wielkiego Redanu. Co gorsza, wycofując się na pozycje wyjściowe umożliwili rosyjskim artylerzystom skierowanie swoich armat na skrzydło jeszcze atakujących Francuzów, przyczyniając się do ich klęski. W dniach 17 i 18 czerwca wojska brytyjskie straciły w poległych i rannych 1728 żołnierzy. Poległ też jeden z generałów 26 . Niepowodzenie negatywnie wpłynęło na stan zdrowia lorda Raglana. Jego organizm wyczerpany fizycznie oraz złamany psychicznie klęską nie znalazł wystarczających sił, aby obronić się przed chorobą. Późnym wieczorem 28 czerwca naczelny dowódca brytyjskich sil ekspedycyjnych zmarł w swojej kwaterze, prawdopodobnie na dyzenterię. W liście kondolencyjnym do wdowy królowa Wiktoria nazwała zmarłego „szlachetnym, dzielnym i wspaniałym" 27 . Stanowisko Raglana zajął jego szef sztabu James Simpson 28 . Rosjanie odnieśli 17-18 czerwca zwycięstwo, ale wielkim kosztem. Poległo 783, odniosło rany 3197, a kontuzje 850 25

E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 472, 489. K. H i b b e r t, Krymskaja kampania 1854-1855 gg. Tragedia lorda Raglana, Moskwa 2004, s. 333; E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s, 489. 27 The letters ofQueen Victoria, t. III, 1854-1861, Londyn 1908, s. 129. 28 J. Simpson (1792-1868), podczas wojen napoleońskich walczył w Hiszpanii, uczestnik wojen kolonialnych, w 1851 r. generał-major. 26

żołnierzy i marynarzy. W tym zginęło, odniosło rany lub kontuzje aż 132 oficerów 29 . Większość strat spowodował ogień francuskich i brytyjskich dział. Wśród ciężko rannych znalazł się Edward Todtleben. Kilkanaście dni po szturmie kula wystrzelona z francuskiego sztucera trafiła przebywającego na Kurhanie Małachowskim adm. Nachimowa w głowę. Todtleben o odniesieniu śmiertelnej rany przez admirała listownie informował swoją żonę: „Żałosna ta wiadomość uczyniła na mnie wstrząsające wrażenie. Kochałem Nachimowa jak ojca. Ten człowiek oddał ogromne usługi; był kochany przez wszystkich i bardzo szanowany. Dzięki jego wpływowi na flotę dokonaliśmy wiele takich rzeczy, które wydawały się niemożliwe..." 30 . Trzy dni przed śmiercią admirała Aleksander II prżyznał mu w nagrodę stały, wysoki dodatek do pensji, tzw. arendę. Ks. Michaił Gorczakow i wielu rosyjskich dowódców obawiało się, że coraz bardziej wyczerpany garnizon, broniący się na fortyfikacjach zniszczonych artyleryjskim ogniem, pozbawiony wystarczających zapasów żywności i amunicji, nie zdoła odeprzeć następnego szturmu i jego Dzielnica Południowa (Portowa), a może cały Sewastopol zostanie zdobyty. Ich obawy podzielali car i jego najbliżsi doradcy. Władca sugerował ks. Gorczakowowi zaatakowanie nieprzyjaciela. Rosyjskie zwycięstwo w bitwie miało osłabić ducha wojsk oblegających Sewastopol. Rosjanie łudzili się, że przyczyni się nawet do podjęcia przez sprzymierzonych decyzji o wycofaniu się z Krymu. 29

E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 2, s, 489; A. A. K i e r s n o w s k i, op. cit., s. 141; A. K. B a u m g a r t e n , Dniewniki 1849, 1853, 1854 i 1855 gg., [bmw 1911], s. 171; 599-600; M. I. B o g d a n o w i c z , Wostocznaja wojna 1853-1856 godow, t. 3, S.-Peterburg 1876, s. 408-413. 30 Cyt. za E. W. T a r l e , op. cit., s. 123. Podobny cytat ze.wspomnień innego uczestnika obrony przytacza M. I. B o g d a n o w i c z, op. cit., t. 3, s. 407.

Wiedzieli, m.in. ze źródeł wywiadowczych, a nawet z angielskich i francuskich gazet docierających do nich różnymi drogami, o rosnącym niezadowoleniu zachodnich społeczeństw z rezultatów wojny, w tym z rosnących strat w ludziach. W lipcu na rozkaz cara pod Sewastopol przybył II Korpus (trzy dywizje piechoty), jedna dywizja piechoty z III Korpusu oraz oddziały pospolitego ruszenia. Razem z nimi pojawili się dwaj generałowie ze świty władcy. Przywieźli polecenie „aby szybko przedsięwziąć cokolwiek, w celu położenia kresu tej okropnej wojnie" 31 . Rady cara ks. Gorczakow przyjął nie tylko jako rozkaz. Uznał, że zawierają jakąś nadzieję na zmianę losów miasta. Postanowił wyprowadzić w pole ok. 58 tys. żołnierzy, 132 działa i wyprzeć nieprzyjaciela ze wzgórz nad Czarną Rzeką. Wybór miejsca na bitwę dokonany przez rosyjskiego wodza był najgorszy z możliwych. W sierpniu Francuzi i Włosi dysponowali już znakomicie przygotowanymi, ufortyfikowanymi pozycjami. Obsadzili je 60 tys. żołnierzy francuskich i włoskich, wyposażonych m.in. w sztucery 32 . Rozmieścili 120 dział, mogąc ich ogniem kontrolować całą dolinę rzeki. W takich warunkach rosyjskie dywizje musiały przejść przez Czarną i wspiąć się po stromych wzgórzach, aby następnie w walce na bagnety zdobyć fortyfikacje wroga. Bitwa stoczona 16 sierpnia 1855 r. przyniosła Rosjanom klęskę. W poważnym stopniu przyczyniła się do tego nieudolność samego rosyjskiego naczelnego dowódcy. Ks. Gorczakow przed walką nie sprecyzował zasad łączności i współdziałania ze sobą dywizji. Tylko w ogólnym zarysie poinformował swoich generałów, jaki przygotował plan działań. Ograniczył się do przedstawienia celów, które powinni tego dnia zdobyć. W efekcie dowódcy dywizji już w trakcie boju sami podejmowali decyzje, 31

Cyt. za A. A. K i e r s n o w s k i, s. 142. , Angielska kawaleria oraz ok. 1 tys. Turków z 36 działami znajdowało się w odwodzie. 32

najczęściej niewłaściwie interpretując wydarzenia na innych odcinkach walki. Rosyjskie pułki i bataliony przechodząc Czarną Rzekę i wspinając się na wzgórza cały czas znajdowały się pod morderczym ogniem dział i karabinów wroga. Same nie były w stanie skutecznie ostrzelać jego pozycji. Dowódcy rosyjskich jednostek wysyłanych jako wsparcie znajdowali się w podobnym położeniu co poprzednicy i ponosili wielkie straty od ognia nieprzyjaciela. Popełniali też błędy, wynikające ze złego przygotowania do bitwy rosyjskich wojsk przez ks. Gorczakowa. Dwie dywizje (16 i 17) gen. ks. Pawła Liprandiego wprawdzie zdołały zbliżyć się do linii wroga, ale nie uzyskały potrzebnej pomocy. Gen. Mikołaj A. Read źle zrozumiał rozkaz Gorczakowa („można zaczynać") i zamiast wesprzeć gen. Liprandiego ogniem dział, pchnął żołnierzy 12 Dywizji Piechoty na inne umocnione francuskie pozycje na Wzgórzach Fieduchinowskich. Obserwując przebieg bitwy, rosyjski naczelny dowódca uznał, że nie pozostaje mu nic innego, jak przekazać pod rozkazy gen. Reada także 5 Dywizję Piechoty. Liczył, że z brawurą rozpoczęta akcja zakończy się powodzeniem. Dowódca 5 Dywizji chciał niezwłocznie poprowadzić całość swoich sił do ataku. Gen. Read, wbrew jego zdaniu, wzmacniał 12 Dywizję, próbującą opanować pozycje wroga, sukcesywnie wysyłając do boju pułki i bataliony 5 Dywizji. Takie postępowanie, rozpraszające siły przekazane do jego dyspozycji, nie mogło przynieść pozytywnych rezultatów. Nie uzyskał przewagi nad nieprzyjacielem i tylko wykrwawił oddziały, którymi dowodził. Ks. Gorczakow próbował jeszcze odmienić bieg wydarzeń, powracając do zamysłu wsparcia gen. Liprandiego. Bez powodzenia. Nieprzyjaciel już zdążył zgromadzić przeciwko atakującym liczne oddziały i w konsekwencji odparł rosyjski szturm. Po sześciu godzinach walk ks. Gorczakow przerwał bitwę. Rosyjskie straty wyniosły w poległych, rannych i zaginionych: 9 generałów, 332 oficerów oraz 8597 podoficerów i szeregowych.

Wśród 2362 zabitych Rosjan był gen. Read33. Cztery wykrwawione w bitwie rosyjskie dywizje przez jakiś czas nie nadawały się do działań zaczepnych. Gen. Pelissier uznał bitwę nad Czarną Rzeką za wielki sukces francuskiego oręża, przybliżający koniec wojny. Zadowolony był również cesarz Napoleon III i jego najbliższe otoczenie. Francuskie i brytyjskie gazety zamieściły barwne opisy najbardziej dramatycznych epizodów z bitwy. Informacje o zwycięstwie przeplatały się z rozważaniami, kiedy nadejdzie pokój, ilu jeszcze żołnierzy straci życie i jak surowe warunki pokoju należy podyktować pokonanemu wschodniemu mocarstwu. Z oddziałów sprzymierzonych 16 sierpnia ubyło tylko 1818 zabitych i rannych żołnierzy, w większości Francuzów. Straty włoskie wyniosły jedynie kilkudziesięciu ludzi, w tym 28 zabitych34. Nie tylko żołnierze broniący Sewastopola z goryczą przyjęli wiadomość o pobiciu wojsk ks. Gorczakowa nad Czarną Rzeką. Wiadomości o kolejnej klęsce poniesionej w bitwie odbiły się głośnym echem w całej Rosji. Teraz niemal powszechnie uznawano, że są zapowiedzią szybkiego upadku Sewastopola i bardzo prawdopodobnej przegranej w całej wojnie. Winą za poniesioną klęskę ks. Michaił Gorczakow małodusznie obarczył poległego gen. Mikołaja Reada. W wysłanym do cara Aleksandra II meldunku skarżył się, że generał nie wykonał jego rozkazów. Nie wspomniał, że rozkaz, jaki przesłał gen. Readowi, był źle sformułowany i nie pozwalał na precyzyjne zrozumienie intencji jego wystawcy. Właściwą ocenę wydarzeń z 16 sierpnia dał feldmarsz. Iwan Paskiewicz, określając bitwę nad Czarną Rzeką: „bez celu, bez kal33

A. K. B a u m g a r t e n , Dniewniki 1849, 1853, 1854 i 1855 gg., [bmw 1911], s. 180; M. I. B o g d a n o w i c z , op. cit., t. 3, S.-Peterburg 1876, s. 16 i n. 34 J. S w e e t m a n , op. cit., s. 69-71; J. S i k o r s k i, op. cit., s. 533-544; A. A. K i e r s n o w s k i, op. cit., s. 142; N. S z e f o w, op. cit., s. 601-602.

kulacji, bez potrzeby" 35 . Uznał ją też za jedną z najgorzej rozegranych walk rosyjskiej armii. Możemy mieć pewność, że poczuł się głęboko rozczarowany talentami i umiejętnościami swojego wieloletniego szefa sztabu, ks. Michaiła Gorczakowa. Następnego dnia po bitwie nad Czarną Rzeką sprzymierzeni rozpoczęli bombardowanie Sewastopola ze wszystkich dział, jakimi dysponowali, korzystając ze wcześniej zgromadzonej amunicji. Traktowali je jako przygotowanie do generalnego szturmu. Trwało ono ponad trzy tygodnie, z krótkimi przerwami. W ciągu jednej tylko doby alianci angażowali do walki prawie osiemset dział. Wystrzeliwały one ponad 80 tys. pocisków i granatów. Dosięgały fortyfikacji, baterii dział, składów i magazynów, urządzeń portowych, okrętów w zatoce, a także cywilną zabudowę miasta. Najwięcej pocisków spadało na Dzielnicę Portową i broniące ją bastiony. Większość umocnień zbudowanych na Kurhanie Małachowskim zostało rozbitych. Z 63 rozmieszczonych na nim dział na początku września, ocalało jedynie 22. Jeden z rosyjskich oficerów na początku września zapisał: „Kanonada jest dzisiaj chyba silniejsza niż wczoraj — przez cały dzień obstrzał artyleryjski nie milknie. Jest już noc, a piekielne bombardowanie nie ustaje. Co przyniesie jutro? Wszyscy oczekują szturmu" 36 . Rosjanie nie nadążali już z naprawą nawet tych najbardziej zniszczonych i ważnych dla obrony pozycji. Z trudem, a niekiedy bez rezultatów gasili wybuchające w różnych miejscach miasta i portu pożary. Ich sprawne jeszcze armaty, z uwagi na brak prochu i pocisków, coraz rzadziej odpowiadały ogniem przeciwnikowi. Dziennie mogły wystrzelić tylko do 15 tys. pocisków 37 . Każdego dnia ginęło, odnosiło rany lub kontuzje od ok. 500 do 2 tys. rosyjskich 35 36 37

Cyt. za J. S w e e t m a n , op. cit., s. 71. Cyt. za A. S e m c z u k , Lew Tołstoj, Warszawa 1967, s. 68. I. W. B e s t u ż e w, op. cit., s. 140.

żołnierzy. Przy tym przebywanie bez odpoczynku przez wiele tygodni na ostrzeliwanych i rozrywanych pozycjach, przyglądanie się skutkom wrogiego ognia, w tym przede wszystkim śmierci i ranom towarzyszy broni wywoływało u wielu wymęczonych i niedożywionych żołnierzy wszystkich stopni psychozę, prowadzącą do niezdolności do wykonywania swoich obowiązków. Objawiała się ona m.in. załamaniami psychicznymi, bezsennością i apatią, często omamami oraz utratą kontaktu z przełożonymi, podwładnymi, a nawet najbliższymi kolegami, poważnymi osłabieniami fizycznymi. Trzysta czterdziestego dziewiątego dnia obrony Sewastopola, 8 września, w południe, wojska francuskie i brytyjskie wyszły z okopów i biegiem ruszyły na rosyjskie pozycje. Do szturmu wyznaczono 8 francuskich i 5 angielskich dywizji oraz włoską brygadę, razem ponad 62 tys. żołnierzy. Siły te otrzymały rozkazy zdobycia umocnień, na których znajdowało się prawdopodobnie jedynie ok. 40 tys. rosyjskich żołnierzy, w tym wielu rannych i kontuzjowanych. 23 tys. rozmieszczono pod dowództwem gen. Chrulewa w Dzielnicy Portowej 38 . Rozpoczął się wielki szturm. Francuzi zaatakowali I i II bastion. Jedna brygada z dywizji gen. Maurice Edme Patrice MacMahona 39 uderzyła, z okrzykiem „Viven FEmpereur!" (Niech żyje Cesarz!), na Kurhan Małachowski. Prowadził ją do walki osobiście jej dowódca. Francuscy żołnierze szybko, bez większych strat, przebyli kilkaset metrów, wdrapali się na strome, mające ok. 27-30 metrów stoki Kurhanu i wpadli na rosyjskie pozycje. Po oddaniu ognia z karabinów rozpoczęła się zacięta walka na bagnety, 38

Ibid., s. 141. M. E. P. MacMahon (1808-1893), uczestnik wojen w Algierii, krymskiej, z Austrią o zjednoczenie Włoch w 1859 r. i Prusami w 1. 1870-1871, marszałek Francji, książę Magenty, prezydent Francji w 1. 1873-1879. 35

kolby i szable. Rosjanie zaskoczeni szybkością i gwałtownością ataku rozpaczliwie bronili swoich fortów i okopów. Wypierani z jednych, koncentrowali swoje coraz bardziej szczupłe siły na pozostałych w ich rękach stanowiskach. Walczono z ogromną determinacją i poświęceniem. Żołnierze obu stron dobrze rozumieli, o jak ważny dla dalszych losów Sewastopola biją się odcinek. W pierwszych minutach starcia nie brano jeńców. Liczniejsze, wypoczęte oddziały francuskie stopniowo uzyskiwały przewagę. Podobnie było na całym atakowanym przez Francuzów froncie. Francuscy żołnierze wdzierali się na umocnienia I i II bastionu. Po kilku godzinach zmagań stało się wiadome, że odnieśli sukces. Rosyjskie kluczowe pozycje, w tym Kurhan, znalazły się w ich rękach. Próba odbicia utraconej pozycji podjęta przez gen. Stepana Chrulewa zakończyła się porażką. Generał dwukrotnie odniósł poważne rany i nie mógł prowadzić do walki swoich oddziałów. Kurhan utrzymali w swoim posiadaniu zdobywcy. Gen. MacMahon mógł wysłać do Paryża telegramem meldunek: „Tu jestem i tu pozostanę" 40 . Drogi prowadzące w głąb Dzielnicy Portowej stały przed francuskimi żołnierzami otworem. W trakcie walk 8 września 1855 r. Francuzi stracili 7567 zabitych, w tym 1634 poległych żołnierzy. Natomiast Brytyjczycy zaatakowali III bastion. Przebyli pod ogniem nieprzyjaciela ok. 400 m i udało się im wedrzeć na Wielki Redan. W pierwszych minutach gwałtownego starcia i tu nie proszono o litość i nie brano jeńców. Według świadków w boju brali udział nawet ciężko ranni i konający żołnierze obu stron. Po godzinie zajadłych walk Brytyjczycy musieli się wycofać. Tego dnia stracili 2610 żołnierzy, w tym 550 poległych. Wśród tych ostatnich było 29 oficerów. 8 września poległo również ok. 3 tys., a odniosło rany ok. 9 tys. rosyjskich żołnierzy. Prawdziwym nieszczęściem 40

Cyt. za A. L i e b f e 1 d, op. cit., s. 199.

dla rosyjskiego dowództwa było jednak zdobycie przez gen. MacMahona Kurhanu Małachowskiego. Utrata tej pozycji zmusiła ks. Gorczakowa do podjęcia około godziny piątej pod wieczór bardzo trudnej decyzji opuszczenia Dzielnicy Portowej. Przed przejściem rosyjskich wojsk, przez przerzucony przez zatokę most, do Dzielnicy Północnej, rozkazał wysadzić wszystkie fortyfikacje, urządzenia portowe i magazyny oraz znajdujące się w porcie okręty. To właśnie głośne wybuchy stały się dla gen. Pelissiera pierwszym sygnałem zmian zachodzących w mieście. Wkrótce potem otrzymał od patroli i obserwatorów informacje, że rosyjskie oddziały przechodzą przez zatokę po prowizorycznym moście do Dzielnicy Północnej 41 . Po tych meldunkach wiedział już, że najważniejsza część miasta, a przede wszystkim najważniejszy port rosyjskiej Floty Czarnomorskiej za kilka godzin przejdzie w ręce Francuzów. Oznaczało to, że Sewastopol upadł. Dzielnica Północna, o cywilnym i handlowym charakterze, pozbawiona wartościowych fortyfikacji od strony zatoki nie była w stanie długo skutecznie bronić się przed wojskami nieprzyjaciela. Ale też nie była dla Francuzów i Brytyjczyków atrakcyjnym celem działań, przynajmniej takim, dla którego warto ponosić straty w ludziach. Ks. Michaił Gorczakow i cały rosyjski garnizon głęboko przeżywali utratę miasta po niemal rocznej obronie. Pocieszał ich Aleksander II pisząc do naczelnego wodza: „Nie martwcie się, a wspomnijcie 1812 rok i ufajcie Bogu. Sewastopol nie jest Moskwą, a Krym Rosją. Dwa lata po moskiewskim pożarze nasze zwycięskie wojska były w Paryżu. Jesteśmy takimi samymi Rosjanami" 42 . Podobne argumenty powtarzało wielu Rosjan. Pojawiły 41

E. w. T a r 1 e, op. cit., t. 2, s. 558-592 ; J. S w e e t m a n, op. cit., s. 73-74; J. P. C h a p p u i s, 1854-1855 Croisade en Crimee. La guerre qui arreta les Russes, Paris 1978, s. 227-234. 42 Cyt. za E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 582.

się również glosy oskarżające o poniesioną klęskę zmarłego cara Mikołaja I oraz ludzi, których wyniósł do najwyższych godności. Z tak gwałtowną krytyką nie spotykał się jego syn Aleksander II. Uważano, że nie miał większego wpływu na ojca i prowadzoną przez niego politykę zagraniczną. Pamiątką po obronie Sewastopola pozostały liczne pamiętniki jej uczestników i świadków. Sławę zdobyły wznawiane, przetłumaczone na wiele języków, w tym polski, francuski i angielski, utwory Lwa Tołstoja. Jego szkice literackie powstałe w czasie oblężenia, zebrane w „Opowiadania sewastopolskie", a ogłoszone drukiem jeszcze w latach pięćdziesiątych XIX w. doczekały się uznania recenzentów i czytelników. Przyniosły sławę i uczyniły jednego z najbardziej szanowanych rosyjskich autorów 43 . Chętnie również wydawano pamiętniki obrońców Sewastopola, traktując je jako świadectwo bohaterstwa rosyjskich żołnierzy i lekcje patriotyzmu. Należały do obowiązkowych lektur wszystkich wykształconych, bez względu na społeczne pochodzenie Rosjan. Jeden z nich nawet przygotowano i wydano w 1872 r. dla przyszłego cara Aleksandra III. Zbiór ten zawierał wspomnienia wcześniej nieopublikowane 44 . Zwycięstwo nad garnizonem Sewastopola wywołało ogromną radość zachodnich społeczeństw. 13 września w paryskiej świątyni Notre-Dame uroczyście odprawiono, w obecności Napoleona III, jego rodziny i ministrów, mszę dziękczynną. Austriacki ambasador zauważył: „Cesarz, którego twarz się rzadko ożywia, miał w katedrze wręcz szczęśliwą minę" 45 . Francuskie i angielskie gazety 43

A. S e m c z u k, op. cit., s. 80-85. Sbornik rukopisiej predstawlenych Jego Impieratorskomu Wysoczestwu Gosudariu Nasledniku Cesarewiczu o sewastopolskoj oberonie sewastopolcami, Moskwa 1998. Jest to przedruk petersburskiego wydania z 1872. 45 Cyt. za A. L i e b f e l d , op. cit., s. 199. 44

rozpisywały się o bohaterstwie i determinacji żołnierzy. Obdarzyły życzliwymi komentarzami nawet generałów i wyższych oficerów, których przez ostatnie miesiące potrafiły bezlitośnie krytykować. We Francji wielką sławę zdobył gen. MacMahon. Słowa z jego meldunku („Tu jestem i tu pozostanę"), wielokrotnie cytowane, stały się zdaniem publicystów dowodem żołnierskiego męstwa i dumy Francuzów. Także w Londynie uczczono sukces różnymi uroczystościami z udziałem królowej Wiktorii, jej małżonka i ministrów. Królowa już 12 września wysłała do gen. Jamesa Simpsona list z gratulacjami dla niego i żołnierzy. Kazała również przekazać słowa uznania gen. Pelissierowi 46 . Po upadku Sewastopola rosyjska armia (w tym załoga miasta) zebrała się w pobliżu Bachczysaraju. W jej szeregach znajdowało się jeszcze do 110 tys. zdolnych do walki żołnierzy i marynarzy 47 . Ich dowódcy nie myśleli o podjęciu zaczepnych operacji przeciwko francuskim i brytyjskim oddziałom, a jedynie o obronie. Zamierzali dać podwładnym czas na odpoczynek i nabranie sił do dalszej walki. Wiele też wysiłku wkładali w przywrócenie żołnierzom wiary w możliwość odniesienia nad Francuzami i Brytyjczykami zwycięstwa, choć większość z nich sama najpewniej w nie już nie wierzyła. Jednocześnie dbali o porządek i dyscyplinę w oddziałach. Starali się otoczyć opieką tych rannych i kontuzjowanych, którzy wyszli ze Sewastopola. Rok oblężenia wytworzył między żołnierzami wszystkich stopni bardzo silne więzi. Więcej aktywności przejawiali sprzymierzeni. Na Krymie jesienią 1855 r. posiadali ok. 150 tys. żołnierzy. Ich eskadry operujące na Morzu Czarnym nie miały już przeciwnika. Dysponując przewagą przeprowadzili kilka niewielkich akcji na lądzie i jedną poważną na Morzu Czarnym. Pod koniec września w rejonie Eupatorii 4 fran46 47

The letters of..., t. Ul, s. 142. A. A. K i e r s n o w s k i, op. cit., s. 145.

cuskim pułkom jazdy udało się zaskoczyć i rozproszyć rosyjski pułk ułanów. Rosjanie stracili ok. 220 żołnierzy i 6 dział. Z większym rozmachem sojusznicy przygotowali i wykonali akcję przeciwko ważnej twierdzy Kinburn, broniącej dostępu od strony morza do ujścia Dniepru. Wzięły w niej udział eskadry francuska i brytyjska liczące ok. 90 różnej wielkości okrętów, pierwszy raz z trzema pływającymi opancerzonymi bateriami dział („Lave", „Devastation" i „Tonnante" 48 ), poruszającymi się dzięki silnikom parowym oraz ok. 8 tys. francuskich żołnierzy. Tym oddziałem komenderował wyróżniający się odwagą i śmiałością, szukający okazji do odznaczenia się w kończącej się wojnie gen. Franęois Achille Bazaine 49 . Liczący tylko ok. 1,5 tys. żołnierzy garnizon Kinburnu, posiadający 70 dział, nie stawiał długo oporu. 17 października skapitulował. W zajętej twierdzy Francuzi postawili swoją załogę. Naprawili, a miejscami zmodernizowali jej umocnienia. Alianci nie odważyli się natomiast zaatakować i zająć Nikołajewa, w którym Rosjanie posiadali magazyny i warsztaty Floty Czarnomorskiej. Pod koniec października okręty sprzymierzonych powróciły do swoich krymskich baz, m.in. Bałakławy 50 . Późną jesienią walki na Krymie niemal zamarły. Ograniczały się do sporadycznych starć patroli i niewielkich oddziałów oraz wymiany ognia przez baterie. 11 listopada naczelną komendę nad wojskami brytyjskimi objął William 48 Żelazny, chroniący baterie pancerz miał 12 cm grubości i rosyjskie kule nie mogły im wyrządzić większej szkody. Słabością baterii była ich prędkość: ok. 3-4 węzłów. Na Morze Czarne przyholowano je z Francji. E. K o s i a r z , Bitwy morskie, Warszawa 1994, s. 170. 49 F. A. Bazaine (1811-1888), uczestnik m.in. wojny krymskiej, o zjednoczenie Włoch w 1859 r., w Meksyku 1863-1867 r., z Prusami w 1870-1871 r., marszałek Francji. 50 A. M. Z a j on c z ko w s k i j, Wostocznaja wojna 1853-1856 gg.,vj: Istoria russkoj armii, Moskwa-S.-Peterburg 2004, s. 158; A. A. K i e r s n o w s k i, op. cit., s. 146; A. B. S z i r o k o r a d, op. cit., s. 429^130.

J. Codrington 51 . Przeciwnicy przede wszystkim szykowali się do kolejnej wojennej, trudnej zimy. Wymienili część jednostek, wprowadzając na półwysep nowe, wypoczęte pułki. Uzupełniali magazyny żywnością, medykamentami i furażem dla koni. Gromadzili opał. Żołnierzom wydano ciepłą bieliznę, płaszcze i koce. Pod koniec roku do rosyjskiej armii znajdującej się na Krymie przybył oczekiwany od dłuższego czasu nowy car, Aleksander II. Wizytował jednostki, dziękując żołnierzom za wytrwałą obronę Sewastopola i stoczone bitwy. Władca zapoznał się także z fortyfikacjami Dzielnicy Północnej. Pozostawił po wizycie dobre wrażenie, troskliwego i współczującego żołnierzom monarchy. W ostatnich walkach o Sewastopol nie wziął udziału Omar-pasza. Dumny wódz i turecki dostojnik latem 1855 r. z coraz większym trudem znosił jawnie lekceważące zachowania nowych naczelnych dowódców francuskiego i brytyjskiego. Nie akceptował faktu, że jego żołnierzy oskarża się, bez wystarczających podstaw ku temu, o tchórzostwo i niezdyscyplinowanie oraz zbyt często wykorzystuje jako tragarzy, robotników, a nawet grabarzy. Jednocześnie uważał, że Turcja powinna przede wszystkim szukać korzystnych dla siebie rozstrzygnięć w rejonie Kaukazu, na którym także w 1855 r. toczyły się działania wojenne. W pierwszej kolejności zamierzał obronić przed Rosjanami ważne miasto i twierdzę Kars, stojące na straży dróg prowadzących w głąb Turcji 52 . 6 września 1855 r. opuścił, razem z ok. 20 tys. żołnierzy i 37 działami, Krym. Na czele rosyjskich wojsk na Kaukazie stał od wczesnej wiosny 1855 r. weteran kilku wojen, m.in. z Persją i Turcją, gen. hr. Mikołaj M. Murawiew 53 . Razem z komendą 51 W. J. Codrington (1804-1884), uczestnik wojny krymskiej i wojen kolonialnych. 52 B. D. G o o c h , op. cit., s. 232. 53 M. M. Murawiew-Karski (1794-1866), dyplomata, uczestnik wojen napoleońskich, z Turcją i Persją, namiestnik Kaukazu 1854-1856, generał piechoty, członek Rady Państwa.

otrzymał stanowisko namiestnika. Nie należał do grona generałów wcześniej szczególnie wyróżnianych przez władcę i nie przewidywał, że nadejdzie czas, w którym zostanie głównodowodzącym na oddzielnym teatrze działań wojennych. Kiedy już to się stało, postanowił udowodnić swoją przydatność i talenty, przeprowadzając zwycięską kampanię i możliwie szybko zdobywając Kars 54 . Spodziewał się, że sukcesy w wojnie z Turcją ugruntują jego wojskową karierę i przyniosą mu sławę. Do swoich oddziałów na Kaukazie gen. Murawiew przywiózł informację o śmierci Mikołaja I i słabe liczebnie uzupełnienia. Wiedział, że niemal wszystkie jednostki są kierowane do Sewastopola i w inne miejsca Krymu, a on już nie otrzyma znaczącego wsparcia. Musiał, chcąc prowadzić działania ofensywne, zgromadzić większość sił w jedno zgrupowanie. Dzięki temu utworzył stosunkowo silny korpus, liczący ok. 25 tys. żołnierzy i 76 dział. Jego najważniejszym celem było zajęcie Karsu. Wspomagać go miały dwie mniejsze jednostki: na prawym skrzydle ok. 10 tys. żołnierzy i 16 dział oraz na lewym skrzydle 5 tys. żołnierzy i 8 dział. Rosyjscy żołnierze wierzyli w swoje umiejętności i szczęście. Mieli za sobą kilkanaście miesięcy walk z Turkami i jak dotąd przeważnie odnosili sukcesy. Do śmiałych i doświadczonych dowódców należał gen. Jaków P. Bakłanow. Gen. Murawiew uważał go za swojego najlepszego dowódcę, zdolnego do wykonania ryzykownych akcji, wymagających niepospolitej odwagi. Szanował także gen. Wasyla Bebutowa, już sławnego z wielu zwycięstw odniesionych na Kaukazie. Namiestnik liczył również na współdziałanie bitnych oddziałów milicji z Gruzji, Azerbejdżanu, Dagestanu, Kabardii i Osetii. Do ich zadań należała pomoc w przerwaniu łączności Karsu z Erzurumem i Batumi, niszczenie drobnych oddziałów i patroli oraz 54

E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 2, s. 601-602, 605.

zbieranie informacji i obserwacja sił wroga. Gen. Murawiew obawiał się jednak, czy liczne, nie tak dawno podporządkowane Rosji narody Kaukazu zachowają się lojalnie. Niepokoił go również popularny wśród górali wyznających islam imam Osman Szamil. Przeciwnikiem Rosjan w rejonie Kaukazu i na Zakaukaziu były ok. dwukrotnie liczniejsze, stosukowo dobrze wyposażone i wyszkolone, bitne wojska tureckie. Ich oparcie stanowiły dwie potężne twierdze: Kars i Erzurum. Upadek tej pierwszej umożliwiał rosyjskim wojskom podjęcie zakrojonej na większą skalę ofensywy albo w celu zajęcia Batumi, albo Erzurum. W jednym i drugim wypadku oznaczało to dla Turcji bolesne straty ważnych i dobrze zagospodarowanych terytoriów. W Karsie, znakomicie ufortyfikowanym i uważanym przez tureckich dowódców za nie do zdobycia, na początku lata znajdowało się ponad 20 tys. żołnierzy. U boku komendanta przebywali brytyjscy oficerowie 55 . To właśnie pod ich nadzorem dokonano wielu korzystnych zmian w umocnieniach twierdzy. Oni też uzyskali przemożny wpływ na szkolenie i dowodzenie jej garnizonem. Wśród tureckich żołnierzy znajdowali się także polscy i węgierscy emigranci. Po zwycięstwach nad stosunkowo słabymi tureckimi oddziałami, mającymi jedynie opóźniać marsz nieprzyjaciela, Rosjanie latem podeszli pod Kars. Początkowo nie posiadali wystarczająco licznych sił, aby szczelnie otoczyć twierdzę. Odcięli ją natomiast od połączeń z innymi miastami i garnizonami. Rosyjska jazda przejmowała wysyłane do Karsu zaopatrzenie i rozpraszała spieszące do niego oddziały tureckie. Przechwyciła wielu kurierów zmierzających do i z twierdzy. Dzięki temu gen. Mu55 H. M. I b r a g i mb i 1 i, Kawkaz w krimskoj wojnie 1853-1856 gg. i mieżdunarodnyje otnoszenia, Moskwa 1971, s. 274-275, 283; E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 603, 608, 619; A. A. K i e r s n o w s k i , op. cit., s. 152.

rawiew poznał to, co się dzieje w obleganej twierdzy. Wielkie zasługi w blokowaniu Karsu i zbieraniu informacji o tureckich oddziałach położył płk Michaił T. Loris-Mielikow 56 . Urodzony w Tbilisi, dobrze poznał miejscowe języki. Do jego oddziału w 1855 r. należało ok. 300 Kurdów, Gruzinów i Ormian 57 . W wyniku rosyjskich działań w Karsie zapanował głód. Nasiliły się dezercje. Aby ograniczyć rozmiary tego zjawiska, złapanych uciekinierów rozstrzeliwano. W mieście pojawiła się również cholera. W takim trudnym dla wojsk tureckich czasie, 14 września, w Batumi wylądował razem ze swoimi żołnierzami Omar-pasza. Niezwłocznie zapoznał się z położeniem swoich i wrogich jednostek. Pozwoliło to tureckiemu wodzowi przygotować zarys planu działań na Zakaukaziu. Mógł zaatakować ugrupowanie znajdującego się pod Karsem nieprzyjaciela jednocześnie z dwóch kierunków. W takim wypadku jeden turecki korpus miał wymaszerować z Batumi, drugi zaś z Erzurum. Inny wariant rozważany przez Omara-paszę zakładał zaatakowanie głównego rosyjskiego centrum administracyjnego na Kaukazie, Tbilisi, a przez to zmuszenie nieprzyjaciela do przerwania oblężenia i odejścia spod Karsu. Szykując się do działań zaczepnych, Omar-pasza w krótkim okresie powiększył swój korpus do ok. 40 tys. ludzi. Udało mu się również przeciągnąć na swoją stronę zarządcę Abchazji, Michiła Szerwaszidze 58 . Po otrzymaniu informacji o zajęciu przez sojuszników Sewastopola (Dzielnicy Południowej), zapewne spodziewał się, że w krótkim czasie otrzyma od 56 M. T. Loris-Mielikow (1824-1888), uczestnik m.in. wojen na Kaukazie i krymskiej, generał wojska i organów bezpieczeństwa państwa. 57 A. I. K o 1 p a k i d i, M. L. S e r i a k o w, Szczyt i miecz. Rukowoditieli organow gosudarstwiennoj biezopastnosti Moskowskoj Rusi, Rossijskoj Imperii, Sowietskogo Sojuza i Rossijskoj Federacji, Moskwa 2002, s. 223. 58 A. B. S z i r o k o r a d, op. cit., s. 438-439; I. W. B e s.t u ż e w, op. cit., s. 156; H. M. I b r a g i m b i l i , op. cit., s. 305-307; A. A. K i e r s n o w s k i , op. cit., s. 152-153.

nich znaczne posiłki, które pozwolą na zakrojoną na dużą skalę operację zaczepną. Informacje o wylądowaniu w Batumi korpusu Omara-paszy oraz pogłoski, że turecki naczelny dowódca gromadzi dużą armię, a nawet lada dzień wyruszy w kierunku Karsu, zmusiły gen. Murawiewa do podjęcia szybkich decyzji. Przeciwko Omarowi-paszy skierował stacjonujące w Mingrelii (Megrelii) rosyjskie wojska, składające się głównie z lokalnych milicji, razem kilkanaście tysięcy ludzi i 28 dział. Ich najważniejszym zadaniem było związanie walką niemal trzykrotnie liczniejsze wojska wroga. Jednocześnie kazał przeprowadzić, wbrew zdaniu swoich doświadczonych dowódców, m.in. gen. Jakowa P. Bakłanowa, szturm Karsu. 9 września 1855 r. Rosjanie ponieśli ciężką klęskę. Stracili ok. 7,5 tys. żołnierzy, w tym aż 2350 zabitych. Prawie połowa z nich to wynik ostrzału dział twierdzy. Straty tureckie okazały się daleko mniejsze, nie przekroczyły 1,4 tys. rannych i poległych żołnierzy 59 . Gen. Murawiew postanowił Kars wziąć głodem. Na jego rozkaz uszczelniono blokadę wszystkich dróg i ścieżek prowadzących do twierdzy, odcinając ją od dostaw żywności i wiadomości z zewnątrz. Rosyjskie działa wielokrotnie coraz celniej otwierały ogień do znajdujących się na fortyfikacjach oddziałów i baterii. Rosyjski dowódca również polecił swoim żołnierzom przygotować się do jesieni i nadchodzącej zimy. Wybudowano wygodne, ciepłe ziemianki i szałasy. Założono polowe szpitale. Konie umieszczono w stajniach oraz w prowizorycznych, ale zadaszonych pomieszczeniach. W magazynach zgromadzono zapasy opału, żywności i furażu. Wkrótce można się było przekonać, jak słuszne były to decyzje. Zima w 1855 r. przyszła znacznie wcześniej niż zwykle. W październiku po kilkunastu dniach dokuczliwych zimnych deszczów i wiatrów 59 H. M. I b r a g i m b i 1 i, op. cit., s. 357-360; I. W. B e s t u ż e w, op. cit., s. 155-156; A. B. S z i r o k o r a d , op. cit., s. 436.

spadły pierwsze śniegi. Jednocześnie wygłodzona, dziesiątkowana przez choroby obsada Karsu, dostrzegając rosyjskie przygotowania do długiego pobytu pod murami, straciła nadzieję na szybkie zakończenie oblężenia. Rozpoczęła się kolejna fala dezercji. Uciekali z twierdzy przeważnie Kurdowie i członkowie milicji. Angielscy oficerowie radzili tureckiemu dowódcy Karsu zebrać zdolnych do walki żołnierzy i nagłym atakiem przebić się przez rosyjskie pozycje. Mimo czynnika zaskoczenia, szanse na powodzenie takiej akcji wydawały się nieznaczne. Komendant twierdzy wolał zakończyć walki kapitulacją, o czym powiadomił swoją radę wojenną. Z odpowiednią propozycją pod koniec listopada zwrócił się listownie do gen. Murawiewa. Rozmowy kapitulacyjne z rosyjskim dowódcą, w jego imieniu, prowadził angielski oficer. Uzyskał łagodne warunki poddania twierdzy. Do niewoli poszło ok. 8 tys. żołnierzy regularnych wojsk, a 6,5 tys. członków milicji odesłano do ich miejsc zamieszkania. Tureckim oficerom, w dowód szacunku za dzielność okazaną podczas walk, pozostawiano białą broń. Niewoli uniknęli wszyscy cudzoziemscy żołnierze, w tym Polacy i Węgrzy. Otrzymali prawo do udania się tam, gdzie będą chcieli60. Rosjanie zdobyli w Karsie 136 dział, duże zapasy prochu, a także różne znaki wojsk tureckich. Zobowiązali się do zaopiekowania rannymi i chorymi jeńcami, udzielenia pomocy głodującej ludności cywilnej. Szybko okazało się to bardzo trudnym do wykonania zadaniem. W samych tylko lazaretach przebywało ok. 2 tys. chorych i rannych tureckich żołnierzy. Rosyjski dowódca, zadowolony z odniesionego sukcesu, pozostawił w opanowanej twierdzy silny garnizon pod komendą płk. M. Lorisa-Mielikowa i w grudniu powrócił do Tbilisi. Wkrótce otrzymał od cara Aleksandra II Order św. 60

Uwolnienie Polaków i Węgrów miało być jednym z warunków poddania twierdzy wysuniętych przez tureckiego komendanta Karsu. A. B. Sz i r o k o r a d , op. cit., s. 438.

Jerzego oraz tytuł hrabiego Karsu. Od tego czasu używał nazwiska Murawiew-Karski. Natomiast pozostawiony w twierdzy płk Loris-Mielikow szybko porozumiał się z przywódcami lokalnych społeczności i uzyskał obietnicę zastosowania się do rosyjskich rozkazów. Otworzył dla cywilnej ludności wojskowe magazyny żywności, a także wprowadził kontrolę poruszania się po drogach w okolicy Karsu. Na jego rozkaz wojskowi lekarze i felczerzy nieśli pomoc chorym mieszkańcom zajętych terenów. Ograniczył tym głód i rozwój epidemii cholery. Jednocześnie zadbał, aby jego podwładni zachowywali się przyzwoicie wobec muzułmanów. Dzielna postawa podczas walk i energiczne administrowanie Karsem spotkało się z uznaniem cara. Aleksander II nagrodził Lorisa-Mielikowa Orderem Św. Włodzimierza z Mieczami oraz awansem na stopień generała. Uczciwość i troskliwość rosyjskiego dowódcy wobec tureckich poddanych docenił również sułtan Abdiilmecid I. Po zakończeniu wojny wyróżnił rosyjskiego generała podziękowaniem i wysokim tureckim odznaczeniem 61 . Nie uzyskało uznania sułtana postępowanie Omara-paszy. Turecki wódz dopiero w październiku zrozumiał, w jak trudnej sytuacji znajduje się Kars. Chcąc mu pomóc, pozostawił w Batumi silny oddział i ruszył na Tbilisi. W pierwszej kolejności zaatakował wojska rosyjskie w Mingrelii, uznając pozostawienie ich w spokoju za zbyt niebezpieczne dla dalszych działań swojej armii. Walki toczyły się, w szybko pogarszających warunkach atmosferycznych, ze zmiennym szczęściem. Turecki wódz wikłając się w nie, marnował czas potrzebny na udzielenie skutecznej pomocy garnizonowi oblężonej twierdzy. Odniósł nawet 1 listopada nad rzeką Ingurą zwycięstwo nad rosyjskim korpusem, ale go nie wykorzystał. Jego ruchy skutecznie ograniczały ruchliwe i śmiało operujące oddziały partyzanckie (milicji). Jednemu A A. A. Ki e r s n o w s k i, op. cit., s. 153; A. M. Z a j o n c z k o w s k i j, op. cit., s. 169-171; A. I. K o 1 p a k i d i, M. L. S e r i a k o w, op. cit., s. 224. 61

z nich omal nie udało się pochwycić tureckiego wodza. „W Mingrelii — skarżył się Omar-pasza — część ludności wystąpiła z bronią w ręku, a część uciekła, porzuciwszy domy i majątek" 62 . Po otrzymaniu wiadomości o poddaniu się Karsu, Omar-pasza zawrócił swoją armię do Batumi. W rejonie tego portu postanowił ze swoją armią przezimować. Surowa zima przerwała walki regularnych jednostek na Kaukazie i Zakaukaziu. Znaczną aktywność przejawiały jedynie oddziały partyzanckie (milicji), występujące po obu stronach konfliktu. Szarpały garnizony nieprzyjaciela stojące w niewielkich miasteczkach i wioskach, paraliżowały ruchy oddziałów i kurierów, a także utrudniały zaopatrywanie się w żywność. Ich aktywność szybko obrastała opowiadaniami i plotkami o śmiałych do szaleństwa akcjach i okrucieństwie wobec pokonanych. W efekcie żołnierze obawiali się nie tylko wyjścia w mniejszych grupach poza miejscowość, w której stacjonowali, ale nawet stawania na warcie. Z rosnącą wrogością odnosili się do ludności miejscowości, w których zimowali. Podejrzewali ją o szpiegowanie i utrzymywanie kontaktów z partyzanckimi dowódcami. Rosjanie mogli być zadowoleni z rezultatu kampanii 1855 r. na tym obszarze. Opanowali ważną twierdzę Kars i duży obszar tureckiego terytorium, udowadniając sprzymierzonym, że wciąż są groźnym przeciwnikiem, zdolnym do odnoszenia sukcesów. Do pewnego stopnia osłabili swoimi zwycięstwami nad Omarem-paszą wrażenie wywołane na zachodzie Europy upadkiem Sewastopola. Bieg wydarzeń pokazał też, że gen. Murawiew może liczyć na lojalność Gruzinów, Ormian i Azerów, którzy okazali się mało podatni na agitację tureckich i brytyjskich agentów. Antyrosyjska propaganda znajdowała posłuch przede wszystkim u kaukaskich górali. Otrzymali oni od Brytyjczyków, trudną dzisiaj do precyzyjnego oszacowania, pomoc w pieniądzach, broni, 62

Cyt. za I. W. B e s t u ż e w, op. cit., s. 157.

amunicji, podobno nawet w lekkich armatach. Pracą swoich agentów na Kaukazie kierowała angielska ambasada w Konstantynopolu. Brytyjczycy, po zajęciu Sewastopola, myśleli o przeniesieniu swoich i francuskich żołnierzy na czarnomorskie wybrzeża Kaukazu. Ważne miejsce w ich rozważaniach zajmowały możliwe skutki antyrosyjskich akcji bitnych narodów Kaukazu. Efektem kolejnego etapu wojny powinno być, zdaniem angielskiego premiera, ograniczenie pozycji Rosji na Bliskim Wschodzie i w centralnej Azji. Lord Palmerston z niechęcią myślał o zakończeniu wojny bez uzyskania pewności, że ten cel zostanie osiągnięty. Jesienią 1855 r. z troską powiedział: „Po zdobyciu Sewastopola wyłoniło się niebezpieczeństwo szkodliwego pokoju". Podobnie uważali królowa Wiktoria i ks. Albert 63 . Przez całą zimę gen. Murawiew i Omar-pasza ze swoimi sztabami pracowali nad planami nowej kampanii. Rosjanie chcieli uderzyć na Erzurum, a po jego zdobyciu z rozmachem poprowadzić ofensywę w głąb Azji Mniejszej. Myśleli również o udzieleniu pomocy Kurdom, burzącym się przeciwko tureckiemu panowaniu. Natomiast Omar-pasza zamierzał za wszelką cenę odzyskać Kars i pokusić się 0 zajęcie, jeśli zbierze stosowne ku temu siły, Tbilisi. Obaj wodzowie chcieli rozpocząć działania wojenne bardzo wczesną wiosną 1856 r., licząc na zaskoczenie wroga jeszcze na zimowych kwaterach. Turecki dowódca oczekiwał, że jego ofensywę w odpowiednim momencie wesprze liczny, dobrze wyposażony desant piechoty i artylerii sprzymierzonych. Nie musiał obawiać się, że rosyjska marynarka wojenna temu przeszkodzi. Większość okrętów Floty Czarnomorskiej Rosjanie stracili podczas obrony Sewastopola. Oczekując na wiosnę, w stolicach europejskich państw analizowano przebieg działań wojennych i ich polityczne 63

E. W. T a r l e , op. cit., t. 2, s. 622-623; M. T a n ty, Bosfor 1 Dardanele w polityce mocarstw, Warszawa 1982, s. 203-204. Cyt. za A. L i e b f e 1 d, op. cit., s. 199.

rezultaty. Rozważano, jakie trzeba będzie podjąć decyzje w najbliższym czasie. W Paryżu oceniano, że sukcesy na Krymie, przede wszystkim zdobycie Sewastopola, pozwalają zakończyć wojnę. Francja odzyskała pozycję wielkiego europejskiego mocarstwa. Cesarstwu i Napoleonowi HI zwycięstwa z 1854 i 1855 r. dodały tak potrzebnego im autorytetu, pozwalając nawiązać do wojennej chwały Napoleona I i jego cesarstwa. Otoczenie władcy wskazywało, że dalsze operacje wprawdzie osłabią Rosję, ale też wzmocnią Wielką Brytanię, potencjalnego rywala Francji. Na dworze cesarza dostrzegano, że w 1855 r. ciężar wojny na lądzie spoczął na Francuzach i gorzko żartowano, że Brytyjczycy zamierzają walczyć w 1856 r. do ostatniej kropli krwi, ale francuskiej. Natomiast brytyjski rząd był wprawdzie zainteresowany dalszym prowadzeniem wojny, ale wielu polityków i członków parlamentu zastanawiało się nad jej rosnącymi materialnymi kosztami. Kolejny rok wojny zapowiadał dalsze wielkie wydatki oraz nieuniknione straty w ludziach i sprzęcie. Zmiany zachodziły w austriackiej polityce zagranicznej. W Wiedniu zrozumiano, że polityka przeciągania w nieskończoność neutralności osłabia międzynarodową pozycję Austrii, pozbawiając ją przyjaciół. Dlatego 2 grudnia Austria zawarła traktat zacieśniający współpracę z Francją i Prusami. Jej ambasador w Petersburgu domagał się w kategorycznej formie od kanclerza hr. Karola Nesselrode podjęcia przez Rosję rokowań pokojowych. Zagroził przystąpieniem jego państwa do antyrosyjskiej koalicji. Warunki pokoju jakie przedstawił Rosji były ciężkie, odbierające temu państwu w rejonie Morza Czarnego pozycję mocarstwa. Jeden z punktów ultimatum proponował: „Morze Czarne zostanie ogłoszone jako neutralne. Otwarty dla żeglugi handlowej wszystkich narodów dostęp do niego zakazany jest dla okrętów wojennych. W związku z tym na wybrzeżach Morza Czarnego nie* będą ani wzniesione, ani zachowane żadne arsenały marynarki

wojennej. Protektorat nad interesami handlowymi wszystkich narodów zostanie zabezpieczony w portach Morza Czarnego przez instytucje odpowiadające prawu międzynarodowemu i ustalonym zwyczajem" 64 . Inne punkty pozbawiały Rosję politycznych wpływów w Księstwach Naddunajskich, mówiły o wolności żeglugi handlowej na Dunaju, wspólnej opiece mocarstw nad żyjącymi w Turcji chrześcijanami. Niebezpieczny wydawał się także punkt ultimatum, pozwalający zwycięskim mocarstwom na wysunięcie podczas pokojowych negocjacji nowych warunków i postulatów pod adresem rosyjskiego państwa. Tak określone przez Austrię stanowisko wsparły Prusy. Król Fryderyk Wilhelm IV wysłał do cara Aleksandra II list z prośbą o rozważenie i przyjęcie austriackich żądań. Wprawdzie znalazły się w nim zapewnienia króla o „gorącej miłości" do Aleksandra II, ale też niejasne aluzje i ostrzeżenia o prawdopodobnym wystąpieniu Prus przeciwko Rosji 65 . W Petersburgu już od polowy 1855 r. spodziewano się zajęcia przez Austrię jawnie wrogiego stanowiska. Większość ministrów i doradców Aleksandra II uważała, że tym razem Austriacy spełnią swoje groźby i zbrojnie staną u boku Francji i Wielkiej Brytanii. Oficjalnie ustawicznie przypominano, że latem i jesienią 1812 r. Rosja również ponosiła wielkie klęski, aby następnie odwrócić losy wojny i w latach 1813-1814 odnieść wspaniałe zwycięstwa nad napoleońską Francją. Jednocześnie jednak w otoczeniu cara dostrzegano, że w wojnie, która właśnie się toczy, sprzymierzeni dysponują licznymi, dobrze wyposażonymi i wyszkolonymi armiami. Dodawano, że teraz Rosja pozostaje całkowicie osamotniona, a jej dawny niezawodny sojusznik, Wielka Brytania, jest obecnie zawziętym i jak się wydaje nieprzejednanym wrogiem. 64

Cyt. za M. T a n t y, op. cit., s. 204. E. W. T a r 1 e, op. cit., t. 2, s. 628; M. I. B o g d a n o w i c z, op. cit., t. 4, S.-Peterburg 1876, s. 409 i n. 65

Kanclerz hr. Karol R. Nesselrode przestrzegał swojego władcę, że po kampanii 1856 r. warunki, jakie będzie musiała przyjąć Rosja, najpewniej okażą się jeszcze bardziej dotkliwe dla jej prestiżu i miejsca w międzynarodowym środowisku. Po wzięciu pod uwagę wszystkich głosów oraz rozważeniu różnych opcji postępowania, Aleksander II wysłał do Wiednia na początku stycznia 1856 r. odpowiedź na austriackie żądania. Przyjął w niej część wysuniętych przez Austrię punktów, zgadzając się na negocjacje pokojowe. To jednak okazało się dla austriackich polityków o wiele za mało. 11 stycznia austriacki minister spraw zagranicznych powiedział rosyjskiemu dyplomacie, że nawet nie prześle rosyjskiej odpowiedzi do Paryża i Londynu. Austria postawiła kolejne ultimatum, domagając się uznania wszystkich punktów z grudniowego dokumentu za wstępne warunki pokoju. Tym razem Austriacy domagali się udzielenia odpowiedzi w ciągu sześciu dni, grożąc Rosji zerwaniem po tym czasie stosunków dyplomatycznych. 15 stycznia 1856 r., po naradzie ze swoimi ministrami i wyższymi dowódcami, Aleksander II uznał, że jest zmuszony przyjąć austriacki dyktat 66 . Pod koniec 1855 r. było wiadomo, że podczas rozmów pokojowych Włochom prawdopodobnie uda się poruszyć sprawę zjednoczenia krajów i państw Półwyspu Apenińskiego pod berłem jednej dynastii. W trudniejszym położeniu znajdowali się polscy politycy. Francuski minister spraw zagranicznych jesienią 1855 r. poinformował premiera Wielkiej Brytanii o życzliwym zainteresowaniu Napoleona III kwestią polską. Sugerował włączenie do celów, jakie zamierzają osiągnąć sprzymierzeni w wojnie z Rosją, przywrócenia polskiego państwa w granicach z 1815 r. Jednak lord Palmerston uznał, że nie może się na to zgodzić. Prywatnie nawet sympatyzował z polskimi 66 M. D u b i e c k i, op. cit., s. 265; L. B a z y 1 o w, op. cit., s. 236; M. T a n t y, op. cit., s. 204-205; A. B. S z i r o k o r a cl, op. cit., s. 438-439.

aspiracjami niepodległościowymi, ale nie chciał jako polityk kierujący Wielką Brytanią skomplikować jej stosunków z Austrią i Prusami. Wobec tego Napoleon III, po zdobyciu Sewastopola, ostatecznie porzucił zamiar oficjalnego poruszenia na przyszłym kongresie pokojowym polskiej problematyki. Planował już nie tylko pokój z Rosją, ale także myślał o ułożeniu sobie z tym państwem przynajmniej poprawnych, a najlepiej przyjaznych stosunków dyplomatycznych. Wspieranie polskiej emigracji nie tylko nie służyło temu celowi, ale mogło się stać początkiem nowych, długotrwałych antagonizmów między Francją a Rosją. Wojna, rozpoczęta latem 1853 r. militarnym konfliktem Rosji z Turcją, w lutym 1856 r. wreszcie dobiegła końca. Poległo w niej lub zaginęło bez wieści ponad 10,2 tys. francuskich, ok. 2,8 tys. brytyjskich, ok. 10,1 tys. tureckich żołnierzy oraz ok. 30 tys. rosyjskich żołnierzy wszystkich stopni, razem niewiele ponad 53 tys. żołnierzy. Najwięcej żołnierzy zginęło w walkach o Sewastopol. 17 tys. Rosjan oddało życie odpierając szturmy nieprzyjaciela lub zginęło od ognia jego dział, a więc więcej niż w pozostałych bitwach na Krymie. Armia sardyńska straciła na polach bitew jedynie kilkudziesięciu poległych i zaginionych żołnierzy. Ta statystyka nie uwzględnia rannych, zmarłych od ran oraz w wyniku chorób, w tym przede wszystkim epidemii cholery. Straty obejmujące zarówno poległych, jak zmarłych od ran są już znacznie większe. Wynoszą: ok. 2,2 tys. Włochów, ok. 4,6 tys. Anglików, ok. 20,2 tys. Francuzów, ok. 20,9 tys. Turków i ok. 46,1 tys. Rosjan, razem ok. 94 tys. żołnierzy. O wiele więcej osób zmarło w wyniku różnych chorób, gdyż aż ok. 205,9 tys. żołnierzy. Największe straty w tej kategorii ponieśli Rosjanie: ok. 88,8 tys. żołnierzy i Francuzi: ok. 75,4 tys. żołnierzy. Straty tureckie to 24,5 tys., a brytyjskie 17,2 tys. żołnierzy zmarłych od chorób. Tak więc całość śmiertelnych strat poniesionych w wojnie krymskiej sięgała ok. 300 tys.

oficerów, podoficerów i żołnierzy wojsk rosyjskich, francuskich, tureckich, brytyjskich i włoskich 67 . Trudno nam dzisiaj oszacować, jak bardzo trwająca wiele miesięcy wojna dotknęła mieszkańców Bałkan, Krymu, rosyjskich wybrzeży Bałtyku, Morza Białego i Kamczatki oraz Kaukazu i Turcji. Zniszczeniu uległ Sewastopol. Ogień okrętowych dział boleśnie dotknął ludność rosyjskich miast: m.in. zamożnej Odessy, Kerczu i Bierdiańska, a także klasztor Sołowiecki. Natomiast rosyjska artyleria zdewastowała m.in. stary i bogaty Kars. Maszerujące i ścierające się oddziały żywiły się w mniejszym lub większym stopniu kosztem ludności cywilnej, bardzo często dopuszczając się przemocy i rabunków. Równie uciążliwie potrafili zachowywać się żołnierze okupacyjnych garnizonów, nawet jeśli dowodzili nimi wrażliwi na ludzkie nieszczęście oficerowie. Wiele ofiar wśród ludności cywilnej pochłonęła epidemia cholery i inne choroby, będące m.in. wynikiem głodu i zimna (braku opału). Cholera dotarła razem z oddziałami wojskowymi powracającymi z Bułgarii, Turcji oraz pól walki na Krymie do portów i wielu miast zachodniej Europy. Tylko dzięki kwarantannom i dobrej organizacji służby zdrowia, starannie przygotowanej do tego, aby zwalczać epidemię, udało się ograniczyć jej skutki we Francji, Włoszech i na Wyspach Brytyjskich. Wojna negatywnie wpłynęła na handel czarnomorski i na Bliskim Wschodzie. Przerwała połączenia gospodarcze. Mocno ograniczyła zbyt wielu lokalnych produktów. Rujnowała przede wszystkim lokalnych drobnych i średnich 67

B. C. U r l a n i s , Istoria wojennych potier, S.-Peterburg 1994, s. 99-100, 286, 408, 470, 506. Przytoczone dane są tylko propozycją szacunkowej oceny strat poniesionych przez uczestników wojny krymskiej. Nie uwzględniają zmarłych z chorób Włochów (ok. 1,5—4,5 tys.?). Inni autorzy (m.in. G. V a c h e r de L a p o u g e , Les selections sęciales, Paris 1896, s. 220) podają ponad dwukrotnie wyższe liczby poległych i zmarłych w 1. 1853-1856 żołnierzy.

kupców, rzemieślników i rolników. Zgoła inne natomiast skutki działań wojennych odczuła Wielka Brytania i Francja oraz tylko do pewnego stopnia Turcja i przegrywająca wojnę Rosja. Zamówienia składane przez walczące armie i floty zakładom przemysłowym, rzemieślnikom i producentom żywności obejmowały dziesiątki tysięcy różnych towarów i przedmiotów. Mężczyźni znajdujący się na obszarze działań wojennych potrzebowali nie tylko środków walki (okrętów, dział, karabinów, białej broni, amunicji, min, przyrządów optycznych itd.), ale również namiotów, koców, sienników, mundurów, butów, środków do utrzymania higieny i czystości mundurów, konserwacji skóry, pasów i butów. Do tego dochodziła w różny sposób konserwowana żywność, napoje, tytoń i m.in. takie drobiazgi, jak igły, nici, łyżki, garnki i naczynia, scyzoryki. Musimy do tego dodać różnego typu wozy, beczki, wyposażenie warsztatów i kuźni oraz najróżniejsze narzędzia, w tym saperskie. Produkujący, pośredniczący oraz udzielający pożyczek państwu doskonale zarabiali. Przy tym przemysłowcy i rzemieślnicy inwestowali, nie mogąc nadążyć z wykonywaniem zamówień, w nowe miejsca pracy oraz podwyższali uposażenia specjalistom, a niekiedy robotnikom. Poszukiwali bardziej nowoczesnych, a przede wszystkim wydajnych rozwiązań organizacyjnych i technologicznych. Wojna krymska, jak żadna z wcześniejszych, zmieniła gospodarkę zachodniej Europy. Jednocześnie uświadomiła władcy Rosji pilną konieczność przeprowadzenia reform także na tym polu.

ROZDZIAŁ VI POKÓJ, CZYLI KONIEC

Austriackie ultimatum zmusiło Rosję do przerwania działań wojennych. Negocjacje pokojowe odbyły się jednak nie w Wiedniu, ale na propozycję Napoleona III w Paryżu i otrzymały postać kongresu. Na wybór miejsca spotkania dyplomatów miała duży wpływ sama Rosja, która udzieliła w tej kwestii poparcia Francuzom. Aleksander II liczył, że w stolicy Francji jego przedstawiciele znajdą o wiele lepsze warunki dla negocjacji niż w wrogim im Wiedniu. Chciał też ukarać Franciszka Józefa I i jego ministra spraw zagranicznych za ich skrajnie nieżyczliwy stosunek do Rosji. W kongresie, który rozpoczął się już 25 lutego 1856 r., wzięli udział przedstawiciele Francji, Rosji, Wielkiej Brytanii, Królestwa Sardynii, Turcji, Austrii oraz jako obserwatorzy dyplomaci pruscy. Negocjacjom i delegacji francuskiej przewodniczył minister spraw zagranicznych hr. Aleksander Colonna Walewski, naturalny syn cesarza Napoleona I i polskiej szlachcianki Marii Walewskiej 1 . W Paryżu i pozostałych europejskich ' Hr. A. Walewski do swojego pochodzenia odnosił się z dużą dyskrecją. Gdy jedna z francuskich dam, znająca Napoleona I, powjedziała, jak bardzo jest podobny do ojca, miał odpowiedzieć, że nie wiedział o tym, że hr. Walewski miał zaszczyt być jej przedstawionym.

stolicach słusznie uznano, że kongres paryski jest dowodem wielkiego prestiżu Francji i Napoleona III. Na czele rosyjskiej delegacji stanął hr. Aleksy Orłów. Uprzejmy i dowcipny, szybko nawiązał przyjazne kontakty z innymi dyplomatami, z wyjątkiem Austriaków i Turków. Nie ukrywał swojego pogardliwego stosunku do państwa Habsburgów i niechęci do jego reprezentanta hr. Karla F. Boula von Schauensteina 2 . Któregoś dnia wprost zwrócił się do hr. Walewskiego: „... skakaliśmy sobie do gardła, jak przystało na uczciwe rasowe buldogi. Teraz wspólnymi siłami musimy postarać się, aby ta kundlowata Austria nic na naszej bójce nie skorzystała" 3 . Nie mógł jednak zapobiec podyktowaniu swojemu państwu twardych warunków pokoju. Nalegali na to nie tylko Austriacy, ale przede wszystkim Brytyjczycy i Turcy. Dyplomaci wysłani przez Palmerstona chcieli pozbawić Rosję możliwości prowadzenia aktywnej polityki wobec Turcji i na Zakaukaziu. Turkom zaś zależało na odsunięciu groźby rozbioru ich państwa i rosyjskiego rewanżu, a również na zmuszeniu cara Aleksandra II do rezygnacji z uzyskania kontroli nad Bosforem i Dardanelami. W tych trudnych dla rosyjskich dyplomatów dniach jedynie życzliwe stanowisko zajmowane przez hr. Walewskiego sugerowało hr. Orłowowi, że być może uzyska jakieś złagodzenie żądań zwycięzców. Francja nie zamierzała wspierać pozycji Brytyjczyków w Azji. W Austrii zaś dostrzegała potencjalnego wroga, z którym przyjdzie się jej zmierzyć na polu walki. Napoleon III z sympatią odnosił się do włoskich dążeń zjednoczeniowych, w tym do usunięcia Austriaków, nawet za pomocą operacji militarnych, z zajmowanych przez nich północnych Włoch. Negocjacje trwały stosunkowo krótko. Traktat pokojowy i związane z nim konwencje podpisano już 30 marca. 2

K. F. Boul von Schauenstein (1797-1865), austriacki polityk i dyplomata, w 1856 r. minister spraw zagranicznych. 3 Cyt. za A. L i e b f e 1 d, Napoleon III, Warszawa 1979, s. 200.

Dzięki dyskretnej, ale daleko idącej pomocy francuskich polityków, Rosji udało się uniknąć zawarcia upokarzającego traktatu pokojowego. Jego warunki okazały się mniej uciążliwe dla rosyjskiego państwa niż tego się spodziewał hr. Orłów i Aleksander II. Za punkt szczególnie dolegliwy Rosjanie uznali dotyczący neutralizacji Morza Czarnego. Stało się ono dostępne jedynie dla statków handlowych, a zamknięte dla okrętów. Oznaczało to, że Rosja i Turcja nie mogły utrzymywać na nim własnych eskadr wojennych. Dopuszczono tylko wprowadzenie na ten akwen, na mocy specjalnej umowy, niewielkiej liczby lżejszych rosyjskich i tureckich okrętów. Oba państwa, Rosja i Turcja, zobowiązały się również do rezygnacji z budowy nabrzeżnych fortyfikacji i innych obiektów wojskowych. Rosjanie odzyskali cały Krym, ale przekazali Mołdawii południową cześć Besarabii. Do Turcji powrócił Kars i inne utracone w trakcie wojny miejscowości. W jej posiadaniu znalazło się ujście Dunaju. Sułtan utrzymał zwierzchnictwo nad Mołdawią, Wołoszczyzną i Serbią. Jednak wszystkie te trzy obszary posiadały autonomię, gwarantowaną przez zachodnie mocarstwa. Garnizony tureckie mogły stacjonować tylko na terenie Serbii. Mocarstwa poręczyły za to integralność terytorialną tureckiego państwa. Wspólnie objęły opieką chrześcijańskich poddanych Abdiilmecida I. Turcja zaś zobowiązała się do zrównania w prawach wszystkich swoich poddanych, bez względu na wyznanie oraz przeprowadzenia reform modernizujących instytucje państwowe 4 . Na kongresie poruszono kwestię włoską, choć bez podejmowania konkretnych decyzji. Kamil Cavour jednak uzyskał poparcie dla Królestwa Sardynii i dynastii sabaudzkiej francuskich i brytyjskich dyplomatów, którzy ostro skrytykowali postępowanie władcy Królestwa Neapolu oraz rządy w państwie papieskim. Uznali oni je za zagrożenie dla europejskiego 4

Historia dyplomacji do 1871 r., t. 1, red. W. M. Chwastowa, W. S. Smirnowa, S. D. Skazkina, W. A. Zorina. Warszawa 1973, s. 675.

pokoju, a tym samym kwestię włoską za międzynarodową 5 . Nie doszło do rozmów o sprawie polskiej. Taką próbę podjął jedynie brytyjski przedstawiciel lord George William Clarendon6. Wobec wyraźnej niechęci pozostałych delegacji, w tym również francuskiej, musiał porzucić swój zamiar. Hr. Orłów powiadomił cara: „miałem najzupełniejsze zadowolenie, że nie wymieniono imienia Polski w obecności wielkich mocarstw"7. Rosyjski dyplomata jedynie obiecał, w imieniu swojego monarchy, udzielenie polskim emigrantom amnestii i wydanie zgody na powrót do kraju. Dla sędziwego ks. Adama J. Czartoryskiego oraz jego obozu kongres paryski okazał się klęską8. Skutki wojny krymskiej okazały się jednak poważniejsze niż to zakładały biorące w niej udział państwa. Przede wszystkim podczas niej poważnie nadłamała się współpraca trzech mocarstw, Rosji, Austrii i Prus, mająca ogromne, trudne do przecenienia znaczenie dla utrzymania politycznego, ale również społecznego ładu w Europie. System, wypracowany w 1815 r. na kończącym okres rewolucji i wojen napoleońskich kongresie wiedeńskim, uległ wyraźnej i jak się miało okazać nieodwracalnej dekompozycji. Skorzystały z tego zarówno państwa, jak narody. W 1859 r. Królestwo Sardynii i Francja pobiły Austrię, otwierając nowy etap procesu jednoczenia Włoch. W 1864 r. po krótkiej wojnie Dania utraciła Szlezwik-Holsztyn na izecz Austrii i Prus. Dwa lata później Prusy pokonały Austrię, a w sześć lat później Francję. Cesarz Napoleon DI musiał się udać na emigrację do Wielkiej Brytanii, a we Francji ogłoszono republikę. Zaś w zajętym przez praskie wojska Wersalu 18 stycznia 1871 r. 5 O. W. S e r o w a , Gorczakow, Kawur i obiedinienie Italii, Moskwa 1997, s. 24-25; A. J. G i e r o w s k i , Historia Wioch, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 457. 6 G. W. Clarendon (1800-1870), brytyjski polityk i dyplomata. 7 Cyt. za K. K o r a n y i, Sprawa polska w dobie wojny krymskiej, Warszawa 1929, s. 33. 8 S. K a l e mb k a, Wielka Emigracja 1831-1863, Toruń 2003, s. 355.

proklamowano Cesarstwo Niemieckie, a króla Prus Wilhelma I cesarzem niemieckim. Wreszcie także Rosja otrząsnęła się z klęsk poniesionych w latach 1853-1856. Wspierając Bułgarów, pokonała w 1877 r. Turcję, odzyskując mocarstwową pozycję na Bałkanach i na Morzu Czarnym. Traktat pokojowy ze San Stefano (Yeęilkoy), podpisany 3 marca 1878 r., przyniósł pełną wolność Rumunii, Serbii i Czarnogórze i szeroką autonomię Bułgarii, zapowiadającą jej niepodległość. W granicach Rosji znalazł się Kars, o który walczyła w 1828 r., 1855 r. i 1877 r.9 Przez pół wieku, licząc od kongresu paryskiego i pokoju kończącego wojnę krymską, europejskimi państwami wstrząsały również ruchy narodowe i społeczne. Na ziemiach polskich należących do Rosji w 1863 r. wybuchło kolejne powstanie. W 1871 r. w Paryżu miała miejsce rewolucja, która przeszła do historii pod nazwą Komuny. Wreszcie w Rosji w 1905 r. wybuchła rewolucja, wstrząsająca fundamentami Domu Romanowów i zmieniająca ustrój tego państwa. Możemy w tym miejscu wspomnieć 0 buntach włoskich poddanych Habsburgów, czy licznych 1 krwawych powstaniach poddanych Turcji. Dla Rosji sytuacja, w której się znalazła w połowie XIX w., była trudnym doświadczeniem i lekcją polityki, a także cynizmu i egoizmu. Udzieliły jej dwa państwa, Prusy i Austria, które swoją pozycję zawdzięczały wcześniejszej rosyjskiej pomocy i wsparciu. Prusy przed zgnieceniem w Tylży latem 1807 r. przez Napoleona uratowało wstawiennictwo cara Aleksandra I i jego dyplomacji. Rosyjski władca chronił to państwo również przez następne lata francuskiej hegemonii. Z jego daleko idącej pomocy w okresie wojen napoleońskich, niekiedy bardzo dyskretnej jak w 1809 r., korzystali także Austriacy. Natomiast w okresie Wiosny Ludów armia rosyjska dowodzona przez feldmarszałka Paskiewicza uratowała austriackie panowanie na Węgrzech. 9

B. B r o d e c ki, Szypka i Plewna 1877, Warszawa 1986, s. 207-211.

Młodziutki cesarz Franciszek Józef I mógł też liczyć w tym okresie na wsparcie cara Mikołaja I, gdyby doszło do buntu jego niemieckich, włoskich czy polskich poddanych. W czasie wojny krymskiej Prusy początkowo zachowały neutralność. Mikołaj I był rozczarowany takim postępowaniem. Natomiast stanowisko jakie zajęła Austria już w 1853 r. car uznał za zdradę. Usunął portret cesarza Franciszka Józefa I ze swojego prywatnego apartamentu w petersburskim pałacu. Znajdując się w Warszawie i patrząc na stojącą w łazienkowskim parku rzeźbę przedstawiającą Jana III Sobieskiego miał powiedzieć do towarzyszącej mu osoby, że dwaj polscy królowie 10 , on i Jan III, okazali głupotę udzielając pomocy Austriakom. Współcześni Mikołajowi I w działaniach austriackiej dyplomacji upatrywali jedną z przyczyn rosyjskiej klęski. Ta bardzo negatywna ocena austriackiej polityki, a przede wszystkim jej lojalności wobec Rosji, przetrwała następne lata i pokolenia. Błyskotliwy rosyjski minister spraw zagranicznych, współpracownik ostatniego cara Mikołaja II przed wybuchem I wojny światowej, Siergiej Sazonow" powiedział: „Od czasów wojny krymskiej nie możemy mieć żadnych złudzeń co do stosunku Austrii wobec nas. Od momentu, w którym podjęła ona realizację drapieżnej polityki na Bałkanach w nadziei, że podeprze swoje chwiejące się imperium, jej stosunek wobec nas stawał się coraz bardziej nieprzyjazny. Mogliśmy pogodzić się z tą drobną niedogodnością, ale do czasu, kiedy się stało jasne, że Niemcy na politykę bałkańską Austrii patrzą z sympatią i że polityka ta spotka się z zachętą Berlina" 12 . Przegrana wojna wschodnia wzmocniła w Rosji tendencje i prądy upatrujące w zachodniej Europie przeciwnika tradycyj10 Car Mikołaj I był również królem Polski. Jako jedyny z dynastii Romanowów koronował się na króla Polski w warszawskiej katedrze. 11 S. Sazonow (1860-1827), rosyjski dyplomata, minister _spraw zagranicznych w 1. 1910-1916, zmarł na emigracji, autor wspomnień. 12 Cyt. za H. K i s s i n g e r, Dyplomacja, Warszawa 2003, s. 223.

nych norm i obyczajów, opartych na prawosławiu i szacunku dla tronu carów. Jednocześnie bardzo wielu Rosjan nie rozumiało, jak zachodnie państwa, ich sojusznik w walce z napoleońską tyranią, mogą walczyć w imię interesów muzułmańskiej Turcji. Zawiązanie przez chrześcijańskie monarchie sojuszu z muzułmanami i przelanie krwi rosyjskich żołnierzy, którzy byli przecież również chrześcijanami (prawosławnymi) wydawało się im niezmywalnym grzechem. Wywoływało wspomnienie o zniszczeniu przez zachodnich rycerzy na początku XIII w. największego i najcenniejszego ośrodka religijnego i prawosławnego, jakim był drugi Rzym, czyli Konstantynopol. Teraz, w połowie XIX w. żołnierze z zachodu targnęli się na Rosję, której starą stolicą była Moskwa, czyli trzeci Rzym. Obok warstw społecznych niechętnych zachodniej Europie zaistniały jednostki i grupy zafascynowane nią oraz zainteresowane reformami i unowocześnieniem na ich wzór życia w Rosji. Dla nich winnym klęski poniesionej w wojnie krymskiej była przede wszystkim skostniała monarchia, wymagająca przynajmniej ograniczonych reform. Wielu przedstawicieli obu grup, przeciwników i zwolenników reform, łączyła obawa przed ingerencją i zachłannością zachodnich państw. O tym, że Rosjanie w wyniku wojny stracili zaufanie, a także szacunek do Austrii i do pewnego stopnia także do niektórych innych państw europejskich doskonale rozumiał niemiecki mąż stanu, współtwórca Otto von Bismarck. „Dzień obrachunku przyjdzie z pewnością — przestrzegał — nawet jeśli przyjdzie jeszcze poczekać kilka lat"13. W jego słowach mieścił się niepokój przed wschodnim państwem, mogącym pokusić się o odegranie czołowej roli na europejskim kontynencie. Poniesiona w wojnie krymskiej klęska wywołała krytykę samego cara Mikołaja I. Wielu Rosjan obwiniało go o nieudolną politykę zagraniczną, wewnętrzną słabość państwa, 13

Cyt. za H. K i s s i n g e r, op. cit., s. 139.

niechęć do zmian oraz promowanie w swoim otoczeniu miernot i pochlebców. Nawet Fiodor Tiutczew 14 , poeta, a także konserwatysta i monarchista powiedział o swoim władcy po jego śmierci: „nie carem byłeś, lecz komediantem" 15 . Dopiero z czasem, gdy emocje opadły, zaczęto dostrzegać w tym carze tragiczną postać, uwikłaną w wydarzenia, którym nie mógł zaradzić. Monarchę uczciwego, pracowitego i odpowiedzialnego, ale o miernym intelekcie i zdolnościach. Wojna krymska odcisnęła się również na osądach społeczeństw zachodniej Europy. Wyzwoliła niechętne opinie 0 Rosji i jej władcy. Lord Palmerston dowodził, że winę za nią ponosi car Mikołaj I prowadzący agresywną politykę, ustawicznie szukający nowych zdobyczy. Jeszcze dwadzieścia lat po jej zakończeniu George Clarendon twierdził, że stoczyły ją cywilizowane państwa z barbarzyńskim mocarstwem 16 . Zakorzeniał się mocno krzywdzący Rosję obraz wschodniego, leżącego na pograniczu Europy kraju o despotycznej i nieobliczalnej władzy. Zmieniło go dopiero nawiązanie w latach 1891-1892 politycznej i wojskowej współpracy między Rosją a Francją oraz wielkie rosyjskie dzieła literackie czy muzyczne powstałe pod koniec XIX w. 1 na początku XX w., docierające do zachodniej Europy. W 1909 r. Francja, Wielka Brytania i Rosja zawarły sojusz, który przeszedł do historii pod nazwą trójporozumienia. Pięć lat później te trzy państwa zmierzyły się z Austro-Węgrami, Niemcami i Turcją.

14

M. Tiutczew (1803-1873), dyplomata i poeta, piewca rosyjskiego imperializmu. 15 Cyt. za H e l l e r M., Historia imperium rosyjskiego, Warszawa 2002, s. 586. 16 H. K i s s i n g e r, op. cit., s. 139.

BIBLIOGRAFIA (wybór)

WSPOMNIENIA, LISTY B a r i a t y n s k i W. I., Iz wospominanij, w: Russkije memuary. Izbrannyje stronicy, red. I. I. Podolskoj, Moskwa 1990. B a u m g a r t e n A. K„ Dniewniki 1849, 1853, 1854 i 1855 gg., [bmw 1911]. C z a j k o w s k i M., Moje wspomnienia o wojnie 1854 roku, Warszawa 1962. C z i c z e r i n B. N., Wospominanija, w: Russkije memuary. Izbrannyje stranicy, red. I. I. Podolskoj, Moskwa 1990. E w a 1 d A. W., Wospominanija, w: Russkije memuary. Izbrannyje stranicy, red. I. I. Podolskoj, Moskwa 1990. G r e v i 11 e Ch. C. F., Dziennik z czasów panowania króla Jerzego IV, króla Wilhelma IV i królowej Wiktorii, Warszawa 1974. L. K., Wospominanija o kampanii na Dunaje w 1854 g., [bmw] 1864. P i r o g o w N. I., Sewastopolskije pisma i wospominanija, Moskwa 1950. Sbornik rukopisiej predstawlennych Jego Imperatorskomu Wysoczestwu Gosudarju Nasledniku Cesarewiczu o sewastopolskoj oboronie sewastopolcami, Moskwa 1998. The letters of Queen Victoria, t. III, 1854-1861, Londyn 1908.

OPRACOWANIA

A n d e r s s o n I., Dzieje Szwecji, Warszawa 1967. A s c h e r s o n N., Morze Czarne, Warszawa 2000. B a z y 1 o w L., Historia Rosji, t. II, Warszawa 1983. B e s k r o w n y j L. G., Russkaja armija i flot w XIX wieke, Moskwa 1973. B e s k r o w n y j L. G., Russkoje wojennoje iskusstwo XIX w., Moskwa 1974. B e s t u ż e w I. W., Krymskaja wojna, Moskwa 1956. B i d w e 11 G., Wiktoria żona Alberta, Warszawa 2000. B o g d a n o w i c z M. I. , Wostocznaja wojna 1853-1856 godow, t. 1-4, S.-Peterburg 1876. B ó b r-T y 1 i n g o S., Prusy wobec sprawy polskiej 1853-1856, Teki Historyczne, t. XX, Londyn 1993. B r i c a r d I., Leksykon śmierci wielkich ludzi, Warszawa 1998. B r i g g s B„ C l a v i n P., Europa dwóch stuleci 1789-1989, Wrocław-Warszawa-Kraków 2000. B r i g h t o n T., Szarża lekkiej brygady. Najsłynniejszy atak kawalerii w historii wojskowości, Warszawa 2006. B r o d e c k i B„ Szypka i Plewna 1877, Warszawa 1986. C h a p p u i s J.-P., 1854-1855 Croisade en Crimee. La guerre qui arreta les Russes, Paris 1978. C h i b b e r t K., Krymskaja kampanija 1854-1855 gg. Tragedija lorda Raglana, Moskwa 2004. C z a p l i c k a G., Angielskie szpitalnictwo w wojnie krymskiej, rola Florence Nightingale, Materiały do Historii Wojskowości, nr 2, Pułtusk 2004. D e m e l J., Historia Rumunii, Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk-Łódź 1986. D o b r z y c k i W., Historia stosunków miądzynarodowych w czasach nowożytnych 1815-1945, Warszawa [1996], D u b i e c k i M„ Rys dziejów najnowszych od r. 1815 po 1875 z krótkim rzutem oka na dzieje lat 1876-1878, Warszawa 1880. Encyklopedija znamenitych Rossijan, Moskwa 2001. F e d o r o w A. W., Russkaja armija w 50-70 gg. XIX w., Leningrad 1959. F i 1 i p o w K., Order Orła Białego, Białystok 2005.

F o m i c z e w S. A., G r i b o j e d o w A. S., Żyzii i tworczestwo, Moskwa 1994. G i e r o w s k i A. J., Historia Włoch, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk—Łódź 1986. G o o c h B. D., The new bonapartist generals in the Crimean War, [bmw] 1959. G o z d a w a-G o ł ę b i o w s k i J., Od wojny krymskiej do bałkańskiej. (Działania flot wojennych na morzach i oceanach w latach 1853-1914), Gdańsk 1985. H e l l e r M., Historia imperjum rosyjskiego, Warszawa 2002. Historia dyplomacji do 1871 r., t. 1, red. W. M. Chwastowa, W. S. Smirnowa, S. D. Skazkina, W. A. Zorina. Warszawa 1973. I b r a g i m b j l i Ch. M., Kawkaz w krymskoj wojnie 1853-1856 gg. i mieżdunarodnyje otnoszenija, Moskwa 1971. I l n i c k i M., M a k o w s k i A., P e j as S., „Wojna minowa" na morzu, Toruń 2003. K a 1 e m b k a S„ Wielka Emigracja 1831-1863, Toruń 2003. K e e p J. L. H., Soldiers of the tsar. Army and society in Russia 1462-1874, Oxford 1988. K e r s n o w s k i j , Istorija russkoj armii, t. 2, Ot wzjatija Pariża do pokorenija Średniej Azji, 1814-1881 gg., Moskwa 1993. K i s s i n g e r H„ Dyplomacja, Warszawa 2003. K o l p a k i d i A. I., S e r j a k o w M. L., Szczyt i miecz. Rukowoditieli organow gosudarstwiennoj biezopastnosti Moskowskoj Rusi, Rossijskoj Imperii, Sowietskowo Sojuza i Rossijskoj Federacji, Moskwa 2002. K o r a n y i K., Sprawa polska w dobie wojny krymskiej, Warszawa 1929. K o s i a r z E., Bitwy na Bałtyku, Warszawa 1978. K o s i a r z E., Bitwy morskie, Warszawa 1994. L a m b e r t A., Bitwa pod Bałakławą 25 października 1854. Nieczytelny rozkaz, w: Wielkie bitwy i kampanie, red. J. Pimlott, Warszawa 2001. L i e b f e 1 d A., Napoleon III, Warszawa 1979. L i n c o 1 n W. B„ Mikołaj 1, Warszawa 1988. M a j e w s k i W., R a w s k i T., Z badań nad ilawsko-Warszawskim kierunkiem strategicznym w działaniach wojennych XIX i XX w.,

w: I wojna światowa na ziemiach polskich. Materiały sympozjum poświęconego 70. rocznicy wybuchu wojny, Warszawa 1984. M i h aj 1 o w A. A., Pierwyj brosk na jug, Moskwa 2003. M u h 1 s t e i n A., Królowa Wiktoria, Kraków 1995. P e r r e 11 B., Za wszelką ceną, Poznań 2001. P i ąt e k J. J., Taktyczny wymiar walki zbrojnej, Toruń 2005. P o 1 i k a r p o w W. D., Razwitije taktiki russkoj armii w oboronie Sewastopola w 1854-1855 gg., w: Razwitije taktiki russkoj armii w XVIII w.-naczalo XX w., red. D. W. Panków, Moskwa 1957. R e g a n G., Błędy mlitarne, Warszawa 1992. S e m c z u k A., Lew Tołstoj, Warszawa 1967. S e r g e e w M. A., Oborona Pietropawłowska na Kamczatkie, Moskwa 1954. S e r o w a O. W., Gorczakow, Kawur i obiedinienije Italii, Moskwa 1997. S i k o r s k i J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1975. S k o w r o n e k J., Adam Jerzy Czartoryski 1770-1861, Waszawa 1981. S k o w r o n e k J., Sprzymierzeńcy narodów bałkańskich, Warszawa 1983. S t ę p n i e w s k a-H o 1 z e r B., Muhammad Ali. Narodziny nowoczesnego państwa egipskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978. S w e e t m a n J . , The Crimean War, Cambridge 2001. S z e f ó w N„ Bitwy Rossiji, Moskwa 2004. S z i r o k o r a d A . B., Tysiaczeletnaja bitwa za cargrad, Moskwa ^ 2005. Ś1 i w o w s k a W., Mikołaj I i jego czasy (1825-1855), Warszawa 1965. T a n t y M., Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw. Warszawa 1982. T a r l e E., Nachimow, Warszawa 1952. T a r l e E. W., Krymskaja wojna, t. 1-2, Moskwa 2005. T h o m a s R., S c o 11 i n s R., The Russian Army of Crimean War, Oxford 2002.

T r u a j j a A., Nikołaj I, Możajsk 2003. U r 1 a n i s B. C., Istoria wojennych potier, Sankt-Peterburg 1994. W a ń k o w i c z M., Wojna i pióro, Warszawa 1983. W e i r W. R., Przełomowe momenty w historii konfliktów zbrojnych, Warszawa 2005. W e r e s z y c k i H., Historia Austrii, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986. W e t z e l D., The crimean war: a diplomatic his tory, New York 1985. W i n d r o w M., M a s o n F. H., A concise dictionary of military biography, New York 1991. W o o d h a m-S m i t h C„ The Reason Why, New York 1962. Z a j o n c z k o w s k i j A. M., Wostocznaja wojna 1853-1856, t. 1, 2 cz. 1,2, Sankt-Peterburg 2002. Z a j o n c z k o w s k i j A. M., Wostocznaja wojna 1853-1856 gg., w: Istorija russkoj artnii, Moskwa-Sankt-Peterburg 2004.

WYKAZ ILUSTRACJI Królowa Wiktoria Car Mikołaj I Cesarz Napoleon III Feldmarszałek I. Paskiewicz Książę A. Mienszykow Sojuszniczy wodzowie: lord Raglan, Omar-pasza i gen. Pelissier Michał Czajkowski Parada wojsk rosyjskich, Petersburg ok. 1850 r. Lądowanie sojuszników na Krymie, 1854 r. Port w Balakławie, 1855 r. Oblężenie Sewastopola Kurhan Małachowski, lato 1855 Szarża brytyjskiej kawalerii Atak rosyjskiej kawalerii Brytyjska piechota pod Bałakławą, 1854 r.

SPIS TREŚCI Wstęp Zbliża się europejska wojna Wojna nad Dunajem i na Kaukazie Wiosna-jesień 1854 r Sewastopol. Bałakława. Inkerman Utrata Sewastopola. Zdobycie Karsu Pokój, czyli koniec Bibliografia (wybór) Wykaz ilustracji

5 11 57 104 154 205 251 259 267

Królowa Wiktoria

Car Mikołaj I

Cesarz Napoleon III

Feldmarszałek I. Paskiewicz

Książę A. Mienszykow

Sojuszniczy wodzowie: lord Raglan, Omar-pasza i gen. Pelissier

Michał Czajkowski

Parada wojsk rosyjskich, Petersburg ok. 1850 r. Lądowanie sojuszników na Krymie, 1854 r. '

1

•

yt) \

Port w Bałaktawie, 1855 r.

Oblężenie Sewastopola

Kurhan Małachowski, lato 1855

Szarża brytyjskiej kawalerii

Atak rosyjskiej kawalerii

Brytyjska piechota pod Bałakławą, 1854 r.