Królowa Blanka [PDF]

Zitiervorschau

I l 1 ( 7

WSTĘP

j 2

t V (

J i s E L Ś

0 k w h z 1 tć e] z w

Królowa Blanka Kastylijska należy do tych postaci historycznych, które mocno ugruntowana i utrwalona w szkolnych podręcznikach opinia skatalogowała raz na zawsze. Imięjej wywołuje komentarze niezmienne — równie automatyczne, jak odruchy zwane warunkowymi. „Zła matka” — to pierwsza reakcja w większości przypadków, po czym ewentualnie słyszymy uwagi, które ją klasyfikują pomiędzy „megerą” a „herod-babą”. Jest to „kuta na cztery nogi”, „groźna” kobieta, „dokuczliwa świekra” itd. Wrażenie ogólne, jeśli nawet nie zdecydowanie ujemne, jest zawsze jednoznaczne: kobieta bezwzględna, zimna, nieczuła... Powiedzmy sobie, że tego rodzaju opinie, bezapelacyjne i pozbawione odcieni, krążą o wszystkich albo prawie wszystkich postaciach tego tysiącletniego okresu, który uporczywie — a wbrew wszelkim danym naukowym, nie mówiąc już o zdrowym rozsądku — nazywany jest średniowieczem. Całe szczęście, że mimo wszystko imię Blanki figuruje jednak w tej galerii portretów, do jakiej sprowadzono owe tysiąc lat w oficjalnym nauczaniu. Z punktu widzenia bowiem historyka panowanie Blanki Kastylijskiej i jej syna, Ludwika Świętego, należy do najmniej znanych okresów francuskiej historii. Sporządzono dokładny wykaz doko­ nań królów, którzy ich poprzedzili, i tych, którzy po nich objęli władzę — ale nic nie uczyniono dla półwiecza ich rządów, chociaż należy ono do stulecia katedr i summ, zamków i jarmarków, uniwersytetu, ale także inkwizycji. Jedyne naukowe studium o Blance, zresztą nie pozbawione luk, to praca Elie Bergera, wydana w roku 1895. Jeśli chodzi o Ludwika, zdani jesteśmy na dzieło Le Nain de Tillemonta, które powstało pod koniec wieku XVII, a ukazało się dopiero w roku 1847. Poza hagiograficznymi opowie­ ściami jest to wszystko, czym rozporządzamy. O całości tego panowania 7

WSTĘP

WSTĘP

mamy więc siłą rzeczy wypaczone i zniekształcone pojęcie, jakie dać mogą teksty literackie; w dodatku najważniejszy z nich, Dzieje Świętego Ludwika (Histoire de Saint-Louis) Joinville’a, nigdy nie dostąpił zaszczytu krytyczne­ go wydania. Jasną więc jest rzeczą, że z punktu widzenia wiedzy historycznej wszyst­ ko — lub prawie wszystko — pozostaje do zrobienia; i można mieć pewność, że prawdziwe naukowe badania przyniosą wiele niespodzianek.* *

*

*

Już pierwsza pisemna wzmianka o Blance ukazuje nam jej obraz całkowicie sprzeczny ze stereotypem. Mała, zapłakana dziewczynka, którą otoczenie na próżno usiłuje pocie­ szyć: oto jak Blanka wkracza do historii. Coś ją gnębi, więc plącze, jak to w jej wieku; ma lat dwanaście. Epizod ten pochodzi z biografii, którą erudyci zgodnie uznają za wzór tego gatunku literackiego. Jest to Żywot św. Hugona, biskupa Lincolnu, ułożony przez współczesnego mu Adama, opata z Eynsham, dzieło jedyne w swoim rodzaju, jeśli chodzi o ścisłość i obfitość szczegółów, dzięki którym każda scena staje się pełnym życia obrazkiem, godnym Złotej Legendy. Hugo z Lincolnu jak wielu Anglików tej epoki jest to czystej krwi Francuz, rodem z Avalon w Delfinacie — w Paryżu bawi przejazdem. Wjeżdża od Saint-Denis, dokąd studenci z paryskiej Cite gremialnie wyszli na jego spotkanie, gdyż słynie on jako uczony i teolog. Przyjęty przez biskupa Paryża, z kolei przyjmuje królewskiego syna i dziedzica, młodo­ cianego księcia Ludwika. On właśnie — liczy sobie wtedy lat trzynaście — prosi Hugona, aby zechciał odwiedzić jego małą małżonkę, Blankę z Kas­ tylii. Zaślubiny ich odbyły się przed miesiącem. I oto Blanka od paru dni płacze, ma jakieś zmartwienie, którego przyczyny nikt nie zna. Hugo natychmiast udaje się do pobliskiego pałacu na wyspie Cite, spotyka się z Blanką, rozmawiają sam na sam. I dziewczynka ociera łzy, uspokaja się, uśmiecha, smutek rozprasza się jak chmura. „Od tej chwili stała się jedną z najweselszych, zarówno w sercu, jak na obliczu.” Żywot świętego Hugona obfituje w tego rodzaju historie, godne Kwiat­ ków świętego Franciszka: opowiadano, że na jego widok uśmiechały się * Powodem tego stanu rzeczy nie jest chyba brak dokumentacji. Sam tylko 7łćsor des Charles w Archtves Nationales zawiera ponad 4000 oryginalnych tekstów. Są tam dokumenty dotyczące zarządzania włościami, umowy, akty sprzedaży, darowizny itp.; połowa z nich pochodzi z okresu rządów, w których uczestniczyła Blanka. Istnieje więc dość materiałów, aby mogło powstać wyczerpujące studium tego panowania.

8

dzieci, a nawet niemowlęta na rękach, które przynoszono, aby je pobłogo­ sławił. Jego wpływ rozciąga! się też na zwierzęta: mówiąc o świętym biskupie, nikt nie omieszkał wspomnieć o oswojonym łabędziu, który nieodstępnie towarzyszył Hugonowi, gdy ów przebywał w Lincolnie, i jadł wówczas tylko z jego ręki. Chcielibyśmy wiedzieć, jaki przebieg miała rozmowa pomiędzy bisku­ pem -jest to już człowiek w poważnym wieku, liczy lat sześćdziesiąt albo i więcej — a dziewczynką. Ale czy jest to rzeczywiście dziewczynka? Blanka ma dwanaście lat. Dziewczęta w tym wieku uważano za dorosłe i mogące rozporządzać swoją osobą.* Hugo, który bardzo długo przebywał w Grande-Chartreuse, zanim udał się do Anglii, aby tam założyć pustelnię w Witham, a następnie objąć diecezję Lincoln, na pewno nie miał zbyt wielu sposobności, aby studiować kobiecą psychikę, kierował się więc w tym przypadku intuicją, na pewno jednak nie przemówił do niej jak do dziecka; nie starał się jej pocieszyć miłymi słówkami. Blanka miała być królową. Dlatego sprowadzono ją z jej rodzinnej Kastylii; musiała przekroczyć Pireneje i odbyć długą drogę aż do Normandii, gdzie odbyły się zaślubiny. W tej epoce królową nie było się od parady. Królowa pełniła ważne obowiązki, brała czynny udział w zarządzaniu państwem, a nieraz i sa­ modzielnie ten trud podejmowała. Blanka, która niedawno odbyła podróż znad Ebro nad Loarę u boku swojej babki, Alienor z Akwitanii, mogła z jej opowiadań niejednego się dowiedzieć. Alienor w ciągu swojego długiego życia stawiała opór cesarzowi, nie ulękła się papieża, wydobyła z więzienia syna Ryszarda, uniknęła zasadzek, jakie zgotował jej król Francji... A matka Blanki, Alienor z Kastylii, wykazała u boku małżonka nie mniej energii, przebywając w zamkach Palencji i Burgos, gdzie ze szczytu wież strażnicy stale gotowi byli wszcząć alarm, gdyby pojawili się chwilowo zwycięzcy Maurowie. Historia, której Blankę uczono, ukazywała jej liczne postaci królowych współczesnych i dawnych, surowych i lekkomyślnych, takich, które szły na wygnanie albo do więzienia, kochanych albo znienawidzo­ nych, szczęśliwych albo opuszczonych; żadna nie wybierała swojego losu, ale od każdej z nich zależało, czy będzie to wielkie przeznaczenie. Ich urodzenie z góry decydowało, że będą czynić to, czego sobie nie wybrały. Blanka nie wybrała Ludwika na męża - podobnie jak Ludwik nie wybrał jej na żonę. Ale czekało ją wielkie zadanie: sprowadzoną ją, aby dla * Chłopców uznawano za dorosłych dopiero w czternastym roku życia. Zdawano sobie sprawę, że dziewczęta dojrzewają wcześniej.

9

WSTĘP

dwóch państw stała się rękojmią pokoju. Rola nie była łatwa. Nic dziwnego, że w chwili gdy otwierało się przed nią nowe życie, ogarnęły ją obawy, żale i niepokoje. Trzeba też przyznać, że ani jej wuj, Jan, król Anglii, ani teść, Filip, król Francji, nie mogli budzić w niej zaufania; że tej deszczowej wiosny pałac na wyspie Cite mógł się jej wydać ponury po świetnych, skąpanych w słońcu murach Palencji, a dwór francuski — surowy po dworze kastylijskim, tak gościnnym, tak łaskawym dla trubadurów... Ale takie miało być odtąd jej życie, musiała się z nim pogodzić w nadziei, że z czasem zdoła je uczynić znośnym, a nie sprawią tego łzy. Królowa nie płacze. Los tylu ludzi spoczywa w jej rękach, tylu oczekuje, że ona zapewni im szczęśćie: jej mąż, jej poddani; o nich musi myśleć przede wszystkim. Wielką królową można zostać tylko zapominając o sobie. Czyż człowiek nie musi cały poświęcić się dziełu, które go przerasta? Dziełem tym jest zapewnienie pokoju. Bo królowie dbają, aby panowała sprawiedliwość, królowe zaś — aby panował pokój.

I

CZTERY DAMY

Na przełomie XII i XIII wieku, około roku 1200, historię tworzą kobiety. Historię bardzo bogatą. W całej epoce feudalnej, tej, która zaczyna się od panowania Hugona Kapeta, a kończy na Filipie Pięknym i jego synach próżno szukalibyśmy okresu bardziej burzliwego niż pierwsze lata królo­ wej Blanki na dworze francuskim, lata, które dziewczynkę przeobraziły w kobietę. Dramatyczne wydarzenia, jakie rozegrały się pomiędzy jej dwunastym a dwudziestym rokiem, wycisnęły piętno na całym jej życiu. Swoje panowanie poświęci rozwikływaniu i łagodzeniu wstrząsających nim aktów przemocy. Powodowały je (co prawda niekiedy mimowolnie) kobiety 0 imionach Alienor, Izabela, Konstancja, Ingeborga. W chwili spotkania z Hugonem z Lincolnu1 Blanka jest jeszcze po prostu dziewczynką. Urodziła się przed dwunastu laty, 4 marca 1188 roku, na zamku w Palencji, w Kastylii, i tam przeważnie spędziła dzieciństwo. Jej matka, Alienor z Kastylii, na pewno nieraz jej opowiadała, jak ona sama opuściła kraje lat dziecinnych — Poitiers, Anglię i Normandię, gdzie się urodziła — aby poślubić króla Alfonsa VIII, którego nazwano Szlachet­ nym. Towarzyszyła jej wtedy matka, Alienor z Akwitanii. Blanka nie przeczuwała, że kiedyś ta sama królowa Anglii Alienor z kolei przybędzie po nią, aby w odwrotnym kierunku odbyć podróż swojego życia. Dwór kastylijski był wesoły i tętnił życiem. Można tam było spotkać wszystkie liczące się osobistości ze świata trubadurów. Blanka w dzie­ ciństwie słyszała takich mistrzów, jak Giraut z Borneil, Uc z Saint-Circ 1 Foląuet z Marsylii (zanim został mnichem w opactwie Thoronet). Wraz z dwiema siostrami śmiała się, słysząc, że Wilhelm z Berguedan wzdycha do ich matki, poświęcając jej raz po raz swoje wiersze, i oklaskiwała Guirauta

11

ROZDZIAŁ 1

z Calanson, Perdigana oraz słynnego Peire Vidala, należała do grona tych donzelas dworu króla Alfonsa, które czym prędzej nauczyły się na pamięć pieśni Raimona Vidala z Bezalu, Castia-gilos \ król Kastylii z tej pieśni, który Dobrą byt sławą uwieńczony, Weselem serca i mądrością, I męstwem wielkim, i dzielnością

- to był jej ojciec, a pełna niewieściej skromności królowa, wspaniale ustrojona w czerwony jedwabny płaszcz, obszywany srebrem i haftowany złotem, to jej matka.2 Alfons i Alienor stanowili szczęśliwą parę. Ich dwór należał do najświat­ lejszych — zwłaszcza odkąd podupadł dwór w Poitou id o najweselszych w całej Europie, chociaż Kastylii nieustannie zagrażali Saraceni. Blanka już we wczesnym dzieciństwie zetknęła się z tym niebezpieczeń­ stwem: miała siedem lat, kiedy wojska jej ojca poniosły klęskę pod Alarcos. W dwa lata później jej starsza siostra, Berengaria, wyszła za Alfonsa, króla Leonu. Wszystkie trzy siostry miały zawrzeć wspaniałe związki małżeńskie, toteż Blanka wcale się nie zdziwiła, gdy w pierwszych dniach roku 1200 oznajmiono, że jej siostra Urraka ma poślubić dziedzica tronu francuskie­ go, młodego Ludwika. W środku kastylijskiej zimy, gdy wiatr chłoszcze nieposzlakowanie białe kamienie kościołów i zamków, Alienor, królowa Anglii — osiemdziesięcioletnia, ale zawsze pełna energii amazonki, stawia­ jącej czoło burzom — przybyła do Palencji z arcybiskupem Bordeaux, Eliaszem z Malemort, w orszaku rycerzy, łuczników i duchownych. Blanka z ogromną ciekawością przyglądała się tej wielkiej damie, głośnej na całym Zachodzie: czyż nie była kolejno królową Francji i Anglii? Czy nie wzięła udziału w wyprawie na Wschód przeciwko niewiernym? Czy najsłynniejsi trubadurzy nie sławili jej zalet? Czy sam cesarz niemiecki nie wysłuchał jej, gdy we własnej osobie udała się do niego, aby domagać się uwolnienia syna, króla Ryszarda? I oto stara królowa przybyła na dwór Kastylii. Spędziła tam wiele tygodni. Zrazu smutna i zgnębiona przeciwnościami losu, które złamałyby każdą inną kobietę (niedawno utraciła Ryszarda, ukochanego syna, i nie mogła opanować niepokoju na myśl o jego następcy, to znaczy swoim najmłodszym synu, Janie bez Ziemi), z wolna odzyskiwała równowagę przy córce, wnukach, w miłej atmosferze kastylijskiego dworu. Często prowadzi­ ła rozmowy z wnuczkami i zdawała się ze szczególną sympatią traktować właśnie ją, Blankę, która pewnego dnia ze zdumieniem dowiedziała się, że nie jej siostra, lecz ona ma udać się do Francji i poślubić księcia Ludwika.

12

CZTERY DAMY

Dlaczego? W otoczeniu królowej Alienor zaczęto głosić, że Francuzi nie mogliby się przyzwyczaić do imienia Urraka, podczas gdy Blanka w bardzo naturalny sposób stawała się królową Blanche. Był to tylko pretekst i wszyscy to wyczuwali. Znaleziono więc zręczne wyjście z sytuacji. Wyprawiono poselstwo na dwór portugalski i Urraka została narzeczoną tamtejszego następcy trónu. Wkrótce po świętach wielkanocnych Blanka, zaledwie ochłonęła ze zdziwienia, już była w drodze. Jechała konno przy lektyce, w której podróżowała królowa Alienor. Na postojach babka chętnie z nią rozma­ wiała i przygotowywała ją do czekających ją zadań. Opisywała jej przyszłego małżonka: jest to młody chłopak, zaledwie trochę od niej star­ szy — ma dwanaście lat albo coś około tego; Alienor widziała go, kiedy składała hołd jego ojcu, królowi Filipowi. Jasnowłosy i szczupły, być może trochę wątły, ma piękne rysy i jasne wejrzenie, zapewne po matce, łagodnej Izabeli z Hainaut; może przypomina też swojego dziadka, króla Francji Ludwika VII, który był pierwszym mężem królowej Alienor.* Mówiono, że jest pilny i gorliwy w naukach; ojciec zapewnił mu znakomitych precepto­ rów. Dzięki nim Blanka będzie mogła uzupełnić swoje wykształcenie. Książę miał przy sobie specjalnie mu przydzielonego nauczyciela, a był nim Amalryk z Bene, jeden z mistrzów szkół paryskich, które słynęły z wy­ sokiego poziomu i aktywności. Królowa okazywała większą powściągliwość, gdy Blanka wypytywała ją o swojego przyszłego teścia, Filipa, króla Francji, i wymijająco odpowiada­ ła, gdy dziewczyna chciała się czegoś więcej dowiedzieć o synu Alienor, królu Anglii Janie. Nieustannie natomiast miała na ustach imię Ryszarda, zwanego w chrześcijańskim świecie Lwim Sercem. Alienor mówiła jej 0 bohaterskich czynach, jakich dokonał on na Wschodzie, pod Akką 1 w Jaffie; recytowała jego wiersze, opowiadała, że będąc bardzo muzykal­ nym, nie mógł ścierpieć opieszałego śpiewu i pewnego dnia w jednym z klasztorów zaczął przebiegać prezbiterium wzdłuż i wszerz, wybijając rytm butami, aby zmusić mnichów do starannego prowadzenia poszczegól­ nych głosów. Wspominała, jak Ryszard w wieku Blanki, to znaczy w dwunastym roku życia, przyjął hołd baronów z Limousin i jak w katedrze w Limoges włożono mu na palec pierścień świętej Walerii. Opisy wała jego piękną szatę z różowego jedwabiu, haftowaną w srebrne półksiężyce, którą • Odsyłając czytelnika do Tablic genealogicznych, przypomnijmy tu, że Alienor z Akwitanii poślubiła najpierw króla Francji Ludwika VII, a potem króla Anglii Henryka Plantageneta.

13

ROZDZIAŁ 1

ona, królowa Alienor, kazała zrobić na jego zaślubiny z królową Berengarią, które odbyły się na Cyprze. Alienor i Blanka zatrzymały się w Bordeaux; stara królowa przypomnia­ ła sobie własne zaślubiny w tym mieście, w katedrze Saint-Andre, i wydane potem uczty w pałacu de 1’Ombriere, gdzie teraz właśnie wypadł im postój. Nagle do ich komnaty wtargnęli jacyś posłańcy. Jeden z nich rzekł po cichu parę słów i Blanka zobaczyła, że jej babka blednie i chwieje się na nogach. Otóż doniesiono jej, że niejaki Mercadier zginął w bójce, do jakiej z niewiadomego powodu doszło pomiędzy żołdakami jego kompanii a pod­ komendnymi herszta innej bandy, Brandina. Mercadier, dowódca oddziału łuczników, długo był na służbie króla Ryszarda, obecnie zaś eskortował królową z Kastylii. Był to skończony obwieś, jak wszyscy najemni żołnierze, łotry spod ciemnej gwiazdy, którzy z wojny uczynili sobie rzemiosło i chlubili się grabieżami, jej synowi jednak służył wiernie. Był przy królu Ryszardzie, gdy pod murami zamku Chalus został on śmiertelnie ugodzony strzałą. Ta przykra wiadomość, otrzymana w chwili, gdy Alienor wracała do Francji, gdy przybywała tam z wybraną przez siebie przyszłą władczy­ nią, mogła się jej wydać niedobrą wróżbą. Po śmierci Ryszarda Alienor opuściła klasztor w Fontevrault, który wybrała jako swe ostatnie schronienie, i odzyskawszy całą właściwą jej energię, starała się ocalić wszystko, co jeszcze pozostało z królestwa Plantagenetów. Nie miała żadnych złudzeń co do syna Jana, którego historia miała nazwać Janem bez Ziemi. Królowa ze swojego drugiego małżeństwa, z Henrykiem II Plantagenetem, miała pięciu synów. Na nieszczęście czterej starsi pomarli, pozostawiając najmłodszemu trudne dziedzictwo Anglii, ziemie w Normandii i w zachodniej Francji, Poitou i Akwitanię, co czyniło Plantagenetów dynastią najbogatszą i posiadającą najrozleglejsze obszary. Ale Jan nie nadawał się na króla. Owszem, był inteligentny jak wszystkie dzieci królowej Alienor, ale zmienność usposo­ bienia, która już była nieszczęściem jego ojca, w nim sięgnęła szczytu; niezdolny był zarówno dotrzymać słowa innym, jak wytrwać przy własnym postanowieniu. Była to groźna wada w epoce, gdy cały porządek społeczny opierał się na danym słowie, na zobowiązaniach jednych ludzi wobec drugich. W epoce, gdy potęga króla nie opierała się ani na administracji, ani na armii, ani na finansach państwa, lecz wyłącznie na wierności panów feudalnych jego królestwa. Poza tym Jan jako człowiek budził niepokój nawet własnej matki, pomimo całego szacunku, jaki jej okazywał: już

14

CZTERY DAMY

w wieku lat siedmiu odmówił przyjęcia komunii; w historii zasłynął z tego, że miał być ponoć jedynym władcą Anglii, który podczas koronacji nie przyjął żadnych sakramentów; był natomiast, jak wielu niedowiarków, bardzo przesądny. Gdyby wypadło mu żyć w dwa albo trzy stulecia później, niechybnie zająłby się magią albo czarnoksięstwem. Hugonowi z Lincolnu, który napominał go, żeby okazał się godnym swoich poprzedników na tronie angielskim, Jan pokazał amulet, cenny kamień, który nosił na szyi, i powiedział: „Kamień ten odziedziczyłem po przodkach; kto go posiada, będzie również posiadać królestwo.” Biskup nakłaniał go, aby pokładał ufność nie w martwym kamieniu, lecz w żywej opoce, to jest w Jezusie. Słowa te pozostały bez echa. W parę dni później, na Wielkanoc, kiedy podczas mszy szambelan, zgodnie z obyczajem, podał mu dwanaście sztuk złota, które król tradycyjnie tego dnia ofiarowywał Kościołowi, Jan, zamiast położyć pieniądze przed biskupem, długo z miłością się im przyglądał, jak gdyby trudno mu było się z nimi rozstać. Potem podniósł wzrok na Hugona i westchnął: „Jeszcze parę dni temu, zamiast dawać je wam, mogłem je schować do własnej kieszeni. A teraz wy je bierzecie.” Hugo, który zarumienił się na te obraźliwe słowa, odwrócił się, a król rzucił w końcu złote monety na tacę. Opowiadano o nim tysiące podobnych historyjek, odrażających i dziwacznych, a między innymi i to, że kiedy w katedrze w Rouen otrzymał sakrę na księcia Normandii i arcybiskup włożył mu w dłoń włócznię, oznakę jego nowej godności, Jan upuścił włócznię na ziemię: źle to wróżyło o przyszłych losach tej prowincji. Alienor nie ustawała więc w zabiegach, aby ocalić królestwo Plantagene­ tów. Przede wszystkim złożyła królowi Francji hołd jako suzerenowi jej posiadłości na kontynencie. Aktu tego dokonała w Tours w lipcu poprzed­ niego roku, jak przystało wzorowej wasalce, co z kolei zobowiązywało suzerena do otoczenia jej opieką. Jednocześnie, trafnie oceniając nową siłę, która objawiła się w ciągu stulecia i wciąż zyskiwała na znaczeniu, mianowicie mieszczaństwo, Alienor objeżdżała główne miasta zachodniej Francji, nadając wszędzie przywileje, jakich domagali się mieszczanie, i w zamian żądając od nich zbrojnej pomocy w razie, gdyby jej synowi było to potrzebne. Ale patrząc jeszcze dalej, używała całej swojej władzy i osobistych wpływów, by zabezpieczyć królestwu przyszłość; przebyła Pireneje, chcąc dać Francji władczynię przez siebie wybraną. W ten sposób królestwo nie będzie całkowicie stracone dla Plantagenetów, bo jeśli nawet wymknie się Janowi bez Ziemi (Jan nie miał dzieci z dość zresztą nijaką

15

ROZDZIAŁ I

I

i i i ( i i 7

!• V ( I

i

8

t l Ś 0 k W li Z 1I tii

z w

żoną, Hawisą, hrabianką Gloucester), ktoś z jej krwi zapewni mu ciągłość i może dokona tego, co kiedyś było marzeniem królowej Alienor: połączy pod jednym berłem Francję i Anglię. Tak więc Blanka w dwunastym roku życia została uroczyście dnia 23 marca 1200 roku zaślubiona księciu Ludwikowi, następcy francuskiego tronu. Kronikarze, pisząc o niej, utrwalili w słowach coś z owego entuzjazmu, z jakim ją przyjmowano. Czyż nie była dla dwóch rywalizują­ cych ze sobą królów rękojmią pokoju? Blanka była piękna, miała szczere i jasne spojrzenie. Jej współcześni nie przekazali nam opisu jej osoby. Poprzestali na pochwałach urody i grach słownych na temat jej imienia, które ich zdaniem doskonale do niej pasowało. Candida candescens candore et cordis, et oris,3 co można by mniej więcej przetłumaczyć: Biała w swej niewinności, czysta w sercu i jasna na obliczu. Królowa Alienor nie uczestniczyła w uroczystościach ślubnych. Wróciła do samotni w Fontevrault, zlecając jednej z wybitnych osobistości ze swego orszaku, Eliaszowi z Malemort, biskupowi Bordeaux, obowiązek towarzy­ szenia Blance i przewodzenia ceremoniom, które miały ją uczynić królową. Blanka mogła już wcześniej, w długich rozmowach z babką, jasno sobie uświadomić, jakie znaczenie miała jej osoba dla tych, którzy jej oczekiwa­ li. Wiedziała, że różnego rodzaju konflikty pomiędzy królami Francji a Plantagenetami mogły odżyć pod byle pretekstem. Król Francji Filip nigdy nie ukrywał swoich roszczeń do Normandii, ziemi należącej do Anglii. Czyż nie próbował zawładnąć broniącymi jej zamkami, gdy król Ryszard przebywał w niewoli u niemieckiego cesarza? Czy na posag Blanki nie składało się między innymi miasto Evreux i otaczające je ziemie, kość niezgody pomiędzy tymi władcami? Filip August zagarnął Evreux przed rokiem, wobec czego nie znaleziono lepszego wyjścia, jak dołączenie tego zamku do posagu jego synowej wraz z lennami Issoudun i Graęay w Berry, które podarował siostrzenicy Jan bez Ziemi. Uroczystości ślubne wyprawiono z całym należnym przepychem, ale niektóre fakty mogły budzić zdziwienie. Nie przybył na nie król Jan. Dlaczego? Bo właśnie sam oddał się jako zakładnik królowi francuskiemu w jego kraju. Zaślubiny odbyły się w opactwie Port-M ort w Normandii, na ziemi angielskiej. Dlaczego? Przyczynę tego wyjawiono Blance z pewnym zakłopotaniem: bo na królestwie Francji ciążył interdykt. Interdykt. Wyraz ten, który przenosi nas w epokę bardzo różną od naszej, wymaga paru słów wyjaśnień. W okresie powszechnej wiary Kościół rozporządzał dwojaką bronią przeciwko grzeszącym publicznie, którzy 16

CZTERY DAMY

łamali powszechnie wówczas obowiązujące prawa: ekskomuniką i interdyktem. Pierwsza wykluczała członka Kościoła ze wspólnoty wiernych; interdykt uderzał w możnych tego świata, którzy zasłużyli na ekskomunikę: na podległych im obszarach nie wolno było odprawiać uroczystych nabożeństw, a nawet udzielać sakramentów i dzwonić w kościołach. Otóż dnia 13 stycznia 1198 roku legat papieski obłożył interdyktem królestwo francuskie. Powodem była kobieta. Dramat rozegrał się na dworze. Filip August po śmierci pierwszej żony, Izabeli, poprosił o rękę Ingeborgi, siostry króla duńskiego Kanuta IV; poślubił ją uroczyście w Paryżu 15 sierpnia 1193 roku. Co zaszło najbliższej nocy, tego nigdy się nie dowiedziano. W każdym razie nazajutrz król Filip, gdy ukazała się jego żona r- która zresztą zdaniem ogółu należała do ko­ biet bardzo urodziwych — oblał się zimnym potem i dostał nerwowych drgawek, po czym oznajmił, że chce ją oddalić. Wydarzenie to pozostaje do dzisiaj jedną z zagadek w historii Francji.* Jakiekolwiek były fizyczne cechy duńskiej księżniczki, trzeba przyznać, że król zachował się nagannie; nie tylko odmówił traktowania odtąd Ingeborgi jako małżonki, ale nie zamierzając żyć w celibacie, uwięził prawowitą żonę, znalazł pretekst, aby otrzymać rozwód — odkrył bowiem, że Ingeborga jest krewną jego pierwszej żony, Izabeli z Hainaut — i czym prędzej ożenił się z Agnieszką z Meranu, córką jednego z książąt cesarstwa (która zresztą była jego krewną w stopniu, jakiego Kościół również nie tolerował). Znalazł wyrozumiałych dostojników duchownych, którzy unie­ ważnili jedno małżeństwo i pozwolili zawrzeć drugie. Ingeborga jednak odwołała się do papieża, a ten mógł jedynie uznać słuszność jej skargi. Celestyn III ograniczył się do napomnień i werbalnych zakazów. Gdy jego miejsce na tronie Piotrowym zajął Innocenty III, sprawa ciągnęła sięjeszcze dwa lata (Filip i Agnieszka pobrali się 7 maja 1196 roku). Papież zaczął coraz ostrzej karcić króla, a ponieważ Filip nic sobie z tego nie robił, obłożył jego królestwo interdyktem. Na próżno Filip August upierał się i próbował obstawać przy swoim. W owych czasach interdykt miał dla władców groźne następstwa: ludność pozbawiona była dostępu do sakramentów i już samo to, że umilkły dzwony kościelne, dezorganizowało życie ogółu, one bowiem nadawały wtedy rytm codziennej egzystencji, wzywały do pracy i do modlitwy, obwieszczały dnie świąteczne, oznajmiały zarówno smutki * Jeden tylko człowiek stanąłby może w tej sprawie postronie króla, co prawda z zupełnie innych przyczyn, zresztą równie dla nas niezrozumiałych: mnich z Grande-Chartrcuse, poza tym człowiek święty, którego żywot opowiedział nam Hugo z Lincolnu, a który ©uzymawszy od przeora polecenie, aby założył klasztor w Danii, stanowczo odmówił i przebiega! korytarze i wiryd«zkwqłcg0 klasztoru wołając: „Panie Boże, uwolnij mmc od Danii.”

17

ROZDZIAŁ 1

CZTERY DAMY

i radości prywatne, jak szczęśliwe zdarzenia i żałoby publiczne. W Paryżu Filip August, chcąc zmusić biskupa Odona z Sully, człowieka wysokiego rodu, do pozostania w obłożonej interdyktem diecezji, skonfiskował mu konie, a wówczas prałat rezolutnie opuścił miasto piechotą. Ani jeden dzwon nie zabrzmiał więc po drodze, gdy Ludwik i Blanka przeprawiali się przez Sekwanę, aby zamieszkać w pałacu na wyspie Cite; interdykt obowiązywał aż do września, kiedy papież go uchylił, gdyż Filip zdecydował się wreszcie rozstać z Agnieszką. Blanka miała więc sposobność przekonać się, czym są kary kościelne, i to w momencie przełomowym w historii Kościoła, bo miał on wkrótce nadużyć tej broni. *

*

*

Pierwsze miesiące we Francji, której, jak było Blance wiadomo, miała pewnego dnia zostać królową, minęły jej w obrębie Ile-de-France, a przede wszystkim w paryskim pałacu na wyspie Cite. Po ceremoniach ślubnych pożegnała się z arcybiskupem Bordeaux Eliaszem z Malemort, który jej towarzyszył od chwili opuszczenia Kastylii i pobłogosławił jej związek, po czym udała się z młodym małżonkiem i dwoma królami, Francji i Anglii, do Paryża i Fontainebleau, gdzie odbyły się uroczystości, które jej teść, wbrew swojemu sknerstwu, postanowił urządzić z przepychem. Wydawało się, że pomiędzy dwoma królami panuje niczym nie zmącona harmonia. Zgodnie omówili szczegóły, którymi Blanka zapewne wcale się nie interesowała; była za młoda, aby ocenić, jaką wartość ma jej dożywocie — trzy kasztelanie: Hesdin, Bapaume i Lens, które dostała od męża i które nie znaczyły dla niej więcej niż Normandia i Berry, dane jej w posagu przez wuja. Natomiast młody Ludwik — towarzysz zabaw i nauki, zanim stał się naprawdę mężem — dość szybko zdobył jej uczucia. Był od niej zaledwie o parę miesięcy starszy, urodził się bowiem 5 września 1187 roku. Średniego wzrostu, blondyn o ładnych rysach, stanowił, jak mówią ludzie, istny portret matki. On sam nie znał Izabeli z Hainaut, pięknej i pełnej uroku: ...królowej Izabeli, Co wdzięczną postać, piękne miała oczy.

Liczyła zaledwie szesnaście lat, kiedy się urodził. Zmarła w osiemnastym roku życia, pozostawiając po sobie współczesnym wdzięczne wspomnienie, a historii cenny zabytek: w grobie Izabeli znaleziono jej srebrną pieczęć. 18

Ludwik jest „dziecięciem szczęśliwej natury”,4 ale delikatnego zdrowia. Mając dwa lata, wkrótce po utracie matki, o mało nie umarł na dyzenterię, a jako młodzieniec dziewiętnastoletni raz jeszcze znalazł się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Wielki był kontrast pomiędzy tym wątłym chłopcem a jego ojcem, królem Filipem, z którym Blanka powoli się oswajała. Piękny, smukły, rosłej postawy, A wąs cokolwiek miał rudawy.

Ten wysoki człowiek z rudawym wąsem, z podłużną czerwonawą twarzą, któremu oczy błyszczały na widok ładnej kobiety, nie miał w sobie nic z bohatera dworskiej poezji. Nigdy nie zawodził go zdrowy rozsądek, wielką ambicję hamowała lisia chytrość; usposobienie miał zmienne, „łatwo go było poruszyć i łatwo ułagodzić”. Ale pod szorstkimi pozorami kryła się pewna wrażliwość: czule kochał Ludwika, a także swoje nieprawe dzieci, Filipa i Marię, zrodzone ze związku z Agnieszką z Meranu, oraz Piotra Karola, którego miał z „pewną panną z Arras”. W pałacowych ogrodach często słychać było krzyki i zabawy tych dzieci, za małych, aby mogły być towarzyszami Blanki. Ma ona natomiast przy sobie sporo panien przyby­ łych z nią z Hiszpanii. Amicie, zapewne Hiszpanka, którą zdrobniale nazywa Mincie i która często figuruje w jej rachunkach, zalicza się do jej dworek. Poza tym Blanka często otrzymuje wieści i listy od rodziców i od swojej siostry Berengarii, którą teksty ładnie nazywają Berenguelą. Blanka przez całe życie będzie utrzymywać te więzi. W jej rachunkach wielokrotnie pojawia się wzmianka o jakimś Rodriguezie lub o Garcii, którym dawano drobne upominki, kiedy zjawiali się na dworze albo go opuszczali. Blanka i Ludwik, jak większość potomków feudalnych rodów, mieli młodość wypełnioną nauką i zabawami sportowymi. Od najwcześniejszych lat jeździli konno, gdyż w tych czasach był to — poza chodzeniem piecho­ tą — jedyny sposób przenoszenia się z miejsca na miejsce. Książę Ludwik już jako mały chłopiec namiętnie lubił konie; mając lat dziesięć napisał list do swojego chrzestnego ojca — był nim wielce czcigodny Stefan, biskup Tournai — z dość bezceremonialną prośbą, aby mu przysłał pięknego rumaka, co zacny ów człowiek niezwłocznie uczynił, dołączając wszakże do daru najrozmaitsze rady: „Z całą pilnością, na jaką was stać, weźcie się, panie, do studiowania literatury, gdyż wyjdzie to na pożytek i wam, i waszemu królestwu, okaże się niezbędne na posiedzeniach w pałacu, przy omawianiu spraw państwowych, pomoże osiągać zgodę w czasie pokoju i odnosić zwycięstwa w czasie wojny.’ 5 Ludwik, dobry chłopiec, nie

2 *

19

ROZDZIAŁ I

omieszkał z tych rad skorzystać. Zresztą król Filip, którego wykształcenie w tej dziedzinie było niewielkie, w stosunku do syna miał ogromne ambicje. Blanka uczyła się razem z Ludwikiem; studiowała gramatykę, to znaczy to, co dzisiaj nazwalibyśmy literaturą, muzykę, a także nauki trudniejsze, jak geometria i astronomia. Niektóre współczesne jej dziewczęta zdobywały większą wiedzę, zyskiwały sławę, jak młoda Greczynka imieniem Konstan­ tyna, córka arcybiskupa Aten, która zadziwiła paryskich mistrzów biegło­ ścią w arytmetyce i astronomii; umiała na przykład przewidzieć zaćmienie słońca. Nie mierząc tak wysoko, ówczesna królowa nie mogła jednak nie znać Pisma Świętego, łaciny i, przynajmniej z grubsza, formuł używanych wówczas w aktach urzędowych królewskiej kancelarii. Korespondencję w zasadzie prowadzili pisarze, ale wiele dam umiało pisać listy w wy­ twornym, swym własnym stylu. Jest to epoka, kiedy do doskonałości stylu przywiązywano wielkie znaczenie. Również Blanka będzie dobrze pisała, i to nie tylko prozą, ale i wierszem. Przypisuje się jej autorstwo utworu, do którego zachował się również zapis muzyczny: Miłość, zbyt późno w swe władanie Wziąwszy mnie, dała rozkazanie, O, najłaskawsza niebios Pani, By pieśń o Tobie śpiewać ninie; Dla szczęścia, które nie przeminie, Służbę Ci człek i miłość winien... Królowo-Panno, lilii kwiecie.6

Książę Ludwik ponadto uczy się władać mieczem i włócznią, a tą zaprawą do rycerskiego rzemiosła kieruje wyznaczony przez jego ojca marszałek Henryk Clement, wierny sługa królewskiej rodziny. Wreszcie łowy były dla obojga młodych i praktyczną nauką, i rozrywką, bo, jak świadczą traktaty myśliwskie, tropienie dzikich zwierząt wymagało wprawnego oka i dużego doświadczenia, a poza tym stanowiło w tym czasie obok tańca jedną z ulubionych rozrywek młodzieży. Blanka i Ludwik od bardzo wczesnego wieku mogli polować, w lasach Fontainebleau albo w okolicy Senlis, czy też bliżej Paryża, w lasach Vincennes, gdzie żyło dużo łań i jeleni, które Henryk, najstarszy brat Jana bez Ziemi, podarował królowi Filipowi z okazji jego wstąpienia na tron. Wspólne nabywanie wiedzy, jednakowe nawyki łagodzą w pewnym stopniu brutalny charakter tych z góry narzucanych związków, wciąż jeszcze tak częstych w wielkopańskich rodzinach: zamiast pobierać się, bo się kochają, ludzie kochają się, bo się pobrali; razem spędzone dzieciństwo 20

CZTERY DAMY

stwarza przynajmniej pewną bliskość dwóch przeznaczonych sobie istot. W tym przypadku nadzieje nie zawiodły. Nie brakowało im towarzyszy zabaw i nauki. Na królewskim dworze przebywało wielu synów i wiele córek najmożniejszych baronów, tych przede wszystkim, którym jako sierotom należała się opieka suzerena; na przykład Tybalda, przyszłego hrabię Szampanii, przyjęto tam w wieku lat czterech albo pięciu; z podziwem wodził oczyma za kuzynką Blanką, starszą o dziesięć lat. Poza tym do najbliższego otoczenia Blanki i Ludwika należą jeszcze dwie córki hrabiny Flandrii, Joanna i Małgorzata, których ojciec, Baldwin, został na Wschodzie obwołany cesarzem, ale wkrótce poległ w bitwie, a przede wszystkim młody hrabia Bretanii, Artur, i jego siostra Alienor — lecz niestety na krótko. Ich ojciec, Gotfryd Plantagenet, jeden ze starszych braci króla Jana bez Ziemi,* zmarł młodo. Król Jan obawia się, że Artur kiedyś może upomnieć się o swoje prawa do tronu, zwłaszcza że poparłby je cichcem król Filip, niezmiernie rad, że tego chłopca oddała mu w opiekę matka, Konstancja, nienawidząca Plantagenetów. Na razie nikt na francuskim dworze nie przeczuwa, jak dramatyczne i nagłe będzie rozwiązanie tej sytuacji, której świadomie jeszcze się nie wyjaśnia. Natomiast w parę miesięcy po przybyciu Blanki do Francji cały dwór żywo rozprawiał o romansie, w wyniku którego na scenie historii pojawiła się inna młoda osoba. Mowa o Izabeli, córce hrabiego Angouleme. Ma lat czternaście, jak szekspirowska Julia i, jeśli wierzyć ówczesnym, jest równie piękna. Zaręczo­ no ją z hrabią La Marche, Hugonem z Lusignan. Zarówno jej ojciec, jak przyszły małżonek są wasalami króla Anglii, Jana, gdyż Poitou, jak znaczna część zachodniej Francji, należy do domeny Plantagenetów. Król Jan, pożegnawszy króla Filipa po zaślubinach Blanki, postanowił odwiedzić swoje posiadłości na kontynencie. Na zamku w Lusignan zgotowano mu wspaniałe przyjęcie. Przy tej okazji hrabia Hugo przedstawił Janowi swoją narzeczoną, Izabelę z Angouleme. I oto dziwna wieść rozeszła się w parę tygodni później. Król Jan sam ożenił się z Izabelą, na oczach, a więc i w porozumieniu z jej ojcem, Aymarem hrabią Angouleme. Małżeństwo to miało wszelkie cechy porwa­ nia; nie uprzedzono o niczym prawowitego narzeczonego, Hugona hrabie­ go La Marche. Poza tym Jan, obawiając się zemsty potężnego wasala, któremu sprzątnął sprzed nosa pannę i jej spodziewane dziedzictwo, * Patrz: Tablice genealogiczne.

ROZDZIAŁ I

Angouleme, wolał nie przedłużać pobytu na kontynencie. Szybko wrócił do Anglii, gdzie kazał młodą Izabelę ukoronować 8 października 1200 roku w Westminsterze. Ludzi ogarnęło coś więcej niż zdumienie. Wasale króla Jana — z Poitou, Saintonge i Akwitanii — oszołomieni szybkością wydarzeń, po prostu stracili głowę. Miłość od pierwszego wejrzenia sprawiła, że król Anglii naruszył wszystkie kanony prawa feudalnego. Jeszcze nigdy suzeren nie potraktował w ten sposób wasala. Hugo La Marche wkrótce ochłonął, zaprotestował przeciwko podwójnej zniewadze, jaką wyrządził mu król Anglii, i zażądał zadośćuczynienia. Na francuskim dworze śledzono bieg wypadków ze zrozumiałym zainteresowaniem. Filip nie ukrywał swoich roszczeń do posiadłości Plantagenetów. Łączył je ze sprawą Artura z Bretanii, którego młodzieńczy apetyt łatwo było zaostrzyć. Łamiąc prawo feudalnego honoru, Jan dawał im obu niespodziewaną okazję do działania. Zima minęła na oczekiwaniu. Zima spokojna, ale był to spokój przed burzą. Czuli to wszyscy z wyjątkiem Jana, bo ten myślał tylko o miłości. Izabela umiała brać życie z dobrej strony. Lubiła uroczystości, a w pałacu westminsterskim wydawano nieustannie uczty i bale. Blance i Ludwikowi zima ta przyniosła przede wszystkim smutną nowinę: 11 listopada, w dzień świętego Marcina, zmarł biskup Lincolnu. Święty ten człowiek, który tak skutecznie pocieszył Blankę, uleczył ją z tęsknoty za rodzinnym krajem i ukazał jej zadania przyszłej królowej i żony, z trudem powrócił do swojego angielskiego biskupstwa z Francji, dokąd zawiodło go zwłaszcza pragnienie odbycia pielgrzymki do rodzinnego Delfinatu i do Grande-Chartreuse, gdzie w młodości został mnichem. Jego pogrzeb w Lincolnie miał się stać wielką tłumną manifestacją, bo powszechnie go kochano. W długiej procesji dwaj władcy, król Anglii Jan i król Szkocji Wilhelm, prowadzili trtimnę na czele dwudziestu biskupów i arcybiskupów, setki opatów, tyluż baronów i nieprzebranych tłumów ludu. Około Wielkanocy roku 1201 król Filip osądził, że nadszedł czas, aby odegrać rolę arbitra w królestwie: czy król Jan nie był jego wasalem jako pan lennych posiadłości na kontynencie? Bo oto baronowie z rodu Lusignanów, krewni hrabiego La Marche, zaczęli się burzyć, a stojący na ich czele rodzony brat Hugona, Raul z Exoudun hrabia Eu, już nawoływał do zbrojnych wystąpień. Filip, który chciał wprzód wyczerpać inne środki, zaprosił króla Jana wraz z młodą małżonką do Ile-de-France, aby zastanowić się nad sposobami zaspokojenia roszczeń Lusignanów. Tak więc

Blanka poznała Izabelę w Paryżu w czerwcu 1201 roku. Izabela była osobą dość samowolną, nade wszystko lubiła tańczyć do późna w noc i miała zwyczaj „przeciągać poranny sen aż do południa”, jak zauważa zgorszony tym pewien kronikarz.7 W każdym razie Izabela z Angouleme musiała być osobą z charakterem, skoro nie obawiała się zerwać zaręczyn bez uprzedzenia narzeczonego. Król Filip nie szczędził wydatków i obsypywał uprzejmościami królew­ ską młodą parę oraz jej orszak angielskich baronów i giermków. Wina z „Francji” — to znaczy z Ile-de-France, gdyż wzgórza regionu paryskiego dostarczały wtedy bardzo cenionych gatunków — płynęły strumieniem, a właściwie marnowały się, bo Anglicy pili tęgo, ale byli lichymi znawcami. „Król Francji i jego ludzie serdecznie się śmiali, bo ludzie króla Anglii wypili wszystkie podłe wina, a dobre zostawili.”8 Król Jan był w siódmym niebie: czy Filip nie dlatego tak gościnnie go przyjmuje, że się go boi? Król Francji, który nie zaniedbywał żadnej okazji, aby chociaż trochę zaokrąglić swoje posiadłości, skłoni! Blankę, żeby zwróciła się do wuja z prośbą: niech jej osobiście nada obszar pomiędzy krainą Evreux, którą otrzymała w posagu, a rzeką Andelle; w tej pogodnej atmosferze uzyskała to bez trudu... Filip musiał jednak przystąpić do sprawy, która była celem spotkania, i sięgnąć do stosu skarg nadesłanych z Poitou. Jan zaproponował bardzo już przestarzały sposób rozstrzygania zatargów, jakim był pojedynek sądowy. Hugo hrabia La Marche wyznaczy swojego zapaśnika, on, Jan, uczyni podobnie; ci dwaj stoczą walkę w szrankach i słuszność przyzna się zwycięzcy. Zgromadzenie baronów propozycję odrzuciło; proceder ten należał do minionej epoki. Jan i Izabela wrócili do Anglii, mimo że nie znaleziono żadnego rozwiązania konfliktu. Król Filip, nie tracąc cierpliwości, posłał negocjatorów do Normandii, do Goulet, gdzie swego czasu podpisano umowę z królem Janem, w której dawał on Blankę za żonę Ludwikowi. Ci jednak również nie doszli do porozumienia z wysłannikami króla Anglii. Wtedy, w myśl zasad epoki, która nakazywała próbować wszelkich układów, zanim przejdzie się do czynów, pozostawało już tylko wezwać Jana, aby stawił się przed sądem baronów, swoich parów. Jan znów przebywał wtedy na kontynencie, w Andelys, ale zadufany w sobie, nie raczył odpowiedzieć na pozew. Mimo to sąd zebrał się 28 kwietnia 1202 roku i ogłosił, że „król Anglii winien zostać pozbawiony wszystkiej ziemi, jaką dotychczas on i jego przodkowie dzierżyli od króla Francji” — to znaczy wszystkich posiadłości na

ROZDZIAŁ 1

kontynencie. Swoim nierozumnym postępowaniem Jan dostarczył Filipowi wszystkich upragnionych atutów, potrzebnych do zdobycia od tak dawna upragnionej przez niego Normandii. Dalszy przebieg sprawy miał być krótki i dramatyczny. Blanka kończyła dopiero czternaście lat, ale wydarzenia te musiały na niej wywrzeć głębokie wrażenie: czy nie dlatego właśnie sprowadzono ją na dwór francuski, aby takiej wojny uniknąć? Wir wypadków, jakie teraz nastąpiły, wciągnął wiele osób, z którymi już się zżyła, a przede wszystkim Artura z Bretanii. Blanka i Ludwik w początkach lipca rozstali się z tym młodym chłopcem, uszczęśliwionym z wielkiego losu, jaki go czekał. Król Filip wysłał go pierwszego, tak jak posuwa się pionki na szachownicy. Artur był popularny w Bretanii;jego ojciec, Gotfryd, w swoim czasie książę Bretanii, pozostawił po sobie żywą pamięć; do dziś istnieją tam kamienne wota w paru kaplicach: pro Gosfrido Deum orate (módlcie się do Boga za Gotfryda). Filip przyrzekł więc Arturowi dużą część obszarów zachodnich, które należało odebrać królowi Janowi — Bretanię, a także Andegawenię, Maine, Turenię i Poitou — i które pozostałyby lennami Francji. Ponieważ pierwszym celem króla Filipa była Normandia, zajął on ciąg miast i warownych zamków pomiędzy rzekami Eu i Lions. Artur przyłączył się do niego w Gournay, został uroczyście pasowany na rycerza i nie mniej uroczyście złożył Filipowi hołd z przyobiecanych ziem, po czym wyruszył nad Loarę, bardzo dumny ze świeżej godności, z dwustu baronów, którzy mieli tworzyć jego eskortę do chwili przybycia posiłków obiecanych przez panów z Poitou, i ze sporej sumy, którą mu wręczył nowy suzeren. Więcej go już na dworze francuskim nie ujrzano. Bardzo szybko dowiedziano się, w jakich okolicznościach wpadł w ręce wuja, Jana bez Ziemi. Do Blanki nowiny dotarły zapewne w takiej formie, w jakiej je nam przekazał biograf Wilhelma Le Marechal; musiała ją wzburzyć wieść, że główną rolę odegrała tu jej babka, królowa Alienor. Dowiedziawszy się w swoim zaciszu w klasztorze Fontevrault, co się szykuje, Alienor postanowiła szukać bezpiecznego schronienia w Poitou, a zaskoczona pojawieniem się wnuka Artura, uciekła do Mirebeau. „Kiedy Artur i ludzie z Poitou stanęli pod zamkiem, miasto poddało się natychmiast, ale zamek stawił opór. Artur zwrócił się do swej babki i zażądał, aby opuściła zamek, zabrała z sobą wszystko, co do niej należy, i oddaliła się spokojnie, gdzie się jej spodoba, gdyż jej osobę chciałby potraktować nie inaczej jak z przysługującymi jej honorami. Królowa odpowiedziała, że nie wyjdzie, ale on, jeśli chce się okazać dwornym 24

CZTERY DAMY

rycerzem, niech sam stąd odejdzie, znajdzie bowiem dosyć innych zamków, które będzie mógł oblegać, a nie właśnie ten, gdzie ona przebywa, i że nadzwyczaj ją dziwi, iż obiegł on ten zamek, chociaż i on, i ludzie z Poitou, jego najbliżsi wasale, dobrze wiedzieli, że ona tutaj się znajduje. Artur i ludzie z Poitou nie chcieli odejść i zaatakowali zamek, ale go nie zdobyli, więc zakwaterowali się w mieście.”9 Pewien rycerz z Andegawenii, Wilhelm z Roches, który miał odegrać czynną rolę w dalszym rozwoju zdarzeń, natychmiast wyruszył, aby uwiadomić o tym króla Jana, wówczas przebywającego w mieście Mans: „Najjaśniejszy panie, jeśli przyrzekniesz mi uczciwie, jako król i mój senior, że z Arturem, twoim siostrzeńcem, który jest moim seniorem i którego ja jestem wasalem wobec wszystkich z wyjątkiem ciebie, postąpisz według mojej rady, ja zobowiązuję się oddać w twoje ręce jego i wszystkich ludzi z Poitou.” Król Jan skwapliwie obiecał mu wszystko, czego ów chciał, i nie mieszkając wydał swoim oddziałom rozkaz wymarszu. O oblężeniu Mire­ beau doniesiono mu w nocy 30 lipca. O świcie 1 sierpnia podszedł pod zamek. Młody Artur w swej lekkomyślności i jego zbyt pewni swego towarzysze nie wystawili wart. Tylko miejscy strażnicy spostrzegli, że przybył król. Ci, którzy pełnili straż, gdy ujrzeli tamtych, zaczęli wołać: „Do broni! Do broni!” I ludzie z Poitou chwycili za broń. „Gotfryd z Lusignan, który był zacnym rycerzem i wielu mężnych czynów dokonał po tej i po tamtej stronie morza, siedział przy stole i czekał na półmisek gołębi. Dowiedziawszy się, że nadchodzi gromada zbrojnych i że bez żadnego wątpienia są to ludzie króla Jana, wobec czego winien czym prędzej wstać od stołu i uzbroić się, przysiągł na wszystkie świętości, że nie ruszy się, dopóki nie zje swoich gołębi. Nie miał czasu dodać ani słowa więcej, bo już Wilhelm z Roches wyważył jedyną bramę miasta, którą pozostawiono. Ludzie z Poitou myśleli, że dobrze uczynili zamurowując inne bramy, ale teraz znaleźli się w pułapce, bo kiedy żołnierze Jana bez Ziemi tę jedną wyważyli, tamci nie mieli już którędy uciekać.” 1’0 Artura pojmał człowiek, którego imię powróci jeszcze w toku tej opowieści: Wilhelm z Briouze. I tu wystarczy przytoczyć słowa Kroniki książąt Normandii (Chroniąue des ducs de Normandie): „Cóż więcej mogę wam powiedzieć? Porażki doznali ludzie z Poitou. Artur i wszyscy z Poitou dostali się do niewoli. Ani jeden z wielkich baronów się nie wymknął.” Jakiś mnich, jadąc dniem i nocą, przybył z tą wieścią do hrabiego Salisbury, który wraz z Wilhelmem Le Marechal i Wilhelmem hrabią 25

CZTERY DAMY

ROZDZIAŁ 1

Warenne bronił normandzkich twierdz zagrożonych przez króla Filipa Augusta. Mnich zręcznie wywiązał się z poselstwa i doniósł, że do niewoli dostali się Artur, Gotfryd z Lusignan, jego bratanek Hugo z Lusignan hrabia La Marche, Savary z Mauleon i inni wielcy baronowie, którzy przyłączyli się do Artura. Le Marechal bardzo się uradował i rzekł do mnicha: „Zanieś te wieści hrabiemu Eu w armii Francuzów w Arąues; to go ucieszy.” — „Panie — odparł mnich — proszę, abyście mnie z tego zwolnili. Jeśli się tam udam, on tak się rozwścieczy, że mógłby mnie zabić. Wyślijcie kogoś innego.” — „Nie ma mowy. Wy pójdziecie, mości mnichu. W tym kraju nie zabija się wysłańców. Idźcież więc, znajdziecie go wśród wojska.” Mnich pospieszył do Arąues i przekazał nowiny z Poitou hrabiemu Eu (Raulowi, bratu Hugona hrabiego La Marche). Hrabia oczekiwał zupełnie innych wieści. „Zmienił się na twarzy i zamilkł. Potem, bardzo strapiony, położył się do łóżka, bo nie chciał nikomu powiedzieć, czego się do­ wiedział.” 11 Miało to być jedyne zwycięstwo, jakie przez cały czas swojego panowania odniósł król Jan. Warto zauważyć, że zawdzięczał je matce, królowej Alienor. *

*

*

Nastąpiły dalsze walki i Blanka prawdopodobnie drżała o swojego młodego małżonka, ale żadne teksty nam o tym nie mówią. Filip zdaje się bardzo dbał o życie i zdrowie swojego dziedzica, a poza tym nie spieszył się z wprowadzaniem go w sprawy państwowe. Sam został ukoronowany za życia ojca, ale z Ludwikiem postępował inaczej. „Uważał, że jeden człowiek wystarczy, aby panować nad wszystkimi” — zapewnia jeden z ówczes­ nych.12 Można sądzić, iż Ludwik nie uczestniczył w żadnych działaniach wojennych przed krótką, nie mającą większego znaczenia wyprawą do Bretanii w 1206 roku, który miał się wyryć w pamięci paryżan przede wszystkim jako rok powodzi. W grudniu Sekwana wezbrała, sięgając drugiego piętra domów. Dostawano się do nich i wydostawano na łodziach. Zawalił się Mały Most i pałac na wyspie Cite przez parę dni musiał wyglądać jak wysepka. *

*

*

Blanka i Ludwik przemieszkiwali, podobnie jak król, w pobliskich rezydencjach: w Fontainebleau, Melun, Etampes albo w Orleanie, ale 26

młodość spędzali przede wszystkim w Paryżu. Tam również płacił ich rachunki prewot tego miasta; są one niestety bardzo niekompletne i zna­ cznie więcej mówią o wydatkach Ludwika niż Blanki. W dzień świętego Andrzeja roku 1203 Ludwik kupuje zielony sukienny płaszcz z odpowied­ nim do niego kapturem oraz kaftan z wielbłądziej wełny. Na Boże Narodzenie tegoż roku nabył „czarną szatę, tudzież drugą z wielbłądziej wełny oraz płaszcz na futrze” za sumę trzynastu liwrów i pięciu solidów. Zielona suknia, którą z tej samej okazji miała na sobie Blanka, kosztowała trzynaście liwrów bez pięciu solidów. W następnym roku w maju Ludwik i Blanka otrzymują siedemset liwrów na swoje wydatki. Książka rachun­ kowa podaje szczegóły dotyczące garderoby młodego księcia. Zamawia on na tydzień przed świętą Magdaleną (22 lipca) płaszcz i kapelusz z kendalu (lekka, elastyczna tafta) oraz tunikę z zielonego sukna, podbitą atłasem. W sobotę po 15 sierpnia kupuje strój nieco skromniejszy: szatę z estanfort (sukno z wełny). We wrześniu znowu słyszymy o ubiorze z wielbłądziej wełny i płaszczu na futrze, a na dzień świętego Remigiusza (1 październi­ ka) — o dwóch płaszczach od deszczu. W dwa tygodnie później — nowa szata z zielonego sukna i kaptur z wielbłądziej wełny, podbity futrem, które nazywano popielicami, a były to szare wiewiórki. Wreszcie, na Wszystkich Świętych, książę kupuje jeszcze jedną szatę z wielbłądziej wełny. Rachunki znacznie mniej mówią o wydatkach na garderobę Blanki. Może nie zamawiała strojów w Paryżu. W rachunkach są takie luki, że trzeba uznać za szczęśliwy traf, iż przynajmniej zachowały się wzmianki o zakupach czynionych przez Ludwika, i to w ciągu prawie całego jednego roku. W pierwszą sobotę po Popielcu zakupiono w Paryżu 24 łokcie* płótna „na koszule dla dam”, może dla samej Blanki i jej dworek. Równocześnie nabyto dwanaście guimples, to znaczy koszulowych bluzek sznurowanych jedwabiem, oraz, dla bliżej nie określonych „dam”, cztery suknie na Zielone Święta.13 Skąpe to wskazówki w stosunku do tego, co chcielibyśmy wiedzieć. Można jednak przypuszczać, że pomimo bliskiej już teraz wojny, bo toczyła się ona w Normandii, pomimo wstrząsów, jakie nękały świat w tym niespokojnym okresie, Ludwik i Blanka żyli szczęśliwie. Rok 1204, kiedy król Filip rozciągnął swoją władzę na Normandię, a Flamandczyk został cesarzem w Konstantynopolu, był dla nich zapewne rokiem młodzieńczej * Łokieć wynosił około 1,2 m. Chętnie podalibyśmy ekwiwalent pieniężny, ale odnośnie do tamtych czasów trudno tutaj o jakąś dokładność. Zaznaczmy, że z początkiem wieku XIII liwr miał wartość 17 do 18 franków wzlocie, Jak wiadomo, liwr równał się 20 solidom.

27

ROZDZIAŁ 1

miłości. W początkach roku 1205 małżeństwo ich zostaje dopełnione. Będzie ono bezchmurne. Zaświadczają to ówcześni: Nigdy tak jeszcze w całym świecie Swego małżonka i swych dzieci Żadna królowa nie kochała. A i król także je miłował... Bo tak się wzajem miłowali, Że w każdej sprawie się zgadzali.14

Mała Kastylijka nie ma już powodu do łez. Pomiędzy nią a jej mężem panuje ta miłość, która daje siłę i pozwala przetrzymać trudne chwile. Czy Blanka przeczuwa, jak ciężkie czekają ją próby? Latajej wczesnej młodości są burzliwe, toteż z pewnością, wraz z całym młodym pokoleniem swojej epoki, jasno zdaje sobie sprawę, że jest to epoka szczególna. Całe społeczeństwo uświadamia sobie liczne zmiany, jakie się w nim niedawno dokonały. Blanka i jej babka, królowa Alienor, dążąc do Francji z drugiego brzegu Loary, same miały okazję policzyć w drodze miasta i miasteczka, które powstały w ostatnich dziesięcioleciach, obejrzeć ich nowe mury, kościoły w budowie i domy zdające się wyrastać z ziemi. A ile nowych miast, wznoszonych na brzegach rzek, na skrzyżowaniu dróg, w miejscach, gdzie odbywały się jarmarki, albo przy targowiskach, przypadało teraz na jeden zamek! Niektórzy wielcy i mali panowie dopatrywali się w tym zamachu na ich władzę. Inni widzieli w takim napływie ludności nieujarzmiony pęd, a także rękojmię dobrobytu, z którego i oni mogliby odnieść korzyść. W Paryżu król Filip dawał dobry przykład, dbając o sprawy mieszkańców miasta. Wiele dla nich zrobił! Już w pierwszych latach panowania, będąc zaledwie dziewiętnastoletnim chłopcem, doskonale rozumiał, że jemu samemu powinno zależeć, aby w jego domenie miasta były solidnie budowane, łatwo dostępne i żeby się w nich przyjemnie miesżkało. Wtedy zarządził też brukowanie ulic paryskich pięknym piaskowcem, stanowią­ cym dumę ówczesnych mieszkańców Cite. Co więcej, ponieważ napływ ludności uczynił z tego miejsca centrum całego miasta, promieniujące szeroko na oba brzegi Sekwany, w parę lat później podjął odbudowę miejskich murów obronnych. Zarysowując duże półkole na prawym brzegu, zaczynały się one w okolicy kościoła Saint-Germain-l’Auxerrois, a punktem wyjścia był zamek zbudowany przez króla, Luwr. Blanka widziała teraz z okien pałacu na wyspie Cite, jak stopniowo rośnie masywny donżon zamku. Ponieważ wskutek napływu mieszkańców jedna publiczna piekarnia nie zaspokajała potrzeb mieszkańców, król Filip pozwolił

CZTERY DAMY

piekarzom utrzymywać własne piekarnie, a wtedy znikły z ulic długie kolejki, utrudniające paryżanom życie. Chcąc usprawnić handel, król kazał wznieść na nowym targowisku, które jego ojciec założył w Champeaux, wielkie budowle na palach, zwane Halami; gromadziły one wielką, rojącą się ciżbę, jeszcze liczniejszą od chwili, gdy bramy swoje otworzyło targowisko Saint-Lazare. Król nie poprzestał na zapewnieniu kupcom bezpieczeństwa za nowymi murami obronnymi, lecz zadbał również o ich wygodę, ulepszając szlaki dojazdowe do Paryża. Zarządził, aby odtąd drogi docierające do paryskich murów miały co najmniej osiemnaście pied-mains* Taka była szerokość drogi prowadzącej do mostu w Chaillot i tej, która biegła od kościoła Saint-Honore do mostu w Roule. Z kolei Filip August zaplanował wzniesienie podobnych murów obron­ nych na lewym brzegu. W tym samym bowiem czasie, gdy na piaszczysty prawy brzeg, zapewniający wygodny dostęp statkom krążącym po Sekwa­ nie, przybywało coraz więcej kupców, również na lewym brzegu zwiększała się liczba ludności. Szkoły paryskie przyciągały tłumy studentów. Wzgórze Świętej Genowefy, gdzie jakieś trzydzieści lat wcześniej widywano tylko winogrodników przycinających winną latorośl albo urządzających wino­ branie, było teraz gęsto zabudowane domami, w których mieszkali nauczyciele i uczniowie. Najubożsi gnieździli się w kolegiach, prywatnych fundacjach, z których najdawniejsza liczyła lat dwadzieścia i których w Paryżu powstawało coraz więcej, zapewniając młodzieży wyżywienie i dach nad głową. Na ulicach lewego brzegu słyszało się przede wszystkim łacinę, gdyż był to wówczas wspólny język świata myśli i literatury. W gwarnym kosmopolitycznym tłumie tej dzielnicy, która potem miała się nazywać „łacińską”, można było spotkać wszystkie nacje. Ten studencki świat był trochę niepokojący. Od czasu do czasu podnosił się tam zgiełk,'który docierał aż do pałacu. Mistrzowie i scholarzy spędzali życie na dysputach (co prawda disputatio była wówczas pilnie praktyko­ wanym szkolnym ćwiczeniem), ale nie zawsze poprzestawali na szermowa­ niu ideami, szermując bronią z tą samą łatwością, co cytatami z wielbionego przez nich Arystotelesa, którego imię z ust im nie schodziło. Uczynili sobie z niego niemal drugą Biblię. Opowiadano, że niektórzy, za przykładem mistrza Abelarda, który został w swoim czasie potępiony, chcą nawet poddać próbie arystotelesowskiej logiki Pismo Święte, Objawienie, jak gdyby rozum ludzki mógł ogarnąć istotę wiary! Gdybyż poprzestali na * To znaczy irochę ponad 7 metrów szerokości, bo pied-main wynosi 0,391 m.

29

ROZDZIAŁ 1

rezonowaniu, ale oni piją przy tym tęgo, wszczynają burdy między sobą oraz, co gorsza, ze spokojnymi mieszczuchami z Saint-Germain-des-Pres. Kiedy Blanka po raz pierwszy znalazła się w Cite w roku 1200, wszyscy mówili tylko o rozruchach, do jakich doszło w dzielnicy szkolnej: pięciu zabitych, zarówno klerków — profesorów i studentów — jak i zwykłych ludzi spoza świata nauki. Król Filip bardzo dziwnie zachował się w tej sprawie. Nie tylko nie oburzył się na studentów, ale nadto potępił postępowanie swoich strażni­ ków (ci mieli twardą rękę, przecież chodziło o przywrócenie porządku!). Co więcej, odwołał własnego prewota i orzekł, że odtąd uczniowie i profesoro­ wie znajdować się będą pod wyłączną opieką Kościoła. Studentowi ujętemu w bijatyce nic ze strony władzy nie groziło; strażnicy królewscy nie mogli go aresztować — chyba w celu doprowadzenia przed sąd kościelny. Znaczyło to, że właściwie był nietykalny, sądzili go bowiem ludzie mu równi. Król nadał więc prawdziwą autonomię światu nauki, ponieważ świat ten korzeniami tkwił w Kościele. W królewskim otoczeniu nie szczędzono uwag, że taka swoboda przyznana środowisku hałaśliwemu i niesfornemu łatwo może przerodzić się w swawolę. Ale król uparł się i w Dzielnicy Łacińskiej wielce go wychwalano. Pamiętajmy, że w tym czasie panował wielki głód wiedzy; w samym Paryżu wkrótce można się już było doliczyć jedenastu „małych szkół”, którymi bezpośrednio lub pośrednio kierował kantor katedralnego kościoła; ponadto wkrótce powstać miała szkoła dla dziewcząt i szkoły elementarne. Nauczanie początkowe prowadzono też wszędzie po trosze w parafiach. Król Filip, na ogół tak zazdrosny o swoją władzę, studentom stale okazywał zadziwiającą pobłażliwość; szedł w tym za przykładem ojca. Jak wiadomo, Ludwik VII zażyczył sobie, aby o przyjściu na świat jego syna pierwsi dowiedzieli się paryscy studenci. Ci zadzierżyści młodzieńcy cieszyli się więc wielką życzliwością króla Filipa, natomiast biskup P a ry ża , a raczej kanclerz, który tradycyjnie miał prawo wydawać zezwolenie na nauczanie, tak zwaną licence, czyniącą studenta nauczycielem, coraz częściej miewał w tych sprawach zatargi z profesorami. Po Paryżu zaczęły krążyć dziwne wieści. Podobno profesorowie i studenci chcą utworzyć niezależne zrzesze­ nie. Ci z Cite, ale zwłaszcza ci mieszkający przy Moście Małym i na Wzgórzu Świętej Genowefy, jakoby zeszli się i wybrali spośród siebie ośmiu. Mają oni ułożyć statut swojej universitas, którą tym samym uwolniliby spod władzy biskupa. Zdumienie jednak doszło do szczytu, gdy się dowiedziano, żć z kolei papież, zamiast poprzeć paryskiego biskupa,

CZTERY DAMY

zaaprobował prawa, jakie uchwalili profesorowie i studenci. Tak więc dwa autorytety królestwa i chrześcijaństwa, król i papież, zgodnie przyznały pełną niemal autonomię światu myśli, poszukiwań, nauczania; światu, który wtedy określa się jako clergie. Nie miano zresztą wątpliwości, że w Paryżu świat ten składał dowody prawdziwego zapału do nauki, która stała tam na bardzo wysokim poziomie. Ośrodek paryski — w czasach gdy wiedza przechodziła gruntow­ ne przeobrażenia — chciwie chłonął wszelkie nowości. Nie mówiąc już o Arystotelesie, tłumaczonym z gorliwością wręcz niepokojącą ludzi, którzy widzieli w tym nawrót do pogaństwa, ogromnie interesowano się nowoczes­ ną arytmetyką, którą pewien Włoch, Leonardo z Pizy, wyłożył i rozwinął w dziele Liber abaci ; chodziło tam o jakieś osobliwe znaki, które, zdaje się, wymyślili Arabowie i stosowali przy liczeniu zamiast używanych dotąd cyfr rzymskich. Profesorowie paryscy przyjęli tę metodę, co pociągnęło za sobą zmiany w nauczaniu nie tylko arytmetyki, ale również trzech pozostałych dyscyplin quadrivium: geometrii, muzyki i astronomii. Wielką metamorfozę przechodzą nie tylko nauki świeckie; przeobraża się również teologia, a wraz z nową świętą nauką rodzi się nowy sposób przeżywania religii. Przybywszy do Paryża, Blanka nie mogła nie podziwiać wznoszonej tam katedry. Paryska Notre-Dame (gotowe były wówczas tylko prezbiterium i nawa) wyglada jak potężny statek, a jego zarysy budzą zdziwienie cudzoziemców. W rodzinnej Kastylii i w południowych regio­ nach królestwa, przez które Blanka niedawno przejeżdżała, nie było niczego podobnego do tej architektury, która, jak dotąd, nie wyszła jeszcze poza granice Ile-de-France, Normandii i Anglii. Jakiego wrażenia doznała, wchodząc po raz pierwszy pod wysokie ostrołukowe sklepienia, których wypukłe żebra podkreślała dodatkowo barwa? Weszła tam przez boczne drzwi, bo podwaliny wież, fasada i pierwsze przęsło były w roku 1200 jeszcze w budowie. Zawrotna musiała się jej wydać wysokość tych sklepień. Ileż zuchwalstwa ma w sobie ta „sztuka francuska”! „Jeśli budowla ta zostanie kiedyś ukończona — zawołał, wchodząc tam, opat z Mont-Saint- Michel — z górami jedynie można ją będzie porównać.” A przecież były to dopiero początki. Inicjator tego wspaniałego dzieła, opat Maurycy z Sully, chociaż chłopski syn, planował je wielkim, tak wielkim, że niektórych to oburzało. „Grzechem jest budować takie kościoły, jak się to dzisiaj czyni — zrzędził Piotr Kantor (kantor, czyli śpiewak kościelny, był wówczas ważną osobistością w katedralnej kapitule). Na co komu tak wysoki budynek! To grzeszna namiętność do budowania...” 31

ROZDZIAŁ 1

Kto miał słuszność: ci, którzy utrzymywali, że skromny romański kościół z mocnymi pełnymi łukami lepiej służy modlitwie i gromadzeniu się chrześcijan, czy też ci, którzy opowiadali się za nowym sposobem budowa­ nia, za kościołami większymi, lepiej oświetlonymi? Ci, którzy oburzali się na zbędne jakoby wydatki, czy ci, którzy chcieli, aby dom Boży stawał się coraz wspanialszy, nie mówiąc już o tym, że w ogóle domy Boże były potrzebne dla ludu, którego wciąż przybywało, a kościoły liczące po lat około pięćdziesięciu okazywały się już za ciasne, aby pomieścić wszystkich. Blanka jako dziecko musiała dosłyszeć chociażby echa dyskusji i kon­ trowersji, jakie te i podobnego rodzaju sprawy wywoływały w łonie chrześcijaństwa. Jedna kwestia zwłaszcza budziła zacięte spory: bogactwo prałatów i dygnitarzy kościelnych. Klasztory znajdowały się w kwitnącym stanie i właśnie ich dostatki miano im za złe. Darowizny, jakie czynili na ich rzecz wierni, nagromadziły się z biegiem lat i na próżno oczekiwano nowego świętego Bernarda, który by skłonił mnichów do życia w ubóstwie. Nie­ które opactwa, jak Cluny, a także niektóre zakony, jak kartuzi, dają bu­ dujący przykład, ale iluż to prałatów i opatów paraduje we wspaniałych szatach, w licznym orszaku, na pięknych rumakach! Żyją naprawdę po magnacku! Gorszył się tym lud chrześcijański, który domagał się reform, a nieraz sam chciał służyć przykładem. Wiele mówiono o „ubogich z Lyo­ nu”,* którzy zgrupowali się wokoło niejakiego Piotra Valdo. Ten zamożny kupiec, po przeczytaniu, jak mówiono, legendy o świętym Aleksym porzucił swój fach, aby żyć w dobrowolnym ubóstwie, i pociągnął za sobą tłum uczniów, którzy parami wędrują pieszo, boso, oddawszy do wspólnego użytku całe swe mienie. Wielu ludzi podziwia ich i wstępuje w ich ślady, ale niektórzy biskupi zarzucają im, że głoszą bezsensowne kazania, że nikt nie powierzył im tej misji i że nie znają należycie Pisma; większość z nich nawet to niepiśmienni. Po wsiach, a jeszcze częściej w miastach ludność chętnie po­ równuje ich tryb życia z tym, jakie wiodą kanonicy na swoich prebendach. W dyskusjach — a w czasach Blanki wiele się dyskutuje — poruszano też sprawę pracy fizycznej. W tej epoce wymagającej od człowieka wielkich wysiłków nie wydaje się rzeczą normalną, że ludzie Kościoła uchylają się od nich pod pozorem, że pełnią służbę Bożą. Niektórzy biskupi zajmują się pra­ cą ręczną, jak Julian z Cuenca, który wyplatał wiklinowe kosze, albo biskup Cambrai Wilhelm z Marnes. Uczniowie Piotra Valdo odrzucali pracę fizyczną, bo przynosiła zarobek, oni zaś chcieli żyć wyłącznie z jałmużny. * Zwanych łcż waldensami (przyp. red ).

32

3. Postać ze sceny z życia św. Klemensa; fragment an tepedium z kościoła San Clemente w Tahull; Hiszpa nia; XIII w.

4. Monogram Chrystusa pomiędzy Iwami; tympanon katedry w Jaca; Hiszpania; XI/XII w.

5. Chrystus w majestacie, nadproże kościoła San Pedro w Palencji; Hiszpania: XII w.

(i. Zdjęcie z krzyża; płaskorzeźba w krużganku kościoła Santo Domingo w Silos; Hiszpania; XII w.

l). Narodziny Ludwika Święte­ go; miniatura; kon. XIV w.

10. Pasowanie na rycerza; mi­ niatura; XIII w. 7. Domniemany portret Blanki Kastylij- 8. Pieczęć Blanki Kastylijskiej; 1248 r. skiej; rzeźba nagrobna z opactwa Saint-Denis; 2 poi. XIII w.

WWW

ba

CZTERY DAMY

11. Blanka Kastylijska i Ludwik Święty) pudełko z kości słoniowej; XIII w.

Jeszcze inni zdawali się nie mieć nic przeciwko zyskom, ale zupełnie nie trzymali się powszechnie przyjętej wiary chrześcijańskiego ludu. Nazywano ich pogardliwie bougres albo patarins, oni sami zaś nadawali sobie miano katarów, to znaczy „czystych”. W roku zamążpójścia Blanki ośmiu katarom dowiedziono herezji i spalono ich na stosie w Troyes, mieście, gdzie odby­ wały się jarmarki. Mimo to katarowie krążyli, zwłaszcza w miastach pół­ nocnych Włoch - tak że w końcu lud zaczął ich adeptów nazywać „lom­ bardami”* — a także w miastach langwedockich. Profesorowie i teolodzy nie byli zgodni co do sposobu, jak należy ich traktować. Niektórzy, jak Alanus z Lille, utrzymywali, że trzeba heretyków prześladować, ale tylko w ciężkich przypadkach; inni, jak paryżanin Piotr Kantor, oburzali się na grożącą im karę śmierci i żądali jej zniesienia. Lud na ogół nie lubił tych ludzi, którzy nie uznawali żadnych przysiąg, małżeństwo uważali za grzech, a całą naturę — za dzieło złego boga; niemniej część tegoż ludu przystała do heretyków, jak się to podobno stało w posiadłościach hrabiego Tuluzy. *

*

*

Wśród tylu niepokojów ktoś jednak ani na chwilę nie tracił głowy, a mianowicie król Filip. O jedno się troszczył, widział przed sobą jeden wyraźny i realny cel; Normandię. Po klęsce pod Mirebeau los się odmienił; wszyscy posłańcy z Normandii potwierdzali sukcesy wojsk króla Francji; szły naprzód wbrew wszelkim przeciwnościom. Zdobyły Falaise, Vaudreuil, Chate-au-Gaillard. Ta ostatnia wiadomość podziałała jak uderzenie pioruna. Chateau-Gaillard, ulubiona warownia króla Ryszarda, twierdza nie do zdobycia, którą zbudowali jego inżynierowie, korzystając z wszystkich doświadczeń przeszłości, z wszystkich udoskonaleń sztuki wojennej. Nikomu w ogóle przez myśl nie przeszło, że król Francji ośmieli się ją oblegać. Król Jan bez Ziemi, który tej wiosny postanowił wybrać się na łowy do Normandii, przez posłańców rozkazał kasztelanowi z Chateau-Gaillard, aby poczynił należne przygotowania, zadbał o sforę, konie i sokoły. Wysłannik, znalazłszy się u stóp zamku, dowiedział się, że tego samego dnia wkroczył tam król Filip. Niespodziewany atak przeprowadzony 6 marca 1204 roku umożliwił niewielu ludziom, którzy dostali się do zamku przez wieżę, gdzie mieściły się latryny, wzięcie twierdzy szturmem; obrońcy nie mieli nawet czasu dopaść donżonu. Zamek Chateau-Gaillard został zdobyty. Prowansji zona 12. Małgorzata wika Świętego; rzeźba; XIII w

I ml

• Od Lombardii, krainy w północnych Włoszech (przyp. red ).

3 Królowa Blanka

33

CZTERY DAMY

ROZDZIAŁ 1

W parę tygodni później dowiedziano się o śmierci królowej Alienor w Fontevrault. Umierając miała jeszcze w oczach piękny obraz państwa Plantagenetów, któremu nie było sądzone jej przeżyć. Trzeba przyznać, że Filip miał szczęście. Jego przeciwnik jak gdyby naumyślnie popełniał błąd za błędem, dodając do nich oświadczenia to prowokacyjne, to znów tak lekkomyślne, że graniczyły z szaleństwem: „Pozwólcie mu działać, niedługo odbiorę mu wszystko, co mi zabrał” mówił wysłannikom, którzy kolejno przybywali na dwór angielski ze złymi wiadomościami. Usłyszawszy, że zamek Vaudreuil, gdzie zgromadził pieniądze, żywność i machiny wojenne, poddał się bez walki, Jan wysłał pismo okólne do baronów angielskich, w którym stwierdzał, że w Vaudreuil poddano się na jego rozkaz... Co więcej, gdy zgłosili się do niego wysłańcy jego kasztelana, Piotra z Preaux, oblężonego w Rouen, król nie przerwał partii szachów, aby ich wysłuchać. W przeddzień świętego Jana 1204 roku Rouen dostało się w ręce króla Filipa. Ale wciąż nie było odpowiedzi na pytanie, jakie ze wzrastającym niepokojem zadawano sobie na francuskim dworze: co się stało z Arturem z Bretanii? Dla Ludwika i Blanki zagadka, jaką były losy tego chłopca, któ­ ry przez wiele lat wychowywał się z nimi, musiała być szczególnie dręcząca. Wiedziano, że jego siostra — nazywano ją perłą Bretanii — znosiła udręki w którejś z angielskich twierdz, prawdopodobnie w Corfe-Castle; co do Artura, niektórzy utrzymywali, że Jan uwięził go w zamku Falaise i posłał tam swego zausznika, Huberta z Bourg (który później miał jemu samemu wymierzyć sprawiedliwość) z rozkazem, aby wylupił jeńcowi oczy oraz go wytrzebił i w ten sposób uczynił na zawsze niezdolnym do sprawowania królewskiej władzy, ale Hubert odmówił spełnienia tego strasznego rozka­ zu. Co stało się potem? Postępy francuskiej armii zmusiły Jana do opuszczenia Falaise. Mówiono, że Artura przewieziono wtedy do Rouen. Kiedy wkroczyli tam Francuzi, nie mieli wątpliwości, że mury warowni były świadkami jakiegoś dramatu, jednakże nikt nie wiedział, co stało się z mło­ dzieńcem. Niepewność co do jego losu i nieludzkość króla Jana w stosunku do innych jeńców dobrze zresztą służyły interesom króla Filipa. Jan postąpił tak „szkaradnie” z baronami z Poitou pojmanymi w Mirebeau, że, jak podaje jedna z ówczesnych kronik, „tych, którzy byli świadkami tego okrucieństwa, ogarnął wielki wstyd”. Wielcy panowie jeden po drugim poddawali się królowi Francji i składali mu hołd. W roku 1202 Jan sprawował sądy na Boże Narodzenie w Caen; miały to być ostatnie sądy króla z dynastii Rolfa i Wilhelma Zdobywcy odbywane w Normandii. 34

*

*

*

W pierwszych latach XIII wieku w świadomości przeciętnego chrześcija­ nina myśl o wyprawie krzyżowej była niemal elementem życia codziennego. Od ponad stulecia co pewien czas rozlegało się wezwanie, aby „ruszać za morze”, i nie było rodziny w mieście i na wsi, w miasteczkach i na zamkach, do której by apel ten nie dotarł. Jedni mieli okazję usłyszeć go na targu lub na jarm arku od wędrownego kaznodziei; inni udzielali jałmużny śmiałkom wyruszającym w drogę. W czasie kiedy idea pielgrzymki była tak głęboko zakorzeniona w ludzkiej świadomości, ta zbrojna wędrówka wymagała wprawdzie dodatkowych trudów i groziła niebezpieczeństwami, ale nie miała już w sobie nic z niezwykłości pierwszej krucjaty. Jerozolima, wspólne lenno całego chrześcijaństwa, znowu wpadła w ręce muzułmanów. Stało się to w roku 1187, kiedy urodził się Ludwik. Blance i jej małżonkowi stale towarzyszyła wizja wielkich czynów, które miano spełniać w zamorskich krajach. Wprawdzie, rzecz zrozumiała, król Filip nie kwapił się do przywoływania wspomnień o mało dla niego zaszczytnej wyprawie (nie znosił tamtego klimatu, a jeszcze bardziej popularności rywala, Ryszarda Lwie Serce), ale opowieści o walkach i treny o zamor­ skich przypadkach były na wszystkich ustach. Każdy szanujący się minstrel miał w swoim repertuarze Pieśń o Antiochii (Chanson d'Antioche), Pieśń o nędzarzach (Chanson des Chetifs)* czy jakiś inny poemat epicki o czynach Gotfryda z Bouillon. Do Blanki te opowiadania i pieśni przemawiały w szczególny sposób, bo już w dzieciństwie karmiono ją wielką historią tych czasów, historią rekonkwisty, to znaczy wyzwolenia jej ojczyzny od muzułmanów. Utratę Jerozolimy odczuto jako obelgę na całym Zachodzie, a papież Innocenty III, zaledwie wyniesiony na Stolicę Apostolską, nawoływał chrześcijan, aby raz jeszcze chwycili za broń i pospieszyli na odsiecz Ziemi Świętej. Na jednym z turniejów rycerze zdjęli paradne hełmy i wzięli krzyż na wezwanie skromnego kaznodziei, nowego Piotra Pustelnika — był nim Fulko, proboszcz z Neuilly-sur-Marne. Tak rozpoczęta krucjata skończyła się w bardzo dziwny sposób. Rok 1204, kiedy to król Filip zdobył Chateau-Gaillard, w powszechnych rocznikach chrześcijaństwa miał się zapisać jako ten, w którym krzyżowcy, wyruszywszy, aby odzyskać Jerozolimę, zdobyli Konstantynopol. Gdy * Les Chćlifs (Nędzarze) to IH część cyklu poświęconego rodowi z Bouillon, włączonego do Chanson d'Antioche (Pieśń o Antiochii).

3*

35

CZTERY DAMY

ROZDZIAŁ 1

wieść o tym rozeszła się na Zachodzie, z początku nie chciano wierzyć. Konstantynopol, miasto cesarskie, „miasto miast”, jego pałace, kościoły, groźne mury, na których załamały się szturmy Arabów... Z czasem dotarły dalsze wiadomości i zdumienie przeradzało się w gniew. Papież Innocenty III rzucił klątwę na tych, którzy odważyli się zwrócić przeciwko chrześci­ jańskiemu miastu wojsko wysłane w celu oswobodzenia Ziemi Świętej. Niektórzy krzyżowcy, odmówiwszy uczestnictwa w tak podejrzanej wypra­ wie, wracali do Europy. Wśród nich znalazł się potężny baron Szymon z Montfort, który wolał potajemnie opuścić obóz krzyżowców niż postąpić w sposób sprzeczny z jego sumieniem. Oburzenie rosło jeszcze w miarę, jak dowiadywano się o rabunkach i masakrach, których dopuszczali się ci osobliwi krzyżowcy. Papież, ponawiając klątwę, ze zgrozą napiętnował ich przed całym chrześcijańskim światem: „Ci obrońcy Chrystusa, którzy mieli użyć miecza tylko przeciwko niewiernym, skąpali się w krwi chrześcijań­ skiej. Nie poprzestali na opróżnieniu skarbców i grabieży prywatnych osób, możnych i maluczkich; ośmielili się sięgnąć po bogactwa kościołów... Widziano, jak bezcześcili cmentarze, zabierali święte wizerunki, krzyże i relikwie.” 15 Fala wzburzenia jednakże powoli opadała, gdy przybywać zaczęli wysłannicy samych krzyżowców, aby wytłumaczyć ich postępowanie, zdać sprawę z kolejnych etapów wyprawy. Z ich słów wynikało, że nie mieli innego wyjścia: armatorzy weneccy, do których się zwrócili, zażądali za przeprawę takich sum, że chcąc nie chcąc musieli stać się armią w służbie Wenecji. Zdetronizowany młody władca Konstantynopola, Aleksy, błagał ich, aby dla niego odzyskali miasto, ale ludność grecka odniosła się do nich bardzo wrogo, a sam Aleksy ich zdradził, itd. Naprawdę nie mogli postąpić inaczej. Obecnie pierwszy władca cesarstwa łacińskiego, hrabia Baldwin z Flandrii, rządzi z grodu Konstantyna całym Bizancjum. Uroczyście otrzymał cesarską koronę w kościele Hagia Sophia. Bezczelni i przewrotni Bizantyńczycy, którzy nie przestali stawiać przeszkód przybyszom z Z a­ chodu i tyle razy zdradzili ich, spiskując z Saracenami, zostali już wyłączeni z walki. Ich kraj mógł odtąd służyć jako punkt wyjścia nowych wypraw, teraz już istotnie skierowanych do Jerozolimy. Były to argumenty, które powoli uspokajały sumienia ludzi Zachodu, nie mówiąc już o chwale, jaką zdobyć mogły liczne wielkopańskie rody na tym Bliskim Wschodzie, gdzie swojsko brzmiały teraz nazwiska szampańskie, flamandzkie i. burgundzkie, gdzie Ludwik z Blois był księciem Nicei, a Gotfryd z Yillehardouin księciem Achai. W Tebach i Atenach, które

w języku krzyżowców brzmiały: Estive i Satine, panowali książęta z La Roche, a na Peloponezie, przeistoczonym w księstwo Morei, wsławiły się rody Champlitte i Villehardouin. W końcu papież Innocenty III, który nie tracił nadziei, że ujrzy kiedyś Jerozolimę w rękach chrześcijan, zdjął ekskomunikę. Handlowe statki Wenecjan, władców Adriatyku, z każdym rokiem liczniejsze i obficiej załadowane, zwoziły z zamorskich faktorii bogactwa Wschodu, pomnażając zyski miasta dożów. *

*

*

W wieku XIII nie obchodzono dni urodzin, bo nikomu nie zależało na tym, aby dokładnie wiedzieć, ile ma lat. Za ważniejsze uważano daty śmierci świętych, to znaczy daty ich narodzin do życia wiecznego. Na wiosnę roku 1208 Blanka ukończyła lat dwadzieścia, a jej mąż — dwadzieścia jeden. Pomimo że oboje nie mieli żadnego powodu, żeby zwracać szczególną uwagę na tę datę, niemniej miała ona wycisnąć się w ich pamięci i zaciążyć nad całym ich życiem. Dnia 14 stycznia 1208 roku nad Rodanem zaszedł wypadek, który — jak odczuli to wszyscy — wstrząsnął całym królestwem. Legat papieski, Piotr z Castelnau, został zamordowany przez jednego z ludzi hrabiego Tuluzy Rajmunda z Saint-Gilles. Dla Blanki było to przede wszystkim zdarzenie, które dotyczyło jej rodziny. Hrabia Tuluzy ożeniony był z jej ciotką, Joanną, piękną Joanną, zmarłą przed laty w Rouen, która, in articulo mortis przyjąwszy welon zakonny w Fontevrault, spoczywała pod sklepieniem tego klasztoru u boku swej matki, Alienor. Ich syn, przyszły Rajmund VII hrabia Tuluzy, był ciotecznym bratem Blanki. Prawdę mówiąc, Joanna nie mogła czuć się szczęśliwa z mężem, którego była czwartą żoną (kolejno odtrącił dwie jej poprzedniczki) i który zaraz po jej śmierci ożenił się po raz piąty. Ale właśnie ona dała mu jedynego prawowitego spadkobiercę, bo oczywiście miał mnóstwo bastardów. Rajmund VI miał zasłużoną opinię bezwstydnego rozpustnika. Mówiono 0 nim: ...pan na Saint-Gilles, Co nie miłuje Ewangelii.

Jak doszło do zbrodni? Nikt bowiem nie wątpił, że to on do niej podżegał 1 że ponosi winę za śmierć Piotra z Castelnau, jak niegdyś Henryk II za śmierć Tomasza Becketa. Piotr przybył, aby w imieniu papieża wezwać 37

ROZDZIAŁ 1

Rajmunda do jawnego zerwania z heretykami, katarami, którzy swo­ bodnie krążyli po jego hrabstwie; rozmowa przybrała niepomyślny obrót i hrabia pożegnał legata złowróżbnymi słowami: „Gdziekolwiek się udacie, czy lądem, czy wodą, miejcie się na baczności; będę miał was na oku.” Nazajutrz, gdy Piotr zamierza! przeprawić się przez Rodan, został napadnięty przez rycerza z Beaucaire, który przeszył go włócz­ nią. Jakie mogły być następstwa tego czynu? Blanka była w stanieje ocenić. Dobrze wiedziała, co dzieje się na terenach Langwedocji, którą regularnie przemierzali kurierzy dostarczający jej wieści od rodziny. Na pewno nie bez wzruszenia dowiadywała się o zmianach, jakie zaszły na tych obszarach za sprawą kastylijskiego mnicha, jej rodaka, Dominika Guzmana. Dominik, który wychował się, podobnie jak Blanka, w Palencji (gdzie król Alfons nosił się z zamiarem założenia uniwersytetu na wzór paryski), gruntownie zmienił styl kaznodziejstwa. Widząc, jak tylu innych, upadek obyczajów duchowieństwa w regionach południowych (od Vence, gdzie biskup żył w konkubinacie, do Narbonne, gdzie arcybiskup bez skrupułów sprzedawał urzędy kościelne), oburzony zbytkownym trybem życia, jakie prowadzili prałaci wysyłani, aby przywieść lud do zdrowej, prawdziwej wiary, Dominik, znalazłszy się w Tuluzie, wyrzekł słowa, które mu dyktował zarówno zdrowy rozsądek, jak duch ewangeliczny: „Jakże lud miałby się nie dziwić, widząc, że Doskonali poszczą, dochowują czystości i chodzą pieszo, odziani ubogo, podczas gdy wyjeździcie konno, z wielką paradą?” Doskonali byli to ci spośród katarów, którzy przeszli wtajemniczenie i unikali wszystkiego, co mogłoby utrwalić istnienie gatunku ludzkiego, jest on bowiem, w ich przekonaniu, dziełem boga zła; tylko duch jest dziełem Boga dobrego. Doskonali jadali wyłącznie jarzyny i owoce i jeżeli zdarzyło się im zetknąć z kobietą, choćby mimowolnie, przez następne trzy dni pościli o chlebie i wodzie. Obowiązkiem wiernych natomiast było jedynie uzyska­ nie przed śmiercią rozgrzeszenia od jednego z Doskonałych, co miało im zapewnić dostąpienie żywota wiecznego. Doskonali cieszyli się wielkim szacunkiem; chętnie przeciwstawiano ich skromne życie temu, jakie wiedli duchowni, zdemoralizowani dostatkami. Dominik z kilkoma towarzyszami, których pociągnął jego przykład, rozpoczął wędrówkę po zamkach i miastach. Boso, w zgrzebnej odzieży, utrzymując się wyłącznie z jałmużny, niezmordowanie głosił słowo Boże, odbywał niezliczone spotkania i dyskusje z heretykami i uzyskał kilka nawróceń. Mówiono nawet, że Doskonałe, zjednane przez niego dla nauki 38

CZTERY DAMY

Chrystusa, zgromadziły się i założyły w Prouille klasztor, gdzie żyły w ubóstwie, spędzając czas na modlitwie. Należy więc nawracać słowem Bożym, dyskutować, wykładać świętą naukę, dając przede wszystkim dobry przykład, żyjąc według Ewangelii. Czy nie taki winien być program reformy, której Kościół oczekuje? Ale jaki będzie wynik tych pokojowych działań? W chrześcijańskim kraju nasłać mordercę na papieskiego wysłannika, który reprezentuje najwyższy autorytet chrześcijańskiego świata, to gwałcić ogólnie przyjęty i uznany porządek. Jaka będzie odpowiedź papieża Innocentego III, który przy każdej sposobności zaznacza, że wyłącznie jemu przysługuje „rządzenie nie tylko Kościołem, ale całym światem do­ czesnym”?

DZIEDZICTWO BLANKI

2

DZIEDZICTWO BLANKI

W te Zielone Święta dokoła pałacu w Compiegne roił się gęsty tłum, „jakiego nikt dotąd nie oglądał”, jeśli mamy wierzyć kronikarzowi Wilhel­ mowi Bretończykowi, wcale nieskoremu do entuzjazmu.1 Jest to tłum wielkich zgromadzeń senioralnych, na jakie zwoływano co pewien czas baronów królewskiej domeny, ale nigdy dotąd nie było na nich tak tłoczno, bo też jeszcze nigdy, od początku panowania obecnej dynastii, jej domena nie była tak rozległa. Wielu wasali króla Anglii zostało teraz bezpośrednimi wasalami króla Francji. Ta niedziela Zielonych Świąt, 17 maja 1209, mogła wyryć się w ludzkiej pamięci już choćby dlatego, że zaszczyt wniesienia dwóch pierwszych dań podczas królewskiej uczty przypadł hrabiemu Bretanii, Gwidonowi z Thouars. Czy jeszcze parę lat wcześniej przyszłoby komu do głowy, że ten wasal Jana bez Ziemi zostanie uprzywilejowanym gościem przy stole Filipa Augusta? Zagarniając Normandię, król Francji urzeczywistnił ambicje swojej młodości. Jak ówcześnie opowiadano, pew­ nego dnia, przyglądając się z dala warowni Gisors, wspaniałej w blasku nowych murów, miał zawołać: „Chciałbym, żeby te mury były ze złota, srebra i drogich kamieni”, a gdy otoczenie wyraziło zdziwienie, chłopiec odpowiedział: „Bo twierdza ta byłaby jeszcze cenniejsza, gdy nią kiedyś zawładnę!” Uroczystości w Compiegne nie miały jednakże, przynajmniej oficjalnie, upokorzyć króla Anglii i zgromadzić jego dawnych wasali wokoło króla Francji, lecz uświetnić ceremonię pasowania na rycerza następcy tronu najstarszego syna Filipa Augusta. Ludwik miał tego dnia otrzymać z rąk ojca miecz i rycerskie ostrogi. Zgodnie z obyczajem spędził noc na modlitwie w kaplicy zamkowej w Compiegne wraz z setką młodzieńców, którzy również oczekiwali tego zaszczytu. Następnie, rankiem, po kąpieli 40

i wysłuchaniu mszy, przywdział, zgodnie z obowiązującym rytuałem, lnianą koszulę, tunikę z sukna przetykanego złotem i jedwabne nogawice, z rąk ojca zaś otrzymał biały rycerski pas z mieczem, który przez całą poprzednią noc leżał na ołtarzu wraz ze złotymi ostrogami. Potem nastąpiły zwyczajne zabawy i uczty, poprzedzone rycerskimi popisami. Podobnie jak jego towarzysze, Ludwik miał przed trybuną dam, gdzie siedziała Blanka ze swoim orszakiem, harcować na koniu i dowieść, że umie władać bronią. Blanka musiała być bardzo przejęta. Pasowanie na rycerza miało znaczenie zarówno społeczne, jak religijne i świadczyło, że jej mąż, którego serdecznie kochała, rozpoczyna czynne życie. Ważny ten i radosny dzień kojarzył się jej z nadzieją, w której było trochę lęku. Spodziewała się dziecka; miało się urodzić za cztery miesiące. Już przed paru laty, w 1205 roku, wydała na świat córkę, ale dziecka nie udało się utrzymać przy życiu. Kroniki nie przekazały nam nawet jego imienia; może urodziło się martwe? Blanka i jej mąż na pewno czekali dnia, kiedy będą mieli dziedzica zdolnego zapewnić przyszłość dynastii. Ale tym, co tego dnia najmocniej zaprzątało myśli biesiadników i wy­ wołało wiele komentarzy, była przysięga, jakiej król Francji zażądał od swojego następcy w chwili przyjęcia go do stanu rycerskiego. Ludwik miał wtedy lat dwadzieścia dwa, czyli że znacznie przekroczył wiek, w którym zazwyczaj przypinano rycerskie ostrogi. Najczęściej bowiem młodzieniec liczył wtedy lat osiemnaście, czasem piętnaście, jak Artur z Bretanii, a nawet czternaście, jak sam król Filip. Ponadto król ułożył dla syna całą listę zobowiązań, które kazał skrupulatnie wpisać do rejestrów kancelarii. Ludwik obiecywał, że nigdy nie weźmie na służbę rycerzy lub zbrojnych, którzy nie przysięgli wpierw wierności królowi, jego ojcu; przyrzekał nie czynić nic na szkodę królewskich miast i mieszczan oraz nie domagać się od nich żadnej pomocy pieniężnej bez królewskiego upoważnienia. A wreszcie — i to była niewątpliwie obietnica najbardziej wykraczająca poza to, czego władca mógł się domagać od swojego następcy - Ludwik musiał przyrzec, że nigdy nie weźmie udziału w turnieju, że poprzestanie na samym przyglądaniu się rycerskim grom, jakie będą się odbywać za jego panowania, i — szczyt przezorności — że w tych przypadkach używać będzie tylko lekkiej krótkiej kolczugi i lekkiego hełmu, co miało uniemożli­ wić mu występowanie w niebezpiecznych walkach na kopie, do których musiałby włożyć długą kolczugę i hełm z przyłbicą. Młodzieniec miał widocznie głęboko wpojony nawyk posłuszeństwa, skoro złożył tego rodzaju przyrzeczenia. Czy ze strony króla Filipa był to jedynie przejaw 41

ROZDZIAŁ 2

DZIEDZICTWO BLANKI

jego upartego, władczego charakteru? W młodości był świadkiem śmierci Gotfryda z Bretanii, który zginął w czasie turnieju. Zrobiło to na nim ogromne wrażenie. Podczas ceremonii pogrzebowych, w chwili gdy chowano Gotfryda w świeżo ukończonym prezbiterium katedry Notre-Dame w Paryżu, Filip chciał rzucić się do grobu, tak iż musiano go siłą powstrzymać. Filip, chociaż trzeźwy i praktyczny, przejawiał niekiedy nadmierną wrażliwość. Widocznie nade wszystko pragnął chronić tego kruchego dziedzica, który dosyć często dawał mu powody do niepokoju. Czy mógł ktoś wtedy przeczuwać, że ten młodzieniec, tak łatwo ulegający woli ojca, przejdzie do historii jako Ludwik Lew? Tym bardziej nie było mowy o zezwoleniu następcy ironu na przyłączenie się do krzyżowców, którzy wigilię święta spędzili na rycerskim czuwaniu. Tego dnia bowiem zgromadziła się w Compiegne większość baronów, którzy postanowili usłuchać wezwania papieża Innocentego III. Nawoły­ wał on do nowej krucjaty, zupełnie nowej, nie trzeba bowiem było wybierać się za morza i stawiać czoło Saracenom, lecz tylko dojść do brzegów Garonny i rozprawić się z heretykami. Na gwałt popełniony na osobie legata Piotra z Castelnau miano odpowiedzieć gwałtem. Wielu rycerzy z zadowoleniem przyjęło perspektywę zdobycia tanim kosztem tytułu krzyżowca, jako że w początkach tamtego stulecia uważano to za swojego rodzaju gwarancję zbawienia, której towarzyszyły pewne korzyści m a­ terialne. Na próżno natomiast papież wzywał króla, aby „wziął miecz i bronił Kościoła przed tyranem i wrogiem Kościoła”. Filip, owszem, pozwolił ogłosić w królestwie krucjatę, ale odmówił udziału w niej, a co więcej, zabronił tego synowi. Ten ojciec umiał przeprowadzić swoją wolę. Jedynym zadośćuczynieniem za posłuszeństwo okazane ojcu było to, że król podarował synowi dochody z paru zamków, przeznaczając je na osobiste wydatki Ludwika i Blanki; podczas uroczystości w Compiegne zostały uroczyście przekazane księciu między innymi Chateau-Landon, Lorris i Poissy. *

*

*

„Roku Pańskiego 1209, dnia dziewiątego tego miesiąca [września] w godzinie primy, Blanka znów została matką, wydając na świat syna. Te tak upragnione narodziny dają Francuzom i Anglikom władcę, który da się poznać pod imieniem Filipa. Oby ten sukcesor swojego dziada przypominał go w równej mierze z postępków, jak z imienia.”2 42

Taka jest treść ułożonej łacińskim wierszem wzmianki umieszczonej przez nieznanego skrybę w pierwszym rejestrze kancelarii Filipa Augusta. Chociaż wiersze te niewiele tracą w przekładzie na prozę, to jednak wyrażają radość królewskiej rodziny i jej otoczenia, gdyż Blanka urodziła pięknego, zdrowego chłopca, prawdziwą nadzieję rozkwitającej dynastii. Przyszłość korony francuskiej była zapewniona. Z nazwaniem tego dziedzi­ ca nie było kłopotu. Imię Filip nadawało się doskonałe, nie tylko ze względu na dziadka, ale również dlatego, że wywodząc się z historii Grecji, kojarzyło się z obrazami chwały i podbojów. Zresztą stało się ono już tradycyjne w rodzie kapetyńskim; po raz pierwszy nadała je synowi przed stu laty Anna, córka księcia kijowskiego, dzięki której potomkowie Hugona Kapeta mieli w sobie parę kropli słowiańskiej krwi; również sam Filip August nazwał tak jednego ze swoich bastardów, który zyskał sobie przydomek Rozczochranego z powodu niesfornej czupryny. „Blanka dała władcę Francuzom i A ng 1i k o m.” W zdaniu tym streszcza się cała historia następnych lat. Wielką sprawą, która zaprząta umysły w chwili tych narodzin, jest wyprawa na Anglię, planowana przez króla Francji. W jego polityce Blanka stała się silnym atutem. Sytuacja była jasna. Król Jan, który poniósł na kontynencie haniebną klęskę i którego sąd parów pozbawił praw, widział, że z każdym dniem jego władza kurczy się zarówno w jego posiadłościach na wyspie, jak i na kontynencie. Poza tym nie on jeden miał prawo do państwa Plantagenetów, ale również jego bratankowie i siostrzeńcy. Jan był najmłodszym synem Henryka II, więc dzieci jego braci i sióstr mogły uważać, że ich prawa do tronu są bardziej uzasadnione. Jeden z nich, Otton z Brunszwiku, zdradzał już wielkie ambicje i marzył o cesarskiej koronie; drugim pretendentem był Artur z Bretanii — ale nikt nie wiedział, co się z nim stało. Co do Blanki, miała tyleż praw, co oni.* Czy nie nadeszła chwila, aby się o nie upomnieć? Jeżeli mamy wierzyć ówczesnym, myśl zrodziła się nagle w umyśle króla Filipa: „Zdarzyło się, że król Francji Filip spał pewnej nocy w łożu i nagle, podnosząc się z posłania cały poruszony, rzekł: «Boże, na co czekam, dlaczego nie ruszam na podbój Anglii!» Jego szambelani, którzy przy nim spali, bardzo się zadziwili, ale nie śmieli nic powiedzieć. Król rozkazał, aby natychmiast sprowadzili brata Guerin, szpitalnika, który przewodniczył jego radzie, i Bartłomieja z Roye, rycerza, z którym w wielkiej był przyjaźni, oraz Henryka Le Marechal, skromnego rycerza, który wybornie mu służył, * Patrz: Tablice genealogicme: przez matkę Blanka była wnuczką Henryka II Plantageneta.

43

ROZDZIAI

2

którego król wielce lubił i któremu znaczne dobrodziejstwa świadczył (...) Szambelani sprowadzili tych trzech do króla, a także wielu innych, do jego rady należących. Król polecił im, aby po całym kraju i do wszystkich portów wysłali gońców i kazali zająć wszystkie statki, jakie tylko znajdą, i zrobić wiele nowych, chce bowiem przeprawić się do Anglii i zdobyć to królestwo.”3 W zamiarze tym nie było nic nadzwyczajnego. Przez półtora stulecia panowali w Anglii królowie normandzcy albo andegaweńscy. Królowie ci byli poddanymi króla Francji z racji swoich posiadłości na kontynencie, a skoro te zostały częściowo zdobyte, czy — rozumując logicznie — podbój nie mógłby się rozciągnąć również na ich lenna na wyspach? Język, tradycje, obyczaje były jednakowe na dworze w Londynie i w Paryżu. Za poprzed­ niego panowania planowano, że Andegaweńczyk, najstarszy syn Henryka Plantageneta, połączy koronę francuską z angielską. Sprawy potoczyły się inaczej, ale cóż naturalniejszego, jak pomyśleć o przyłączeniu tym razem korony angielskiej do francuskiej? Może zresztą taki był zamysł królowej Alienor, gdy w osiemdziesiątym roku życia przebyła Pireneje, aby następcy francuskiego tronu przywieźć narzeczoną ze swojego rodu? Blanka mogła sobie powiedzieć, że spełniając życzenie babki, przejmuje święte dziedzictwo. Ludzie z otoczenia króla w każdym razie sądzili, że te nadzieje się spełnią: „Berło Anglii należy ci się dzięki prawu twojej małżonki” — zawołał jeden z nich, zwracając się do księcia Ludwika.4 Z prawa tego trzeba było skorzystać. Pewnego wieczoru dziwny osobnik poprosił o schronienie na francuskim dworze; żebrak w łachmanach, goniący resztkami sił. Twierdził, że przynosi królowi Filipowi niezmiernie ważną wiadomość. Istotnie, zaprowadzony do króla, przekazał mu straszliwe nowiny. Człowiek ten nazywał się Wilhelm z Briouze; był złym duchem króla Jana bez Ziemi, jego kompanem w zabawach i rozrywkach, jego faworytem, jego siepaczem. To on w czasie wydarzeń, jakie rozegrały się w Mirebeau, schwytał Artura z Bretanii. Król Jan oddał mu jeńca pod straż. Pewnego wieczora na zamku w Rouen ujrzał króla, który właśnie spędził w pobliskiej królewskiej siedzibie Moulineux dwa dni na samotnych rozmyślaniach; nikomu nie wolno się było do niego zbliżyć. W Rouen przybył do Jana jego sędzia, Gotfryd Fitz-Pierre, o którym mówiono, że jest bezwzględny i okrutny. We dwóch zjedli obiad. Pod koniec posiłku król wydawał się „pijany i opętany przez szatana”. Późną nocą Jan osobiście

44

DZIEDZICTWO BLANKI

rozkazał Wilhelmowi z Briouze, aby poszedł z nim. Skierowali się do lochu, gdzie zamknięty był Artur. Zaprowadzili oniemiałego i drżącego chłopca do furtki w murach, wychodzącej na Sekwanę. Jan wskoczył do łodzi, dając znak Arturowi i Wilhelmowi, aby zrobili to samo. Zaledwie Wilhelm zdążył odcumować łódź, już Artur, z gardłem poderżniętym przez wuja, leżał bez życia na dnie barki. Król rozkazał Wilhelmowi uwiązać mu kamień u szyi i obaj przerzucili zwłoki przez burtę. Działo się to w Wielki Czwartek, 3 kwietnia 1203 roku. Cała scena rozegrała się w zupełnym milczeniu, bezjednego okrzyku, bez jakiegokolwiek innego odgłosu niż plusk rzuconego w wodę ciała. Wilhelm zachował rzecz w tajemnicy, ale niezupełnie. Parę miesięcy przed pojawie­ niem się na francuskim dworze Wilhelm z Briouze, który stopniowo tracił względy króla, lekkomyślnie się zadłużył. Król Jan zażądał najpierw poręki, a potem wyraził życzenie, aby jego faworyt oddał mu syna jako zakładnika, na co Matylda z Briouze, żona Wilhelma, wyrzekła nierozważne słowa: „Nie oddam mego dziecka w ręce mordercy Artura.” Było to złamanie milczącego, ale kategorycznego rozkazu; w obecności króla Jana bez Ziemi nie wolno było wspominać imienia jego siostrzeńca Artura. Wilhelm, wysłany do Irlandii, dowiedział się, że Matylda z synem zostali wtrąceni do lochu w zamku Windsor, gdzie dano im umrzeć z głodu. Wówczas, przebrany za żebraka, zdołał przeprawić się przez morze i dotarł na dwór króla Francji. „Złym człowiekiem był król Jan. Był okrutny dla wszystkich ludzi. Nazbyt pożądał pięknych kobiet. Wiele hańby wyrządził zacnym mężom w kraju, za co był wielce znienawidzony. Nigdy nie wyjawiał, jaka jest jego prawdziwa wola. Swoich baronów podburzał jednych przeciw drugim, ilekroć tylko mógł. Cieszył się, gdy widział, że się wzajemnie nienawidzą. Przez zazdrość nie cierpiał każdego człeka poczciwego. Bardzo go złościło, gdy widział, że ktoś czyni dobrze.”5 — W tych słowach jeden z ówczesnych ujął krótko powszechną opinię o królu Janie bez Ziemi. Przynajmniej dowiedziano się więc w końcu, co się stało z Arturem z Bretanii. Istotnie, nazajutrz po zbrodni mnisi z opactwa położonego nad Sekwaną zauważyli zwłoki unoszące się na wodzie. Wydobyli je i pochowali w poświęconej ziemi. Wilhelm z Briouze, dobrze przyjęty przez króla Francji, usunął się do klasztoru Saint-Laurent w Corbeil, gdzie zmarł w następnym roku. Usłyszawszy straszną nowinę, Filip poczuł się jeszcze bardziej utwierdzo­ ny w zamiarze upomnienia się o wiano Blanki. Z biegiem czasu zyskiwał 45

ROZDZIAŁ 2

nowe argumenty. Prawie zawsze dostarczali ich zbiegowie, ofiary króla Jana, którzy przybywali, aby błagać o azyl na francuskim dworze. Jednym z nich był Robert Fitz-Gautier, o którego spotkaniu z królem tak opowiada kronikarz: „Najjaśniejszy panie, wielkie sprowadza mnie strapienie, bo król wygnał mnie z Anglii i zagarnął całą moją ziemie. — A to z jakiej przyczyny? zapytał król. — Zaraz wyjawię ci, królu, przyczynę: chciał przemocą posiąść moją córkę, a żem na to nie przystał, zniszczył mnie i wygnał z mojej ziemi. Zaklinam cię, panie, na Boga, ulituj się nade mną jako niesłusznie wydziedziczonym. — Na włócznię świętego Jakuba — zawołał król — w dobrej chwili krzywdy tej doznałeś, bo właśnie wybieram się do Anglii i jeżeli uda mi się ten kraj zdobyć, strata zostanie ci wynagrodzona.”6 Poza tym na królu Janie ciążyła ekskomunika. Był skłócony z większo­ ścią biskupów swojego państwa, wśród których znalazł się Stefan Langton, dostojny i bardzo uczony prałat, który przed paru laty również szukał schronienia we Francji, a którego niedawno mnisi z Canterbury, ku wściekłości króla, wybrali na biskupa. Pustka powstawała wokoło Jana i król, którego okrucieństwo rosło w miarę, jak okoliczności zwracały się przeciwko niemu, zdawał się jakby z satysfakcją mnożyć coraz nowe powody do skarg. Jeden z urzędników Głównej Izby Skarbowej (tzw. Szachownicy), Gotfryd, archidiakon z Norwich, który na wieść o interdykcie rzuconym przez papieża na królestwo angielskie postanowił nie pełnić swojego urzędu, został na rozkaz Jana uwięziony i wrzucony do lochu, gdzie przytłoczony „ołowianym płaszczem” zginął z głodu. Na granicach państwa burzyli się Walijczycy. Chciąc ukrócić bunt Llewellyna, jednego z plemiennych przywódców, Jan kazał powiesić w Nottingham dwudziestu pięciu młodych ludzi, synów walijskiej szlachty, których wziął jako zakładników. Rządził już tylko terrorem. Angielscy baronowie zamierzali ofiarować koronę albo synowi króla francuskiego, albo Szymonowi z Montfort, który przez matkę był hrabią Leicester. Pogłoski o tym krążyły w całej Anglii. Piotr z Pontefract, który podawał się za jasnowidza, otwarcie głosił — działo się to w początkach roku 1213 — „że jeszcze przed Wniebowstąpieniem król przestanie królować”. Wieść o tym dotarła do Jana bez Ziemi. „Wielce się przestraszył” — relacjonują świadkowie. Kazał sprowadzić Piotra i uroczyście mu przysiągł, że tuż po Wniebowstąpieniu, jeżeli jego wyrocznia się nie spełni, każe go powiesić. Piotr wytrwale podtrzymywał swoją przepowiednię. Tymczasem król Filip starannie przygotowywał się do wyprawy. G r o ­ 46

DZIEDZICTWO BLANKI

madził żywność i sprzęt wojenny, rozkazał spiesznie budować flotę złożoną z tysiąca pięciuset okrętów, która miała się zebrać w Gravelines. Wszyscy mieli jeszcze w pamięci czyny Wilhelma Zdobywcy. Oczekiwano, że nastąpi podobna wyprawa, ale król jako bazę operacyjną wybrał nie Normandię, lecz Flandrię. Armię zamierzał zgromadzić w Boulogne. Czy Blanka brała w tym czynny udział? Nie świadczy o tym żaden tekst, ale zręczność, jaką wykaże w parę lat później, kiedy, kontynuując tę akcję, będzie działała osobiście, pozwala przypuszczać, że miała już pewne doświadczenie. Można więc sądzić, że i ona uczestniczyła w przygotowa­ niach do wyprawy, która bezpośrednio jej dotyczyła; chodziło przecież ojej prawa, o koronę Anglii dla jej małżonka i dla niej. Wszystko było gotowe około Wielkanocy roku 1213. W poniedziałek Wielkiego Tygodnia Filip August zwołał swoich baronów do Soissons, zażądał od nich pomocy wojskowej i oznajmił, że przygotowuje wyprawę. Wszyscy się stawili, z wyjątkiem Ferranda hrabiego Flandrii. Poirytowany jego nieobecnością król wezwał go do Boulogne w wigilię Wniebowstąpie­ nia. Dnia tego, a byl to 22 maja 1213 roku, oczekiwał na próżno; Ferrand nie zjawił się osobiście ani nie przysłał posłów. Sprawa była poważna; chodziło o złamanie feudalnej przysięgi. Ale zawód ten był jeszcze niczym wobec ciosu, jaki dopiero miał spaść na króla Francji. Niedawno zaufani ludzie Filipa odprowadzili do Wissant papieskiego legata Pandolfa, który wsiadł na statek udający się do Anglii. Miał on oświadczyć Janowi bez Ziemi, że za jego zbrodnie, wiarołomstwa i odmowę podporządkowania się wyrokowi papieża ten uroczyście pozbawia go tronu i że król Francji, a raczej jego spadkobierca, otrzyma koronę, której Jan nie jest już godny. I oto w tygodniu po Wniebowstąpieniu, w Gravelines, dokąd udał się Filip, ukazał się na horyzoncie jakiś statek. Przypłynął nim Stefan Langton, arcybiskup Canterbury, w otoczeniu wielu angielskich biskupów. Stanąw­ szy przed królem, opowiedzieli mu, co niespodzianie wydarzyło się 13 maja, trzy dni przed Wniebowstąpieniem: król Jan przekazał papieżowi, w osobie legata Pandolfa, królestwo Anglii. Udaremniło to plany króla Francji. Wszystko błyskawicznie i zasadniczo się zmieniło. Królestwo Anglii, na którym dotąd ciążył interdykt, stawało się nietykalne, przechodziło pod bezpośrednią opiekę Stolicy Apostolskiej. Król Jan obiecał, że odprawi pokutę, a na razie kazał w obecności legata sporządzić akt o przeniesieniu praw: „Dajemy i odstępujemy dobrowolnie 47

DZIEDZICTWO BLANKI

ROZDZIAŁ 2

Bogu, jego apostołom Piotrowi i Pawłowi, naszej matce świętemu Kościo­ łowi rzymskiemu i wielkiemu panu, papieżowi Innocentemu, a także wszystkim jego następcom całe królestwo Anglii i całe królestwo Irlandii z wszystkimi ich uprawnieniami i przynależnościami (...). Złożymy hołd ligę* wielkiemu panu, papieżowi, gdy tylko będziemy mogli udać się do niego.” W więzieniu w Cork, gdzie król kazał go wtrącić, Piotr z Pontefract gorzko tryumfował: „Król pośle mnie na szubienicę; będę wisiał, wiem. Ale na nic się to nie zda, bo on oddał swoje królestwo papieżowi jeszcze przed Wniebowstąpieniem. A że ma swoje królestwo od człeka śmiertelnego, to nie jest już królem.” Kronikarz, który relacjonuje te zdarzenia, dodaje, że Piotr istotnie w parę dni później z rozkazu Jana zginął na szubienicy. Co do króla Filipa, zdążył on na czas ochłonąć i z dobrą miną przyjmował tych, którzy przynosili mu fatalną nowinę: „To mój tryumf, bo dzięki mnie Rzym podporządkował sobie królestwo Anglii.”7 Ale cios był srogi — tym sroższy, że tymczasem wyszło na jaw, iż król i u siebie ma wrogów. Pierwszym z nich był Ferrand z Flandrii, którego odstępstwo już wcześniej zaniepokoiło Filipa. A właśnie Ferrand miałby bardzo wiele powodów, aby okazywać mu wdzięczność. Chociaż spokrew­ niony z Blanką (był szwagrem jej siostry Urraki, królowej Portugalii), jako młodszy syn nie miał jednak majątku, a mimo to otrzymał za żonę Joannę, dziedziczkę hrabstwa Flandrii, dzięki czemu władał jedną z najbogatszych domen królestwa. Zaślubiny tej pary odbyły się z wielkim przepychem w Paryżu w styczniu 1212 roku i oto w rok później ten parweniusz ośmielił się zrobić podobny afront swojemu suzerenowi. Ale nie miało mu to ujść na sucho. Król Filip nie mieszkając pomścił zniewagę, zagarniając trzy flamandzkie miasta: Cassel, Ypres i Brugię, i wydając swojej flocie rozkaz, aby połączyła się z nim w porcie Damme. Zresztą król Francji z wielu względów nie mógł dłużej pozostawać w Boulogne; były to ziemie, które niedawno zabrał hrabiemu Boulogne, Renaldowi z Dammartin. Ten, od dwóch lat skłócony z Filipem, odmówił stawienia się przed sądem parów, a żywiąc zadawnione urazy do francuskiej dynastii, złożył hołd królowi Anglii; był zdrajcą i mógł dać innym zły przykład. Istotnie, z kolei hrabia Ferrand z Flandrii na wieść, że król Filip przystępuje do oblężenia Gandawy, łatwo uległ namowom doradców i również wyprawił do króla Jana w poselstwie jednego ze swoich rycerzy, Baldwina z Nieuport.8 * Hołd ligę (homagium ligium) — rodzaj nad hołdu wiążącego wasala z seniorem w sposób szczególnie ścisły (przyp. red.).

48

Tak więc sytuacja raz jeszcze gruntownie się zmieniła. Król Jan bez Ziemi, właśnie w chwili, gdy sądzono, że brak mu już wszelkich atutów, że wszyscy go opuścili i że wkrótce papież zorganizuje przeciwko niemu wyprawę krzyżową (była o tym mowa w Rzymie), stawał się panem sytuacji i, sam chroniony przez najwyższy autorytet moralny świata chrześcijańskie­ go, przygarniał teraz na swoim dworze baronów — „ofiary” króla Francji. Zresztą nie poprzestał na tym. W tygodniu, gdy przypadały Zielone Święta, flota angielska pod dowództwem Wilhelma Długiego Miecza hrabiego Salisbury (był to brat z nieprawego łoża Jana bez Ziemi) oraz Hugona z Boves i Renalda z Dammartin zaatakowała okręty króla Francji, spaliła ich czterysta, a inne rozproszyła. Król Filip musiał spiesznie odstąpić od oblężenia Gandawy i chociaż zdołał odeprzeć przeciwników, nie pozostało mu nic innego, jak rozproszyć albo spalić resztki swojej floty, co też przed powrotem do Paryża uczynił. Tymczasem 31 maja Ferrand z Flandrii złożył hołd królowi Anglii wobec jego wysłanników. Wyprawa do Boulogne, na którą król Francji wydał około sześćdziesięciu tysięcy liwrów, skończyła się największą porażką jego życia i pociągnęła za sobą zdradę jego dwóch najpotężniejszych wasali. *

*

*

Blanka przeżyła nie tylko ten ogólny gorzki zawód, ale również cios bardziej osobistej natury. Dnia 26 stycznia 1213 roku wydała na świat bliźnięta, które nie utrzymały się przy życiu. Co prawda następca tronu, mały Filip, był wtedy pięknym czteroletnim chłopcem, ale niefortunne macierzyństwo pozostawiło po sobie bolesną pamięć. Wśród tych trosk jednej doznała pociechy: były nią nowiny dochodzące z Hiszpanii. List od jej siostry Berengueli, którego tekst zachował się do naszych czasów, na pewno głęboko ją uradował. „Chcę wam przekazać miłe wiadomości — pisała Berenguela. — Z łaski Boga, z którego moc wszelka się bierze, pan król, nasz ojciec, pokonał w bitwie w otwartym polu Amiramomelina (tak nazwała emira Muhammada el Nasira). Wielki to honor, bo jeszcze się dotąd nie zdarzyło, aby któryś król Maroka zwyciężony został w bitwie w polu; dodam, że oznajmił mi tę nowinę ktoś z bliskiego otoczenia naszego ojca, ale nie uwierzyłam mu, dopóki nie ujrzałam własnoręcznych listów naszego ojca.”9 Dalszy ciąg listu opowiada o przebiegu bitwy, która przeszła do historii; chodziło bowiem o bitwę pod Las Navas de Tolosa, która zadecydowała

4 Królowa Blanka

49

ROZDZIAŁ 2

0 losach Hiszpanii. Po raz pierwszy w tym kraju Saraceni ponieśli zupełną porażkę. „Nasz ojciec ścigał ich z wojskiem jeszcze po zachodzie słońca, w nocy (...) Łup, jaki wziął w obozie Saracenów, w złocie i srebrze, ubiorach 1 zwierzętach, trudno ocenić, tak jest ogromny. Wiedzcie, że w dwadzieścia tysięcy zwierząt jucznych z trudem przewieziono ładunki samych tylko oszczepów i strzał (...) Powiadomcie o tym króla Francji” — dodawała Berenguela. Blanka z pośpiechem przekazała wiadomości nie tylko królowi Francji, ale również tym wszystkim, bliższym i dalszym, których mogły one zainteresować. Jesteśmy w posiadaniu listu, jaki napisała, aby opowiedzieć o wielkim wydarzeniu swojej krewniaczce Blance, córce króla Nawarry Sancza VI, która poślubiła hrabiego Szampanii Tybalda III. Później Blanka otrzymała widocznie następny list z nowymi szczegółami, opowiada bowiem o bitwie z równym zapałem jak Berenguela, ale bardziej szczegóło­ wo: „Chrześcijanie zaczęli zajmować przełęcz w czwartek, w wigilię świętych Justyna i Rufina [10 lipca 1212 roku] i doszedłszy do szczytu, natknęli się na mnóstwo Saracenów.” Był to słynny wąwóz Peńaperros w górach Sierra Morena, wąski, dziki i dobrze strzeżony przez nieprzyja­ ciela. „Nazajutrz, w sobotę, wystarali się o przewodników wybornie znających to miejsce, a ci poprowadzili wojsko drogą okrężną do mniej uciążliwego przejścia, i tak wojsko nasze znalazło się oko w oko z armią króla Amiramomelina.” To zaskoczenie nieprzyjaciela ze strony, z której nie spodziewał się ataku, podziałało na ludzką wyobraźnię. Legenda przypisała sukces orędownictwu świętego Izydora Oracza, który zmarł pięćdziesiąt lat wcześniej. Jego cień w cudowny sposób prowadził wojska po nieznanych ścieżkach i umożliwił spotkanie z armią saraceńską w warun­ kach, których przeciwnik nie przewidział. Zwycięstwo to kładło kres groźbie, jaka wisiała nad ojczyzną Blanki od czasu klęski pod Alarcos w 1195 roku. Arabowie z Hiszpanii i z północnej Afryki rozzuchwalili się i przygotowali przeciwko Kastylii ofensywę na tak wielką skalę, iż cały wysiłek rekonkwisty zdawał się iść na marne, toteż w roku 1211 arcybiskup Toledo, Rodrigo Jimenez de Rada, człowiek niepospolity, wielki budowniczy (jemu przypisuje się wzniesienie katedry toledańskiej w jej dzisiejszej postaci) i uczony (tchnął nowe życie w toledański uniwersytet, popierając tłumaczenie dzieł filozofów arabskich), przemierzył kraje Zachodu, zwracając uwagę na grożące chrześcijanom hiszpańskim niebezpieczeństwo. Nowy najazd mógł przynieść zgubę jego miastu i całej Kastylii, toteż w armii, która właśnie odniosła zwycięstwo pod 50

DZIEDZICTWO BLANKI

Las Navas de Tolosa, nie brakło krzyżowców wszelkich nacji, spośród których Berenguela wymienia nazwisko francuskiego trubadura Tybalda z Blazon, podkreślając jego męstwo. Blanka i Berenguela bardzo się kochały. Te dwie siostry wiodły zresztą podobny żywot i — każda w swoim kraju — wywierały podobny wpływ. Ówcześni zgodnie twierdzą, że Berenguela była „osobą pełną rozsądku, bardzo bystrą, szczerą w swoich radach, obdarzoną przeróżnymi zaletami; wszyscy zwracali się do niej i wszyscy kierowali się jej zdaniem , a takie same pochlebne opinie usłyszymy później o królowej Blance. Berenguela kazała wznosić warownie i kościoły. Jej zawdzięczano odbudowę katedry w Leonie, ona przyczyniła się do budowy katedry w Burgos, a także, wraz z arcybiskupem Jimenezem, w Toledo. Wprowadziła cysterską reformę u benedyktynów w San Vincente w Segowii oraz osadziła templariuszy w Guadalajara. Za długo by wymieniać kościoły ufundowane przez Berenguelę, koniecznie jednak trzeba wspomnieć przynajmniej o jeszcze jednym, w ósma, bo jego dzieje związane są z osobą biskupa Diego, który był towarzyszem świętego Dominika, a więc z historią zakonu dominika­ nów. Ale i na tym nie kończy się działalność naprawdę niezmordowanej Berengueli. Wyczuwając potrzeby swojej epoki, mnoży uprawnienia dla samorządów miejskich, chroni ubogi lud przed panami i wraz z mężem zakłada uniwersytet w Salamance. Dodajmy, że musiała rozstać się z tym mężem, Alfonsem IX z Leonu, gdyż — i na tym polega paradoks jej życia ta nieskazitelna kobieta przez długie lata obłożona była klątwą. Alfons był jej krewnym w stopniu, jakiego Kościół nie dopuszczał. Papież bardzo późno uznał ich czworo dzieci za potomków z prawego łoża, najstarszy syn, Ferdynand III, zostanie świętym, jak Ludwik, syn Blanki. Warto zauważyć, że listy dwóch sióstr, w których bez wątpienia pobrzmiewa ton osobisty (nie ma w nich żadnej z formułek, w jakich lubowali się pisarze dworskich kancelarii), pisane są po łacinie. W po­ czątkach wieku XIII łacina jest jeszcze językiem używanym w piśmie, podczas gdy zarówno francuskim, jak kastylijskim mówi się nawet na dworach. W tym czasie świat jest jeszcze mniej lub więcej dwujęzyczny, chociaż języki „mówione” uczyniły wielkie postępy dzięki temu, że Biblia, wówczas wspólna podstawa kultury całego chrześcijańskiego Zachodu i Wschodu, została na nie przetłumaczona. Poza tym już w poprzednich stuleciach weszło w zwyczaj, że na przykład we Francji, zachowując łacinę w liturgii kościelnej, kazania wygłaszano po francusku. Pewna budująca historyjka głosi, że jakiś proboszcz, wygłosiwszy kazanie w pięknej

4*

51

ROZDZIAŁ 2

DZIEDZICTWO BLANKI

łacińskiej prozie, miał następnej nocy sen: zjawił mu się anioł i rzekł surowym głosem: „To kazanie odpokutujesz w czyśćcu!” Ale pierwsze listy pisane po francusku ukażą się później, właśnie za rządów Blanki. List Berengueli nie dochował się wprawdzie w oryginale, lecz możemy sobie wyrobić o nim pewne pojęcie, a to dzięki listom grandów hiszpańskich, pisanym w parę lat później do Blanki i do Ludwika, przechowywanym w Archives Nationales.10 Są to kartki niewielkiego formatu, zapisane dużymi literami i, rzecz wyjątkowa, ze srebrną pieczęcią. We Francji, jak w większości krajów Zachodu, poprzestawano na pieczętowaniu listów woskiem. Tylko cesarz bizantyński i niemiecki pieczętowali je złotem i podobnie czyniła Wenecja. Papież natomiast, w dowód pokory, posługiwał się ołowiem. W tym przypadku srebrną pieczęcią opatrzone były listy podpisane przez kastylijskich panów o bardzo dźwięcznych nazwiskach: Rodrigo Diaz de los Camberos, Gonsalve Pedro de Molina, Gonsalve d’Orvaneza itd., którzy niezadowoleni, że rządzi nimi regentka — kobieta, ofiarowywali koronę Kastylii Ludwikowi i Blance. Regentką tą była właśnie Berenguela, która sprawowała władzę w imieniu swego małoletnie­ go syna Ferdynanda. Te srebrem pieczętowane listy pozostały bez odpowiedzi. Blanka zbyt była przywiązana do Berengueli, aby z nią rywalizować; ale listy te świad­ czą o bliskich stosunkach, jakie łączyły wtedy królestwo Francji i Kastylii. Dzięki Blance i Berengueli stają się dwoma siostrzanymi państwami — i nie zrozumielibyśmy Blanki, gdybyśmy nie pamiętali, jakie miejsce w jej sercu i umyśle przez całe życie zajmowała jej kastylijska rodzina. *

*

*

Sprawy układały się niepomyślnie i nadszedł czas, aby dziedzic francu­ skiego tronu naprawdę pokazał, na co go stać. Filip, wyprowadzony w pole przez króla Jana bez Ziemi, chcąc nie chcąc, musiał zrezygnować z za­ biegów o dziedzictwo Blanki, ale miał teraz do pokonania dwóch nowych przeciwników. Byli to Ferrand z Flandrii i Renald z Dammartin, hrabia Boulogne. Wojna miała się rozpętać zimą, na ziemiach flamandzkich. Flandria była wówczas prowincją wyjątkowo zamożną i prężną; ówcześni jako najbogatsze jej ośrodki wymieniali: Gandawę, zamieszkaną przez hardych ludzi, którzy swoje domy zdobią wieżyczkami, Ypres, okazałe miasto, którego ludność biegła była w strzyżeniu wełny, Brugię, która zaopatrywała w obuwie wszystkie książęce stopy, znaną też ze swoich 52

owoców i pastwisk i mającą w pobliżu port, Arras, miasto potężne i bardzo stare, pełne dostatków, umiejące zapewnić sobie ogromne zyski i nie wzdra­ gające się przed lichwą. W ogóle cała Flandria, groźna w walce, oszczędna, opływała we wszelkie dobra. Jej mieszkańcy, o rumianych twarzach i bia­ łym ciele, byli powściągliwi w jedzeniu i piciu, pracowici i przemyślni...11 Kraj ten będzie przez następne lata zaprzątał uwagę dworu francuskiego. Wypadki, jakie się tam rozgrywały w okresie 1213-1214, dotyczyły w znacznej mierze króla i królestwa, a główną w nich osobą okazał się książę Ludwik. Właściwie należałoby powiedzieć, że główne role odegrali Ludwik i Blanka — bo Flandria zyskała tak wielkie znaczenie zarówno dlatego, że zdrada dwóch kompanów, Ferranda i Renalda, naraziła na szwank bezpieczeństwo królestwa francuskiego, jak i dlatego, że była dla Francji nieodzowną bazą operacyjną w razie wyprawy na Anglię, stanowią­ cą dziedzictwo Blanki. Blanka z napięciem śledziła więc losy walk, w których z czasem przyjdzie jej interweniować osobiście. W zimie roku 1213-1214 była znowu w odmiennym stanie, ale uwaga, z jaką śledziła zamiary męża, wcale nie osłabła, jeśli można o tym wnioskować z szybkości i stanowczości, jakie przejawi później. Ludwik nie był już nowicjuszem. Z początkiem tego roku dał piękne dowody odwagi w Damme i zmusił do ucieczki hrabiego Ferranda. Najbliższej zimy miał dokonać wielu mężnych czynów. Usadowiony w Lille z wiernym marszałkiem Henrykiem Clement, a był to „człek mały ciałem, lecz wielki męstwem”, czuwał nad tym regionem. Na wieść, że hrabia Ferrand wyznaczył swoim wojskom punkt zborny w Courtrai, zorganizo­ wał wypad nagły i decydujący. Kiedy Ferrand z Flandrii i Renald z Dammartin zjawili się pod miastem, stało już ono w płomieniach, a Ludwik wracał do Lille z pokaźnym łupem. Ludwik udał się do Paryża, aby zdać sprawę Blance i ojcu z tak pomyślnej operacji, po czym powrócił do Flandrii, gdzie walki wkrótce przybrały okrutny charakter: rzezie, grabieże, pożogi. W Bailleul niewiele brakowało, a książę żywcem by spłonął w pożarze wznieconym przez jego własne wojsko. „Wiedzcie bowiem — pisał kronikarz-anonim, naoczny świadek tych walk — że nie widziano jeszcze syna królewskiego lub innego człeka, żeby tak był mężny i wcale się o siebie nie lękał." W Steenvoorde (Francuzi wymawiali to: Estanfort i tak nazywano też wyborowe, bardzo cenione sukno) brat Guerin, doradca króla Filipa, ujrzawszy miasto w płomieniach, zawołał z okrutną ironią: „Panowie, popatrzcie! Czy widzieliście kiedy estanfort lepiej ufarbowany na szkarłat.” 53

ROZDZIAŁ 2

Dokonano więc wielu czynów wojennych, ale doprowadziły one tylko do tego, że wojna stała się okrutniejsza, a położenie krytyczniejsze. Na grabieże odpowiadano grabieżami. Ludwik dał o sobie znać w Nieuport, Hazebrouck, Cassel, a Ferrand w Souchez, Houdain, Bouchain i ograbił nawet słynne opactwo Saint-Omer. Konsekwencje tego ponosiła ludność i konflikt zataczał coraz szersze kręgi. Renald z Dammartin wciągnął do walki przeciwko królowi Francji baronów z północy, z Holandii i Niemiec, a nawet cesarza niemieckiego Ottona IV z Brunszwiku, co było do pewnego stopnia uzasadnione, gdyż Otton był siostrzeńcem króla Anglii. Ale słaba to była racja, toteż wystąpienie Ottona świadczy przede wszystkim, jak bardzo ten konflikt zagrażał równowadze całej Europy. Niemal natychmiast po koronacji w 1209 roku Otton wszedł w zatarg z papieżem. Walka cesarzy niemieckich z papiestwem należała już do tradycji, ale Innocenty III, zasiadający wtedy na tronie świętego Piotra, nie był człowiekiem, który znosiłby cierpliwie nadużywanie władzy przez cesarza; czym prędzej znalazł mu rywala w osobie młodocianego Fryderyka Hohenstaufa. Tymczasem wrogie stosunki pomiędzy królami Francji i Anglii skłaniały ich do szukania sprzymierzeńców na zewnątrz. Ludwikowi, który uprzednio wyprawił się do Artois, aby upomnieć się o dziedzictwo po matce, udało się schwytać wysłannika, którego król Anglii wyprawił do swojego siostrzeńca Ottona. Wystarczyło to, aby Fryderyk stał się naturalnym sprzymierzeń­ cem króla Francji. Książę Ludwik zaproponował spotkanie. Odbyło się ono w Vaucouleurs. Co postanowili? Nie dowiedziano się, ale odtąd los cesarstwa został związany z losem dwóch zwalczających się obozów. W tym czasie na dwór francuski dotarła wiadomość, że Jan bez Ziemi we własnej osobie wylądował 15 lutego w La Rochelle, na czele najemnej armii, zebranej z wielkim nakładem kosztów do walki z tym, o którym mawiał: „Mój największy wróg, król Francji.” Królestwo zostało więc zaatakowane równocześnie z dwóch stron, od północnego wschodu i od południowego zachodu. W jakiej mierze można było liczyć na wierność baronów normandzkich, którzy dopiero tak niedawno zostali bezpośrednimi wasalami króla Filipa, a w większości posiadali lenna w Anglii i wcale nie chcieli ich tracić? Król Jan był znienawidzony przez baronów z Poitou, ale czy można było oczekiwać niezłomnej wierności na tych ziemiach, które były kolebką Plantagenetów? Na pewno jeszcze nigdy dotąd potomkowie Hugona Kapeta nie znajdo­ wali się w tak niebezpiecznym położeniu. Filip nie mógł tym razem zdać się wyłącznie na syna. Razem z nim objął dowództwo na zachodzie. Jan bez 54

DZIEDZICTWO BLANKI

Ziemi skierował się na hrabstwo La Marche, aby zmusić do uległości Lusignanów, najpotężniejszych baronów w Poitou. Ludwik i Filip zdecydo­ wali się na ryzykowną operację: postanowili odciąć mu odwrót ku morzu. Przekroczyli Loarę i skierowali się do Aunis, chcąc opanować port La Rochelle. Ale król Jan zwietrzył niebezpieczeństwo i zręcznie się wycofał naprzód ku Saintes, a potem ku La Reole. W momencie gdy się zastanawia­ no, gdzie szukać nieuchwytnego przeciwnika, nadeszła wiadomość, której można się było spodziewać: w Artois wojna rozpoczęła się od nowa. Przyszło więc bronić się na dwa fronty. Filip zwołał naradę w Chateauroux i postanowił czym prędzej wracać do Flandrii. Walkę z Janem bez Ziemi poruczył księciu Ludwikowi. Niepewność sięgała szczytu, gdy Blanka 25 kwietnia urodziła syna. Dała mu imię Ludwik, imię ukochanego męża, który właśnie sam zmagał się z królem Anglii. Był to dzień „czarnych krzyży” ; odbywały się procesje „dni krzyżowych”, mające uprosić Boga, aby pobłogosławił najbliższe zbiory. Blanka przebywała wtedy w Poissy. Podobno tak męczył ją głos dzwonów opackiego kościoła, że na sam połóg przeniosła się do Neuville-en-Hez, na oddalony o trzy mile folwark należący do tegoż opactwa. W każdym razie niemowlę zostało ochrzczone w tamtejszym kościele, a karmiła je mamka, Maria La Picarde, której Blanka oddała je pod opiekę w pierwszych miesiącach. Wiadomości otrzymywała zapewne dość regularnie, bo działania wojen­ ne toczyły się niezbyt daleko i nazwy miejscowości, gdzie dochodziło do bitew, nie były jej obce. Ludwik zajął zamek Chinon, jedną z ulubionych rezydencji Plantagenetów. Położenie jego stawało się z każdym dniem niebezpieczniejsze. Król Jan, natychmiast uwiadomiony o odejściu Filipa, postanowił co prędzej wracać. Szczęśliwy manewr uczynił go panem miasta Nantes. Niemal bez wystrzału zajął Ancenis, Oudon, potem Angers, które w tych czasach nie miało jeszcze murów obronnych. Wreszcie wojsko jego wkroczyło do zamku Beaufort-en-Vallee, który, jak wskazuje jego nazwa, górował nad okolicą. Czy Jan miał, jak to obiecywał, odzyskać za jednym zamachem wszystkie ziemie, które kolejno zabrał mu król Francji? Już Gotfryd z Lusignan, który utracił dwa zamki, Mervent i Vouvant, uznał zwierzchnictwo króla Anglii, a ten, rozzuchwalony powodzeniem, przystą­ pi! do oblężenia następnego zamku, La Roche-aux-Moines, który został świeżo zbudowany przez jego dawnego wasala, a obecnego wroga, Wilhelma z Roches, i zamykał drogę do Nantes, gdzie uwięziono jednego z baronów najbliższych księciu Ludwikowi, jego kuzyna Roberta z Dreux. 55

ROZDZIAŁ 2 DZIEDZICTWO BLANKI

Co czynić? Dać rozkaz do odwrotu? Zaryzykować bitwę ze znacznie liczniejszymi najemnikami Jana? Zdając sobie sprawę, jak ważną ma do rozegrania partię, Ludwik pchnął do króla gońca, a ten przywiózł odpowiedź: ojciec polecał mu zaatakować króla Anglii i zmusić go, aby zaniechał oblężenia. Ludwik raz jeszcze postąpił jak posłuszny syn: zaatakował króla Anglii i rzeczywiście zmusił go, aby zaniechał oblężenia. Prawdę powiedziawszy, poszło to łatwiej, niż mógł przypuszczać. Jak nakazywał feudalny zwyczaj, posłał przeciwnikowi należne wyzwanie. Załoga broniąca zamku La Roche-aux-Moines byłajuż u kresu sił i myślała tylko o poddaniu się. Ale wbrew wszelkim przewidywaniom, na wiadomość, że nadchodzi Ludwik, który, jak zapewniają wszystkie ówczesne źródła, miał znacznie mniej wojska niż król Anglii, Jan odstąpił nagle od oblężenia i „tchórzliwie się wycofał”. Spodziewano się bitwy, a nastąpił szaleńczy pościg. Jan porzucił sprzęt wojenny, namioty, machiny oblężnicze i uciekał „co koń wyskoczy”. Było to 2 lipca; 4 lipca znalazł się już w Saint-Maixent, a więc w odległości około trzydziestu mil, co świadczy, z jaką umykał szybkością. Zyskał wtedy przydomek „Lalczyne Serce”, co było szyderczą aluzją do przydomka „Lwie Serce”, jaki niegdyś nadano królowi Ryszardo­ wi. Natomiast książę Ludwik stał się teraz dla swoich współczesnych Ludwikiem Lwem. Czym prędzej wyprawił on posłańca do ojca, aby go zawiadomić, jak wywiązał się z polecenia. Wieść głosi, że w Villemetrie, przy wjeździe na bitą drogę koło Senlis, jego posłaniec spotkał się z gońcem króla Filipa, wiozącym wieść o zwycięstwie pod Bouvines. Do dzisiaj przetrwały ruiny opactwa, które zbudowano w miejscu tego spotkania. Jest to opactwo de la Victoire. „Jakie słowa mogłyby wyrazić, jakie serce pomyśleć, jakie pióro, jakie malowidło, jaki obraz przedstawić pochwały, wdzięczność, hymny tryum­ falne, niezliczony tłum ludzi przytupujących z radości, melodyjne śpiewy duchownych, harmonijne dźwięki trąbek w orszakach, uroczystą dekorację kościołów zarówno na zewnątrz, jak wewnątrz, te wsie, domy, te ulice we wszystkich miastach i warowniach strojne w kapy i jedwabne opony, te powitalne wszędzie kwiaty, trawy i zieleniejące gałęzie drzew. Ludzie wszelkiego stanu, płci i wieku zbiegali się, aby zobaczyć taki tryumf. Chłopi żniwiarze przerywali pracę i nie odkładając sierpów, grabi i wideł tłumem biegli na drogę, aby ujrzeć zakutego w łańcuchy Ferranda, którego tak się bali, gdy był uzbrojony. Ale teraz chłopi, zarówno starzy, jak młodzi, śmiało

szydzili z niego i stroili sobie żarty z jego imienia, bowiem słowo ferrand może zarówno oznaczać konia-siwka jak i być imieniem człowieka, przy­ padek zaś zrządził, że onego człowieka wiozły właśnie dwa siwe konie. I wołali do niego, że teraz on, Ferrand, jest skuty i nie może wierzgać, jak nadęty pychą wierzgał przedtem i buntował się przeciwko swojemu panu. I tak działo się wszędzie aż do chwili, gdy dotarli do Paryża. Paryżanie, jeszcze bez porównania liczniej niż inni, ogromnym tłumem studentów, duchownych i ludu wyszli naprzeciw króla, śpiewając hymn i pieśni, wołając i okazując radość, która przepełniała ich dusze. I nie wystarczyło im świętować tak za dnia. Również po zachodzie słońca przez sześć kolejnych nocy weselili się, paląc niezliczone światła, tak iż noc stała sięjasna jak dzień. Zwłaszcza studenci niezmordowanie i z największym zapałem urządzali uczty, chóry, tańce i śpiewy.” 12 Radość była ogromna. Uczucie ulgi na myśl, że królestwo uniknęło grożącego mu niebezpieczeństwa, i duma z podwójnego zwycięstwa wyrażały się w powszechnej wesołości, jakiej nie tylko Blanka, ale chyba i nikt inny dotąd we Francji nie widział. Nie bez powodu: w przeddzień zwycięstwa pod Bouvines, gdzie, jak mówiono, wojsko nieprzyjacielskie było czterokrotnie liczniejsze od francuskiego, z góry już zaplanowano rozbiór królestwa. Otton z Brunszwiku przeznaczał hrabiemu Flandrii Ferrandowi miasto Paryż, Renaldowi — Peronne, Wilhelmowi Długiemu Mieczowi, naturalnemu bratu króla Anglii, miasto Dreux, hrabiemu z Nevers — Gatinais itd., zaznaczając, że on sam „zostanie nad wszystkimi ukoronowany”. Francja stałaby się tylko dodatkiem do cesarstwa. Hrabia Ferrand, który dotąd odnosił sukcesy, wierzył też, jak mówiono, w przepowiednię swojej świekry Matyldy, córki króla Portugalii: „Dojdzie do walki i w bitwie król Francji zostanie obalony na ziemię i stratowany końskimi kopytami, i nie będzie miał grobu. Ferrand, po zwycięstwie, zostanie nader uroczyście przyjęty przez paryżan.” A kronikarz, który powtarza tę anegdotę, dodaje złośliwie, że przepowiednia okazałaby się trafna, gdyby ją należycie zinterpretowano...13 Blanka wraz z mężem, który wreszcie zobaczył nowo narodzonego syna, ochrzczonego jego imieniem, delektowała się powszechnie omawianymi szczegółami bitwy, jaką król Filip stoczył dnia 27 lipca pod Bouvines. Wypadło to w niedzielę. Cesarz Otton wyprawił do króla posła, aby mu oznajmił, że zamierza rozpocząć walkę. Król poprosił, aby cesarz, uznając pokój Boży, przełożył bitwę na dzień następny, co wszyscy potraktowali jako wykręt. W nieprzyjacielskich szeregach podniesiono sztandary, na

56 57

ROZDZIAŁ 2

sztandarze Ottona widniał smok z paszczą rozwartą w stronę królestwa Francji, „jak gdyby miał wszystko pożreć”.14 Przewaga liczebna była po stronie przeciwnika, ale - przypadek to, czy fortel — Francuzi podczas bitwy mieli słońce za plecami, podczas gdy ich przeciwnikom świeciło ono prosto w oczy. Niewielka — zdawałoby się — korzyść, ale ważna w czasach, kiedy hełmy, kolczugi, miecze i tarcze nieustannie rzucały zmienne blaski i nieciły iskry. Mając w słońcu sprzymierzeńca, król Francji wygrał bitwę. Przez chwilę groziło mu niebezpieczeństwo, bo wysadzony z siodła spadł na ziemię i gdyby jego ludzie nie pospieszyli mu natychmiast z pomocą, zapewne dostałby się do niewoli. Ale teraz on miał w ręku Ferranda z Flandrii; ten, uwięziony w wieży Luwru, mógł z daleka patrzeć na Paryż, którego tak mu się zachciało. Podobny los spotkał Renalda z Dammartin, jego kompana. Co do Ottona z Brunszwiku, ocalił się tylko dzięki ucieczce, jak trochę wcześniej Jan bez Ziemi, który obecnie, za obronnymi murami w Parthenay, nie bez strachu oczekiwał dalszego rozwoju wydarzeń. Król Filip pospieszył na zachód i w Loudun spotkał się z baronami, którzy przybyli tam, aby błagać go o łaskę. Jan bez Ziemi wyprawił do niego posła, Renulfa z Chester, a papież swojego legata, Roberta z Couręon, który jako Anglik z urodzenia szczerze bronił sprawy swojego króla. Zresztą Jan, po tak burzliwych wypadkach ostatnich miesięcy, też pragnął pokoju. W końcu, dnia 18 września 1214 roku, podpisano rozejm w Chinon. Dwaj królowie przysięgli sobie pięcioletni pokój. „Nikt już nie ośmielił się prowadzić z nim wojny, toteż od tej pory żył w wielkim spokoju” 15 — pisze ówczesny kronikarz o królu Filipie, odtąd zwanym Filipem Augustem. Jednakże inny kronikarz, na odmianę Anglik, Mateusz Paris, notuje: „Trzeba wam wiedzieć, że Francuzi bardziej niż zwycięstwem odniesionym pod Bouvines cieszyli się klęską, jaką Ludwik zada! królowi Anglii, bo dawało to im nadzieję, że będą w nim mieli dzielnego władcę, który pokona tegoż króla.” 16 Tymczasem dla Ludwika i Blanki zwycięstwo pod Roche-aux-Moines — zwycięstwo decydujące, bo gdyby Janowi bez Ziemi udało się połączyć własne siły z siłami sprzymie­ rzeńców, na pewno zadałby klęskę królestwu Francji było zaledwie etapem na drodze do drugiego królestwa, które mieli nadzieję zdobyć. Przede wszystkim należało zbierać siły i, ponieważ dwaj królowie zaprzysięgli sobie pokój, oczekiwać końca rozejmu. Ogólnie panujący radosny nastrój zapewne pomógł Blance znieść podwójną żałobę, jaka na nią spadła w tym 1214 roku: w okresie paru tygodni zmarli najpierw, 6 sierpnia, jej ojciec, a 31 sierpnia, z żalu, jej matka. Wśród panujących 58

DZIEDZICTWO BLANKI

stanowili przykład idealnej pary małżeńskiej, złączonej miłością, której żadne z nich nigdy się nie sprzeniewierzyło. Blanka zapamiętała ten przykład, a także ich ostatnią myśl: życzenie, aby pochowano ich w opactwie Las Huelgas, które ufundowali w pobliżu zamku w Burgos. Ideę, aby rodzinne groby budować w jakimś jednym opactwie, przekaże Blanka synowi, królowi Francji, który z Saint-Denis uczyni miejsce ostatecznych królewskich spotkań. Zakonnice z Las Huelgas do dzisiaj gromadzą się codziennie w pięknym, zbudowanym przez Alfonsa i Alienor kapitularzu, którego ściany zdobi jedwabna tkanina, bogato haftowana złotem. Jest to sztandar saraceńskiego emira zdobyty w walce pod Las Navas de Tolosa. *

*

Książę Ludwik, następca tronu francuskiego, stał się więc odtąd dla swoich współczesnych Ludwikiem Lwem. Ale przydomek ten, zdobyty w bitwie pod La Roche-aux-Moines, niewiele znaczył, odkąd książę został skazany na bezczynność. Nie w porę zawarty rozejm nie pozwalał mu dać nowych dowodów męstwa. Nadeszła chyba chwila, aby sobie przypomniał, że w swoim czasie wziął krzyż przeciwko heretykom z Południa. Działo się to w roku 1213. Wówczas ojciec oficjalnie zabronił mu udziału w wyprawie, a on sam myślał przede wszystkim o odzyskaniu dziedzictwa Blanki. Tymczasem z początkiem roku 1215 biskup z Carcassonne, Gwidon, znowu zwrócił się do króla Francji, donjagając się wsparcia w walce z heretykami z Południa. Sytuacja na tych obszarach nie była całkiem jasna, wiedziano jedynie, że wyznaczony na wodza krucjaty Szymon z Monfort skarżył się, iż otrzymuje tylko dorywczą pomoc, bo rycerze po obowiązko­ wych czterdziestu dniach służby wracają do domu. Ludwik wybrał się w drogę z paru panami ze swojego otoczenia i dotarł do doliny Rodanu, co obudziło pewne niepokoje: Co uczyni „Lew”? Papież wysłał w te okolice swojego legata, Piotra z Benewentu, który obawiał się, że dziedzic francuskiego tronu „zechce zająć albo zburzyć miasta i zamki, jakie Kościół rzymski wziął pod opiekę”, ale kiedy w Valence legat osobiście spotkał się z księciem, uspokoił się zupełnie: Ludwik okazał się „łagodny i bardzo uległy”. Zaiste, uległość wzorowa: Ludwik na wszystko się zgadza, potwierdza wszystko, czego od niego chcą, objeżdża miasta. W Montpellier, w Beziers — gdzie na początku krucjaty doszło do ohydnej masakry przyrzeka mieszkańcom opiekę. Na życzenie Szymona z Monfort zmusza 59

ROZDZIAŁ 2

mieszkańców Narbonne, aby sami zburzyli wały ochronne swojego miasta. Umacnia władzę Szymona w Tuluzie, którą papież próbował chciwie zawładnąć. Następnie wraca do Ile-de-France, przywożąc relikwie: szczękę świętego Wincentego, którą podarował mu dowódca krucjaty. Szczękę... Kiedy książę Ludwik powrócił do ojca, króla Filipa, zrelacjonował mu wyprawę na Południe, a ponieważ, nic nie mówiąc, widział wszystko, nie omieszkał opowiedzieć, „jak to Szymon z Monfort umie piąć się w górę i bogacić”. Król „nie odrzekł nic i nie dodał ani słowa”.17 Lew chwilowo zmienił się w jagnię, ale nowa wieść obudziła w nim cały dawny zapał wojenny. I tym razem chodziło o dziedzictwo Blanki. We wrześniu i październiku 1215 roku posłowie nieustannie wędrowali z jed­ nego brzegu kanału La Manche na drugi. Nie chodziło już o jakieś ryzykowne przedsięwzięcie, gdyż baronowie angielscy przybywali z prośbą, aby król Francji został ich suzerenem i wziął ich pod opiekę; ofiarowywali dziedzictwo Blanki jej małżonkowi. Anglia istotnie przeżywała dramatyczne godziny. Wypadki, które roze­ grały się 12 czerwca 1215 roku, miały wywrzeć trwały wpływ na jej historię. Tego dnia baronowie angielscy otwarcie zbuntowali się przeciw Janowi bez Ziemi. Z odwagą, która wszystkich zdumiała, wezwali króla, aby się stawił i położył swoją pieczęć na Wielkiej Karcie Wolności, uroczystym akcie, w którym wymienili swobody, z jakich zamierzali odtąd korzystać. Działo się to w Runnymede, pomiędzy Staines a Windsorem. Stary Wilhelm Le Marechal posłużył za rozjemcę pomiędzy baronami — którym przewodził Robert Fitz-Gautier, niegdyś zbieg — a królem Janem, przy którym pozostało tylko siedmiu wiernych mu rycerzy. Król Jan bowiem powróciwszy z Poitou, skompromitowany przez podwójną klęskę, jaką poniósł pod La Roche-aux-Moines i pod Bouvines, nie zdając sobie wcale sprawy z sytuacji, zażądał od baronów, którzy nie towarzyszyli mu do Poitou, aby zapłacili kary pieniężne, jakie samowolnie wyznaczył. Tym razem przebrał miarę. Panowie angielscy bardzo w porę przypomniawszy sobie o Wielkiej Karcie nadanej swojego czasu przez króla Henryka I i mając poparcie londyńskich mieszczan, zdecydowali się na otwarte zerwanie. Żądania swoje przedstawili na piśmie i król Jan, chcąc nie chcąc, musiał podpisać Wielką Kartę. „Król Anglii pozostał sam... Tej nocy schronił się w zamku Windsor, gdzie odpoczywał nie zaznając wypoczynku, rankiem zaś jeszcze przed świtem zbiegł potajemnie, z umysłem podnieconym i zmąconym, na wyspę Wight, gdzie z trwogą w duszy zaczął przemyśliwać, szukając argumentów 60

DZIEDZICTWO BLANKI

i sposobu, w jaki mógłby się zemścić na swoich baronach.” 18 Był człowiekiem skończonym. Wielka Karta Wolności narzucała mu pewnego rodzaju kuratelę. Rada, złożona z dwudziestu pięciu baronów, czuwać miała nad wypełnieniem ustawy. Baronowie ci, czując, że teraz oni są górą, nie szczędzili afrontów znienawidzonemu władcy, zdanemu na ich łaskę i niełaskę. „Pewnego dnia tych dwudziestu pięciu baronów przybyło na dwór króla, aby odbyć sąd. W tym czasie król leżał w łożu chory na nogi, bo wcale nie mógł chodzić. Polecił tym dwudziestu pięciu baronom, aby przyszli na sąd do jego komnaty, on bowiem nie może wyjść do nich. Odpowiedzieli mu, że nie przyjdą, bo byłoby to sprzeczne z ich prawami, a jeżeli on chodzić nie może, niech każe się przynieść. Król, który nie miał już żadnej władzy, kazał się zanieść tam, gdzie czekało tych dwudziestu pięciu baronów. Nie wstali na jego widok, powiedziano im bowiem, że gdyby wstali, działaliby wbrew swojemu prawu. Taką pychę okazywali i takie obelgi wyrządzali mu, w niczym się nie miarkując.” Król Anglii nie miał już żadnych zasobów materialnych, ale nie brakowało mu przebiegłości. Pozostał mu jeszcze jeden ratunek: odwołać się do papieża. Przecież raz już złożył mu hołd ze swojego królestwa w równie krytycznych okolicznościach. Przeszedł teraz chytrością samego siebie, składając ślub, że uda się na wyprawę krzyżową. Wiedział, że to natychmiast zjedna mu względy Innocentego III, który miał jeden tylko cel, jedną ideę, górującą nad wszystkim: uwolnienie miejsc świętych. Nadzieje króla Jana miały się w pełni ziścić. „A zatem baronowie angielscy chcą wygnać z jego królestwa króla-krzyżowca, który oddał się pod opiekę Stolicy Apostolskiej! Chcą przenieść na kogoś innego własność Kościoła świętego! Na świętego Piotra, ta zniewaga nie może ujść bezkarnie!” Wielką Kartę zatwierdzono w czerwcu; we wrześniu baronowie zostali ekskomunikowani. Potrzebowali przywódcy, gwaranta, króla. Było rzeczą całkiem naturalną, że zwrócili się do księcia Ludwika: on powinien przybyć jak najprędzej i upomnieć się o prawa żony. Pewnego dnia przed królem Francji stanęli nie zwyczajni wysłańcy, ale uroczyste poselstwo pod przewodnictwem hrabiego Winchester, Sehiera z Quincy. Rozegrała się scena iście teatralna: hrabia oświadczył, że przybywa, aby w imieniu swoim i swoich parów złożyć hołd Ludwikowi francuskiemu. W tej samej chwili zjawił się posłaniec i zażądał widzenia się z królem. Zapanowało ogólne zdumienie; z listu, który ów doręczył Filipowi Augustowi, wynikało, że król 61

ROZDZIAŁ 2

Jan właśnie zawarł ugodę ze swoimi baronami. Książę Ludwik może się nie trudzić, zresztą zwróci się mu koszty, jeżeli już je poniósł, przygotowując się do przeprawy przez morze. List nosił pieczęć i podpisy tych właśnie najznaczniejszych baronów, których reprezentował Sehier z Quincy. Przez parę minut panowało trwożne milczenie, po czym król Filip wybuchnął strasznym gniewem. Co ma oznaczać ta komedia? Kto chciał go wprowadzić w błąd? Tymczasem Sehier z Quincy opanował się i oświad­ czył, że chce przyjrzeć się listom i pieczęciom; były fałszywe, sfabrykował je król Jan. Jak wyszło na jaw później, takie same listy wysłał do baronów północnej Anglii, donosząc im w imieniu Roberta Fitz-Gautier o zawarciu pokoju. Zebrani rozstali się, wymieniwszy obietnice. Ale nauczony doświadcze­ niem król Filip zażądał zakładników i niebawem dwudziestu czterech młodzieńców, synów zbuntowanych baronów, wylądowało we Francji i zamieszkało na zamku w Compiegne jako gwarancja bezpieczeństwa Ludwika, który zdecydował się wyruszyć za morze. Ludwik i Blanka mieli niezaprzeczone prawa do królestwa angielskiego. Wezwali ich wyraźnie zarówno szlachetnie urodzeni, jak londyńscy rzemieślnicy i kupcy, których głos zaczynał się liczyć. Z wojskowego punktu widzenia wyprawa miała co najmniej takie widoki na sukces, jak niegdyś wyprawa Wilhelma Zdobywcy albo, w poprzednim stuleciu, wyprawa Henryka Plantageneta. „Natychmiast Ludwik rozesłał po Francji tylu giermków, ilu tylko mógł, a sam wybrał się aż do Hesdin, swojego zamku. Tam zwrócił się do baronów swojej ziemi, aby wraz z ich rycerzami pomogli mu przeprawić się do Anglii, a także wielu z nich prosił, aby stawili się osobiście.” W tym synu Francji rwącym się do panowania nie było już teraz cienia uległości. Panowie feudalni mieli skrupuły, gdyż na angielskich baronach ciążyła ekskomunika. Ludwik na to nie zważał i usuwał wszystkie przeszkody, jakie stawały mu na drodze. Książę Odon z Burgundii odmówił, bo złożył ślubowanie, że wyruszy do Ziemi Świętej. Dobrze, niech wyrusza, ale przedtem niech wpłaci tysiąc marek w srebrze na koszty angielskiej ekspedycji. Hrabina Blanka z Szampanii oświadczyła, że nie może dostarczać pomocy przeciwko władcy krzyżowcowi (podstęp, użyty przez Jana bez Ziemi, wydawał owoce), ale Ludwik wysłał przeciw hrabinie oddział zbrojnych rycerzy, który wystąpił tak groźnie, że przerażona zamknęła się w swojej komnacie, przyobiecawszy wszystko, czego żądali.

62

DZIEDZICTWO BLANKI

Król Filip, zgorszony takim postępowaniem, nakazał swemu spadkobiercy większą powściągliwość. Z początkiem grudnia pierwszy kontyngent złożony ze stu czterdziestu rycerzy wylądował w Orewell i skierował się ku Londynowi, „gdzie zostali bardzo dobrze przyjęci i odtąd wiedli żywot nader przyjemny. Ale dodaje kronikarz — wielce im tam doskwierało, że nie mieli wina i musieli pijać piwo, co wcale nie w smak im było.” 19 Drugi oddział, liczący stu dwudziestu rycerzy, wyruszył później i „żeglował po morzu, aż wpłynął do ujścia Tamizy i dobił do mostu londyńskiego”, a było to z początkiem stycznia 1216 roku. *

*

*

„Ludwik, najstarszy syn króla Filipa, wszystkim swoim wiernym i przy­ jaciołom, jacy są w Londynie, przesyła słowa powitania i szczerego afektu. Miejcie za rzecz pewną, że w sam dzień nadchodzącej Wielkanocy będziemy w Calais, gotowi, jeśli Bóg pozwoli, wsiadać na okręty. Za to, żeście gorliwie i odważnie popierali mnie we wszystkich moich przedsięwzięciach, gorące składam dzięki i usilnie was proszę i jeszcze usilniej domagam się, abyście, jak to czyniliście zawsze, tak i dalej okazywali w mojej sprawie odwagę i gorliwość. Chcemy bowiem, abyście wiedzieli, że, krótko mówiąc, możecie liczyć na naszą pomoc, i żądamy, żebyście w tej materii nie dawali się zwieść żadnym kłamliwym zapewnieniom, listom albo poselstwom, bo wydaje się nam, że w tej sprawie otrzymaliście fałszywe listy albo poselstwa. Żeg­ najcie.”20 List ten wysłał Ludwik zapewne pod koniec marca albo z początkiem kwietnia 1216 roku — Wielkanoc wypadała w tym roku 10 kwietnia. Jego rycerzom, wysłanym do Londynu trzy albo cztery miesiące wcześniej, zapewne już czas zaczynał się dłużyć, a piwo całkiem obrzydło, chociaż angielscy baronowie i mieszkańcy Londynu w porozumieniu z merem, któ­ rym był Serie Kramarz, nie zaniedbywali niczego, co by mogło przybyszom uprzyjemnić życie. Chętnie urządzali turnieje, z których jeden zakończył się tragicznie. Rycerze dla rozrywki zaczęli wstępować w szranki. Gotfryd z Mandeville hrabia Essex przyłączył się do innych. Ale nie włożył ani kolczugi, ani kaftana. Jeden z francuskich rycerzy, zwany Accroche-mure, zamierzył się na niego. Hrabia, widząc, że jest blisko, zawołał: „Accroche-mure, nie uderzaj, nie mam na sobie kaftana. Ale ów, nie zważając

63

DZIEDZICTWO BLANKI

ROZDZIAŁ 2

na wołanie, ugodził go w brzuch i życia pozbawił. Nastała wielka żałoba, ale ów młodzieniec nigdy nie poniósł kary.” 21 Gotfryd z Mandeville przed śmiercią wyraźnie nakazał, aby zabójcę zostawiono w spokoju. Podczas gdy rycerze spędzali czas na turniejach, Jan bez Ziemi bronił się, tym razem z energią płynącą z rozpaczy. Sprowadził najemników flamandz­ kich, walijskich i innych, zebranych z wielkim nakładem kosztów. Niektó­ rzy z dowódców tych band, jak Savary z Mauleon rodem z Poitou albo Normandczyk Fauąuet z Breaute, to prekursorzy okrutnych żołdaków z francusko-angielskich wojen w wieku XIV i XV. Król Jan mógł liczyć na paru oddanych mu ludzi, jak Piotr z Roches, biskup Winchesteru, również pochodzący z Poitou (zresztą cieszący się jak najgorszą sławą, bo z dwóch stron kolejno oskarżano go o zdradę), jak Hubert z Bourg, Filip z Aubigne i Wilhelm Le Marechal, którzy — zwłaszcza ten ostatni — przez całe życie dochowali bezwzględnej wierności należnej seniorowi. Ze swojej strony zbuntowani baronowie zawarli przymierze z wodzami walijskimi oraz z królem Szkocji Aleksandrem II, ale nie śmieli zacząć działań wojennych, dopóki Ludwik, którego odtąd uważali za wodza, nie znajdzie się wśród nich, toteż król Jan, nie tracąc czasu, coraz bardziej kraj pustoszył. Tak więc po obu stronach kanału La Manche rosła niecierpliwość. Tymczasem inne jeszcze przeszkody miały opóźnić tak oczekiwane lądowanie. Był ktoś, kto śledził te wydarzenia z pełną rozpaczy uwagą: papież Innocenty III. Znowu stanął oko w oko z jedną z tych spraw niemożliwych do rozstrzygnięcia, których nie szczędził mu jego pontyfikat: „Jeżeli pokonany zostanie król Anglii, jego upokorzenie i nas upokorzy, jest bowiem naszym wasalem i winniśmy go bronić. Jeżeli, broń Panie Boże, książę Ludwik poniesie klęskę, Kościół rzymski ugodzony będzie ciosem, który na niego spadnie, i jego ranę odczujemy jak naszą własną. Zawsześmy go uważali — dodawał papież — za ramię, pociechę i ucieczkę Kościoła rzymskiego we wszelkich okolicznościach, w nieszczęściu i prześlado­ waniu.” Chcąc zmienić bieg wydarzeń, papież wysłał wcześniej do Francji swojego legata, Gualę Bicchieriego. Wybór był zresztą znaczący. Legat uchodził za człowieka niełatwego w obcowaniu. On to przed ośmiu laty przybył, aby bronić, przeciwko Filipowi Augustowi, praw królowej Inge­ borgi. Niemniej na francuskim dworze przyjęto go z wielkimi honorami i zapowiedziano uroczyste zgromadzenie na 24 kwietnia 1216 roku w Melun. Czy Blanka brała w nim udział? Była znowu w odmiennym stanie, oczekiwała syna (Roberta), który miał się urodzić we wrześniu tego roku.

Nie uczestniczyła więc osobiście w obradach, ale przecież chodziło tam ojej prawa, ona stanowiła centralny punkt burzliwych sporów. Były to spory zacięte. Naprzeciw legata, który paradował w czerwonej szacie (czerwień bowiem była wówczas papieskim kolorem, a podróżujący legaci reprezentowali papieża), zasiadł król Francji w otoczeniu baronów. Ludwik zajął miejsce u boku ojca i w przejściu, jak mówią teksty, nie omieszkał niechętnym okiem spojrzeć na legata.22 Ten jako pierwszy zabrał głos, ponawiając żądanie, jakie papież już wcześniej sformułował na piśmie: „Niech Ludwik wyrzeknie się wyprawy do Anglii i zagarnięcia patrymonium Kościoła rzymskiego. Niech mu tego zabroni jego ojciec.” „Zawsze byłem oddany i wierny Ojcu Świętemu i Kościołowi rzymskie­ mu — odpowiedział Filip — i we wszystkich jego działaniach aż do dnia dzisiejszego czyniłem, co w mojej mocy, aby skutecznie popierać jego sprawy. I dzisiaj jeszcze nie z moją pomocą i nie za moją radą syn mój uchybiłby w czymkolwiek Kościołowi rzymskiemu. Wszakże, jeżeli Ludwik posiada jakieś prawo do królestwa Anglii, trzeba go wysłuchać i ustąpić w tym, co wyda się słuszne.” Na to wstał rycerz, którego Ludwik uczynił w tej sprawie swoim rzecznikiem, i odpowiedział: „Królu panie, wszystkim doskonale wiadomo, że Jan, mieniący się królem Anglii, został skazany na śmierć za zdradę, jakiej dopuścił się wobec swojego siostrzeńca, mordując go własnymi rękoma; skazał go twój sąd głosami jego parów. I później wypowiedzieli mu posłuszeństwo baronowie Anglii z przyczyny wielu zbrodni i innych strasznych przestępstw, jakich tam dokonał; nie chcieli, aby im panował, i dlatego rzeczeni baronowie, pragnąc go wypędzić na zawsze z jego królestwa, rozpoczęli z nim wojnę. Wówczas to rzeczony król, nie pytając baronów o zgodę, oddał królestwo Anglii Ojcu Świętemu i Kościołowi rzymskiemu, aby je na nowo z ich rąk otrzymać i dzierżyć za daninę tysiąca marek rocznie. Nie mógł on jednak nikomu darować korony Anglii bez zgody swoich baronów, mógł natomiast jej się wyrzec i gdy tylko to uczynił, przestał być królem i królestwo zostało bez króla. Ponieważ baronowie nie chcą, aby tron angielski wakował, wybrali pana Ludwika, a to z przyczyny jego małżonki; jej matka, królowa Kastylii, jest spośród rodzeństwa króla Anglii jedyną, która została przy życiu.” Rozwinęła się ożywiona dyskusja. Legat powoływał się na fakt, że król Jan jest krzyżowcem, rzecznik Ludwika wymienił zbrodnie, jakie ów miał na sumieniu. Guala Bicchieri zagroził ekskomuniką, a wtedy Ludwik zwrócił się do ojca. 5 Królowa Blanka

64

65

ROZDZIAŁ 2

DZIEDZICTWO BLANKI

„Panie, wprawdzie jestem twoim bezpośrednim wasalem z przyczyny lenna, jakie nadałeś mi na twojej ziemi po tej stronie morza, ale nie twoją rzeczą jest decydować o czymkolwiek, co dotyczy królestwa Anglii. Oto dlaczego zdaję się w tej sprawie na sąd moich parów, aby ustalić, czy powinienieś domagać się ode mnie, żebym nie dochodził mojego prawa prawa, co do którego ty, królu, nie masz nade mną najwyższej władzy. Upraszam cię zatem, nie sprzeciwiaj się, abym prawa tego dochodził, skoro jest to konieczne, i abym aż do śmierci walczył o dziedzictwo mojej małżonki.” To rzekłszy, Ludwik wyszedł ze swoimi ludźmi. Legat zażądał od króla Francji listu żelaznego, aby mógł dotrzeć do morza. Na co król odpowie­ dział: „Na mojej ziemi chętnie dam wam list żelazny, ale gdybyście przypadkiem wpadli w ręce Eustachego Mnicha albo innego z ludzi Ludwika strzegących dróg do morza, nie obwiniajcie mnie, jeżeli przytrafi się wam coś złego.” Rozsierdzony legat opuścił dwór królewski.23 *

+

*

Ludwik nie zwlekał już dłużej i przy pomyślnej pogodzie przeprawił się przez morze, ale ta wiosna 1216 roku okazała się fatalna. Burze przechodzi­ ły jedna za drugą; flota, którą król Jan wysłał do Calais, została rozproszona i radowano się z tego, „gdyż jeden z jego okrętów wart był czterech okrętów Ludwika.”24 Zaznaczała się już wyższość marynarki angielskiej. Co prawda, Ludwik miał silny atut w osobie Eustachego Mnicha, o którym wspomniał król Filip. Był to człowiek niezwykły; jego czyny zjednały mu opinię czarownika. Jako pirat i żeglarz cieszył się taką sławą, że z czasem ułożono o nim epicki poemat pod tytułem Roman d'Eustachę Le Moine; przydomek jego, Mnich, pochodził stąd, że początko­ wo wstąpił do klasztoru Saint-Vulmer, po czym zrzucił habit. Jak wielu innych zaciągnął się w służbę króla Anglii, ale ponieważ ten źle go traktował, Eustachy, gdy tylko nadarzyła się okazja, ofiarował swoje usługi następcy francuskiego tronu. Udział marynarzy pokroju Eustachego Mnicha we francuskiej wyprawie mógł walnie przyczynić się do jej powodzenia. „Wielce się obawiam, że król nie zdoła stawić oporu, kiedy ów się zjawi — pisał dnia 7 stycznia 1216 roku jeden z angielskich panów do przyjaciela, mając na myśli Ludwika — ma przybyć z taką potęgą, iż boję się, że kraj do cna zostanie zniszczony. Doszły mnie słuchy, że rozdaje ziemie tych, którzy opowiedzieli się przeciwko

66

niemu...”25 Perspektywa utraty posiadłości może skłoniłaby do wytrwania przy królu tych baronów, których Jan bez Ziemi jeszcze sobie nie zraził, natomiast mieszczaństwo londyńskie, z którym coraz bardziej liczono się w państwie, stanęło zdecydowanie po stronie księcia Ludwika. Ludność innych miast i wsi zapewne wahała się, doznając sprzecznych uczuć, jakie z równą gwałtownością wyrażają dwaj ówcześni kronikarze angielscy. Mateusz Paris powiada, wymieniając zdobyte miasta: „Te łotry Francuzi wypili tam mnóstwo beczek” (nie zaznaczając, czy było to wino, czy piwo); natomiast G eraldz Barri woła pełen zapału: „Niechaj radują się Anglicy, na których najwyższa dobroć zwróciła wreszcie przychylne spojrzenie; niechaj się radują i wyciągając zawsze posłuszną szyję, niech służą temu, kto zapewnił im to szczęście.” Jest rzeczą pewną, że, po pierwsze, Jan bez Ziemi był powszechnie znienawidzony, a po drugie, że Anglicy przywykli już, iż z kontynentu przybywali królowie, aby rządzić Anglią. Pozostawało duchowieństwo. Było w trudnym położeniu. Niemal rów­ nocześnie z Ludwikiem wylądował i wcale nie składał broni legat papieski Guala Bicchieri. Natychmiast stanął w obronie Jana i rzucił ekskomunikę na Ludwika. Arcybiskup Canterbury Stefan Langton wcześniej już został zawieszony w swoich czynnościach przez papieża za to, że opowiedział się po stronie baronów i odegrał znaczną rolę w opracowaniu Wielkiej Karty Wolności. Wielu z niepokojem zastanawiało się, co znaczyły te sankcje nałożone na nieskazitelnego dostojnika Kościoła i na księcia, któremu nic nie można było zarzucić, gdy tymczasem nie odmawiano poparcia Janowi bez Ziemi, człowiekowi, który miał na sumieniu nieprzeliczone zbrodnie. W Londynie zaczęto rozróżniać parafie, w których „śpiewano”, i takie, w których „nie śpiewano” stosując się do papieskiego interdyktu. Wkrótce w mieście pozostało już tylko pięć „nie śpiewających” parafii. *

*

*

Tymczasem burze zdawały się uciszać. Ludwik zgromadził okręty i rycerstwo i postanowił, że wyruszy w piątek 20 maja 1216 roku o godzinie 9 wieczór. Kazał „dąć w trąby i wyruszać na morze”. W nocy znowu zerwał się niepomyślny wiatr. Niektórzy zawrócili z drogi, a między nimi Enguerrand z Coucy i Herve z Donzy hrabia Nevers, który zresztą w całej tej wyprawie miał odegrać dość niejasną rolę (przez pewien czas był sprzymierzeńcem Jana bez Ziemi i mówiło się o małżeństwie jego córki Agnieszki z królewskim synem). Ludwik, zawsze odważny, postanowił s*

67

DZIEDZICTWO BLANKI

ROZDZIAŁ 2

brnąć dalej pomimo złej pogody, ale miał przy sobie zaledwie siedem okrętów, kiedy nazajutrz dojrzał angielski brzeg. Przypuszczając, że port Sandwich jest strzeżony przez siły królewskie, zdecydował się na lądowanie w Stonor na wyspie Thanet. Król Jan całkiem „upadł na duchu”. Autor Historii książąt Normandii, który prawdopodobnie sam był najemnikiem na jego żołdzie, opisuje jego zupełne przygnębienie w chwili przybycia Ludwika. „Pojeździł trochę po wybrzeżu konno tam i z powrotem, kazał zadąć w trąby, ale niezbyt ożywił tym swoich ludzi i niewiele dodał im ducha. Wyglądał nader żałośnie. Pozostał tam chwilę, po czym inochodem, a następnie galopem skierował się do Dovru. Odjechał już dobre pół mili, zanim dowiedziała się o tym większość jego ludzi... Kiedy usłyszeli, że król odjechał, wielce się zatroska­ li. Nie śmieli pozostać na miejscu, lecz poszli za nim, rzewnie płacząc, gdyż czuli wielką boleść i gniew. W Dovrze znaleźli go bardzo przybitego.”26 Dalszy przebieg zdarzeń wydawał się jasny. Zresztą Ludwik, w przeci­ wieństwie do unikającego starć Jana, wykazywał dużą energię. Wkroczył do Londynu 2 czerwca i przyjęty „z wielką radością” przez mieszczan już 6 czerwca ruszył w pole; dnia 7 tegoż miesiąca przyjął hołd wielu zamków w Sussex; 8 czerwca poddał się zamek Guildford w Surrey, a 11 Farnham. Następnie pomaszerował na Winchester, gdzie Savary z Mauleon zmuszony był skapitulować. Rycerstwo angielskie skupiało się wokoło Ludwika. Hołd złożył mu nawet brat Jana z nieprawego łoża, Wilhelm Długi Miecz hrabia Salisbury, który dotąd dochowywał wierności Plantagenetom. Z uporem trwali przy Janie wierni mu na dobre i na złe: hrabia Chester i Wilhelm Le Marechal starszy; jego rodzony syn natomiast przeszedł na stronę Ludwika. Młody król Szkocji, Aleksander II — miał lat szesnaście — również stawił się, aby złożyć hołd Ludwikowi. Biorąc to wszystko pod uwagę, pod koniec lipca Ludwik mógł się uważać za władcę Anglii. Tylko trzy warownie pozostały wierne Janowi: Lincoln, Windsor i Dover. Lincolnu broniła kobieta, Nikola z La Haie, która dzielnie przetrzymała pierwszy atak. Windsor oblegano bez skutku i po­ wstały podejrzenia, że hrabia Nevers, który niezbyt gorliwie występował w sprawie swojego francuskiego suzerena, porozumiał się z kasztelanem, obiecując, iż nie będzie zbytnio naciskał na oblężonych. Pozostawał Dover, oblegany przez Ludwika bez powodzenia przez blisko dwa miesiące. Ostatecznie podpisano rozejm z jego obrońcą, Hubertem z Bourg: jeżeli król Jan nie przyśle posiłków, Hubert się podda. Nastąpiło to 14 paździer­ nika 1216 roku.

68

W pięć dni później znowu sytuacja gwałtownie się zmieniła: Jan umarł 19 października w opactwie Swineshead, według jednych z przejedzenia się zielonym groszkiem, według innych na dyzenterię wywołaną nadużywa­ niem jabłecznika. Nigdy dziedzictwo Blanki nie wydawało się tak pewne, dosłownie w zasięgu ręki. Jacy przeciwnicy pozostali Ludwikowi? Jan miał wielu bastardów, a trójka prawowitych potomków z małżeństwa z Izabelą z Angouleme były to jeszcze małe dzieci. Najstarszy, Henryk, miał dopiero dziewięć lat. Ojciec przed śmiercią powierzył go opiece człowieka, który niegdyś jego samego osadził na tronie, opiece Wilhelma Le Marechal, teraz liczącego lat osiemdziesiąt: „Na Boga, proście Marechala, aby darował mi krzywdy, jakie mu wyrządziłem i za które szczerze żałuję. Zawsze wiernie mi służył, nigdy przeciwko mnie nie występował, cokolwiek mu uczyniłem albo powiedziałem. Na Boga, panowie, proście go, żeby mi przebaczył, a ponieważ pewniejszy jestem jego wierności niż czyjejkolwiek, proszę, abyście mu oddali w opiekę mojego syna, który nigdy nie utrzyma się na tej ziemi bez jego pomocy.”27 Dziewięcioletni chłopiec i osiemdziesięcioletni starzec. Czy w interesie samego królestwa Anglii nie leżało, aby przypadło ono Ludwikowi i Blance? Ciebie jednego tylko wzywa, Tobie jednemu oddać pragnie Służby, tobie jednemu winne, Zgodnie z prawami twej małżonki; Dla nich to głosem jednomyślnym Kapłani, lud i możni Anglii Uznali twe szczególne prawo.

Tak wypowiada się oficjalny kronikarz dworu francuskiego Wilhelm Bretończyk, zwracając się do Ludwika; i jego apel bez wątpienia wyrażał uczucia wszystkich, począwszy od Blanki: skoro ojciec został swoich praw pozbawiony, nie może przekazywać ich synowi. Odmiennego zdania był tylko groźny legat, kardynał Guala. Co do Wilhelma Le Marechal, był on przede wszystkim lokalnym wasalem swego pana, a że ten był dzisiaj bezbronnym dzieckiem, to jeszcze dodatkowy powód, aby złożyć mu hołd. Niezwykle wzruszająca scena odbyła się na równinie Malmesbury, gdzie zgromadziła się garstka baronów, którzy dochowali wierności królowi Janowi. „Był tam Raul z Saint-Sanson, wychowawca młodego księcia, który piastował go na swych rękach. Chłopiec, należycie pouczony, przywitał 69

DZIEDZICTWO BLANKI

ROZDZIAŁ 2

Wilhelma Le Marechal i rzekł do niego: Witajcie, panie, polecam się Bogu i wam. Oby Bóg łaskawy pozwolił wam dobrze się mną opiekować.” Le Marechal odpowiedział: „Panie, na moją duszę przysięgam, iż nie za­ niedbam niczego, aby ci służyć w dobrej wierze, ile tylko będę miał siły. — Wszyscy zapłakali, Le Marechal wraz z innymi, po czym wyruszyli do Gloucester.” Baronowie z aprobatą legata postanowili natychmiast uko­ ronować małego króla i przyznali Wilhelmowi Le Marechal zaszczyt pasowania go na rycerza: „Nikt z nas mu nie dorównuje. On winien przypasać mu miecz i w ten sposób będzie tym, który pasował na rycerzy dwóch królów.” Istotnie, przed laty Wilhelm Le Marechal pasował na rycerza tego, kogo wtedy nazywano Młodym Królem, to jest najstarsze­ go z synów Henryka Plantageneta. „Odziano chłopca w królewskie szaty na jego miarę. Był to piękny mały rycerzyk... Legat papieski Guala odśpiewał mszę i ukoronował go w asyście biskupów, którzy się tam zebrali.” 28 Co czyniła w tym czasie królowa Izabela — niegdyś Izabela z Angouleme? Nie ma o niej wzmianki w żadnym tekście. Zresztą była w odmiennym stanie i miała wkrótce wydać na świat córkę. Ale inna kobieta śledziła z daleka bieg wydarzeń i okazywała królowi-dziecku przywiązanie równie trwałe jak Wilhelm Le Marechal, a mianowicie Nikola z La Haie, o któ­ rej mówiono, że jest „wielce przebiegłą, swarliwą i krzepką staruchą”. W zeszłym roku chciała przekazać przebywającemu w Lincolnie królowi Janowi klucze swojego zamku: „Jestem stara, przeżyłam tutaj mnóstwo trudów i lęków, i nie chcę już dalej tego znosić.” Ale król Jan odmówił: „Moja miła, życzę sobie, abyście dalej pilnowali tego zamku, jak to czyniliście do tej pory.” Była to chyba najlepsza decyzja, jaką powziął, czego dowiódł późniejszy rozwój zdarzeń. Żwawa Normandka, rodem z La Haie-du-Puits w pobliżu Coutances, Nikola okazała się kobietą takiego samego pokroju jak słynna Arletta, matka Wilhelma Zdobywcy, i jego żona Matylda. *

*

*

Blanka na pewno z radością powitała męża, który wrócił, aby spędzić z nią święta Bożego Narodzenia. W ostatnich tygodniach zajął w Anglii dwie warownie: Hartford i Ely. Zima nie sprzyjała działaniom wojennym. Uważał zresztą, że poczynił wystarczające postępy i że teraz może się nie spieszyć. Zawarł więc rozejm do najbliższej Wielkanocy. 70

Jedyną troską Ludwika i Blanki pozostawało zagadnienie natury religijnej: dopóki ciążyła na nich ekskomunika, nie mogli myśleć o ko­ ronacji na króla i królową Anglii. W tym czasie zmarł papież Innocenty III i można było żywić nadzieję, że jego następca, Honoriusz III, dobroduszny starzec, okaże pewną wyrozumiałość. Ale stało się inaczej: „Jan... oddał w nasze ręce i pod naszą opiekę swoich synów i swoje królestwo; nie chcemy, aby nas przyrównywano do najmity, który ujrzawszy wilka, opuszcza swoje owce i ucieka.”29 I papież wysłał do króla Francji posłów, dając im stanowcze instrukcje: „Zaklinajcie go na krew Chrystusową, aby przebaczył pozostającym pod naszą opieką siero­ tom krzywdy, jakie wyrządził mu ich ojciec, król Jan; błagajcie go, aby ze szczerym sercem starał się skłonić do powrotu swojego syna Ludwika.”30 Koronacja małego Henryka w Gloucester wywołała niezadowolenie prymasa Anglii, Stefana Langtona: on, jako arcybiskup Canterbury, winien był ukoronować swojego władcę. Ale Guala Bicchieri wyklął również i jego, i z właściwą sobie zręcznością zgromadził w Bristolu trochę prałatów i baronów, w których obecności król-dziecko przysiągł szanować Wielką Kartę. Kiedy książę Ludwik 22 kwietnia znów wsiadł na okręt w Calais, zamierzał szybko sprawę zakończyć. Wprawdzie ojciec, wcale nie życząc sobie konfliktu z Kościołem, twierdził, że nie pochwala przygotowań do wyprawy, ale Ludwik i Blanka rozporządzali wystarczającymi zasobami, aby dalej prowadzić walkę. Gdzie należało skierować decydujące uderzenie? Nikola z La Haie w zamku Lincoln wciąż stawiała opór i kazała ogłosić, że przyjmie wszy­ stkich zbuntowanych angielskich panów, którzy chcieliby stanąć po stronie małego króla. Jej przykład dodawał ludziom odwagi, a królowi jednał stronników. Ludwik wysłał pod Lincoln kasztelana z Arras, który spusto­ szył kraj, ale zamku nie zdobył. Na wiadomość, że Wilhelm Le Marechal gromadzi tam rycerzy i kuszników, Ludwik w pośpiechu wyprawił posiłki, sześciuset rycerzy i tysiąc piechoty, z rozkazem, aby rozpoczęli walkę. Przebywał w Dovrze, kiedy otrzymał wieść o bitwie, do której doszło 19 maja. Była to klęska: dwukrotnie liczniejsi od przeciwników Francuzi uznali,że mogą wziąć szturmem zamek Lincoln. Z zapałem zaatakowali mury i zaczęli je opanowywać, gdy z góry spadła na nich istna ulewa strzał, tak iż musieli się wycofać. Nikola z La Haie wysłała gońców do Wilhelma Le Marechal z wiadomością, że od północy dostęp do zamku nie jest strzeżony, dzięki 71

ROZDZIAŁ 2

czemu wyprawieni pospiesznie kusznicy zdążyli się ustawić na szczycie murów obronnych. Mimo to pewna część oblegających zdołała wedrzeć się do twierdzy i przy bramach miejskich rozegrała się zacięta bitwa. Wilhelm Le Marechal, mimo swoich lat osiemdziesięciu, walczył jak lew i natarł wprost na sztandar hrabiego z Perche, który dowodził napastnikami. Po paru minutach dramatycznej walki hrabia osunął się z konia; towarzysze podnieśli „jeszcze ciepłe” zwłoki. Walkę zakończył tragikomiczny incydent: Francuzów przyparto do muru koło bramy Wigford, tak niskiej i wąskiej, że mogły tamtędy przejść równocześnie tylko dwa konie. Otóż nie wiadomo jak zabłąkała się tam krowa i stanęła w poprzek. Trzeba ją było zabić, ale w tym czasie ludzie Nikoli z La Haie wzięli mnóstwo jeńców. Było ich razem czterystu — a więc tylu co rycerzy w armii, która dochowała wierności Henrykowi III. Walka była zacięta jeśli mierzyć miarą tamtych czasów, bo pod wieczór zabrano z placu boju trzech zabitych, w tym hrabiego z Perche. Działo się to 19 maja 1217 roku. Po bitwie o Lincoln sytuacja raz jeszcze nagle się zmieniła: król-dziecko Henryk III uznany został za zwycięzcę i ten nieoczekiwany sukces przeciągnął na jego stronę wielu dotąd niezdecydo­ wanych. Ludwik natychmiast wyprawił do ojca „i do swojej małżonki, pani Blanki”, posłów, aby uwiadomić ich, co zaszło. Zdawał sobie sprawę, jak bardzo ucierpiał jego autorytet, i widział, że dokoła niego baronowie powoli opowiadają się za synem Jana bez Ziemi. Król Jan był powszechnie znienawidzony (rozpowiadano, że nawet w piekle źle go przyjęto), ale pogląd, że „syn nie powinien odpowiadać za nieprawości ojca”, jak pisze Mateusz Paris, znajdował coraz liczniejszych zwolenników. „Pragnę wam donieść, że nie mogę dłużej stawiać oporu ani oddalić się z Anglii, jeżeli nie przyślecie mi znacznej pomocy wojskowej” pisał Ludwik do ojca i żony. Król Francji na wieść o klęsce pod Lincolnem zapytał: „Czy Wilhelm Le Marechal jeszcze żyje?” T a k — odpowiedziano mu. - - „A zatem nie boję się ani trochę o los mojego syna.”31 Był to hołd złożony Marechalowi, równie lojalnemu przeciwnikowi, jak wiernemu wasalowi. Ale w przekona­ niu Filipa, który trzeźwo oceniał wypadki, sprawa była przegrana. Blanka mniej była skłonna słuchać zarówno tych, którzy chcieli ją uspokajać, jak i tych, którzy próbowali ją zniechęcić. Miała teraz po­ kazać, na co ją stać. Jowialny Minstrel z Reims, inicjator zbeletry­ zowanych biografii, opowiada w związku z tym anegdotę, którą nie­ strudzenie powtarzają historycy, a którą i my z kolei musimy przyto­ 72

DZIEDZICTWO BLANKI

czyć, bo wiele mówi, jeśli już nie o faktach, to. w każdym razie o charakterze Blanki. „Jaśnie pan Ludwik (...) prosił ojca, aby, na Boga, okazał mu pomoc i przysłał jakiś grosz. Król odpowiedział, że — na włócznię świętego Ja­ kuba - - ani mu to w głowie i że nie narazi się dla niego na ekskomunikę. Kiedy doszło to do pani Blanki, udała się do króla i rzekła: Czy pozwolicie, panie, waszemu synowi zginąć marnie na obcej ziemi? Na Boga, królu, wszak on ma po was zasiąść na tronie. Poślijcie mu, czego potrzebuje, a przynajmniej dochody z jego ziem. — Bądź pewna, Blanko — odpowie­ dział król — że nic takiego nie uczynię. — Nie, najjaśniejszy panie? — Nie, zaiste nie — odrzekł król. — Na Boga — powiedziała pani Blanka — aleja wiem, co mam zrobić! — A cóż takiego zamierzasz? — spytał król. — Na błogosławioną Matkę Pana Naszego, mam piękne dziatki waszego syna, panie, dam je w zakład i znajdę takiego, co mi pod ten zastaw pożyczy. — I jak nieprzytomna wybiegła od króla. Król widząc to pomyślał, iż zrobi, jak rzekła, więc kazał ją zawrócić i rzekł: - Blanko, dam ci z mojego skarbca, ile zechcesz, i możesz z tym czynić, co ci się spodoba i co uznasz za stosowne. Ale wiedz, że ja nic mu nie poślę. — Królu - odpowiedziała pani Blanka — oto dobrze mówisz. — I wówczas wypłacono pani Blance wielką sumę pieniędzy, ona zaś wysłała ją swojemu panu.”32 Blanka osobiście objechała włości Ludwika, zaalarmowała baronów i mieszczan w Artois. „Ciężko się utrudziła”,jak mówią teksty, aby zapewnić mężowi skuteczną pomoc. „Pani Blanka, małżonka Ludwika, udała się do Calais, gdzie zgromadziła wszystkich ludzi i wszystkich rycerzy, jakich tylko mogła, aby wysłać ich do Anglii na pomoc małżonkowi, swemu panu. Przybył tam również Robert z Courtenay, aby przeprawić się przez morze, oraz Michał z Harnes i inni rycerze, ale wszystkiego nie zebrała się nawet setka.” Biograf Wilhelma Le Marechal podziwia energię, jakiej dała dowody. „Gdyby wszyscy, których zgromadziła, stawili się zbrojnie w Londynie, zdobyliby królestwo.” Połączona flota dotarła do Dovru. „Nazajutrz, kiedy zamyślali dotrzeć do ujścia Tamizy, zerwała się nawałni­ ca i burza morska, która zagnała ich do Boulonnais i do Flandrii i wielce ich przeraziła.” Teraz z kolei stronnicy Henryka nabrali otuchy i pomaszerowali na Londyn. Francuzi wyszli z miasta i wyglądało na to, że chcą się bić, a wtedy, jak mówi normandzka kronika, legat dosiadł stępaka, „nie zapominając przypiąć ostróg, i jednym tchem popędził do Windsoru”. Rokowań jednak nie zrywano. Pewien cysters, penitencjariusz papieski, mnożył starania, aby 73

DZIEDZICTWO BLANKI

ROZDZIAŁ 2

doprowadzić do zawarcia pokoju, i nawet królowa Izabela, która znowu pojawiła się na scenie, odbyła w tym celu naradę z hrabią Nevers. Wilhelm Le Marechal jednak zaniepokoił się aktywnością Blanki, która wciąż jeszcze nie opuszczała Calais. Dnia 24 sierpnia udało się jej wyprawić około osiemdziesięciu okrętów, zarówno wielkich, jak małych. Nie były to znaczne posiłki, ale dowodził nimi Eustachy Mnich, któremu można było zaufać. Doszło do bitwy morskiej, niedaleko owej wyspy Thanet, na której za pierwszym razem wylądował następca francuskiego tronu. Okręt Eusta­ chego Mnicha został otoczony i zaatakowany przez trzy okręty nieprzyja­ cielskie. „Srogo nacierali na nich Anglicy, miotając kamienie i wapno, którym ich wszystkich oślepiali. Tak na nich napierali, że siłą ich wzięli.”33 Eustachego Mnicha obalono na ziemię i marynarz imieniem Stefan Trabę, który kiedyś służył pod jego rozkazami, odciął mu głowę. Tak zakończyła się wyprawa na Anglię. Tym razem układy prowadzili sam Ludwik, Wilhelm Le Marechal i królowa. Odbyły się na wyspie Staines na Tamizie w pobliżu Kingston. Na jednym brzegu stanęli ludzie Ludwika, na drugim zwolennicy Henryka, a wśród nich królowa Izabela i legat papieski, „cały w czerwieni”. Dalsze wypadki potoczyły się jak zwykle w owych czasach. Obie strony przysięgły sobie pokój, Ludwikowi obiecano odszkodowanie za straty poniesione w walkach, a nazajutrz rozbito namioty, urządzając w nich kaplicę, gdzie przed ołtarzem znowu uroczyście złożono przysięgi. Legat i baronowie odprowadzili dziedzica francuskiego tronu z Londynu aż na brzeg morza i w całej Anglii „obwołano pokój królewski”. Ludwik i Blanka oczywiście doznali zawodu, ale musieli się z tym pogodzić: prawa króla-dziecka, których bronił bohaterski starzec Wilhelm Le Marechal i drugi stary człowiek wspierający go z Rzymu, zostały powszechnie uznane. ♦

♦

♦

Ludwik opuścił Dover 28 września 1217 roku. W jego porażce nie było nic upokarzającego, a odszkodowanie wojenne — 6000 marek, w których wypłaceniu pośredniczył mieszczanin z Saint-Omer imieniem, nomen omen, Florian Bogaty, były rekompensatą za koszty, jakie pociągnęło za sobą wyekwipowanie i uzbrojenie wojska. Tak więc wniwecz obróciły się ambitne plany królewskiej pary, a w 74

następnym roku, 1218, spadł na nią okrutny cios: Ludwik i Blanka utracili najstarszego syna, Filipa. Zmarł ten, którego Blanka „urodziła na władcę Francuzów i Anglików” ; ten, na którego od kolebki czekały dwie korony, francuska i angielska. Miał zaledwie dziewięć lat i nie wiemy, co było powodem jego śmierci. Po drugiej stronie Kanału umarł w tym samym roku Wilhelm Le Marechal, którego wierność dwukrotnie zapewniła Plantagenetom pano­ wanie w Anglii. Mógł umrzeć spokojnie, wypełnił zadanie; Henryk III pozyskał już sobie wszystkich baronów królestwa Anglii.

KRÓLESTWO LILII

3

KRÓLESTWO LILII Jt i*'

Błogostawionaś, o, radości, Którą nam wraca szczep królewski! Króla Filipa pierworodny, Głośny czynami ojca swego I nie bez własnej przecie sławy. Po tylu znojnych utrudzeniach, Po tylu szczęsnych dokonaniach Galia ci słusznie przynależy, Ty, pod którego panowaniem, Królu naznaczon palcem Boga, Kraj twojej czeka łaskawości. Przyjdź, Duchu Święty. Wiersze na cześć koronacji Ludwika VIII, zapisane w antyfonarzu Piotra Medyceusza.1

Dnia 6 sierpnia 1223 roku w Reims, w święto Przemienienia, ukoronowa­ no nie króla, lecz parę królewską. Ludwik i Blanka połączyli się godnością królewską, jak przed dwudziestu trzema laty węzłem małżeńskim. Król Filip zmarł trzy tygodnie wcześniej, 14 lipca. Na łożu śmierci udzielił synowi ostatnich rad: „Winien żyć w bojaźni Bożej, czcić Jego Kościół, zapewnić wymiar sprawiedliwości swojemu ludowi, chronić ubogich i maluczkich przed samowolą pysznych. Kazał mu sprawiedliwość czynić Wielkim i małym, możnym i lichym

— i w przypływie czułości dodał: „Synu, nigdy nie przyczyniłeś mi troski. Była to prawda. Książę, któremu nie można było odmówić rzutkości ani energii, a nawet gwałtowności, co zjednało mu przydomek Lwa, był kochającym synem i szedł drogą wytyczoną przez ojca. Panowało między

76

nimi pełne porozumienie. Walijczyk Gerald z Barri, porównując dynastię angielską i francuską, wychwalał zacnych, pobożnych, skromnych i oby­ czajnych władców „królestwa Lilii”. Pełen entuzjazmu, przeciwstawiał godłu króla angielskiego — Leopardowi — francuską Lilię. Jak mówiono, zapach lilii ma moc odpędzania dzikich bestii.3 Możemy sobie wyobrazić, jak szermował tą legendą walijski kronikarz, który nie cierpiał Plantagenetów. Co prawda, członkowie tego rodu nieustannie dawali dowody, że życzą sobie wzajem jak najgorzej, ale epitety w rodzaju „skromny” i „obyczajny”, stosowane do Filipa Augusta, mogły się jednak wydać stronnicze! Legenda, powstała tuż po śmierci króla, głosiła, że święty Dionizy w ostatniej chwili wyrwał go ze szponów szatana, który już ciągnął go do piekła. Sybilla z Beaujeu, szwagierka Filipa (siostra jego żony, Izabeli z Hainaut), opowiadała tę anegdotę każdemu, kto tylko chciał słuchać; pewien kardynał rzymski, jak utrzymywała, dowiedział się o tym wprost od mnicha, który miał wizję w chwili śmierci króla.4 Dziesięć lat przed zgonem, to znaczy w roku 1213, Filip przywrócił królowej Ingebordze należne jej miejsce na francuskim dworze. Chcąc się jej pozbyć, uciekał się dotąd do wszelkich możliwych wybiegów prawa, zarówno cywilnego, jak kanonicznego, do wszelkich sposobów nękania, do pogróżek, apelacji i odkładania terminów. Królową więziono naprzód w opactwie Cisoing koło Tournai, następnie w wieży w Etampes. Małżeń­ stwo było na przemian unieważniane przez pobłażliwych dostojników kościelnych i potwierdzane przez legatów papieża. Ingeborga przez dwa­ dzieścia lat obstawała przy swoim, domagając się należnych jej praw z takim uporem, że sam król Filip musiał się ugiąć: Za nic się na to nie zgadzała, By z królem się rozłączyć miała, Mówiąc, jak dama, godne słowo, Że śmierć zabierze ją królową.

Była królową i królową pozostała. Istotnie była nią do śmierci, która nastąpiła w wiele lat po zgonie małżonka, w 1236 roku. Pod koniec życia tytułowano ją królową Orleanu, bo jako wdowa najchętniej rezydowała w Orleanie i Corbeil. Zdaje się, że królowa Orleanu, jak wiele kobiet tej epoki, miała żelazny charakter! Zresztą można przypuszczać, że w ostatnich latach życia król Filip był jej względnie wierny. Wymieniając ją w testamencie, nazwał ją swoją carissima uxor, najdroższą małżonką. Co do Ludwika, ówcześni jednogłośnie za­ świadczają, że traktował ją „nie jak macochę, lecz matkę”.

77

ROZDZIAŁ 3

Ludwik w ogóle umiał podtrzymywać więzy rodzinne i osobiste: był pełnym szacunku synem i czułym mężem. W pierwszym dokumencie, jaki wydaje we własnym imieniu, domagając się od mieszkańców Aire i Saint-Omer, aby dochowali mu wierności, skwapliwie dodaje: „bez uszczerbku dla praw naszej bardzo drogiej małżonki, pani Blanki”, i sformułowanie to powtórzone zostanie w przysiędze, jaką na jego żądanie złożą mieszkańcy tych miast. W chwili gdy koronowano ją u boku męża, Blanka wiedziała, że niepodzielnie króluje w jego sercu. Para, którą arcybiskup Reims, Wilhelm z Joinville, namaścił na władców Francji, żyła w doskonałej harmonii. Najzawziętsi nawet przeciwnicy Ludwika w Anglii nie mieli nic do zarzucenia jego życiu osobistemu. W przeciwieństwie do ojca kocha tylko jedną kobietę. Blanka wie o tym. Wiedzą i inni: kto chce wskórać coś u króla, zwraca się z prośbą do królowej. Sam papież, dobrze zorientowany przez swoich legatów, korzysta z jej pośrednictwa. Ileż nadziei wiązano z parą królewską obejmującą tron w rozkwicie dojrzałości! Oboje mają po około trzydzieści pięć lat, są więc w wieku, kiedy człowiek staje się tym, kim jest naprawdę. Mogą urzeczywistniać wielkie zamiary, bo rozporządzają potęgą, jakiej nigdy nie mieli ich przodkowie. Jakie postępy poczyniła Francja w ciągu czterdziestu lat dzielących koronację Filipa od koronacji Ludwika i Blanki! Król Francji jest dziś panem obszarów, na których jeszcze niedawno bezkarnie urągano jego władzy: od Paryża do Calais poprzez urodzajne ziemie Artois i Flandrii, od Orleanu do Rouen poprzez żyzną Normandię, do Tours, Andegawenii, Berry — ileż dawnych posiadłości króla Anglii stało się bezpośrednimi lennami króla Francji! W otoczeniu królewskim chętnie się podkreśla, że w osobie Ludwika VIII wraca na tron potomek Karola Wielkiego. Poeta Gilles z Paryża dedykuje księciu Ludwikowi dzieło pod tytułem Carolinus i przypominając, że przez matkę, Izabelę z Hainaut, wywodzi się on od wielkiego cesarza, obszernie opowiada legendę, jak to święty Walery ukazał się niegdyś Hugonowi Wielkiemu i przepowiedział mu, że gdy przeminie siedem pokoleń, królestwo powróci do potomków Karola. Pomyślną przyszłość dynastii wydaje się gwarantować pięciu synów pary królewskiej: Ludwik, od śmierci starszego brata, Filipa, następca tronu, Robert, Jan, Alfons - - to kastylijskie imię przypomina o pochodzeniu Blanki — i drugi Filip, który liczy sobie rok i któremu nie wiadomo dlaczego dodano imię Dagobert. Blanka jest szczęśliwą matką, szczęśliwą żoną. Kiedy, zgodnie z obycza­ 78

KRÓLESTWO LILII

jem, po koronacji oboje objeżdżają królestwo, poddani wszędzie wychodzą naprzeciw nich. Wszędzie Ludwik i Blanka bez zbytecznej ostentacji od­ bierają przysięgi na wierność. We wrześniu odwiedzają Turenię, Andegawenię i Normandię; w listopadzie region północny, Pikardię, Artois, Douai, Saint-Riquier, Abbeville. „Nikt się nie buntuje i nie kieruje broni przeciwko królewskiemu majestatowi; Normandia nie podnosi głowy; Flandria nie wzbrania się pokornie ugiąć karku pod jarzmo takiego władcy.” 5 W tych dwóch prowincjach, we Flandrii i w Normandii, po śmierci Filipa Augusta najłatwiej mogło dojść do rozruchów. Od bitwy pod Bouvines Ferrand z Flandrii uwięziony był bowiem w twierdzy Luwru, Normandia zaś była świeżym nabytkiem, dziedzictwem po Zdobywcy, z którego jego potomek, młodociany Henryk III, na pewno nie zamierzał rezygnować. Henryk III na razie jednak zdawał się nie myśleć o rewindykacji tych terenów. Przed paru laty doszło do swojego rodzaju świętego rozejmu pomiędzy Francją a Anglią, a było to w roku 1220 w Canterbury podczas uroczystości na cześć świętego Tomasza Becketa. Uroczystości przewodził i mszę odśpiewał arcybiskup Reims. W ceremonii uczestniczyła królowa Berengaria, niegdyś żona Ryszarda Lwie Serce. Zauważono kurtuazję, jakiej dowód dali baronowie angielscy, wyrzekając się kwater w samym mieście Canterbury, aby zapewnić najwygodniejsze pomieszczenia cudzo­ ziemcom, a zwłaszcza licznie przybyłym z tej okazji Francuzom. W mieście pozostał tylko Wilhelm Le Marechal Młodszy, trochę w charakterze gospodarza; zaszczyt ten zawdzięczał ojcu. Wszystko więc zdaje się sprzyjać królewskiej parze w początkach jej panowania. Ludwik i Blanka przebywają często w Saint-Germain-en-Laye. Gdy udają się do Paryża, ukochanego miasta Filipa Augusta, Blanka obserwuje z wolna postępującą budowę katedry. Nawa główna była już ukończona w czasie ich koronacji. Fasada sięga na wysokość rozety, do której właśnie się zabrano. Jest to trudne zadanie, ale architekci nie boją się już go podejmować; pusty krąg umacniają cienkie kamienne żebra, zbiegające się gwiaździście i wypełnione witrażami przedstawiającymi tematy kosmiczne i rytmy czasu, które uznaje liturgia, podkreślając ich symboliczne znaczenie. Zdobycze techniki umożliwiają budowniczym trudne zamierzenia, których nie mogli w pełni realizować w kamieniu ich poprzednicy z epoki romańskiej; mianowicie nie uzyskiwali koła, tej doskonałej figury geometrycznej i obrazu świata. Jak wszyscy paryżanie, Blanka mogła już podziwiać rzeźby dwóch portali, północnego i południowego. Wejście główne było jeszcze w bu­ 79

KRÓLESTWO LILII

ROZDZIAŁ 3

dowie. W portalu południowym, pod wizerunkiem Marii na majestacie, przedstawiono dzieje świętego Marcelego. Po bokach rzeźbiarz ukazał biskupa Maurycego z Sully, który zamierzył budowę tej katedry i poło­ żył jej kamień węgielny, oraz dziekana kapituły, nazwiskiem Barbedor. Od strony północnej również widnieje Najświętsza Panna, koronowana przez Syna. Jest to temat, który narodził się w domenie królewskiej, na portalu w Senlis, i odtąd zdobył uprzywilejowane miejsce w sercach wiernych: ta, która dała światu Chrystusa, jest królową tego i tamtego świata. Blanka, głęboko przejęta pobożnością swojej epoki, szczególną skłonność czuła do pobożności w duchu cysterskim. Silny, a zarazem serdeczny głos świętego Bernarda bliski był jej naturze. W roku poprzedzającym jej koronację włączono Blankę, na jej prośbę, do modlitw i pobożnych uczynków zakonu cysterskiego. Uchwaliła to kapituła generalna, jak świadczy zachowany w archiwach najstarszy z dokumentów dotyczący jej osoby. Pozwala on odczytać główny motyw duchowego życia królowej, która sama założy dwa żeńskie klasztory cysterskie. Z tego samego czasu pochodzi pierwsze dzieło wyraźnie jej dedykowa­ ne — Zwierciadło duszy:b „Najszlachetniejsza i najpotężniejsza damo, pani Blanko, z Bożej łaski królowo Francji, przesyłam Ci tę książkę, nazwaną Zwierciadłem duszy, którą dla Ciebie napisałam” — głosi dedykacja. Później ten typ utworów szeroko się przyjmie i powstanie cała literatura „zwierciadeł” : „zwierciadło świata”, „zwierciadło historii”. W naszym przypadku pojawia się po raz pierwszy, przynajmniej w języku francuskim, i autorka tak to wyjaśnia: „Z ważnej przyczyny nazwałam je Zwierciadłem duszy. Podobnie bowiem, jak mąż czy niewiasta przeglądają się w zwier­ ciadle ziemskim, aby usunąć to, co może się im nie podobać, tak i duszy przystoi mieć swoje zwierciadło, dzięki któremu mogłaby nie tylko wyzbyć się wad i grzechów, co, z ciała się biorąc, wiodą ją na piekielną śmierć, ale nadto, przeglądając się w tymże zwierciadle, przyozdobić się w piękne cnoty, które duszę i ciało prowadzą do rajskich radości.” Zwierciadło duszy, które zachowało się do naszych czasów (nie posiada­ my jednak oryginału ofiarowanego Blance), jest to skromny, niewielki rękopis, mający jako inicjał miniaturę na złotym tle. Przedstawia ona królową w pozie siedzącej. Przed nią klęczy zakonnica w cysterskim białym habicie i czarnym welonie i wręcza jej zwierciadło. To, że owe dziełko napisała kobieta, mniszka, nikogo nie dziwiło. Zwraca się ona do królowej z pewnego rodzaju miłą poufałością. Zalecając jej, aby hojnie i wspaniało­ 80

myślnie udzielała jałmużny, dodaje: „Nie mówię wam, o Pani, że wszyst­ kiego tego nie czynisz, ale powiadam to, abyś coraz mocniej płonęła chęcią czynienia dobra.” Na pewno chodzi tutaj o zakonnicę, która sama doświadczyła królewskiej hojności. Przeprowadzoną przez nią analizę uczuć cechuje pewna przenikliwości poezja: „Właściwością serca jest, że nie jest zgodne w sobie. Biegnie od jednej myśli do drugiej, zmienia decyzje, czyni rzeczy nowe, niszczy stare, odtwarza to, co rozbiło w kawałki (...) chce i nie chce, jak gdyby nie mogło wytrwać przy jednym (...) zachwyci się tu i ówdzie wieloma rzeczami i szuka, gdzie mogłoby wypocząć...” A oto dalsze jego rozterki: „Próżność przynosi mu rozczarowanie, ciekawość pozbawia spokoju, pożądliwość wabi, rozkosz oszałamia, rozwiązłość — kala, zazdrość bierze na męki, złość — wprowadza zamęt, smutek — o gniew przyprawia.” Na koniec, „próżnostki tego świata są bardziej czcze i znikome od snu albo cienia, albo wietrzyka poruszającego powietrze, i niewiele w tym wszystkim powabu...” Przeciwieństwem tego chaosu jest niebiańska szczęś­ liwość, której opis wypełnia znaczną część rozprawki: „Będziesz, o Pani, mieszkanką Świętego Państwa, którego mieszkańcami są aniołowie, Bóg Ojciec — Kościołem, Bóg Syn — Światłem, Bóg Duch Święty — Jasno­ ścią.” Autorka szerzej rozwija wizję Boga: „On jest Światłem dla oświe­ conych, Odpoczynkiem dla strudzonych, Pokojem dla spragnionych po­ koju i Życiem dla żyjących, Wieńcem dla zwycięzców.” Rzecz kończy się entuzjastycznym rozpamiętywaniem niebiańskich rozkoszy: „Najdroższa Pani, pomyśl zatem, jak szlachetne musi być to państwo; jest to bezpiecz­ ny dom, kraj mieszczący w sobie wszystko, co wszystkim się podoba i wszystkich raduje, kraj, którego mieszkańcy żyją w pokoju, nie mając powodów do sarkania, nie cierpiąc i nie chorując (...). Pani, pomyśl, jaką światłością obdarzone będą dusze, gdy światłość ciała dorówna światłu słońca...” Jaki wpływ mógł wywrzeć ten niewielki traktat na królową, której był dedykowany? Tego nie wiemy, ale ułatwia on nam odtworzenie so­ bie pewnej atmosfery; przez delikatność tonu, wyznaczenie dominującej roli „błogosławionemu” życiu („błogosławionemu przez radość miłości i słodycz kontemplacji...”), tchnie wdzięcznym i uśmiechniętym opty­ mizmem, właściwym tej epoce, spokojem rzeźbionych na archiwoltach Notre-Dame aniołów i pełnych uroku postaci Najświętszej Panny, któ­ re na katedralnych tympanonach otrzymują z rąk Syna tryumfalną ko­ ronę.

6 Królowa Blanka

81

ROZDZIAŁ 3

KRÓLESTWO LILII

*

*

*

Chętnie kreślilibyśmy dalej duchowy wizerunek Blanki, a także odtwo­ rzyli jej wygląd, rysy twarzy, nawyki, ale brak nam niezbędnych po temu materiałów. Nikt z ówczesnych nie opisał, jak wyglądała w dzień koronacji, u boku małżonka. Poprzestano na stwierdzeniu, że była piękna: „postaci zręcznej, godnych manier, urodziwa, wyposażona we wszelkie najcenniejsze dary natury” — co stanowi ocenę pozytywną, ale ogólnikową. Obraz jej, jaki zachował się do naszych czasów, mianowicie pieczęć, znak jej osobisty, nie przeczy powyższej opinii. Królowa stoi, sylwetkę ma szlachetną i pełną powagi, niezwykle wytworną, w królewskim płaszczu, haftowanym w lilie, na którego wiązaniu trzyma lewą rękę, gestem tym odsłaniając bogatą klamrę pod szyją. W prawej ręce ma kwiat lilii. Pas umieszczony dość nisko, wydłuża talię i podkreśla ruch ciała, które rysuje się pod fałdami sukni. Korona oraz welon otaczający twarz dodają jej uroku i wyrazistości. Mateusz Paris, kronikarz raczej nieżyczliwy i bardzo krytyczny wobec Blanki, określił ją krótko: „wspaniała królowa”. Epitet trafny, zwłaszcza gdy uwzględnić jego ówczesne znaczenie, implikujące, oprócz osobistego sposobu bycia, umiłowanie piękna i hojności. Blanka na pewno była bardzo hojna. Księgi rachunkowe stale wykazują dary i jałmużny, rzecz zwykła w tej epoce, ale rachunki Blanki świadczą, że rozdawała ich znacznie więcej niż inne rody królewskie tej epoki. Łoży obficie na ubogich, na zakony męskie i żeńskie, na trędowatych, na szpitale, na posłańców z Hiszpanii i innych krajów, na domowników, jak na przykład jej sekretarz, jej kucharz Wilhelm czy masztalerz Girardin, który z okazji swojego ślubu otrzymuje dziesięć liwrów. Poza tym obdarza rodzinę futrami i kosztownościami, żeby wspomnieć o złotym pasie dla jej siostry Alienor, królowej Aragonii. Niektóre wydatki mają charakter stały: dziesięć solidów dziennie na ubogich, co od Gromnicznej do Wniebowstą­ pienia wyniosło dwadzieścia osiem liwrów, i jeden liwr dziennie na chleb rozdzielany między biednych. Poza tym wydatki okolicznościowe: sto solidów na ubogich w Corbeil, gdy wybrała się do tego miasta, sto sześćdziesiąt liwrów na białe płótno i inne tkaniny dla mniszek w Pontoise, dziesięć liwrów dla trędowatych w Dourdan, dwadzieścia solidów dla dwóch staruszek w Montargis i tyleż dla dwóch innych w Nemours, sto solidów dla przeoryszy z Oursan na utrzymanie ubogiej dziewczyny, osiem liwrów dla kuriera, który przywiózł wiadomość o szczęśliwym rozwiązaniu królowej Nawarry itd. Dary w gotówce i w naturze, jak na przykład 82

brewiarz ofiarowany Hugonowi z Athies, który wnioskując z jego ceny (14 liwrów), musiał być bogato iluminowany, albo komplet szachów dla Ludwika czy też drugi komplet, z kości słoniowej, o którym nie umiemy powiedzieć, dla kogo był przeznaczony. Niestety, z braku bardziej szczegółowych informacji, nie możemy dokładnie określić jej gustów: hoąueton (tkanina bawełniana), który nabyła za dwadzieścia solidów, był, jak słyszymy, malowany; z tego, że kazała swój wóz obić błękitnym suknem, trudno wnioskować, że lubiła ten kolor, gdyż był to kolor Francji. Co najwyżej można sądzić, że nie przez przypadek dwa pastorały, które kolejno podarowała opatkom z Maubuisson i z Notre-Dame-la-Royale, były z pięknego górskiego kryształu, kunsztownie oszli­ fowanego. Również iluminowane karty psałterza, który, co wydaje się bardzo prawdopodobne, do niej należał, zalicza się do najpiękniejszych w tym stuleciu, rozkochanym w harmonijnym pięknie. Wydatki na suknie i inną odzież powtarzają się w księgach rachunko­ wych Blanki dość często, abyśmy nie wątpili o jej typowo kobiecym upodobaniu do strojów, a ówczesne źródła mówią o jej staraniach, aby królewskie dzieci były „godnie przyodziane”. I w tym względzie Blanka zasłużyła na epitet wspaniałej. W roku 1234 wydaje sto pięćdziesiąt liwrów na własne stroje i dwadzieścia pięć solidów na dwa kobierce do swojej komnaty. Kupuje również srebrną wazę za sto osiem solidów. Czyni duże zakupy na jarmarku w Lendit. I tak w 1241 roku Jan z Ermenonville, przypuszczalnie sługa królowej, nabywa dla niej sukno, brunette (materiał ciemnobrązowy), drap-bleu (sukno niebieskie), camelin (materiał z wielbłą­ dziej sierści, zwany czasem triple, przywożono go bowiem z Trypolis), skórki zajęcze i inne futra — za siedemdziesiąt pięć liwrów, a więc sumę sznaczną; następną partię futer zakupiono jeszcze w tym samym roku za czterdzieści dwa liwry. Luki w zachowanych fragmentach ksiąg rachunkowych można by uzupełnić na podstawie tego, co wiemy o ówczesnych sposobach pielęgno­ wania urody, w czym Blanka widać celowała, bo, jak świadczą ówcześni, do końca życia pozostała kobietą urodziwą i pociągającą. Oczywiście więc sprowadzano ze Wschodu wszelkiego rodzaju pachnidła, których głównym składnikiem najczęściej było piżmo. Istniały też różne powszechnie stoso­ wane preparaty. Kto chciał być niezwykle Wytworny, unikał opalenizny, której jednak trudno się było ustrzec w czasach, gdy dużo przebywano na wolnym powietrzu, gdy wiele chodziło się pieszo i jeździło konno. Wybielano twarz, stosując parówkę, a następnie nakładając bieliczkę

.

ROZDZIAŁ 3

KRÓLESTWO LILII

(z roztartej pszenicy i bieli ołowianej, rozpuszczonej w wodzie różanej). Do odżywiania cery służył olejek z brzoskwiniowych pestek albo, jak radziła księga z receptami, zatytułowana Ozdoba dam, groch i ciecierzyca, utarte, wymieszane z białkami, wysuszone, sproszkowane i znów rozpuszczone w letniej wodzie. Liszaje należało leczyć aurypigmentem (trójsiarczek arsenu), sokiem szczawiu i piołunu oraz wodą mydlaną, a zmarszczki usuwać wywarem z malw i fiołków gotowanych w winie. Zęby wybielano mąką jęczmienną, wymieszaną ze sproszkowanym ałunem, szczyptą soli i odrobiną rozpuszczonego miodu. Chcąc mieć piękne włosy, namaszczano je oliwą, miodem i ałunem, mieszając te składniki w równych częściach z rtęcią. Napar z liści wierzbowych wzmacniał włosy, zaś oliwa i olej lniany zapobiegały ich wypadaniu.7 *

*

*

W parę miesięcy po koronacji jej syna baronowie angielscy zwrócili się do Izabeli z Anguleme z uprzejmą, ale bardzo stanowczą prośbą, aby opuściła kraj. Nie opierała się, bo wiedziała, że jest niepopularna; imię jej przekręcano złośliwie nazywając ją królową Jezabel. Powróciła więc na kontynent. „Królowa przejechała przez Poitou i przybyła do swojego miasta Angouleme, które otrzymała w dziedzictwie, i przyjąwszy hołd z tych ziem, stała się panią krainy Angoumois. Ukartowała małżeństwo swojej córki z księciem Lusignan, synem Hugona Le Brun hrabiego La Marche, aby zapewnić sobie jego pomoc. Następnie to małżeństwo rozbiła i wzięła go sobie na męża, o czym wiele mówiono.”8 Bo i rzeczywiście było o czym mówić: chodziło nie tyle o bezwzględność, zjaką Izabela wzięła sobie za męża człowieka, którego wpierw przeznaczyła dla córki, ile o to, że w tak nieoczekiwany sposób wracała do swojej pierwszej miłości, którą przed dwudziestu laty wzgardziła, aby poślubić Jana bez Ziemi. Co prawda Izabela była jeszcze całkiem młoda; w chwili śmierci Jana miała zaledwie trzydzieści lat. Ale ludzie niemało dziwili się, że baron tak potężny jak Hugo z Lusignan zdecydował się puścić w niepamięć afront, niegdyś mu wyrządzony. Dalszy rozwój wypadków miał dowieść, że Hugo był dosłownie urzeczony przez Izabelę, i baronowie z Poitou wkrótce się przekonali, że na ich czele stoi nie on, lecz królowa. Minęło zaledwie pół roku od koronacji Ludwika, kiedy nawiązał on bardzo ożywione negocjacje z Hugonem z Lusignan, którego żona bezsku­ 84

tecznie upominała się o swój zapis — dobra posagowe — jaki otrzymała kiedyś od Jana bez Ziemi. Ludwik czym prędzej zaproponował jako odszkodowanie rentę roczną i ziemie, jakie zamierzał zdobyć w Poitou. Przewidywał nawet, że ewentualnie sam otrzyma miasto Bordeaux. Układy potoczyły się tak pomyślnie, że wkrótce Hugo z Lusignan złożył królowi Francji hołd ligę ze swego lenna. Następnie Ludwik przemaszerował na czele wojska przez Tours, Montreuil-Bellay, a wreszcie dotarł do Niort i Saint-Jean-d’Angely. Te dwa ostatnie miasta poddały się prawie bez walki. A jak miała się sprawa z La Rochelle? Port nad Oceanem stanowiłby dla kapetyńskiej dynastii cenny nabytek, zwłaszcza że zaopatrywał on cały region północny w wino i sól. Ale bronił go zdolny dowódca, Savary z Mauleon, który odznaczył się w walkach francusko-angielskich; stawił on silny opór. W Paryżu wiado­ mość, że oblężenie napotyka trudności, wywołała niepokój. „Savary z Mauleon oraz trzystu rycerzy i liczni żołnierze tam przebywający mocno trzymali się w zamku i dzielnie go bronili przeciwko królowi Francji i jego ludziom. Kiedy oblężenie i wojna ciągnęły się już osiemnaście dni, księża, zakonnicy i lud paryski, wielce tym zasmuceni, bosi i w samych koszulach, przeszli w uroczystej procesji z kościoła Notre-Dame do opactwa Świętego Antoniego, aby uprosić u Boga zwycięstwo dla króla Francji. A przyłączyły się do tej procesji trzy królowe: pani Ingeborga, niegdyś małżonka króla Filipa, pani Blanka, żona króla Ludwika, oraz pani Berengaria, żona Jana króla Jerozolimy.”9 Działo się to 2 czerwca 1224 roku. Nazajutrz La Rochelle poddała się królowi Ludwikowi. Sprawił to tragikomiczny incydent: Savary z Mauleon podobno otworzył skrzynię przysłaną mu przez króla Henryka III, myśląc, że pełna jest pieniędzy; znalazł tylko kamienie i otręby. Może anegdota .powyższa ma obrazowo przedstawić, jak skąpo król Anglii, sam w wielkich tarapatach, wspomagał obrońców La Rochelle. W każdym razie Savary upadł na duchu i zdecydował się na kapitulację. Ludwik po jakimś czasie postanowił, że z kolei, po Poitou, opanuje Gaskonię. Wszędzie przyjmowano go ulegle i życzliwie. W Limoges mieszczanie poddali się; podobnie w Pui-Saint-Front i w Sarlat; miasto to umieściło wtedy w swoim herbie kwiat lilii. Wspomagany przez hrabiego La Marche Ludwik już widział się panem Bordeaux, ale miasto stanowczo odrzuciło wszelkie oferty Francuzów, oświadczając, że nie zawrze pokoju ani rozejmu z nieprzyjaciółmi króla Henryka. Wówczas król Francji wrócił nad Sekwanę, gdzie wzywały go niezwykłe zdarzenia rozgrywające się we 85

ROZDZIAŁ 3

KRÓLESTWO LILII

Flandrii. Bardziej niż kiedykolwiek zasłużył sobie na przydomek Lwa: całkowicie podporządkował sobie Poitou, bramę otwartą na Ocean, nawiązał przymierze z groźnymi Lusignanami i Savarym z Mauleon, który oddał swój miecz na jego usługi — a tego wszystkiego dokonał zaledwie w parę miesięcy. *

*

*

Ferrand hrabia Flandrii był już od dziesięciu lat więźniem króla Francji, ale jego żona Joanna sprawowała rządy w tej prowincji. I nagle zaczęły krążyć dziwne wieści: mówiono, że ojciec Joanny, hrabia Baldwin, powrócił z Ziemi Świętej. Hrabia Baldwin, który w 1204 roku wyruszył na krucjatę z możnymi panami (odyseję ich opisał Villehardouin), został pierwszym cesarzem Konstantynopola. W dwa lata później wpadł w zasadzkę i słuch 0 nim zaginął. W lesie w Glanęon, pomiędzy Tournai a Valenciennes, pojawił się tajemniczy pustelnik, w którym niektórzy flamandzcy rycerze dopatrywali się uderzającego podobieństwa do nieboszczyka swego hrabiego. „Jakiś człek przybył do Flandrii podając się za hrabiego Baldwina z Flandrii, niegdyś cesarza konstantynopolitańskiego; miał cudem uciec z więzienia u Greków. Wielu możnych i pomniejszych ludzi hrabiego Flandrii uznało, że ów jest niezwykle podobny do hrabiego Baldwina... i przyjęli go jak hrabiego i pana. A ponieważ nienawidzili hrabiny Joanny, córki hrabiego Baldwina, pozbawili ją władzy, odebrali jej prawie całe hrabstwo Flandrii 1we wszystkim porozumieli się z rzekomym Baldwinem. Hrabina, wypędzo­ na z ziemi, która była jej prawym dziedzictwem, w rozpaczy udała się do króla Francji Ludwika, błagając, aby, na Boga, ulitował się nad nią i przekonała go, że może i powinien wzruszyć się jej losem i odzyskać dla niej jej ziemie oraz hrabstwo.” Znana rzeźba, zachowana w kościele Franciszkanów w Nancy, pozwala nam wyobrazić sobie, jak mógł wyglądać powrót krzyżowca: okrytego łachmanami rycerza gorąco ściska żona.10 Dopatrywano się w nim drugiego hrabiego z Vaudemont, Hugona I, który wyruszył był do Ziemi Świętej z królem francuskim Ludwikiem VII około roku 1147 i zaginął bez wieści. Jego żona, Anna z Lotaryngii, nie chciała powtórnie wyjść za mąż i dożyła tego szczęścia, że prawie po dwudziestu latach, w roku 1163, hrabia powrócił do domu. Wielu rycerzom zdarzało się zaginąć podczas bitwy, ale nieraz dzięki niezwykłym zbiegom okoliczności wychodzili cało z rzezi,

86

długo wiedli marny żywot w saraceńskich więzieniach albo w służbie jakiegoś emira, aby wreszcie, gdy już dawno uznano ich za zmarłych, powrócić w domowe pielesze. Pustelnik z Flandrii widocznie z rysów twarzy przypominał cesarza Konstantynopola. Ci, którzy opowiedzieli się za nim, mogli działać w dobrej wierze. Znali niegdyś hrabiego i zwiodło ich przypadkowe podobieństwo. Opaci z Saint-Jean w Valenciennes i z Saint-Vaast w Arras szczerze byli przekonani, że odzyskali dawnego pana. Przyznawano jednak, że prawdziwy Baldwin był wyższy. Poza tym, gdy udał się do niego dawny pisarz (dziś powiedzielibyśmy: sekretarz) Walter z Courtrai, pustelnik go nie rozpoznał. Jakkolwiek rzecz się miała, niektórzy korzystali z atmosfery ogólnego zaciekawienia, a potem entuzjazmu wokół tajemniczego przybysza, aby przysparzać trudności hrabinie Joannie. Nie lubiano jej, a ponadto wielu spośród zamożnych mieszczan i drobnych seniorów dojrzało tu sposobność wzmocnienia swojej niezależności. W końcu ruch ten przybrał rozmiary zamachu stanu. Rzekomego Baldwina oprowadzano tryumfalnie od miasta do miasta po całej Flandrii. Rolę swoją grał znakomicie, pokazywał blizny na ciele, twierdząc, że to ślady ran, które odniósł jako cesarz Konstantynopola. Wreszcie, w dzień Zesłania Ducha Świętego, uroczyście włożył koronę hrabiowską, pasował rycerzy, nadawał lenna i zachowywał się jak władca tej ziemi. Hrabinie Joannie, która nie zgodziła się na spotkanie z nim, nie pozostało nic innego, jak zbiec do Paryża i błagać, aby król wymierzył oszustowi sprawiedliwość. Hrabia Baldwin był wujem króla Francji, bratem Izabeli z Hainaut. Ludwik postanowił uzyskać możliwie dokładne informacje i wysłał naj­ pierw swoją ciotkę, Sybillę z Beaujeu, siostrę Baldwina i Izabeli, która, udawszy się do Flandrii, natychmiast zorientowała się, że ma do czynienia z szalbierzem na wielką skalę. Poradziła jednakże pustelnikowi, rzekomo swojemu bratu, aby stawił się przed królem, i zapewniła go, że jeżeli istotnie jest cesarzem Konstantynopola, król przyjmie go z wszelkimi nalewnymi honorami. Teraz z kolei zaczął działać Ludwik. Wraz z Blanką, osobiście w tej sprawie zainteresowaną, przybył do Peronne i „wezwał tego, który mieni się hrabią Baldwinem”. Ten nie uląkł się i stanął przed królem „w postawie wspanialej i dumnej”. Obecny tam arcybiskup Beauvais zapytał: „Gdzie zaślubiliście waszą małżonkę?” Nie było odpowiedzi i wtedy, jak mówi kronika, król już zrozumiał, że ma przed sobą „hultaja”, ale zadał mu dalsze pytania: gdzie składał królowi Filipowi hołd z hrabstwa Flandrii i gdzie ów król pasował go. na rycerza? Wykręcając się od odpowiedzi, człowiek ten „zażądał, aby na dziś wieczór dali mu zjeść 87

ROZDZIAŁ 3

i wypocząć, a on nazajutrz udzieli odpowiedzi”.11 I^udwik przejrzał „sza­ leństwo i pychę” fałszywego pustelnika i srodze się rozgniewał. „Rozkazał mu, aby w trzy dni opuścił jego ziemię i królestwo, i dał mu list żelazny na drogę.” Baldwin nie stawiał oporu. Oddalił się, a kiedy król wrócił do Valenciennes, próbował zbiec i dotarł do Burgundii. Tam wszakże rozpoz­ nał go jakiś rycerz i wydał hrabinie Flandrii, która w początkach października tego roku (1225) kazała go bez sądu powiesić w Lille. W następstwie tego zdarzenia Francja i Flandria zbliżyły się do siebie. Joanna rozpoczęła z królem Francji rokowania w sprawie uwolnienia swojego męża. Ludwik tym bardziej skłonny był do ustępstw, że Joanna starała się o unieważnienie swojego pierwszego małżeństwa, aby poślubić hrabiego Bretanii, Piotra Mauclerc. Postanowiono, że Ferrand odzyska wolność na Boże Narodzenie roku 1226 w zamian za pewne gwarancje i okup. Ferrand istotnie opuścił więzienie, ale w zupełnie innych okoliczno­ ściach, niż przewidywał król Ludwik. * * * Tymczasem królowa znów była w odmiennym stanie; w roku 1225 powiła dziewczynkę, Izabelę, pierwszą córkę królewskiej pary; najmłodszy syn, Karol, miał się urodzić w 1226 roku.12 W początkach tego roku, który tak mocno zaciążył na życiu Blanki, nadeszła wieść, że na Południu organizuje się nowa wyprawa krzyżowa. Już od roku legat papieski Romano Frangipani przemierzał ziemie francuskie i ubiegał się o wystawie­ nie armii, która rozprawiłaby się ostatecznie z heretyckimi albigensami, siejącymi niepokój na ziemiach langwedockich. Ludwik już dwukrotnie udawał się na Południe. Były to raczej krótkie wizytacje suzerena niż krucjaty, jednakże podczas drugiej z nich wydarzył się tragiczny epizod: grabież miasta Marmande, z pełną okrucieństwa werwą opowiedziana w Pieśni o wyprawie krzyżowej na albigensów: ...1 rycerzy, i damy, i dziateczki drobne, I mężów, i niewiasty, z szat odartych, gołych, Wszystkich tną i sieką swym żelazem ostrym, A wszędy krew i ciała, mózgi i tułowia, I członki odrąbane, trupy powalone, Wydarte, rozpłatane serca i wątroby Leżą na placach jakby deszczem przyniesione, Bo od krwi ich rozlanej, co ciecze dokoła Ziemia poczerwieniała, moczary i pola. Ani mąż, ni niewiasta, ni stary, ni młody,

88

KRÓLESTWO LILII

Nie ostał się człek żaden, jeśli się nie schronił, A miasto spustoszone i ogniem już płonie.

.

Druga część Pieśni kończy się opisem przygotowań do oblężenia Tu­ luzy, jakie król Francji Ludwik później istotnie przedsięwziął, i uka­ zuje jego łuczników stojących na moście w Bazacle, który był wspa­ niałym dziełem sztuki inżynierskiej; pełnił również rolę zapory i zapew­ niał wodę młynom, budowanym wtedy nad Garonną. Ale Ludwik nie doprowadził oblężenia do końca; może poniósł porażkę, a może po prostu skończyła się obowiązująca go czterdziestodniowa służba woj­ skowa. Ludwik, jak jego ojciec, król Filip, nie poświęcał dotąd większej uwagi sprawie albigensów, natomiast żywo interesowały go Flandria, Normandia i Anglia, to „wiano Blanki”, w związku z którym doznał w 1219 roku okrutnego zawodu. W ciągu sześciu czy siedmiu lat sytuacja uległa zmianie: Ludwik, gdy został królem, winien był zatroszczyć się o Langwedocję jako jej suzeren, a Blanka musiała sobie przypomnieć, że młody hrabia Tuluzy, Raj­ mund VII, jest jej ciotecznym bratem; jego matką była Joanna, córka Alienor z Akwitanii. Rajmund wychowywał się częściowo w Anglii i mimo fatalnej opinii, jaką zyskał jego ojciec, Rajmund VI („poplecznik szatana, syn zagłady, nieprzyjaciel Krzyża, wróg Kościoła, obrońca heretyków...”, jeśli wierzyć Piotrowi z Vaux-de-Cernay14), nie można go było obciążać ojcowskimi grzechami. Tak zresztą zadecydował papież Innocenty III, a parlament zgromadzony w Paryżu w roku 1224 w obecności króla „ogłosił i uznał, że Rajmund VII hrabia Tuluzy jest dobrym chrześcijaninem i żyje według praw Boga i wiary chrześcijańskiej”.15 I oto przyszedł czas, kiedy należało poświęcić więcej uwagi tym obszarom, gdzie wojna ciągnęła się uparcie i z niezwykłym okrucieństwem: ...Nie była wojna ta igraszką: Palono albigensów w ogniu, A zasię wiernym chrześcijanom Nosy i wargi ucinano, Ręce i nogi, brody i uszy, By kto ich ujrzy, zadrżał w duszy. Na większą zgubę Francuzowi Oczy mu wydzierano z głowy, Czy to był rycerz, czy służący, W ogień wrzucano go płonący.16

89

ROZDZIAŁ 3

Jak więc przedstawiały się sprawy w początkach roku 1226 na Południu? Krzyżowcy roku 1209, po ograbieniu Beziers i zdobyciu Carcassonne, wybrali na wodza hrabiego Leicester, Szymona z Montfort. Człowiek ten, który parę lat wcześniej odmówił udziału w zdobywaniu Zadaru („Nie przybyłem tutaj, aby zabijać chrześcijan.” 17), chociaż groziło mu to śmiercią z rąk Wenecjan, z czasem dał się ponieść ambicji, która miała nie tylko stać się przyczyną jego zguby, ale również ujemnie wpłynąć na przebieg krucjaty, zresztą od początku źle się zapowiadającej. Wkrótce bowiem przerodziła się ona w osobistą rywalizację pomiędzy hrabią Tuluzy Rajmundem VI a Szymonem z Montfort, tak iż mieszkańcy Południa, nawet ci nie pozyskani dla herezji (na przykład sama Tuluza, gdzie tylko dzielnica kupiecka sprzyjała heretykom, a właściwe miasto wrogo się do nich odnosiło), coraz bardziej buntowali się przeciwko politycznemu charakterowi, jakiego ta walka nabierała. Wielka bitwa stoczona pod Muret 12 września 1213 roku z połączonymi wojskami hrabiego Tuluzy i króla Aragonii Piotra II, przybyłego ze znaczną armią na odsiecz, pozwoliła Szymonowi rozciągnąć władzę na samą Tuluzę i na wybrzeża Garonny. Ale wraz z jego tryumfem ujawniły się trudności. Podbój jasno ukazał, jak wypaczona została idea krucjaty. Szymon, ugodzony kamieniem w czoło podczas kolejnego oblężenia Tulu­ zy miasto trzeba było wciąż zdobywać na nowo — zmarł w roku 1218. Jego syn, Amalryk, nie był zdolny do przejęcia po nim tak uciążliwego dziedzictwa. Rajmund VI zmarł w roku 1222, ale jego syn odzyskał najpierw Agenais, a potem kolejno — oprócz Tuluzy — Lavaur, Puylaurens, Montauban, Castelnaudary, Moissac i Carcassonne. Ostatecznie uregulowanie tej bardzo zawikłanej sytuacji było rzeczą króla Francji, naturalnego suzerena panów z Południa i nie budzącego sprzeciwów spadkobiercy Amalryka, ten bowiem w roku 1225 zrzekł się na rzecz Ludwika uprawnień odziedziczonych po ojcu. Na synodzie zwołanym 28 stycznia w 1226 roku wyklęto raz jeszcze hrabiego Tuluzy, którego postępowanie wzbudziło tymczasem niepokój legata papieskiego: Papież królowi tak powiedzieć Kazał: niech do Tuluzy jedzie I w posiadanie niech obejmie, Jeśli mu wola, wszystką ziemię; Zdobycz ma przypaść mu w całości, Amalryk praw niech doń nie rości. I słusznie czynić tak wypada,

90

KRÓLESTWO LILII

Bo Francji król Tuluzą włada. Z jego ją ręki dzierżyć trzeba.18

Legat papieski, Romano Frangipani, kardynał od Świętego Anioła, był silną osobowością i szybko zdobył znaczny wpływ na Ludwika — z którym był zresztą spokrewniony — a przede wszystkim na Blankę. Jego zdaniem należało nie zwlekając podjąć na nowo krucjatę. Heretycy podnosili głowy; swobodnie krążyli po całym kraju, głosząc swoją fałszywą naukę, jak to czynili Piotr Garcias i Rajmund Niort, kasztelan z Sault. Biskup katarów Guilabert z Castres odprawiał nabożeństwa w Fanjeaux i niedawno przewodniczył prawdziwemu heretyckiemu soborowi w Pieusse. Ich kaza­ nia zagrażały duszom chrześcijańskim. Trzeba było położyć temu kres. Ludwik tym chętniej słuchał słów legata, że skądinąd wiedział, iż młody hrabia Tuluzy, Rajmund VII, pertraktuje z królem Anglii. Ustalono, że krzyżowcy, nie odkładając sprawy, zgromadzą się następnej wiosny w Bourges. U boku Ludwika miało stawić się z tej okazji wielu możnych panów królestwa: jego kuzyn Humbert z Beaujeu, jego brat z nieprawego łoża Filip hrabia Saint-Pol, Archibald z Bourbon, Enguerrand z Coucy, Robert z Courtenay, Tybald z Szampanii, hrabia Bretanii Piotr Mauclerc, Jan z Nesle i oczywiście Amalryk z Montfort oraz kilku dostojników kościelnych, a wśród nich brat Guerin, który towarzyszył już Filipowi Augustowi pod Bouvines. Ludwik, chociaż na pewno nie miał przy sobie stu tysięcy rycerzy, jak pisze pewien kronikarz o zbyt bujnej fantazji, ani nawet pięćdziesięciu tysięcy, jak twierdzi inny,19 rozporządzał jednak imponującą armią, a poza tym wielu pomniejszych panów z Południa uznało, że rozsądniej będzie od razu oddać się mu-w opiekę. „Gorąco pragniemy znaleźć się w cieniu waszych skrzydeł i pod waszymi rozumnymi rządami” — pisał do Ludwika Bernard Oton, pan z Laurac. Podobnie postąpili mieszkańcy Beziers, Saint-Antonin i wielu innych, jak Rajmund z Roquefeuil, Pons z Thezan itd. Tradycyjni sprzymierzeńcy hrabiego Tuluzy, Nuńez Sancho hrabia Roussillon i Jakub I aragoński, również opowiedzieli się za królem Francji. Wydawało się pewne, że w ciągu zwyczajnej czterdziestodniowej kampanii uda się utwierdzić władzę królewską na zbuntowanych obszarach. Ludwik wahał się trochę, jaką wybrać drogę, po czym zdecydował się ruszyć doliną Rodanu, jak za pierwszym razem; i słusznie, bo komunikacja wodna wciąż jeszcze była najdostępniejsza i najszybsza. Żegluga odbyła się bez przeszkód. W Montelimar król przyjął poselstwo 91

ROZDZIAŁ 3

miasta. Beaucaire wysłało zawczasu swoich przedstawicieli. Tak samo postąpił Awinion, miasto duże, wzbogacone na handlu i, jak dotąd, zawsze wierne sojuszowi z hrabiami Tuluzy. Rajmund VII zjednał sobie awiniończyków, zwalniając ich od wszelkich opłat na podległych mu obszarach. Jednakże nie przewidywano, aby miano tam natknąć się na większy opór. Król stanął obozem w Pont-de-Sorgues dnia 7 czerwca. Tam przyjął poselstwo z Awinionu. Ale co właściwie wydarzyło się w dwa dni później ? Miasto, które przyrzekło mu wolne przejście, nagle zmieniło decyzję; król 0 mało nie wpadł w zasadzkę. Krzyżowcy wszczęli walkę z mieszkańcami; ci postanowili zniszczyć drewniany most, którym zdążyła już przejść część wojska. Oznaczało to zerwanie umowy, toteż natychmiast przystąpiono do oblężenia. Na tak dobrze zapowiadającej się drodze wyrosła niespodziewa­ na przeszkoda. Dwa wielkie donżony — Quiquenparle i Quiquengrogne doskonale miasta broniły. Mieszczanie, bogaci, zasobni, poczynili obfite zapasy żywności, a nawet — z czego należałoby wnioskować, że zerwanie umowy nie było nie przemyślane — wzięli na żołd bandę brabanckich 1flamandzkich najemników. Ponadto hrabia Tuluzy postarał się, aby ziemię przed armią króla Francji obrócić w perzynę; kazał nawet zaorać łąki, aby nie było paszy dla koni. Wbrew temu, czego można by oczekiwać, oblężonym niczego nie brakowało, a głód cierpieli oblegający. Rok był niezwykle upalny. W wojsku wkrótce wybuchły nieuniknione w takich okolicznościach choroby, przede wszystkim dyzenteria. Szturm, podjęty przez krzyżowców 8 sierpnia, skończył się niepowodzeniem. Most, na który wielu z nich się wdarło, załamał się i, jak mówiono, blisko trzy tysiące ludzi utonęło w Rodanie. Z kolei awiniończycy w parę dni później urządzili wypad w chwili, gdy Francuzi pożywiali się co znowu spowodowało wielkie ich straty. Blanka na pewno z rozpaczą wysłuchiwała wieści o tym oblężeniu, niespodzianym i tak się przeciągającym, że w królewskim otoczeniu coraz poważniej mówiono o wycofaniu się. Wśród ogólnego przygnębienia Ludwik raz jeszcze energicznie zabrał się do dzieła. Postarał się o poprawę warunków zdrowotnych, kazał wrzucić do Rodanu trupy, których pełno było w obozie, i wykopać pomiędzy miastem a swoimi szańcami ogromny rów, aby nieprzyjaciel nie mógł go zaskoczyć, po czym ogłosił, że oblężenie trwać będzie aż do skutku. „Lew” się obudził. Jego postawa zrobiła wrażenie na przeciwniku. Około 15 sierpnia awiniończycy nawiązali pertraktacje. Zażądano zakładników i 9 września legat wjechał do miasta. Jego obrońcom darowano życie, ale mury obronne miały zostać doszczętnie zburzone. Okoliczni chłopi podobno

KRÓLESTWO LILII

burzyli je chętnie, gdyż powszechnie obawiano się potęgi Awinionu, a jego mieszczanie dobrze dali się wszystkim we znaki. Ludwik VIII pozostawił miasto pod strażą Wilhelma z Oranii, którego ojca mieszkańcy Awinionu niegdyś żywcem obdarli ze skóry i zamordowali. Postanowiono zbudować twierdzę w Villeneuve-les-Avignon, aby w przy­ szłości stawić czoło ewentualnym buntom. Tak powstał zamek Saint-Andre. Zarówno w czasie oblężenia, jak po zwycięstwie król Francji nieustannie odbierał hołdy od panów z Południa. Odtąd jego krucjata stała się jednym pochodem tryumfalnym przez Beziers, Carcassonne, Castelnaudary, Pamiers, Puylaurens. Wszędzie uznawano jego władzę. Niemniej epizod awinioński miał zaciążyć nad losem wyprawy. Zmęcze­ nie, niezadowolenie, szemranie — wielu baronów myślało już o porzuceniu swojego suzerena, a w jednym przypadku doszło do poważnego wykrocze­ nia. Dopuścił się go hrabia Tybald z Szampanii. W pierwszej połowie sierpnia, gdy położenie wydawało się beznadziejne, zwinął swój obóz, tłumacząc się, że obowiązująca go czterdziestodniowa kampania dobiegła końca. Król zagroził, że jeśli Tybald go opuści, on sam spustoszy później i wyda na pastwę ognia Szampanię. Tybald wcale się tym nie przejął, nie śmiał jednak wymknąć się inaczej jak nocą. Obozowi pachołcy, rzeźnicy i szewcy żegnali jego rycerzy szyderczymi okrzykami, „wymyślając im od głupców i zdrajców”. Istotnie wyglądało to na zdradę i wywołało ogólne oburzenie. Równocześnie zaczęło także ubywać ludzi z królewskiego otoczenia. Pomarli arcybiskup Reims Wilhelm z Joinville, który przed trzema laty koronował Ludwika, a także dwaj królewscy doradcy: Filip hrabia Namur i Bouchard z Marły. Król również wydawał się bardzo wyczerpany, gdy w październiku postanowi! puścić się w powrotną drogę do własnej domeny. Kraj, który można było uznać za mniej więcej ujarzmiony, oddał pod opiekę swemu krewniakowi, Hubertowi z Beaujeu. Ludzi ogarniał coraz większy niepokój. Obleganie Awinionu w tak trudnym do zniesienia upale widocznie podkopało zdrowie króla. Krótkimi etapami wybrał się w drogę 29 października. Kiedy dotarł do zamku Montpensier, poczuł, że dalej nie pojedzie. Dnia 3 listopada zgromadził przy sobie najwierniejszych towarzyszy, jak jego przyrodni brat Filip Rozczochrany, Enguerrand z Coucy, marszałko­ wie Francji Robert z Coucy i Jan Clement, hrabiowie Blois i Montfort, oraz licznych dostojników duchownych, jak arcybiskup z Sens Walter Cornut, biskupi z Beauvais, z Noyon i z Chartres. Kazał im złożyć uroczystą przysięgę, że uznają jego najstarszego syna, Ludwika, dziedzicem króle93

r ROZDZIAŁ 3

stwa. Bezzwłocznie wypisano akt, na którym złożyli pieczęcie wszyscy obecni. Swój testament sporządził król już przed rokiem, kiedy przygoto­ wywał wyprawę na Południe. Zaznaczył tam, że gdyby spotkało go jakieś nieszczęście, rządy w państwie ma objąć jego małżonka Blanka. Włości swoje, jako tzw. apanaże, rozdzielił pomiędzy dzieci: drugi syn, Robert, otrzymał ziemie po matce króla, Izabeli z Hainaut, to znaczy Artois, trzeci, Jan — hrabstwo Andegawenii, czwarty, Alfons — hrabstwo Poitiers i Owernię. Pozostali mieli obrać stan duchowny, jak wielu młodszych synów w tych czasach. „Król zmarł w niedzielę po oktawie Wszystkich Świętych. Jezus Chrystus przyjął jego duszę, bo król byl dobrym chrześcijaninem, żył w wielkiej pobożności i w wielkiej czystości ciała i nigdy nie zadał się z żadną kobietą oprócz tej, którą pojął za żonę. Wielu powiada, że ze śmiercią króla spełniło się proroctwo Merlina, głoszące: In monte ventris morietur leo pacificus, co się tłumaczy: «Na górze brzucha umrze lew łagodny.» Król Ludwik był za życia srogi jak lew dla złych, a zadziwiająco łagodny dla dobrych. I nie masz drugiego króla Francji, który by zmarł w Montpensier” (mont — góra, panse — brzuch).20 Wspaniała armia, która ruszała do walki pół roku wcześniej, zmieniła się w orszak pogrzebowy, posępny nie tylko dlatego, że eskortował zwłoki króla. Ciężka atmosfera wzajemnych uraz, potwarzy i plotek złowróżbną mgłą osnuwała tę jesienną wędrówkę. Szeptano, że król zmarł od trucizny, że podano mu ją w winie. Kto ją podał? Jego wróg Tybald z Szampanii, który tak haniebnie opuścił królewskie szeregi? Śmierć różnych osób z otoczenia króla zdawała się potwierdzać te wymysły — po prostu wymysły, bo nie bajając o zatrutym winie, łatwo było wyjaśnić te choroby brakiem higieny i nasileniem stale w każdej armii drzemiących epidemii. Tybald z Szampanii odstąpił od oblężenia w pierwszej połowie sierpnia, więc trudno było obciążać go za zbrodnię, której skutki ujawniły się tak późno. Ale jego postępek, tak podobny do zdrady, wzburzył umysły, co wkrótce rykoszetem miało dosięgnąć nawet Blanki. W każdym razie król Ludwik VIII pozostawi! po sobie niczym nie skażoną pamięć. Był dzielnym wojownikiem, bił się jak lew, ilekroć chodziło o jego honor, ambicję, domenę. W przeciwieństwie do ojca, którego miłosne przygody wypełnić by mogły całą kronikę, nic nie można mu było zarzucić jako małżonkowi. Później opowiadano nawet, że gdy król poczuł się chory, jego towarzysz, Archibald z Bourbon, przyprowadził mu do loża dziewczy­ 94

KRÓLESTWO LILII

nę lekkich obyczajów, myśląc, że rozgrzeje ona i rozweseli Ludwika; w tej epoce uważano to za lek nader skuteczny. Jeśli to w ogóle jest prawdą, wasal chciał zapewne rozproszyć ponure myśli dręczące suzerena, który doznał wielu niespodziewanych trudności, spotęgowanych jeszcze odstępstwem Tybalda. Ale król wzgardził tym lekiem czy też „wypoczynkiem wojownika”, oświadczając, że wyrzeka się wszystkiego, co mogłoby splamić jego duszę. *

*

*

Oznajmiono tedy królowej, Że król już w drodze, wraca zdrowy. Sposobić powóz każe pani, By wieść mu synów na spotkanie.21

Był to początek listopada, Blanka kazała „ustroić swój wóz” i wybrała się z rodziną na spotkanie króla. Brat Guerin, sekretarz, wyprzedził baronów i pierwszy dotarł do orszaku królowej. Mały książę Ludwik jechał na przodzie; brat Guerin zawrócił go i razem zbliżyli się do królowej. Bez przesady można powiedzieć, że Blanka szalała z rozpaczy. Słyszymy, że wstrząśnięta okrutną nowiną byłaby się targnęła na swoje życie, gdyby jej siłą od tego nie powstrzymano. Blanka miała naturę porywczą i krańcową; śmierć, o której wieść tak niespodzianie „dosięgła ją pośrodku drogi”, poraziła całą jej istotę. Ukochany mąż, młody jeszcze król, ojciec jej dzieci był dla niej wszystkim. Jego śmierć rujnowała dwie egzystencje; wszystko w niej i dokoła niej obracało się w ruinę. Jej cierpienie i łzy przygnębiały otoczenie królowej. 0 bracie Guerin ówcześni kronikarze piszą, że chodził „wściekły z bólu”. 1 wielki smutek zapanował na francuskim dworze, który w ciągu trzech lat miał trzech królów, a jeden z nich był jeszcze dzieckiem. Mimo strasznej zgryzoty trzeba było szybko zdobyć się na decyzję: należało chłopca ukoronować. Czy Blanka przypomniała sobie wtedy świątobliwego biskupa, który, kiedy ona sama była w wieku małego Ludwika, kazał jej otrzeć łzy, bo „królowa nie plącze”? Nas zdumiewa dzisiaj zestawienie dwu dat: 8 lis­ topada, dnia śmierci Ludwika VIII w Montpensier w Owernii — i 29 listo­ pada, dnia koronacji młodego Ludwika IX w Reims; dwadzieścia jeden dni, dokładnie trzy tygodnie upłynęły pomiędzy tymi dwoma wydarzeniami. Były to czasy, kiedy normalny etap drogi nie mógł wynosić więcej niż sześćdziesiąt kilometrów dziennie, warto więc pomyśleć, ile trudu wymaga­ ło przygotowanie koronacji i zawiadomienie baronów: 95

ROZDZIAŁ 3

13. Ludwik Święty; rzeźba zwornika w kaplicy zamku Saint-Germain; XIII w.

I młodego księcia Burgundii, I duchowieństwa wszystkich stanów, I braci trzech, na Coucy panów, Pana Baru i pana Blois, Normanów i tych z Hurepoix...

Na wszystkie strony wyprawiono gońców i kurierów, zaopatrując ich w pisma podobne do tych, jakie dochowały się do naszych czasów. Nosiły one na sobie pieczęcie wszystkich baronów i prałatów, którzy byli obecni przy śmierci króla, jak biskup Chartres, arcybiskup Sens Walter Cornut, nieprawy brat króla bastard Filip Rozczochrany, hrabiowie Blois i Montfort itd. Gdy uprzytomnimy sobie jeszcze, że musiano pamiętać o wszystkich szczegółach ceremonii, której rytuał zaczynał się ustalać — od pomieszczeń dla rodziny królewskiej do szat koronacyjnych i przerabianej dla chłopca korony — musimy przyznać, że Blanka szybko opanowała ból i pokazała, na co ją stać jako kobietę i królową. Zmarły małżonek wyraźnie powierzył jej rządy w królestwie, co zresztą w tej epoce nie budziło sprzeciwów, kobiety bowiem obejmowały dobra lenne, jako że prawo feudalne nie stosowało w tej dziedzinie ograniczeń przewidzianych w prawie rzymskim. Blanka miała więc, jak przez pewien czas jej siostra Berenguela w królestwie Kastylii i Leonu, sama sprawować rządy. Toteż, dodajmy tu mimochodem, historycy niesłusznie później pisali, że była regentką. Dokumenty podpisywali na przemian Blanka i jej syn król, i dziś trudno byłoby ustalić, które rozporządzenia wydała królowa, a które Ludwik. W każdym razie przez najbliższy okres rządziła Blanka, bo Ludwik miał dopiero dwanaście lat. *

*

*

„Popierajcie królową i ratujcie jej dzieci.” Takimi słowy przemawiał vox populi w kazaniach, jakie wierszem ułożył „w miesiącu, gdy zmarł dobry król Ludwik”, duchowny z Sancerre imieniem Robert.22 W końcu tegoż miesiąca, w dzień świętego Andrzeja (29 listopada), odbyła się wzruszająca koronacja „bez pieśni i poematów”. Chłopca, który miał zostać namaszczony, przywieziono rydwanem. Lecz gdy stanęli u bram grodu, Rosłego mu rumaka wiodą.

96

14. Domniemany portret Ludwika Świętego; katedra Notrc-Dame w Paryżu; XIII w.

r i

r ' ‘T ' A

M S ; i *r 11 | xrir* 4 > r t n \ • *u#vĄy \* i

»

f tor; 4vrrtt 4tiAnUhatfeautfa»*tT

J

crnwctif Nf tm d ^r ^r m u mf r