Hoe gaan we dit uitleggen - Onze toekomst op een steeds warmere planeet 9789082942149 [PDF]

Zitiervorschau

© 2019 De Correspondent Omslagontwerp: Leon Postma Art direction: Harald Dunnink Illustratie auteur: Cléa Dieudonné Infographics: Leon de Korte, Leon Postma en Jorris Verboon Redactie: Harminke Medendorp Eindredactie: Andreas Jonkers Correctie: Annelieke Tillema Vormgeving: Pre Press Media Groep ISBN 9789082942156 NUR 320 www.decorrespondent.nl

JELMER MOMMERS

HOE GAAN WE DIT UITLEGGEN ONZE TOEKOMST OP EEN STEEDS WARMERE AARDE

‘Our task is to make trouble, to stir up potent response to devastating events, as well as to settle troubled waters and rebuild quiet places.’ — Donna J. Haraway, Staying with the Trouble

Inhoud

Voorwoord9

Deel I: Wat is er mis? 1. Hoe we in de problemen kwamen 2. Er hangt iets in de lucht 3. Nu verandert alles

17 31 47

Deel II: Waar gaat het heen? 4. Het is nog niet te laat 5. Toekomstscenario 1: Muren 6. Toekomstscenario 2: Bossen

67 81 105

Deel III: Wat kunnen we doen? 7. Keuzes en kansen 8. Het gevecht van de eeuw 9. De grote kracht van het kleine verschil

135 153 173

Bijlage191 Verantwoording & verder lezen199 Dankwoord203 Bronnen205

Voorwoord

Klimaatverandering is een ramp van een onderwerp, ik zeg het maar gewoon eerlijk. Ik ben er al vijf jaar continu mee bezig en ik vind het nog steeds afstotelijk. Dus als je hebt geaarzeld dit boek op te pakken: ik begrijp het helemaal. Het begint al bij het woord ‘klimaat’. Met de technische betekenis is niet zoveel mis: ‘het gemiddelde weer over een periode van min­ stens dertig jaar’. De term is bedacht om algemene uitspraken te kun­ nen doen over het weer op een bepaalde plek. Nederland heeft bijvoorbeeld een gematigder en koeler klimaat dan India. Voor de meeste mensen en gedurende het grootste deel van onze recente ge­ schiedenis was het klimaat een gegeven, ongeveer zo boeiend als het langzame stromen van gletsjers of de samenstelling van de lucht die we inademen. Achtergrond. Voer voor experts. Maar we weten allemaal dat het woord ‘klimaat’ tegenwoordig een heel andere lading heeft. Dreiging. Gevaar. De afgelopen jaren vertellen de experts ons in steeds fellere bewoordingen dat het kli­ maat door menselijk toedoen ingrijpend verandert. Niet op één plek, niet in Nederland óf in India, maar overal tegelijk. Ze vertellen ons dat de aarde opwarmt, dat zeespiegelstijging kuststeden bedreigt, dat hittegolven vaker ondraaglijk heet worden, dat de wereldwijde voed­ selvoorziening onder druk staat. Ze vertellen ons dat doorgaan op de huidige weg vrijwel zeker tot wereldwijde catastrofes zal leiden – en al leidt. Ik heb op mijn computer een mapje waarin ik nieuws en studies over het veranderende klimaat verzamel. Het is een uitdijende uitno­ 9

diging om wanhopig te worden. Elke maand komt er wel een stuk bij waardoor ik denk: het is nog veel erger dan ik dacht. Als ik net de schrik te boven ben van een omvangrijke studie die stelt dat deze eeuw hon­ derden miljoenen mensen last kunnen krijgen van watertekorten door smeltend ijs in het Himalayagebergte,1 dan dient de volgende mokerslag zich alweer aan: het zou de komende eeuwen zo heet kun­ nen worden dat een deel van de wolken verdwijnt.2 Met als gevolg dat nóg meer zonnewarmte het aardoppervlak bereikt – wat tot een on­ leefbaar hete aarde zou kunnen leiden.3 Niemand weet nog of het zover zal komen. Er is ook een kans dat de opwarming langzamer gaat dan nu wordt verwacht en dat we ons beter aanpassen dan in onze stoutste dromen mogelijk lijkt. Maar we hebben geen enkele garantie op die afloop, en een alternatieve aarde is er niet. Het eerlijke verhaal is dat we ongelofelijk diep in de shit zitten. De mens heeft het warmere klimaat waar we nu op afstevenen nog nooit meegemaakt. Lokale droogtes, lokale overstromingen, lokale weers­ extremen – die kennen we. Maar niets uit de geschiedenis bereidt ons voor op wereldwijde ontwrichting van het klimaat, met tal van gevol­ gen die op zichzelf onprettig zijn en in combinatie met elkaar ramp­ zalig. We betreden volledig nieuw terrein. Hoe langer we op de huidige voet doorgaan, hoe ontwrichtender de gevolgen. Iedereen heeft zijn eigen manier gevonden om zich tot de wereldwij­ de opwarming te verhouden. Tom, een van mijn beste vrienden, kijkt weg.4 Hij zei het laatst letterlijk toen we koffiedronken en met elkaar spraken over dit boek: ‘Ik kies ervoor om weg te kijken.’ Hij wil zijn leven leiden zonder zich de hele tijd rot te voelen over de staat van de aarde. Hij maakt zich wel degelijk zorgen over het klimaat, maar heeft geen vertrouwen in de overheid, want die doet veel te weinig. Hij heeft ook geen vertrouwen in bedrijven, want die kiezen uiteindelijk altijd voor winst en maken het probleem daardoor vaak groter. En hij heeft geen vertrouwen in zijn medemensen, want zelfs als mensen goed op 10

de hoogte zijn, dragen ze nog bij aan de opwarming. En dan zijn er nog de ontkenners in de politiek die soms verkiezingen winnen met de boodschap dat we niets aan het klimaat moeten doen. Op slechte dagen deel ik Toms wanhoop. Er zijn overheden, orga­ nisaties en burgers die hun uiterste best doen om de opwarming te beperken, maar collectief doet de mensheid, doen wij nog veel te wei­ nig. Er is ontzettend veel hypocrisie. Ik kan ervan getuigen. Enerzijds schrijf ik over de opwarming, geloof ik vurig dat we meer actie moeten ondernemen, en heb ik een aantal dingen in mijn eigen leven aan­ gepast omdat ik me zorgen maak over het milieu. Ik eet bijvoorbeeld geen vlees meer en vlieg sinds vorig jaar niet meer. Maar ik rijd soms nog wel auto en ik heb tijdens het schrijven van dit boek voor het eerst in mijn leven geskied, op nepsneeuw nota bene. Het zou zelfbedrog zijn om te doen alsof ik een ‘positieve bijdrage’ lever – dat is gewoon onzin als je kijkt naar de vervuiling die ik veroorzaak. Hoogstens belast ik de natuur elk jaar een beetje minder, recycle ik iets meer, compos­ teer ik iets meer dan het jaar ervoor. Maar dat is echt geen reden voor zelffelicitatie. Onder de streep ben ik nog steeds een vervuiler. Hoe ga ik dat uitleggen als iemand me in de toekomst vraagt wat ik deed om de aarde leefbaar te houden? Ongemakkelijke vraag. Ik heb er geen goed antwoord op. En ik zou willen dat het er niet was: dat knagende schuldgevoel, de angst, de wanhoop. Dus besloot ik op zoek te gaan. Ik ging op zoek naar manieren om wél te blijven kijken, maar niet wanhopig te worden. Ik zocht een ant­ woord op de vraag hoe erg het precies is gesteld met het klimaat, en of we überhaupt nog een geloofwaardige kans hebben om de opwar­ ming te bedwingen. Ik onderzocht welke ingrepen een verschil ma­ ken en waarom. De afgelopen vijf jaar sprak ik met wetenschappers en beleidsma­ kers, met lobbyisten en Shellmedewerkers, met actievoerders en met politici van de VVD tot de Partij voor de Dieren. Ik was bij klimaatde­ monstraties en rondetafelgesprekken van de industrie; ik was in Pa­ rijs bij de grote klimaattop van 2015, en in Zuid-Amerika om te onderzoeken waarom Ecuador zich genoodzaakt ziet olie te winnen 11

in het regenwoud van de Amazone. (De wereldwijde vraag naar olie, onder meer veroorzaakt door het vliegtuig waarmee ik naar Ecuador reisde, was inderdaad een deel van het antwoord.) De inzichten die ik gaandeweg opdeed, deel ik met je in dit boek. Ik beschrijf hoe we hier gekomen zijn, hoe het erger kan worden (als we het laten gebeuren) en hoe het beter kan worden (als we daarvoor kiezen). In Deel 1 duik ik kort de geschiedenis in, omdat we alleen vooruit kunnen als we weten waarom we in de problemen zijn gekomen en wat die problemen precies behelzen. In Deel 2 toon ik twee toekomstscenario’s. Het eerste scenario be­ schrijft een mogelijke toekomst als we onze levens blijven leiden zoals we nu doen. Het tweede scenario laat zien wat er kan gebeuren als we de samenleving ingrijpend verduurzamen. In Deel 3 schets ik hoe we die duurzame toekomst kunnen afdwin­ gen. Afwachten en hopen op het beste is niet genoeg. Oude én nieuwe krachten zijn bezig de toekomst te vormen, en de vraag is welke krachten we aanjagen. De afgelopen jaren kwam ik erachter dat mensen wél iets kunnen ver­ anderen als ze samen in actie komen. Niet in een of andere utopische toekomst, nu al. Hoewel je er in het dagelijks leven weinig van merkt, is er een groeiende groep mensen op de been. Zij geloven niet dat de toekomst ons overkomt. En ze hebben gelijk: het verhaal dat we onze (klein)kinderen later kunnen vertellen, schrijven wij nu zelf. Ik gebruik de woorden ‘wij’ en ‘ons’ heel bewust. Dit boek gaat echt over ons allemaal. Het gaat over onze collectieve geschiedenis en onze gezamenlijke toekomst. Iedereen heeft daar zijn eigen positie in en zijn eigen ideeën over. Maar hoe divers we ook zijn, uiteindelijk wo­ nen wij allemaal op dezelfde planeet en delen we één wereldwijd kli­ maat. Ik zal er niet al te gezapig over doen, maar ik zal regelmatig ‘wij’ schrijven, omdat we een wij zı´jn. Met dit boek wil ik laten zien dat er een manier van kijken bestaat waarbij wanhoop het begin is van iets nieuws, in plaats van een reden 12

om je blik af te wenden.5 Er is een nieuw verhaal in de maak, een verhaal waarin de gevolgen van al onze acties bij elkaar optellen – en elke bijdrage betekenisvol is. Dat wil niet zeggen dat alles nu voor altijd goed komt,6 maar wel dat we een kans hebben om een beslissende wending te maken. Het verhaal dat ik ga vertellen draait niet om ‘minder’ – minder vliegen of minder autorijden. Het draait om meer en beter: meer geluk, meer welvaart, meer gezondheid. Op goede dagen durf ik het hardop te zeg­ gen: alles is nog mogelijk. Dit boek is voor alle Toms out there. Voor iedereen die geneigd is weg te kijken, maar ook wel weet dat dat geen oplossing is. Voor ie­ dereen die nu eindelijk eens precies wil weten hoe het zit, met dat klimaat. Voor iedereen die een bijdrage wil leveren, als dat nut heeft. Voor iedereen die denkt dat we dit nooit gaan oplossen, maar nog bereid is zich stevig te laten verrassen.

13

Deel I Wat is er mis?

1.  Hoe we in de problemen kwamen

Laat ik beginnen bij het begin. Niet het klimaat, maar de natuur en alles wat daarin leeft, en hoe wij ons daartoe verhouden. Geen enkel levend wezen staat op zichzelf. Je zou dit boek niet kun­ nen lezen zonder de 38 biljoen bacteriën die in je dikke darm leven en daar voedsel omzetten in bruikbare energie.7 Toch is er niets makke­ lijkers dan die bacteriën te vergeten en je dag door te komen in de veronderstelling dat je een onafhankelijk individu bent. Op kleine schaal kunnen dit soort gevoelens van onafhankelijk­ heid niet zoveel kwaad. Darmbacteriën verteren mijn voedsel, ook als ik negeer dat ik afhankelijk van ze ben (99 procent van de tijd). Bomen produceren de zuurstof die ik inadem, of ik me nou wel of niet ver­ bonden met ze voel. Maar als we collectief vergeten hoe volledig wij verweven zijn met andere levende wezens, komen we in de problemen. Kijk naar de insecten. Die vormen niet alleen de belangrijkste voe­ dingsbron van talloze zoetwatervissen en het merendeel van de vo­ gels. Door van bloem tot bloem rond te vliegen, bestuiven insecten zoals bijen ook nog eens driekwart van alle gewassen die mensen eten. Ze zijn dus zo goed als onmisbaar. Mede door het gebruik van landbouwgif is op sommige plekken al 80 procent van de insecten verdwenen.8 Toch is die wereldwijde te­ rugloop zelden voorpaginanieuws,9 zelden de inzet van een debat in verkiezingstijd. Het is alsof we vinden dat insecten er niet écht toe doen, of in elk geval niet genoeg; alsof de sterfte van die insecten los­ staat van de samenleving. Je druk maken om ‘het milieu’ – de natuur­ 17

lijke omgeving waarin planten, mensen en andere dieren leven – lijkt een optie, geen noodzaak. Hoe is die splitsing tussen mensen en alle andere levende wezens ontstaan? Waarom denken we meestal dat we los van de natuur leven, terwijl de zuurstof in onze longen, de bacteriën in onze buik en de bestuivers van ons voedsel bewijzen dat we er onlosmakelijk mee verbonden zijn? Om die vragen te beantwoorden, neem ik je mee te­ rug in de tijd.

Het begin: jager-verzamelaars in de natuur Onze soort, Homo sapiens, ontstaat zo’n 300.000 jaar geleden in wat nu Afrika heet.10 Het grootste deel van onze ontwikkeling bevindt de aarde zich in een ijstijd. Dikke ijskappen liggen verspreid over de con­ tinenten, als muren van ijs die bepalen waar het leven wel en niet kan gaan. Tienduizenden jaren lang leven we op de savanne in Afrika. In barre en vaak wisselende klimaatomstandigheden ontdekken we hoe we vuur kunnen maken en ontwikkelen we ons grootste evolutionai­ re voordeel: dat we van elkaar kunnen leren. We beginnen in groepen te jagen en gaan waar het voedsel is; we plukken vijgen en jagen op wilde schapen.11 In warme en natte periodes nemen onze aantallen toe; in koude en droge periodes nemen ze weer af.12 Ondanks ons kleine aantal hebben we als jager-verzamelaars al direct een grote invloed op de wereld om ons heen. Eén mens met een vuursteen kan een stuk bos in lichterlaaie zetten;13 overal waar men­ sen verschijnen verdwijnt het aantal grote dieren in rap tempo. Dat wil niet zeggen dat we onze leefomgeving ook onder controle hebben. Een deel van ons verlaat zo’n 60.000 jaar geleden Afrika, een deel blijft. Maar het lukt ons nog niet om de hele aarde te bewonen; de ijskappen blokkeren de doorgang vanuit Siberië naar Noord-Ame­ rika. Op het hele Amerikaanse continent is vooralsnog geen mens te vinden. 18

Dan draait er iets. Het klimaat begint te veranderen. De oorzaak is een aantal natuurlijke schommelingen in de baan van de aarde, dat ervoor zorgt dat de hoeveelheid zonnestraling op het noordelijk halfrond ­­toe- en afneemt over periodes van tienduizenden jaren. Zo kent de aarde al 2,6 miljoen jaar ijstijden en warmere tussenperiodes, de zo­ genaamde interglacialen. 21.000 jaar geleden breekt weer zo’n periode van opwarming aan, de eerste die moderne mensen meemaken.14 De ijskappen smelten, de zeespiegel stijgt en de oceanen worden warmer. Gedurende een periode van zo’n 9.000 jaar warmt de aarde ten minste 3 graden op.15 Die opwarming blijkt precies te zijn wat de mens op dat moment goed kan gebruiken. Nu de ijskappen zich terugtrekken, kunnen we eindelijk vrijwel de hele aarde veroveren. Zo’n 6.000 jaar na het begin van de opwarming lukt het ons voor het eerst om de overtocht van Siberië naar Noord-Amerika te maken.16 Nog zo’n 4.000 jaar later heb­ ben we bijna de hele aarde gekoloniseerd; alleen Antarctica blijft te ijzig.17 Het is dan ongeveer 9.000 jaar voor Christus in de westerse telling (en zo’n 10.950 jaar voor Elvis). Dankzij het warmere klimaat komt de ontwikkeling van onze soort in een stroomversnelling. We betreden een unieke periode: 10.000 jaar zal het klimaat relatief warm en nat blijven. Belangrijker nog, het klimaat is in een half miljoen jaar niet zo lang zo stabiel geweest.18 Jager-verzamelaars die op zoek zijn naar nieuwe voedselbronnen ma­ ken van de voorspelbare omstandigheden gebruik om wilde planten te domesticeren. Vóór de opwarming begon hebben we dat ook ge­ probeerd,19 maar nu pas lukt het, dankzij de betrouwbaarheid van de seizoenen. Onafhankelijk van elkaar beginnen verschillende groepen men­ sen in verschillende streken, zeker zeven in totaal, gewassen te ver­ bouwen. Generatie na generatie zwoegen we, en telkens worden de oogsten iets zekerder. We beginnen tarwe, gerst, linzen, maïs en aard­ appelen te eten. En steeds meer mensen staken hun leven als rond­ trekkende jager-verzamelaar en vestigen zich in een nederzetting.

19

De landbouwrevolutie: een eerste kloof De ontwikkeling van de landbouw verandert alles voor de Homo sapiens. Voor het eerst hoeven we niet meer achter ons voedsel aan te rennen. Ons dieet wordt eentoniger en minder voedzaam dan toen we nog jager-verzamelaars waren. Daar staat tegenover dat we niet meer met onze baby’s hoeven te zeulen. We beginnen sneller achter elkaar kinderen te krijgen, en de extra monden die gevoed moeten worden, versterken vervolgens de noodzaak om méér opbrengsten van de ak­ kers te halen.20 Zo krijgen we er steeds meer belang bij om de natuurlijke omge­ ving te beheersen en haar dienstbaar te maken aan onze behoeftes. Dat we onze omgeving veranderen is niet zo vreemd – dat doen alle dieren. Bevers bouwen dammen, vogels maken nesten, wormen gra­ ven gangen. Wat ons onderscheidt is de schaal waarop we dit doen; we vinden steeds nieuwe manieren om grote stukken land in één keer naar onze hand te zetten. Hele bossen veranderen we in vruchtbare akkers, ri­ vieren leiden we om zodat water vloeit waar we het hebben willen. Het gevolg is dat we onszelf steeds minder als ‘een van de dieren’ gaan zien. Sterker: we beginnen vanaf 10.000 jaar geleden dieren te houden, schapen en geiten als eerste, die we vanaf dat moment ook als ons bezit beschouwen. Later bouwen we omheiningen rond onze nederzettingen om ons­ zelf en onze oogsten te beschermen tegen roofdieren en andere onge­ wenste indringers. Erf hier, wildernis daarbuiten. Zo vormt de landbouwrevolutie een beslissende wending in onze relatie met de natuur: er ontstaat, in elk geval in ons denken, een kloof tussen onze soort en de rest. Toch ontgroeien we de natuur niet. Als boeren leven we innig sa­ men met ons land en ons vee. We weten dat de natuur zich ieder mo­ ment kan laten gelden in de vorm van een mislukte oogst, een ziek varken of een vernietigende storm. De aarde blijft ons levensritme bepalen: er is een tijd van zaaien en een tijd van oogsten. 20

Maar het idee dat wij mensen losstaan van de rest van de natuur, wordt in de loop van de geschiedenis wel steeds sterker. Hoe meer we de natuur naar onze hand zetten, hoe verleidelijker de gedachte dat wij door onze unieke kwaliteiten boven alle andere levende wezens staan, boven de natuurlijke wereld. Na de ontwikkeling van de landbouw en de permanente nederzettin­ gen blijven we in hoog tempo innoveren: het wiel, papier, geld. Er ontstaan religies, steden en grotere beschavingen – Mesopotamië is in 3000 voor Christus de eerste verstedelijkte samenleving, en binnen een paar eeuwen volgen er meerdere. Zodra die beschavingen beginnen op te bloeien, ontstaan er ook elites die leven van het voedsel dat anderen voor hen verbouwen. Ko­ ningen, geestelijken, kunstenaars en denkers hebben de handen vrij om na te denken over de toekomst en over onze plek op aarde.21 Eeuwenlang volgen verschillende opvattingen over de natuur el­ kaar op. In de meeste religies vormt respect voor de schepping een belangrijke leidraad, met het idee van rentmeesterschap: dat het onze plicht is de natuur goed te beheren. Maar soms komt de nadruk meer te liggen op het laatste deel van dat woord: meesterschap. Zoals in het Oude Testament, waar staat dat de mens de aarde moet onderwerpen, dat hij de heerser moet zijn ‘over de vissen in de zee, over de vogels in de lucht, over elk levend wezen dat op aarde rondkruipt’. Dit idee van de mens als heerser wordt vooral in Europa steeds dominanter.

De Verlichting: bevestiging van de kloof Als de briljante Franse denker René Descartes in de zeventiende eeuw ten tonele verschijnt, hangt in Europa de verandering in de lucht. De voorzet is gedaan door Nicolaas Copernicus, die in 1543 tot ieders ver­ bijstering stelt dat de aarde rond de zon draait. Oude kennis staat in­ eens op losse schroeven. In de decennia daarna worden oude ideeën 21

over de natuur en de werkelijkheid stapje voor stapje afgebroken. Later zal deze periode de boeken in gaan als ‘de Verlichting’ of ‘de eeuw van de rede’: westerse wetenschappers proberen de hele wereld te doorgronden en te verklaren. De jonge Descartes speelt in deze periode een beslissende rol. Zo­ dra hij zijn opleiding heeft afgerond, stort hij zich op de wiskunde, natuurkunde en filosofie. Hij is een duizendpoot die op elk van deze gebieden wel een opzienbarende theorie verzint. De manier waarop lichtstralen breken als ze door water gaan, bijvoorbeeld, weet hij als eerste in een wiskundige formule te vangen. Maar de grootste invloed zal hij krijgen met zijn poging ‘de hele natuur’ te verklaren – zijn levensmissie. In zijn zoektocht naar de fun­ damenten van alle kennis splitst Descartes in 1637 de mens radicaal van de rest van het universum door te stellen dat alleen de mens een ‘geest’ heeft. De rest van de natuur is in zijn ogen slechts materie. Die­ ren zijn objecten, dingen die niet na kunnen denken.22 De streep die Descartes trekt tussen onszelf en de rest, zal het wester­ se denken tot op de dag van vandaag tekenen. Dat komt natuurlijk niet doordat iedereen in de zeventiende eeuw de filosofie van Descartes leest en denkt: ik beschouw mezelf voortaan als onafhankelijk wezen dat boven de natuur staat. De radicale splitsing van Descartes is voor­ al belangrijk omdat ze zo’n haarscherpe weergave is van het dominan­ te wereldbeeld dat in de voorgaande eeuwen in Europa is ontstaan. Descartes’ belangrijkste toevoeging daaraan is dat hij de hiërar­ chie tussen mensen en de natuur de glans van de redelijkheid mee­ geeft. Dat de mens boven de natuur staat is in het Europa van na de Verlichting geen opvatting meer; het krijgt de status van een weten­ schappelijk feit. Als je het ermee oneens bent, is dat onredelijk. Een idee dat een vroege jager-verzamelaar nog volkomen dwaas had gevonden – ‘Verheven boven de natuur, ik?’ – is in de zeventiende eeuw, in elk geval in de steden van Europa, volkomen normaal gewor­ den. De definitieve scheiding tussen ‘de samenleving’ en ‘de natuur’ is een feit.23 22

Bijna niemand kijkt er dan ook van op als Descartes schrijft dat de mens ‘heer en meester van de natuur’ moet worden: hij zegt daarmee wat velen in die tijd al denken, en al doen. Westerse koopmannen en zeevaarders zijn al volop aan het proberen de baas op aarde te wor­ den. Vanaf eind vijftiende eeuw varen Europese veroveraars de we­ reld over in de overtuiging dat ze beschaving verspreiden wanneer ze ‘de wildernis’ temmen. De hiërarchische relatie tussen mens en na­ tuur wordt in de overzeese koloniën gebruikt als sjabloon voor de relatie tussen de kolonisten en de slaafgemaakten. In de ogen van koopmannen en koningen is de wereld een grote supermarkt waar je tegen bodemprijzen kunt winkelen. En dat is dan ook precies wat er eeuwenlang gebeurt. Aan het thuisfront, ondertussen, beginnen de contouren van de moderne industrie zichtbaar te worden – een nieuw hoofdstuk in de almaar uitdijende kloof tussen mens en natuur.

De industriële revolutie: de mens als heer en meester Zoals elk dier op aarde verbruikt de mens energie. Duizenden jaren, vanaf het moment dat we op de savanne achter onze prooi aan rennen, zijn dieren en planten onze voornaamste energiebronnen. Later ont­ dekken we de kracht van de wind (voor zeilboten en molens), walvis­ olie (handig voor olielampen) en van turf en steenkool (prima warm­ tebronnen). Maar het duurt tot begin achttiende eeuw tot iemand op het idee komt om een machine te maken die op steenkool draait. Het idee is eenvoudig genoeg: door water aan de kook te brengen boven bran­ dende kolen, ontstaat stoom waarmee je een pomp of turbine in be­ weging kunt brengen. Met die beweging kun je vervolgens weer andere dingen laten bewegen. Als je een stoommachine aansluit op een weefgetouw, bijvoorbeeld, kun je het werk van tientallen mensen­ handen vervangen door één grote bak steenkool te verbranden. Eu­ reka! 23

Als uitvinder James Watt in 1784 patent aanvraagt op zijn stoom­ machine die licht genoeg is om overal te gebruiken, begint er een nieuwe wending in onze geschiedenis: de industriële revolutie. Door steenkool te verbranden krijgen we een ongeëvenaarde con­ trole over onze energievoorziening. Het is veelzeggend dat het Engels één woord kent voor ‘energie’ en ‘macht’. In de woorden van de inves­ teerder achter Watts stoommachine: ‘I sell here, Sir, what all the world desires to have… POWER.’24 Zoals we tijdens de landbouwrevolutie de natuur al dienstbaar maak­ ten aan onze belangen, doen we dat tijdens de industriële revolutie opnieuw, maar dan on steroids. De beperkte hoeveelheid spierkracht van paarden en mensen beperkt ons niet langer. We worden minder afhankelijk van stromende rivieren en de wind, de natuur bepaalt steeds minder het tempo van onze ontwikkeling. De stoomlocomotief doet zijn intrede, en de stoomboot. We begin­ nen naast steenkool steeds meer aardolie en -gas uit de grond te halen. Dit zijn alle drie zogenaamde ‘fossiele’ energiebronnen die vele mil­ lennia eerder zijn ontstaan. We verbranden deze stokoude energie in een oogwenk, in kolossale hoeveelheden. Gouden tijden breken aan voor onze soort. Vóór het fossiele tijd­ perk hadden mensen het vaak niet veel beter dan hun ouders of groot­ ouders, nu schiet het tempo waarin we ons ontwikkelen omhoog. Maar naarmate onze greep op de natuurlijke wereld groeit, wor­ den de eerste barsten in het onderliggende wereldbeeld zichtbaar.

Een ander wereldbeeld: de natuur als web van leven Het idee dat mensen de natuur moeten onderwerpen, staat al eeuwen­ lang op gespannen voet met een ander idee: dat wij onderdeel zijn van de natuur, en dat we er voorzichtig mee moeten zijn. In de westerse geschiedenis vertolkt niemand dat idee beter dan Alexander von Humboldt. Hij wordt in 1769 geboren in Pruisen, reist de hele wereld 24

over en zal uitgroeien tot de beroemdste wetenschapper van zijn tijd.25 Voor Von Humboldt is de natuur een ‘web van leven’ – en de mens onderdeel van dat web. ‘In deze lange keten van oorzaak en gevolg kan geen enkel feit als losstaand worden beschouwd’, schrijft hij in 1807. Hij ziet de natuur niet slechts als materie, zoals Descartes: ‘De na­ tuur is een levend geheel’, schrijft hij, ‘geen werkeloze massa.’ Overal zijn ‘onophoudelijk organische krachten aan het werk’. Zelfs in de lucht ontdekt hij onzichtbare beginnetjes van leven: stuifmeel, insecteneitjes en zaden. Hij is vooral geïnteresseerd in de samenhang tussen al dat leven. ‘Alles’, schrijft hij, ‘heeft invloed op elkaar.’ Dat klinkt tegenwoordig misschien een beetje uitgekauwd, maar het is een cruciaal inzicht. Het vormt de basis van wat we later ‘ecolo­ gie’ zijn gaan noemen: de studie van de verbindingen, samenwerkin­ gen en afhankelijkheden tussen levende wezens in zogenaamde ‘ecosystemen’. Von Humboldt benadrukt dat je niet met de aarde kunt omgaan als een onuitputtelijke bron. Dan zal op een gegeven moment het hele web van leven ontrafeld raken. Met deze ideeën maakt de Pruis naam en faam. Hij is geliefd onder tijdgenoten zoals Charles Darwin en Johann Wolfgang von Goethe, en er zijn meer plaatsen en soorten naar hem vernoemd dan naar wie dan ook (zijn broer Wilhelm von Humboldt, ook een bekende weten­ schapper, komt niet eens in de buurt). Zijn honderdste geboortedag wordt in 1869 overal gevierd – van Moskou tot Mexico-Stad, van Mel­ bourne tot Buenos Aires. Hoe kan het dat Von Humboldt in zijn tijd zo bekend is, maar dat we zijn naam nu alleen nog van de straatnaambordjes kennen? En waarom trekt hij zulke andere conclusies dan de Verlichtingsfilosofen? Van jongs af aan begeeft Von Humboldt zich in de natuur. Als jongetje probeert hij continu uit het klaslokaal te ontsnappen en de bossen in te trekken. Hij is buitengewoon leergierig, kan niet stilzitten, heeft 25

naar eigen zeggen het gevoel dat hij voortdurend door ‘tienduizend zwijnen’ wordt achternagezeten. Von Humboldt is niet iemand die kennis over de wereld opdoet door vanachter zijn bureau te filosofe­ ren, zoals de Verlichtingsfilosofen die hem voorgingen. Hij wil kennis opdoen door de natuur zelf te ervaren. Pruisen is hem al snel te klein. In 1799, als zijn ouders allebei dood zijn en hij een flinke erfenis krijgt, begint de 29-jarige Von Humboldt aan zijn eerste expeditie. Hij weet de Spaanse koning zover te krijgen hem een paspoort te geven voor een bezoek aan de koloniën in Zuid-Amerika. Later zal hij nog naar Nieuw-Spanje (het huidige Mexi­ co), de Verenigde Staten en Siberië reizen. Overal waar hij komt, maakt hij als een bezetene aantekeningen over planten, dieren en mensen. Hij tekent landschappen, bergketens en sterrenhemels. Met gevaar voor eigen leven beklimt hij de Chim­ borazo, de hoogste vulkaan in de noordelijke Andes, en onderzoekt hij de werking van giffen die de lokale volkeren gebruiken. De hele kosmos is zijn studieobject – en hij raakt er niet over uitgepraat. Hij schrijft tijdens zijn leven meer dan 50.000 brieven naar wetenschap­ pers, schrijvers en politici over de hele wereld, en krijgt er meer dan twee keer zo veel terug. Uit zijn brieven en zijn boeken blijkt dat Von Humboldt heel an­ ders naar niet-menselijk leven kijkt dan de Verlichtingsfilosofen. Goed, als jongeman snijdt hij zonder moeite honderden kikkers, ha­ gedissen en muizen open om te kijken of hun spieren bewegen als hij er stroom doorheen jaagt. In zijn zucht naar kennis vindt hij het klaar­ blijkelijk prima om de natuur te onderwerpen. Maar hij verzet zich tegen de grootschalige overheersingsdrang die veel Europeanen in zijn tijd aan de dag leggen. Hij is een fel tegen­ stander van het kolonialisme en van wat hij als kortzichtige overheer­ sing van de natuur ziet. ‘De mens kan geen invloed op de natuur uitoefenen’, schrijft Von Humboldt in 1850, ‘zich geen harer krachten toe-eigenen, tenzij hij ze met juistheid leert meten en de natuurwetten leert kennen.’ Omdat hij tijdens zijn onderzoek keer op keer ziet hoe kwetsbaar 26

het leven is, pleit hij ervoor behoedzaam met de natuur om te gaan. Aan de Venezolaanse kust merkt hij op dat de oesters nagenoeg zijn verdwenen door ongelimiteerd parelvissen. In het Orinocoregen­ woud ziet hij hoe Spaanse monniken hun kerkjes verlichten met olie uit de eieren van zoetwaterschildpadden, waardoor de populatie van die diertjes elk jaar verder krimpt.

De mens als heer en meester: een recente uitvinding, geen feit Na Von Humboldt volgen steeds weer nieuwe wetenschappers, schrij­ vers, kunstenaars, geestelijken, politici en activisten die steeds weer benadrukken dat de mens onderdeel is van een web van leven. Ze wijzen stuk voor stuk op de onlosmakelijke verbindingen tussen men­ sen en andere levende wezens. En ze hebben grandioos gelijk gekregen. Kijk alleen al naar de bac­ teriën in onze darmen die ons onmisbare diensten leveren, kijk naar wat de planten en dieren voor ons betekenen: ze filteren water, ze maken de lucht schoon, ze produceren voedsel. En toch, ondanks het grote gelijk van Von Humboldt en diens late­ re geestverwanten blijft de overtuiging dominant dat we losstaan van de natuur. Sinds de landbouw en de industriële revolutie blijven we denken dat we de natuur kunnen beheersen, dat we haar naar onze wil kunnen buigen. Waarom eigenlijk? Omdat die houding tastbare overwinningen ople­ verde. De stoommachine, bijvoorbeeld, kwam er niet door aandacht te besteden aan relaties tussen levende wezens in de natuur, maar door eindeloos te prutsen aan een machine die loeihete kolen ver­ brandde – net zo lang tot ze gehoorzaamde. De tomeloze kracht van fossiele brandstoffen leidde vervolgens tot ongekende innovaties, van verbrandingsmotoren en plastics tot kunstmest en bestrijdingsmiddelen. De wereldbevolking explodeer­ 27

de, maar het leven van de meeste mensen werd steeds comfortabeler – een onwaarschijnlijke prestatie. Het aantal ondervoede mensen daalde tussen 1970 en 2015 van 28 tot 11 procent van de wereldbevol­ king. Ook de extreme armoede, de kindersterfte en het aantal doden door conflicten of honger namen snel af.26 Uiteráárd vergaten we Von Humboldt en negeerden we zijn navol­ gers: we konden zonder hen. In veel opzichten heeft de wereld er nog nooit zo goed voor gestaan, juist doordat we de natuur overal naar onze hand hebben gezet. Maar achter al die welvaart speelt zich een gigantisch drama af. Want wat de wereldeconomie nodig had om te groeien, begon onze leefomgeving steeds meer te kosten.27 Het tempo waarmee an­ dere diersoorten uitsterven, ligt nu honderden keren hoger dan voor de komst van de mens.28 Veel soorten die er nog zijn dalen in aantal: de populatieomvang van zoogdieren, vogels, vissen en reptielen is gemiddeld met 60 procent afgenomen sinds 1970.29 De onmisbare diensten die de natuur levert – de bestuiving van gewassen, de zuivering van water en het vruchtbaar maken van de bodem –, zijn op 60 procent van het mondiale landoppervlak ‘in ge­ vaar’, aldus een onderzoek uit 2016.30 In de woorden van een van de auteurs: ‘We spelen ecologische roulette.’31 De mens is de dodelijkste soort uit de geschiedenis van onze pla­ neet. Onze keuzes bepalen direct en indirect de toekomst van alle an­ dere soorten.32 De sporen die we achterlaten zijn onuitwisbaar – daarom wordt er nu een geologisch tijdperk naar ons vernoemd: het Antropoceen, het Tijdperk van de Mens.33 De archeologen van de toekomst zullen boorputten terugvinden, plastic, radioactief afval, botten van de miljarden dieren die we jaar­ lijks eten. Ze zullen de ‘vooruitgang’ van de afgelopen eeuwen waar­ schijnlijk als plundering bestempelen: een korte fase van uitbundige rijkdom die tot algehele verschraling heeft geleid, een binge met een eeuwenlange kater tot gevolg.

28

Zes manieren waarop de mens zijn stempel op aarde drukt

We zijn met meer ...

... op meer plekken ...

Wereldbevolking, in miljarden

Bewoond land, in procenten

8 7 6 5 4 3 2 1 0

50

25

1750

1800

1850

1900

1950

0 1750

2000

1800

1850

1900

1950

2000

... zuurdere oceanen ...

... met minder regenwoud ...

Waterstofionen, nanomol per kilogram

Gebiedsverlies, in procenten 8,4 8,2 8 7,8 7,6 7,4 7,2 7 6,8 6,6 6,4

30 25 20 15 10 5 0 1750

1800

1850

1900

1950

1750

2000

1800

1850

1900

1950

2000

... meer stikstof in kustgebieden ...

... en ten koste van andere soorten.

Afzetting van stikstof uit (kunst)mest in kustgebieden in megaton per jaar

Gemiddelde populatie-omvang gewervelden. Index, 1970=1

100

1

80 60 40 20 0

0 1750

1800

1850

1900

Bron: WNF, Living Planet Report 2018

1950

2000

1750

1800

1850

1900

1950

2000

Ze zullen zich afvragen waarom wij aan het begin van de eenen­ twintigste eeuw nog altijd niet ondubbelzinnig en collectief – écht collectief, met zijn allen – doorhadden dat we in een acute crisis waren beland. Waarom we met velen tegelijk bleven geloven dat ‘het milieu’ een ver-van-ons-bedshow was, terwijl de wetenschappers zo duidelijk zeiden dat een catastrofe dreigde. Waarom de mensen die het wel wis­ ten niet voldoende handelden naar hun kennis. Hoe gaan we dat uitleggen, als iemand ons in de toekomst vraagt waarom we de waarschuwingen negeerden? Een blik op de geschiedenis levert een eerste antwoord: omdat we onze moderne samenleving hebben gebouwd op de overtuiging dat we onafhankelijk van de natuur kunnen zijn. Alle milieucrises die we nu hebben – van het plastic dat in de oceanen drijft tot de diersoorten die uitsterven – zijn het gevolg van dat ene waanidee. Ik vind dit inzicht, en dit klinkt waarschijnlijk wonderlijk na zo’n rij deprimerende feiten, heel hoopgevend. Want nu begrijp ik tenminste hoe we hier zijn beland, en dat het ook anders kan. De geschiedenis laat namelijk óók zien dat het idee van de mens als onafhankelijk en superieur wezen, verheven boven alle andere dieren, een betrekkelijk recente uitvinding is, geen onveranderlijk feit. De natuurvisie die na de ontwikkeling van de landbouw ontstond en die tijdens de Verlichting in Europa werd uitgewerkt om vervolgens door de kolonisten over een groot deel van de aarde te worden ver­ spreid, is nooit de enige manier geweest om ons tot al het andere leven te verhouden. Kennis over het web van leven is net zo goed onderdeel van onze geschiedenis. En niets belet ons die kennis weer centraal te stellen nu dieren bij bosjes sterven en het klimaat ingrijpend verandert.

30

2.  Er hangt iets in de lucht

Al het leven op aarde speelt zich af in een dun schilletje van lucht: de dampkring. Daarbinnen zweven alle zuurstofmoleculen die we in­ ademen, alle wolken die de wereld ooit gezien heeft en alle uitlaatgas­ sen uit onze auto’s. Het klimaat dat heerst in die dunne laag bepaalt waar er ijs ligt, hoe hoog de zeespiegel staat, waar we voedsel kunnen verbouwen – kortom, hoe bewoonbaar verschillende regio’s op aarde zijn. Snelle klimaatverandering kan catastrofaal uitpakken voor moderne samen­ levingen en voor het web van leven waarmee ze verweven zijn. Om duidelijk te maken waarom dat zo is, voer ik je in dit hoofdstuk langs de belangrijkste begrippen en ontdekkingen van de klimaatwe­ tenschap. Samen maken ze duidelijk wat het ‘klimaatprobleem’ pre­ cies is, waarom wetenschappers er zo zeker van zijn dat de aarde opwarmt en waarom we de gevolgen daarvan nog eeuwen zullen ondervinden.

Broeikasgassen en waarom ze ertoe doen De dampkring – ook wel bekend als ‘de atmosfeer’ – begint op straat­ niveau. Niemand kan precies aanwijzen waar hij eindigt: zelfs op een hoogte van 10.000 kilometer boven het aardoppervlak zweven nog gassen rond. Dat is behoorlijk hoog, maar 80 procent van de gassen in de damp­ kring zweeft vlak bij de aarde – tot op een hoogte van slechts 13 kilo­ 31

meter. Als je een uurtje verticaal de lucht in zou kunnen fietsen, was je het grootste deel van alle gassen in de atmosfeer dus al voorbij. Daarboven ademhalen gaat niet meer: de lucht wordt ijler en ijler tot er niets meer over is en de ruimte begint.34 In vergelijking met de doorsnee van onze planeet – zo’n 12.740 kilo­ meter – is het leefbare deel van de atmosfeer dus behoorlijk dun: een huid tussen de aarde en de rest van het universum. De samenstelling van de gassen in dit schilletje speelt de hoofdrol in het klimaatdebat. Want de gassen die rondzweven in de atmosfeer zijn bepalend voor ons leven. Bijna alle lucht – 99 procent – bestaat uit stikstof en zuurstof, twee elementen die essentieel zijn voor alle organismen. Dan heb je een groepje edelgassen – argon, neon, heli­ um en krypton – dat vrij weinig bijdraagt en er gewoon hangt. De rest van de dampkring wordt gevuld door waterdamp, kool­ stofdioxide, methaan en een klein aantal andere gassen, ook allemaal bouwstenen of bijproducten van het leven op aarde. En de gassen uit dit laatste groepje, die nog geen procent van alle lucht uitmaken,35 presteren iets wat ze bijzonder nuttig én gevaarlijk maakt: ze houden warmte vast in de atmosfeer. Hoe de zogenaamde ‘broeikasgassen’ werken, ontdekt de Ierse we­ tenschapper John Tyndall in 1859. Hij bouwt voort op de ontdek­ king van infraroodstraling in 1800: onzichtbare warmtestraling die door het aardoppervlak wordt uitgezonden als er zonnestralen op vallen. Al vanaf 1820 vermoeden wetenschappers dat de lucht rondom de aarde deze warmtestraling op de een of andere manier tegenhoudt.36 Tyndall ontdekt als een van de eersten hoe dat precies in zijn werk gaat.37 In zijn experimenten weet hij het aan te tonen: gassen zoals CO2 absorberen warmtestraling in de dampkring, en stralen die vervolgens naar alle kanten uit, ook terug naar de aarde.

32

Zo werkt het broeikaseffect 1

De energie van de zon straalt naar de aarde

2

Een deel van de energie wordt weerkaatst door wolken en andere kleine stof- en vloeistofdeeltjes in de lucht

Doorsnee aarde: 12.740 km

Zon

3

Ongeveer de helft van de zonne-energie wordt opgenomen door het aardoppervlak

4

Het aardoppervlak zendt een deel van die zonne-energie weer uit als warmtestraling

5

Die warmte wordt echter deels vastgehouden door broeikasgassen, die zich voor 80% bevinden in een dun schilletje rond de aarde (±13 km hoog). Hoe meer broeikasgassen, hoe warmer het klimaat

Aarde

Atmosfeer: ±10.000 km

Broeikasgassen • Waterdamp (H2O) • Koolstofdioxide (CO2 ) • Methaan (CH4 ) • Lachgas (N2O) • Ozon (O3 ) • Cfk’s en F-gassen (diverse moleculen)

Bron: IPCC, Fifth Assessment Report (2013), Werkgroep 1, Hoofdstuk 2, p. 181

Aardoppervlak

Zo vormen deze gassen een isolerende deken die ervoor zorgt dat de dampkring warmte kan vasthouden. Dankzij dit ‘broeikaseffect’ is het sinds het einde van de laatste ijstijd gemiddeld een aangename 15 graden Celsius op aarde. Zonder broeikasgassen zou het hier ster­ venskoud zijn: gemiddeld min 18 graden.38 Dat er broeikasgassen in de lucht zitten, is dus een goede zaak: ze zorgen ervoor dat we niet in een wereld van louter sneeuw en ijs le­ ven. Tyndall vermoedt eind negentiende eeuw al dat de concentratie van CO2 van nature over periodes van duizenden jaren geleidelijk omhoog en omlaag schommelt, parallel aan de ijstijden en de warme­ re tussenperiodes. Maar hoe precies? Dat begonnen steeds meer wetenschappers zich af te vragen na Tyndalls waarnemingen. Ze verzamelden telkens nieuwe puzzelstukjes. Door de analyse van luchtbellen in oude ijsker­ nen weten we hoeveel CO2 er vroeger in de lucht zat. Weer andere analyses hebben uitgewezen hoe warm het vroeger in verschillende periodes was.39 Gaandeweg hebben wetenschappers de puzzel kunnen leggen en zijn we gaan begrijpen waarom het klimaat van nature verandert en ook welke rol broeikasgassen daarbij spelen.

Hoe de mens een nieuwe ijstijd tegenhield Tijdens ijstijden, de koude periodes waarin ijskappen een groot deel van de wereld bedekken, is de hoeveelheid zonnestraling op het noordelijk halfrond relatief laag en is er relatief veel CO2 opgeslagen in de oceanen. Warmere periodes beginnen als de zonnestraling op het noordelijk halfrond geleidelijk toeneemt door schommelingen in de aardbaan. De ijskappen beginnen dan te smelten en de oceanen warmen op. Naarmate het zeewater warmer wordt, laat het meer CO2 los, zoals prik uit een glas cola sneller verdwijnt als je het in de zon zet. Eenmaal in de dampkring versterkt de vrijgekomen CO2 de opwarming die door de extra zonnestraling in gang is gezet.40 34

Dankzij dit natuurlijke proces brak 11.650 jaar geleden ons warme tijd­ perk aan. Er zweefden toen ongeveer 260 deeltjes CO2 per miljoen deeltjes in de lucht (de eenheid hiervoor is ‘ppm’, ‘parts per million’ of ‘deeltjes per miljoen’). Het was aangenaam warm, en het klimaat was stabiel genoeg voor de ontwikkeling van de landbouw. In onze lange mars naar moderniteit hebben we vervolgens als soort iets unieks gepresteerd: we hebben de volgende ijstijd voorlopig tegengehouden. Bizar! Hoe dan? Als wij de CO2-concentratie niet hadden opgekrikt, zou de aarde nu op weg zijn naar een nieuwe ijstijd.41 De planeet krijgt nu ongeveer net zo veel (lees: weinig) energie van de zon als tijdens het hoogtepunt van de laatste ijstijd.42 En zonder menselijke invloed zou de CO2-con­ centratie de afgelopen duizenden jaren langzaam zijn gaan dalen. Vergelijk het met hoe je lever alcohol in je bloed afbreekt. De aarde ontdoet zich van hoge CO2-concentraties door een aantal natuurlijke processen, waarvan de verwering van steen het belangrijkste is. Dit verweringsproces is extreem traag en machtig: CO2 opgelost in regenwater reageert met gesteente, spoelt in opgeloste vorm via rivieren uit naar zee, en wordt daar door organismen benut om kalk­ skeletjes te bouwen. Uiteindelijk, als die diertjes sterven, belandt het C-molecuul uit CO2 – de koolstof – op de bodem van de oceaan. Over een periode van tienduizenden jaren verkruimelen zo zelfs de groot­ ste bergen, en tijdens die ‘erosie’ verdwijnt er CO2 uit de lucht.43 Kortom: als je lang genoeg wacht, maakt de natuur hoge concen­ traties CO2 in de lucht onschadelijk, omdat er jaar in jaar uit iets meer CO2 uit de atmosfeer verdwijnt. Het gevolg is afkoeling, groeiende ijskappen, en uiteindelijk – nog weer duizenden jaren later – een nieu­ we ijstijd.44 Maar op dit moment zijn we juist níét op weg naar een nieuwe ijstijd. Meetstations over de hele wereld laten zien dat het inmiddels ruim een graad warmer is dan vóór het begin van de industriële revo­ lutie. Hoe kan dat, hoe hebben we dat gepresteerd?

35

De landbouwrevolutie: opwarming 1.0 De huidige opwarming begon met ontbossing. In iedere boom, en in de bodem van een gezond bos, zit koolstof opgeslagen. Maar als we een bos omhakken of afbranden, dan komt een groot deel van die koolstof vrij – in de vorm van het gas CO2. Het omgekeerde gebeurt als een plant of bos groeit: dan wordt CO2 uit de lucht vastgelegd en door de plant of boom als bouwstof ge­ bruikt. Voilà: een kringloop van leven. Maar als er structureel meer bos verdwijnt dan er aangroeit, stijgt de concentratie van CO2 in de atmosfeer en wordt het warmer. De Amerikaanse klimatoloog William F. Ruddiman is in 2003 de eerste die met deze hypothese komt: dat onze soort het klimaat al ging beïnvloeden toen we op grote schaal bomen begonnen te kappen om akkers aan te leggen.45 Zijn stelling strookt met de reconstructies: zo’n 7.000 jaar geleden begon de CO2-concentratie in de lucht inderdaad te stijgen, van 260 ppm aan het begin van ons warme tijdvak tot 280 ppm vlak vóór het begin van de industriële revolutie. De concentratie van methaan (CH4), een ander broeikasgas, ging 5.000 jaar geleden ook omhoog. Volgens Ruddiman komt dat door de rijstplantages die mensen rond die periode begonnen aan te leggen. Ze zetten stukken grond onder water, waardoor planten gingen rotten. Rottende planten en rijstplanten stoten methaan uit.46 Dat is een venijnig gas: het houdt zeker tachtig keer zo veel warmte vast als CO2,47 en is verantwoordelijk voor minstens 17 procent van de huidige opwarming.48 Het enige voordeel van dit gas is dat methaan ge­ middeld ‘maar’ negen jaar in de lucht zweeft voor het uit elkaar valt. Maar de reactie waardoor methaan verdwijnt, levert helaas weer CO2 op. Toen Ruddiman in 2003 zijn hypothese publiceerde, was die nog con­ troversieel. Maar de afgelopen jaren stortten vele wetenschappers zich op Ruddimans bewering en telkens blijkt het bewijs alleen maar sterker.49 36

Langzaam ontstaat er consensus over een van de meest fascine­ rende feiten uit onze geschiedenis: zonder het te weten zijn we ruim 7.000 jaar geleden al begonnen een nieuwe ijstijd uit te stellen. De gestaag afnemende zonnestraling op het noordelijk halfrond werd de afgelopen duizenden jaren gecompenseerd door de extra opwarming als gevolg van de uitstoot van landbouwers. Het resultaat was een relatief stabiel klimaat: stabiel genoeg voor de ontwikkeling van moderne beschavingen, arena’s, universiteiten en later kustste­ den met miljoenen inwoners. Natuurlijk: er waren altijd schommelingen. Droogtes konden hele beschavingen te gronde richten – zo kwamen Mesopotamië en de Maya­cultuur aan hun einde. Maar die lokale schommelingen vonden altijd plaats binnen een vrij smalle bandbreedte. 10.000 jaar lang ­varieert de gemiddelde temperatuur op aarde nauwelijks – een maxi­ male afwijking van 0,7 graad Celsius van het gemiddelde, dat was het summum.50 Deze omstandigheden bleken voor ons optimaal om ons te ontwikkelen van jager-verzamelaars tot de mensen die we nu zijn. Als we het bij die relatief beperkte CO2-uitstoot van vóór de indus­ triële revolutie hadden gelaten, waren de gevolgen waarschijnlijk gunstig. Noem het opwarming 1.0, de milde variant. Het resultaat was een aangenaam stabiel klimaat. Genoeg CO2 en methaan in de lucht om een nieuwe ijstijd tegen te houden. Knap gedaan. Maar we schoten door.

Fossiele brandstoffen: opwarming 2.0 Met de komst van de industriële revolutie gingen we fossiele brand­ stoffen gebruiken, in gigantische hoeveelheden. Dit resulteerde in opwarming 2.0 – meer, sneller, gevaarlijker. Waarom is het gebruik van olie, gas en kolen zo link voor het kli­ maat? Even terug naar het begin: fossiele brandstoffen ontstaan als boom- en plantenresten, plankton en ander organisch materiaal in de aardkorst worden samengeperst. Dit gebeurt onder extreem hoge 37

druk en gedurende extreem lange periodes – duizenden tot miljoenen jaren.51 De CO2 die planten tijdens het groeien uit de lucht hebben opge­ nomen, verdwijnt zo als koolstof in de grond. Veilig opgeborgen. Naast de verwering van steen – de verkruimelende bergen die kool­ stof afvoeren – is dit de tweede manier waarop de natuur CO2 onscha­ delijk maakt. Maar deze veilige opslag wordt tenietgedaan als mensen deze brandstoffen opgraven en verbranden – want tijdens de verbranding wordt die koolstof weer omgezet in CO2. Tussen 1750 en 2018, in krap 270 jaar, steeg de CO2-concentratie door ons toedoen met ruim 50 pro­ cent – van 280 tot 410 ppm. Dat is een krankzinnig snelle groei. Als je het tempo waarin wij broeikasgassen uitstoten vergelijkt met eerdere klimaatveranderingen in de geschiedenis van de aarde, zie je goed hoe uitzonderlijk onze invloed is. Tijdens het laatste deel van de vorige ijstijd, bijvoorbeeld, steeg de CO2-concentratie gedurende een periode van ruim 7.000 jaar van 190 naar ruim 260 ppm aan het begin van ons warme tijdvak. Dat is een stijging van ongeveer 0,01 ppm per jaar. De verschuiving die wij hebben ingezet vanaf de industriële revo­ lutie, is ongeveer 0,5 ppm per jaar. Wij gaan dus vijftig keer zo snel.52 Als langzaam stromende lava het tempo van de natuur is, dan zijn wij een skydiver in vrije val.53 CO2 is het belangrijkste broeikasgas dat we uitstoten, het veroor­ zaakt bijna twee derde van de huidige opwarming.54 Maar het is niet alleen CO2: ook de concentratie van methaan, lachgas en andere broei­ kasgassen is in de afgelopen 150 jaar flink gestegen. In de 66 miljoen jaar geologische geschiedenis waarover we enigszins betrouwbare reconstructies hebben, is geen precedent te vinden voor dit tempo van klimaatverandering.55 Vergeleken met 1750 stevenen we nu af op een gemiddelde wereldwijde opwarming van 3 à 4 graden Celsius aan het einde van deze eeuw.56 Dat lijkt een kleine verandering – de lokale temperatuurschom­ melingen tussen dag en nacht zijn een stuk groter. Maar zo’n variatie in de gemiddelde wereldtemperatuur heeft gigantische gevolgen. 38

Vergeet niet dat het verschil tussen een wereld van sneeuw en ijs – de vorige ijstijd – en het begin van ons comfortabel warme tijdvak ‘slechts’ 3 tot 8 graden was. De 3 à 4 graden extra opwarming die wij nu dreigen te veroorzaken, kunnen ons naar een toekomst voeren waarin grote delen van de aarde onleefbaar warm zijn, zoals grote delen van de aarde tijdens een ijstijd onleefbaar koud zijn. Vergelijk het met je lichaamstemperatuur: constant 37 graden, met maximaal een halve graad variatie. Binnen die supersmalle marge werken onze lijven. Daarbuiten liggen onderkoeling, koorts, perma­ nente breinschade en dood op de loer. Een beetje verhoging of een tijdelijke rilling: dat hebben we in de recente geschiedenis al wel meegemaakt. Voortdurende hoge koorts? Dat is nieuw. En gevaarlijk. Meestal merken we pas hoe nuttig een evenwicht is als het weg­ valt.

(On)zekerheid in de klimaatwetenschap Hoe vast staat dit allemaal? Zoals elke wetenschap heeft de klimaatwe­ tenschap haar onzekerheden. Hoe warm het de komende eeuwen pre­ cies wordt, weten we niet. Dat hangt voor een belangrijk deel af van de hoeveelheid broeikasgassen die we de komende decennia uitstoten. Specifieke gevolgen op specifieke plekken zijn moeilijk te voorspellen. En er is veel dat wetenschappers nog niet weten. Hoe wolkvorming in een warmer klimaat de opwarming verergert of vermindert, bij­ voorbeeld. Het recente onderzoek dat ik eerder noemde – de voorspel­ ling dat een deel van de wolken zou kunnen verdwijnen – suggereert welke kant het eventueel op kan gaan, maar het laatste woord is hier nog niet over gezegd. En hoe innovatief mensen de komende eeuwen op de opwarming reageren, is natuurlijk ook nog onvoorspelbaar. Maar over de basale principes van klimaatverandering is sinds eind negentiende eeuw, toen Tyndall aan zijn experimenten begon, veel zekerheid en consensus ontstaan. 39

CO₂-uitstoot en temperatuurstijging lopen gelijk op CO₂-concentratie sinds 1880 450

2018: 413 CO₂-deeltjes per miljoen (ppm)

CO2 -concentratie ppm

400

300

200

100

2020

2010

2000

1990

1980

1970

1960

1950

1940

1930

1920

1910

1900

1890

1880

0

Bron: CO2-data vóór 1958 uit analyse ijskernen, vanaf 1958 metingen Mauna Loa

Temperatuurstijging ten opzichte van gemiddelde in 1880-1910

Afwijking in graden Celsius

1,4

2018: 1,19°C stijging

1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 -0,2

Bron: NASA, GISS Surface Temperature Analysis (GISTEMP)

De zigzag in de CO2-metingen vanaf 1958 toont de invloed van de seizoenen: de CO2-concentratie zakt ’s zomers naar een minimum omdat groeiende planten op het noordelijk halfrond dan veel CO2 hebben opgenomen, en stijgt ’s winters tot een maximum omdat de bomen dan slapen.

2020

2010

2000

1990

1980

1970

1960

1950

1940

1930

1920

1910

1900

1890

1880

-0,4

Een belangrijke reden daarvoor is dat onderzoekers steeds meer zijn gaan meten. In 1958 installeerde de Amerikaan Charles David Keeling een CO2-meetstation op een observatorium in Hawaï. De me­ tingen die daar sindsdien gedaan zijn, geven een betrouwbaar beeld van de gemiddelde hoeveelheid CO2 in de dampkring.57 De ‘Keeling­ curve’ die naar hem vernoemd is, laat zien hoe de CO2-concentratie voortdurend verder omhoog kruipt. Weer andere meetstations, verspreid over de hele aarde, laten zien dat de wereldwijde temperatuur slaafs meebeweegt met de hoeveel­ heid CO2 in de atmosfeer. Precies zoals je zou verwachten. In de jaren zestig bouwden handige nerds de eerste moderne kli­ maatmodellen. Ook in virtuele nabootsingen van het wereldwijde klimaat blijkt het kwik mee te bewegen als je de variabele CO2 omhoog­ schroeft. Oliebedrijven bevestigden al vroeg wat er speelde: de Ame­ rikaanse gigant Exxon concludeerde op basis van eigen onderzoek in 1977 onomwonden dat de wereld opwarmt door de verbranding van fossiele energie.58 Vanaf eind jaren zeventig is de klimaatwetenschap steeds volwas­ sener geworden, en werden de conclusies steeds robuuster. Overhe­ den begonnen zich in toenemende mate zorgen te maken. In 1988 leidde dat tot de oprichting van het Intergovernmental Panel on Cli­ mate Change (IPCC), een wetenschappelijke organisatie van de Ver­ enigde Naties die eens in de vijf à zes jaar een rapport uitbrengt dat alle klimaatwetenschap samenvat die in voorgaande jaren in peer-­ reviewed tijdschriften is gepubliceerd. Per rapport worden honderden deskundigen uitgenodigd om mee te werken en worden duizenden studies geanalyseerd. Door nog eens kritisch te kijken naar alle wetenschappelijke claims die in voorgaande jaren zijn gedaan, kunnen de deskundigen van het IPCC de balans opmaken. In zo’n vijf-zesjaarlijks IPCC-rap­ port staat precies aangegeven over welke klimaatfenomenen nu gro­ te zekerheid is, en wat er nog verder moet worden uitgezocht. Het recentste IPCC-rapport, uit 2018, werd geschreven door 91 onderzoe­ kers uit 40 landen, en vervolgens nog eens gecheckt door 489 des­ 41

kundigen uit 61 landen. Zij leverden 12.895 commentaren op het concept. Perfect is dat proces niet; mensen zijn feilbaar.59 Het is zelfs niet uit te sluiten dat het wereldwijde klimaatonderzoek de grootste groupthink uit de geschiedenis is: dat de duizenden klimaatweten­ schappers die elk jaar nieuwe studies publiceren elkaar steeds weer bevestigen in ongefundeerde denkbeelden, en dat er zo gaandeweg een beeld is ontstaan dat helemaal niet strookt met de werkelijkheid. Dan is het wachten op een nieuwe Galileo Galilei die alle dogma’s ver­ plettert met één baanbrekende nieuwe theorie. Maar dat is extréém onwaarschijnlijk. Want de basis van de mo­ derne wetenschap is nu juist: kritische analyse van elkaars werk, con­ tinu debat, steeds weer scheiden van zin en onzin. Door de jaren heen zijn alle mogelijke oorzaken van de huidige opwarming tegen het licht gehouden. De meetinstrumenten zijn afgesteld en nog eens afgesteld, alle waarnemingen zijn getoetst en nog eens getoetst. En juist door al dat werk en door al die discussies, door het verge­ lijken van verschillende bewijzen en verschillende metingen, is de robuustheid van de klimaatwetenschap zo enorm gegroeid. We zijn nu op het punt dat 97 procent van de deskundigen – de auteurs van peer-reviewed artikelen in de wetenschappelijke bladen – het erover eens is: menselijke uitstoot van broeikasgassen veroorzaakt de huidi­ ge opwarming.60 Geen andere factor kan verklaren waarom het kli­ maat nu zo gevaarlijk snel verandert. De statistische kans dat de opwarming toevallig is – en dus niet door de mens komt – is kleiner dan 1 op 3,5 miljoen. Oftewel, 0,00003 procent.61 De kleine groep mensen die hier nog aan twijfelt is luid, maar heeft het klimaat bijna nooit zelf bestudeerd. Doen alsof er in de we­ tenschap nog serieus ‘debat’ bestaat over de oorzaken of de ernst van de huidige opwarming, is dus pure onwetendheid. Of misleiding.

42

Waarom CO2 ons eeuwenlang zal achtervolgen Hadden de zelfbenoemde sceptici maar gelijk, denk ik soms. Toen ik opgroeide in de jaren negentig, heerste er in het Westen hoop voor de toekomst. Als we vooruitkeken, zagen we een weg die steeds breder zou worden – dat was ons beeld van vooruitgang.62 Ik had een Nin­ tendo en een Eastpak en negenennegentig problemen waarvan ‘het klimaat’ er niet één was. Waarschijnlijk is het nostalgisch van me, maar ik zou het fantas­ tisch vinden als ik de onbezorgdheid van toen kon terugkrijgen.63 Ik zou willen dat iemand me een steekhoudend argument gaf om het hele klimaatdebat links te laten liggen. Maar het probleem is nu juist dat onze CO2-uitstoot ons nog eeuwenlang zal achtervolgen. Omdat die uitstoot zo absurd groot is. Om je een gevoel van de schaal te geven: mensen dumpen nu jaar­ lijks ongeveer 41 miljard ton CO2 in de atmosfeer.64 Alleen al dat ge­ wicht is bijna onvoorstelbaar. Eén ton is duizend kilogram. Er is geen object op aarde te vinden dat 41 miljard ton weegt. Als je alle 8 miljoen personenauto’s in Nederland op een weegschaal zou zetten, zouden ze samen nog maar 0,01 miljard ton wegen. Elk jaar blazen we dus een ondenkbaar zwaar object de lucht in, in de vorm van triljoenen mole­ culen CO2. We bereiken dit immense volume doordat overal waar fossiele brandstoffen worden verbrand CO2 opstijgt: het komt uit schoorste­ nen en auto’s, uit fabrieken en vliegtuigen, uit elektriciteitscentrales en containerschepen. Driekwart van alle uitstoot is hiervan het ge­ volg.65 De verbranding van steenkool veroorzaakt de meeste CO2-uitstoot, daarna komt aardolie, dan gas. En zo’n 5 van de 41 miljard ton CO2 gaat de lucht in door het verlies van bos.66 Een deel van al deze CO2 wordt ieder jaar weer opgenomen door groeiende planten en bomen en door de oceaan. Jaarlijks verdwijnt er door deze natuurlijke ‘gootstenen’ zo’n 21 miljard ton CO2 uit de lucht.67 Dat is ongeveer de helft van onze uitstoot – behoorlijk veel.68 En het goede nieuws is dat deze gootstenen de afgelopen decennia al 43

méér CO2 zijn gaan opnemen omdat er ook meer CO2 in de lucht zit.69 Logisch: veel planten groeien harder bij hogere CO2-concentraties. Sceptici wijzen hier vaak op om te beweren dat CO2 goed is voor het leven op aarde, en deels hebben ze gelijk. Het leven op aarde kan niet zonder CO2.70 Delen van China, Rusland, Europa, India en Noord-Amerika zijn de afgelopen decennia inderdaad aanzienlijk groener geworden.71 Dat is deels te danken aan de hogere CO2-concentratie,72 en deels aan herbebossing en landbouw.73 Maar dit positieve effect wordt deels weer tenietgedaan door kap van oerbos in tropische gebieden,74 en door de degradatie van bossen in noordelijke streken.75 Sowieso is een airbag niet genoeg om een ongeluk te voorkomen. Hoe hard de bossen en de zeeën ook werken om onze uitstoot weer op te zuigen, ze kunnen niet eigenhandig opboksen tegen dat enorme volume van 41 miljard ton per jaar – een volume dat tot op heden bij­ na continu toeneemt. We kunnen wel proberen het afbraakproces van CO2 uit de atmo­ sfeer te versnellen, bijvoorbeeld door op massale schaal nieuwe bos­ sen aan te planten. Maar ook deze nieuwe airbags zitten op enig moment vol – hun potentie om de opwarming te temperen is dus tij­ delijk, en beperkt.76 De concentratie van CO2 zal daarom blijven stij­ gen, en dat zal pas stoppen als we (bijna) geen extra broeikasgas meer aan de dampkring toevoegen. Zelfs als we een magische manier zouden vinden om morgen alle CO2-uitstoot te beëindigen, hangt over duizend jaar 15 tot 40 procent van de CO2 die wij hebben geproduceerd nog in de lucht.77 Het zal tienduizenden jaren duren voordat de natuur al dat broeikasgas on­ schadelijk heeft gemaakt, net zo lang als het duurt voordat radioactief afval onschadelijk is geworden.78 Technologie kan dit niet voor ons ‘oplossen’: er bestáát geen tech­ nologie die jaarlijks miljarden tonnen CO2 uit de lucht kan schrobben. Er wordt wel aan gewerkt: wereldwijd bouwt een handvol onderzoeks­ teams aan CO2-filters, maar de spaarzame succesvolle experimenten slagen er hoogstens in om enkele tonnen CO2 per dag vast te leggen. 44

Als we deze techniek in de toekomst op grote schaal zouden willen gebruiken, zou de hele aarde moeten worden volgebouwd met CO2-af­ zuigers, in feite gigantische luchtwassers. Met de huidige stand van de techniek zou het verwijderen van 1 procent van de jaarlijkse uit­ stoot dan zo’n 400 miljard dollar per jaar kosten. Het onder de grond opslaan van die CO2 zou nog meer kosten met zich meebrengen. Toch zouden we er eeuwenlang mee door moeten gaan om onze uitstoot te compenseren. Niet erg aantrekkelijk, en de komende decennia niet eens haalbaar.79 Een veel makkelijkere oplossing? Stoppen met het uitstoten van broeikasgassen. Zolang we dat niet doen, zullen de gevolgen zich op­ stapelen.

45

3.  Nu verandert alles

Hoe kan de winter zo koud zijn als het wereldwijd warmer wordt? Toen delen van de VS in januari 2019 werden geteisterd door sneeuwstormen die zo koud en ijzig waren dat je ze eerder op de Noordpool zou verwachten, twitterde de Amerikaanse president Do­ nald Trump: ‘What the hell is going on with Global Warming? Please come back fast, we need you!’ Het is makkelijk om zo’n opmerking van Trump onderuit te halen: hij haalt het weer (de weerssituatie hier en nu) en het klimaat (het gemiddelde van de weersomstandigheden over een periode van der­ tig jaar) door elkaar. Maar als dat zo is, waarom hoor je tijdens een extreem warme zo­ mer dan wél vaak dat die een symptoom is van de wereldwijde opwar­ ming? Waarom telt extreme kou niet als ‘bewijs’ tegen de opwarming en extreme hitte wel als bewijs vóór? Achter sceptische tweets als die van Trump schuilen vaak serieuze vragen over de samenhang tussen het weer en het klimaat. De hoofd­ vraag is natuurlijk wat er nu precies verandert nu het wereldwijde klimaat opwarmt, en wat daarvan de gevolgen zijn.

Extreme warmte Alle seizoenen zijn nu warmer dan vroeger. Sinds het begin van de metingen in 1880 vielen de drie warmste zomers wereldwijd in 2016, 2017, 2018 (in die volgorde). De drie koudste zomers vielen in 1886, 47

1881, 1882. En de laatste recordkoude winters? Die waren in 1893, 1887, 1885.80 De jaartallen binnen deze reeksen liggen niet toevallig zo dicht bij elkaar: opwarming is de trend. Daarom is het volkomen terecht om tijdens een warme zomer of een hittegolf te zeggen: ‘Dit komt door klimaatverandering.’ Een lokale koude winter, zoals die in de Verenig­ de Staten, is dan de uitzondering die de regel – het wordt wereldwijd steeds warmer – bevestigt. De meeste mensen passen zich snel aan. Vaak merken we de ver­ andering van het weer niet eens op. Voor iedere generatie voelt het klimaat als ‘normaal’. In plaats van de seizoenstemperaturen van dit jaar met een vast tijdvak te vergelijken, zijn we geneigd ze naast onze ervaringen van een jaar geleden te leggen, of hoogstens naast onze herinneringen van zomers en winters uit onze jeugd. Een recente studie laat zelfs zien dat we extreem warm weer al binnen twee jaar als normaal accepteren. Zo ontgaat ons de trend die meetstations over de hele wereld zo duidelijk laten zien.81 Maar andere gevolgen van de opwarming zijn moeilijker te mis­ sen. Hittegolven komen over de hele wereld vaker voor, duren langer en zijn heter. Dat heeft tal van negatieve consequenties. Want hoewel lekker warm weer heerlijk is, slapen we minder goed als het té warm is, raken we sneller geïrriteerd en zijn we minder productief op ons werk.82 Mensen die buiten werken moeten hun arbeid vaker staken. Ziektekosten stijgen, bijvoorbeeld doordat er meer luchtvervuiling in de stad blijft hangen op hete dagen en daardoor het aantal mensen met ademhalingsproblemen toeneemt. Meer warmte kan er op de langere termijn ook voor zorgen dat de muggen die malaria en dengue verspreiden hun leefgebied tot ver buiten de tropen vergroten: bij ongebreidelde opwarming zouden in 2080 een miljard extra mensen die ziektes kunnen krijgen.83 Als de hitte niet te extreem is, kunnen de meeste mensen er wel mee omgaan. Wie kwetsbaar is, zoals ouderen en zieken, blijft binnen en zet de airconditioning aan (wat er overigens voor zorgt dat het op straat nog warmer wordt – de hitte van binnen wordt daar geloosd). 48

Maar als het kwik te ver stijgt, en als ook de luchtvochtigheid toe­ neemt, is iedereen die zich wel buiten waagt kwetsbaar voor hitte. Wij kunnen onze lichaamswarmte namelijk alleen kwijt door te zweten. Als de luchtvochtigheid te hoog is, lukt dat niet meer – dan verdampt je zweet namelijk niet. En dan is de dood niet ver meer: bij een tempe­ ratuur van 35 graden en een luchtvochtigheid van 90 procent sterven zelfs jonge goden in de schaduw binnen een paar uur.84 Zo’n potentieel dodelijke combinatie van een extreem hoge lucht­ vochtigheid en hoge temperaturen zien we nu gelukkig nog zelden.85 Maar als we de uitstoot niet aan banden leggen, zullen dit soort om­ standigheden de komende eeuw steeds vaker voorkomen. In 2100 zou driekwart van de wereldbevolking zo’n twintig dagen per jaar bloot­ gesteld worden aan een drukkende, benauwende hitte die een deel van de bevolking het leven kan kosten.86

Overstromingen en droogte Een van de belangrijkste gevolgen van de opwarming is dat water zich heel anders over de planeet beweegt dan vroeger. In een warmer kli­ maat verdampt er meer water en valt er meer neerslag. Het gevolg: het aantal droogtes én het aantal extreme regenbuien neemt toe. Nederland is een goed voorbeeld om de extra regen te illustreren. De totale neerslag is hier sinds 1906 toegenomen met 18 procent.87 Ook het aantal zware buien stijgt.88 In ons land valt steeds vaker het soort tropische regenbui dat honderd jaar geleden nog bijna ondenk­ baar was. Deze extra nattigheid is rechtstreeks terug te voeren op de toege­ nomen warmte. De oorzaak is dat warme lucht meer waterdamp kan vasthouden dan koude lucht: met elke graad extra warmte zelfs 7 pro­ cent meer. Meer water in de lucht betekent dat er méér neerslag valt als het regent. Wolkbreuken en noodweer komen vaker voor, en de kans op overstromingen neemt toe. Tegenover die nattigheid op de ene plek – of in het ene seizoen – 49

staat droogte op de andere plek. Als het aardoppervlak warmer is, verdampt water sneller – zoals natte kleren sneller drogen in de zon. In hete regio’s en tijdens droge seizoenen zal de droogte dus toene­ men als de temperatuur blijft stijgen. Vrijwel zeker is dat het in gebie­ den waar het nu toch al weinig regent, zoals in Afrika ten zuiden van de Sahara, nog minder zal gaan regenen. Dat kan voor miljoenen men­ sen tot zoetwatertekorten leiden. Wanneer bossen en andere natuurgebieden droog komen te staan, neemt bovendien het risico op natuurbranden toe. Ook dit zien we nu al gebeuren: tijdens de ontiegelijk hete zomer van 2018, bijvoorbeeld, woedden er tientallen bosbranden boven de poolcirkel in Zweden. ‘Het klimaat’ heeft deze branden niet aangestoken – meestal zijn het bliksemschichten of onoplettende mensen die dat doen. Maar de toe­ genomen warmte creëerde wél de omstandigheden voor bosbranden op plekken waar die eerder niet voorkwamen, of in elk geval niet zo heftig waren.89 De afgelopen jaren zijn bij extreme bosbranden in Californië en Griekenland tientallen mensen omgekomen. Vele anderen moesten binnen blijven, met ramen en de deuren gesloten, omdat de lucht in de wijde omgeving van de branden zo vervuild was.90 Deze weersveranderingen en incidenten staan niet op zichzelf. Ze zijn rechtstreeks verbonden met wereldwijde opwarming – ze zijn er waarschijnlijker door geworden.

Hete zeeën Behalve het weer maken ook de zeeën een metamorfose door. Dat komt onder meer doordat ze veel van de CO2 opnemen die wij uitsto­ ten. Gevolg hiervan is dat het water zuurder wordt. Dit leidt er weer toe dat schelpdieren zoals garnalen en oesters hun schalen minder goed kunnen aanmaken. Hun aantallen zullen in de toekomst waar­ schijnlijk verminderen. Het zeewater wordt jaarlijks ook warmer. Ruim 90 procent van de 50

extra warmte die door onze uitstoot in de dampkring blijft hangen, is de afgelopen decennia door de oceanen opgenomen. Daarmee leve­ ren de zeeën een prachtige dienst: ze dempen de gevolgen van onze uitstoot. Maar warmer zeewater heeft een aantal keerzijden. Ten eerste sterven tropische koraalriffen af door de hogere tem­ peratuur van het zeewater. Zulke koralen zijn de bontste, meest com­ plexe en efficiëntste ecosystemen die de aarde ooit gekend heeft. Ze komen voor op slechts 0,1 procent van de zeebodem, maar ze vormen de kraamkamer en voedingsbron van een kwart (!) van alle zeedieren. Honderden miljoenen mensen zijn afhankelijk van de vis die de tro­ pische koraalriffen opleveren, maar door onze uitstoot dreigen deze riffen de komende honderd jaar volledig te verdwijnen. Het warmere zeewater heeft er ook toe geleid dat orkanen en ty­ foons nu destructiever zijn dan vroeger. Deze stormen ontlenen hun verwoestende kracht namelijk aan het zeewater – warmer water be­ tekent voor een storm: méér beschikbare energie. En de extra water­ damp in hete lucht die ik eerder noemde, barst hier los: bij hogere temperaturen veroorzaken stormen meer regenval, en dus groeit de kans op overstromingen. Als we op het huidige tempo broeikasgassen blijven uitstoten, zullen stormen de komende eeuwen veel meer scha­ de gaan veroorzaken.

Verdwijnend land De stijging van de zeespiegel is het bekendste gevolg van de wereld­ wijde opwarming. Als zeewater opwarmt, zet het uit. Dat is de eerste verklaring voor het feit dat de zeespiegel wereldwijd sinds 1900 met gemiddeld 20 centimeter is gestegen.91 De andere verklaring voor de zeespiegelstijging is smeltend land­ ijs. Door de hogere temperaturen krimpen bijna overal op aarde de gletsjers en smelten de ijskappen op Antarctica en Groenland in een ongenadig tempo. De snelheid waarmee Antarctica ijs verliest, is de afgelopen vijftien 51

jaar ruim verdrievoudigd.92 Zelfs de betrokken wetenschappers ­waren verrast door dat tempo, en dat is helaas typerend: het ijs op aarde lijkt telkens iets sneller te smelten dan de experts zich vooraf hadden kunnen voorstellen,93 en dat terwijl de wereld ‘pas’ 1 graad is opgewarmd sinds 1880. Het nettoverlies van Antarctisch ijs is nu meer dan 200 miljard ton per jaar – dat zijn 200.000 olympische zwembaden per dag.94 Omdat een deel van dit ijs eerst op land lag, stijgt de zee­ spiegel wanneer het in zee belandt. (Een veelgehoord misverstand is dat ook het smelten van het zeeijs op de Noordpool bijdraagt aan de stijgende zeespiegel. Dat klopt niet. Zoals een smeltend ijsblokje in een glas frisdrank je glas niet doet overlopen, zo verhoogt smeltend zee-ijs de zeespiegel niet.) Als we de uitstoot niet aan banden leggen, zal de zeespiegel volgens het recentste rapport van het VN-klimaatinstituut IPCC in 2100 waar­ schijnlijk met 45 tot 80 centimeter zijn gestegen.95 Maar dat rapport is alweer uit 2014. Recenter onderzoek suggereert dat we deze eeuw al 2 meter zeespiegelstijging te verduren kunnen krijgen.96 Dit is geen controversieel getal: de Deltacommissaris, die verantwoordelijk is voor de bescherming van de Nederlandse kustlijn, houdt er rekening mee.97 Meer dan 50 procent van Nederland is overstromingsgevoelig.98 In totaal ligt er genoeg ijs op Antarctica en Groenland voor 65 me­ ter zeespiegelstijging. Maar voorlopig hoef je je opblaasboot niet te pakken: het zal waarschijnlijk minstens 10.000 jaar duren voordat ál dat ijs is verdwenen,99 als het al zover komt.100 Tien millennia, dat is een termijn die grenst aan het onvoorstelbare. Iets voorstelbaarder is de volgende inschatting: dat met de huidige trend van opwarming de komende twee millennia zeker 25 landen 10 procent van hun oppervlak kunnen verliezen.101 Hongkong, Shang­ hai, Tokyo, Jakarta, Hanoi, Calcutta, Mumbai en New York – al deze miljoenensteden liggen in de gevarenzone. In de toekomst zullen mil­ joenen mensen dus ergens anders moeten gaan wonen als we de CO2-uitstoot op zijn beloop laten. Maar zeespiegelstijging is, zoals bijna alle gevolgen van de opwar­ ming die ik hier bespreek, voor veel mensen geen toekomstig pro­ 52

bleem. Er vertrekken nu jaarlijks al 24.000 mensen uit de Mekongdelta in Vietnam omdat oprukkend zout water de landbouw onmogelijk maakt.102 Bij springtij staan de straten van Miami blank.103 En president Trump, die niet zegt te ‘geloven’ in klimaatverande­ ring, heeft een muur van grasbalen laten bouwen aan de rand van zijn Ierse golfbaan. Om het steeds hoger kruipende zeewater tegen te hou­ den. In de bouwaanvraag verwees Trumps golfbedrijf expliciet naar wetenschappelijke studies over de wereldwijde opwarming en de stijgende zeespiegel.104

Mislukkende oogsten Als er één sector slecht is voorbereid op de gevolgen van de opwar­ ming, dan is het de landbouw. De belangrijkste gewassen die we nu eten – tarwe, maïs en rijst – zijn net als wij gewend aan het relatief stabiele klimaat van de afgelo­ pen 10.000 jaar. Bij hogere temperaturen – en in het bijzonder tijdens hittegolven – loopt de opbrengst terug. Daarom hadden Nederlandse en Belgische boeren het zo zwaar tijdens de zomer van 2018, de warm­ ste in Europa in ten minste een eeuw. Ook de ‘graanschuren’ van de wereld kunnen er niet omheen: met elke graad lokale opwarming krimpt de tarweoogst in China bijvoor­ beeld met 3 tot 10 procent.105 De reden is eenvoudigweg dat de tarwe­ plant minder goed groeit als het te warm voor haar is.106 Maar de landbouw wordt niet alleen door hogere temperaturen geraakt. Er zijn nog vier grote boosdoeners die met de opwarming te maken hebben. De eerste is de toename van extreme regenval, die de kans verhoogt op mislukte oogsten en die leidt tot het wegspoelen van vruchtbare grond. De tweede is de stijging van de zeespiegel, die zorgt voor verzilting van het grondwater en die sommige landbouwgebie­ den zal doen onderlopen. De derde boosdoener is een toename van droogte en de hogere kans op natuurbranden, die oogsten bedreigen. 53

Tot slot nemen gewassen minder voedingsstoffen op uit de bodem bij hogere CO2-concentraties in de lucht. Planten maken dan namelijk meer suikers aan, die de voedingsstoffen verdringen.107 We moeten mede hierdoor nu al meer groenten eten dan vijftig jaar geleden om dezelfde hoeveelheid essentiële mineralen zoals zink binnen te krij­ gen.108 Anderhalf miljard mensen krijgen van die mineralen te weinig binnen.109 Deze gevolgen van de opwarming zijn vooral problematisch als ze tegelijk plaatsvinden, wat bijvoorbeeld in 2010 in Rusland gebeurde. In dat jaar zorgden droogte, hittegolven en bosbranden ervoor dat een derde van de Russische tarweoogst mislukte. Het leidde tot een ver­ dubbeling van de tarweprijs op de wereldmarkt.110 Als de wereldwijde landbouw in goede conditie was, dan zou de op­ warming overkomelijk zijn. Dan zouden boeren de negatieve gevolgen van klimaatverandering de baas hebben kunnen worden zoals ze dat altijd hebben gedaan: door de natuur onder strengere controle te brengen. Maar de landbouw is niet in goede staat. Ik maak een kort uitstapje om dat toe te lichten. Akkerbouwers zijn sinds de Tweede Wereldoorlog in toenemende mate gebruik gaan maken van kunstmest en landbouwgiffen (ook bekend als bestrijdingsmiddelen of gewasbeschermers). Daarmee is het gelukt om fenomenale hoeveelheden voedsel te produceren voor de groeiende wereldbevolking. Maar die vernuftige technieken blij­ ken een schaduwkant te hebben. Een gevolg van het gifgebruik noem­ de ik al: de massale sterfte van onmisbare insecten zoals bijen die onze gewassen bestuiven. Er zijn sterke aanwijzingen dat sommige giffen ook voor mensen kankerverwekkend zijn,111 en dat het gebruik ervan bijdraagt aan het ontstaan van voor de mens gevaarlijke, resis­ tente schimmels.112

54

Het wonderlijke bodemleven maakt voedselproductie mogelijk Planten zijn afhankelijk van bodemleven, dat voedingsstoffen voor ze vrijmaakt

1

Dood organisch materiaal wordt afgebroken door o.a. wormen, bacteriën en schimmels

2

Hierbij worden voedingsstoffen beschikbaar voor planten

3

Bacteriën en schimmels worden gegeten door grotere organismen. Zo blijft de bodem in balans en neemt het risico op plantenziektes af

5

Wormen en andere bodemdiertjes geven de bodem een kruimelige structuur en zorgen zo dat die voldoende water kan vasthouden. Het resultaat is een vruchtbare bodem

4

De ontlasting van die organismen is ook weer plantenvoeding

Minder bekend is dat ook het bodemleven door landbouwgiffen wordt verstoord. In de grond leven talloze bacteriën, schimmels, wor­ men, pissebedden en nog honderden andere beestjes die ervoor zor­ gen dat de aarde water kan vasthouden en dat de wortels van planten voedingsstoffen kunnen opnemen. We kunnen niet zonder dit leven: het bevordert plantengroei, zuivert water en slaat koolstof uit plan­ tenresten veilig op in de grond. Maar door het gebruik van gif, en trouwens ook door het rijden met zware landbouwmachines, neemt de activiteit van al dit leven sterk af.113 Minder bodemleven vertaalt zich in zwakkere natuurlijke afweersystemen van gewassen tegen plagen, waardoor hun kwets­ baarheid toeneemt.114 Dat verklaart mede waarom er, ondanks een mondiale toename in het gebruik van gif, vandaag de dag verhoudingsgewijs nog net zo veel gewassen verloren gaan als veertig jaar geleden, toen de giffen aan hun opmars begonnen.115 Kunstmest komt er al niet veel beter vanaf. Dat is een krachtige groeibevorderaar, en leek aanvankelijk een fantastische uitvinding om de wereld te kunnen voeden. Maar kunstmest is ook een veroor­ zaker van verzilting en van de ophoping van fosfaat en stikstof in de grond. Een overschot aan stikstof zorgt er onder meer voor dat bo­ dembacteriën meer van het sterke broeikasgas lachgas (N2O) aanma­ ken. Lachgas blijft gemiddeld 120 jaar in de dampkring zweven en houdt gedurende die periode ongeveer 265 keer zo veel warmte vast als CO2. Het is verantwoordelijk voor ongeveer 6 procent van de hui­ dige opwarming.116 Helaas blijft het niet bij de productie van lachgas door het overmatige gebruik van (kunst)mest. De moderne landbouwsector is verantwoor­ delijk voor 20 tot 30 procent van alle uitstoot van broeikasgassen, en daarmee een van de belangrijkste oorzaken van de wereldwijde op­ warming.117 Dat komt doordat we nog steeds bos kappen om akkers aan te leg­ gen, doordat ons vee het sterke broeikasgas methaan uitstoot en door­ 56

dat de landbouwsector zelf een grote consument is van fossiele brandstoffen. We gebruiken olie en gas om tractoren te laten rijden, containers en vliegtuigen vol voedsel de wereld over te vervoeren en om gewassen te drogen. Chemiebedrijven gebruiken olie om gif te maken en aardgas om kunstmest te produceren. Kortom: de manier waarop we ons voedsel produceren, is onlos­ makelijk verbonden met de wereldwijde opwarming én wordt er midscheeps door geraakt. We lopen nu al tegen de grenzen aan. Landbouwgronden die be­ werkt worden met machines, gif en mest kunnen na een tijd niet meer zonder. Boeren kunnen daarop reageren door méér mest en gif te ge­ bruiken – een dure maatregel die een tijdje werkt, tot de grens echt is bereikt. Zo is over de hele wereld al 20 procent van de vruchtbare land­ bouwgrond ernstig uitgeput.118 Op deze grond is geen landbouw meer mogelijk, of er groeit veel minder dan voorheen. Terwijl er steeds meer monden te voeden zijn, neemt de hoeveelheid vruchtba­ re grond dus af – een ronduit alarmerende ontwikkeling.119

Gevaarlijke cocktails Ik schrijf dit allemaal niet om je een depressie aan te praten, maar om scherp voor het voetlicht te brengen wat er nu precies speelt. Hoe de aarde waarop we leven aan het veranderen is, en hoe dat ons gaat raken. Natuurlijk weten we veel nog niet. Mogelijk ontwikkelen we bij­ voorbeeld gewassen die veel beter tegen hitte en droogte bestand zijn dan we nu voor mogelijk houden. Maar de kans op onaangename ver­ rassingen verdwijnt niet zomaar, omdat de gevolgen van de opwar­ ming en andere menselijke invloeden op het milieu in elkaar grijpen en gevaarlijke cocktails vormen. Voor een goed voorbeeld van zo’n cocktail keer ik terug naar de zee. Wat ik eerder nog onbenoemd liet, maar wat je er tegen het einde van dit vrolijke hoofdstuk vast nog wel bij kunt hebben, is dat warmer 57

zeewater minder zuurstof kan vasthouden. Erg onprettig voor vissen, die zuurstof nodig hebben om te ademen en daarom al in groten ge­ tale wegtrekken uit wateren die naar hun smaak te snel opwarmen. Het kan rampzalig uitpakken als je de toegenomen warmte van oppervlaktewater combineert met vervuiling door kunstmest. Ook dat had ik nog even niet genoemd: overvloedige mest van landbouwgrond en van veehouderijen die door regen van akkers spoelt en in rivieren en in zee belandt, draagt bij aan zogenaamde ‘eutrofiëring’ van het wa­ ter, een chique term voor wat in feite het bemesten van water is. Algen, bacteriën en sommige waterplanten vinden dat prachtig, vooral bij hogere temperaturen, wat verklaart waarom je tijdens war­ me zomers in sloten en grachten regelmatig algenbloei ziet. Nadeel: waar algen woekeren, neemt het zuurstofniveau in het water verder af, waardoor vissen kunnen stikken en dood komen bovendrijven – een morbide zomertafereel dat de afgelopen jaren over de hele we­ reld te aanschouwen was. Ook op zee eist de combinatie van toegenomen warmte en toege­ nomen vervuiling door (kunst)mest haar tol.120 Er zijn zeker vierhon­ derd plekken op aarde waar het zeewater ’s zomers helemaal geen zuurstof meer bevat.121 In deze ‘dode zones’ leven alleen nog kwallen, bacteriën en andere microben. In de Golf van Mexico, bijvoorbeeld, strekt zo’n doods gebied zich ’s zomers uit tot een oppervlak van on­ geveer 14.000 vierkante kilometer – tien keer de provincie Utrecht. In totaal is het gebied dat de ‘dode zones’ hebben veroverd nu vier keer zo groot als in 1950.122 Het onvoorziene gevolg? Als alle zuurstof verdwenen is, beginnen bacteriën te floreren die methaan, lachgas, CO2 en het ‘rotte-eierengas’ waterstofsulfide produceren.123 Dat laatste gas is giftig, de andere drie dragen weer bij aan de opwarming. Wat ik al zei: een gevaarlijke cock­ tail. Zo staan er meer op het menu. Het samenspel van extra warmte en te veel mest is maar één voorbeeld van een principe dat je op veel meer plekken kunt zien: het ene gevolg brengt het volgende voort. 58

Kijk wat er in Mozambique gebeurde, maart 2019. De cycloon Idai richtte er een enorme vernietiging aan: honderden doden, tiendui­ zenden verwoeste gebouwen, honderdduizenden ontheemden en, door extreme regen die leidde tot grootschalige overstromingen, meer dan een half miljoen hectare vernietigde landbouwgrond. Precies het soort ontwrichting dat past bij een warmer klimaat – en dat weer andere problemen veroorzaakt. Binnen twee weken na de storm waarschuwde de Wereldgezondheidsorganisatie voor een tweede ramp: er werden steeds meer gevallen van cholera gemeld, en er werd rekening gehouden met een toename van gevallen van mala­ ria. Hulpverlening aan hiv-patiënten was verstoord. Het was een schoolvoorbeeld van een gevaarlijke kettingreactie op een steeds hetere aarde. Niet volledig aan de opwarming toe te schrijven, en er ook niet los van te zien: de kans op dit type rampen loopt op door klimaatverandering.124 De schade is in de nasleep van zo’n ramp te beperken door noodhulp en vaccinatiecampagnes, maar zulke humanitaire hulp kan nooit al het leed wegnemen. Drie weken na de ramp in Mozambique hadden in het getroffen gebied 3 miljoen mensen, van wie 1,5 miljoen kinderen, dringend be­ hoefte aan gezondheidszorg, schoon drinkwater en sanitaire voorzie­ ningen.125

Kantelpunten en het gevaar van een hittetijd Het is verleidelijk om te denken dat het genoeg is als we de uitstoot geleidelijk laten dalen. Dat het klimaat dan tot bedaren zou komen. Eind goed, al goed. Het probleem is alleen dat een warmere aarde op een gegeven moment haar eigen regels volgt, niet die van ons. Een hetere planeet kan het stokje van ons overnemen, kan zichzelf nog heter stoken. (Als je inmiddels de neiging krijgt om in een foetushouding in een hoek van de kamer te gaan liggen: dat heb ik ook. Na dit hoofdstuk volgen opklaringen.) 59

Op de Noordpool is goed te zien hoe de wereldwijde opwarming zichzelf versterkt. De afgelopen decennia is zeker twee derde van het zee-ijs daar verdwenen.126 Het witte oppervlak van het ijs is steeds meer vervangen door donker zeewater, dat minder zonlicht weer­ kaatst en meer omzet in warmte – net zoals een zwart T-shirt in de zon warmer is dan een wit shirt. Hierdoor verhevigt de opwarming op de Noordpool naarmate meer ijs verdwijnt. Resultaat: het noordpoolge­ bied is twee tot drie keer zo snel opgewarmd als het wereldwijde ge­ middelde.127 Dat de opwarming zichzelf kan versterken, hadden de eerste kli­ maatwetenschappers eind negentiende eeuw al door. In de gangbare klimaatmodellen wordt er dan ook rekening mee gehouden dat een minder witte aardbol sneller opwarmt. Maar niemand weet precies hoe snel het ijs op de Noordpool zal verdwijnen – daar hebben we al­ leen schattingen van. Lang niet alle manieren waarop klimaatveran­ dering zichzelf versterkt, zijn goed te modelleren. Kijk bijvoorbeeld naar de permafrost, het permanent bevroren ijs op de toendra’s rondom het poolgebied. Daarin zit het broeikasgas methaan opgeslagen, samen met plantenresten en ander organisch materiaal dat door bacteriën wordt omgezet in CO2 als het ijs ontdooit. De vuistregel: meer warmte is meer gesmolten permafrost is meer uitstoot van deze broeikasgassen.128 Boven de poolcirkel in Alaska hebben zich al smeltwatermeren gevormd waar CO2 en methaan uit opborrelen.129 De huidige uitstoot daar wordt gelukkig deels gecompenseerd door nieuwe planten, die kunnen groeien waar het ijs verdwijnt.130 Maar er is een kantelpunt, waarna er vanuit de gesmolten permafrost meer broeikasgas de lucht in gaat dan nieuwe planten kunnen opnemen. Als we dat punt passe­ ren, is het rampzalig, want in totaal bevat de permafrost 1,5 biljoen ton aan koolstof, meer dan twee keer zo veel als er nu in de lucht zit.131 Het probleem is dat niemand weet waar dit kantelpunt ligt. Wetenschappers weten wél dat bijna alle natuurlijke systemen zulke kantelpunten hebben. Een regenwoud dat door warmte uitdroogt, 60

bijvoorbeeld, verandert op een gegeven moment in een savanne – en die houdt een heel stuk minder CO2 vast. Of als een bos in de fik vliegt, laat het in één keer alle CO2 vrij die het decennialang heeft vastgelegd. Nieuwe bomen kunnen die uitstoot weer vastleggen, maar het duurt tien tot honderd jaar voordat ze de eerdere omvang – en dus de kool­ stofopslag – bereiken. Denk aan jezelf in een kano. Je kunt heen en weer wiebelen. Je kunt een beetje overhellen naar één kant en weer terugveren. Maar als je het nog een keer doet en iets te ver, neemt de zwaartekracht het over en slaat je kano om. Je gaat van de ene stabiele staat – veilig in je boot – naar de andere: op je kop in het water. Deze zogenaamde ‘tipping points’ in natuursystemen zullen we niet van vandaag op morgen passeren, en zeker niet allemaal tegelijk, en sommige misschien wel nooit. Dat ik er toch uitgebreid bij stilsta, is omdat we niet meer terug kunnen als we een kantelpunt eenmaal zijn gepasseerd. Je kunt nog zo je best doen, maar je krijgt methaan niet meer terug de permafrost in. Tenzij er weer een ijstijd komt, wat met de huidige CO2-concentratie op zijn vroegst over 100.000 jaar zou kun­ nen gebeuren. En het is niet alsof we daarop zitten te wachten. Ondanks hun onomkeerbaarheid spelen kantelpunten maar een marginale rol in het klimaatdebat. Het IPCC waarschuwt wel voor ‘grootschalige onomkeerbare gebeurtenissen’,132 maar omdat deze pro­ cessen zo moeilijk voorspelbaar zijn,133 worden ze niet meegenomen in de klimaatmodellen waarop onze politici hun beleid baseren.134 De geschiedenis leert dat het niet verstandig is om het bestaan van kantelpunten te negeren. Historische reconstructies vertellen ons na­ melijk dat de hele aarde verandert als we één of meerdere kantelpun­ ten passeren. Met name één specifieke periode van snelle opwarming laat dat goed zien. Ze speelde zich 56 miljoen jaar geleden af. Er waren nog geen mensen, en de aarde was een snikhete plek: ruim 10 graden warmer dan vandaag. De CO2-concentratie in de atmo­ sfeer was ruim vijf keer zo hoog als nu, er waren geen ijskappen en de zeespiegel stond 100 meter hoger. Er groeide regenwoud op de land­ 61

massa’s rondom de Noordpool, er zwommen krokodillen en liepen nijlpaardachtigen rond.135 Klinkt idioot, weet ik, maar het wordt nog gekker, want het werd nóg warmer. Waarschijnlijk gaf een serie grote vulkaanuitbarstingen het zetje, waardoor de CO2-concentratie in de atmosfeer nog verder steeg.136 En toen gebeurde het: een beslissend kantelpunt werd gepasseerd. Reconstructies wijzen erop dat bevroren methaan in de oceaanbo­ dem begon te ontdooien. Talloze moleculen van het krachtige broei­ kasgas borrelden naar het oppervlak, zweefden de lucht in en veroorzaakten een extra opwarming van nog eens 5 graden.137 De krokodillen op de Noordpool kregen palmstruiken om onder te liggen. De Noordelijke ‘IJszee’ kreeg een temperatuur van ongeveer 23 graden, rond de evenaar werd het zeewater 37 graden. Het begon harder te regenen, precies zoals je zou verwachten aangezien warme­ re lucht meer waterdamp kan vasthouden. Rivieren in wat nu de Spaanse Pyreneeën zijn, voerden tijdens het regenseizoen acht keer zo veel water af als vóór de beslissende wending.138 Moet je je voor­ stellen hoeveel water er uit de hemel moet storten om een rivier acht keer zo breed te maken! Nog altijd getuigen grote keien in het bergland­ schap van het geweld van de rivieren van destijds. De aarde werd, kortom, een totaal andere plek. De langzame rade­ ren van moeder natuur deden uiteindelijk hun werk. Dat duurde al­ leen wel 200.000 jaar. Pas toen al het overtollige methaan en CO2 uit de lucht waren verdwenen, brak er weer een koudere periode aan. Nieuwe ijskristallen met het broeikasgas methaan erin vormden zich in de bodem van de oceaan. En daar liggen ze nu nog, klaar tot de aarde opnieuw het kantel­ punt passeert, waarna het broeikasgas opnieuw in grote hoeveelhe­ den vrijkomt. Of en wanneer dat gebeurt weet niemand, maar het staat vast dat we ons uiterste best doen om het te laten gebeuren.139 Mocht het de komende millennia zover komen, dan zullen miljarden mensen getui­ ge zijn van wat er gebeurt als je de natuur een zetje geeft, en nog een zetje, en nog een zetje. 62

Dan zouden we, zoals een onderzoeksgroep het in 2018 uitdrukte, terecht kunnen komen in een ‘hittetijd’: een aarde die ‘oncontroleer­ baar en gevaarlijk’ is en ‘onherbergzaam voor de huidige menselijke samenlevingen en voor veel andere hedendaagse soorten’.140 Ik zou willen dat wat ik je net vertelde een buitenissig theorietje was, een fabel van klimaatalarmisten. Maar nee. In de geschiedenis van onze planeet hebben er vijf uitstervingsgolven plaatsgevonden waarbij een groot deel van al het leven op aarde werd uitgeroeid. De oorzaak van een van die massa-extincties kennen we allemaal: de me­ teoriet die de dinosauriërs de das omdeed. De andere vier kwamen niet in één knal, maar speelden zich af over een periode van enkele duizenden jaren. Ze werden veroorzaakt door klimaatverandering.

63

Deel II Waar gaat het heen?

4.  Het is nog niet te laat

Toen de Amerikaanse chemicus Frank Sherwood Rowland in 1974 ontdekte dat er een gat in de ozonlaag ontstond, schijnt hij op een dag bij thuiskomst uit het lab tegen zijn vrouw gezegd te hebben: ‘Het werk gaat goed, maar het ziet ernaar uit dat het het einde van de wereld is.’ Voor wie net als ik destijds nog niet was geboren: ozon is een gas in de dampkring, een uit de kleine groep van ‘1 procent’. Het houdt niet alleen warmte vast, maar beschermt ons ook tegen kankerverwek­ kende uv-straling van de zon. Sherwood Rowland kwam erachter dat ozon wordt afgebroken door het gebruik van cfk’s – koelmiddelen die in ijskasten en aircon­ ditioners zitten en naar de atmosfeer kunnen lekken als die apparaten op de vuilnishoop belanden.141 Zodra bekend werd dat cfk’s indirect kanker veroorzaken, brak er paniek uit. Kranten schreven het ene na het andere stuk over het gat in de ozonlaag. Een significant deel van de wereldbevolking zou huid­ kanker kunnen krijgen als het gat bleef groeien. Sommige mensen, onder wie Rowland, vreesden dat het zou leiden tot het einde van de wereld. Het liep gelukkig anders. Binnen twee jaar na de ontdekking slaag­ de de internationale gemeenschap erin wetgeving op te stellen om het gebruik van cfk’s uit te bannen. Inmiddels herstelt de ozonlaag zich en hoor je bijna niemand meer over het ozongat. Het Montreal-akkoord waarin werd afgesproken de cfk’s uit te bannen, kwam te boek te staan als het succesvolste internationale milieuakkoord ooit. Het is nog al­ tijd in werking.142 67

Klimaatverandering is een veel complexer, omvattender en taaier probleem dan het gat in de ozonlaag. Toch is het nu, net als in de jaren tachtig, nog niet te laat. De broeikasgassen die we al hebben uitgesto­ ten zullen nog eeuwenlang doorwerken, maar de schokkende moge­ lijkheid van een hittetijd, die ik hiervoor beschreef, is nog geen feit. Met de kennis van nu is verdere klimaatverandering een keuze, geen gegeven. Wat er vanaf hier gebeurt, is aan ons.143

Het verschil tussen klimaatverandering en de apocalyps De grote vraag is hoever we het laten komen. Alle landen van de we­ reld hebben in het eerste klimaatverdrag uit 1992 met elkaar afgespro­ ken dat ze ‘gevaarlijke menselijke inmenging in het klimaatsysteem’ willen voorkomen. Het duurde tot 2009 tot er een definitie lag van wat dan precies ‘gevaarlijk’ zou zijn, maar toen kwam de internationale gemeenschap ook met een mooi rond getal: 2 graden Celsius opwar­ ming ten opzichte van de gemiddelde wereldtemperatuur in de peri­ ode vóór 1750, toen de industriële revolutie begon. Die 2 graden werd de harde grens die de wereld niet mag passeren. Tijdens de klimaattop van Parijs, in 2015, werd na lang aandringen van klimaatwetenschappers, vertegenwoordigers van laaggelegen eilanden en milieuorganisaties een tweede doel toegevoegd waarnaar ‘gestreefd’ zou worden: maximaal 1,5 graad opwarming.144 Die halve graad verschil tussen 1,5 en 2 graden maakt gigantisch veel uit. Volgens het recentste IPCC-rapport wordt bij 1,5 graad opwar­ ming waarschijnlijk 14 procent van de wereldbevolking eens in de vijf jaar aan extreme hittegolven blootgesteld. Bij 2 graden krijgt 37 pro­ cent daar eens in de vijf jaar mee te maken.145 Dit verschil vertaalt zich dus voor 1,7 miljard mensen (!) in een heel concrete vraag: of je op hete zomerdagen nog buiten kunt werken, sporten of fietsen zon­ der flauw te vallen, hoofdpijn te krijgen of over te geven als gevolg van de hitte. 68

Of erger. Bij 2 graden opwarming krijgen miljoenensteden waar het ook nu al warm is, zoals Calcutta en Karachi, elk jaar hittegolven te verduren die een deel van de bevolking het leven zullen kosten.146 Mensen met lage inkomens, die zich geen airconditioning kunnen veroorloven, vangen de hardste klappen op. En zo gaat het verder. Bij 1,5 graad opwarming blijft 180 tot 270 mil­ joen mensen een leven met voortdurende zoetwatertekorten be­ spaard, in vergelijking met een wereld die 2 graden opwarmt.147 Bij 1,5 graad kunnen sommige tropische koraalriffen mogelijk nog overleven, bij 2 graden sterven ze allemaal af.148 Bij 2 graden verliest 18 procent van de insecten meer dan de helft van zijn woongebied. Bij 1,5 graad krijgt maar 6 procent van de insecten zo’n verlies te verwerken.149 Enzovoort. Klimaatverandering is geen kwestie van ja of nee, maar van hoe erg. En hoe erg het wordt, dat bepalen we zelf. We hebben niet de luxe om uit te checken en te zeggen: dit wordt ’m niet meer. De snelheid waarmee we de uitstoot weten terug te brengen, bepaalt de hoogte van de CO2-concentratie in de dampkring, en die bepaalt hoeveel het klimaat nog opwarmt. We hebben de toekomst niet volledig in de hand. De kans op het passe­ ren van klimaatkantelpunten wordt boven de 2 graden steeds groter. Maar zelfs als we zo’n kantelpunt passeren, het moment bijvoorbeeld waarop er netto meer broeikasgassen uit smeltende permafrost lek­ ken dan nieuwe planten weer kunnen opnemen, zal de wereld niet ineens onherkenbaar veranderen, zullen kustgebieden niet ineens on­ der water staan, zullen mensen in droge gebieden niet ineens hun bie­ zen pakken en elders hun heil zoeken. De opwarming kan lokaal en regionaal voor grootschalige ont­ wrichting zorgen, maar de meeste gevolgen manifesteren zich gelei­ delijk, over een periode van maanden tot jaren. Er komt geen Dag des Oordeels en de aarde zal nooit in één klap in een vuurzee veranderen, ook al zullen de stockfoto’s bij nieuwsverhalen over de opwarming dat wel blijven suggereren. 69

Vooral Amerikaanse media hebben er een handje van om de op­ warming als het einde van de wereld neer te zetten, met ronkende titels als ‘Apocalypse Soon: 9 Terrifying Signs of Environmental Doom and Gloom’. De rijzende ster van links Amerika, Alexandria Ocasio-Cortez, zei het eind 2018 letterlijk: ‘The world is going to end in 12 years if we don’t address climate change.’ Dat is echt onzin. Tussen 2030 en 2050 zullen we waarschijnlijk de grens van 1,5 graad opwarming overschrijden als we voor die tijd niet radicaal van koers veranderen.150 En wat gebeurt er als we de 1,5 graad voorbijgaan? Dan wordt het nog warmer en worden alle gevolgen van de opwarming nog heviger en gevaarlijker. Maar dat maakt klimaat­ verandering nog geen armageddon, nog geen wedstrijd. Er is geen scheidsrechter die affluit als de ‘speeltijd’ over is. Activisten en politici kunnen het nog zo vaak blijven zeggen, maar het ís geen ‘vijf voor twaalf’, omdat de klok nooit twaalf zal slaan. Goed, één keer zullen de doemdenkers gelijk krijgen: als de zon over 1 miljard jaar zo heet wordt dat alle oceanen gaan koken. Dan eindigt het verhaal van de mens en de blauwe planeet definitief. Maar dat duurt nog even. Het duurt, om precies te zijn, nog zeker drieduizend keer zo lang als de gehele geschiedenis van Homo sapiens tot nu toe. De opvolgers van Game of Thrones-schrijver George R.R. Martin zouden nog aan ongeveer 300 miljoen seizoenen van die serie kunnen meeschrijven en in elk van die seizoenen zou de apocalyps kunnen worden aangekondigd zonder uit te komen. Winter is coming, de komende 2,7 miljard afleveringen lang.151 Intussen zullen miljarden mensen met de gevolgen van klimaat­ verandering moeten leven. Persoonlijk vind ik dat het belangrijkste argument om verdere schade te beperken. Elke halve – zelfs elke tien­ de – graad vermeden opwarming is winst. Is uiteindelijk voor miljoe­ nen mensen het verschil tussen wel of niet van huis en haard verdreven worden door een steeds onleefbaarder klimaat. En ik heb het hier niet over mensen in een of andere verre toekomst. 2050 is vlakbij.

70

Voor de grimmige conclusie dat klimaatverandering sowieso leidt tot onze ondergang is het echt nog veel te vroeg. We hebben nog alle kans om erger te voorkomen en zelfs om, ondanks het stijgende kwik, een veel betere wereld mogelijk te maken. Wat is daarvoor nodig? We kunnen om te beginnen proberen, echt proberen, de in Parijs afgesproken klimaatdoelen te halen. Om het eerste doel – van maximaal 1,5 graad – binnen bereik te houden, zou volgens het IPCC de wereldwijde CO2-uitstoot in 2030 met 40 tot 60 procent moeten zijn gedaald ten opzichte van 2010. Grofweg een hal­ vering in 2030, dus.152 In 2050 zou de uitstoot nul moeten zijn om de opwarming tot 1,5 graad te beperken.153 Als dat mislukt, moeten we het nulpunt voor CO2-uitstoot rond 2070 zien te halen om alsnog onder de 2 graden te blijven.154 Ook de uitstoot van andere broeikasgassen, zoals methaan en lachgas, moet deze eeuw rap dalen.155 Een belangrijke disclaimer bij deze cijfers is dat we niet precies weten in hoeverre de opwarming zichzelf versterkt als het kwik blijft stijgen. In jargon: wetenschappers kunnen de precieze ‘klimaatgevoe­ ligheid’ niet voorspellen. Als er bijvoorbeeld meer zee-ijs op de Noordpool verdwijnt dan de standaardmodellen nu voorzien, zal de opwarming in dat gebied zichzelf ook méér versterken – water absor­ beert immers meer zonnewarmte dan ijs. Het is onmogelijk dit soort onzekerheden in de modellen helemaal uit te bannen. Zoals ik eerder beschreef zijn sommige zichzelf verster­ kende processen – zoals het smelten van permafrost – hoe dan ook (nog) niet goed te modelleren. Het zou dus kunnen dat we alles doen wat volgens de huidige modelberekeningen nodig is om de opwar­ ming tot 1,5 graad te beperken, om die grens vervolgens alsnog te pas­ seren omdat de opwarming zichzelf op een oncontroleerbare manier versterkt.156 De enige manier om het zekere voor het onzekere te nemen, valt ook op te maken uit alle IPCC-rapporten,157 is de uitstoot van broei­ kasgassen zo snel mogelijk terug te brengen. Helaas wil dat nog niet erg lukken. De uitstoot stijgt nog bijna ieder 71

jaar en we koersen af op 3 à 4 graden opwarming in 2100. Toch is het in principe nog steeds mogelijk om de klimaatdoelen te halen. Als lan­ den, bedrijven en burgers daar hun uiterste best voor doen. In de woorden van UN Environment, het milieubureau van de Verenigde Naties: ‘Meer dan ooit moeten landen nú in actie komen, op een ma­ nier die zijn weerga niet kent.’158 In het kort betekent zo’n ongeëvenaarde inzet dat we de komende dertig jaar alle uitstoot van broeikasgassen stoppen. Dat wordt een gevecht van de lange adem, en het kán mislukken. De kans dat we de 1,5 en ook de 2 graden overschrijden is zoals het er nu uitziet akelig reëel.159 Mocht het zover komen, dan kunnen we daarna ons best doen om de 2,5 graden niet voorbij te schieten, en daarna de 3 graden, en dan de 4.160 Sceptici langs de zijlijn zullen zeggen dat we de doelpalen telkens verschuiven, en dat is ook zo – dat is namelijk wat je doet als je niet wilt afglijden in een hittetijd.

Het negatieve mensbeeld dat actie in de weg zit Dat brengt me op een vraag die me al jaren bezighoudt. Want als we in werkelijkheid nog actie kunnen ondernemen, waarom vóélt dat dan vaak niet zo? Waarom kunnen we ons het einde van de wereld zoveel makkelijker voorstellen dan een grote omwenteling?161 Een antwoord is dat we veel beter zijn in het fantaseren over het einde van de wereld dan over alternatieven daarvoor. Het verhaal van de zondvloed, of van een andere ramp die een einde maakt aan de beschaving, is het oudste verhaal van de wereld. Iedere cultuur uit de geschiedenis heeft wel zo’n verhaal, en op Netflix kun je elke avond een ander apocalypsverhaal verslinden. (Mijn persoonlijke favoriete einde is de millenniumbug. Even googelen als je van na 2000 bent.) Onder die culturele bagage zit een diepere verklaring, een stug idee over wie wij zijn en wat we kunnen. De belangrijkste reden dat we weinig vertrouwen hebben in een effectieve aanpak van het kli­ 72

maatprobleem, geloof ik, is dat velen van ons diep vanbinnen zijn gaan geloven dat de mens zélf het probleem is. Ik heb het hier over het negatieve mensbeeld dat ondertussen zo wijdverbreid is dat het niet eens meer opvalt: het idee dat we inherent egoïstisch zijn en daarom nooit zullen samenwerken in het algemeen belang. Dat we gedoemd zijn te falen, dat we het verdienen. Een voorbeeld. In augustus 2018 verscheen in The New York Times Magazine een lang artikel over de opkomst van de klimaatwetenschap tussen 1979 en 1989.162 Volgens de schrijver, Nathaniel Rich, was die periode het decennium waarin we ‘de kans hadden om de aarde te redden’. De consensus over de gevaren van klimaatverandering was al groot, de politieke verdeeldheid was juist nog klein. ‘De sterren kon­ den niet gunstiger staan’, schrijft Rich. ‘Alle feiten waren bekend, er stond ons niets in de weg. Niets – behalve wijzelf.’ Je leest het goed: de menselijke soort had het gewoon niet in zich.163 ‘Mensen’, schrijft Rich, ‘of ze nu actief zijn in internationale organisaties, in democratieën, industrieën, politieke partijen of als individu, zijn niet in staat hedendaagse gemakken op te geven om zo te voorkomen dat toekomstige generaties de rekening krijgen.’ Als Rich gelijk heeft, dan kunnen we het net zo goed opgeven. Dan zullen wij nooit een vinger uitsteken om de opwarming te stoppen, want we leven alleen maar voor onszelf. ‘Ons handelen heeft laten zien’, aldus Rich, dat de levens van onze kleinkinderen ‘ons niets kun­ nen schelen’. Zou het? Is het echt zo erg? Volgens mij is het juist dit mensbeeld dat collectieve actie in de weg staat. Reden om er iets langer bij stil te staan. De oorsprong van de gedachte dat de mens van nature egoïstisch is, brengt me terug naar de Verlichting, naar de tijd van Descartes. Een van de belangrijkste Verlichtingsdenkers, de Britse filosoof Tho­ mas Hobbes, verwoordde in 1651 als een van de eersten expliciet wat velen toen al geloofden: dat mensen vooral gedreven worden door het verlangen naar persoonlijk gewin. Als we geen staten en geen le­ 73

gers hadden, zou een mensenleven volgens Hobbes ‘afschuwelijk, gewelddadig en kort’ zijn. De beschaving, suggereerde hij, is een dun­ ne laag vernis die onze ergste driften tegenhoudt. Zodra deze be­ schermlaag wegvalt, slaan we elkaar ogenblikkelijk de hersens in. Het is dus niet echt verrassend dat ons eindeloze verlangen naar welvaart talloze dieren en natuurgebieden de kop kost. Het bevestigt wat we toch al dachten: dat we diep vanbinnen brute egoïsten zijn. De afgelopen eeuwen kreeg dit idee de status van biologisch feit: mensen zouden van nature veroordeeld zijn tot wedijver en egoïsme. De evolutietheorie van Darwin speelde hier een belangrijke rol in. Het zinnetje dat iedereen vandaag met Darwin associeert, ‘survival of the fittest’, kwam bekend te staan als een meedogenloze natuurwet: alleen de sterksten overleven. We zouden zijn geworden wie we zijn door eindeloze strijd en de ‘natuurlijke selectie’ van de sterksten. In 1976 verklaarde de evolutiebioloog Richard Dawkins in zijn bestseller The Selfish Gene zelfs dat onze genen ‘zelfzuchtig’ zijn. Zie je wel, egoïsme zit in ons DNA. Deze smalle interpretatie van de evolutietheorie kreeg een impuls toen begin twintigste eeuw steeds meer economen begonnen te be­ weren dat ‘de onzichtbare hand van de markt’ zijn werk het beste zou doen als ieder individu en iedere organisatie alleen hun eigen belang zouden nastreven.164 Net als bij onze genen zouden de sterksten en de besten komen bovendrijven, en die winnaars zouden de mensheid dan weer verder helpen in de lange mars der vooruitgang. Optimale marktwerking, lage prijzen en stevige groeicijfers zouden ons ten deel vallen. En dit was niet alleen de beste manier om de economie in te richten – het zou de enige manier zijn, want hij sloot aan op ons diepste wezen. Vrij deprimerende denkbeelden. Maar hoe redelijk zijn ze werke­ lijk? Zit de weeffout wel in ons binnenste? Hoe egoïstisch zijn we pre­ cies? Wat die ‘zelfzuchtige’ genen betreft: Dawkins gaf achteraf toe dat zijn boek beter The Cooperative Gene had kunnen heten.165 Hij had er in de jaren zeventig nog weinig oog voor, maar de afgelopen eeuw 74

heeft het bewijs zich opgestapeld. Samenwerking is in de natuur min­ stens zo belangrijk als strijd. Zo liet bioloog Lynn Margulis in 1967 zien dat beestjes die intensief samenleven uiteindelijk niet meer zonder elkaar kunnen. De energie­ motortjes in onze cellen, bijvoorbeeld, de zogenaamde mitochondri­ ën, waren aanvankelijk op zichzelf levende bacteriën. Maar op enig moment zijn ze opgeslorpt en kregen onze cellen hun eigen energie­ voorziening. Het menselijke DNA zit vol met dit soort sporen van virussen en bacteriën. Tot in het binnenste van onze cellen en tot diep in onze ge­ netische code zijn wij het product van samenwerking – en dat geldt net zo goed voor andere dieren. We zijn de hele tijd, tot in iedere vezel en tot in iedere cel, verweven met ander leven.166 Darwin vermoedde dit alles overigens al: hij was geïnspireerd door het ‘web van leven’ waar Alexander von Humboldt over sprak, en hij geloofde dat natuurlijke selectie zou aansturen op meer samenwerking doordat groepen mensen die samenwerkten het evolutionair beter zouden doen dan groepen met veel egoïsten.167 Hij had natuur­ lijk gelijk: je hoeft maar uit het raam te kijken om te zien dat samen­ werking bij mensen is geëvolueerd, en voor de meeste mensen voordelig is.168 Hiermee is natuurlijk niet ontkracht dat competitie een belangrijk mechanisme is in de evolutie. Of dat mensen zelfzuchtig kunnen zijn. Dat is allebei óók waar – en in onze huidige economie krijgt zelfzucht veel ruimte. Maar het is volstrekte onzin om te doen alsof het ons bio­ logische lot is om alleen maar egoïstisch te zijn. Het idee van ‘fitheid’ in ‘survival of the fittest’ betekent net zo goed: goed kunnen samenwer­ ken. Mensen zijn niet alleen samenwerkers, we dragen ook continu zorg voor elkaar. Als er iemand van zijn fiets valt, staan er ogenblikkelijk anderen te helpen. In allerlei noodsituaties – als iemand dreigt te ver­ drinken, als er een gevecht uitbreekt – schieten omstanders te hulp, vaak zonder erbij na te denken.169 Het beeld dat we hebben van men­ 75

sen die in een kring gaan staan kijken naar een ongeluk, blijkt vaak niet te kloppen: meestal grijpt er iemand in. Juist op de momenten dat je het het minste zou verwachten, blij­ ken onze beste eigenschappen naar boven te komen. Keer op keer blijkt uit onderzoek: als zich ergens een ramp voltrekt, staan we voor elkaar klaar. We zijn weliswaar geneigd te denken dat mensen in noodsituaties zich ontpoppen tot de beesten voor wie Hobbes ons hield: egoïsten, plunderaars, relschoppers. En soms breken er inderdaad rellen uit, soms worden winkels geplunderd. Natuurlijk bestaan er opportunis­ ten. Maar de meeste mensen hebben, ook in tijden van rampspoed, echt geen kwaad in de zin. Wat zou jij doen als je stad onder water stond en je (kind) honger had? Zou je een ruitje bij de Appie intikken als je geen andere opties had? Wanhoop is niet hetzelfde als kwaadaardigheid. ‘In werkelijkheid’, schrijft de Amerikaanse essayist Rebecca Solnit op basis van haar onderzoek naar het gedrag van mensen in tijden van rampspoed, zijn mensen in zulke situaties ‘kalm, vindingrijk, al­ truïstisch en creatief’.170 Ze zoeken samen naar manieren om het te redden tot de hulpdiensten arriveren, en vaak slagen ze daar wonder­ wel in. Nieuwe gemeenschappen ontstaan, en mensen spannen zich tot het uiterste in om zichzelf en anderen te helpen.171 Het is op zulke momenten, schrijft Solnit, dat het lijkt alsof een uitgehongerd deel van onszelf wordt gevoed.172 Een deel dat we steeds lijken te vergeten. Een wat ongewone afloop van een zomerse vrijdagmiddagborrel ­illustreerde dat scherp voor mij. Toen ik de redactie uit liep, hoorde ik overal sirenes. Niet een paar, zoals bij een verkeersongeluk of een brand, maar echt tientallen sirenes. ‘Aanslag’, was het eerste woord dat in me opkwam. IS. Kon niet anders. Ik checkte de site van lokale nieuwszender AT5, maar er was geen nieuws. Ik opende Twitter, maar er was geen paniek. Pas toen ik naar huis fietste, kwam ik erachter wat er aan de hand 76

was. Tientallen brandweerwagens, politieauto’s en ambulances reden chronisch zieke of gehandicapte kinderen naar Artis voor het jaarlijk­ se ‘KinderBeestFeest’. Eén avond lang was de stad, en daarna de die­ rentuin, van hen. Nog geen tien minuten eerder had ik het slechtste in de mens aan­ genomen, nu stond ik me te vergapen aan het tegenovergestelde. Waar de stoet langskwam, lag de stad plat. Mensen stapten van hun fiets om te zwaaien naar de kinderen, die uitgelaten terugzwaaiden. De haast die iedereen altijd maar lijkt te hebben, was ineens nergens te bekennen. Wat me nog wel het meest raakte was het inzicht, achteraf, dat dit getoeter en gezwaai de aandacht vestigde op een medemenselijkheid die er voortdurend is. De kinderen die nu op de bijrijdersstoel van de ambulances en de ziekenwagens zaten, hebben elke dag zorg nodig – die voor de meesten van ons meestal onzichtbaar is. Maar ook de mensen die langs de kant van de weg stonden te zwaaien: zijn zij niet ook allemaal verzorgers voor hun geliefden, kinderen, vrienden en familie? Het was alsof in één klap zichtbaar werd wat we eigenlijk het liefste doen. Er voor elkaar zijn.

Een nieuw verhaal Dus de klimaatapocalyps is voorlopig nog niet in beeld, en het nega­ tieve mensbeeld dat als ‘normaal’ te boek staat, is in werkelijkheid erg eenzijdig. Dat scheelt! We hebben nog een toekomst. En we hebben nog tal van opties om die toekomst zelf vorm te ge­ ven. Dat het verhaal van ‘mens boven de natuur’ tot nu toe de boven­ toon heeft gevoerd in onze samenleving, betekent niet dat dat zo hoeft te blijven. We hoeven elkaar evenmin te blijven vertellen dat we het ‘gewoon niet in ons hebben’. Dat mensen alleen maar gericht zijn op de korte termijn, dat we egoïstisch zijn, dat we altijd verlangen naar winst – het zijn allemaal verhalen, redelijk recent bedacht en gemeengoed geworden. En dat schept ruimte, want het betekent dat ze door andere 77

verhalen vervangen kunnen worden. Het klinkt nogal weeïg, maar uit­ eindelijk is de toekomst wat we er samen van willen maken. We hebben altijd de keuze om andere verhalen te vertellen – daar­ door vormen we onszelf. Wat we eten is een perfect voorbeeld. Op het moment dat ik dit schrijf, vinden de meeste mensen in het Westen het nog heel normaal om dieren te eten: varkens, koeien, kippen. Maar honden? Die eten we hier niet. Terwijl dat in Zuid-Korea heel normaal is. Wat maakt het verschil? Er zijn geen wetenschappelijke argumen­ ten om wel varkens te eten en geen honden. Beide viervoeters zijn ongeveer even intelligent. Maar toch zouden de meeste westerlingen het heel barbaars vinden als ik mijn hond Moos zou opeten. De enige verklaring is het verhaal dat we elkaar over deze dieren vertellen. Honden zijn ‘onze beste vriend’, varkens produceren lekker spek. ‘Verhalen brengen regels tot stand’, concludeert de Amerikaan­ se schrijver Jonathan Safran Foer in zijn boek Eating Animals. Wel ba­ con, geen teckels. Omdat verhalen bepalen wat we wel en niet normaal vinden, be­ ïnvloeden ze ook hoe we ons gedragen. ‘We are made of stories’, schrijft Foer. Welk verhaal vertellen we elkaar over klimaatverandering? Vertellen we elkaar dat het al te laat is en dat vernietigingsdrang in onze genen zit? Of vertellen we een nieuw verhaal, gebaseerd op een realistischer mensbeeld, een verhaal over herstel? Welk verhaal we vanaf hier ook kiezen: we zullen de gevolgen van ons handelen gepresenteerd krijgen, en we zullen ons daaraan probe­ ren aan te passen, zo goed en zo kwaad als het gaat. De vraag is hóé we dat gaan doen, en vooral: hoeveel schade we nog weten te voorkomen. Om voorstelbaar te maken voor welke keuzes we staan, zal ik twee toekomsten schetsen, gecondenseerd in twee contrasterende scena­ rio’s. Scenario’s zijn géén toekomstvoorspellingen – ik ontpop me hier niet ineens tot waarzegger. Het zijn schetsen van mogelijke toekomsten, bedoeld om te laten zien dat er echt iets te kiezen valt. 78

In beide gevallen begin ik met een beschrijving van een denkbeel­ dige wereld in het jaar 2050 – een wereld waarin velen van ons daad­ werkelijk zouden kunnen belanden – en laat ik van daar uit zien, aan de hand van ontwikkelingen uit heden en verleden, hoe en waarom we daar uit zouden kunnen komen.

79

5.  Toekomstscenario 1: Muren

Jaar: 2050 Land: Nederland Wereldwijde opwarming sinds de industriële revolutie: 2,6 graden Je kunt nog amper buiten sporten, zo warm is de zomer tegenwoordig. De afgelopen jaren leek het alsof we het weer zouden krijgen dat ze vroeger in Zuid-Frankrijk hadden, maar we schoten de aangename warmte snel voorbij. Deze zomer telden we tientallen lange, lome dagen met benauwende hitte waar je hoofdpijn van krijgt. Het ministerie van Klimaatcontrole heeft als doelstelling dat voor 2055 elk huishouden airconditioning krijgt, maar iedereen weet dat er veel te weinig geld is om die ambitie waar te maken. Met de economie gaat het matig. De export van onze landbouwproducten is teruggelopen door de hitte en de droogte, door de verzilting en de stort­ regens. Voedsel is wereldwijd veel duurder geworden, en de kosten van de nieuwe Deltawerken lopen steeds hoger op. Dankzij de dijkverhogingen lukt het vooralsnog om de polders droog te houden, maar de grotere vrees is nu dat Nederland als een badkuip volloopt tijdens het regenseizoen, als de Rijn en de Maas buiten hun oevers treden door langdurige stortbuien in het achterland. In het Nationaal Overstromingsplan is geregeld dat natuurgebieden, akkers en kleine dorpen dan eerst worden geofferd. Maar de overheid kan ondanks die drastische plannen niet garanderen dat mensen in de Randstad droge voeten houden. Alleen de aanbieders van klimaatbestendige woonprojecten wagen zich aan zulke garanties, maar je moet multimiljonair zijn om daar te kunnen wonen. 81

Van de onrust in de wereld merken we gelukkig niet veel. De ministers van Defensie beloven dat ze de Europese grensmuren goed beschermen. We zien wel voortdurend beelden van mensen die eroverheen proberen te klimmen, op zoek naar een beter bestaan. Het is een deprimerend beeld, en het is moeilijk nog optimistisch te zijn over de toekomst nu er steeds meer broeikasgassen uit de toendra opstijgen. Bijna alle tropische koralen zijn vergaan, en van het snel uitdrogende bos in het Amazonegebied zeggen wetenschappers dat het al niet meer te redden is.

* Je merkt het: in dit toekomstscenario escaleert de klimaatverandering. Overheden leggen de nadruk op controle van de gevolgen, omdat we er collectief nog onvoldoende in zijn geslaagd de opwarming te tem­ peren. Veilig en comfortabel leven wordt, nog meer dan vandaag, iets voor een bemiddelde minderheid. De samenleving in dit scenario staat continu onder hoogspanning: elk moment kan het nog verder uit de hand lopen. Hoe zouden we in deze toekomstige wereld kunnen belanden? Het verbluffende is dat daarvoor niet zoveel hoeft te veranderen. Als we de huidige economie en politiek gewoon laten voortbestaan, komen we vanzelf in deze tijd terecht. Ik zal aan de hand van ontwik­ kelingen uit heden en verleden laten zien waarom dit scenario reëel is.

Hoe het systeem blijft zoals het is Kijk naar Shell, een van de grootste oliebedrijven ter wereld. De afge­ lopen jaren deed ik veel onderzoek naar het Brits-Nederlandse con­ cern. Ik interviewde tientallen medewerkers en kreeg interne docu­ menten uit de jaren tachtig en negentig in handen die laten zien wat het bedrijf wist en dacht over het klimaat. Uit de gesprekken en docu­ 82

menten is maar één conclusie te trekken: Shell maakt zich grote zor­ gen, toen en nu. Ga maar na. In een interne studie uit 1986 waarschuwden Shell­ onderzoekers voor ‘relatief snelle en dramatische veranderingen’ van het klimaat op aarde, met ‘gevolgen voor de leefomgeving van men­ sen, voor hun toekomstige levensstandaard en voedselvoorraden, met potentieel grote sociale, economische en politieke consequenties van dien’.173 In 1991 – vijftien jaar vóór An Incovenient Truth, de klimaatdocu­ mentaire van de Amerikaanse oud-vicepresident Al Gore – maakte Shell al een film om te waarschuwen voor de gevolgen van klimaat­ verandering. ‘Nu actie ondernemen is de enige veilige verzekering die we hebben’, zei de voice-over.174 De film was voor een algemeen pu­ bliek bedoeld en werd ook getoond op filmavonden, scholen en uni­ versiteiten. Shell wilde een publiek debat over mogelijke oplossingen voor de opwarming op gang brengen.175 Niet alle oliemaatschappijen traden zo naar buiten, maar dat er een probleem was hadden ze allemaal al lang door.176 De hele Ame­ rikaanse olie-industrie werd al in 1968 gewaarschuwd dat uitstoot van CO2 aanzienlijke klimaatrisico’s veroorzaakte. Het was hun eigen branchevereniging, het American Petroleum Institute (API), die met een intern document aan de bel trok.177 Hoe is het dan mogelijk dat Shell – net als de andere grote olie­ maatschappijen – toch fossiele energie blijft winnen, én grote inves­ teringen blijft doen voor toekomstige boringen? Het antwoord is simpel: de concerns kunnen geen kant op. Er is vraag naar brandstoffen, er zijn aandeelhouders die winstuitkering verwachten, en er zijn concurrenten die ieder beetje marktaandeel dat Shell laat schieten ogenblikkelijk opslorpen. Als Shell de olie niet wint, zo gaat het verhaal binnen het bedrijf, dan doet een ander het wel.178 Iedere Sheller is een radertje in dit grotere systeem, vertelde een medewerker me,179 en het roer omgooien kan zelfs de hoogste baas niet. Het in de grond laten van fossiele brandstoffen is ‘niet de missie 83

waarvoor ik door aandeelhouders in de wereld ben gezet’, zei ShellCEO Ben van Beurden in 2016. Shell is een voorbeeld van een bedrijf vol mensen met de beste bedoe­ lingen die toch niet in staat blijken te doen wat nodig is: een transfor­ matie doormaken.180 Het bedrijf gaat stug door met wat het doet, ook al kost de winning van nieuwe fossiele energie steeds meer geld en moeite en heeft het zich net als veel andere fossiele energiebedrijven de afgelopen jaren in de schulden gestoken om dividend te kunnen blijven uitkeren. In mei 2016 was ik bij de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering van Shell, een terugkerend ritueel in het Circustheater in Schevenin­ gen, toen een belegger aan het bestuur vroeg: ‘Vinden jullie niet dat er wat minder dividend uitgekeerd moet worden? Want jullie zijn nu aan het lenen om ons dividend uit te keren, en daar gaan jullie kapot aan.’ De financiële topman van toen, Simon Henry, een aimabel ogende Brit, zei dat hij ook graag zou zien dat het anders was, maar dat de meeste aandeelhouders nu eenmaal altijd maximaal rendement wil­ len. Oftewel: het Shellbestuur zit volledig klem. Voor andere private olie- en gasbedrijven geldt hetzelfde. De kor­ te termijn regeert; het volgende kwartaalverslag, de winstcijfers die binnenkort gepresenteerd moeten worden. In deze context is geleide­ lijke verandering het hoogst haalbare. Gemiddeld gaat nu 3 procent van alle wereldwijde investeringen van de beursgenoteerde oliebe­ drijven naar schone energie (en naar dure advertentiecampagnes over die schone energie). Maar er valt voor oliemaatschappijen nog steeds meer te verdie­ nen met een vat olie dan met een windmolen, en daarom gaat er tot op de dag van vandaag veel meer geld naar het zoeken van nieuwe reserves en het verzinnen van nieuwe manieren om olie en gas uit de grond te peuren. Shell excelleert daarin, gebruikt algoritmes om olie­ boringen efficiënter te laten verlopen.181 Om de winstgevendheid van gedane investeringen te bewaken, 84

zien oliebedrijven zich genoodzaakt hun belangen keihard te verde­ digen – met een leger lobbyisten dat ongewenste klimaatmaatregelen in Den Haag, Brussel, Washington en Beijing afzwakt, bijvoorbeeld. Sinds het verdrag van Parijs werd aangenomen, hebben de grote beursgenoteerde oliebedrijven wereldwijd ruim 1 miljard dollar ge­ spendeerd aan hun ‘klimaatlobby’.182 Je kunt daar van alles van vinden, feit is dat de oliebedrijven geen andere opties zien. Shell zit nog altijd in een spagaat die het zelf al in de jaren negentig identificeerde: hoe beschermen we de economie én het klimaat? ‘Het is slecht voor ons allemaal als economische activiteiten het milieu schaden’, zei Shelltopman Sir Mark Moody-Stuart in 1994 tij­ dens een speech in Jakarta. ‘Aan de andere kant kunnen generaties nu en in de toekomst alleen in hun behoeftes voorzien door verdere eco­ nomische ontwikkeling.’ Overheden zitten in precies dezelfde spagaat tussen groei en groen. Net als de fossiele energiebedrijven wisten ze al vroeg dat er iets goed mis was. Al vanaf de jaren zestig verschenen er regelmatig interna­ tionale – en veelbesproken – onderzoeksrapporten over de ‘grenzen aan de groei’. Tijdens haar kersttoespraak in 1988 zei koningin Beatrix: ‘Lang­ zaam sterft de aarde en wordt het onvoorstelbare – het einde van het leven zelf – tóch voorstelbaar.’ Eerder dat jaar waarschuwde het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) voor ‘een grootschalige ontwrichting van de biosfeer’. De VVD noemde milieu­ beleid in die tijd ‘overlevingsbeleid’ en pleitte voor overheidsingrij­ pen. Ruud Lubbers van het CDA voerde in 1989 al campagne om de CO2-uitstoot terug te brengen. Maar o ironie: in dezelfde periode, vlak na de val van de Berlijnse Muur, veroverde het kapitalisme de wereld. Het idee dat ‘de markt’ wijzer is dan ‘de overheid’ werd dominant. Door marktwerking te ont­ ketenen in zo veel mogelijk sectoren zouden diensten beter worden en prijzen dalen. Precies op het moment dat het milieu om staats­ 85

ingrijpen vroeg, lieten overheden de teugels vieren zodat de markt zijn werk kon doen.183 In werkelijkheid verdween de overheid niet – van geen enkele markt. ‘Vrije markten’ kunnen namelijk alleen maar functioneren als staten de spelregels bepalen. En dus bleven overheden intens verwe­ ven met de ontwikkeling van de economie, in het bijzonder met de winning van fossiele brandstoffen. In Nederland speelt de staat nog steeds een grote rol bij de gaswin­ ning, onder meer via staatsbedrijf Energie Beheer Nederland (EBN), dat in de olie- en gaswinning investeert, en via gashandelaar GasTerra, een bedrijf waar de overheid via EBN mede-eigenaar van is, samen met ExxonMobil en Shell. 90 procent van de opbrengsten van de aard­ gaswinning in Groningen vloeit naar de schatkist van de staat.184 Door investeringen in en belastingen op grondstofwinning zijn de overheidsbegrotingen van veel landen rechtstreeks afhankelijk ge­ worden van de winning van olie en gas. Niet ieder land is voor zijn inkomsten zo afhankelijk van olie als Koeweit, Iran of Saoedi-Ara­ bië,185 maar er is ook geen economie op aarde te vinden die nog kan draaien zónder olie, gas en kolen. Wie niet zelf zulke brandstoffen produceert, importeert ze wel – of de producten die ermee zijn ge­ maakt. De economie van vrijwel ieder land is zo rechtstreeks gekoppeld aan de almaar verdere uitputting van de aarde.186 De wereldecono­ mie is een pact aangegaan met fossiele brandstoffen, en wie het in zijn hoofd haalt dat pact te verbreken, breekt ook zijn economie.187 In to­ taal investeerden alle nationale overheden en fossiele energiebedrij­ ven de afgelopen twee eeuwen zo’n 25 biljoen dollar in mijnen en boorputten, pijpleidingen en olietankers, raffinaderijen en elektrici­ teitscentrales.188 Ter vergelijking: van dat bedrag kun je de Nederlandse zorg 230 jaar financieren. Niemand kan zomaar van die investeringen weglo­ pen, sterker nog: het worden er steeds meer – elk jaar komt er nog 1 biljoen dollar aan fossiele energie-infrastructuur bij.189

86

Zeker 40 procent van alle investeringen die landen en fossiele energiebedrijven tot 2025 op de planning hebben staan in olie, gas en kolen zou moeten worden geschrapt om het klimaatdoel van Parijs te halen en onder de 2 graden opwarming te blijven.190 Maar vooralsnog lijkt het erop dat deze investeringen gewoon zullen worden gedaan – alles om aan de vraag van de wereldeconomie te voldoen. Nationale overheden hebben hierbij een stevige vinger in de pap. De twintig rijkste landen op aarde – de G20 – subsidiëren alleen al het opsporen van nieuwe fossiele reserves met bijna 90 miljard dollar per jaar.191 Daar komen de wereldwijde overheidsmaatregelen om de prijzen van olie, gas en kolen voor consumenten te drukken nog bij: staatssteun ter waarde van 300 miljard dollar in 2017.192 Dat is meer dan het dubbele van wat er aan subsidie naar duurzame energiepro­ ductie gaat.193 In Nederland zijn de grote subsidieontvangers de luchtvaart (over kerosine wordt geen belasting geheven) en de zware industrie (de energiebelasting wordt lager hoe meer energie je verbruikt).194 De regering besteedde in 2019 in één klap – en buiten de begroting om – 744 miljoen euro om aandelen in Air France-KLM op te kopen. Dat zou het nationale belang dienen. Je weet dat je in een fossiele samenleving woont als het ondenk­ baar is dat de regering zo’n extra bedrag in één keer uitgeeft aan ­ambitieus klimaatbeleid. Ondenkbaar. In de landbouwsector zie je dezelfde patronen. In Europa gaat er jaarlijks bijna 60 miljard euro naar de reguliere landbouw. Een deel van dat geld is formeel bedoeld voor ‘vergroening’, maar is in feite gewoon inkomenssteun waar vooral grote boerenbedrijven van pro­ fiteren.195 Voor boeren die willen overschakelen op duurzame land­ bouw, zijn nauwelijks goede Europese subsidieregelingen.196 Zo houdt het systeem zichzelf in stand. Staten besteden tientallen mil­ jarden per jaar aan het verder bestendigen van de klem waarin we zitten. Het halen van de klimaatdoelen wordt met iedere nieuwe in­ vestering in olie, gas en kolen minder realistisch. 87

Er zijn talloze opties om wél iets aan de uitstoot te doen: een fos­ siele subsidie beëindigen, bijvoorbeeld, of een hoge belasting op CO2 invoeren. Maar als een land zo’n ingreep als enige doet, dan zou dat ten koste gaan van de economische groei, de werkgelegenheid en de concurrentiepositie van sectoren zoals de luchtvaart. En dat kan nie­ mand zich veroorloven – regeringsleiders die hopen herkozen te wor­ den wel het minst. Ook voor individuele landen geldt dus: kleine stappen zijn het hoogst haalbare. Als landen iets méér willen doen voor het milieu, moeten ze er sa­ men uit zien te komen – bijvoorbeeld op Europees niveau. Maar daar heeft iedereen wel een belang te verdedigen: Duitsland met zijn grote auto-industrie houdt strenge emissiestandaarden voor auto’s tegen,197 Polen met zijn talrijke kolencentrales accepteert schoorvoetend het Europese klimaatbeleid, maar wil wel uitzonderingen voor de eigen steenkool­centrales.198 Voor bijna elke zinvolle maatregel is er wel een tegenstander, en dus is het hoogst haalbare in Europa een compromis. Het land waarvan de belangen het meest kunnen worden geschaad door specifiek voorgenomen beleid bepaalt het tempo, en het tempo is tráág. Er is geen kwaadaardig genie dat er bewust voor gekozen heeft de wereld zo in te richten. Het is niemands bedoeling om een systeem te blijven voeden dat we zelf niet meer kunnen temmen. Maar de patstelling is compleet.

Zachte heelmeesters maken stinkende wonden Natuurlijk willen de meeste politici en fossiele energiebedrijven wel íéts doen. Vanuit hun economische dwangbuis komen ze met maatre­ gelen die goedbedoeld zijn, maar vaak halfslachtige oplossingen blij­ ken te zijn. Plannen die betaalbaar en haalbaar zijn, maar geen enkel effect sorteren – of de situatie zelfs verergeren. Ik geef drie voorbeel­ den van dit type beleid, die laten zien dat zachte heelmeesters stinken­ de wonden maken. 88

Het toverwoord in alle drie de ‘oplossingen’ is biobrandstof. Dat is de verzamelnaam voor landbouwresten, houtsnippers, overblijfselen uit de voedselindustrie en snelgroeiende gewassen zoals suikerriet, maïs en oliepalmen. Wat al deze verschillende ‘brandstoffen’ gemeen hebben is dat ze in hun vorige leven CO2 hebben vastgelegd. Bio­ brandstoffen groeien steeds weer aan, leggen steeds weer CO2 vast, en lijken dus de perfecte vervangers van olie, gas en kolen. Ze recy­ clen zichzelf als het ware. Dit in tegenstelling tot fossiele brandstof­ fen: als we die verbranden, voegen we altijd extra CO2 aan de dampkring toe. Biobrandstoffen klinken ideaal, tot je het hele plaatje bekijkt. Halfslachtige oplossing 1. Begin deze eeuw raakten veel landen en ener­ giebedrijven in de ban van het idee om biodiesel en -benzine bij te mengen bij normale brandstoffen. Mensen hoefden hun auto’s niet weg te doen, maar ze konden wel ‘groen’ gaan rijden. Het was wat in het politieke jargon wel een ‘kosteneffectieve’ oplossing voor de con­ sument heet. Op papier was het perfect. Inmiddels weten we wel beter. Een van de meestgebruikte grond­ stoffen voor deze ‘schone’ brandstoffen is palmolie. Indonesië en Ma­ leisië leveren samen 90 procent van de palmolie die de wereld gebruikt. Om de palmolieplantages in die landen aan te leggen, wordt oerbos gekapt en turfgrond afgebrand. De koolstof die de bomen en de bodem vasthouden, gaat daarbij als CO2 de lucht in. Daarna worden kunstmest, giffen en tractoren gebruikt om de palmolie te telen. Als gevolg van deze praktijken is de werkelijke uitstoot van ‘biodiesel’ tot wel vier keer hoger dan gewone diesel.199 Goed, de EU heeft inmiddels toegezegd per 2030 geen palmolie voor brandstoffen meer te importeren, maar de kap van bos gaat vooralsnog gewoon door en andere, niet-EU-landen zijn niet van plan te stoppen met het gebruik van wat op papier een ‘groene’ brandstof is. Ondertussen concurreren de palmolieplantages met de voedsel­ productie en de drinkwaterbehoeftes van de bevolking in Indonesië en Maleisië. 89

Halfslachtige oplossing 2. De afgelopen tien jaar zijn steeds meer elek­ triciteitsproducenten gebruik gaan maken van samengeperste hout­ korrels. In kolencentrales kan deze biobrandstof meegestookt wor­ den, of een kolencentrale kan omgebouwd worden zodat hij alleen nog hout verstookt. Nederland wekt ruim de helft van al zijn ‘groene energie’ op met hout-, planten- en voedselresten – voornamelijk rest­ stromen van eigen bodem.200 Het klinkt slim, want een lage investe­ ring met directe opbrengst en geen gedoe. Onder sommige omstandigheden is het inderdaad een slimme keu­ ze. Als we zaagsel uit de papierindustrie of oneetbare stengels uit de voedselindustrie omzetten in energie, doen we het klimaat een plezier. Het alternatief is namelijk dat we deze resten rechtstreeks verbranden zonder dat we energie overhouden (maar wel roet uitstoten) of ze stor­ ten als afval, waardoor ze gaan rotten en er niet alleen CO2 maar ook methaan vrijkomt. Dat is schadelijker dan er energie van te produce­ ren. Maar in de meeste gevallen werkt het zo niet. Omdat er wereld­ wijd bij lange na niet genoeg hout-, planten- en voedselresten zijn om de behoeftes van elektriciteitsbedrijven te stillen, worden er ook bos­ sen gekapt en – met name in de VS en Canada – speciale productie­ bossen gebruikt om genoeg houtkorrels te produceren. Uit de laatst beschikbare cijfers blijkt dat tussen 2008 en 2016 de import van hout­ korrels naar Europa vervijfvoudigde – met alle uitstoot onderweg van dien. China, India, Japan, Zuid-Korea en Brazilië willen de komende jaren méér gebruik gaan maken van hout als energiebron. En hoewel het klopt dat nieuwe bomen de CO2 uit de schoorsteen van energiecentrales uiteindelijk weer vastleggen, duurt het tien tot honderd jaar voordat die cirkel rond is (de meeste bomen groeien langzaam). Op de korte termijn stoten energiecentrales waar houtkor­ rels worden meegestookt juist méér CO2 uit dan als er alleen gas of kolen worden verbrand.201 Net als de biodiesel is ook deze ‘oplossing’ dus vaak een stap achteruit ten opzichte van gas en kolen. Dat is knap. Maar het is nog niet alles.

90

Halfslachtige oplossing 3. De verbranding van samengeperste houtsnip­ pers vormt ook de basis voor plannen om de uitstoot later deze eeuw onder de nul te laten duiken. Deze plannen gaan ervan uit dat we in de toekomst meer CO2 uit de lucht halen dan we uitstoten. Dit is het schoolvoorbeeld van wat je krijgt als je op de korte termijn pijnlijke ingrepen wilt vermijden: hopen dat een magische technologie ons gaat redden. Eerst even de achterliggende theorie. De overheden en bedrijven die warmlopen voor deze halfslachtige oplossing, rekenen erop dat we de uitstoot van vandaag kunnen terugdraaien als we in de toe­ komst het belangrijkste broeikasgas CO2 uit de lucht halen en onder de grond opslaan. Het is alsof je elke dag een pak Van Nelle-shag blijft roken, omdat je erop rekent dat iemand in de toekomst een manier vindt om de teer uit je longen te zuigen. In klimaattermen: we gaan nog honderd jaar door met het inten­ sieve gebruik van olie, gas en kolen. Het teveel aan CO2 in de atmo­ sfeer halen we vanaf 2030 tot diep in de tweeëntwintigste eeuw uit de lucht. De opwarming zou daarmee alsnog onder de 2 graden blijven, omdat de uitstoot van CO2 later deze eeuw netto op nul uitkomt. Dwei­ len met de kraan open – dat is hier de ‘oplossing’. Hoe? Op papier is het mechanisme bedrieglijk overzichtelijk: pro­ duceer op grote schaal hout- of rietachtige gewassen zoals wilgen­ struiken, eucalyptus en olifantsgras. Verbrand deze biobrandstoffen in een elektriciteitscentrale en vang de CO2 die uit de schoorsteen komt af. Zo wek je energie op zonder CO2 uit te stoten. Pomp die opge­ vangen CO2 vervolgens weg onder de grond, in een leeg gasveld bij­ voorbeeld. Ga hier jaar in jaar uit op grote schaal mee door. Netto verdwijnt er broeikasgas uit de lucht, want de CO2 die de gewassen tijdens het groeien hebben vastgelegd, eindigt nu in een opslag onder de grond. De gedachte is dat we hiermee de uitstoot door het gebruik van fossiele brandstoffen kunnen compenseren. We kun­ nen gewoon olie, gas en kolen blijven gebruiken en daarnáást rekenen we op deze schoonmaaktechnologie. Dit is niet een of ander marginaal plannetje. Klimaatwetenschap­ 91

pers zagen jaren geleden al aankomen dat de wereldeconomie tot diep in de eenentwintigste eeuw zou blijven draaien op kolen, olie en gas. Dus zochten ze een theoretische manier om het gevaarlijke CO2-overschot dat we in de komende eeuw opbouwen weer terug te kunnen draaien. Ze kwamen uit op de techniek die ik net beschreef: het gebruik van biobrandstoffen in combinatie met de ondergrondse opslag van CO2. Veel overheden vonden het prachtig, en inmiddels is de ‘negatieve uitstoot’ die hier het gevolg van is al helemaal ingebakken in gangba­ re beleidsplannen. De VS, Canada, Noorwegen, Groot-Brittannië en Nederland tonen tot op heden de meeste interesse in de verwerkelij­ king van deze ideeën. Ook oliebedrijven zoals Shell zien er brood in, omdat ze later deze eeuw geld zouden kunnen verdienen met het op­ ruimen van de CO2 die ze nu uit de grond halen. Hoe groter onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen de ko­ mende decennia blijft – hoe langer we dus op de huidige voet blijven uitstoten –, hoe afhankelijker we later deze eeuw zouden worden van deze ‘oplossing’ om onder de 2 graden te blijven. We zouden daarvoor vanaf 2030 moeten beginnen met het actief uit de dampkring verwij­ deren van CO2. In het slechtste geval zouden we in 2050 al een vijfde van de hedendaagse uitstoot moeten compenseren door gebruik te maken van biobrandstoffen in combinatie met CO2-opslag. Dat is bijna evenveel als alle oceanen nu opnemen – een gigantische opgave. Dan nu het rampzalige nieuws. We weten nog helemaal niet of het met biobrandstoffen en met de ondergrondse opslag van CO2 gaat lukken om een CO2-overschot te verwerken.202 Het is bijvoorbeeld niet zeker dat de CO2 onder de grond blijft zitten als we het daarheen pompen.203 En de techniek om dat te doen is nog peperduur. Om ‘negatieve uitstoot’ te bereiken op de schaal die nodig is, zouden er in 2070 min­ stens drieduizend grote fabrieken moeten zijn waar koolstof wordt afgevangen en opgeslagen.204 Het bouwen van die fabrieken zou tien­ tallen miljarden kosten, geld dat bespaard zou blijven als we de uit­ stoot zelf zouden voorkomen, in plaats van achteraf op te ruimen. 92

De grote aantrekkingskracht van uitstootcompensatie Opties om de opwarming onder de 1,5 graad Celsius te houden

Netto CO2-uitstoot CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen en industrie Compensatie uitstoot door verandering in de landbouw en herbebossing Compensatie uitstoot door schoonmaaktechnologie:

Optie 1

Optie 2

Zeer snelle daling van de uitstoot, geen schoonmaaktechnologie

Snelle verduurzaming, enige compensatie van CO2-overschot door herbebossing en schoonmaaktechnologie

40

mld. ton CO2/jaar

mld. ton CO2/jaar

biobrandstoffen in combinatie met de ondergrondse opslag van CO2

20 0 -20

20 0 -20

2020

2060

2100

2020

2060

Optie 3

Optie 4

Geleidelijke daling van de uitstoot, daarna veel compensatie door fors gebruik van schoonmaaktechnologie

Business as usual, gevolgd door noodgreep: massaal gebruik van schoonmaaktechnologie

40

mld. ton CO2/jaar

mld. ton CO2/jaar

40

20 0 -20

2100

40 20 0 -20

2020

2060

2100

Bron: IPCC, Global Warming of 1.5°C: Summary for Policymakers (2018), p. 16

2020

2060

2100

Het meest problematische van deze halfslachtige oplossing is de productie van de biobrandstoffen zelf – de wilgen, populieren en an­ dere gewassen die in de elektriciteitscentrales verstookt zouden wor­ den. In de gangbare plannen die door het IPCC zijn ontwikkeld, zou daarvoor één of twee keer het oppervlak van India moeten worden omgezet in biobrandstofplantages.205 Dat is onvoorstelbaar veel. In het slechtste geval gaat het om bijna de helft van het huidige mondiale akkerland, dat toch al wordt uitgeput door de industriële akkerbouw.206 Het is grond die helemaal niet ‘over’ is, en die we voor voedselproductie hard nodig hebben als we hem wél vrij zouden hebben. Omdat de vruchtbare grond beperkt is, zal het aanleggen van nieuwe biobrandstofplantages leiden tot de ver­ dere kap van bos en de vernietiging van natuurgebieden.207 De CO2 die vrijkomt door boskap kan de ‘winst’ van het gebruik van de bio­ brandstoffen bij voorbaat ongedaan maken, net als bij de palmolie­ plantages.208 De productie van de nodige biobrandstoffen zou bovendien de vraag naar kunstmest kunnen verdubbelen – wat leidt tot meer uit­ stoot, omdat kunstmestproducenten vaak aardgas verbranden in hun fabrieken.209 Het overvloedige gebruik van kunstmest op de bio­ brandstofplantages zou weer tot een hogere uitstoot van lachgas lei­ den,210 zoals dat nu ook al gebeurt. Dit is kortom echt een bizar, ondoordacht en gevaarlijk plan, ge­ boren uit wanhoop: wie niet kan afkicken van olie, gas en kolen, be­ gint te dromen over een toekomst waarin de klok kan worden teruggedraaid. Het betekent dat we toekomstige generaties veroor­ delen tot de productie van biobrandstoffen op een krimpend land­ bouwareaal.211 En dat alleen omdat wij het probleem voor ons uit schuiven.212 De bestuurders die vanuit hun economische dwangbuis tot deze drie halfslachtige oplossingen komen, vermijden het om op korte termijn grote politieke keuzes te maken. Ze kiezen voor goedkope maatrege­ len die in eigen land bijna niemand voor het hoofd stoten. Visionaire 94

ingrepen zijn voor andere mensen in andere tijden. Het gevolg is dat ze ons alleen maar verder van huis brengen. Maar zelfs als deze halfslachtige houding de komende decennia aanhoudt, zijn we nog steeds niet beland in de toekomst die ik aan het begin van dit hoofdstuk beschreef. Om daar te belanden, in een we­ reld waar de opwarming vooral armen treft terwijl de rijken het nog steeds aardig voor elkaar hebben, zou een deel van de rijkste landen en burgers zijn handen doelbewust van het probleem moeten aftrek­ ken. En ook die ontwikkeling is al duidelijk zichtbaar.

De rijksten trekken hun conclusies Sommige politieke leiders gedragen zich alsof ze op een andere pla­ neet wonen. Donald Trump is het beste voorbeeld. In juni 2017 maak­ te hij bekend dat de VS zich terugtrekt uit het klimaatakkoord van Parijs. Amerika zou wat hem betreft zijn CO2 in de dampkring blijven blazen, en hoe de rest van de wereld daarmee omging was niet Trumps zorg. Hij gelooft toch al niet dat er een klimaatprobleem is. Als hij het klimaat aan zijn laars wilde lappen, had Trump overi­ gens net zo goed ín het Parijs-akkoord kunnen blijven: er staat über­ haupt geen enkele verplichting en geen enkele concrete maatregel in om de uitstoot te beperken. Het akkoord is opgebouwd uit intenties. Het idee was dat landen zelf met plannen zouden komen om de doe­ len te halen, en dat ze elkaar continu zouden stimuleren om steeds iets meer ambitie te tonen. Nu de grootste wereldmacht heeft laten zien dat het prima is om het klimaat te negeren, doen andere landen ook water bij de wijn. Landen die veel olie winnen, zoals Rusland en Sa­ oedi-Arabië, nemen sinds Trumps afscheid van ‘Parijs’ de vrijheid om de jaarlijkse VN-klimaatonderhandelingen te dwarsbomen.213 Het is aantrekkelijk te doen alsof president Trump een uitzonder­ lijk geval is, maar dat is hij geenszins.214 Hij valt keurig in een traditie van Amerikaanse Republikeinen die klimaatbeleid dwarsbomen. Zijn voorganger George W. Bush trok de VS bijvoorbeeld terug uit het Kyo­ 95

to-akkoord dat bedoeld was om de uitstoot te beperken. Bovendien komt Trump tegemoet aan de wensen van de machtige Amerikaanse fossiele energiebedrijven, die van hem alle ruimte krijgen om nieuwe olie- en gasbronnen aan te boren. In Trumps kielzog staan overal ter wereld ‘sterke mannen’ op die hun natiestaat ‘in ere willen herstellen’. Zij geloven niet in de kracht van internationale samenwerking. Voor hen is de wereld een zero-sum game – mijn winst is jouw verlies.215 Trump zei het letterlijk in juni 2017: ‘Dit verdrag van Parijs gaat niet zozeer over het klimaat, maar over andere landen die een financiële voorsprong proberen te krijgen ten koste van de Verenigde Staten.’216 Oftewel: samen optrekken om het milieu te beschermen is geen optie – want als ik mijn economie een beperking opleg, zal een ander er met de winst vandoor gaan en verliest mijn land aan macht. In een wereld waarin leiders zoals Trump aan het roer staan, wordt het ieder voor zich. Wie genoeg geld heeft, droomt nu al over manie­ ren om de ergste gevolgen van klimaatverandering te ontlopen. Een uiting daarvan is de wens van sommige miljardairs – Elon Musk, ­Richard Branson, Jeff Bezos – om het heelal te koloniseren. Maar je ziet dezelfde ontsnappingsfantasie terug op aarde, in de bouw van bunkers en enclaves. Neem het Survival Condo Project. In een verlaten ondergrondse raketopslagplaats in Kansas heeft projectontwikkelaar Larry Hall vijf­ tien luxeappartementen laten bouwen. Voor de ingang van de bunker staat gewapende beveiliging; alleen mensen met een toegangspasje mogen erin als een crisis uitbreekt. In de silo is genoeg eten en brand­ stof opgeslagen om het vijf jaar uit te houden. Er wordt gewerkt aan een duurzame energievoorziening, groentekweek onder ledlampen en een inpandige viskwekerij. Voor 3 miljoen dollar per persoon heeft een select groepje Ameri­ kanen hier een plekje gereserveerd voor als de samenleving verkrui­ melt door een plotselinge ramp of een catastrofale samenloop van klimaatverandering en andere crises. Een gepantserde SUV kan de 96

‘bewoners’ komen halen als het nodig is. Binnen zullen ze van alle gemakken voorzien zijn: er is een binnenzwembad, een gymzaal, een bibliotheek, een bioscoop, een tandarts en zelfs een schietbaan. Grote ledschermen aan de muur tonen uitzichten naar keuze: de prairie, een dennenbos of Central Park in New York. Het Survival Condo Project is niet uniek. In een voormalige bun­ ker in Duitsland, bijvoorbeeld, wordt gewerkt aan wat zakenblad Forbes beschreef als ‘een ondergrondse vijfsterren-overlevingsbunker, een soort ondergronds cruiseschip voor de elite waar je alleen op uitnodiging naar binnen mag’. Kopers hebben vaak een helikopter of een privéjet klaarstaan om naar hun toevluchtsoord te kunnen uit­ wijken. Niet iedere superrijke doomsday prepper kiest voor een bunker; ­afgelegen eilanden zijn ook populair. Peter Thiel, bijvoorbeeld, de ­mede-oprichter van PayPal en een van de rijkste mannen op aarde, heeft in Nieuw-Zeeland een landgoed van 193 hectare gekocht, zodat hij een plek heeft om naartoe te vliegen als de beschaving instort. Hij is een van de honderden Amerikanen die een paspoort hebben aan­ gevraagd in Nieuw-Zeeland, het land dat rijke preppers als dé place to go zien omdat het zo afgelegen en zo mooi is. Gated communities zijn een ander voorbeeld van dezelfde vlucht­ fantasie. Het verschansprincipe is natuurlijk verre van nieuw: een groep rijke mensen bouwt een woonwijk, zet er een muur omheen en huurt zijn eigen beveiliging in. In reactie op de dreigende klimaatcri­ sis is ook dit type enclave extra populair aan het worden – en op steeds grotere schaal. In Nigeria, bijvoorbeeld, wordt gebouwd aan Eko Atlantic, een af­ gesloten woonwijk op een opgespoten eiland voor de kust van Lagos, de grootste stad van het land. Eko Atlantic moet het economische cen­ trum van Afrika worden: een walhalla voor rijke Nigerianen, jetset­ ters en de hoofdkantoren van multinationals. Het wordt door de twee private ontwikkelaars aangeprezen als ‘een duurzame stad, schoon en energiebesparend, en met een minimale CO2-uitstoot’. Er gaan 250.000 mensen wonen en 150.000 mensen werken – en dat zijn gelijk ook de 97

enige mensen die toegang krijgen tot het eiland. Het hele doel van Eko Atlantic, zeggen de ontwikkelaars, is ‘het oprukken van de oceaan een halt toeroepen’. Het eiland is hoger opgespoten dan Lagos zelf, en er is een muur van 100.000 zware betonnen blokken om het eiland heen gebouwd ter bescherming tegen zeespiegelstijging. Schril contrast: 70 procent van de meer dan 20 miljoen inwoners van Lagos woont in een sloppenwijk. Als de zeespiegel verder stijgt, is er geen betonnen muur om hen te beschermen. En ook de luxe van Eko Atlantic is in het overgrote deel van Lagos ver te zoeken: de stroom­ voorziening is er onbetrouwbaar en stromend water is er soms wel, soms niet. Muren zijn de rode draad in dit toekomstscenario, en niet alleen in arme landen. Er wordt ook gewerkt aan een muur rondom Manhat­ tan die Wall Street moet beschermen tegen de zeespiegelstijging. Eni­ ge nadeel: andere wijken zouden daardoor juist méér wateroverlast kunnen krijgen.217

Veiligheid voor de uitverkorenen Vanzelfsprekend zijn het vooral de armen die de klappen van de op­ warming vangen. Kijk naar wat er gebeurde toen orkaan Irma in sep­ tember 2017 op Miami aanstuurde, de warme stad met de mooie stran­ den op het zuidelijke puntje van de staat Florida. Ineens werden twee Miami’s zichtbaar. Aan de ene kant had je de rijken die zich goed hadden voorbereid. Een van hen was de 25-jarige Matthew de La Fe. Vlak voor de storm aan land kwam, was hij aan het trainen op een fitnessveldje in zijn buurt. Het was er rustig omdat de meeste mensen geëvacueerd waren. De La Fe wist dat het met hem wel goed zou komen: zijn vader had hun huis op een heuveltje laten bouwen en ze hadden hun eigen ge­ nerator voor als de stroom uitviel. ‘I’m planning to give Irma the finger’, zei hij tegen een verslaggever van The Guardian.218 Er waren ook mensen die zich geen extra dakbedekking of orkaan­ 98

bestendige ramen konden veroorloven – ze konden de huur al nau­ welijks betalen. Een van hen was de 55-jarige Michael McGoogan uit de arme wijk Liberty City. Hij werkte in een voedselfabriek en huurde een kamer in een huis met acht anderen. Toen McGoogan en zijn huisgenoten de huurbaas spraken over de storm zei hij dat ze het zelf moesten uitzoeken. Het groepje vond ge­ noeg hout om twee van de tien ramen dicht te timmeren. Ze konden alleen maar hopen op het beste. ‘Als de ramen aan diggelen vliegen, zet ik mijn matras ertegenaan. En als dat niet werkt, verschans ik me in de badkamer’, zei McGoogan. ‘Het is wat het is.’ De orkaan ontleende zijn vernietigende kracht aan de opgewarm­ de oceaan en richtte voor tientallen miljarden dollars schade aan in Florida.219 In Liberty City kwam al snel noodhulp op gang, vooral ge­ organiseerd door lokale bewoners. Maar het duurde niet lang of de inwoners van deze arme wijk werden getrakteerd op een nieuwe be­ proeving: het stadsbestuur had zonder hun medeweten een aantal braakliggende huizenblokken in hun wijk aangewezen als afvalstort­ plaatsen. Daar werden omgewaaide bomen, matrassen, koelkasten en ander afval uit heel Miami gedumpt. De stapels afval groeiden me­ tershoog.220 Ratten, slangen en wasberen vonden het een feest. Mensen niet. In het nabijgelegen Monroe County verdubbelde het aantal zelfdodingen in de eerste helft van 2018. ‘De storm hangt als een donkere wolk boven iedereen die hem heeft meegemaakt’, zei de di­ recteur van een lokale gezondheidsinstelling.221 Depressies en post­ traumatische stress zijn niet ongewoon na stormen, overstromingen en extreme hittegolven.222 Ruim een jaar later vochten veel inwoners van Florida nog steeds met verzekeraars over de vergoeding van de schade. Michael Mc­ Googan kon ik niet traceren. Maar met Matthew de La Fe gaat het goed, als ik zijn Instagram mag geloven. Hij is zijn bachelor in Busi­ ness Administration aan het halen en hij reist veel door Amerika. In augustus deed hij zijn eerste halve Iron Man – de langeafstandstriat­ lon. 99

De wereldwijde opwarming vergroot dus nu al de verschillen tussen de mensen die veel en de mensen die weinig hebben. En de geschie­ denis laat zien dat die ongelijkheid voor spanningen en conflicten zorgt. De burgeroorlog in Syrië ontstond in 2011 mede doordat 1,5 mil­ joen mensen door jarenlange droogte van hun land werden verdre­ ven. Ze trokken de stad in, waar een tekort aan sociale voorzieningen en een teveel aan werkloosheid en criminaliteit voor steeds grotere spanning zorgde. Droogte was duidelijk niet de enige factor die tot conflict leidde, maar droeg er wel aan bij.223 Migratie en conflict als gevolg van droogte, stijgende voedselprij­ zen en voedseltekorten zijn de afgelopen jaren veel vaker voorgeko­ men, vooral in landen waar het sociale weefsel toch al onder druk stond – Pakistan, Burundi en Somalië bijvoorbeeld, maar ook Nigeria en Iran.224 Op dit moment telt de wereld al 70 miljoen mensen die onvrijwillig huis en haard moesten verlaten vanwege geweld, honger of een an­ dere catastrofe in hun directe omgeving. Elke minuut komen er 31 mensen bij.225 Verreweg de meeste ontheemden blijven in eigen land of vinden opvang in de regio. Een klein deel waagt zich aan een ver­ dere reis, maar dat loopt lang niet altijd goed af. De afgelopen jaren zijn vele honderden migranten die Europa pro­ beerden te bereiken omgekomen in de Middellandse Zee. In reactie op de ‘vluchtelingencrisis’ die in 2015 uitbrak, heeft Europa de grens­ bewaking flink opgevoerd. De EU sloot een deal met Turkije en traint de Libische kustwacht om de migratieroutes af te knijpen. Duizenden migranten worden onder onmenselijke omstandigheden vastgehou­ den op de Griekse eilanden Lesbos en Samos.226 De EU heeft zelfs officieel besloten om vluchtelingen op de Middellandse Zee niet lan­ ger te redden.227 In Europa denken we graag dat we veel beschaafder zijn dan die oranje Amerikaanse president met zijn plan voor een muur langs de grens met Mexico. Maar de Europese reactie op de problemen elders is niet wezenlijk anders dan die van Trump. Terwijl mensen buiten 100

onze grenzen blootstaan aan ontberingen, kiezen wij voor extra be­ veiliging aan de grens.228 Naarmate de zeespiegelstijging, overstromingen, droogtes en he­ vige stormen toenemen, zullen de wereldwijde migratiestromen dat naar verwachting ook doen. De Internationale Organisatie voor Mi­ gratie rekent op 200 miljoen klimaatvluchtelingen in 2050.229 Droog­ te en voedseltekorten drijven mensen tot wanhoop, leert de ervaring, en wanhopige mensen zorgen voor onrust. Defensiemachten wereld­ wijd bereiden zich al voor op grotere spanningen. Het Pentagon ziet de opwarming bijvoorbeeld als ‘een urgente en toenemende dreiging’ en als ‘een aanzienlijk risico’ voor de Amerikaanse veiligheid. Potentiële brandhaarden kun je nu al aanwijzen: het zijn gebieden waar voedsel en water schaars zijn en schaarser worden. In het toch al onrustige grensgebied van Pakistan, India en China zal het opdro­ gen van rivieren, die nu nog worden gevoed door gletsjers uit het Hi­ malayagebergte, de spanningen tussen de kernwapenmachten doen oplopen.230

Hoe zou het zijn? Als we de ontwikkelingen die ik heb geschetst verder doortrekken naar de toekomst, wordt voorstelbaar dat we inderdaad kunnen be­ landen in de wereld waarmee dit hoofdstuk begon – een wereld van ‘rode zones’ en van ‘groene zones’, een waarin veiligheid en comfort zeer ongelijk zijn verdeeld tussen de winnaars en verliezers van kli­ maatverandering.231 Hoe zou het zijn om in deze toekomst te wonen? Economische neergang. De wereldeconomie zal onder zware druk staan. Hitte, droogte, sterkere stormen, overstromingen en bosbranden kos­ ten de wereldeconomie nu al honderden miljarden per jaar,232 en dat bedrag zal verder oplopen.233 Maar het is niet alleen zulke klimaatscha­ de, het is ook de economische groei zelf die lijdt onder de opwarming. In 2015 keken onderzoekers in wetenschapsblad Nature naar het 101

verband tussen de gemiddelde temperatuur en de economische pres­ taties in termen van bruto nationaal product in 166 landen tussen 1960 en 2010.234 Wat ze vonden was ‘bijna een wet’, zei een van hen: econo­ mieën bleken het beste te presteren rond een optimum van gemid­ deld 13 graden Celsius.235 Vooral landen met gematigde klimaten – de VS, Japan en een groot deel van Europa – lagen de afgelopen eeuwen vlak bij dit optimum. Bij hogere temperaturen dalen onder meer de opbrengsten van de landbouw en de arbeidsproductiviteit, en dat drukt de groei.236 Dat betekent dat verdere opwarming voor winnaars en verliezers zorgt. Landen die nu al warmer zijn dan ‘optimaal’ voor economische ontwikkeling – India en Brazilië bijvoorbeeld – gaan méér inleveren als de opwarming doorzet. In Zuid-Azië zouden 800 miljoen mensen hun levensstandaard kunnen zien teruglopen.237 In de VS zou iedere graad extra de groei met 1,2 procent drukken.238 In landen waar het nu nog wat kouder is dan ‘optimaal’ – zoals Finland en Canada – gaat de economie er juist iets op vooruit. Maar netto gaat iedereen er in deze toekomst op achteruit. Want 90 procent (!) van de wereldbevolking woont in een land waar de eco­ nomie waarschijnlijk slechter zal presteren als het klimaat verder opwarmt. De wereld zou hierdoor in 2100 tussen de 15 en 30 procent armer kunnen zijn dan in een toekomst zonder verdere opwar­ ming.239 De precieze schade voor de productie van de wereldeconomie is nog niet te voorspellen – deze cijfers zijn met veel onzekerheid omge­ ven. Maar de studies laten wel zien in welke richting we moeten zoe­ ken: hogere kosten en lagere inkomens. En terwijl we minder verdienen, zullen we meer geld uit moeten geven aan aanpassings­ maatregelen zoals dijkverzwaringen. Geen duurzaamheid. Vrijwel zeker is dat we in deze toekomst nog steeds grote hoeveelheden fossiele energie zullen verbruiken. Want de in­ vesteerders die 1 biljoen per jaar pompen in nieuwe pijpleidingen, boortorens en olietankers willen allemaal rendement. De enige ma­ 102

nier waarop dat kan, is door die infrastructuur te gebruiken zoals be­ doeld: voor de winning en het vervoer van olie en gas. Dat is dus de uitruil in deze toekomst: fossiele investeerders verdienen nog altijd hun geld, terwijl de rest van de economie zucht en steunt onder de druk van een heter klimaat. Duurzame energiebronnen komen in deze toekomst waarschijn­ lijk wel verder op, maar ze kunnen niet opboksen tegen hun beter gefinancierde concurrenten. Ook boeren die duurzaam willen inno­ veren, ploeteren in de marge. Ze kunnen niet opboksen tegen hun sterker gesubsidieerde concurrenten. Hoogstens bestaan ze ernaast, zoals biobrandstoffen en CO2-opslag bestaan náást de fossiele ener­ giehuishouding. Als de historische wetmatigheid standhoudt – dat machthebbers het liefst goedkope maatregelen kiezen die in eigen land niemand te­ gen de haren in strijken – dan zullen de productiebossen voor bio­ brandstoffen in relatief arme landen verrijzen: Brazilië, Indonesië, Nigeria en de Democratische Republiek Congo – landen die nu al in­ teresse tonen in de aanleg van zulke plantages.240 Rijkere landen im­ porteren de houtkorrels, pompen de CO2 in de grond, en worden op papier ‘klimaatneutraal’. Ondertussen komen in de aanleverende landen de voedsel- en drinkwatervoorziening verder onder druk te staan en wordt daar bos gekapt. Koloniale verhoudingen, terug van nooit weggeweest. Kille verhoudingen. Wat je precies kunt verwachten, hangt af van waar je geboren bent. Als je in een relatief rijke enclave woont – of het nou een gated community, de Randstad of Fort Europa is –, dan zou je het nog best goed kunnen hebben. Je vrijheid om te doen waar je zin in hebt zal zwaar beknot zijn: vakantie in een minder bevoorrecht deel van de wereld is er niet meer bij, de herinvoering van de dienstplicht is waarschijnlijk nodig om de grensbewaking op peil te houden. Maar naar omstandigheden maak je het nog goed. Als je buiten een rijke enclave geboren bent, trek je in deze toe­ komst nog meer dan vandaag aan het kortste eind, omdat het aantal 103

conflicten over zoet water, voedsel en grondstoffen is toegenomen.241 Als er ergens zo’n conflict ontstaat, zal de drang groot zijn om met militair geweld op te treden – alles om de controle niet verder te ver­ liezen. Solidariteit met mensen die het minder getroffen hebben, is in deze wereld soms ver te zoeken. Dat is het trouwens nu al. Toen or­ kaan Irma heel Sint-Maarten in puin had gelegd, schreef publicist Marianne Zwagerman op Twitter: ‘Je hóéft niet op een eiland te wo­ nen waar eens in de zoveel jaar een orkaan alles verwoest.’ Alsof de gemiddelde inkomens op Sint-Maarten zo hoog zijn dat de inwoners zomaar zouden kunnen verhuizen. Zo laat dit scenario zien: als we blijven doorgaan op de huidige weg, verzekeren we onszelf in de toekomst van meer hitte, meer zee­ spiegelstijging en meer ecologische achteruitgang dan we ooit te ver­ duren hebben gehad. Het klimaat is onverbiddelijk: als het ’s winters bijvoorbeeld niet koud genoeg meer is voor de aangroei van (veel) nieuw ijs op Groen­ land, dan krijgen de warme zomers de overhand en is het lot van die ijskap bezegeld.242 In de woorden van journalist Bill McKibben: ‘Als je poolkappen smelten, dan is “heel langzaam winnen” een ander woord voor verliezen.’ ‘Ik heb de aarde eerlijk gezegd al een beetje opgegeven’, zegt een van mijn vrienden als we het over het klimaat hebben. ‘Het gaat toch nooit lukken om die klimaatverandering te stoppen. Mensen willen wel, maar het systeem dendert door.’ In het eerste scenario heeft hij gelijk: we glijden stapje voor stapje af naar de zero-sum world van de Trumps der aarde. Tegen wil en dank glijden we af naar een hittetijd – dat wordt in deze toekomst het verhaal dat we onze nakomelingen moeten vertellen. Is er ook een alternatief? Zeker. Welkom in het 2050 van je tweede mogelijke toekomst.

104

6.  Toekomstscenario 2: Bossen

Jaar: 2050 Land: Nederland Wereldwijde opwarming sinds de industriële revolutie: 1,6 graden Je kunt de gevolgen van de Great Turn op steeds meer plekken zien. De stad is geen betonnen jungle meer. Overal zijn groene daken aangelegd die CO2 en regenwater opslaan en de omgeving koelen, in de parken leven meer verschillende planten en dieren dan ooit. Nu de landbouw gifvrij is, komen weide­ vogels als de grutto terug. De omwenteling begon toen steeds meer overheden in de jaren twintig belasting gingen heffen op CO2-uitstoot en de opbrengsten investeerden in duurzame technologie. De groene industrieën die opbloeiden, hebben wereldwijd miljoenen nieuwe banen opgeleverd en de economie een forse impuls gegeven. We produceren nu schone energie, we eten duurzaam verbouwd voedsel en bijna al onze spullen zijn onderdeel van een kringloop. De omwenteling had wel een forse ecologische prijs: landen zoals Bolivia en de Democratische Republiek Congo hebben de afgelopen decennia hun vervuilende mijnbouw uitgebreid om voldoende grondstoffen voor wind­ molens, batterijen en moderne stroomnetten te produceren. Maar nu we de recycling van onze materialen beter op orde hebben, worden er steeds vaker mijnen gesloten. Het definitieve einde van de lange plundering is in zicht. De opwarming is gestopt, al is het de afgelopen decennia wel warmer geworden – een deel van de schade was onvermijdelijk door de nog rondzwevende CO2-uitstoot van de vorige generaties. Ondanks de omwenteling zijn er de 105

afgelopen decennia daardoor wereldwijd duizenden slachtoffers gevallen als gevolg van hitte, droogte en andere klimaatverstoringen. Maar het klimaatfonds waar alle landen naar rato van hun nationale inkomen aan bijdragen heeft de pijn in de zwaarst getroffen gebieden wel verzacht, en de onderlinge samenwerkingsverbanden van de nationale Herstelministeries werpen hun vruchten af: gemeenschappelijke bosbouwprojecten leveren voor iedereen tastbare voordelen op. Veel geld dat vroeger naar defensie ging, gaat nu naar wederopbouw en natuurbescherming. De miljoenen nieuwe bomen die in de jaren twintig zijn aangeplant, vormen nu bossen die koolstof vasthouden en voor verkoeling zorgen tijdens de warme zomers. Het is, ondanks alles, een hoopvolle tijd om in te leven. Het vertrouwen in de toekomst is terug.

* Dit tweede toekomstscenario is een wezenlijk alternatief voor het scenario in het vorige hoofdstuk. In deze toekomstige wereld is de opwarming effectief getemperd en hebben de rijkste landen de han­ den vrij om de armere te helpen. Overheden leggen de nadruk op herstel en innovatie om te kunnen leven met de gevolgen van de op­ warming die al onvermijdelijk was. Dit is, heel anders dan in het eerste scenario, een wereld van samenwerking. Om in deze toekomstige wereld te belanden, moet er de komende dertig jaar gigantisch veel veranderen. Niet in één klap, maar wel stapsgewijs en in hoog tempo. Zo’n ‘omwenteling’ zal stevige kosten en nadelen met zich meebrengen. Daar kom ik aan het einde van dit hoofdstuk op terug. Ik zal eerst beschrijven wat er nodig is om de omwenteling in gang te zetten. Net als in het vorige hoofdstuk ga ik hier niet over specule­ ren: ik laat aan de hand van historische én actuele ontwikkelingen zien dat ook de nodige ingrediënten voor deze toekomst al aanwezig zijn.

106

Hoe techniek een transformatie mogelijk maakt Eerst de techniek. Op dit moment is de hele economie ingericht rond­ om het gebruik van fossiele brandstoffen. We gebruiken daarvan enor­ me hoeveelheden om elektriciteit op te wekken – voor koelkasten en wasmachines, telefoons en computers. Daarnaast gebruiken we grote hoeveelheden fossiele energie in toepassingen van cv-ketels tot vlieg­ tuigen, van staalfabrieken tot petrochemie. We verbruiken het om onze huizen te verwarmen en onze spullen te produceren, om ons te ver­ plaatsen en goederen de wereld over te varen. Kunstmest, plastics en synthetische vezels – onze fossiele afhankelijkheid is gigantisch. Tot voor kort hadden we hiervoor geen geloofwaardige alternatie­ ven. Maar inmiddels zijn de nodige technieken om fossiel te vervan­ gen uitgevonden en ontwikkeld. Niets staat ons in de weg deze technieken op grote schaal in te zetten. Vooral het volledig vervangen van kolen en gas in de elektriciteitsvoorziening wordt steeds haalbaar­ der, want zonnepanelen en windmolens zijn aan een ongenadige groeispurt begonnen. Ze leveren nu pas 3 procent van alle energie we­ reldwijd, maar hun gebruik groeit sneller dan zelfs de meest ervaren analisten voor mogelijk hielden. Het vooraanstaande Internationaal Energie Agentschap, bijvoorbeeld, voorspelde al twaalf keer dat de groei van zonne-energie zou stagneren, wat steeds maar niet gebeurt. De reden is dat zonnepanelen en windmolens geen brandstoffen zijn, maar technieken. Dat klinkt misschien als een open deur, maar toch is het cruciaal. Voor een economie die draait op fossiele energie moet je oneindig kolen, olie en gas uit de grond blijven halen. Omdat de makkelijkst winbare reserves op veel plekken uitgeput raken, is er relatief steeds meer geld, energie en tijd nodig om nieuwe brandstoffen te win­ nen.243 Na gebruik resteert er afval (CO2, roet, as). Zonnepanelen en windmolens zijn radicaal anders.244 Die produceer en installeer je eenmalig. Daarna leveren ze twintig tot dertig jaar ener­ gie op. De onderhoudskosten zijn laag, de brandstof kost niets, en is ook nog eens oneindig – zolang de zon blijft schijnen en de wind blijft waaien. 107

De revolutie van zonnepanelen De verkoop van zonnepanelen stijgt …

Jaarlijkse verkopen zonnepanelen in gigawatt

120

2018: 113 gigawa opwekcapaciteit verkocht 100

80

60

40

20 0 1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

… en het opwekken van zonne-energie wordt steeds goedkoper 100

In euro’s per wattpiek *

80

60

40

20

2018: € 0,27 per wapiek 0 1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

*Eén wattpiek is de productie van 1 watt (W) onder standaardomstandigheden. Prijs per zonnecel. Bron: Auke Hoekstra & Naud Loomans op basis van BNEF & ITRPV (2018)

2015

Daar komt nog bij dat de kosten van de productie van de panelen en de molens almaar blijven dalen. Voor elke verdubbeling van de totale geïnstalleerde opwekcapaciteit daalt de prijs met zo’n 20 procent.245 Dankzij die constante prijsdaling wordt het steeds goedkoper om van de zon en de wind te leven. Het duurt gemiddeld maar een jaar om een groot windpark te bouwen, en slechts drie tot zes maanden om een zonnepark te installeren. Daardoor kan het aandeel duurzame energie snel groeien, met een snelle daling van de uitstoot tot gevolg.246 Dagelijks is er zeker tien keer meer windenergie beschikbaar dan de hoeveelheid energie die de wereld nu verbruikt. En in een uurtje ontvangt de aarde genoeg zonnestraling om de mensheid een jaar van energie te voorzien.247 Als het ons lukt al die energie op te vangen, hebben we goud in handen. Daarom zijn zo veel bedrijfjes bezig om nieuwe technieken te vinden om al die schone energie te oogsten. Ze investeren bijvoor­ beeld in de ontwikkeling van windvliegers die aan een kabel door de lucht zweven en stroom produceren door de katrol heen en weer te laten rollen, of in geconcentreerde zonne-energie, waarbij duizenden spiegels worden gebruikt om zonnestralen te bundelen en op één punt in een hoge toren te richten. De intense hitte die daarbij ontstaat, kan weer worden gebruikt om stroom te produceren of om warmte op te slaan voor later gebruik.248 Behalve zonnepanelen en windmolens zijn er ook nog andere, be­ loftevolle opties voor schone energieopwekking, zoals getijdenener­ gie (energiewinning uit de beweging van golven) en geothermie (energiewinning uit warmte in de diepe ondergrond). Soms hoor je ook een pleidooi voor de bouw van nieuwe kerncentrales, maar vaak wordt vergeten dat de bouw van een kerncentrale minstens twee maar vaker tien jaar duurt en, door steeds strengere veiligheidseisen, op veel plekken duurder wordt.249 Daarmee is het een onpraktische, kostbare en trage oplossing. De kans dat een nieuwe generatie kerncentrales de concurrentie­ slag met zonnepanelen en windmolens nog kan winnen, is vrijwel nihil: de prijzen van energie uit zon en wind zijn bijna niet meer in te 109

halen. In 2017 kwamen de totale investeringen in nieuwe duurzame opwekcapaciteit al twee keer zo hoog uit als alle investeringen in nieu­ we kolen-, gas- en kerncentrales bij elkaar: een teken dat ook investeer­ ders tot de conclusie zijn gekomen dat zonnepanelen en windmolens de beste kansen hebben.250 De wisselvalligheid van de zon en de wind was tot voor kort een horde voor hun opschaling: de grote vrees was dat we op windarme of bewolkte dagen geen stroom zouden hebben. Maar zulke schom­ melingen in vraag en aanbod blijken technisch prima op te vangen door meer stroomverbindingen aan te leggen, zodat regio’s met een overschot de regio’s met tekorten kunnen bedienen – het is nooit over­ al tegelijk windstil of bewolkt. Voor huishoudens en buurten zijn de dagelijkse schommelingen in vraag en aanbod op te vangen met lithium-ionbatterijen, die de afgelopen acht jaar 80 procent goed­ koper zijn geworden,251 en naar verwachting in kosten zullen blijven dalen.252 Met de nu al bekende lithiumreserves kunnen we een paar honderd jaar vooruit,253 en er wordt gewerkt aan een nieuwe genera­ tie schone batterijen gemaakt van zand – daar hebben we sowieso genoeg van.254 In de winter, als de zon weinig schijnt maar we juist veel energie verbruiken om onze huizen te verwarmen, kunnen we gebruikmaken van ‘zonnebrandstoffen’: schone brandstoffen die energiebedrijven op grote schaal willen gaan produceren op momenten dat er een over­ vloed aan groene stroom beschikbaar is. Op een oud booreiland in de Noordzee wordt bijvoorbeeld gebouwd aan een proeffabriek voor de productie van waterstof. Het proces is eenvoudig: je jaagt door wind­ molens opgewekte stroom door een vat water (H2O), waardoor de H-moleculen zich losmaken van de O’tjes en voilà, je hebt waterstof gemaakt.255 In de winter kan de netbeheerder deze schone brandstof opstoken om stroom op te wekken voor alle huizen en fabrieken die wat extra’s nodig hebben – net zoals we nu stroom opwekken door aardgas te verbranden: met de hitte die vrijkomt bij de verbranding brengen we water aan de kook, en met de stoom die daarbij vrijkomt drijven we een turbine aan. 110

Je hoeft geen naïeve techno-optimist te zijn om hoop te putten uit alle duurzame alternatieven die we tot onze beschikking hebben of die in ontwikkeling zijn. Door een combinatie van stroomverbindingen, bat­ terijen en zonnebrandstoffen zijn we ook in de toekomst gegaran­ deerd van een continu aanbod van energie. Toch is de zogenaamde ‘energietransitie’ nog geen gelopen race. We gebruiken fossiele energie namelijk voor veel meer dan stroom­ productie. Maar ook hier lonken nieuwe technieken: huizen kunnen we verwarmen met elektrische warmtepompen in plaats van cv-ke­ tels, auto’s kunnen rijden op batterijen in plaats van verbrandingsmo­ toren, staal kan worden gerecycled met elektrische ovens of nieuw gemaakt met waterstof in plaats van cokes (een steenkoolproduct). De gemene deler in al deze technieken is dat ze elektriciteit ver­ bruiken in plaats van olie, gas of kolen. Als die elektriciteit duurzaam opgewekt is met zonnepanelen en windmolens, levert dat gigantische klimaatwinsten op. Perfect zijn deze technieken nog niet: de aanschafkosten van warmtepompen zijn bijvoorbeeld nog hoog, de kwaliteit van die ap­ paraten verschilt nog behoorlijk per aanbieder, en ‘tanken’ met een elektrische auto is nog niet zo eenvoudig als met een benzineauto. Maar aan verbetering wordt hard gewerkt. De plastics die we nu nog van olie maken, zouden we in de toe­ komst ook van algen kunnen produceren.256 Olie uitbannen uit de lucht- en scheepvaart zal nog moeilijker worden; de eerste technieken zijn er, maar ze staan nog in de kinderschoenen. Het belangrijkste is: de technieken om het energiesysteem ingrij­ pend te verduurzamen zijn er dus nu al. Ze worden alleen nog lang niet voldoende toegepast.257 De opschaling ervan zou zeker zes keer zo snel moeten gaan als op dit moment om de CO2-­uitstoot voldoende te verminderen en het 2­-gradendoel te halen.258 Met het huidige tem­ po zou de energievoorziening pas over 350 jaar volledig opgeschoond zijn.259 Optimistisch zijn over technologische innovatie is niet vol­ doende. Maar dat de schone alternatieven er zijn is wel fantastisch: het be­ 111

tekent dat we de grootste bron van onze uitstoot kunnen uitwissen, zonder dat daarvoor een achteruitgang in energieverbruik nodig is.260 Als we wél energie gaan besparen wordt de uitdaging waar we voor staan veel haalbaarder,261 maar ‘minder’ is niet langer de enige keuze: ‘beter’ is nu ook een geloofwaardige optie. Tien jaar geleden was dat nog ondenkbaar. Ook in de landbouwsector, de een-na-grootste bijdrager aan de wereld­ wijde opwarming, vinden grote innovaties plaats. Er zijn talrijke ma­ nieren ontwikkeld (of herontdekt) om zonder gif en zonder kunstmest voldoende voedsel te produceren voor de groeiende wereldbevolking. Een van de meest beloftevolle perspectieven biedt de agro-ecologie.262 De boeren die wereldwijd vooroplopen in deze landbouwmethode zoeken naar manieren om meerdere soorten voedsel tegelijk te ver­ bouwen – met verschillende planten en soms ook dieren die elkaar aanvullen. Boslandbouw is een goed voorbeeld van dit denken. In plaats van uitgestrekte velden met lange rijen identieke gewassen (‘monocultu­ ren’), proberen boeren die deze methode gebruiken bossen na te boot­ sen, met een voedingsbron op elke ‘etage’. Knolgewassen in de bodem, bijvoorbeeld, en appelbomen boven je hoofd. Of koeien op de begane grond en notenbomen erboven. Omdat de bomen en de struiken op zo’n multifunctionele akker continu kunnen blijven staan – alleen de opbrengst wordt van het land gehaald –, wordt het bodemleven steeds rijker en neemt de loka­ le biodiversiteit toe.263 Vogels, bodemdiertjes en insecten vormen met schimmels en bacteriën een natuurlijk afweersysteem: luizen en rup­ sen die de industriële landbouw met gif bestrijdt, worden hier door vogels opgegeten. Aangezien een boer zo meerdere soorten voedsel op één stuk grond kan produceren, is agro-ecologische landbouw qua energie- en ruimtegebruik veel efficiënter dan industriële landbouw: je hoeft er minder in te stoppen om er méér uit te halen.264 Er hoeft niet elk jaar te worden gezaaid, gemest en gespoten. En omdat de bomen blijven 112

staan, blijft ook de koolstof die ze uit de lucht filteren veilig in de boom en in de bodem zitten. Boslandbouw kan zo de CO2-concentratie in de lucht verlagen – en dus bijdragen aan de tempering van de opwar­ ming zelf.265 Om in een duurzame wereld terecht te komen, is uiteraard meer nodig dan een transformatie op het gebied van energie en landbouw. Denk aan de overschakeling naar een circulaire economie, waarin steeds meer materiaal- en energiekringlopen gesloten zijn, en afval verleden tijd wordt. In de kledingindustrie zijn materialen zoals hennep, vlas en brand­ netel duurzame alternatieven voor katoen, polyester, wol en zijde. Als we op die duurzame materialen overstappen, dalen het watergebruik, de uitstoot van broeikasgassen en het gebruik van mest en gif door de kledingindustrie.266 In de bouw zouden we veel meer gebruik kunnen gaan maken van bamboe, een extreem snelgroeiende grassoort die tijdens het groeien CO2 vastlegt, die de druksterkte van beton heeft en de treksterkte van staal.267 Ook hennep blijkt een uitstekend bouwmateriaal.268 De kleine 5 miljard ton cement die de wereld nu jaarlijks produ­ ceert, zorgt momenteel voor zeker 5 procent van alle CO2-uitstoot. Door de samenstelling van cement te veranderen en vaker voor alter­ natieve materialen te kiezen, kan ook deze uitstoot rap dalen.269 Al deze innovaties samen bieden uitzicht op een toekomst waarin we de vicieuze cirkel van almaar meer plundering, uitstoot en uitput­ ting doorbreken. Het gaat hier om gigantische veranderingen die niet van tevoren precies zijn uit te tekenen. Dat hoeft ook niet: mensen hebben altijd al doende geleerd, door te experimenteren, fouten te maken en het opnieuw te proberen. De prangendste vraag is nu: hoe zorgen we voor de nodige schaal­ vergroting en versnelling?

113

De herontdekking van de ondernemende overheid Voor een massale opschaling van schone technologie is het noodza­ kelijk dat de wereldeconomie de innige verwevenheid met fossiele energie snel beëindigt. Dat kan alleen als overheden een heel andere rol gaan spelen dan in het eerste toekomstscenario, en hun volle ge­ wicht achter de nodige transformatie gooien. Is dat mogelijk? De geschiedenis suggereert van wel. Een voorbeeld is het optreden van de Amerikaanse overheid tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1941 werd in de staat Michigan binnen zes maanden de grootste fabriek tot dan toe gebouwd. Binnen twee maanden produceerde die elk uur een B-24 Liberator-bommenwerper. Elk uur een ingewikkeld vliegtuig met meer dan 1 miljoen onderdelen – ‘eindeloos veel ingewikkelder dan zonnepanelen of windturbines’, schrijft Bill McKibben erover.270 Zo ging het door het hele land. Het Pentagon liet ondernemingen met elkaar concurreren om de productie van oorlogsgareel zo snel mogelijk op te voeren. Bedrijven die niet zaten te wachten op op­ drachten van de staat, werden gedwongen mee te doen, of anders opgedoekt. Allerlei onverwachte combinaties bleken ineens mogelijk, aldus McKibben. ‘Het bedrijf dat normaal gesproken het materiaal voor de bekleding van Ford-auto’s leverde, begon parachutes te maken. Niets werd verspild. Toen de autofabrikant GM zijn binnenlandse autopro­ ductie vanwege de oorlog had stilgezet, kwam de onderneming erach­ ter dat er nog duizenden asbakken van het model uit ’39 in de opslag lagen. Dus verscheepte GM die naar Seattle, waar Boeing ze inbouw­ de in de bommenwerpers die werden ingezet in de Stille Oceaan.’ De vergelijking met het Amerikaanse optreden in oorlogstijd is natuurlijk nogal extreem: zó’n sterke staat is misschien niet waar we in een moderne democratie op zitten te wachten. Maar dat zo’n collec­ tieve mobilisatie eerder is gerealiseerd, laat wel zien dat een iets min­ der extreme variant op zijn minst goed mogelijk is. Ook nu staat er iets reusachtigs op het spel: de bewoonbaarheid van de aarde.

114

Nog een recenter voorbeeld van doortastend overheidsoptreden: hoe Nederland overschakelde op aardgas nadat begin jaren zestig in Gro­ ningen een groot gasveld was gevonden.271 In 1964, nog geen halfjaar na de eerste aardgaswinning, begon de bouw van een nationaal pijpleidingennetwerk. Binnen één jaar werd er 450 kilometer aan lei­ dingen gelegd, waarvoor met achtduizend landeigenaren een over­ eenkomst werd getekend. De staat nam alle kosten op zich, en bood alle landeigenaren een ruime vergoeding. Voor de aannemer die zijn pijpleidingen op tijd af had, stond een kist champagne klaar. In hetzelfde jaar werden op kosten van de gemeenten de eerste kooktoestellen bij mensen thuis omgebouwd, zodat huishoudens op het gasnet konden worden aangesloten. In 1963 gebruikte 70 procent van de 2,5 miljoen huishoudens nog ‘stadsgas’, dat in lokale gasfabrie­ ken werd geproduceerd op basis van steenkool. De rest van de huis­ houdens verstookte thuis kolen. Begin jaren zeventig, nog geen tien jaar later, was 90 procent van de Nederlandse huishoudens overgeschakeld op aardgas. Er waren natuurlijk mensen die geen zin hadden om over te schakelen, maar grosso modo hing er een jubelstemming in het land, over de moder­ nisering en over warm douchen – wat veel mensen vóór de introduc­ tie van aardgas thuis niet konden doen. De toren van een oude gasfabriek in Hilversum werd door de burgemeester ceremonieel opgeblazen, en toen heel Nederland was overgestapt, in 1986, liet Sin­ terklaas oude gastoestellen symbolisch in een graf zakken. Ook de tientallen meters hoge windmolens die nu samen met zonne­ panelen een energierevolutie mogelijk maken, hebben we te danken aan overheidsinvesteringen. De oliecrises in de jaren zeventig zetten de VS, Duitsland en Denemarken ertoe aan flink te innoveren. Het merkwaardige is dat deze landen geen expliciete afspraken met elkaar maakten, maar toch samen de ontwikkeling van windmo­ lens stimuleerden. De vraag naar windmolens in de Amerikaanse staat Californië creëerde investeringszekerheid voor het Deense be­ drijf Vestas, tegenwoordig ’s werelds grootste fabrikant van wind­ 115

turbines. Vestas kon groot worden omdat het al vroeg de patenten voor turbines opkocht die onderzoekers in Deense laboratoria op kosten van de overheid ontwikkeld hadden.272 In de geschiedenis waren het vaker overheden die de doorslag gaven,273 of individuele politici zelfs. Neem sociaaldemocraat Her­ mann Scheer: een visionair voorvechter van duurzaamheid in het Duitse parlement. In 2000 zorgde hij ervoor dat er een wet aangeno­ men werd die regelde dat eigenaren van windmolens en zonnepane­ len in Duitsland vijftien jaar gegarandeerde inkoopprijzen voor door hen opgewekte elektriciteit kregen. Ineens was het voor burgers zelf rendabel om energie op te wek­ ken. De vraag naar panelen en molens explodeerde, net als de produc­ tie van groene stroom. In 2000 was 6 procent van de Duitse stroom duurzaam, inmiddels is dat 40 procent. De Duitse politiek creëerde doelbewust een nieuwe markt om de innovatie aan te vuren. ‘Wij zijn verantwoordelijk voor dit probleem [klimaatverandering] en mogen die verantwoordelijkheid niet van ons afschuiven door alleen maar aan onszelf te denken’, zei Scheer in 2000.274 De gesubsidieerde ontwikkeling van duurzame technologie was Duitslands ‘cadeau aan de wereld’, zei een energieanalist later.275 De Duitse overheid was bereid te investeren in de toekomst, en de gevolgen van dit beleid strekten zich ver over de landsgrenzen uit. China zag algauw dat het Duitse beleid een grote kans bood; daarmee ontstond zekerheid dat nieuw geproduceerde zonnepanelen zouden worden afgenomen. De Chinese overheid besloot te investeren in ta­ lentontwikkeling, onderzoek en massaproductie. Inmiddels is China ’s werelds grootste producent van zonnepanelen en is zo’n paneel veertien keer zo goedkoop als in 2000. De uitstoot van de Duitse energievoorziening daalde: de inzet op duurzame energie voorkwam tussen 2000 en 2018 in totaal 2,1 miljard ton aan CO2-uitstoot – dat is ruim de helft van wat Nederland in de­ zelfde periode uitstootte.276 Scheer had nooit kunnen voorzien hoe snel zonnepanelen zich zouden ontwikkelen. Hij had geen zekerheid over het succes van de 116

subsidies die hij invoerde. Hij deed waarin hij geloofde – en de gevol­ gen waren groots, omdat vele anderen hetzelfde deden. De geschiedenis van het aardgasnetwerk, de windmolens en de zonnepanelen laat zien wat de econoom Mariana Mazzucato al sinds 2013 zegt: de overheid is de grootste uitvinder aller tijden.277

Hoe landen doorbraken kunnen afdwingen Lang niet alle landen zijn zulke actieve ondernemers als China, Dene­ marken of Duitsland. Maar het is belangrijk om te benadrukken dat de ondernemende overheid nooit is verdwenen. Zelfs niet na de val van de Berlijnse Muur, toen iedereen de mond vol had van marktwerking. Ook de Nederlandse staat is nog steeds een ondernemer: het gro­ te verschil met Duitsland is dat Den Haag fossiel veel meer voorrang geeft dan duurzaam. Met alle subsidies, belastingkortingen en aande­ len in fossiele energiebedrijven maken nationale overheden de steeds verdere opwarming van de aarde mogelijk. Het zijn de vergunningen die overheden uitdelen die maken dat olie- en gasgiganten telkens nieuwe reserves kunnen aanboren – een duidelijke sta-in-de-weg van een snelle overschakeling naar duurzaamheid. Aangezien fossiele ­energiebedrijven met aandeelhouders zelden op eigen kracht uit de houdgreep van het huidige systeem kunnen komen, zou de overheid ze daar met zachte of harde hand toe moeten dwingen. Wat is daar­ voor nodig? Staten zouden het op zijn minst moeten wíllen. En naar eigen zeg­ gen doen ze dat. De twintig rijkste landen, de G20, hebben al in 2009 toegezegd dat ze de subsidiëring van fossiele energie willen afbouwen om klimaatverandering te stoppen. Niet alle landen hebben zich aan die ambitie gehouden, maar er zijn belangrijke eerste stappen gezet.278 Indonesië besloot in 2015 de subsidie op het gebruik van benzine en diesel voor consumenten af te bouwen. Canada en Argentinië heb­ ben de afgelopen jaren sommige belastingvoordelen voor exploratie en ontginning van fossiele energie weggenomen. Duitsland, Tsjechië 117

en Spanje subsidiëren de winning van steenkool, maar sinds een paar jaar is meer dan driekwart van die subsidie specifiek bedoeld om mijnwerkers aan ander werk te helpen en oude mijnen te sluiten. Spanje wil bijvoorbeeld 26 kolenmijnen sluiten in ruil voor een investering van 2,1 miljard euro in de ‘getroffen gebieden’. Vreemd, kun je redeneren, want in feite verliest de Spaanse overheid zo be­ lastinginkomsten over de delving van grondstoffen én moet ze geld besteden om de pijn in mijnbouwgebieden te verzachten. Waarom wil Spanje dit dan toch? Omdat de gekozen politici in het land zien dat duurzame energiebronnen nu al meer dan twee derde van alle Spaanse stroom leveren. Het is een onverbiddelijke economische logica: duurzame stroom wordt steeds goedkoper, en daarom is er geen toekomst voor kolencentrales. Sluiting is onvermijdelijk. Politici kunnen de pijn verzachten voor lokale mijnbouwgemeenschappen. Oftewel: omdat de productie van duurzame energie steeds goed­ koper wordt, is serieus klimaatbeleid voor overheden steeds aantrek­ kelijker. En juist de vinger in de fossiele pap die veel staten nu nog hebben, geeft hun ook invloed. Elke subsidie voor olie, gas of kolen kan worden omgebogen naar een investering in duurzaamheid, en tegenover elke belastingkorting kan een CO2-heffing worden ge­ plaatst. Uit het recentste beschikbare overzicht van de Wereldbank blijkt dat in 2017 al 51 landen een vorm van CO2-beprijzing hadden ingevoerd, en dat zeker tachtig andere landen zo’n maatregel overwo­ gen.279 Het prijskaartje dat landen aan CO2 geven is vaak nog veel te laag om echte duurzaamheid af te dwingen, maar de basis voor een eerlijke CO2-prijs is gelegd. Is het voorstelbaar dat méér staten de komende decennia méér gaan doen? Er zijn veel redenen om aan te nemen van wel. China, ’s werelds uitstootkampioen, is inmiddels wereldleider in de productie van duurzame energie.280 Het land schrapt op hoog tempo de bouwplan­ nen voor nieuwe kolencentrales,281 met als simpele reden dat stroom­ productie met zonnepanelen en windmolens op veel plekken goed­ 118

koper is én minder lokale luchtvervuiling oplevert. China wil de uitstoot van broeikasgassen vanaf 2030 laten dalen.282 India, de vierde broeikasgasvervuiler van de wereld, wil ook een leider worden in de duurzame energierevolutie. In 2018 waren zon­ nepanelen goed voor meer dan de helft van de nieuwe stroomproduc­ tiecapaciteit in het land – nieuwe steenkoolcentrales leverden ‘maar’ een kwart van die nieuwe capaciteit.283 Zonne-energie is in India al 50 procent goedkoper dan stroom uit steenkool.284 Het grootste deel van de nieuwe investeringen in duurzame ener­ gie komt van ontwikkelende economieën, niet van rijke landen.285 China en India lopen nu voorop. Ze zien het als een strategisch voor­ deel om met eigen duurzame energieproductie onafhankelijker te worden van fossielebrandstofleveranciers, terwijl veel Europese lan­ den weifelen en de VS zich doelbewust dieper vastdraait in almaar meer boorputten. Maar ook het Amerikaanse klimaatbeleid, of het gebrek daaraan, wordt ondermijnd. Binnen een week nadat Trump bekendmaakte dat hij de VS wilde terugtrekken uit het klimaatakkoord van Parijs maak­ ten maar liefst duizend Amerikaanse steden, staten en bedrijven be­ kend dat ze hun bijdrage aan het klimaatakkoord alsnog zouden leveren door hun eigen uitstoot terug te brengen in lijn met wat nodig is om de opwarming onder de 2 graden te houden. Je kunt dat afdoen als symboolpolitiek – een intentie uitspreken is immers iets anders dan haar waarmaken. Maar de inzet van bijvoor­ beeld Californië laat zien dat het de progressieve krachten in de VS menens is: de staat wil niet alleen dat alle energie in Californië in 2045 schoon is; de gouverneur heeft ook een bevel getekend waarin hij op­ dracht gaf dat de hele Californische economie dan klimaatneutraal moet zijn. Als die ambitie wordt waargemaakt, betekent dit dat de vijfde economie ter wereld al voor het midden van de eeuw netto nul broei­ kasgassen uitstoot. Dat is gigantisch. En het is zeer waarschijnlijk dat de vraag naar oplossingen vanuit steden en staten weer innovatie elders zal aanjagen,286 net als in de jaren zeventig toen windmolens nog in de kinderschoenen stonden 119

en een wereld met een volledig duurzame energievoorziening een onmogelijk Utopia was. Overheden beginnen nu ook harde doelen te stellen. Zweden en Noorwegen hebben bij wet vastgelegd dat ze in 2050 géén uitstoot meer veroorzaken. Ook in Nederland is door de Tweede Kamer een klimaatwet aangenomen die vastlegt dat de uitstoot van broeikasgas­ sen in 2050 met 95 procent moet zijn afgenomen ten opzichte van 1990. Landen weten vaak nog niet hóé ze dit soort ambities moeten waarmaken, maar bij wet is alvast geregeld dát het moet gebeuren. In Costa Rica, Ierland, Belize en Nieuw-Zeeland is het inmiddels verbo­ den nog te boren naar nieuwe reserves van fossiele brandstoffen. In Frankrijk moet alle olie- en gasproductie in 2040 zijn gestopt. Het zijn niet alleen de landen: veel bedrijven willen duurzamer worden of richten zich daar zelfs uitsluitend op. Talloze start-ups zoe­ ken en vinden mogelijkheden in de opbloeiende duurzame econo­ mie. Bestaande organisaties die zelf niet tot over hun oren in de olie zitten, hebben alle ruimte om ambities te formuleren en die uit te voeren. Meer dan 170 grote bedrijven – waaronder IKEA, AkzoNobel en Apple – besloten al dat ze overstappen op 100 procent groene elek­ triciteit.287 In Nederland heeft Philips zichzelf opnieuw uitgevonden als een groen bedrijf dat binnenkort alleen nog duurzame energie verbruikt, dat verouderde medische apparaten weer van klanten inneemt en ze opknapt, en in Europa pleit voor de strengst mogelijke milieuwetge­ ving. Het bedrijf krijgt hiervoor de complimenten van Greenpeace en zegt zelf talloze voordelen te ondervinden van de groene koers. ‘Uit­ eindelijk levert onze strategie een betere toegang tot de kapitaalmarkt op’, aldus een medewerker die contact met investeerders onder­ houdt.288 Onder bijzondere omstandigheden kunnen zelfs olie- en gasbe­ drijven transformeren, laat het voorbeeld van DONG zien. Dit Deense bedrijf ontleende zijn naam nota bene aan de fossiele brandstoffen waarmee het groot werd: Dansk Olie og Naturgas. Tegenwoordig is de 120

onderneming bekend onder de naam Ørsted. Het is de grootste instal­ lateur van windmolens ter wereld en heeft het grootste deel van de fossiele activiteiten afgestoten – de laatste kolencentrale van Ørsted sluit uiterlijk in 2023. De reden dat Ørsted deze transformatie doormaakt? Bestuurs­ voorzitter Anders Eldrup was ervan overtuigd dat zijn bedrijf binnen één generatie volledig moest veranderen om het klimaat te ontzien. Met een paar medewerkers die net als hij geloofden in die noodzaak, ontwikkelde hij in 2008 een groene strategie. Het groepje moest de talrijke sceptici binnen het bedrijf overtuigen, én de overheid die meer dan de helft van de aandelen in handen heeft. Politici waren aanvankelijk wars van de risico’s van de groene koers, maar het be­ drijf bleef focussen op de nieuwe business. Het bleek te lonen. In 2018 haalde Ørsted een rendement van meer dan 30 procent op het geïnvesteerde vermogen.289 Ter vergelijking: het rendement op geïnvesteerd vermogen van Shell in 2018 was 9,4 procent.290 De afgelopen jaren presteren bedrijven die vooroplopen in verduurzaming gemiddeld beter op de beurs dan bedrijven uit de fossielebrandstoffensector.291 Zullen al deze ontwikkelingen voldoende zijn? Zoals ik in het vorige hoofdstuk schreef: stapsgewijze vermindering van de uitstoot is niet genoeg. Om de opwarming ruim onder de 2 graden te houden en het risico op het passeren van kantelpunten effectief te verkleinen,292 zou de CO2-uitstoot vanaf 2020 elk decennium moeten halveren, zodat we in 2050 bijna op nul zitten. Hoe mooi de opkomst van groene energie ook is, hoe sterk de innovatie in de landbouw en hoe hoopgevend de ambities van veel landen ook zijn, het is nog steeds niet genoeg om zó’n snelle daling van de uitstoot te realiseren. Wat dan wel? Er zou een versnelling moeten optreden in het tem­ po waarmee landen hun groene plannen waarmaken. De geschiede­ nis suggereert dat zo’n versnelling er inderdaad zou kunnen komen. Iedere keer dat mensen zoals Hermann Scheer van de beperkte ma­ noeuvreerruimte gebruikmaken om iets te veranderen, levert dat 121

weer een volgende verandering op. Zo zijn de ontwikkelingen die mensen in gang zetten het spiegelbeeld van de kettingreacties die kunnen optreden doordat het ene gevolg van de wereldwijde opwar­ ming het volgende voortbrengt. Nu ruim een derde van de stroom in Duitsland duurzaam is, werkt het land al actief aan een volledig schone energievoorziening in 2050.293 China ziet kans om een einde te maken aan de smog die bur­ gers ziek en ontevreden maakt. Oliebedrijf Shell vatte de wetmatig­ heid achter dit soort ontwikkelingen al eens samen in een van de toekomstscenario’s die het bedrijf publiceerde: ‘Hervormingen jagen nieuwe economische productiviteit aan en vergroten de ambities voor verdere hervormingen.’ Ook Shell, niet direct een belanghebber bij een versnelde afsluiting van het fossiele tijdperk, voorziet dus dat toe­ komstige verandering sneller kan gaan dan je op basis van resultaten uit het verleden zou verwachten. Hoe we een ‘grote versnelling’ zouden kunnen realiseren, daar gaat het in volgende hoofdstukken over. Laten we hier even aanne­ men dat die versnelling er inderdaad komt. Hoe zou de wereld er dan in 2050 uitzien, waar komen we uit?

Hoe zou het zijn? Economische kosten én kansen. Met de economie gaat het waarschijnlijk véél beter. In de eerste jaren van deze radicale koerswijziging zijn de kosten hoog. Overstappen op agro-ecologische landbouw vergt bij­ voorbeeld hoge investeringen. Maar dat is niet de enige kostenpost van een omwenteling. Als overheden hun volle gewicht achter de ontwikkeling van een duurzame energievoorziening gooien, zullen sommige landen en fos­ siele energiebedrijven blijven zitten met infrastructuur waar ze wel in hebben geïnvesteerd, maar waar ze nu minder of niet meer op kun­ nen verdienen. Dit kan een serieuze bedreiging van de wereldeconomie opleveren: 122

volgens een onderzoek uit Nature ligt de totale waarde van investerin­ gen die kunnen ‘stranden’ rond de 9 biljoen dollar. Ter vergelijking: de plotselinge afschrijvingen op de huizenmarkt die de financiële crisis in 2008 ontketenden, bedroegen ‘maar’ 0,25 biljoen.294 De grote vraag is of beleggers hun geld op tijd uit de olie- en gas­ sector terugtrekken. Een voorbeeld uit de recente geschiedenis laat zien dat het met een sisser kan aflopen: de elektriciteitsmarkt. Het is waarschijnlijk het grootste verlies waarvan je nog nooit gehoord hebt: de 130 miljard euro die elektriciteitsbedrijven in Europa tussen 2010 en 2016 moesten afschrijven op hun bezittingen. De reden? De Nuons en de RWE’s hadden de concurrentie van duurzaam opgewekte stroom van zonnepanelen en windmolens to­ taal onderschat. Zon en wind waren nog relatief kleine concurrenten, maar de energie die ze leverden was genoeg om de groei weg te kapen waar de gevestigde elektriciteitsbedrijven op hadden gerekend. Hun investeringen in kolen- en gascentrales werden in rap tempo waarde­ loos en hun beurswaarde begon aan een duikvlucht. Voor die bedrijven was dat rampzalig, maar er brak geen econo­ mische crisis uit. Een groot deel van de beleggers had het risico wél op tijd zien aankomen en beperkte zijn verliezen door de aandelen op tijd van de hand te doen. Andere aandeelhouders verloren hun inleg, maar de schade buiten de sector zelf bleef beperkt omdat de ‘correctie’ (lees: koersdaling) van de financiële markten al was begonnen toen de bedrijven zelf nog ontkenden dat duurzame stroom een bedreiging zou worden. Zo zou het weer kunnen gaan als olie- en gasbedrijven steeds meer concurrentie krijgen van duurzame energiebronnen: dat de markten zich vanzelf herschikken. Of niet. Het risico op een financiële schok door plotselinge afschrijvingen op olie- en gasinfrastructuur zouden we in dit scenario op de koop toe nemen, om een groter risico – hitte­ tijd – te voorkomen. Zeker is dat de exportlanden van fossiele energie in het Mid­ den-Oosten, Noord-Afrika en bijvoorbeeld Rusland zwaar geraakt 123

zullen worden door de versnelde opkomst van duurzame energie. Maar op de lange termijn biedt ze deze landen de kans om te doen wat ze altijd al zeggen te willen: minder afhankelijk worden van één of enkele exportproducten. In dit scenario zouden er banen verloren gaan in oude industrieën – de 9 miljoen banen in de wereldwijde steenkoolindustrie, bijvoor­ beeld. Dat doet pijn. Maar een snelle transformatie van de economie levert ook nieuwe banen op, in potentie zo’n 65 miljoen tot 2030.295 Om het even welk onderzoek je erop naslaat: bijna alle economen zijn het erover eens dat de baten van de overstap naar een schone economie ruimschoots opwegen tegen de kosten. Dat geldt voor ver­ reweg de meeste individuele landen, en voor de wereld als geheel. De reden is dat de baten van een groene transformatie zo talrijk zijn. Van minder uitgaven aan gezondheidszorg (schonere lucht) tot goedkopere energie (de ‘brandstof’ voor zonnepanelen en windmo­ lens is gratis en overvloedig). En dan is er nog de vermeden klimaatschade. Met elke ton CO2 die we níét uitstoten, besparen we de wereldeconomie van de toekomst naar schatting 400 dollar aan kosten.296 Het totale voordeel van het stoppen van alle uitstoot loopt in de tientallen miljarden per jaar. Dat wordt dus de uitruil in dit scenario: fossiele sectoren verliezen, maar de wereldeconomie wint. Minder ongelijkheid. In een toekomst met goedkope groene energie zul­ len de verschillen tussen arm en rijk veel kleiner worden. 20 procent van de wereldbevolking heeft nu nog geen toegang tot betrouwbare energie, laat staan schone. Veel mensen, vooral in Afrika en Zuid-Azië, moeten hun eten koken op houtskool. Meer dan een miljard mensen hebben nog geen stroom. ’s Avonds hebben ze geen licht of gebruiken ze vervuilende kerosinelampen. Zonne-energie in combinatie met een lithium-ionbatterij en een klein lokaal elektriciteitsnet biedt de perfecte uitkomst. Dat blijkt nu al uit verschillende succesvolle voorbeelden in onder meer India, ­Nepal en Peru. Inwoners hoeven niet te wachten tot hun overheid een 124

centraal elektriciteitsnet aanlegt of tot een (buitenlands) bedrijf ge­ noeg potentie ziet voor investeringen. Zeker, er zijn nog steeds opstartkosten. Je moet die duurzame tech­ niek immers wel aanschaffen. Maar microfinanciering en overheids­ investeringen zouden dat tegen steeds lagere kosten mogelijk kunnen maken. Volgens het internationale agentschap voor duurzame ener­ gie (IRENA) zou al in 2030 zo’n 60 procent van de energievraag van de allerarmsten zo opgevangen kunnen worden: door de stille revolutie van schone, lokale energienetwerken.297 En dat is niet de enige ongelijkheid die verdwijnt. Als we de groene transformatie behalve in de energievoorziening ook op het gebied van voedsel, consumptie, bouw en materialen realiseren, zal de onevenre­ dig grote negatieve ‘voetafdruk’ van de rijkste consumenten wegval­ len. Tot nu toe zijn het verhoudingsgewijs vooral de rijkste mensen die de natuur het meeste belasten. Volgens berekeningen van de Franse economen Lucas Chancel en Thomas Piketty stootte de rijkste 10 pro­ cent van ’s werelds consumenten in het jaar 2015 ongeveer 45 procent van alle CO2 uit. De rijkste 1 procent stootte net zo veel uit als de armste 50 procent.298 Krankzinnige verhoudingen, die wegvallen als het ons lukt de we­ reldeconomie te transformeren. De oude wetmatigheid – dat wie meer gaat verdienen ook een groter beslag legt op de aarde – ver­ dwijnt in deze toekomst, en de groei van de mondiale middenklasse hoeft dan niemand meer milieuzorgen te baren. En voor wie zich zorgen maakt over ‘overbevolking’: het gemiddel­ de mondiale geboortecijfer is sinds 1950 al gehalveerd, en het blijft dalen overal waar vrouwen naar school gaan en toegang krijgen tot anticonceptie. De VN verwacht dat we aan het einde van de eeuw met 10 tot 12 miljard mensen zijn en dat de bevolkingsgroei dan stopt.299 Er is geen twijfel over dat het technisch en ecologisch mogelijk is zo’n grote wereldbevolking duurzaam te voeden en van energie te voor­ zien.300 In deze toekomst vervagen de schuldgevoelens die sommige mensen nu ervaren over de ‘klimaatimpact’ van het krijgen van kin­ deren.301 125

De opkomst van duurzaamheid heeft ook ingrijpende gevolgen voor de geopolitiek: er zullen in dit toekomstscenario waarschijnlijk minder conflicten zijn dan in het eerste scenario. Er zijn in de geschiedenis vele oorlogen gevoerd over de toegang tot schaarse brandstoffen, en de ver­ schillen tussen arm en rijk die in het fossiele tijdperk ontstonden waren gigantisch: de ongelijke verdeling van olie- en gasreserves in verschil­ lende landen schudde de kaarten voor een eeuwenlange geopolitiek gebaseerd op overvloed voor de een en schaarste voor de ander. Die geopolitiek kunnen we nu vaarwel zeggen.302 Aan de ene kant omdat de druk op de planeet in deze toekomst aanzienlijk vermindert, en aan de andere kant omdat nu iedereen kan beschikken over onein­ dige voorraden aan schone energie. Grofweg geldt dat de noordelijke landen met relatief weinig zonuren veel gebruik kunnen maken van windenergie. In de tropen waait het minder, maar is er zon in over­ vloed. Regionale stroomnetwerken knopen iedereen aan elkaar – een goede basis voor samenwerking in wederzijds belang.303 De nadruk komt dus, in tegenstelling tot in het eerste scenario, niet zo te liggen op wat we te verdedigen hebben. Grensmuren zijn in deze toekomst minder nodig. In deze wereld is er meer vrijheid dan in het vorige scenario, en die vrijheid is eerlijker verdeeld. Samenwerking met de natuur. Onze relatie met de natuur zal ingrijpend veranderen als we overschakelen op agro-ecologische landbouw en als we bossen beschermen en aanplanten om CO2 vast te leggen. Een ondernemende overheid zou boeren die willen overschakelen op duurzame teelt van een riante vergoeding kunnen voorzien, zoals in de jaren zestig, toen Nederland overstapte op aardgas. Zo’n vergoeding zou bekostigd kunnen worden door een hoge be­ lasting op bestrijdingsmiddelen, kunstmest en andere schadelijke landbouwpraktijken.304 Boeren die voor hun inkomen nu nog zijn overgeleverd aan de grillen van de wereldmarkt, zouden beter ver­ dienen door meerdere klimaatbestendige voedingsmiddelen te pro­ duceren. Het gebruik van gif zou kelderen en de biodiversiteit zou profiteren. 126

In plaats van overheersing en controle komt zo samenwerking met de natuur centraal te staan. Dat wérkt. Het beschermen van bestaande natuurgebieden en beter bodembeheer zorgen ervoor dat de koolstof die van nature door deze ecosystemen is opgenomen, veilig uit de lucht blijft.305 Een derde (!) van de CO2 die in de eenentwintigste eeuw uit de dampkring moet verdwijnen om de opwarming onder de 1,5 graad te houden, kan door massale herbebossingsprojecten wor­ den vastgelegd.306 Zulke projecten kosten ruimte: als we Nederland eenmalig zouden volplanten, halen we bijvoorbeeld ‘maar’ 1,8 miljard ton CO2 uit de lucht – dat is de helft van de jaarlijkse uitstoot van de EU. Herbebos­ sing levert dus geen definitieve oplossing zolang de uitstoot hoog is. Maar het kan de schade wel beperken. En in vergelijking met bio­ brandstofplantages zijn bossen wel veertig keer zo goed in het vastleg­ gen en opslaan van CO2.307 Het beste wat je op een hetere aarde met een bos kunt doen? Ge­ woon laten staan. Dus niet 5.400 hectare bos kappen zoals Nederland deed tussen 2013 en 2017.308 In de stad kunnen bomen soelaas bieden tegen de lokale hitte: een straat met veel bomen is ’s zomers tot wel 4 graden koeler dan eentje met louter beton.309 ‘Levende’ daken zijn ook een mooie innovatie: op zo’n dak plant je bloemen en planten in een ondiepe laag aarde. Wat je ervoor terugkrijgt is opzienbarend veelzijdig: een isolatielaag die warmte geeft in de winter en verkoeling in de zomer, de filtering en opslag van regenwater, een woonplaats voor insecten en vogels, de opslag van CO2 én een langere levensduur dan een normaal dak.310 De kosten zijn aanvankelijk iets hoger, maar de baten… ik val in herhaling. Groter welzijn. De lucht zal in deze toekomst veel schoner zijn. De bron­ nen van CO2-uitstoot zijn vaak ook de bronnen van luchtvervuiling: energiecentrales, fabrieken, auto’s, bussen en vliegtuigen. Er stierven in 2015 wereldwijd 9 miljoen mensen aan long- en vaat­ ziektes die het gevolg zijn van vieze lucht.311 De sterftecijfers van tu­ berculose, hiv en malaria samen komen nog niet eens in de buurt. 127

Zelfs roken kost de wereldbevolking minder gezonde levensjaren dan luchtvervuiling.312 Vooral mensen in armere landen plukken de vruchten van een overstap: zij ademen nu de smerigste lucht in. En weet je? We zouden ook gelukkiger zijn in deze toekomst. Er is een berg aan onderzoeken die laat zien dat mensen fundamenteel ‘biofiel’ zijn.313 Als we meer tijd doorbrengen in de natuur voelen we ons beter. Alleen al het zien van bomen vermindert stress.314

Geen groen walhalla, wel veerkracht Als dit scenario onwaarschijnlijk klinkt: dat ís het ook. Het waarmaken ervan, of iets wat erop lijkt, is véél moeilijker dan het eerste scenario, waarin we berusten in business as usual. De koers richting een onleef­ bare aarde keren vergt massale, collectieve inspanningen en levert dilemma’s op die we eerder niet onder ogen hoefden te komen. Een van die dilemma’s zijn de grondstoffen die nodig zijn om de duurzame energievoorziening uit de grond te stampen. Het gaat in het bijzonder om metalen zoals lithium en om ijzererts voor de productie van staal. Die materialen zijn nodig om windmolens, zonnepanelen, elektriciteitsnetten, batterijen en aanverwante technieken te produ­ ceren. In principe zijn de nodige grondstoffen er voldoende, maar ze moeten wel uit de aarde worden gedolven, wat vaak – maar niet altijd – gepaard gaat met slechte arbeidsomstandigheden, uitputting van toch al schaarse zoetwatervoorraden en milieuvervuiling.315 Dit is dus een duivels dilemma: om een snelle CO2-reductie te be­ halen, is het voorlopig onvermijdelijk dat we de natuur blijven scha­ den. En dat er in armere landen mensen in mijnen werken om technologie voor de rijkere landen te leveren – die kunnen zich de schone technologie altijd als eerste veroorloven. Koloniale verhoudingen blijven bestaan dus, ook in dit scenario. Maar er is één groot verschil ten opzichte van het vorige: dit keer heb­ ben we een plan voor het beëindigen van de roofbouw. Want bijna alle 128

metalen die in duurzame energietechnologie worden gebruikt, kun­ nen we nu al recyclen. En zelfs als je die recycling buiten beschouwing laat, is investeren in duurzame energie nog steeds een reusachtige stap vooruit ten op­ zichte van fossiele energie, omdat de winning en het gebruik van olie, gas en kolen een nog veel groter beslag leggen op water, klimaat en milieu.316 Bovendien kunnen we op zijn minst proberen de opbreng­ sten van de delving van grondstoffen eerlijker te verdelen dan we de afgelopen eeuwen hebben gedaan. Een groen walhalla wordt het niet. We zullen ongetwijfeld fouten maken bij deze transformatie. Iedere oplossing creëert nieuwe pro­ blemen, genoeg om ons nog eeuwen bezig te houden. Maar hoe snel­ ler we de ommezwaai maken, hoe sneller we de natuur ontzien, en hoe groter de kans dat we de crises van het klimaat en de biodiversi­ teit effectief het hoofd bieden. Onderweg zullen we steeds beter leren om te gaan met de veran­ deringen in ons milieu en de opwarming van ons leefklimaat die nu al onvermijdelijk zijn. Tot besluit van dit hoofdstuk wil ik laten zien hoe overschakelen naar duurzaamheid ook onze veerkracht voedt. In september 2017, vlak nadat orkaan Irma een spoor van vernieling trok door het Caribisch gebied en door Florida, zwol er boven de At­ lantische Oceaan nog een orkaan aan: Maria. Met windsnelheden van 280 kilometer per uur raasde de orkaan richting Puerto Rico. Daar werden duizenden gebouwen geheel of gedeeltelijk verwoest, werden wegen onbegaanbaar, viel de elektriciteitsvoorziening uit. Duizenden mensen kwamen om het leven. En achteraf stelden klimaatweten­ schappers vast dat Maria net als Irma meer schade aanrichtte als ge­ volg van de klimaatopwarming.317 De Amerikaanse journalist en activist Naomi Klein reisde ruim drie maanden later naar de Amerikaanse staat.318 Bijna de helft van de inwoners, meer dan 1,5 miljoen mensen, zat toen nog zonder stroom. Het was niet alleen het elektriciteitsnet dat bleef haperen; ook de import van fossiele brandstoffen, waar het eiland 98 procent van 129

zijn energie mee produceerde, kwam maar moeizaam weer op gang. Maar al die tijd, en ook direct na de storm, was er een baken waar de stroom het bleef doen, een plek waar mensen hun telefoon konden opladen en ouderen hun zuurstofmaskers konden inpluggen. In Casa Pueblo, de villa van de gelijknamige lokale milieuorganisatie, bleef het licht branden. Twintig jaar eerder waren er zonnepanelen op het dak geïnstalleerd. Ze overleefden de storm. Maria werd door sommige mensen op het eiland omgedoopt tot ‘onze leraar’. Want na de storm merkten mensen niet alleen wat er niet meer werkte – ‘zo ongeveer alles’, schrijft Klein. Ze kwamen er ook achter wat het wél bleef doen. Behalve Casa Pueblo was er een tweede plek die de storm wonder­ wel doorstond: een agro-ecologische boerderij, hoog in de bergen van het eiland. Enigszins bizar, schrijft Klein, om anderhalf uur lang door verscheurde gemeenschappen te rijden en dan te belanden op een boerderij waar lachende kinderen bonen aan het oogsten zijn. Toch is dat wat ze ziet. De boerderij wordt geleid door landbouwkundige Dalma Cartage­ na. Zij wil kinderen uit de buurt agro-ecologische principes bijbren­ gen en in contact brengen met de productie van hun voedsel. Een paar dagen na de orkaan waren Cartagena en de kinderen alweer groenten aan het oogsten, compost aan het maken en aan het nadenken over verbeteringen op de boerderij. De kas en de bananen waren gesneu­ veld, maar alle groenten die vlak bij of onder de grond groeiden had­ den de storm overleefd. De leerlingen namen tomaten, zoete aardappelen en wortelen mee naar huis. Ze waren zich bewust van het belang van hun werk. ‘Het voelt alsof wij de mensheid een red­ dingsboei toewerpen’, zei een 13-jarige leerling tegen Klein. In het kleine netwerk van agro-ecologische boeren op Puerto Rico speelden zich vergelijkbare taferelen af. ‘Leraar’ Maria liet zien hoe goed agro-ecologische landbouw werkte. De diverse gewassen, de stevige wortels, en de sterke bodem maakten deze boerderijen weer­ baarder. Het grootste deel van de monoculturen van bananen, papa­ 130

ja’s, koffiebonen en maïs, daarentegen, zag eruit alsof het met een zeis was neergehaald. 80 procent van deze gewassen op het eiland sneu­ velde tijdens de storm. Het verhaal van Maria laat zien dat slimme landbouw en schone energie onze weerbaarheid kunnen vergroten. In deze toekomst zul­ len we massaal gebruikmaken van deze opties. Naarmate meer bur­ gers dit soort projecten opzetten en de opbrengsten met elkaar delen, levert dat het tegenovergestelde op van bunkers, gated communities en privé-eilanden – het produceert gemeenschappen. Op een hete aarde is dat geen stoffig woord. Het is een voorwaarde om te overle­ ven.

131

Deel III Wat kunnen we doen?

7.  Keuzes en kansen

Bijen zijn goed in collectieve keuzes. In de lente, als er een nieuwe koningin wordt geboren, splitst twee derde van de zwerm zich af om een nieuw thuis te vinden. Vanaf een tijdelijke locatie treden honder­ den vrouwtjesbijen op als verkenner: ze vliegen stuk voor stuk uit om de beste nieuwe plek te spotten. Holle bomen doen het altijd goed, maar welke holle boom is de beste? Te laag bij de grond kan dodelijk zijn, een te zichtbare locatie ook.319 Soms is een conservatieve keuze de beste – een eik vlakbij bijvoorbeeld –, soms juist een ambitieuze tocht naar een iep 3 kilome­ ter verderop. Als een verkenner een goede plek aantreft, vliegt ze terug naar de zwerm en voert een dans uit om ‘haar’ locatie te promoten. Ze wiggelt met haar achterlijf in de richting van de plek. Met de duur van haar dans communiceert ze de afstand ernaartoe. Andere verkenners vlie­ gen vervolgens naar de locatie en als die bevalt, voegen ze zich bij de dans van de eerste verkenner. Elke dans symboliseert een andere vi­ sie op de toekomst.320 De bijen houden zich aan een simpele regel: voor de beste plek wordt het beste gedanst, dat wil zeggen, het meest consequent en het vaakst achter elkaar. Zo groeit de interesse voor die plek en ontstaat er consensus. Binnen een paar uur of een paar dagen voert een meerderheid van de verkenners dezelfde dans uit. Dan is duidelijk welke bestemming heeft gewonnen. In de samenvatting van journalist Roy Scranton: ‘De zwerm heeft zijn keuze gemaakt en vliegt uit.’321 135

In vergelijking met bijen zijn mensen hopeloos rommelige dieren. Ik schetste in de vorige twee hoofdstukken twee toekomstscenario’s, maar eenduidig kiezen voor het ene of het andere zullen wij nooit doen. Onze collectieve besluitvorming is een zooitje. Wij nemen onze besluiten, om een duidelijk verschil te noemen, niet vrij van vooroor­ delen en eigenbelang. Als een van de bijen een matige locatie heeft gevonden, zal ze niet haar best doen om die locatie ‘aan te prijzen’. Dat is niet in het belang van de kolonie. Mensen, daarentegen, pleiten soms voor een toekomst die hun persoonlijk goed uitkomt maar rampzalig is voor het collec­ tief. Zo gaven olie- en gasbedrijven de afgelopen decennia wereldwijd miljarden euro’s uit aan lobbyisten om beleidsmakers te beïnvloeden. Als ze er gerust op waren dat ‘de beste bestemming’ strookte met hun bedrijfsmodel, hadden ze dat niet hoeven doen. Oude ideeën en oude belangen praten in onze samenleving volop mee over de richting die we kiezen. Dat maakt het onmogelijk om als collectief eenduidig te kiezen voor de ene of de andere toekomst. Het gevolg is dat we nooit zullen belanden in het eerste scenario, of het tweede. Ik schetste de twee uitersten hiervoor om te laten zien dat er echt iets te kiezen valt – dat we in heel verschillende toekom­ sten belanden als we wel of juist niet radicaal van koers veranderen. Maar zo overzichtelijk als scenario één of twee wordt het niet: de krachten die op de verschillende toekomsten aansturen, bestaan naast elkaar. Soms is dat gekmakend. We leven in een gespleten wereld, waarin veel overheden zeggen dat ze de opwarming willen stoppen, maar tegelijkertijd de fossiele industrie blijven steunen. In één en dezelfde krant kun je een nieuwsbericht over een nieuwe campagne voor ‘duurzaam leven’ aantreffen, met daaronder een advertentie voor Semi All Inclusive cruise toppers! – de vervuilendste vakantie denk­ baar.322 Het is alsof we met twee stemmen spreken, alles tegelijk wil­ len, maar niets willen riskeren en niets willen opgeven.

136

Klimaatverandering in de komende eeuwen Onze uitstoot bepaalt hoe warm het wordt en hoe hoog de zeespiegel staat

CO₂-concentratie in de atmosfeer in deeltjes per miljoen (ppm) 2000 Business as usual 1500

Amper klimaatbeleid Langzame verduurzaming Zeer snelle daling uitstoot

1000 500 2000

2100

2200

2300

2400

2500

Stijging van de temperatuur in °C ten opzichte van 1986-2005 10

Onzekerheidsmarges

8 6 4 2 0 2000

2100

2200

2300

2400

2500

Stijging van de zeespiegel in meters ten opzichte van 1986-2005 7 6 Hoge CO2-uitstoot

5

Gemiddelde CO2-uitstoot

4

Lage CO2-uitstoot

3 2 1 0 2000

2100

2200

2300

Bron: IPCC, Climate Change 2014: Synthesis Report (2014), p. 74

2400

2500

Aan de andere kant is het juist dankzij zulke contrasterende toe­ komstvisies dat vooruitgang mogelijk is. We hebben het nodig dat we met elkaar van mening verschillen over wat de beste toekomst is. Al­ leen door ideeën en kennis uit te wisselen, komen we erachter wat werkt en waarmee we moeten oppassen. Een ondernemende overheid die vol inzet op een groene toe­ komst, bijvoorbeeld, kan heel voordelig uitpakken. Maar als de staat té sterk wordt, kan dat ten koste gaan van democratische vrijheden. Alleen door met elkaar in debat te blijven, door tegengestelde vi­ sies te blijven bekijken en bespreken, kunnen we zo veel mogelijk voorkomen dat oplossingen van vandaag de problemen van morgen creëren. Zo bezien is het tweede toekomstscenario van hiervoor maar één mogelijkheid. Het is bovendien een schets, een gedachte-oefening, geen partijprogramma – en er zitten ongetwijfeld zwakke plekken in. Waar het mij om gaat is een geloofwaardige en aantrekkelijke rou­ te vinden die ons uit de houdgreep van de status quo losmaakt. Een pad waardoor we onze relatie met de natuur fundamenteel verande­ ren. Een pad waardoor we onze samenleving herinrichten zodat ze niet langer een spoor van vernieling door het web van leven trekt. Een pad met onzekerheden én kansen. Hoe kunnen we de krachten die aansturen op een leefbare toe­ komst sterker maken? Hoe kunnen we de Great Turn versnellen?

Hoe politici hun eigen beleid ondermijnen Een manier om het pad vooruit te vinden, is door te kijken waar de transformatie nu stokt, waarom veel mensen nu juist níét op klimaat­ beleid zitten te wachten. Neem het protest van de ‘Gele Hesjes’ in Frankrijk. Vanaf eind 2018 gingen weekend na weekend tienduizenden Fran­ sen de straat op, getooid in gele veiligheidshesjes, om te protesteren tegen het beleid van president Emmanuel Macron. Hun onvrede was 138

breed, ze ging over de verschillen tussen arm en rijk, hoge huren, de kwaliteit van het onderwijs en meer. Maar de vonk die de vlam in de pan deed slaan was een verhoging van de brandstofbelasting – een klimaatmaatregel. Macrons hoop was dat meer Fransen het milieuvriendelijkere openbaar vervoer zouden gaan gebruiken zodra het gebruik van ben­ zineauto’s duurder werd. Maar dat schoot burgers die het financieel al niet breed hadden in het verkeerde keelgat. Hij daar in zijn paleis maakt zich zorgen over het einde van de wereld, zeiden de demon­ stranten, terwijl wij vaak niet eens weten of we het einde van de maand halen. En met het ov kom je in Frankrijk nergens, dus het was ook gewoon onpraktisch. Al die tijd liet Macron na overtuigend uit te leggen waarom dit de beste maatregel voor het land en het klimaat was. Onder de grote druk trok hij uiteindelijk de belastingverhoging helemaal in. Wat ging hier mis? Je kunt zeggen: Macron nam de verkeerde maatregel. In het licht van een belastingverlaging die hij eerder in zijn presidentschap had doorgevoerd voor de hoogste inkomens was dit klimaatbeleid niet eerlijk.323 Het was ook niet handig om middeninkomens te treffen die geen goed alternatief hadden. Als Macron hun steun had willen winnen, had hij ze iets tastbaars terug kunnen geven. In de Canadese provincie British Columbia is er groot draagvlak voor een CO2-belasting waar­ van de inkomsten worden verdeeld over alle burgers.324 Vervuiling wordt zo voor iedereen belast, en iedereen plukt daar de vruchten van. Een bijschrijving op de rekening van de Fransen had misschien ook wonderen kunnen doen. Maar het probleem zit dieper. Kijk naar het debat in Nederland rond de Klimaatwet (afspraak: 95 procent minder CO2-uitstoot in 2050) en het Klimaatakkoord (het te voeren overheidsbeleid tot 2030 om dat waar te maken). Als je het debat hierover samenvat, dan ging het bijna alleen maar over wat we zouden verliezen. Over wat dat ons ging kosten. Politici gaven daar voortdurend aanleiding toe. ‘Wat ons betreft ga 139

je niet in geitenwollen sokken in een koud, donker huis zitten’, zei VVD-Kamerlid Dilan Yeşilgöz in juni 2018, vlak nadat de Klimaatwet was aangenomen door de Tweede Kamer.325 De grootste regerings­ partij wilde het klimaatprobleem te lijf door te investeren in innovatie. Maar, zei VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff later, het kabinet ging niet ‘als een malle geld uitgeven aan het klimaat’. Ook premier Mark Rutte herhaalde het nog maar eens: ‘We hoeven niet opeens ons leven op te geven.’326 De opstelling van de VVD was exemplarisch voor het debat. Ik heb niet alle berichten in de media over het klimaatbeleid gezien, maar wel erg veel, en de vraag die ik het vaakst zag terugkeren was: ‘Wat gaat het Klimaatakkoord ons kosten?’ Een legitieme vraag natuurlijk, maar ook een tikkeltje eenzijdig. Dat er ook baten zullen zijn, was in de meeste verslaggeving niet meer dan een bijzin. Zo bevestigen politici en media vaak de indruk dat we alleen maar iets verliezen als we serieus klimaatbeleid voeren. Dat vertaalt zich direct in minder draagvlak. Recente peilingen in Nederland suggereren dat de steun voor klimaatbeleid afneemt zodra burgers de indruk krijgen dat ze op kosten worden gejaagd en comfort moeten inleveren.327 Po­ litici die niets van klimaatverandering willen weten, zoals Thierry Baudet, scoren in deze context met hun boodschap dat klimaatactie alleen maar geld kost en niets oplevert. De politici die wél klimaatbeleid willen voeren, staan vaak met hun mond vol tanden tegenover de uithalen van politici als hij. Ze heb­ ben geen goed verhaal om hun beleid te verdedigen. Neem minister Eric Wiebes van Economische Zaken en Klimaat. Toen hij in 2017 aantrad, zei hij in de media continu dat hij ‘op ton­ nenjacht’ ging; ‘megatonnen aan CO2-uitstoot om precies te zijn’.328 Wiebes wilde de goedkoopste manieren vinden om die uitstoot te verminderen zodat het kabinet zijn klimaatdoelen zou halen. Zijn ‘zoektocht’ stelde hij voor als een totaal apolitieke oefening. Gewoon een kwestie van tonnen en euro’s tellen en kijken wat op korte termijn haalbaar is. 140

Het punt is: deze aanpak zegt helemaal niets over waar we dan n­ aartoe gaan. ‘Minder uitstoot’ betekent op zichzelf nog niets. Het is even demotiverend als een ‘CO2-neutrale economie’ of een ‘gasloze wijk’ – nog twee van die zielloze termen die telkens terugkomen. Waarom zouden we kiezen voor een toekomst zonder CO2-uit­ stoot? Is er koffie als we er aankomen? Valt er onderweg iets te la­ chen? Levert de ‘tonnenjacht’ banen op? Gaat het mensen met lage inkomens belasten of ontzien? Hoe zorgen we dat de strijd tegen op­ warming de kloof tussen arm en rijk niet vergroot? Het heeft weinig zin om klimaatbeleid te voeren als daar geen visie achter zit, geen verhaal over wat er valt te winnen. De enige bood­ schap die we nu voortdurend horen is dat er iets gaat verdwijnen. Niet omdat het leuk is, maar omdat het moet, omdat Nederland anders onder water komt te staan. Dat is geen aantrekkelijk perspectief – dat is wanhoop.

Een verhaal voor iedereen Alleen een goed verhaal kan ons uit deze patstelling helpen. De mens die ‘heer en meester’ over de natuur moest zijn en zo ongelooflijke overwinningen en winsten zou boeken – dat was eeuwenlang een goed verhaal. Het heeft een groot deel van de wereldbevolking veel gebracht en het maakte duidelijk wat de plek van de mens op aarde was. Een groeiende economie leverde voor velen vooruitgang en vrij­ heid en comfort. Daar deden we het voor. Nu dat verhaal als een kaartenhuis in elkaar stort, hebben we een ander verhaal nodig. Mensen nachtmerries bezorgen over de ‘kli­ maatapocalyps’ is niet genoeg – daarmee voorkomen we geen enkele ramp.329 Ook IPCC-rapporten zijn niet genoeg – die leest bijna nie­ mand en inspirerend zijn ze ook al niet. Je kunt een verhaal uiteindelijk alleen vervangen door een ander verhaal.330 In wat voor wereld zouden we willen wonen? Waar doen we het voor? 141

Dit waren de vragen die Puerto Ricanen zichzelf moesten stellen nadat orkaan Maria in 2017 hun eiland te grazen had genomen. Er rou­ leerden toen talloze ideeën over wat een goed ‘herstel’ zou inhouden. Meer marktwerking, meer toerisme, meer buitenlandse investeer­ ders, of iets heel anders? ‘We moeten weten waar we naartoe gaan’, zei een lokale milieu­ activist tegen Naomi Klein. ‘We moeten weten waar ons ultieme doel ligt. We moeten weten hoe het paradijs eruitziet.’ Hoe ziet ons paradijs eruit? Hoe meer mensen een gedeeld beeld hebben van onze bestemming, hoe meer we ons daaromheen kunnen organiseren.331 Wat een aantrekkelijke dans is voor een bijenkolonie, dat is een aantrekkelijk toekomstverhaal voor ons. Ik geloof – verrassing, verrassing – dat een groene transformatie – een of andere variant van het tweede toekomstscenario – het aan­ trekkelijkst is. Die biedt aanknopingspunten voor een positief verhaal over vooruitgang ondanks tegenslag, over mensen die samenwerken en zo boven zichzelf uitstijgen. Het zou een episch verhaal worden vol actie, besluitvaardigheid, verandering – een stuk spannender dan de dwangbuis uit het eerste toekomstscenario, de geestdodende alterna­ tiefloosheid van die wereld. En het mooiste is: alle ingrediënten voor een overtuigend verhaal zijn aanwezig. Ze hebben meestal niets met de politiek te maken. Je hoeft niet links of rechts te zijn om belang te hechten aan schone lucht, of aan zeeën waarin tropische koralen en alle wonderlijke wezens die ze voortbrengen een toekomst hebben. Als schone lucht geen belangrijk argument voor je is, dan mis­ schien wel het wegvallen van je schuldgevoel over vervuilende con­ sumptie. Als je wilt dat de dieren uit kinderverhalen en natuurdocumentai­ res blijven bestaan, dan is de aantrekkingskracht van het groene toe­ komstverhaal evident. Als je tegen verdere Europese integratie bent, kun je duurzame energie als middel zien om grotere nationale autonomie te bereiken – we worden immers met ieder windmolenpark en met iedere waterstof­ 142

fabriek minder afhankelijk van olie, gas en kolen uit het buitenland. Als je het onbehaaglijke gevoel hebt dat er in een geglobaliseerde wereldeconomie te weinig aandacht is voor de menselijke maat, dan biedt een duurzame toekomst perspectief: zorg voor elkaar en het land waarop we wonen is immers het uitgangspunt. Als het idee van grootschalige migratie je onrust baart, dan is ef­ fectief klimaatbeleid een goede maatregel tegen de crises die volks­ verhuizingen veroorzaken. Zo zijn er een miljoen goede redenen om te kiezen voor het groene toekomstverhaal. Natuurlijk zal niet iedereen op de korte termijn profiteren. Er staat veel op het spel voor mensen wier werk, identiteit of vermogen sterk verknoopt is met het fossiele systeem. Als je bijvoorbeeld jarenlang je ziel en zaligheid hebt gelegd in het vinden van nieuwe oliereserves, dan verliest je werk in een groene toekomst nogal wat glans. Of werk je in een garage aan het onderhoud of de reparatie van auto’s – zoals 1,5 miljoen mensen in Europa doen –,332 dan is het niet per se een opsteker dat elektrische auto’s veel minder onderhoud no­ dig hebben omdat ze uit veel minder bewegende onderdelen bestaan. En wie een bunker heeft gekocht, of een appartement op een privé-­eiland, zal sterke argumenten nodig hebben om het over een andere boeg te gooien en mee te doen aan een grote omwenteling. Kan het verhaal over een groene toekomst uiteindelijk voor iedereen aantrekkelijker worden? Ik denk het wel. Zelfs als je alle politieke, morele en ecologische afwegingen terzijde schuift, blijft er een keihard argument over. De economie. De ene analyse na de andere laat zien dat een transformatie naar ware duurzaamheid een bron is van miljoenen nieuwe banen, lagere ziektekosten, minder klimaatschade en groeiende inko­ mens.333 Neem het Nederlandse Klimaatakkoord. De kosten van het beleid dat daarin is afgesproken, lopen naar verwachting op tot een kleine 143

2 miljard euro per jaar tot 2030. Ter vergelijking: we besteden jaarlijks ongeveer 80 miljard euro aan zorg en aan sociale zekerheid en zo’n 10 miljard aan defensie. Met die kleine 2 miljard kunnen we de eerste stappen zetten om de bebouwde omgeving, de mobiliteit, de landbouw en de energie­ voorziening op te schonen.334 Tot 2030 zouden er door dit beleid 39.000 tot 72.000 voltijdbanen bij komen: zeven groene banen voor elke fossiele baan die verdwijnt.335 We krijgen er een toekomstbesten­ dige industrie voor terug. Dat is een heel aardige return on investment, zou ik denken, zeker voor een land dat voor een kwart onder zeeniveau ligt en dus nogal veel belang heeft bij het beperken van de opwarming. En zo zijn er meer economische drijfveren. Te laat of onvoldoende meedoen aan de groene omschakeling levert zijn eigen risico’s op. De opkomst van duurzame energie zet de gevestigde fossiele economie voor het blok. Een universele les uit de geschiedenis is dat een be­ staande sector al begint te krimpen vlak nadat een goed alternatief op de markt verschijnt. Zo gingen bijna alle fabrikanten van fotorolletjes over de kop toen de digitale camera zijn opmars inzette. Het probleem was niet dat van de ene op de andere dag niemand nog Kodak-rolletjes kocht. Het pro­ bleem was dat de Kodaks van deze wereld hadden gerekend op groei, die nu ineens door de digitale concurrentie werd opgesoupeerd. Gevestigde bedrijven worden dus niet pas geraakt als een concur­ rent de hele markt domineert. De belangrijkste vraag is wie de groei krijgt. Op het gebied van energie is het antwoord steeds vaker: het duurzame alternatief. In 2017 werd 45 procent van de wereldwijde groei in energievraag geleverd door stroom uit de zon en de wind.336 Omdat de kosten van zonnepanelen en windmolens blijven dalen, zullen die energiebronnen de komende jaren een steeds groter deel van de vraag leveren, tegen relatief lagere kosten. Dat is een van de redenen dat er in de VS onder Trump meer ko­ lencentrales sluiten dan onder Obama, ondanks Trumps belofte dat de steenkoolsector zou opleven.337 Voor gevestigde energiebedrijven 144

zoals Shell en BP zal het de komende jaren steeds moeilijker worden om nog te groeien in hun oude markt van olie en gas. De groene con­ currenten zijn voor deze energiebedrijven nog relatief klein, maar inmiddels zijn ze groot genoeg om hun pijn te doen.338 Voor investeerders loont het nu al om fossiel te dumpen.339 Een analyse uit oktober 2018 liet zien dat het pensioenfonds van de amb­ tenaren van de staat New York 22 miljard dollar méér zou hebben verdiend als het de beleggingen in fossiele energiebedrijven tien jaar geleden had verkocht. Dat had 19.820 dollar per pensioendeelnemer opgeleverd.340 Britse publieke pensioenfondsen hebben bijna 1 mil­ jard dollar verloren door de neergang van kolen, bleek uit een andere analyse.341 Ook ABP, het grootste Nederlandse pensioenfonds, zou meer rendement behalen als het géén investeringen in fossiel meer had.342 Nog een aantrekkelijk voordeel van overschakelen? Een duur­ zaam energiesysteem is véél efficiënter. Of misschien is het nauw­ keuriger om te zeggen: het fossiele energiesysteem is hopeloos verkwistend.343 Twee derde van de fossiele brandstoffen die we nu verbruiken gaat verloren als nutteloze restwarmte. Als we bijvoor­ beeld steenkool verbranden om stroom op te wekken, moeten we eerst water aan de kook brengen en een turbine laten draaien met de stoom. Door het draaien van de turbine wekken we elektriciteit op, maar in dit proces gaat ongeveer de helft van de energie uit de steen­ kool verloren. In het huidige energiesysteem kom je zulke verliezen overal tegen. Driekwart van de benzine die je in een auto verbrandt gaat bijvoor­ beeld verloren aan interne wrijving in de motor en aan het verwar­ men van je motorblok. Daar kom je geen meter mee vooruit. Duurzame alternatieven bieden hier vaak echte vooruitgang. Elek­ trische auto’s zijn bijvoorbeeld bijna vier keer zo zuinig. Een warmte­ pomp gebruikt vier keer minder energie dan een cv-ketel op aardgas. En grote, inefficiënte energiecentrales zijn veel minder nodig als zon­ nepanelen en windmolens onze stroom opwekken – we gebruiken ze hoogstens nog om waterstof te verstoken. Bij de productie van zulke 145

‘zonnebrandstoffen’ treden overigens ook grote verliezen op. Maar over het geheel is een economie die is overgeschakeld op groene ener­ gie véél efficiënter – en waarschijnlijk is die energie ook goedko­ per.344 Tegen de achtergrond van een economie die juist onder druk staat door de opwarming, zijn groene investeringen dus een no-brainer. Het is simpelweg veel goedkoper om klimaatverandering aan te pakken dan het te laten gebeuren.345

Komt er vanzelf een einde aan de uitputting? Noem me naïef, maar ik heb lange tijd gehoopt dat bovenstaande ar­ gumenten als vanzelf tot verandering zouden leiden. Misschien zijn ze nog niet vaak genoeg samengevoegd in een ronkend verhaal – mis­ schien is dat verhaal nog niet goed genoeg verteld. Maar de argumenten zijn niet nieuw. In het gezaghebbende, ze­ venhonderd pagina’s tellende Stern Review on the Economics of Climate Change uit 2006 werd bijvoorbeeld al voorgerekend dat een groene overschakeling de wereld jaarlijks ongeveer 1 procent van het gecom­ bineerde bruto binnenlands product (bbp) zou kosten. De schade van klimaatverandering daarentegen zou volgens hetzelfde rapport op­ tellen tot een jaarlijks verlies van zeker 5 procent van dat gecombi­ neerde wereldwijde bbp, vanaf nu en voor altijd.346 Een zuiver argument voor actie. Maar tot nu toe hebben angsten over het verlies van specifieke sectoren zoals de luchtvaart zwaarder gewogen dan zulke cijfers. De houdgreep van de status quo is te sterk, de gespletenheid die ik eerder schetste is hardnekkig, en eraan ont­ snappen vergt veel inventiviteit en doorzettingsvermogen. Tot die conclusie ben ik de afgelopen jaren met enige tegenzin ge­ komen. Een reis naar Ecuador opende me de ogen. In het voorjaar van 2017 reisde ik met een collega naar Ecuador als onderdeel van een uitwisseling met lokale journalisten. Ik werkte van­ 146

uit de hoofdstad Quito aan verhalen over de oliewinning in het Ama­ zonegebied. In ruil voor leningen van China had de socialistische president Rafael Correa de olie-export van het Zuid-Amerikaanse land flink opgevoerd. Zelfs eerder beschermde delen van het regenwoud waren nu opengesteld voor mijnbouw en oliewinning. Wat er gebeur­ de in het nationale park Yasuní is me altijd bijgebleven als het perfec­ te voorbeeld van wat je krijgt als je de huidige wereldeconomie haar ‘gang’ laat gaan. Yasuní ligt in het oosten van Ecuador, in het Amazonegebied. Het is beschermd gebied omdat in het park meer soorten vogels leven dan in heel Europa, meer soorten padden en kikkers dan in heel Noord-Amerika, en meer soorten insecten dan waar dan ook. Het park heeft het allemaal: zeldzame planten met een medicinale werking, bedreigde apen met duidelijke namen, zoals de witbuikslin­ geraap, maar ook poema’s, jaguars, ocelots, gigantische miereneters, luiaards en zeekoeien. Er wonen ook een paar duizend mensen van het Waorani-volk, in vrijwillige afzondering van de rest van de we­ reld. In 2007 werd een veld met een inhoud van meer dan 800 miljoen vaten olie onder het park gevonden. Genoeg om de wereldeconomie tien dagen van brandstof te voorzien – en om Yasuní te verwoesten. Laat het zitten, zou je denken. Maar Ecuador had die luxe niet – het land had geld nodig en had China olie beloofd. De nieuwe vondst vergrootte de winbare reserves van het land met 20 procent. Volgens een conservatieve schatting van destijds zou Ecuador 5,7 miljard dollar kunnen verdienen door de olie te winnen. De helft van de bevolking leefde op dat moment van min­ der dan 2 dollar per dag en er was internationaal grote vraag naar olie. De olieprijzen waren hoog, het was bijna onweerstaanbaar. Maar Correa stond onder grote druk van natuurbeschermers en inheemse stammen, die – net als een grote meerderheid van de bevol­ king – niets van de boorplannen wilden weten. Er werd een list be­ dacht. Ecuador kon proberen bij de internationale gemeenschap geld op te halen om de olie in de grond te laten zitten. 147

Andere landen zouden zo meebetalen om de natuur in Yasuní te beschermen, en Correa zou alsnog geld genoeg hebben om zijn land te ontwikkelen. Hij opende een fonds en ging op het wereldtoneel met de pet rond om 3,6 miljard dollar op te halen, 60 procent van wat Ecua­ dor naar verwachting kon verdienen door de olie onder het nationale park te winnen. Het was een goed idee. De internationale gemeenschap werd me­ deverantwoordelijk gemaakt voor dit stuk natuur. Als er voldoende geld zou worden opgehaald, zou het park voor eens en altijd worden afgesloten voor olieboringen. Meer dan een half miljard ton CO2 zou niet de lucht in gaan. Maar het plan mislukte. De wereld begreep de vraag van Ecuador niet, zag het als chantage, of was gewoon niet bereid te betalen. Er werd slechts 300 miljoen dollar toegezegd, en daarvan werd maar 13 miljoen overgemaakt. In 2013 opende Correa het park alsnog voor oliewinning. Drie jaar later vloeiden er 23.000 vaten olie per dag uit. Er zijn inmiddels wegen aangelegd in het park, wat voor de natuur het begin van het einde is. Waar wegen zijn, gaan mensen, en waar mensen gaan, begint de ontbossing. De zone waar de winning zich afspeelt is, zoals veel boorlocaties in het land, gemilitariseerd. Presi­ dent Correa ontpopte zich als minidictator die tegenstanders van de boringen wegzette als ‘tegenstanders van de vooruitgang’. Met harde hand zag hij toe op de winning van de olie. Hij moest wel. Wie een­ maal afhankelijk is van olie-export, blijft het ook.347 Het was eigenlijk pas in Ecuador dat ik echt begreep wat we aan het doen zijn. En het was niet in Yasuní, want daar ben ik zelf niet geweest. Het was in de gigantische tuin van Heike Brieschke, een Duitse ornitho­ loog (vogelkenner) met kort grijs haar. Op haar 11 hectare land telde zij maar liefst 220 vogelsoorten, inclusief 28 soorten kolibries die hum­ men en zoemen als ze voor een bloem zweven om de nectar te drinken. Een collega-journalist nam ons mee ernaartoe. Alle kolibries die ik zag hadden lange puntige snavels, maar hun kleuren en vormen 148

waren heel verschillend. Een exemplaar had witte veertjes rond zijn voeten, alsof hij permanent dottige slofjes droeg. Alsof de evolutie hem belachelijk wilde maken. Heike serveerde kruidenthee en vertelde over het trainingscen­ trum op haar erf, vanwaaruit ze het milieubewustzijn van de lokale jeugd probeerde te prikkelen. De overheid deed daar maar weinig aan, zei ze met een bezorgde frons. Ik wist inmiddels dat de overheid van Correa zelfs dit soort weelderige plekken wilde aanwijzen voor olieboringen. Te midden van al die kleuren groen drong pas echt tot me door hoe zonde dat is. En wat mensen bedoelen als ze praten over ‘natuurlijke rijkdom’. Natuurlijke rijkdom is: meer kleuren groen dan je kunt tellen en een kolibrie met slofjes aan.348 Eenmaal weer in Nederland zag ik een korrelige foto van een ja­ guar, volgens lokale journalisten genomen in Yasuní.349 Majestueus. Met zijn grote poten treedt hij langs een stapel pijpleidingen. Absurd. De oliewinning in het Amazonebos laat zien hoe roekeloos ons eco­ nomische systeem is – hoever het ons dwingt te gaan, en hoe bijna iedereen daaraan meewerkt. Het vliegtuig waarmee ik naar Quito en weer naar Amsterdam vloog, was gevuld met de kerosine die op dit soort plekken wordt geproduceerd. Ik kan daar wel ‘tegen’ zijn, maar dat verandert niets. Een ‘tragedy of the commons’, zo noemt de Amerikaanse ecoloog Garrett Hardin de situatie waarin we zijn beland. Iedereen maakt ge­ bruik van schaarse gemeenschappelijke ‘goederen’ – olie, gas, kolen, lucht, het bodemleven, een leefbaar klimaat –, maar bijna niemand hoeft af te rekenen voor de uitputting of vernietiging ervan. Als ik een ton CO2-uitstoot veroorzaak, dan hoef ik niet te betalen voor de gevolgen daarvan; de 3 kubieke meter zee-ijs op de Noordpool die erdoor smelt, bijvoorbeeld.350 Als een boer zo veel gif gebruikt dat al het meercellige leven op zijn akker verdwijnt, dan bekoopt hij dat alleen met een lagere oogst – terwijl uiteindelijk de hele wereld be­ taalt voor de teloorgang van de biodiversiteit. 149

De Britse investeerder en vermogensbeheerder Jeremy Grantham verwoordde het in 2018 scherp: ‘We kappen onze bossen, we putten onze bodem uit, we vervuilen en verspillen ons water, en we maken een open riool van onze atmosfeer. Dat vind je allemaal niet terug op begro­ tingen en belastingaangiftes. Het kapitalisme en de traditionele econo­ mie kunnen gewoonweg niet met dit soort problemen omgaan.’351 De voornaamste pretentie van het kapitalisme is dat de markt de prijs van goederen altijd correct weergeeft. De zuivere wetten van vraag en aanbod, luidt de theorie, maken dat wij altijd de juiste prijs betalen voor wat we consumeren. Maar daar klopt dus helemaal niets van. Want niemand rekent af voor het stukje bij beetje onleefbaar maken van de planeet. De trage­ die is dat wat van iedereen is, uiteindelijk van niemand is – en dan verdwijnt. Toch dringt dit alles maar niet door bij bestuurders. Vooral in het po­ litieke midden, bij de rechtse partijen en bij de gevestigde fossiele bedrijven heerst nog altijd het geloof dat ‘behoedzaam’ klimaatbeleid het hoogst haalbare en het verstandigste is. Ze presenteren dit als de positie van realisten, van verstandige mannen en vrouwen die zich niet gek laten maken, die actief weerstand bieden aan de zogenaamde ‘drammers’ die te snel te veel verandering zouden willen. Ze houden het hoofd koel, ook op een warme planeet. Maar deze zelfverklaarde realisten slaapwandelen een tijdperk van enorme economische scha­ de in, met gevolgen voor ons allemaal.352 Ik zei het al: de krachten die aansturen op het eerste toekomst­ scenario, bestaan naast de krachten die aansturen op het tweede. En ze geven niet zomaar op. Neem de lobby in de Europese Unie. Een recente inventarisatie laat zien dat lobbyisten van de gasindus­ trie tussen november 2014 en augustus 2017 in totaal 460 vergaderin­ gen hebben gehad met de twee commissarissen die verantwoordelijk zijn voor klimaat- en energiebeleid in de EU. Vertegenwoordigers van groene non-gouvernementele organisaties kwamen niet verder dan 51 ontmoetingen met die twee commissarissen. 150

De Europese topbestuurders die besluiten over energie- en kli­ maatbeleid, zitten dus negen keer zo vaak met de fossiele industrie om de tafel als met belangenbehartigers van de groene zaak.353 De gas­ sector gebruikt die toegang tot Europese bestuurders om nieuwe pro­ jecten van de grond te krijgen. Geen wonder dat Europa zegt te willen vergroenen, maar ondertussen keihard blijft inzetten op de bouw van nieuwe infrastructuur voor aardgas.354 Zal de wal het schip keren? Bereikt de uitputting van de aarde op een gegeven moment een grens? Reken er maar niet op. Ondanks de concurrentie van duurzame energiebronnen, gaan olie- en gasbedrijven tot het uiterste om méér fossiele brandstoffen te winnen. Shell, ExxonMobil en andere olie­ maatschappijen gebruiken inmiddels zonnepanelen om de energie op te wekken die nodig is om olie en gas uit de grond te halen.355 Nog­ al paradoxaal, inderdaad. Google, Microsoft en Amazon leveren nu de computerkracht en de algoritmes om de olieboringen van morgen efficiënter uit te voeren.356 Zolang het de olie- en gasbedrijven lukt winstgevend te blijven, en zolang overheden hun de ruimte blijven bieden, zullen ze doorgaan. Er zit nog genoeg olie in de grond om ons huidige consumptieniveau nog 230 jaar voort te zetten. Aardgas hebben we nog voor ongeveer 280 jaar, en zelfs voor 1.600 jaar als we het uit de bevroren bodem van de oceaan zouden gaan winnen – een techniek waar Japan, China en de VS nu in investeren.357,358 Dat je bewust zo’n nieuwe winningstechniek zou ontwikkelen vind ik maar moeilijk te bevatten; dat is wat je zou doen als je een hittetijd wílt. Maar dat is de bizarre werkelijkheid van dit moment: het lijkt on­ vermijdelijk dat de klok heeft geslagen voor de winning van olie en gas, én het lijkt onvermijdelijk dat die winning gewoon door zal gaan. Het is radicaal om de uitstoot van almaar meer broeikasgassen toe te staan. Toch blijven veel machthebbers doen alsof het radicaal is om veel sneller van koers te willen veranderen. 151

Ze hebben vaak een blinde vlek voor hun eigen tekortkomingen. ‘Ik geloof niet dat er veel discussie is of deze regering genoeg doet’, zei premier Mark Rutte in februari 2019 toen hem werd gevraagd om een reactie op het protest van duizenden jongeren die vinden dat zijn re­ gering niet genoeg doet. ‘Je kunt onmogelijk meer vragen’, zei Rutte. Het enige Europese land dat minder duurzame energie opwekt dan Nederland is Luxemburg.359 ‘Hoe kunnen we een moderniseringsproject dat sinds twee eeu­ wen “vergat” te anticiperen op de reacties van de aarde op het mense­ lijke handelen nog als “realistisch” beschouwen?’, vraagt de Franse filosoof Bruno Latour zich af. ‘Hoe kunnen we de “objectiviteit” van economische theorieën aanvaarden die niet in staat zijn te verdiscon­ teren dat de hulpbronnen waarvan ze de uitputting hadden moeten voorzien schaars blijken te zijn? [...] Hoe kunnen we een beschavings­ ideaal “rationalistisch” noemen dat zich schuldig heeft gemaakt aan een zo kolossale inschattingsfout dat ze ouders de mogelijkheid ont­ zegt hun kinderen een bewoonbare planeet na te laten?’360 De enige die deze neerwaartse spiraal kan doorbreken is de over­ heid – die kan de regels van het spel herschrijven. Maar de overheid geeft niet of onvoldoende thuis, want concurrentiepositie, want werk­ gelegenheid op de korte termijn, want gebrek aan lef, want visie is een olifant die je het zicht beneemt. Zoals de bioloog Bill Mollison al eens concludeerde: ‘Kwaadaardigheid is rigoureus toegepaste stompzin­ nigheid.’ Er is maar één conclusie mogelijk. Een nieuw toekomstverhaal moet méér omvatten dan een ‘ja’ tegen de alternatieven. Het moet ook een luide, duidelijke ‘nee’ bevatten tegen doorgaan op de huidige, ge­ vaarlijke weg. In de laatste twee hoofdstukken stel ik je voor aan de wereldwijde beweging van burgers die vechten voor een leefbare toekomst, door harde grenzen te trekken én door zelf te bouwen aan een duurzame economie.

152

8.  Het gevecht van de eeuw

Overal op aarde trekken mensen aan de rem. Zij accepteren niet langer dat het fossiele systeem doordendert alsof er niets aan de hand is. Dit hoofdstuk gaat over hen. Over de nee-zeggers, de grenzentrek­ kers, de ijzervreters van het klimaatdebat. Ik beschrijf drie plekken waar zij campagne voeren: in de rechtbank, onder beleggers, en bij de infrastructuur van de fossiele energievoorziening. Bij alle drie de campagnes zijn de pijlen gericht op olie, gas en ko­ len. Terecht, want met ruim driekwart van alle uitstoot zijn fossiele brandstoffen het grootste probleem voor het klimaat. Deskundigen zijn het erover eens dat het terugbrengen van juist deze uitstoot de hoogste prioriteit heeft, aangezien er prima alternatieven zijn voor olie, gas en kolen. Andere sectoren, zoals de voedselvoorziening, waar de uitstoot moeilijker uit te bannen is, hebben dan iets meer tijd voor een transfor­ matie. Ook dat is terecht: het alternatief voor een koe die methaan uit­ stoot is geen koe – daarvoor moet je mensen zover krijgen dat ze geen vlees en zuivel meer eten. Het alternatief voor een kolencentrale is een windmolenpark met een waterstoffabriek: een veel haalbaardere stap. Laat me vooraf een veelgehoorde karikatuur van actievoerders wegnemen: geen van de mensen die ik in dit hoofdstuk aan je voor­ stel, beweert dat we in één klap zonder fossiele energie kunnen. Hun strijd richt zich daar niet op. Wat zij willen, is uit de houdgreep van het huidige systeem komen. Ze zoeken de zwakke plekken in de keten van boorput tot benzinepomp, en ze zetten samen hun koevoet erin. Je kunt het gerust het gevecht van de eeuw noemen. 153

Advocaten in actie De eerste strategische campagne vindt plaats in de rechtbank. Een rechtbank is niet de meest voor de hand liggende plek om een doorbraak op klimaatgebied te zoeken, dat geef ik toe. Maar als ik op dinsdag 9 oktober 2018 naar het Paleis van Justitie in Den Haag reis, hoop ik er toch getuige van te zijn. Vandaag vonnist het gerechtshof in het hoger beroep dat de Nederlandse staat heeft aangespannen in de beroemde – en beruchte – klimaatzaak. Al in 2013 startte actieorganisatie Urgenda deze rechtszaak tegen de Nederlandse staat. Met succes. In 2015 kreeg Urgenda precies waar ze om had gevraagd. De rechter verplichtte de staat toen om de uit­ stoot met minimaal 25 procent terug te brengen in 2020 ten opzichte van het niveau van 1990. Als de staat minder deed, zou dat ‘nalatig’ zijn, omdat de overheid haar burgers moet beschermen tegen voor hen gevaarlijke klimaatverandering. Het kabinet vond, net als veel commentatoren, dat de rechter zijn boekje te buiten was gegaan en ging direct na de uitspraak in hoger beroep. Dus daarom zitten we hier nu weer in de rechtszaal – de advocaten van Urgenda en van de staat, de tientallen journalisten en toeschou­ wers. Zal de uitspraak uit 2015 standhouden? Als de rechter aan haar vonnis begint, houden de mensen om me heen hun adem in. De vol­ gende twintig minuten zijn we getuige van een veldslag. Het gerechtshof maakt gehakt van álle argumenten die de lands­ advocaat had aangedragen om de staat vrij te pleiten – dat Nederland al genoeg doet, dat het Parijsakkoord voor een daling van de uitstoot zal zorgen, dat de politiek over de klimaatdoelstellingen gaat, niet de rechter. Er blijft werkelijk niets van overeind. Het vonnis is opnieuw bikkelhard: de Nederlandse staat moet meer doen om zijn burgers te beschermen tegen klimaatverandering. Laks klimaatbeleid brengt mensen in gevaar, bevestigt het hof, en de vrijheid van de politiek om burgers in gevaar te brengen houdt ergens op. Die grens is bereikt. Dat andere landen te weinig doen, ontslaat Nederland niet van zijn 154

verantwoordelijkheid, zegt de rechter ook. De bijdrage van ons land aan het wereldwijde probleem is – met ongeveer 0,5 procent van de jaarlijkse uitstoot – groot genoeg om relevant te zijn.361 De staat krijgt opnieuw de opdracht om de uitstoot sneller terug te brengen dan in het bestaande klimaatbeleid werd gepoogd.362 Net als drie jaar geleden gaat het vonnis ook nu in een razend tem­ po de wereld over. De uitspraak in de Nederlandse klimaatzaak sterkt tientallen advocaten die in eigen land bezig zijn om via de rechter meer klimaatactie van hun overheid af te dwingen. In 2015 hadden deze advocaten wereldwijd zich ook al opgetrokken aan het Urgen­ da-vonnis; nu voelen ze eens te meer hoe machtig het recht kan zijn als middel om politieke patstellingen en vastgeroeste belangen open te breken. De Maastrichtse advocaat Roger Cox is een van de aanstichters van deze wereldwijde juridische actiebeweging. De afgelopen jaren heeft hij ervaren ‘dat rimpelingen van burgers kunnen leiden tot een krach­ tige golf’. Iedereen kan ‘deel uitmaken van de wereldwijde maatschap­ pelijke beweging van betrokken burgers’, zegt Cox.363 Cox was niet altijd zo’n revolutionair, blijkt tijdens de gesprekken die ik de afgelopen jaren met hem voerde. Tot 2006 hield hij zich bezig met geschillen in de bouw- en vastgoedsector. Zorgen over het veran­ derende klimaat had hij niet. Of het nou min 50 of min 49 is op de Noordpool, dacht hij, wat maakt het uit? Dat is nog steeds bizar koud. Tot hij in 2006 Al Gores klimaatdocumentaire An Inconvenient Truth ziet. Een alarmerende powerpointpresentatie is het eigenlijk, met Gore die op een hoogwerker klimt om aan te wijzen hoe belache­ lijk hoog onze CO2-uitstoot is in vergelijking met de natuurlijke varia­ ties in de afgelopen 600.000 jaar. Cox ziet de film met zijn vrouw Saskia in de Lumière-bioscoop in Maastricht en schrikt zich kapot. Waarom wist hij dit niet? Hier is de overheid toch voor? De regering heeft het nauwelijks over de klimaat­ actie die nodig is. Cox voelt zich verraden. Vanaf dat moment begint hij zich er meer mee bezig te houden. 155

Met zijn vrouw organiseert hij door het hele land vertoningen van Gores film. Avonden en weekenden zit hij IPCC-rapporten te lezen over vroegere ijstijden en smeltende ijskappen. Hij lobbyt in zijn pro­ vincie Limburg voor een ‘circulaire economie’ waarin ieder materiaal gerecycled wordt zodat afval en uitstoot verdwijnen. Richt een certi­ ficeringsinstituut op met de bedenkers van de ontwerpfilosofie crad­ le-to-cradle, die hetzelfde voor ogen hebben. Of zijn inspanningen iets veranderen, weet hij niet. Maar hij kan het idee niet verdragen dat de aarde blijft opwarmen en dat zijn dochters later zullen vragen: ‘Goh pap, wist jij dat dan niet?’ En dat hij dan zal moeten zeggen: ‘Jawel, ik wist het allemaal, maar wat moest ik ermee?’ In de jaren die volgen heeft Cox in feite twee beroepen. Overdag ad­ vocaat voor de bouwsector, ’s avonds klimaatactivist. In 2010 veran­ dert dat. Dan realiseert hij zich dat het civiele recht waarin hij overdag werkt ook goede aanknopingspunten biedt voor het klimaat. Ineens valt bij hem het kwartje: wie klimaatverandering laat gebeuren, cre­ ëert een gevaarlijke situatie. En dat mag niet zomaar. Daarover hebben Nederlandse rechters zich luid en duidelijk uitgelaten. Het bekendste voorbeeld is het ‘Kelderluik-arrest’ uit 1965, waarin de Hoge Raad oordeelde dat een werknemer van Coca-Cola die in een Amsterdams café een kelderluik open had laten staan, aansprakelijk was voor het letsel van een bezoeker die in het luik was gevallen. De drankleverancier had het letsel moeten voorkomen door voor het open luik te waarschuwen, of er een kratje voor te zetten. De wereldwijde opwarming is eigenlijk een heel groot kelderluik­ verhaal, realiseert Cox zich in 2010. Het gedrag van de een schept gi­ gantische risico’s voor de ander. Staten kunnen strenger klimaatbeleid voeren en bedrijven kunnen meer in duurzame alternatieven inves­ teren om het gevaar weg te nemen. Samen hebben ze relatief de mees­ te macht en verantwoordelijkheid en kunnen ze dus invloed uitoefenen. Maar dat doen ze niet, of in ieder geval niet genoeg, want de uitstoot stijgt nog altijd. Hij begint aan een boek om zijn gedachten over mogelijke klimaat­ 156

zaken te ordenen. Het recht kan bijdragen aan een ‘alomvattende energierevolutie’, concludeert hij in 2011 in Revolutie met recht. Marjan Minnesma, directeur van Urgenda, een organisatie die sinds 2007 de verduurzaming van Nederland probeert te versnellen, leest het boek en neemt contact op. De twee beginnen met advocaat Koos van den Berg aan een rechtszaak te werken, Minnesma regelt dat betrokken burgers ideeën voor de pleitnota kunnen aandragen, en dat ze zich kunnen aanmelden als ‘mede-eiser’. Op 20 november 2013 wordt de staat gedagvaard door Urgenda en bijna negenhonderd mede-eisers. Minnesma noemt het een rechts­ zaak ‘uit mededogen’, omdat de politiek zo ‘onmachtig’ is.364 Het lukt opeenvolgende kabinetten immers niet om uit de mallemolen van almaar meer groei ten koste van de natuur te stappen. Cox en Minnes­ ma willen een doorbraak forceren. Tot verbazing van velen krijgt Urgenda in juni 2015 van de rechter gelijk. Wat de doorslag gaf? In de dagvaarding beroept Urgenda zich op onomstreden juridische principes. Sinds het Kelderluik-arrest zijn er heldere criteria om te bepalen of iemand onzorgvuldig is geweest en daarmee een gevaar liet ontstaan. Dat de staat onzorgvuldig is geweest, kunnen Cox en Van den Berg makkelijk hardmaken. De Nederlandse staat erkende al in 1992 dat er een gevaar dreigde. In dat jaar tekende Nederland samen met 190 an­ dere landen het eerste wereldwijde klimaatverdrag. Ze spraken de intentie uit om ‘gevaarlijke klimaatverandering’ te voorkomen. In de klimaatwetenschap en het internationale klimaatbeleid raakte in de jaren daarna de conclusie algemeen geaccepteerd dat de rijkste landen in 2020 zeker 25 procent minder moeten uitstoten dan in 1990 om ‘gevaarlijke klimaatverandering’ (inmiddels gedefinieerd als 2 graden opwarming) te voorkomen. Maar het Nederlandse beleid komt, als de rechter in juni 2015 zijn vonnis uitspreekt, nog niet verder dan een reductie van 17 procent in 2020. De staat doet dus niet wat volgens de staat zelf nodig is om burgers te beschermen. En omdat hij een zorgplicht heeft voor zijn burgers, 157

grijpt de rechter in. Hij legt de overheid een reductieverplichting op van 25 procent in 2020.365 De uitspraak bewijst wat sommige juristen al langer zeggen: dat elke democratische rechtsstaat een juridische plicht heeft zijn burgers te beschermen tegen klimaatverandering. Wie een gevaar ziet aanko­ men en de mogelijkheid heeft dat te minimaliseren of te voorkomen, heeft ook de plicht dat te doen. Dat is een van de meest basale begin­ selen van ieder rechtssysteem. De relevantie van de Urgenda-zaak is andere landen dan ook di­ rect duidelijk. Voorafgaand aan de Urgenda-zaak zijn er elders in de wereld al enkele klimaatzaken gevoerd, maar tot halverwege de jaren nul waren ze erg zeldzaam en zelden succesvol. Na het Urgenda-von­ nis komt er een nieuwe golf op gang; in 2017 is er een duidelijke piek in het aantal nieuwe klimaatzaken.366 Van Pakistan tot Zwitserland, en van Nieuw-Zeeland tot Noorwegen; al in meer dan twintig landen is in de rechtbank bepleit dat overheden die de uitstoot niet onder controle brengen nalatig zijn – en dat de rechter dus mag ingrijpen.367 Lang niet al die zaken worden gewonnen. Maar zelfs de klimaat­ zaken die stranden hebben effect, omdat de overheid in de rechtszaal verantwoording moet afleggen op een manier waarop dat in het par­ lement meestal niet hoeft. In een parlement is de meerderheid het meestal toch wel met de regeringscoalitie eens: de fractiediscipline maakt dat ministers wegkomen met vage toezeggingen. Bij de rechter werkt dat niet. En spinnen evenmin. Als het bestaan­ de beleid onvoldoende is om de uitstoot te verlagen in lijn met de in­ ternationale klimaatafspraken, wordt dat zonneklaar zichtbaar. Bovendien creëert een rechtszaak media-aandacht, die helpt om de gevaren van de opwarming aan een groter publiek duidelijk te maken. Een uitspraak van de rechter heeft bovendien een hardheid die een evaluatie van, zeg, het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) niet heeft. Een PBL-rapport kan in een la verdwijnen (99 procent van de tijd). Een vonnis brengt verplichtingen mee. Alle advocaten die wereldwijd aan de klimaatzaken werken, zijn 158

zich ervan bewust dat hun werk baanbrekend is. Ze worden meestal eerst keihard door hun overheid tegengewerkt, maar advocaten staan erom bekend dat ze niet snel opgeven. Zoals in de VS, waar advocaat Julia Olson namens een groep van 21 kinderen uit tien staten een rechtszaak voert tegen de federale overheid. Olson wil het ‘recht op een veilig klimaat’ veiligstellen – ze wil dat de regering daarom stopt met het faciliteren van de winning van nieuwe olie, gas en kolen. Het Witte Huis stelt alles in het werk om de zaak vroegtijdig te laten stran­ den. Maar tot op heden lukt dat niet.368 En zoals in België, waar een klimaatzaak die gemodelleerd is naar die van Urgenda drie jaar vertraging heeft opgelopen omdat eerst een juridische strijd werd gevoerd over de taal waarin geprocedeerd zou worden. Maar ondertussen heeft die zaak wel meer dan 55.000 mede-­ eisers verzameld. De Franse klimaatzaak die in 2018 is gestart, kan rekenen op de steun van meer dan 2 miljoen mensen.369 Roger Cox heeft zich inmiddels op een nieuwe zaak gestort, ditmaal tegen Shell. Namens Milieudefensie, zes andere milieuorganisaties en ruim 17.000 particuliere mede-eisers dient hij in april 2019 zijn aan­ klacht in tegen het zevende oliebedrijf ter wereld. De eis is dat Shell zijn productie van olie en gas afbouwt zodat het in 2050 geen bijdrage meer levert aan klimaatverandering. Het is wereldwijd de eerste keer dat een milieuorganisatie via de rechter een koerswijziging eist van een oliemaatschappij. Shell ondermijnt nu de klimaatdoelen van Parijs, stelt Cox in de dagvaarding. De grote investeringen die het bedrijf blijft doen in fos­ siele infrastructuur dragen eraan bij dat de doelen uit het Parijs-ak­ koord onhaalbaar worden. Het is immers overduidelijk Shells bedoeling om méér gas en olie te leveren, terwijl de uitstoot juist moet dalen. Dat we de 2 graden voorbij aan het racen zijn is niet alléén de schuld van Shell, stelt Cox, maar het bedrijf kan wel aansprakelijk worden gesteld voor zijn bijdrage. Als de staat aansprakelijk kan worden gesteld, dan Shell ook, re­ deneren de milieuorganisaties verder. Het mag wel wezen dat Shells 159

klanten uiteindelijk de meeste uitstoot veroorzaken – zij verbruiken het aardgas en de benzine die het bedrijf levert. Maar het concern zelf erkent sinds 2017 dat die uitstoot onder Shells verantwoordelijk­ heid valt.370 Een beetje zoals de deugdelijkheid van een pot verf de verantwoordelijkheid is van de verffabrikant, niet van de consu­ ment. De aanklacht draait volgens Cox maar om één vraag. Mag een mul­ tinational als Shell willens en wetens meewerken aan de vernietiging van de menselijke leefomgeving wereldwijd? Of is ook dit bedrijf ver­ plicht zich zorgvuldig te gedragen, net als de drankleverancier in het Kelderluik-arrest? Als Cox kan aantonen dat Shell op de hoogte was van de risico’s en een ander pad had kunnen kiezen, kan hij winnen. Shell zal zich met man en macht verdedigen. Een van de beste ar­ gumenten die het concern te berde kan brengen, is dat Shell over­ heidsvergunningen heeft voor al zijn activiteiten. Met de verkoop van producten die CO2-uitstoot veroorzaken, overtreedt Shell geen enkele wet. Cox denkt daar een weerwoord op te hebben: hij maakt een ver­ gelijking met asbest. Dat werd na de oorlog veel gebruikt, tot ver in de jaren tachtig. Maar in 1969 waren er voldoende rapporten die aan­ toonden dat je er kanker van kreeg. De bedrijven die er na dat jaar nog mee bleven werken, zijn later veroordeeld voor de dodelijke gevolgen van het product voor werknemers en consumenten. Het zou historisch gezien dus niet de eerste keer zijn dat bedrijven die zich aan de regels houden toch worden veroordeeld. Geen vergun­ ning op aarde kan een bedrijf definitief vrijwaren van aansprakelijk­ heid – omdat in geen enkele vergunning staat dat je een ander (klimaat)schade mag toebrengen. Een eventuele veroordeling van Shell zou een opstap kunnen zijn naar rechtszaken tegen andere olie- en gasbedrijven, zoals het vonnis in de Urgenda-zaak een opstapje vormde voor tientallen andere za­ ken. ‘Het is een stap in een veel langere schakel’, zegt Cox.371

160

Naast de klimaatzaken die gaan over het voorkomen van schade, is er een andere juridische route in gang gezet: die van schadevergoeding. In de VS, maar ook daarbuiten, proberen advocaten namens lokale overheden de kosten van noodzakelijke klimaatmaatregelen te ver­ halen op bedrijven zoals ExxonMobil en BP. Dit is vergelijkbaar met hoe tabaksfabrikanten vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw aan­ sprakelijk zijn gesteld voor de schade die ze rokers toebrachten. De oliemaatschappijen hebben decennia achter elkaar miljarden kunnen verdienen met fossiele energie. Is het dan niet eerlijk dat ze nu een deel van de publieke kosten dragen voor bijvoorbeeld kustverdedi­ ging omdat de zeespiegel stijgt? De oliebedrijven wisten immers donders goed welke schade ze riskeerden. Neem ExxonMobil. Onderzoek van een voorloper van dat bedrijf, Humble Oil, toonde al in 1957 aan dat de verbranding van fos­ siele brandstoffen leidt tot de ophoping van CO2 in de atmosfeer. In 1977 kreeg het voltallige Exxon-bestuur van een eigen klimaatonder­ zoeker een presentatie over hoe ernstig de gevolgen van de uitstoot wereldwijd konden worden.372 Exxon investeerde in die tijd grote bedragen in eigen klimaatonderzoek: het begon bijvoorbeeld in 1979 de CO2-concentratie in de lucht te meten met instrumenten geïnstal­ leerd op een olietanker.373 Maar: wat deed het bedrijf met die kennis? Riep het op tot actie? Deelde het de eigen conclusies met de wereld? Nee, Exxon loog publiekelijk bijna continu over de gevaren die bij het bedrijf bekend waren.374 Het zaaide doelbewust twijfel en finan­ cierde pr-campagnes en eenzame klimaatwetenschappers die de ont­ luikende consensus over de risico’s van de opwarming actief bestreden. In 1989 was Exxon een van de oprichters van de Global Climate Coalition, een lobbygroep die als doel had om twijfel te zaaien over de ernst van klimaatverandering. Ook Shell was lid van die groep, en bleef dat bijna tien jaar. Deze coalitie van fossielebrandstofbedrijven zette alle mogelijke middelen in om twijfel te verspreiden, met recla­ mes, advertorials in nationale kranten, speciale memo’s voor journa­ listen en door te lobbyen bij leden van het Amerikaanse Congres. 161

Mede hierdoor ratificeerde de VS het klimaatverdrag van Kyoto uit 1998 niet – terwijl daarin juist werd afgesproken dat rijke landen voor­ op moesten lopen in de uitstootvermindering omdat die het grootste deel van het probleem veroorzaakten en de meeste middelen hadden om het aan te pakken. Kyoto blokkeren was ook precies het doel geweest, zo weten we dankzij een gelekte memo van het American Petroleum Institute (API) uit april 1998. Er stond een ‘actieplan’ in: ‘We hebben gewonnen als gewone burgers “doorhebben” (erkennen) dat veel onzeker is in de klimaatwetenschap; wanneer het bestaan van die onzekerheden “al­ ledaagse wijsheid” wordt… [en] wanneer wie op basis van de huidige wetenschap vóór het Kyoto-verdrag is, wordt beschouwd als wereld­ vreemd.’375 De betrokkenen hebben altijd ontkend dat dit actieplan letterlijk is uitgevoerd. Maar de bekende lobbypraktijken van de fossiele energie­ bedrijven wijzen uit dat ondermijning van de wetenschap een bewust beoefende strategie is – met name in de VS. Alle middelen waren geoor­ loofd om beleid te ondermijnen dat als ‘draconisch’ werd beoordeeld. De twijfelcampagnes uit de VS waaiden over naar Europa; door fossiele energiebedrijven gefinancierde ‘bedenkingen’ begonnen ook hier het debat te verkleuren. De bekende Nederlandse klimaatscepti­ cus Hans Labohm haalde bijvoorbeeld vanaf begin deze eeuw alle mosterd bij sceptische voorgangers uit de VS. De ‘sceptische argu­ mentenkist is niet of nauwelijks in ons land verzonnen’, schrijft Jan Paul van Soest in zijn boek De twijfelbrigade.376 De geschiedenis van bewust twijfel zaaien door olie- en gasbedrijven wordt nu door klimaatadvocaten boven tafel gehaald om te onderbou­ wen dat schadevergoedingen terecht zijn. In de VS lopen veertien van dit soort zaken – onder andere New York, Baltimore en San Francisco hebben ze aangespannen. Uit de aanklachten blijkt dat er overvloedig bewijs is dat de fossiele energiebedrijven wisten dat hun activiteiten een bedreiging voor het klimaat vormden én dat ze andere opties had­ den.377 162

Zo waren het juist de oliebedrijven die al vroeg patenten aanvroe­ gen voor energietechnieken die de uitstoot aanzienlijk konden verla­ gen. Toen de Amerikaanse overheid in 1967 plannen maakte om te investeren in elektronische alternatieven voor verbrandingsmotoren, zei de voorzitter van de API-koepel tegenover een Senaatscommissie van het Amerikaanse Congres dat dit ‘absoluut niet nodig was’ omdat zijn industrie daar al volop onderzoek naar deed. De klimaatrechtszaken dwingen de betrokken partijen nu om over heel specifieke plichten en verantwoordelijkheden te praten. Wat wist je precies, en wat had je kunnen voorkomen? Wat was jouw aandeel en jouw verantwoordelijkheid? Die vragen worden in de rechtszaal inmiddels niet alleen aan lan­ den en energiebedrijven voorgelegd, maar ook aan verzekeraars, ban­ ken en investeerders die de aanhoudende winning en verbranding van fossiele energie faciliteren. Burgers kunnen er zeker van zijn dat ze nooit zullen worden aangeklaagd voor hun medeplichtigheid aan de wereldwijde opwarming: de bijdrage van één mens is, juridisch ge­ zien, op een geheel van 7,7 miljard wereldburgers verwaarloosbaar. Maar landen, grote organisaties en misschien zelfs bestuursvoor­ zitters kunnen dus wél worden aangesproken op hun bijdrage. Ac­ countants, juristen, investeerders, directies en toezichthouders moeten opnieuw nadenken over de risico’s van investeringen in fos­ siele brandstoffen en het negeren van de klimaatdoelen. Het is waarschijnlijk dat veel van deze klimaatschadezaken zullen mislukken – ze begeven zich op nieuw terrein en de gedaagden ver­ zetten zich met hand en tand omdat zij vinden dat ze onterecht ver­ volgd worden. Maar er hoeft maar één zo’n zaak te slagen om een precedent te scheppen.378 De golf van klimaatzaken wordt daarom naar alle waarschijnlijk­ heid ‘een serieuze aanjager van de energietransitie’, is dan ook de con­ clusie van het rapport The Carbon Boomerang, dat alle zaken inventariseert. Precies wat Roger Cox met Urgenda hoopte te berei­ ken. ‘Je kunt er duizend zogenaamd goede redenen tegenaan gooien waarom we niet doen wat we moeten doen’, zegt hij in een van onze 163

gesprekken. ‘Maar eigenlijk is er niet één valide, als je ziet wat er op het spel staat.’

Investeerders opgepast Niet alleen klimaatadvocaten zijn zo uitgesproken. ‘Als het verkeerd is om klimaatverandering te veroorzaken, dan is het verkeerd om winst te maken met het veroorzaken van klimaatverandering.’ Dat citaat van May Boeve, uitvoerend directeur van actieorganisatie 350.org, vat in één zin het uitgangspunt van de tweede strategische campagne die de wereld nu al ingrijpend verandert. Deze campagne wordt gevoerd door de actievoerders van de zo­ genaamde ‘divestment’-beweging. ‘Divestment’ is de Engelse term voor ‘divesteren’, oftewel: investeringen van de hand doen omdat je more­ le of politieke bedenkingen hebt. Pensioenfondsen, steden, staten, universiteiten, religieuze instellingen, zorgaanbieders en musea wor­ den door de aanvoerders van deze campagne opgeroepen hun finan­ ciële banden met de fossiele industrie door te knippen. De divestment-activisten hebben het gemunt op de honderd be­ drijven die verantwoordelijk zijn voor zo’n 70 procent van alle uit­ stoot die sinds 1988 de lucht in ging.379 Het waren consumenten, steden en fabrieken die de fossiele energie gretig verbruikten, dat is waar. Maar het was een selecte groep van fossiele reuzen die het leeu­ wendeel van de brandstoffen uit de grond haalde – wetende wat de risico’s waren. Je kunt zeggen: dat is allemaal geweest. Inmiddels erkent iedere oliemaatschappij de ernst van de opwarming. Voor Shell is het zelfs ‘de belangrijkste kwestie’. Als je naar een aandeelhoudersvergadering van het bedrijf gaat, struikel je zo ongeveer over de goede intenties en de grote idealen. Shell wil een ‘kracht voor het goede’ zijn in de we­ reld. Exxon investeert in algen als basis van toekomstige brandstoffen. Collectief wekken de bedrijven de indruk dat ze er alles aan doen om bij te sturen. 164

Maar intussen vertellen hun investeringen een heel ander verhaal. De beursgenoteerde oliebedrijven gebruiken het leeuwendeel van hun kennis, geld en (lobby)macht nog steeds om telkens nieuwe fossiele reserves op te snorren en op te boren. De fossiele reuzen blijven sche­ pen de zee op sturen om te zoeken naar nieuwe voorraden, terwijl we al lang weten dat we de klimaatdoelen op onze buik kunnen schrijven als we de nu al bekende voorraden fossiele brandstoffen verbranden. Concreet: het opmaken van de bekende voorraden van olie, gas en kolen zou de uitstoot van zo’n 3.500 miljard ton CO2 veroorzaken.380 Maar als we een redelijke kans willen houden om de opwarming ruim onder de 2 graden te houden, kunnen we niet meer dan 570 miljard ton uitstoten.381 Dat is minder dan een vijfde van de huidige reserves. De rest moet in de grond blijven. Die dwingende logica bracht de divestment-beweging voort. Een groeiende groep actievoerders stelt dat het niet alleen vanwege kli­ maatrechtszaken onverstandig is om te blijven investeren in fossiel. Het is ook moreel onverdedigbaar. En het is verwerpelijk als publieke instellingen en beleggers de roofbouw blijven faciliteren met hun in­ vesteringen in de fossiele industrie. De divestment-campagne rondom fossiele energie begint in 2010. Eerst op één campus op de Amerikaanse universiteit van Swarth­ more, Pennsylvania. Een groepje studenten doet onderzoek naar steenkoolwinning in West-Virginia, en schrikt zich kapot. Hele berg­ toppen worden weggeblazen om kolen uit de grond te halen. Drink­ water en rivieren raken vervuild door de giftige stoffen die vrijkomen. Hier moet iets gebeuren. De studenten richten zich op de investeringsportefeuille van hun universiteit: Swarthmore belegt in kolenbedrijven. Wat als ze het uni­ versiteitsbestuur ervan overtuigen om die aandelen te verkopen en daar publiekelijk een verklaring over af te leggen? Dat zou de indus­ trie op termijn aan het wankelen kunnen brengen. De studenten namen dit divestment-model over van eerdere cam­ pagnes tegen de tabaksindustrie en tegen apartheid in Zuid-Afrika. 165

Als een lopend vuurtje verspreidt ook deze nieuwe campagne zich. In de lente van 2012 loopt al op zo’n vijftig Amerikaanse campus­ sen een campagne. En na een paar jaar slaat de vonk over naar grote beleggers. In september 2014 besluiten de erfgenamen van de befaam­ de oliemagnaat John D. Rockefeller hun honderden miljoenen publie­ kelijk terug te trekken uit de fossiele industrie. Als de ondernemer Rockefeller vandaag had geleefd, zou hij in duurzame energie inves­ teren, verklaart de voorzitter van het Rockefeller Brothers Fund. Ten tijde van de klimaattop in Parijs, in december 2015, is de ­divestment-campagne al in 43 landen van de grond gekomen.382 Al vijfhonderd beleggers, steden en religieuze instellingen hebben dan beloofd hun investeringsportefeuille geheel of gedeeltelijk ‘fossielvrij’ te maken, wat betekent dat ze beleggingen in de fossiele industrie van de hand doen.383 Steenkool zit als eerste op de schopstoel – dat is de smerigste fossiele energiebron – dan olie, dan aardgas. Sommige in­ vesteerders kiezen ervoor hun belangen in relatief ‘schone’ olie- en gasbedrijven aan te houden, andere verbreken alle financiële banden in één klap. Weer drie jaar later, in september 2018, hebben in totaal bijna dui­ zend institutionele beleggers met een gezamenlijk vermogen van 6,24 biljoen dollar toegezegd ‘fossielvrij’ te gaan.384 In maart 2019 maakte het Noorse staatsinvesteringsfonds – dat rijk is geworden met olieopbrengsten – bekend dat het bijna 8 miljard dollar aan investeringen in olie- en gasbedrijven van de hand doet, nadat het eerder alle investeringen in de steenkoolindustrie terug­ trok. Iedere euro die zo vrijkomt kan opnieuw geïnvesteerd worden in duurzame energie en andere klimaatoplossingen. Het is het begin van de grootste kapitaalverschuiving in de geschiedenis van de mensheid. Toch gaat de strijd langzaam. Tegenover elke overwinning staat min­ stens één nederlaag. De allereerste divestment-campagne, op Swarth­ more, is niet ‘gelukt’: de bestuursvoorzitter geloofde niet dat het stig­ matiseren van fossiele brandstoffen zou leiden tot minder CO2-uitstoot. 166

Het aantal campussen in de VS dat zijn investeringen fossielvrij maakt is tot op heden blijven steken op 48. Op een totaal van meer dan acht­ honderd universiteiten met een investeringsfonds is dat karig. En ook in andere westerse landen gaat het stroef. De Nederlandse pensioenfondsen hebben een vermogen van zo’n 40 miljard euro be­ legd in fossiele energiebedrijven, en ondanks felle lokale acties en herhaaldelijke waarschuwingen voor waardeverlies – onder meer van De Nederlandsche Bank (DNB) – lijken ze niet van plan die belan­ gen snel af te bouwen.385 Betekent dit dat de divestment-campagnes zinloos zijn? Nee. Want het imago van de industrie lijdt wel degelijk onder de continue acties. Neem Shell. Het verlies van vertrouwen is de ‘grootste uitdaging die we momenteel hebben als bedrijf’, zei CEO Ben van Beurden in 2017. ‘De acceptatie van onze sector verdwijnt.’386 Dat is vervelend voor Shell, maar goed voor het klimaat. Want als het imago van een bedrijf of sector onder druk staat, heeft dat overal invloed op. Werknemers kiezen liever voor een andere werkgever, en overheden voelen minder scrupules als ze beleid invoeren dat het betreffende bedrijf of de betreffende sector raakt. Er komt meer poli­ tieke ruimte voor actie. Dat is indirecte invloed, onmeetbaar en niet op specifieke acties terug te voeren, en toch van groot belang. Het gaat de divestment-beweging niet alleen om het dumpen van fos­ siele investeringen. De actievoerders pleiten ook voor het doorknip­ pen van andere banden die de industrie aanzien geven, of vooruithel­ pen. Heeft het Van Gogh Museum een sponsorovereenkomst met Shell? Dan komen de divestment-campaigners in actie. Heeft de Eras­ mus-universiteit wel erg warme banden met de fossiele industrie? Actie. Is een Nederlandse verzekeraar betrokken bij investeringen in Poolse bruinkoolmijnen? Actie. Mede dankzij dit activisme zien steeds meer mensen dat wat de fossiele energiebedrijven doen moreel niet zuiver is, of zelfs roeke­ loos. Zakenbank HSBC adviseerde beleggers onlangs om fossiele energieaandelen te dumpen en waarschuwde dat wie dat naliet in de 167

ogen van de samenleving ‘aan de verkeerde kant van de geschiedenis’ kon eindigen.387 Dit is de taal van de divestment-campaigners uit de mond van de bankiers van Wall Street. En de beweging groeit. Eind 2017 besluit een van de rijkste steden op aarde – New York City – alle investeringen uit de fossiele industrie terug te trekken. In juli 2018 sluit Ierland zich aan – het eerste land dat alle publieke gelden uit olie, gas en kolen terugtrekt. De Wereldbank financiert geen nieuwe olie- en gasprojecten meer. Een aantal van ’s werelds grootste verzekeraars wil niet meer garant staan voor be­ drijven die 30 procent of meer van hun inkomsten uit steenkool halen. Enzovoort. De omwenteling is in volle gang.

Tegen de fossiele infrastructuur Naast het juridische gevecht over de verantwoordelijkheid voor kli­ maatopwarming en de divestment-campagnes ertegen is er nog een derde strategische campagne over het klimaat gaande: geweldloos verzet om concrete fossiele energieprojecten tegen te houden. Naomi Klein noemt dit verzet ‘Blockadia’: de bonte verzameling van wereld­ wijde acties om pijplijnen, olieboringen en andere fossiele infrastruc­ tuur te blokkeren.388 Deze actievorm is verre van nieuw. Een actievoerder die zich vast­ ketent aan een booreiland of een bulldozer is hét cliché van de mili­ eubeweging. Maar de afgelopen jaren is eens te meer gebleken hoe effectief zulk verzet is, en hoe snel het zich kan verspreiden. Blockadia stak de kop op in 2015, toen Shell op de Noordpool naar olie wilde boren: activisten van Greenpeace ketenden zich vast aan een booreiland aldaar en gingen niet meer weg. Het verzet werd uit­ eindelijk zo massaal dat Shell op zijn schreden terugkeerde – volgens een persbericht omdat een exploratieboring in het poolgebied te wei­ nig olie had opgeleverd, maar waarschijnlijk vooral uit vrees voor verdere reputatieschade. 168

Blockadia was aanwezig in zaaltjes in Noord-Brabant toen daar vanaf 2012 werd gedebatteerd over wel of niet schaliegas winnen in Nederland – dat is moeilijk winbaar aardgas dat uit gesteente moet worden ‘gekraakt’, met vervuiling en risico’s voor de drinkwatervoor­ ziening tot gevolg. Dankzij de actievoerders kwam er een verbod op schaliegasboringen.389 En Blockadia doet al jaren zijn best om de uitbreiding van bestaan­ de kolenmijnen en de bouw van nieuwe kolencentrales tegen te hou­ den in Bangladesh, Duitsland, Zuid-Afrika en Turkije.390 De mensen in de frontlinie van Blockadia accepteren niet dat er nog nieuwe natuurgebieden en gemeenschappen worden geofferd terwijl we ons gebruik van fossiele brandstoffen al zouden moeten afbouwen om het klimaat te ontzien.391 Lang niet al deze protesten zijn succesvol in de enge betekenis van dat woord; veel projecten gaan na ingrijpen van politiek en (militaire) politie alsnog door. In de VS is de afgelopen jaren bijvoorbeeld op grote schaal campagne gevoerd tegen de bouw van de Dakota Ac­ cess-oliepijpleiding. Inheemse stammen die vreesden dat het drink­ water van hun Standing Rock-reservaat vervuild zou worden, beslo­ ten de werkzaamheden op hun grondgebied tegen te houden door een kamp te bouwen op het bouwterrein. De politie rukte uit, en stuurde honden, rubberkogels en zakjes hagel op de vreedzame demonstran­ ten af.392 Dat werkte als olie op het vuur. In december 2016 waren er tien­ duizend mensen naar Standing Rock getrokken. Hollywoodberoemd­ heden twitterden hun vingers blauw over de opstand, en de wereldpers begon erover te schrijven. Het leek aanvankelijk te werken. Eind 2016 besloot de verantwoor­ delijke overheidsinstantie een nieuw milieuonderzoek uit te voeren – een effectieve opschorting van de vergunning.393 Maar een van de eerste dingen die Donald Trump deed toen hij begin 2017 president werd, was per decreet opdracht geven om de bouw alsnog door te zetten. 169

Mislukt, dus? Ja en nee. Sinds mei 2017 stroomt er olie door de Dakota Access-pijpleiding. Maar tijdens het protest werden zaadjes geplant en nieuwe acties bedacht. De 27-jarige serveerster Alexandria Ocasio-Cortez uit The Bronx in New York was een van de duizenden jongeren die eind 2016 naar Standing Rock reisden om onderdeel te zijn van het protest. Twee jaar later werd ze het jongst verkozen De­ mocratische Congreslid ooit. ‘De eerste keer dat ik overwoog me kandidaat te stellen voor het Congres, was bij de protesten in Standing Rock in North Dakota’, zei ze achteraf. ‘Wat daar gebeurde, in die smeltkroes van activisten, met mensen die hun leven op het spel zetten voor anderen die ze nog nooit hadden ontmoet, die ze niet kenden... Toen ik dat zag, wist ik dat ik meer moest gaan doen.’ Ocasio-Cortez strijdt nu vanuit het Huis van Afgevaardigden voor een Green New Deal, een ambitieus pakket met beleidsmaatregelen om de VS binnen tien jaar (!) over te laten schakelen op volledig duur­ zame stroom. Dat plan werd haar weer aangereikt door The Sunrise Movement, een beweging van jongeren die sinds 2017 voor radicale klimaatactie in de VS strijdt.394 Het is onmogelijk om alle effecten van de drie strategische campagnes te overzien. Maar duidelijk is dat ze in elkaar grijpen, elkaar inspire­ ren, en met elkaar verbonden zijn. Als de natuur een web van leven is, dan is de samenleving het web dat wij gemaakt hebben. We kunnen draadjes in dat web doorknippen en nieuwe verbindingen maken. Dat het onmogelijk is om de precieze gevolgen van onze acties te overzien, betekent niet dat ze betekenisloos zijn. We kunnen onmoge­ lijk nagaan hoeveel diersoorten en bossen precies zijn gered omdat milieubeschermers zich daarvoor hebben ingespannen – maar we weten zeker dat hun strijd heel reële overwinningen heeft opgele­ verd.395 Het oppervlak van beschermde natuurgebieden is tussen 1990 en 2018 gegroeid van 9 procent naar 15 procent van het land.396 De natuur heeft veel meer ruimte nodig,397 en ze staat in een derde van deze beschermde gebieden alsnog onder zware druk door men­ 170

selijke activiteiten.398 Maar toch is op dit vlak voorzichtig sprake van vooruitgang, met dank aan de mensen die daar onvermoeibaar voor hebben gepleit. We weten dat de Nederlandse overheid na het Urgenda-vonnis nog steeds hemeltergend sloom is met het ontwikkelen van aanvul­ lend klimaatbeleid. Maar het was ongetwijfeld erger geweest als Ro­ ger Cox, Koos van den Berg en Marjan Minnesma hun rechtszaak niet hadden gewonnen. En terwijl honderden demonstranten de toegangsweg naar een gasfabriek in Groningen blokkeerden, in augustus 2018, ging de pro­ ductie gewoon door – de medewerkers hadden voorzorgsmaatrege­ len getroffen. Actie mislukt? Nee. De aanwezigen wisselden ideeën uit, leerden hoe ze zich moesten organiseren, en daaruit kwamen later weer nieuwe acties voort. ‘Ideeën zijn besmettelijk, emoties zijn besmettelijk, moed is be­ smettelijk’, schrijft de Amerikaanse essayist Rebecca Solnit. ‘Zodra we deze kwaliteiten – of hun tegenpolen – belichamen, brengen we ze over op anderen.’ Individuele acties kunnen ‘mislukken’, maar langdurige collectie­ ve inspanningen blijven nooit zonder resultaat. Het is dankzij de klei­ ne groep visionairs en actievoerders in de frontlinie dat nu voorstelbaar wordt dat we gaan doen wat nodig is, de komende dertig jaar. Dat is één deel van het nieuwe verhaal dat we elkaar nu kunnen vertellen: de noodzaak, de argumenten, de afgedwongen doelstellin­ gen en de alternatieven zijn er. De belangrijkste vraag is nog hoe we de omwenteling versnellen. Hoe bouwen we voort op het momentum dat de voorlopers hebben gecreëerd?

171

9.  De grote kracht van het kleine verschil

‘Het lijkt me helemaal niet leuk om altijd bereikbaar te zijn.’ ‘Ik zie daar het nut niet van in.’ Zomaar twee reacties die documentairemaker Frans Bromet in 1998 kreeg toen hij voorbijgangers vroeg of ze altijd bereikbaar wil­ den zijn. Dat twintig jaar later meer dan 80 procent van alle Nederlanders een smartphone zou hebben en bijna altijd online zou zijn, hadden weinigen toen nog kunnen bedenken. Het tijdperk van Wikipedia, overvolle inboxen en sociale media stond op het punt aan te breken, en niet alleen hier. In minder dan een half mensenleven kreeg iets meer dan de helft van de wereldbevolking toegang tot het web. Van­ daag doen we bijna alles online – van kleren kopen tot het streamen van series. Verandering kan snel gaan als we ergens de voordelen van ont­ dekken. En als de nood aan de man is, zoals nu. Een gemeenschappelijk doel heeft de wetenschap ons gegeven: een halvering van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen tussen 2020 en 2030, en vanaf daar in een rechte lijn naar nul uitstoot in 2050. Alleen met zo’n snelle ommekeer kunnen we de opwarming ruim on­ der de 2 graden houden. Snel betekent hier ook echt snel. Drie wereldkampioenschappen voetbal nog: die in 2022, 2026 en 2030. Dan moet de uitstoot mondiaal gehalveerd zijn. Kinderen die tijdens het toernooi van 2030 worden geboren, zouden hun twintigste verjaardagsfeest kunnen laten sa­ menvallen met de wereldwijde festiviteiten die er ongetwijfeld komen 173

als we ons klimaatdoel van nul uitstoot hebben gehaald. 2050 is echt om de hoek. Het is tijd om het idee af te schudden dat we voor een ‘loodzware opdracht’ staan. We hebben een fantastische kans om een betere sa­ menleving op te bouwen én daarmee verdere ontwrichting van het klimaat te voorkomen. De basis is gelegd voor een inspirerend groen verhaal, een epische omslag, een verandering die haar weerga niet kent. Schone energie en schone lucht voor iedereen, een enorme eco­ nomische impuls, vreedzamere geopolitieke verhoudingen, zorg voor elkaar en voor de natuur – dat kunnen we deze eeuw allemaal waar­ maken. Van hier tot Timboektoe is de grote omwenteling ingezet – de vraag is hoe we die kunnen vergroten en versnellen. Hoe kun je meedoen? Welke acties hebben nut en waarom? Ik be­ schrijf een aantal concrete stappen waarmee je de omwenteling naar een duurzame economie kracht bij kunt zetten.

De politiek beïnvloeden De eerste en belangrijkste stap is het aanjagen van de overheid. In een recente enquête onder ruim 2.500 Nederlanders zegt een meerderheid dat de staat in de eerste plaats het bedrijfsleven moet aanspreken om verandering af te dwingen.399 Fair enough. Maar dat gaat alleen in vol­ doende mate gebeuren als we op politici stemmen die daar ook echt voor gaan. De komende tien jaar zijn er in Nederland nog drie landelijke Tweede Kamerverkiezingen (als er in de tussentijd geen kabinetten vallen). In België zijn er in deze periode nog drie federale verkiezin­ gen. We hebben daarmee ongeveer drie kabinetten de tijd om de uit­ stoot te halveren. Wat we de komende jaren stemmen doet er dus gigantisch toe, en dat geldt ook voor de komende Europese, provinci­ ale, waterschaps- en gemeenteraadsverkiezingen. De omwenteling speelt zich op alle politieke niveaus af. Onmisbare maatregelen zoals een hoge CO2-belasting voor bedrij­ 174

ven en steun voor boeren die willen verduurzamen, worden alleen ingevoerd als politici daarvoor een meerderheid bevechten. Zulke ‘groene’ politici zijn in elke partij wel te vinden, maar helaas is er tus­ sen de partijen onderling een groot verschil in haast en bereidheid om in te grijpen. De ervaring van de afgelopen jaren leert dat linkse en progressie­ ve partijen meer en sneller milieumaatregelen willen nemen dan rechtse en conservatieve partijen. Die laatste leggen grosso modo meer de nadruk op het beschermen van de gevestigde orde en stellen zich op het gebied van klimaat afwachtender op. Dat blijkt niet alleen uit de prioriteiten in de verkiezingsprogram­ ma’s, maar ook uit het actuele stemgedrag van partijen in de Tweede Kamer.400 Politieke partijen die de opwarming ontkennen of bagatel­ liseren, vind je uitsluitend op de uiterste rechterflank. Ze zijn tot op heden in de minderheid, maar drukken toch hun stempel op het kli­ maatdebat. Eens in de vier jaar stemmen is daarom niet genoeg – ook in de tussentijd moet het onderwerp op de politieke agenda blijven. Lid wor­ den van een politieke partij en meepraten over het partijprogramma en de politieke koers is één mogelijkheid om invloed uit te oefenen. En dan is er de straat. Om steun voor klimaatactie kenbaar te ma­ ken, zijn demonstraties ook een bewezen effectief middel. Ze zijn de fysieke uiting van breed gedeelde zorgen en houden zo de druk op de ketel. Het beste recente voorbeeld daarvan is de mondiale golf van protestacties die voortkwam uit de schoolstaking van de 15-jarige Gre­ ta Thunberg uit Zweden. Op 20 augustus 2018 begon Greta Thunberg in haar eentje aan haar ‘klimaatstaking’. Ze was geïnspireerd door leerlingen uit het stadje Parkland in de VS die weigerden naar school te gaan vanwege de schietpartijen aldaar. Haar ouders twijfelden of staken wel een goed idee was en pro­ beerden het uit haar hoofd te praten, maar Thunberg was zo vastbe­ raden dat ze haar uiteindelijk toch lieten gaan. Met een protestbord 175

zat ze de hele dag voor het Zweedse parlement. Ze deelde flyers uit met de tekst: ‘I am doing this because you adults are shitting on my future.’ Die felheid werd haar handelsmerk. De eerste dag was ze alleen, maar al vanaf dag twee deden andere leerlingen mee. Het protest be­ gon te groeien en verspreidde zich via sociale media naar alle uithoe­ ken van de aarde. In december hadden al meer dan 20.000 leerlingen in steden en dorpjes uit alle windrichtingen zich bij haar aangesloten. Thunberg werd nog diezelfde maand uitgenodigd om te spreken bij de VN-klimaattop in Katowice in Polen. Zonder genade hield ze de politieke leiders in de zaal een spiegel voor. ‘We offeren onze biosfeer op zodat rijke mensen in landen zoals het mijne in luxe kunnen leven. Dankzij het lijden van de massa kan een kleine groep in weelde leven.’ Ze vervolgde met een vooruitblik: ‘In 2078 zal ik mijn 75ste verjaar­ dag vieren. Als ik kinderen heb, komen die misschien op bezoek. Mis­ schien zullen ze me vragen naar jullie, en waarom jullie niks deden toen er nog tijd was om iets te doen. Jullie zeggen wel dat jullie het meest van je kinderen houden, maar tegelijkertijd beroven jullie hen van hun toekomst waar ze bij staan.’401 Haar toespraak sloeg in als een bom, en het protest groeide overal verder. In België gingen op 17 januari 2019 zo’n 12.500 leerlingen de straat op; een week later waren het er 35.000.402 Overal kondigden leerlingen stakingen aan. Onderwijsministers aller landen zeiden dat ‘spijbelen’ voor het klimaat niet mag. Thunberg beantwoordde zo’n reprimande op Twitter: ‘Ok. We hear you. And we don’t care. Your statement belongs in a museum.’403 Onredelijk? Of eindelijk iemand die de urgentie van de klimaatcri­ sis vertolkt? Het Nobelcomité besloot het laatste. Op 14 maart 2019 werd Thunberg genomineerd voor een Nobelprijs voor de Vrede. Bij de geplande wereldwijde #schoolstrike een dag later gingen meer dan een miljoen leerlingen de straat op, in 125 landen, op alle conti­ nenten (behalve Antarctica).404 Stel je nu eens voor hoeveel gesprekken over het klimaat het pro­ test van al die scholieren opleverde, hoe sterk dat signaal was, en hoe­ veel mensen erdoor geïnspireerd raakten om zelf een volgende stap 176

te zetten. Mede-eiser worden in een klimaatzaak bijvoorbeeld, of do­ nateur van een milieuorganisatie, of vrijwilliger in een lokale divest­ ment-campagne. Veel ingrijpende omwentelingen in de afgelopen eeuwen zijn het re­ sultaat van burgers die geen genoegen nemen met de status quo. Het einde van de slavernij, het stemrecht voor vrouwen en de formele afschaffing van kinderarbeid kwamen er niet op initiatief van politici, maar omdat sociale bewegingen hen dwongen te doen wat nodig was. Thunbergs grote inspiratiebron is Rosa Parks,405 de zwarte Ame­ rikaanse vrouw die in 1955 weigerde haar plaats op te geven aan een witte passagier. Het was het begin van de Montgomery-busboycot, een belangrijke stap op weg naar de formele afschaffing van rassen­ scheiding in de VS. Wat activisten en visionairs doen en zeggen, wordt eerst onrede­ lijk gevonden – totdat het acceptabel en verstandig is. Maatregelen die eerst radicaal lijken, worden algemeen geaccepteerd. En pas dan ma­ ken politici er beleid van.406 Het protest van Thunberg is een goed voorbeeld van hoe snel een beweging kan groeien, maar je hoeft geen Thunberg te zijn om de politiek onder druk te zetten. Je hoeft ook niet eerst met een miljoen te zijn om invloed te hebben. De politiek reageert ook op kleinere lo­ kale protesten, op burgers die kritische vragen stellen aan Kamerle­ den of tijdens de vergadering van de gemeenteraad. Zo werd de winning van schaliegas in Nederland bijvoorbeeld tegengehouden. Democratie is een voortdurend gesprek, en er zijn tal van momenten om je stem te laten horen. Als politici van voldoende mensen te horen krijgen dat aarzelen niet langer acceptabel is omdat een reëel risico op een hittetijd onver­ teerbaar is, en omdat het vooruitzicht van een duurzame samenleving onweerstaanbaar is, dan zal dat tot nieuw beleid en nieuwe doorbra­ ken leiden, boven op de stapsgewijze verandering die al in gang is gezet. Alleen overheden kunnen regels maken die voor iedereen gelden. 177

De staat kan normen stellen om vervuilende praktijken onmogelijk te maken, belastingen gebruiken om uitstoot een prijskaartje te geven en innovatie op grote schaal ondersteunen. Een snelle groene trans­ formatie gaat er alleen komen als we van de overheid eisen dat ze aan alle knoppen draait die ze tot haar beschikking heeft. Hoe? Stemmen voor snelle verduurzaming en er de straat voor opgaan: dat zijn de eerste twee krachtige middelen die iedere burger (van 18 jaar en ouder) kan gebruiken. Drie kabinetten voor een halve­ ring van de uitstoot – we hebben geen tijd te verliezen.

Je omgeving veranderen De politiek is niet het enige niveau waarop actie mogelijk en nuttig is. Veel verandering begint doordat mensen zelf aan de slag gaan. Kijk naar Marjan Minnesma, de directeur van Urgenda. Zij laat telkens zien wat er mogelijk is. En niet alleen door de staat via een rechtszaak op zijn verplichtingen te wijzen. Al in 2009 bracht Minnesma vijftig grote bedrijven bij elkaar om gezamenlijk elektrische auto’s te gaan importeren – wat tot op dat moment nog nauwelijks gebeurde. In 2010 reisde ze naar China om 50.000 zonnepanelen in te kopen – de eerste collectieve Nederlandse inkoopactie van panelen, en groot genoeg om de pruttelende thuis­ markt open te breken.407 In 2012 was ze mede-initiator van Thuis­ Baas, inmiddels een zelfstandig bedrijf dat huizen energieneutraal maakt met behulp van zonnepanelen en zonneboilers, warmtepom­ pen en inductiekookplaten – voor een bedrag dat je normaal in vijf­ tien jaar uitgeeft aan energie gaat je energierekening naar nul. De afgelopen jaren heeft Minnesma met Urgenda het ene na het andere idee gepresenteerd om de uitstoot te beperken van de landbouw, van gebouwen en van de industrie. En ze praat er niet alleen over; ze laat ook zien dat het kán. Ze heeft gemerkt dat zulke positieve energie aanstekelijk werkt, vertelde ze me. Ze woont in een oude boerderij in de Beemster, in 178

Noord-Holland, en organiseert elk jaar een nieuwjaarsborrel voor alle leden van de buurtvereniging. Hoewel ze elk jaar honderden lezingen geeft door het hele land, zegt Minnesma in haar directe omgeving nooit zo bezig te zijn geweest met ‘zenden’. Maar het feit dat haar eigen dak vol ligt met inmiddels zeventig zonnepanelen bracht vanzelf al veel teweeg. Zij was de eerste met zonnepanelen in 2009, nu hebben op zijn minst tien van haar buren ze ook. Minnesma’s achterbuurman heeft zijn hele huis al energieneutraal gemaakt, en benaderde háár vervol­ gens om te bespreken hoe de hele wijk van het gas af zou kunnen. Natuurlijk heeft niet iedereen de luxe om zulke maatregelen te treffen – een huurhuis op drie hoog achter wordt alleen duurzaam als de overheid dat mogelijk maakt of afdwingt, wat de komende decen­ nia op grote schaal nodig zal zijn. Maar wie zelf wél de middelen en mogelijkheden heeft om groene energie te produceren of zijn huis te isoleren, inspireert daarmee onvermijdelijk anderen. Verschillende onderzoeken hebben laten zien dat mensen eerder geneigd zijn zon­ nepanelen aan te schaffen als hun buren ze al hebben. Het fenomeen staat bekend als ‘zonne-jaloezie’, en het blijkt ook te spelen bij elektri­ sche auto’s.408 Zo leidt lokale verandering tot méér lokale verandering. Pioniers zoals Minnesma hebben al overal voorwerk verricht. In Nederland, België en daarbuiten zijn er de afgelopen jaren talloze lokale initiatie­ ven gestart, van energiecoöperaties tot stadslandbouwprojecten. Sportverenigingen en scholen leggen hun daken vol met zonnepane­ len, steeds meer organisaties en bedrijven hebben zich ten doel ge­ steld volledig duurzaam te worden. Meedoen aan de omwenteling betekent dus vaak: aansluiting vin­ den bij een al ingezette ontwikkeling in je omgeving. Je hoeft daarvoor geen monnik te worden, je hoeft niet je hele leven om te gooien, en je hoeft ook niet te wachten tot de overheid al het nodige beleid invoert. Waar jij de meeste invloed hebt, kun je alleen zelf ontdekken. Maar voor iedereen geldt: als je meedoet in je buurt, hoef je niet bij nul te beginnen én kun je direct samen met anderen iets veranderen. Je schrijft mee aan één episch verhaal van al die buren, al die straten, al 179

die dorpen, al die steden en al die landen die wereldwijd vooroplopen in de Great Turn.

In een crisis verander je je gedrag Naast het aanjagen van de politiek en het verder helpen van initiatie­ ven in je directe omgeving kun je direct invloed hebben door anders te consumeren. Daar wordt soms laatdunkend over gedaan, alsof kleine beetjes niet helpen. En natuurlijk zijn er kleine beetjes die echt nergens op slaan. Iedereen begrijpt dat de meeste vissen niet gehol­ pen zijn met een Dolphin Safe-label. Maar er zijn ook stappen die er wél toe doen, omdat ze leiden tot collectieve verandering. Ik geef drie voorbeelden. 1.  Eet meer planten en minder vlees. De wereld telde in 2017 ongeveer 1 miljard varkens, 22 miljard kippen, 1,2 miljard schapen, 1 miljard gei­ ten en 1,5 miljard runderen.409 Dat is idioot veel, en het houden van al die dieren leidt tot gigantische milieuproblemen. De helft tot drie­ kwart (!) van alle landbouwgrond wordt gebruikt voor de productie van veevoer en voor begrazing. Door dat grote ruimtegebruik is de veehouderij een drijvende kracht achter de kap van bos en de terug­ loop in soortenrijkdom. 15 tot 20 procent van alle broeikasgassen die we uitstoten is direct terug te voeren op veeteelt – vooral op runderen die methaanboeren en methaanscheten laten.410 Indirect is vleescon­ sumptie een van de belangrijkste veroorzakers van de uitputting van zoetwatervoorraden, want voor de productie van veevoer en de die­ ren zelf is veel water nodig. Moet de gehele veestapel dan verdwijnen? Nee. In een duurzaam voedselsysteem hebben ook veedieren een plaats – ze kunnen voed­ selresten eten en stukken land begrazen waar behalve gras verder weinig wil groeien.411 Maar in een leefbare toekomst kunnen we niet de vleeseters blijven die we nu zijn. Kan gewoon niet: de kosten zijn veel te hoog. 180

Niet alleen voor het milieu, ook voor onze gezondheid. Overcon­ sumptie van rood vlees – dat is de verzamelnaam voor het vlees van runderen, varkens, schapen en geiten – draagt bij aan kanker, beroer­ tes en hartfalen.412 Een fors deel van de wereldbevolking eet meer rood vlees dan nodig, alleen in Zuid-Azië en Afrika ten zuiden van de Sahara zitten mensen onder de ‘referentie-inname’.413 Zet daar een plantrijk dieet tegenover met relatief veel fruit, groen­ te, volkorengranen, noten en peulvruchten.414 Overstappen op een vegetarisch dieet met een beperkte hoeveelheid melk, kaas en eieren kan de wereldwijde broeikasgasuitstoot van voedsel tot 2050 met 45 procent laten dalen. Overstappen op een volledig veganistisch dieet zou 55 procent van de uitstoot schelen.415 In beide gevallen zou de landbouw aanzienlijk minder beslag leggen op water en ruimte.416 Dus als je nog vlees eet en zoekt naar een manier om minder ne­ gatieve impact op de natuur te hebben: hier heb je hem, de effectiefste stap die je zelf direct kunt zetten. Je staat niet alleen als je deze stap zet. Wereldwijd kiezen steeds meer mensen voor een dieet met veel planten. Vooral veganisme is in korte tijd van een ‘radicale’ dieetkeuze veranderd in een breed geac­ cepteerde overtuiging. Omdat steeds meer mensen anders gaan eten, groeit de markt voor vleesvervangers snel.417 Er komt meer geld voor verdere ont­ wikkeling van deze producten, waardoor ze lekkerder en goedkoper worden.418 De komende decennia wordt in het lab gemaakt kweek­ vlees waarschijnlijk een betaalbaar alternatief.419 Voordelen zijn er niet alleen voor het milieu. Na een mondiale overstap op een plantenrijk dieet zouden er wereldwijd jaarlijks 6 tot 10 procent minder mensen overlijden. Alleen al de economische op­ brengst van uitgespaarde gezondheidszorg wordt geschat op 1 biljoen dollar per jaar rond 2050.420 Er is dus niets ‘kleins’ aan de keuzes die je maakt wat betreft je dieet. Door wat je opschept ben je continu verbonden met de rest van de wereld. Iedere maaltijd is een stem voor of tegen een leefbare aar­ de, voor of tegen de verdere ontwikkeling van vleesvervangers, voor 181

of tegen een wereld waarin alle veedieren bij elkaar veertien keer zo veel wegen als alle wilde dieren samen.421 Het is alsof we driemaal daags verkiezingen houden. 2.  Kies thuis voor echt groene energie. Ongeveer 12 procent van de we­ reldwijde uitstoot is het gevolg van energieverbruik van gebouwen (denk aan verlichting, verwarming, airconditioning). In veel gemeen­ ten worden plannen gemaakt om ‘van het gas’ af te gaan, en sommige huiseigenaren vervangen hun cv-ketel zelf al door een warmtepomp. Er is ook een optie waarvoor je op niemand hoeft te wachten en ook je portemonnee niet hoeft te trekken. Overstappen naar een volledig duurzame energieleverancier. Je kunt op je energierekening eenvoudig zien of je op dit moment nog ‘grijze’ stroom gebruikt die is opgewekt in kolen- en gascentrales. Zo ja, kies dan voor een leverancier van groene stroom. Als je al groene stroom afneemt, check dan of die ook echt in eigen land is geproduceerd. Het kan namelijk goed zijn dat je stroom ‘groen gemaakt’ is via de inkoop van certificaten uit het buitenland. In Euro­ pa zijn veel stroomproducenten aangesloten bij het Renewable Energy Certificate System (RECS), een vrijwillig initiatief voor de han­ del in groenestroomcertificaten. Voor elk geproduceerd megawattuur aan duurzame energie wordt binnen dit systeem één groencertificaat verstrekt. Die certificaten mogen vervolgens onderling worden ver­ handeld. Het achterliggende idee is nobel: hoe meer stroomverbruikers kiezen voor groene stroom met bijbehorende certificaten, hoe hoger de vraag naar duurzame energie. Maar zo werkt het helaas nog niet. In Noorwegen bijvoorbeeld wordt nu al bijna alle stroom duurzaam opgewekt met waterkrachtcentrales in de fjorden. Noorse consumen­ ten weten dat hun stroom groen is, en ze zijn dus niet geïnteresseerd in de bijbehorende certificaten. Nederlandse en Belgische energie­ producenten die hun consumenten een groene optie willen bieden, kopen deze certificaten daarom massaal op. Het gevolg? De stroom uit jouw stop­contact komt van een kolen- of gascentrale in de buurt, maar 182

dankzij certificaten uit het buitenland mag die als ‘groen’ aan je wor­ den verkocht. Deze handel in groencertificaten zou pas effect sorteren als alle klanten – dus ook de Noorse – voor groene stroom mét bijbehorende certificaten kiezen. Maar zolang niet iedereen in Europa dat doet, draagt deze handel nauwelijks bij aan de productie van extra groene energie. Overheidsbeleid is daarvoor doorslaggevend: dat bepaalt bijvoorbeeld of er voldoende stroomaansluitingen voor nieuwe winden zonneparken zijn. Maakt je energieleverancier dan niets uit? Toch wel. Als je kiest voor een energieleverancier of -coöperatie die lokaal investeert in groene stroom, zonder gebruik te maken van ingekochte groencertificaten, dan draag je met elke afschrijving van je energierekening bij aan het werk van een echt groen energiebedrijf. Als je niet weet welke aanbieder je moet hebben: Greenpeace zet voor zowel Nederland als België jaarlijks op een rij hoe alle energie­ leveranciers presteren op duurzaamheidsgebied.422 Het mooie van overstappen naar een echt groene energieleveran­ cier is dat de achterliggende logica op veel meer plekken toepasbaar is. In drie woorden: geld op groen. Waarom stoppen bij een groen ener­ giebedrijf? Je kunt ook overstappen naar een bank die belooft al je spaargeld te investeren in duurzame projecten – en bijvoorbeeld geen euro in nieuwe kolenmijnen te stoppen. De Eerlijke Geldwijzer helpt je hierbij op weg.423 En als je pensioen opbouwt, kun je bij je pen­ sioenfonds informeren of jouw oudedagvoorziening eigenlijk wel ‘fossielvrij’ wordt belegd. Zo niet, dan kun je daarover klagen bij je pensioenfonds. Het Eerlijk Pensioenlabel vertelt je hoe klimaat­ bewust jouw pensioenbeheerder het nu investeert.424 Met iedere euro die jij naar duurzaamheid weet te schuiven, ver­ snel je de kapitaalverschuiving die eerder door de divestment-cam­ pagne is ontketend.

183

3.  Vergroen je reispatroon. Ruim 20 procent van alle broeikasgasuitstoot wordt veroorzaakt door de transportsector. Door het verbranden van olie om containerschepen, vliegtuigen, vrachtwagens, auto’s en brom­ mers vooruit te helpen. Binnen deze categorie veroorzaakt stedelijk vervoer de meeste uitstoot. Het is een bron van broeikasgassen dus waar maar liefst 54 procent van de wereldbevolking dagelijks invloed op heeft. De gevolgen van onze dagelijkse vervoerskeuzes beïnvloeden niet alleen het klimaat, maar ook de lokale luchtkwaliteit. Volgens de We­ reldgezondheidsorganisatie ademen negen op de tien mensen we­ reldwijd nu dagelijks vervuilde lucht in.425 Uitlaatgassen zijn een belangrijke oorzaak van die vervuiling, maar dat hoeft niet zo te blij­ ven. Elektrische auto’s vormen een steeds betaalbaarder alternatief voor benzineauto’s. Nog beter voor het klimaat zijn het openbaar ver­ voer en de (elektrische) fiets. Lang niet overal op aarde zijn die opties er voldoende, maar wie er wél gebruik van kan maken, doet er goed aan. Iedere keer dat we voor die opties kiezen, scheelt dat uitstoot. En hoe meer mensen de auto laten staan, hoe meer ruimte er in de stad ontstaat voor wandelaars, woningen, bedrijven en groen. Een kleinere maar groeiende bron van uitstoot waar we eveneens direct invloed op hebben, is de luchtvaart. Op het geheel van de mon­ diale CO2-uitstoot is het aandeel van de luchtvaart nu nog beperkt: ruim 2 procent. In het land van Schiphol is dat percentage 7,3 procent. Maar de sector is overal met een opmars bezig en zal in 2050 goed zijn voor een vijfde van alle uitstoot. Die groei is niet te verenigen met het halen van de klimaatdoelen, en trouwens ook niet met een klimaat­ vriendelijke leefstijl. Heb je thuis milieuvriendelijke ledlampen ingedraaid? De CO2winst die je daarmee in vijf jaar boekt is met één retourtje Barcelona vervlogen. Heb je net besloten vlees te laten staan voor het klimaat? Eén retourvlucht Amsterdam-New York is voor het klimaat net zo schadelijk als het eten van duizend Big Macs.426 Ik zeg dit niet om de suggestie te wekken dat vegetarisme of ener­ 184

giebesparing zinloos is, integendeel – dat zijn en blijven effectieve stappen. Maar er is een ongemakkelijke waarheid die we moeten er­ kennen. Als we blijven vliegen, doen we vooruitgang in veel andere sectoren teniet. Het kost nu eenmaal veel energie om een metalen bak met mensen en koffers erin de lucht in te krijgen. Ga maar na: een Boeing 747 neemt voor een langeafstandsvlucht meer dan 190 ton kerosine mee. Met 410 passagiers aan boord zijn dat per passagier vier badkuipen vol. Als het vliegtuig tijdens een lange vlucht bijna al die brandstof verbrandt, veroorzaakt dat 530 ton CO2-uitstoot. Dat is bijna 2,5 keer het gewicht van het vliegtuig – ach­ tergelaten in de dampkring.427 Die strepen die vliegtuigen tekenen? Dat is bevroren condens. Voor elke molecuul water blijft er ook één molecuul CO2 achter.428 Maar die zie je niet. In Nederland vliegen hoogopgeleiden en veelverdieners vier keer zo veel als laagopgeleiden en mensen met lage inkomens. 8 procent van de Nederlandse bevolking maakt 40 procent van de vliegreizen. Als jij tot deze groep behoort, kun je voortaan een trein boeken ook al is die nu nog duurder, een andere vakantiebestemming kiezen, of die volgende meeting toch via Skype doen. Kun je voor werk of familie echt niet om een lange vliegreis heen? Compenseer je uitstoot dan door gecertificeerde herbebossingspro­ jecten te steunen – online vind je daar verschillende handleidingen voor en aanbieders als goldstandard.org en standfortrees.org bieden betrouwbare projecten aan.429 Beter nog is het om in tienvoud te com­ penseren, dan vergroot je de kans dat het stukje bos dat jij beschermt of laat aanplanten ook lang genoeg blijft staan om je daadwerkelijke uitstoot netto weer te compenseren. Zo betaal je de reële kosten van de schade die je aanricht.

185

De grote kracht van het kleine verschil Onze besluitvorming is niet zo elegant als die van de bijen, maar als je alles bij elkaar optelt voeren ook wij nogal wat toekomstdansen uit. Door de verhalen die we elkaar vertellen over waar het naartoe moet, door de keuzes die we maken in het stemhokje en bij het boodschap­ pen doen, door de organisaties en initiatieven die we steunen. Er zijn zo veel mogelijkheden om méér te doen. Als de rijkste 10 procent van de wereld zich het consumptiepatroon van de gemiddelde Europeaan zou aanmeten, zou de mondiale uitstoot met een derde dalen.430 Als je slimmer boodschappen doet en daardoor minder voedsel verspilt, draag je bij aan het verminderen van de verbijsterende voed­ selverspilling van dit moment – in totaal wordt een derde van al het voedsel verspild.431 Als meer mensen zich een andere leefstijl aanmeten, wordt de noodzaak om later deze eeuw gebruik te maken van ‘schoonmaak­ technologie’ – zoals biobrandstoffen in combinatie met de onder­ grondse opslag van CO2 – aanmerkelijk kleiner.432 Al deze gedragsveranderingen leveren dus vooruitgang op voor het klimaat. Natuurlijk niet als jij de enige bent die verandert: als je puur naar de cijfers kijkt maakt het niets uit of jij wel of geen CO2-uit­ stoot voorkomt, want je bijdrage is hoe dan ook verwaarloosbaar op een totaal van nu 7,7 miljard mensen. Uit ervaring weet ik dat het soms heel eenzaam voelt, met je goeie bedoelingen en je krimpende voet­ afdruk. Maar in werkelijkheid sta je nooit alleen. Iedere keer dat je een stap zet, ben je onderdeel van een groeiende groep die zich realiseert dat we snel in actie moeten komen en dat onmiddellijke gedragsver­ andering nodig is. Als je je gedrag verandert, ben je onderdeel van een verandering waar miljoenen anderen zich samen voor inzetten. En wie weet, straks wel miljarden. Je helpt mee met de verwerkelijking van het groene verhaal en met de cultuurverandering die zo hard no­ dig is. Je verandert niet ‘ten koste van jezelf’, omdat jouw handelen 186

vooruitgang oplevert: groter welzijn, schonere lucht, een beter kli­ maat. Het voornaamste doel van duurzaam gedrag is niet: zuiver groen leven op individueel niveau. Het gaat ook niet om ‘beter’ zijn dan an­ deren of het volledig uitbannen van hypocrisie. Mensen zijn nu een­ maal feilbaar, bovendien is het binnen het huidige systeem onmogelijk om geen enkele negatieve invloed op de natuur te hebben. Daarom is consumptieverandering nooit genoeg en moet het accent altijd liggen op de collectieve doorvertaling daarvan. En die is er. Iedere duurzame keuze is een signaal, dat weer kan leiden tot poli­ tieke verandering. Het wordt voor de overheid bijvoorbeeld makkelij­ ker om een vliegbelasting in te voeren als steeds meer burgers bereid blijken om hun reisgedrag in lijn te brengen met de ernst van de kli­ maatopwarming. Als meer mensen vaker gebruik gaan maken van in­ ternationale hogesnelheidstreinen, versterkt dat de businesscase voor uitbreiding van dat netwerk. Anders gezegd: individuele keuzes heb­ ben altijd collectieve gevolgen. De overheid kan vervolgens zorgen dat duurzame normen voor iedereen normaal worden. Tot die tijd hoeft niemand stil te zitten: elke ton CO2-uitstoot die we voorkomen is er één. De kleine groep mensen die eind jaren negentig wél een mobiele telefoon kocht, maakte de verdere ontwikkeling van de smartphone mogelijk. De kleine groep mensen die de eerste peperdure Tesla’s kocht, fa­ ciliteerde de ontwikkeling van latere goedkopere (maar nog steeds dure) modellen. En dankzij de opkomende concurrentie van Tesla is nu de hele auto-industrie verwikkeld in een race om wie de goed­ koopste elektrische auto kan produceren. En de duizenden mensen die meededen aan Minnesma’s collec­ tieve inkoopactie voor zonnepanelen maakten een doorbraak in de Nederlandse markt mogelijk. Noem het de grote kracht van het kleine verschil. Je vindt die kracht niet alleen op de markt, maar ook in de politiek: er hoeft maar een klein percentage stemmers van gedachten te veranderen, en een andere partij wordt de grootste. 187

Of we genoeg zullen doen om een hittetijd te voorkomen, weet nog niemand. Of we de neergang in soortenrijkdom kunnen keren even­ min. Maar dat we alles in huis hebben om het tij te keren is zeker. De mens is een veranderlijke soort – we hebben ons in de geschiedenis voortdurend ontwikkeld. En we inspireren elkaar onophoudelijk. Bij voedsel is dat misschien wel het duidelijkst te merken. Roger Cox, de advocaat, gaf me er een goed voorbeeld van. Toen zijn oudste dochter zes jaar oud was, werd ze vegetariër. De rest van de familie at nog vlees, maar Cox’ moeder raakte geïnspireerd en werd twee jaar later ook vegetariër. Het virus sloeg over naar zijn jongste dochter, die op een gegeven moment zelfs geen boodschappentas meer wilde dra­ gen waar vlees in zat. Nu eet de familie veganistisch en lekkerder dan ooit, zegt Cox. Zo gaat het vaker. Toen Greta Thunberg twaalf was, besloot ze op een dag niet meer te vliegen. Als haar familieleden vroegen waarom, kon Greta kalm en duidelijk uitleggen wat haar beweegredenen wa­ ren – welke inzichten uit de klimaatwetenschap haar deden inzien dat het menens was. Ze liet zien dat ze veel met de trein kon doen. Een tijdje later ging haar moeder overstag, wat grote gevolgen had voor haar carrière als operazangeres. Toen haar vader en haar zus. Zo vat Thunberg het samen: ‘In een crisis verander je je gedrag.’433 Of je verandert je gedrag niet, natuurlijk. Je afzijdig houden is uitein­ delijk ook een keuze. Maar ook dan heb je invloed. Vaak praten we daaromheen. We praten over het klimaat alsof we op de tribune zitten en de spelers op het veld er een potje van maken – kijk ze ploeteren, ze komen er niet uit. Maar in deze wedstrijd doen wij allemaal mee – ook de journalis­ ten. Daarom heb ik me in dit boek bewust niet afzijdig gehouden, heb ik felle standpunten ingenomen en me gericht op oplossingen – om­ dat je afzijdig houden niet kán. We staan allemaal op het veld, en het veld is de aarde, en ook de mensen die zich zogenaamd ‘afzijdig’ hou­ den hebben invloed – zij bestendigen namelijk de status quo door te blijven doen alsof die normaal is. 188

Maar normaal bestaat niet meer; het verdwijnt in de achteruitkijk­ spiegel. De planeet waarop we nu wonen is een ruigere variant dan die waarop we zijn groot geworden. We kunnen en zullen ons aanpas­ sen. We kunnen erger voorkomen. Wij schrijven onze eigen toekomst. Dat deden we in de landbouwrevolutie, we deden het tijdens de in­ dustriële revolutie, en we doen het nu weer. Een blauwdruk ontbreekt, het enige wat we hebben is de wetenschap dat we maar één aarde hebben, dat iedereen hier van elkaar afhankelijk is, en dat alles dus afhangt van wat wij denken, dromen, zeggen, durven en doen.434 Je hoeft je geen onderdeel van dat schrijvende collectief te voelen om er onderdeel van te zijn. Zoals de Zuid-Afrikaanse dichter Antjie Krog schreef: ‘Je kunt er niet voor kiezen geen navelstreng te heb­ ben.’435 Je kunt er wel voor kiezen op jouw manier mee te doen.

189

Bijlage: 12 misverstanden over het klimaat

In gesprekken en debatten over klimaatopwarming vliegen de felle meningen je om de oren. Dat is mooi – de uitwisseling van ideeën is de brandstof van vooruitgang. Maar vaak worden oude misverstan­ den of onwaarheden herhaald. Daarom: de feiten over twaalf misver­ standen over het klimaat.

1. Het klimaat verandert altijd, dus de huidige opwarming is niet erg. Dat het klimaat altijd verandert klopt, maar dat is geen reden om de huidige klimaatverandering te bagatelliseren. Dat is alsof je je auto in de fik steekt en daarna zegt dat de temperatuur van de motor weleens eerder is veranderd. De afgelopen 12.000 jaar was het klimaat relatief stabiel, warm en nat. We verlaten nu dat stabiele klimaatvak en riskeren een hittetijd. Dat is bloedlink, want de hitte waar wij nu op afstevenen, hebben we nog nooit meegemaakt. Het klimaat veranderde nooit eerder zo snel en zo ingrijpend ter­ wijl er 7,7 miljard mensen op aarde wonen. Mensen die allemaal last zullen krijgen van hogere temperaturen, een hogere zeespiegel en extremer weer.

191

2. We weten niet of onze broeikasgassen de klimaatopwarming veroorzaken. Klimaatwetenschappers hebben op basis van talloze waarnemingen met zeer grote zekerheid vastgesteld: de menselijke uitstoot van broei­ kasgassen is de belangrijkste reden dat het klimaat nu opwarmt. Want broeikasgassen als CO2, methaan en lachgas houden warmte vast in de atmosfeer. Zo laten metingen zien dat de gemiddelde temperaturen ’s nachts sneller stijgen dan de temperaturen overdag.436 Dat wijst op het broeikaseffect: de deken van gassen rondom de aarde zorgt ervoor dat warmte niet naar het heelal kan ontsnappen. En dus koelt het ’s nachts nu minder af dan vóór wij op grote schaal broeikasgassen begonnen uit te stoten. Andere verklaringen voor de huidige klimaatopwarming zijn ver­ worpen. Deze kan bijvoorbeeld niet door extra zonnestraling zijn ver­ oorzaakt. Hoewel er inderdaad een minimale variatie optreedt in de hoeveelheid zonnestraling die de aarde bereikt, is die variatie veel te klein om de huidige klimaatverandering te veroorzaken. Bovendien gaat die variatie twee kanten op, terwijl het op aarde jaar in jaar uit warmer wordt.437 Alleen de toename van broeikasgassen kan alle verandering die we nu ervaren verklaren.

3. De gevolgen van klimaatverandering zijn positief. Planten zijn dol op CO2 en er komen nieuwe landbouwgebieden bij rondom de Noordpool. Die laatste zin klopt, de eerste niet. Planten en bomen gebruiken inderdaad CO2 om te groeien, en het smelten van ijs op bijvoorbeeld Groenland kan ervoor zorgen dat daar 192

grond vrijkomt voor nieuwe activiteiten – van grondstofwinning tot landbouw. Maar zulke relatief kleine – en vaak dubieuze – voordelen strepen de gigantische nadelen van klimaatopwarming niet weg. Veel negatieve gevolgen van de opwarming manifesteren zich al: van de groei van zuurstofloze zones op zee en de toegenomen schade door stormen tot de toename van potentieel dodelijke hitte in de zo­ mer. Ook de voedselvoorziening dreigt keihard geraakt te worden door de opwarming, miljoenensteden liggen in de gevarenzone door de stijgende zeespiegel, laaggelegen eilanden zullen daardoor verdwij­ nen. De komende decennia zullen miljoenen mensen op drift raken door de gevolgen van de opwarming. Netto gaat het overgrote deel van de mensheid erop achteruit als de aarde verder opwarmt, en de risico’s op extreme klimaatverande­ ring zijn onaangenaam groot.

4. Wat een klein land doet, maakt niet uit. Zeker zolang China en India niets doen. Beschouw de dampkring even als een badkuip. Overal op aarde staan kranen en kraantjes open die het bad doen vollopen. Hoe zorgen we dat het niet overstroomt? Door alle kranen dicht te draaien. Het doet er niet toe hoeveel uitstoot een specifiek land bijdraagt: iedere vermeden ton CO2 is er één. En om de opwarming onder de 2 graden Celsius te houden, moeten de komende dertig jaar alle kra­ nen en kraantjes dicht. Natuurlijk is het van groot belang dat de grote uitstoters hun kra­ nen sneller dichtdraaien. Dat zijn ze gelukkig ook van plan. Van alle investeringen in duurzame energie in 2017 kwam maar liefst 45 pro­ cent uit China. Het land was in zijn eentje goed voor meer investerin­ gen in duurzame energie dan alle rijke landen bij elkaar.438 Ook India, dat nog zwaar leunt op steenkool, wil vooroplopen in 193

de revolutie van zonne- en windenergie. In 2018 waren zonnepanelen goed voor meer dan de helft van de nieuwe stroomproductiecapaci­ teit in het land. Voorlopers als China en India zien strategische voordelen in een volledig duurzame energievoorziening. De landen daarentegen die nu de hand op de knip houden, zullen voor hun toekomstige energie­ voorziening afhankelijk zijn van technologie die elders wordt ontwik­ keld. Wie nu aarzelt, loopt de banen en welvaart mis die horen bij een groene economie.

5. We zijn verloren: politici die niets aan de klimaatopwarming willen doen zijn aan de winnende hand. Zo lijkt het soms, maar schijn bedriegt. Zowel binnen als buiten de politiek is de groep mensen die zich wél inspant om de aarde leefbaar te houden vele malen groter dan de groep die het probleem volledig negeert of er niets aan wil doen. In 2017 zei meer dan 80 procent van de ondervraagden in een re­ presentatieve enquête onder de hele wereldbevolking dat ze het be­ langrijk vonden ‘om een wereld te creëren die volledig draait op duurzame energie’. Zonne-energie was hun absolute favoriet.439 In een andere enquête uit hetzelfde jaar, onder een representatie­ ve groep burgers uit 38 landen, zei ruim 60 procent dat wereldwijde klimaatverandering ‘een grote dreiging voor ons land’ is. Alleen ter­ reurgroep IS scoorde hoger.440 Grote veranderingen roepen altijd onzekerheid op, en angst, en hakken in het zand. Maar zulke reacties doen niets af aan de voorde­ len van de al ingezette koers naar een leefbaar klimaat, schone lucht en gezonde natuur.

194

6. Geld uitgeven aan klimaatbeleid is zonde: wat als het meevalt met die opwarming? De betere vraag is: wat als het tegenvalt? Dan hebben we geen tweede planeet. Maar stel dat het inderdaad meevalt met de klimaatopwarming (zeer onwaarschijnlijk) en dat we ons uitstekend leren aanpassen aan de gevolgen ervan (onvoorspelbaar). Dan is er nog steeds de massale uitsterving van diersoorten die door ons toedoen op gang is gekomen, met grote risico’s voor het func­ tioneren van ecosystemen waarvan menselijke samenlevingen afhan­ kelijk zijn voor hun voedsel en drinkwater. Dan is er nog steeds het plastic in de oceanen en zijn er nog steeds de dode zones in de oceaan. Zo zijn er honderden redenen om snel te verduurzamen. En wat is het ergste dat er kan gebeuren? Hoogstens bereiken we eerder dan strikt noodzakelijk een volhoudbare manier van leven op de enige planeet die we hebben. Dat is uiteindelijk in ieders belang.

7. Klimaatbeleid is onbetaalbaar. Er zijn mensen die nu hun energierekening al niet kunnen betalen. De tweede zin klopt, de eerste niet. De kosten van duurzame technieken dalen voortdurend, en de techniek schrijdt voort. Het wordt daarom steeds goedkoper om de uitstoot aan te pakken. Netto levert klimaatbeleid vooral veel op: nieu­ we banen, nieuwe economische activiteit, meer welzijn. Als we nu niet preventief investeren, zullen we later veel grotere bedragen kwijt zijn aan noodzakelijke aanpassingsmaatregelen tegen de gevolgen van de opwarming. Dijkverhogingen zijn duur. Overstro­ mingen zijn duur. Droogtes zijn duur. Klimaatschade kost de wereld­ economie nu al tientallen miljarden per jaar, en de rekening loopt 195

alleen maar hoger op naarmate de uitstoot stijgt. De ene na de andere analyse laat zien: klimaatverandering aanpakken is véél goedkoper dan het laten gebeuren. Welke schouders de zwaarste lasten dragen, is uiteindelijk een po­ litieke keuze. De subsidiëring van duurzame energie wordt nu in Ne­ derland bijvoorbeeld betaald via een opslag op de energierekening, die arme huishoudens relatief hard raakt. Wie daartegen is, kan stem­ men op een partij die de lasten eerlijker wil verdelen.

8. Wat klimaatactivisten willen is te radicaal en daarom onrealistisch. De mensen die zich zorgen maken om het klimaat en daarom de straat opgaan, eisen doorgaans niets meer dan wat de klimaatweten­ schap voorschrijft om verdere ontwrichting van het klimaat te voor­ komen. Alle deskundigen zijn het erover eens dat we de technologische middelen hebben om snel over te schakelen. Het enige wat op dit moment radicaal en onrealistisch is, is doorgaan op de huidige weg.

9. Duurzaamheid gaan we nooit bereiken, want de wereldeconomie groeit almaar door ten koste van de aarde en grote bedrijven kiezen alleen maar voor winst. Economische groei brengt tot op heden inderdaad een enorme ecolo­ gische rekening mee. Maar dat hoeft niet zo te blijven. Sectoren zoals de zorg en het onderwijs kunnen nu al prima ver­ der groeien zonder het milieu extra te belasten. Zodra we ook andere sectoren van de economie verduurzamen, is groei op zichzelf geen reden tot zorg meer. 196

Veel bedrijven zijn hun klimaatambities al aan het opschroeven en zien groeikansen in een groene economie. In iedere sector worden plannen gemaakt, en achterlopers wordt overal het vuur na aan de schenen gelegd. Er gebeurt nog niet genoeg, maar een groene koers is nu zichtbaar én aantrekkelijk. Totale verandering van vandaag op morgen is onmogelijk, maar stapsgewijze verandering over een periode van dertig jaar? Dat is niet alleen heel goed mogelijk, dat is al vele malen eerder gebeurd.

10. Mijn bijdrage is een druppel op een gloeiende plaat. Elke bijdrage heeft zin, omdat de gevolgen van al onze acties bij elkaar optellen. Mensen inspireren elkaar voortdurend, we doen elkaar aan de lopende band na, we beïnvloeden elkaar. Over de hele aarde zijn mensen al in actie gekomen. Wereldwijd werken voorlopers samen aan een duurzame samenleving. Als je besluit mee te doen, sluit je je aan bij deze machtige beweging.

11. Mensen die zich duurzaam gedragen zijn hypocriet: ze vervuilen het milieu nog steeds. Iedereen die weleens een duurzame keuze maakt, kent dit type kri­ tiek: ‘Je bent vegetariër, maar je draagt nog leren schoenen.’ Critici vinden het kennelijk lastig dat anderen niet perfect zijn. Maar is dat een persoonlijk falen? En is perfectie het doel? In onze huidige samenleving is het vrijwel onmogelijk om eco­ logisch ‘zuiver’ te leven. Maar dat maakt mensen die wel stappen in de juiste richting zetten nog geen huichelaars. Wie zijn gedrag duur­ zamer maakt, doet dat niet om zich ‘beter’ te voelen dan anderen, maar om de overgang naar een ander systeem te versnellen. Collec­ 197

tieve verandering is het doel – en die moet ergens beginnen. Sterker nog: die is overal begonnen. Wie aanhaakt, versterkt de stroming.

12. We zijn met te weinig om een verschil te maken. We zijn met meer dan genoeg, want het vergt maar een kleine groep om de koers van een samenleving te beïnvloeden.441 Dat is al vele malen gebleken, bijvoorbeeld bij de afschaffing van de slavernij en bij de invoering van het stemrecht voor vrouwen. Wie aan deze omslag meewerkt, is onderdeel van een grensover­ schrijdende beweging die de aarde leefbaar houdt. De voordelen van een groene koers zijn duidelijk en de urgentie is hoog.

198

Verantwoording & verder lezen

Dit boek kwam voor een groot deel tot stand op het journalistieke platform De Correspondent. Sommige passages zijn daar eerder gepu­ bliceerd, vaak in een iets andere vorm. De toekomstschetsen aan het begin van de twee scenario’s in hoofdstuk 5 en 6 zijn door mij bedacht, maar ze berusten deels op echt onderzoek en reële ontwikkelingen. Zo droogt het Amazone­ gebied echt snel uit,442 en is de angst voor een overstroming achter de dijken in Nederland reëel.443 De voorspelde temperatuurstijgin­ gen in de twee scenario’s in het jaar 2050 zijn gebaseerd op het IPCC-­ rapport uit 2014.444 De term ‘Great Turn’ is bedacht door schrijver Hanna Bervoets.445 De afgelopen jaren ben ik door een aantal schrijvers in het bijzonder geïnspireerd. De grootste inspiratiebron voor mijn denken over ver­ andering is de Amerikaanse schrijver Rebecca Solnit. Ik heb veel ge­ leerd van haar columns in Harper’s Magazine en in The Guardian. Lees haar boek Hope in the Dark (2004) als je denkt dat het hopeloos slecht gaat met de wereld. Lees A Paradise Built in Hell (2009) als je wilt weten hoe mensen zich ten tijde van rampspoed gedragen. Bill McKibben is een van de eerste journalisten die over het kli­ maat schreef. Zijn boek The End of Nature uit 1989 is nog steeds raak. Zijn uitstekende artikelen in combinatie met zijn activistische rol bij de klimaatorganisatie 350.org waren een voorbeeld voor me: McKib­ ben laat zien dat betrokkenheid en journalistieke nieuwsgierigheid samen kunnen gaan. 199

Elizabeth Kolbert, medewerker van The New Yorker, schreef een van de beste boeken over klimaatverandering: Field Notes from a Catastrophe (2006). Daarna schreef ze ook nog een belangrijk boek over het massale uitsterven van diersoorten, The Sixth Extinction (2014). This Changes Everything (2014) van Naomi Klein is een van de be­ langrijkste boeken over het klimaat van de afgelopen jaren. Ik las het meteen nadat het uitkwam en het maakte toen grote indruk op me. Kleins lezing Let Them Drown (2014) en haar boeken No is Not Enough (2017) en The Battle for Paradise (2018) zijn ook het lezen waard.446 Als je meer wilt weten over de gevolgen van zeespiegelstijging, lees The Water Will Come (2017) van Jeff Goodell. Als je geïnteresseerd bent in de manier waarop de eerste landbouwers het klimaat begon­ nen te veranderen, is Plows, Plagues and Petroleum (2005) van klimato­ loog William Ruddiman onmisbaar. Roy Scranton schreef met Learning to Die in the Anthropocene (2015) een raak boek voor iedereen die denkt dat het met het klimaat wel losloopt. Hij beschrijft glashelder hoe ‘klem’ onze samenlevingen zit­ ten, en was een belangrijke bron voor het eerste toekomstscenario. Ook over de besluitvorming van bijen las ik het eerste bij Scranton. David Wallace-Wells, die in 2017 het artikel ‘The Uninhabitable Earth’ publiceerde in New York Magazine en in 2019 het gelijknamige boek, scherpte mijn gedachten over de ernst van de klimaatcrisis. Bruno Latour was ook een belangrijke inspiratiebron. De Franse filosoof schreef eerst het prikkelende Oog in oog met Gaia (2017) en ver­ volgens Waar kunnen we landen? (2018). In dat laatste boek gebruikt hij zijn filosofische instrumentarium om een weg vooruit te vinden. Geestig en verrijkend. Twee andere boeiende denkers die over de natuur en de mens schrijven zijn Timothy Morton en Donna J. Haraway. Als je van filoso­ fie houdt, tip ik van hen respectievelijk Ecologisch wezen (2018) en Staying with the Trouble (2016). David Roberts beschouw ik als een van de beste klimaatjournalis­ ten van dit moment: hij schrijft op Vox het ene na het andere scherpe 200

stuk over de opwarming en welke maatregelen we daartegen kunnen nemen. Roberts is een voortdurende leermeester geweest de afgelo­ pen jaren, net zoals George Monbiot die voor The Guardian schrijft, en Jeremy Leggett die de energietransitie onvermoeibaar in kaart brengt en The Winning of the Carbon War (2018) schreef. Tijdens het schrijven van dit boek heb ik vaak teruggegrepen op The Human Planet: How We Created the Anthropocene (2018) van Simon L. Lewis en Mark A. Maslin. Echt een aanrader als je wilt begrijpen hoe de mens het heeft gepresteerd een nieuw geologisch tijdperk in te luiden. Origins (2019) van Lewis Dartnell vertelt hetzelfde verhaal, maar legt meer de nadruk op hoe de aarde óns heeft gevormd in plaats van andersom. Ook dat boek hielp me om mijn gedachten te scherpen. Het boek Four Futures. Life After Capitalism (2016) van Peter Frase is een voorbeeld geweest bij het schrijven van mijn eigen toekomst­ scenario’s. Andrea Wulfs boek over Alexander von Humboldt, De uitvinder van de natuur (2015), is een must-read als je meer wilt weten over het ‘web van leven’, en over de fascinerende Von Humboldt. Als je meer wilt weten over de talloze opties die we hebben om de uitstoot aan te pakken, lees dan Drawdown – Het meest veelomvattende plan om klimaatontwrichting te keren (2018). Het boek maakt de titel waar en bood me veel houvast bij het beoordelen van verschillende maat­ regelen tegen de opwarming. Benieuwd wat je zelf nog kunt doen? Pieter Boussemaere schreef het zeer toegankelijke en leesbare Tien klimaatacties die werken (2018). De komende tijd zet ik op De Correspondent mijn zoektocht naar nieuwe verhalen en oplossingen voort. Ook zal ik met open vizier verslag blij­ ven doen van wat er misgaat. Noem het constructieve onderzoeks­ journalistiek: zowel nieuwsgierig naar problemen als naar oplossin­ gen. De Correspondent probeert ook te veranderen. Onze uitgeverij heeft zich ingespannen om dit boek zo duurzaam mogelijk uit te geven.447 201

Je kunt de duurzaamheid van deze uitgave vergroten door het boek door te geven als je het uit hebt. En we werken eraan om een volledig duurzaam bedrijf te worden – op ons platform kun je ook volgen hoe dat ons vergaat. Je kunt je aansluiten als lid, als je deze reis met mij en andere be­ trokken journalisten wilt voortzetten. Ga naar decorrespondent.nl/ wordlid.

202

Dankwoord

Een journalist is nergens zonder bronnen. Ik wil iedereen die de afge­ lopen jaren zijn of haar kennis en ervaring met mij heeft gedeeld van harte danken. Bijzondere dank aan de mensen die meewerkten aan de reeks interviews vlak voor mijn schrijfverlof: Kees van der Leun, Willem Schinkel, Corinne Le Quéré, Eva Gladek, Appy Sluijs, Marjan Minnesma, Michael Mann, Bas Eickhout, May Boeve, Harriet Berg­ man en Anneke Wensing. Dank aan de leden van De Correspondent voor de talloze gesprekken op het platform, jullie scherpten mijn ge­ dachten voortdurend. Dank ook aan mijn oud-collega’s bij De Groene Amsterdammer en platform voor onderzoeksjournalistiek Investico: sommige inzichten in dit boek dateren nog van onze jarenlange sa­ menwerking. Dankzij de slimme suggesties van redacteur Harminke Meden­ dorp werd dit boek in elke redactieronde iets beter. Harminke, heel veel dank voor je steun en betrokkenheid. Een halfjaar geleden kon ik artikelen maken. Jij leerde me hoe je een boek schrijft. Andreas Jonkers, heel erg bedankt voor je tomeloze inzet, je eind­ redactie en het streng bewaken van de planning – jouw slagvaardig­ heid hielp me enorm. Lisa Roggeveen, hartelijk dank voor het opschonen van de eindnoten, Riffy Bol voor het dubbelchecken van de berekeningen, en Hans Pieter van Stein Callenfels voor het verta­ len van de citaten uit het Engels. Ik heb ontzettend veel te danken aan de meelezers en meedenkers die me voortdurend hielpen dit boek beter te maken. Van De Correspondent: Lynn Berger, Rutger Bregman, Jesse Frederik, Joris Luyendijk, 203

Nina Polak, Tamar Stelling, Tomas Vanheste, Maite Vermeulen, Jo­ hannes Visser en Rob Wijnberg. Een aantal externe experts las vroege passages van dit boek en leverde commentaar. Daarvoor veel dank aan Lisette van Beek, Boele Bonthuis, Bart Crezee, Hans Custers, Jos Hagelaars, Maarten Hajer, Bob Klein Lankhorst, Thomas Oudman, Peter Pelzer, Appy Sluijs, Pier Vellinga en Bart Verheggen. Ook veel dank aan Steven Schoon en Dirk Vis voor hun feedback op het manuscript, en Philip Huff voor zijn voortvarende eindredactie. Zonder jullie was het niets geworden. Graag wil ik Leon Postma danken voor het fantastische omslagont­ werp, en Harald Dunnink voor zijn betrokkenheid daarbij. Jorris Ver­ boon maakte met Leon Postma en Leon de Korte de mooie infographics – they make it look easy. Tim Beijer, bedankt voor je hulp bij het duurzaam uitgeven van dit boek, en Annelieke Tillema voor je zorgvuldige correctie van het ma­ nuscript en de drukproeven. Hartelijk dank ook aan Lena Bril en Daphne van der Kroft voor het helpen verspreiden van de inzichten uit dit boek. Lieve vrienden en familie, dank voor jullie geduld en steun. En de meeste dank tot slot aan mijn geliefde Milou Klein Lank­ horst, die bij dit boek een cruciale dubbelrol speelde. Je bent voor mij niet alleen de beste uitgever die ik me kan wensen, maar vooral ook de liefste. Je was er de hele tijd, je las alles en je hielp me bij elke stap. Dank je wel.

204

Bronnen

Voorwoord 1

2

3 4 5

6

Philippus Wester e.a., The Hindu Kush Himalaya Assessment, Springer International Publishing (2019). Zie voor een samenvatting: Chelsea Harvey, ‘World’s “Third Pole” Is Melting Away’, Scientific American via E&E News (4 februari 2019). De studie is hier te vinden: Tarpio Schneider e.a., ‘Possible climate transitions from breakup of stratocumulus decks under greenhouse warming’, Nature Geoscience, Vol. 12 (2019), pp. 163-167. Zie voor een samenvatting: Zeke Hausfather, ‘Extreme CO2 levels could trigger clouds “tipping point” and 8C of global warming’, Carbon Brief (25 februari 2019). Natalie Wolchover, ‘A World Without Clouds’, Quanta Magazine (25 februari 2019). De naam Tom is gefingeerd uit privacy-overwegingen. Dit inzicht ontleen ik aan de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben. Voor hem ‘is wanhoop juist een moment van mogelijke verandering, en daardoor een reden voor hoop’. Bron: Joe van der Meulen, ‘Profiel van filosoof Giorgio Agamben: Gids door de hel’, De Groene Amsterdammer (2015), nr. 27-28. Dit punt maakte Rebecca Solnit eerder herhaaldelijk in haar essays over hoop. Zie bijvoorbeeld de inleiding van: Hope in the Dark: Untold Histories, Wild Possibilities, Haymarket Books (2015), p. xvi. ‘A victory [in a social struggle] doesn’t mean that everything is now going to be nice forever.’

1.  Hoe we in de problemen kwamen 7

8

9

Het cijfer 38 biljoen is een schatting voor ‘reference man’. Per individu verschilt dit cijfer. Bron: Ron Sender e.a., ‘Revised Estimates for the Number of Human and Bacteria Cells in the Body’, PLOS Biology, Vol. 14, Issue 8 (2016). Voor een mooie weergave van het onderzoek naar dalende insectenaantallen, zie: Brooke Jarvis, ‘The Insect Apocalypse Is Here: What does it mean for the rest of life on Earth?’, The New York Times Magazine (27 november 2018). Een studie, in Groot-Brittannië, vond dat het in de pers acht keer zo vaak over het

205

10 11 12 13 14

15

16

17 18 19 20 21 22 23 24

klimaat gaat als over biodiversiteit. Pierre Legagneux e.a., ‘Our House Is Burning: Discrepancy in Climate Change vs. Biodiversity Coverage in the Media as Compared to Scientific Literature’, Frontiers in Ecology and Evolution, Vol. 5 (2018). Ewen Callaway, ‘Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species’ history’, Nature (7 juni 2017). Yuval Noah Harari, Sapiens: Een kleine geschiedenis van de mensheid, Thomas Rap (2017), p. 89. Voor een mooie bespreking van die ‘klimaatpomp’ zie het eerste hoofdstuk van Lewis Dartnell, Origins: How The Earth Made Us, Penguin (2019). Dit beeld ontleen ik aan Sapiens, p. 122. Homo sapiens heeft voor het huidige warme tijdvak, het Holoceen, een eerdere warme periode meegemaakt: het Eem-interglaciaal (van 130.000 tot 115.000 jaar geleden). Dit was echter voor het ontstaan van de moderne mens, tussen 80.000 en 50.000 jaar geleden. Deze moderne mens lijkt anatomisch sterk op de mens van nu, en heeft grotere creatieve vermogens dan eerdere Homo sapiens. Zie: Simon L. Lewis en Mark A. Maslin, The Human Planet: How We Created the Anthropocene, Pelican (2018), hoofdstuk 3. De temperatuurverandering ontleen ik aan: IPCC, Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press (2013), hoofdstuk 5, p. 404. Nota bene: naar dit rapport wordt vanaf hier verwezen met ‘AR5’. Het lukte de mens waarschijnlijk zo’n 15.000 jaar geleden om de oversteek naar Amerika te maken, al lopen de schattingen uiteen. Zie: J.R. McNeill, ‘Global Environmental History: The First 150,000 Years’, A Companion to Global Environmental History, Blackwell Publishing (2012), p. 5. En: Mikkel W. Pedersen e.a., ‘Postglacial viability and colonization in North America’s ice-free corridor’, Nature, Vol. 537 (2016), pp. 45–49. The Human Planet, p. 101. J.R. Petit e.a., ‘Climate and atmospheric history of the past 420,000 years from the Vostok ice core, Antarctica’, Nature, Vol. 399 (1999), pp. 429-436. Ainit Snir e.a., ‘The Origin of Cultivation and Proto-Weeds, Long Before Neolithic Farming’, PLOS ONE, Vol. 10, Issue 7 (2015). Dit proces wordt mooi beschreven in Sapiens, hoofdstuk 5. Sapiens, p. 114. Voor een goede weergave van Descartes’ denken, zie: Stanford Encyclopedia of Philosophy, ‘René Descartes’, SEP (2008, update 2014). Raj Patel en Jason W. Moore, A History of the World in Seven Cheap Things: A Guide to Capitalism, Nature, and the Future of the Planet, University of California (2019), p. 51. The Human Planet, p. 197.

206

25

Ik baseer me in mijn vertelling over Von Humboldt volledig op: Andrea Wulf, De uitvinder van de natuur: Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt, Atlas Contact (2016). 26 Hans Rosling, Feitenkennis: 10 redenen waarom we een verkeerd beeld van de wereld hebben en waarom het beter gaat dan je denkt, Spectrum (2018), p. 63, 72, 73. 27 Will Steffen e.a., ‘The trajectory of the Anthropocene: The Great Acceleration’, The Anthropocene Review, Vol. 2, Issue 1 (2015). 28 Jurriaan M. De Vos e.a., ‘Estimating the normal background rate of species extinction’, Conservation Biology, Vol. 29, Issue 2 (2014). 29 Dat blijkt uit: Living Planet Report – 2018: Aiming Higher, WWF (2018). 30 Tim Newbold e.a., ‘Has land use pushed terrestrial biodiversity beyond the planetary boundary? A global assessment’, Science, Vol. 353 (2016), pp. 288-291. 31 ‘Until and unless we can bring biodiversity back up, we’re playing ecological roulette’, in: Adam Vaughan, ‘Biodiversity is below safe levels across more than half of world’s land – study’, The Guardian (14 juli 2016). 32 Dit punt wordt ook gemaakt door: Elizabeth Kolbert, The Sixth Extinction: An Unnatural History, Picador (2014), p. 269. 33 Colin N. Waters, ‘The Anthropocene is functionally and stratigraphically distinct from the Holocene’, Science, Vol. 351 (2016).

2.  Er hangt iets in de lucht 34 35

36 37

38

Mijn voorbeeld is geïnspireerd op: Bill McKibben, The End of Nature, Random House (2006), p. 5. Ik reken hier met droge lucht. Als de luchtvochtigheid toeneemt, zit er meer waterdamp in de lucht en liggen de verhoudingen iets anders. Zie: Pieter Tans en Kirk Thoning, ‘How we measure background CO2 levels on Mauna Loa’, NOAA Earth System Research Laboratory (2008, update 2018). De Franse wetenschapper Joseph Fourier was een van de eersten die dat beschreef. De vrouwelijke onderzoeker Eunice Foote ging Tyndall voor: zij schreef al in 1856 over de opwarmende werking van gassen zoals CO2. Toen Tyndall zijn bevindingen publiceerde, negeerde hij die van Foote. Tegenwoordig krijgt Tyndall nog steeds alle credits, wat deels terecht is: de experimenten van Foote boden geen sluitend bewijs. Meer informatie: Akshat Rathi, ‘The female scientist who identified the greenhouse-gas effect never got the credit’, Quartz (14 mei 2018). Feitelijk zou het zonder broeikasgassen nóg kouder zijn dan min 18 graden Celsius, omdat het witte oppervlak van een ijzige planeet meer zonnestralen weerkaatst. Wanneer je puur en alleen kijkt naar de aan- of afwezigheid van broeikasgassen, levert dat een verschil van ongeveer 33 graden Celsius op.

207

39 40

41

42 43

44

45 46 47

48

49

50

Ik schreef eerder een profiel van een van de onderzoekers die zich hiermee bezig­houdt: ‘Puzzelen met de prehistorie’, De Groene Amsterdammer (23 september 2014). ‘Global warming preceded by increasing carbon dioxide concentrations during the last deglaciation.’ Voor een gedetailleerdere beschrijving van de processen die een rol spelen in de overgang van ijstijden naar interglacialen, zie: P. Köhler and H. Fischer, ‘Simulating low frequency changes in atmospheric CO2 during the last 740 000 years’, Climate of the Past, Vol. 2 (2006), pp. 57-78. En: James E. Hansen en Makiko Sato, ‘Paleoclimate Implications for Human-Made Climate Change’, Climate Change (2012), pp. 21-47. Bij een CO2-concentratie van minder dan 240 ppm zouden de ijskappen duizenden jaren geleden al zijn gaan groeien. Bron: A. Ganopolski e.a., ‘Critical insolation–CO2 relation for diagnosing past and future glacial inception’, Nature, Vol. 529 (2016), p. 201. A. Berger e.a., ‘An Exceptionally Long Interglacial Ahead?’, Science, Vol. 297, Issue 5585 (2002), p. 1287. Zie ook: The Human Planet, p. 141. Het beeld van de verkruimelende bergen ontleen ik aan Origins, p. 42. Verwering van steen maakt op dit moment ongeveer 1 miljard ton CO2 per jaar onschadelijk, zie: Jessica Strefler e.a., ‘Potential and costs of carbon dioxide removal by enhanced weathering of rocks’, IOP Science, Vol. 13, Issue 3 (2018). De kritische grens voor het begin van een nieuwe ijstijd ligt waarschijnlijk op een CO2-concentratie van 240 ppm: P.C. Tzedakis e.a., ‘Determining the natural length of the current interglacial’, Nature Geoscience, Vol. 5 (2012), pp. 138-141. William F. Ruddiman, ‘The Anthropogenic Greenhouse Era Began Thousands of Years Ago’, Climatic Change, Vol. 61, Issue 3 (2003), pp. 261-293. Ruddiman beschrijft e.e.a. mooi in zijn boek Plows, Plagues, and Petroleum: How Humans Took Control of Climate, Princeton University Press (2005). Ik gebruik hier het ‘opwarmingspotentieel’ van methaan op een periode van twintig jaar. Ik kies die termijn (en niet de gebruikelijke honderd jaar) omdat methaan na gemiddeld negen jaar in de dampkring uit elkaar valt. Bron: IPCC AR5 WG1, hoofdstuk 8, p. 731. Eigen berekening gebaseerd op de ‘stralingsforcering’ van verschillende broeikasgassen volgens het IPCC tussen 1750 en 2011: IPCC AR5 WG 1, hoofdstuk 8, p. 678, tabel 8.2. Voor een kritiek op de hypothese van Ruddiman, zie: B.D. Stocker e.a., ‘Sensitivity of Holocene atmospheric CO2 and the modern carbon budget to early human land use: analyses with a process-based model’, Biogeosciences, Vol. 8 (2011), pp. 69-88. Voor een recent overzicht van bewijzen vóór Ruddimans hypothese, zie: W.F. Ruddiman e.a., ‘Late Holocene climate: Natural or anthropogenic?’, AGU100 (2015). Die afwijking van 0,7 graad Celsius staat bekend als de ‘Kleine IJstijd’: Shaun A.

208

51 52 53

54

55

56

57 58 59

60

61 62 63 64 65

Marcott e.a., ‘A Reconstruction of Regional and Global Temperature for the Past 11,300 Years’, Science, Vol. 339, Issue 6124 (2013), pp. 1198-1201. Voor een mooie beschrijving van dit proces zie Origins, hoofdstuk 9. Eric Monnin e.a., ‘Atmospheric CO2 Concentrations over the Last Glacial Termination’, Science, Vol. 291, Issue 5501 (2001), pp. 112-114. Lava stroomt gemiddeld met een snelheid van tussen de 0,1 en 2,7 meter per seconde, dus gemiddeld 1,4 meter per seconde. Een skydiver in vrije val met zijn buik naar beneden heeft een snelheid van 54 meter per seconde. Langzaam stromende lava gaat daarom vijftig keer zo snel als een skydiver in vrije val. Bron: Wolfram|Alpha. Eigen berekening gebaseerd op de ‘stralingsforcering’ van verschillende broeikasgassen volgens het IPCC tussen 1750 en 2011: IPCC AR5 WG 1, hoofdstuk 8, p. 678, tabel 8.2. Richard E. Zeebe, Andy Ridgwell en James C. Zachos, ‘Anthropogenic carbon release rate unprecedented during the past 66 million years’, Nature Geoscience, Vol. 9 (2016), pp. 325-329. Ik baseer me hier op de prognoses van Climate Action Tracker, waarin de beleidsambities van landen al zo goed mogelijk verwerkt zijn: ‘The CAT Thermometer’, CAT (2018, geraadpleegd 16 april 2019). ‘How we measure background CO2 levels on Mauna Loa’, (2008, update 2018). Neela Banerjee e.a., ‘Exxon’s Own Research Confirmed Fossil Fuels’ Role in Global Warming Decades Ago’, Inside Climate News (16 september 2015). Dat bleek bijvoorbeeld in 2010, toen het IPCC verkeerde informatie uit een niet-wetenschappelijke bron citeerde: Fred Pearce, ‘Debate heats up over IPCC melting glaciers claim’, New Scientist (8 januari 2010). John Cook e.a., ‘Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming’, IOP Science, Vol. 11, Issue 4 (2016). En: James Lawrence Powell, ‘Climate Scientists Virtually Unanimous: Anthropogenic Global Warming Is True’, Bulletin of Science, Technology & Society, Vol. 35, Issue 5-6 (2016). En: ‘Scientific consensus: Earth’s climate is warming’, NASA. Benjamin D. Santer e.a., ‘Celebrating the anniversary of three key events in climate change science’, Nature Climate Change, Vol. 9 (2019), pp. 180-182. Dit beeld wordt mooi geschetst door: John Berger, Pig Earth, First Vintage International Edition (1992), p. xix. Zadie Smith schrijft mooi over dit verlangen naar onschuld in: ‘Elegy for a Country’s Seasons’, The New York Review of Books (3 april 2014). Corinne Le Quéré e.a., ‘Global Carbon Budget 2018’, Earth System Science Data, Vol. 10, Issue 4 (2018), pp. 2141-2194. Climate Change 2014: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the

209

66 67 68

69 70

71

72 73

74 75

76 77 78 79

Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, IPPC (2014), p. 46. Nota bene: naar dit rapport wordt vanaf hier verwezen met ‘AR5 SYR’. ‘Global Carbon Budget 2018’. ‘Global Carbon Budget 2018’. Ongeveer 60 procent van al onze uitstoot sinds 1750 is uit de dampkring verdwenen door de activiteit van ‘gootstenen’ zoals bossen en zeeën: IPCC AR5 SYR. Zhenzhong Zeng, ‘Climate mitigation from vegetation biophysical feedbacks during the past three decades’, Nature Climate Change, Vol. 7 (2017), pp. 432-436. Overigens zijn nieuwe bossen qua biodiversiteit een stuk minder interessant dan oerbossen, zie bijvoorbeeld: Johnny Wood, ‘Earth has more trees than it did 35 years ago – but there’s a huge catch’, World Economic Forum (2018). Zaichun Zhu e.a., ‘Greening of the Earth and its drivers’, Nature Climate Change, Vol. 6 (2016), pp. 791-795. En: Yude Pan e.a., ‘A Large and Persistent Carbon Sink in the World’s Forests’, Science, Vol. 333, Issue 6045 (2011), pp. 988-993. Jiafu Mao e.a., ‘Human-induced greening of the northern extratropical land surface’, Nature Climate Change, Vol. 6 (2016), pp. 959-963. Chi Chen e.a., ‘China and India lead in greening of the world through land-use management’, Nature Sustainability, Vol. 2 (2019), pp. 122-129. Voor een toegankelijke samenvatting zie: Daisy Dunne, ‘One-third of world’s new vegetation in China and India, satellite data shows’, Carbon Brief (12 februari 2019). Edward T.A. Mitchard, ‘The tropical forest carbon cycle and climate change’, Nature, Vol. 559 (2018), pp. 527-534. ‘The overall boreal forest is transitioning from a net carbon sink to a source.’ Corey J.A. Bradshaw en Ian G. Warkentin, ‘Global estimates of boreal forest carbon stocks and flux’, Elsevier, Vol. 128 (2015), pp. 24-30. Zie ook: Daisy Dunne, ‘Climate change’s impact on soil moisture could push land past “tipping point”’, Carbon Brief (2019). Bronson W. Griscom e.a., ‘Natural climate solutions’, PNAS, Vol. 114, Issue 44 (2017). IPCC AR5 WG 1, hoofdstuk 6, box 6.1, p. 472. De vergelijking met radioactief afval wordt gemaakt in dit artikel: Mason Inman, ‘Carbon is forever’, Nature Climate Change (2008), pp. 156-158. Global Warming of 1.5ºC. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5ºC above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty, IPCC (2018), hoofdstuk 2, p. 158. Nota bene: naar dit rapport wordt vanaf hier verwezen met ‘SR1.5’.

210

3.  Nu verandert alles 80

81 82

83 84 85 86 87 88 89

90 91 92 93

94 95

Ik baseer me hier op: ‘Combined Land-Surface Air and Sea-Surface Water Temperature Anomalies (Land-Ocean Temperature Index, LOTI). Global-mean monthly, seasonal, and annual means, 1880-present.’ Bron: GISTEMP Team, GISS Surface Temperature Analysis (GISTEMP v3), NASA (2019, geraadpleegd 15 april 2019). Het fenomeen van het telkens verschuivende referentiekader staat bekend als ‘shifting baseline’: ‘Shifting baseline’, Wikipedia (2019). Zie ‘Health Impacts’ en ‘Economic Impacts’ in: Camilo Mora e.a., ‘Broad threat to humanity from cumulative climate hazards intensified by greenhouse gas emissions’, Nature Climate Change, Vol. 8 (2018), pp. 1062-1071. Daisy Dunne, ‘Mosquito-borne diseases could reach extra “one billion people” as climate warms’, Carbon Brief (28 maart 2019). Een voorbeeld van sterfte door zulke extreme hitte: Meher Ahmad, ‘Looking for a Bit of Shade as Intense Heat Wave Hits Karachi’, The New York Times (29 mei 2018). Robert McSweeney, ‘Billions to face “deadly threshold” of heat extremes by 2100, finds study, Carbon Brief (19 juni 2017). Camilo Mora e.a., ‘Global risk of deadly heat’, Nature Climate Change, Vol. 7 (2017), pp. 501-506. ‘Zware neerslag’, KNMI (geraadpleegd op 16 mei 2019). Wouter van Loon en Erik van Gameren, ‘Hoe Nederland opwarmt en de neerslag extremer wordt’, NRC Handelsblad (26 januari 2019). Overigens neemt wereldwijd het oppervlak dat jaarlijks afbrandt af, omdat boeren in Azië en Afrika minder bos in de hens zetten en de tropen natter zijn geworden. Maar in de gematigde en noordelijke regio’s is het risico op vernietigende branden mede door de opwarming juist groter geworden: Daisy Dunne, ‘CO2 emissions from wildfires have fallen over past 80 years, study finds’, Carbon Brief (17 april 2018). Emma Marris, ‘US wildfires: smoke billows and we’re stuck indoors – this is how we live now’, The Guardian (6 augustus 2018). IPCC AR5 SYR, p. 4. The IMBIE team, ‘Mass balance of the Antarctic Ice Sheet from 1992 to 2017’, Nature, Vol. 558 (2018), pp. 219-222. Zie bijvoorbeeld de opmerkingen van onderzoeker Christina Hulbe in dit artikel: Eric Holthaus, ‘Antarctic melt holds coastal cities hostage. Here’s the way out’, Grist (13 juni 2018). Eric Rignot e.a., ‘Four decades of Antarctic Ice Sheet mass balance from 1979–2017’, PNAS, Vol. 116, Issue 4 (2019). IPCC AR5 SYR, p. 13.

211

96

Robert M. DeConto e.a., ‘Contribution of Antarctica to past and future sea-level rise’, Nature, Vol. 531 (2016), pp. 591–597. Een samenvatting hiervan geef ik in dit artikel: ‘De zeespiegel kan bijna twee keer zo snel stijgen als eerder voorspeld’, De Correspondent (16 mei 2016). 97 Marcel aan de Brugh, ‘In 2065 bestaan de wadplaten misschien wel niet meer’, NRC Handelsblad (18 september 2018). 98 ‘Kleine kansen, grote gevolgen: Slachtoffers en maatschappelijke ontwrichting als focus voor het waterveiligheidsbeleid’, Planbureau voor de Leefomgeving (2014), pp. 1-96. 99 Peter U. Clark, ‘Consequences of twenty-first-century policy for multi-millennial climate and sea-level change’, Nature Climate Change, Vol. 6 (2016), pp. 360-369. 100 Zelfs als we extreem veel blijven uitstoten en als er vanaf nu géén CO2 onschadelijk wordt gemaakt door natuurlijke gootstenen of door technieken die CO2 uit de lucht halen, is de maximale bijdrage aan de zeespiegelstijging vanuit Antarctica ongeveer 36 meter in het jaar 7000. Tabel 1 in: Robert M. DeConto en David Pollard, ‘Contribution of Antarctica to past and future sea-level rise’, Nature, Vol. 531 (2016), pp. 591-597. 101 Dit zou het geval zijn bij een opwarming van 3 graden ten opzichte van de pre-industriële temperaturen van voor 1750: ‘Consequences of twenty-firstcentury policy for multi-millennial climate and sea-level change’, p. 365. 102 Dat schrijft Bill McKibben in ‘How extreme weather is shrinking the planet’, The New Yorker (16 november 2018). Hij baseert zich op Vietnamees onderzoek dat hier wordt besproken: Alex Chapman en Van Pham Dang Tri, ‘Climate change is triggering a migrant crisis in Vietnam’, The Conversation (9 januari 2018). 103 Elizabeth Kolbert, ‘The Siege Of Miami: As temperatures climb, so, too, will sea levels’, The New Yorker (13 december 2015). 104 Aaron Rupar, ‘Trump dismisses the economic impact of climate change — except at his golf course’, Vox (27 november 2018). 105 Liangzhi You e.a., ‘Impact of growing season temperature on wheat productivity in China’, Elsevier, Vol. 149, Issue 6-7 (2009), pp. 1009-1014. 106 Senthold Asseng e.a., ‘The impact of temperature variability on wheat yields’, Global Change Biology, Vol. 17, Issue 2 (2011), pp. 997-1012. Voor de verwachte daling in oogsten, zie IPCC AR5 SYR, p. 15. En: IPCC SR1.5, hoofdstuk 3, p. 236. 107 ‘As evidenced by over a hundred individual studies and several meta-analyses, projected increases in atmospheric [CO2] can result in an ionomic imbalance for most plant species whereby carbon increases disproportionally to soil-based nutrients.’ Bron: Chunwu Zhu e.a., ‘Carbon dioxide (CO2) levels this century will alter the protein, micronutrients, and vitamin content of rice grains with potential health consequences for the poorest rice-dependent countries’, Science Advances, Vol. 4, Issue 5 (2018). Zie ook:

212

108

109 110 111

112 113

114

115

Irakli Loladze, ‘Hidden shift of the ionome of plants exposed to elevated CO2 depletes minerals at the base of human nutrition’, PMC, Vol. 3 (2014). Michiel Korthals, Goed eten: Filosofie van voeding en landbouw, Vantilt (2018), p. 263. Korthals baseert zich op informatie van het Britse Department for Environment, Food and Rural Affairs (DEFRA). The State of Food Security and Nutrition in the World 2018: Building climate resilience for food security and nutrition, FAO (2018), p. 28. ‘Broad threat to humanity from cumulative climate hazards intensified by greenhouse gas emissions.’ Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek concludeerde in 2015 dat onkruidverdelger glyfosaat ‘waarschijnlijk kankerverwekkend’ is: ‘Mono­graphs – 112, Glyphosate’, IARC. Matt Richtel en Andrew Jacobs, ‘A Mysterious Infection, Spanning the Globe in a Climate of Secrecy’, The New York Times (6 april 2019). Maria A. Tsiafouli e.a., ‘Intensive agriculture reduces soil biodiversity across Europe’, Global Change Biology via Wiley Online Library, Vol. 21, Issue 2 (2014), pp. 973-985. Op intensief bewerkte grond neemt het aantal plaagorganismen netto toe. Dat blijkt uit deze studie en uit een interview dat ik had met Wim van der Putten, ecoloog en hoofd van de afdeling Terrestrische Ecologie bij het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW): Maria A. Tsiafouli, ‘Intensive agriculture reduces soil biodiversity across Europe’, Global Change Biology, Vol. 21, Issue 2 (2014), pp. 973-985. E.C. Oerke, ‘Crop losses due to pests’, Journal of Agricultural Science, Vol 144, No. 1

(2006), pp. 31-43. 116 Eigen berekening gebaseerd op de ‘stralingsforcering’ van verschillende broeikasgassen volgens het IPCC tussen 1750 en 2011: IPCC AR5 WG 1, hoofdstuk 8, p. 678, tabel 8.2. 117 IPCC AR5 SYR, p. 47. En: Sonja Vermeulen e.a., ‘Climate change and food systems: Annual Review of Environment and Resources’, Vol. 37 (2012), pp. 195-222. 118 United Nations Convention to Combat Desertification, The Global Land Outlook: First Edition (2017). 119 Status of the World’s Soil Resources: Main Report, FAO (2015). 120 IPCC SR1.5, hoofdstuk 3, p.224. Zie ook: Scott C. Doney e.a., ‘The Growing Human Footprint on Coastal and Open-Ocean Biogeochemistry’, Science, Vol. 328, Issue 5985 (2010), pp. 1514-1515. 121 Robert J. Diaz e.a., ‘Spreading Dead Zones and Consequences for Marine Ecosystems’, Science, Vol. 321, Issue 5891 (2008), pp. 926-929.

213

122 Fred Pearce, ‘Can the World Find Solutions to the Nitrogen Pollution Crisis?’, Yale Environment 360 (6 februari 2018). 123 Jody J. Wright e.a., ‘Microbial ecology of expanding oxygen minimum zones’, Nature Reviews Microbiology, Vol. 10 (2012), pp. 381-394. 124 In april 2019 sprak ik Friederike Otto van World Weather Attribution, een groep klimaatwetenschappers die modellen gebruiken om de invloed van klimaatverandering op extreme weersomstandigheden te achterhalen. Zij vertelde me dat er nog geen gericht onderzoek was gedaan naar de invloed van klimaatverandering op de tropische storm Idai, maar dat dat er hopelijk snel zou komen. ‘Het zou me niks verbazen als we bij Idai een toename zien in de kans op – en hoeveelheid – extreme neerslag als gevolg van klimaatverandering, zoals we ook met alle andere tropische stormen hebben gezien. De stijging van de zeespiegel zal ook een belangrijke rol hebben gespeeld, maar over de wind kan ik niets zeggen. Daarvoor, en voor de toename van de hoeveelheid regen, is specifiek onderzoek nodig.’ Voor een overzicht van eerder uitgevoerde ‘attributie’-studies, zie: Roz Pidcock e.a., ‘Mapped: How climate change affects extreme weather around the world’, Carbon Brief (11 maart 2019). 125 ‘Cyclone Idai: More than 1.5 million children urgently need assistance across Mozambique, Malawi and Zimbabwe’, UNICEF (27 maart 2019). 126 Heleen Ekker, ‘Tweederde minder zee-ijs op de Noordpool’, NOS (29 augustus 2015). 127 Global Warming of 1.5°C: Summary for Policymakers, IPCC (2018), p. 6. Nota bene: naar dit rapport wordt vanaf hier verwezen met ‘SR1.5 SPM’. 128 Katey Walter Anthony e.a., ‘21st-century modeled permafrost carbon emissions accelerated by abrupt thaw beneath lakes’, Nature Communications, Vol. 9, Issue 3262 (2018). 129 Chris Mooney, ‘Arctic Cauldron’, The Washington Post (22 september 2018). 130 Ingmar Nitze e.a., ‘Guest post: How Arctic lakes accelerate permafrost carbon losses’, Carbon Brief (6 september 2018). 131 David Spratt en Ian Dunlop, What Lies Beneath: The understatement of existential climate risk, Breakthrough Online (2018), p. 25. 132 IPCC, Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press (2014), hoofdstuk 19, p. 1079. 133 Zie IPCC SR1.5, hoofdstuk 2, p. 103. 134 Zie over de onderschatting van klimaatrisico’s in gangbare modellen What Lies Beneath. 135 Ik baseer me hier op een interview dat ik op 13 september 2018 had met paleoklimatoloog Appy Sluijs. Voor een mooie weergave van zijn weten­

214

136 137 138 139

140

schappelijke werk: Maarten Keulemans, ‘Op een warmere aarde verandert alles – en het is al eens gebeurd’, de Volkskrant (7 december 2018). Appy Sluijs e.a., ‘Environmental precursors to rapid light carbon injection at the Palaeocene/Eocene boundary’, Nature, Vol. 450 (2007), pp. 1218-1221. Scott L. Wing e.a., ‘Transient Floral Change and Rapid Global Warming at the Paleocene-Eocene Boundary’, Science, Vol. 310, Issue 5750 (2005), pp. 993-996. Chen Chen e.a., ‘Estimating regional flood discharge during Palaeocene-Eocene global warming’, Scientific Reports, Vol. 8, nummer 13391 (2018). Een punt dat ook gemaakt wordt in Origins, p. 280, met een verwijzing naar: Francesca A. McInerney en Scott L. Wing, ‘The Paleocene-Eocene Thermal Maximum: A Perturbation of Carbon Cycle, Climate, and Biosphere with Implications for the Future’, Annual Review of Earth and Planetary Sciences, Vol. 39 (2011), pp. 489-516. Will Steffen e.a., ‘Trajectories of the Earth System in the Anthropocene’, PNAS, Vol. 115, Issue 33 (2014, update 2018).

4. Het is nog niet te laat 141 Mario J. Molina en F.S. Rowland, ‘Stratospheric sink for chlorofluoromethanes: chlorine atom-catalysed destruction of ozone’, Nature, Vol. 249 (1974), pp. 810-812. 142 Het Montreal-protocol kreeg in 2016 nog een belangrijke uitbreiding, lees: Tomas Vanheste, ‘6.000 kilometer van Parijs is nóg een historisch klimaatakkoord gesloten’, De Correspondent (21 oktober 2016). 143 Dit schrijft ook David Wallace Wells in The Uninhabitable Earth: Life After Warming, Crown Publishing Group (2019), p. 33. 144 Dit doel werd vastgesteld na een grootschalige review onder auspiciën van het secretariaat van het VN-klimaatbureau: United Nations FCCC, Report on the structured expert dialogue on the 2013–2015 review, UNFCCC (2015). 145 IPCC SR1.5, hoofdstuk 3, p. 191. 146 Tom K.R. Matthews, ‘Communicating the deadly consequences of global warming for human heat stress’, PNAS, Vol. 114, Issue 15 (2017). 147 IPCC SR1.5, hoofdstuk 3, p. 213. Zie ook: Jacob Schewe e.a., ‘Multimodel assessment of water scarcity under climate change’, PNAS, Vol. 111, Issue 9 (2014). 148 IPCC SR1.5, hoofdstuk 3, p. 226. 149 R. Warren e.a., ‘The projected effect on insects, vertebrates, and plants of limiting global warming to 1.5°C rather than 2°C’, Science, Vol. 360, Issue 6390 (2018), pp. 791-795. 150 ‘Global warming is likely to reach 1.5ºC between 2030 and 2052 if it continues to increase at the current rate.’ IPCC SR1.5 SPM, p. 6.

215

151 In de berekening van het aantal seizoenen Game of Thrones dat gemaakt zou kunnen worden in 1 miljard jaar, houd ik het schrijftempo aan van George R.R. Martin: gemiddeld één boek per drie jaar. Televisiemaker HBO maakte tussen 2011 en 2019 elk jaar (behalve 2018) één seizoen van Martins boeken. De televisieserie liep uiteindelijk iets voor op de publicatie van zijn boeken. 152 IPCC SR1.5 SPM p. 14. En: Johan Rockström e.a., ‘A roadmap for rapid decarbonization’, Science, Vol. 355, Issue 6331 (2017), pp. 1269-1271. 153 IPCC SR1.5 SPM, p. 14. 154 IPCC SR1.5 SPM, p. 14. 155 Joeri Rogelj, Michiel Schaeffer en Bill Hare, Timetables for Zero Emissions and 2050 Emissions Reductions: State of the Science for the ADP Agreement, Climate Analytics (februari 2015), p. 2. 156 Over de kans op het overschrijden van temperatuurlimieten: Gernot Wagner en Martin L. Weitzman, Climate Shock: The Economic Consequences of a Hotter Planet, Princeton University Press (2015), hoofdstuk 3. 157 Dit valt op te maken uit de bespreking van ‘Geophysical uncertainties: climate and Earth system feedbacks’ in IPCC SR1.5, hoofdstuk 2, p. 103. 158 Emissions Gap Report 2018, UNEP (2018), p. xiv. 159 Todd Sanford e.a., ‘The climate policy narrative for a dangerously warming world’, Nature Climate Change, Vol. 4 (2014), pp. 164-166. En: Oliver Milman, ‘Planet has just 5% chance of reaching Paris climate goal, study says’, The Guardian (31 juli 2017). En: P. Christensen e.a., ‘Uncertainty in forecasts of long-run economic growth’, PNAS, Vol. 115, Issue 21 (2018). 160 Zoals Bill McKibben eerder schreef: ‘This battle is epic and undecided. If we miss the

161

162

163

164

two-degree target, we will fight to prevent a rise of three degrees, and then four. It’s a long escalator down to Hell.’ In ‘How extreme weather is shrinking the planet’. Dit is mijn vrije vertaling van dit citaat: ‘it is easier to imagine an end to the world than an end to capitalism’. Het wordt zowel aan de Sloveense filosoof Slavoj Žižek als aan de politieke denker Fredric Jameson toegeschreven. Lees er meer over in: Mark Fisher, Capitalist Realism: Is there no alternative?, Zero Books (2009). Nathaniel Rich, ‘Losing Earth: The Decade We Almost Stopped Climate Change’, The New York Times Magazine (1 augustus 2018). Het is inmiddels ook als boek uit: Nathaniel Rich, Losing Earth: A Recent History, MCD (2019). Naomi Klein leverde een felle kritiek op Rich’ stuk, waarin ze de schuld legde bij het kapitalisme: Naomi Klein, ‘Capitalism Killed Our Climate Momentum, Not “Human Nature”’, The Intercept (3 augustus 2018). De bekendste vertegenwoordiger van dit idee is Friedrich Hayek. Hij bouwde voort op het denken van Adam Smith, die de metafoor van ‘de onzichtbare hand’ in 1776 beschreef in The Wealth of Nations, W. Strahan and T. Cadell.

216

165 Thomas Oudman en Theunis Piersma, De ontsnapping van de natuur: Een nieuwe kijk op kennis, Athenaeum (2018), p. 98. 166 Dit inzicht vormt het uitgangspunt voor het boeiende boek van Timothy Morton, Ecologisch wezen, Uitgeverij Ten Have (2018). 167 Thomas Dixon, ‘Forget cut-throat competition: to survive, try a little selflessness’, The Guardian (25 juli 2016). 168 Het mechanisme waardoor samenwerking wordt doorgegeven noemen evolutiebiologen ‘multi-level selection’. Zie: David Sloan Wilson, This View of Life: Completing the Darwinian Revolution, Pantheon (2019). 169 Maarten Keulemans, ‘Onderzoek naar vechtpartijen laat zien: de omstanders helpen wél’, de Volkskrant (27 maart 2019). 170 Rebecca Solnit, Hope in the Dark: Untold Histories, Wild Possibilities, Haymarket Books (2016), p. xvii. Een Nederlandse vertaling van de inleiding vind je hier: Rebecca Solnit, ‘Verzet je en hou vol: het verliezen van hoop is geen optie’, De Correspondent (2 juni 2017). 171 Rebecca Solnit, A Paradise Built in Hell: The Extraordinary Communities That Arise in Disaster, Penguin Books (2010). 172 Rebecca Solnit, ‘Tomgram: Rebecca Solnit, A Shadow Government of Kindness’, TomDispatch (21 december 2010).

5. Toekomstscenario 1: Muren 173 ’1988 Shell Confidential Report ‘The Greenhouse Effect’, Shell (1988), ik maakte dit document openbaar op Climate Files (2018). 174 Daarover schreef ik: ‘Shell erkent al dertig jaar het gevaar van klimaatverandering (en deze film bewijst dat)’, De Correspondent (28 februari 2017). 175 Daarover schreef ik: ‘Waarom maakte Shell een alarmistische film over klimaat­ verandering?’, De Correspondent (28 februari 2017). 176 Een mooi overzicht van de vroege kennis in de olie-industrie vind je hier: Carroll Muffett en Steven Feit, ‘Smoke and Fumes: The Legal and Evidentiary Basis for Holding Big Oil Accountable for the Climate Crisis’, CIEL (november 2017). Zie ook: Benjamin Franta, ‘Early oil industry knowledge of CO2 and global warming’, Nature Climate Change, Vol. 8 (2018), pp. 1024-1025. 177 E. Robinson en R.C. Robbins, ‘Sources, abundance, and fate of gaseous atmospheric pollutants’, Smoke & Fumes (1968). 178 Zie bijvoorbeeld van mijn hand: ‘De Shelldialogen (1): “Ik maak me zorgen over het klimaat en ik loop niet in een spagaat op mijn werk”’, De Correspondent (5 mei 2016). 179 Dit schreef ik eerder: ‘De Shelldialogen (6): Shellers verschuilen zich achter de hypocrisie van de consument’, De Correspondent (7 juli 2016).

217

180 Over de geschiedenis van Shell schreef ik: ‘Reconstructie: Zo kwam Shell erachter dat klimaatverandering levensgevaarlijk is (en ondermijnde het alle serieuze oplossingen)’, De Correspondent (28 februari 2017). 181 Clifford Krauss, ‘How a “Monster” Texas Oil Field Made the U.S. a Star in the World Market’, The New York Times (3 februari 2019). 182 ‘Big Oil’s Real Agenda on Climate Change’, InfluenceMap (maart 2019). 183 Deze analyse werd eerder gemaakt door Naomi Klein in This Changes Everything: Capitalism vs. The Climate, Simon & Schuster (2015). 184 Rick Bosman en Sem Oxenaar, ‘De Nederlandse overheid en de olie- en gasindustrie: zoek de verschillen’, De Correspondent (15 januari 2018). 185 De ‘fossil fuel rents as a percentage of GDP’ zijn in deze landen zeer hoog: Global Commission on the Geopolitics of Energy Transformation, A New World: The Geopolitics of the Energy Transformation, IRENA (2019), p. 31. 186 James D. Ward e.a., ‘Is Decoupling GDP Growth from Environmental Impact Possible?’, PLOS ONE, Vol. 11, Issue 10 (2016). 187 Dit punt wordt ook gemaakt door: Roy Scranton, Learning to Die in the Anthropocene: Reflections on the End of a Civilization, City Lights Publishers (2015), p. 53. 188 Dit cijfer komt van Shell en wordt aangehaald in A New World, p. 64. 189 World Energy Investment 2018, IEA (2018). 190 Mind the gap: the $1.6 trillion energy transition risk, Carbon Tracker (8 maart 2018). 191 Elizabeth Bast e.a., G20 governments propping up fossil fuel exploration, ODI (2014). 192 Wataru Matsumura en Zakia Adam, ‘Commentary: Hard-earned reforms to fossil fuel subsidies are coming under threat’, IEA (29 oktober 2018). 193 ‘Subsidies for renewables in power generation amounted to $140 billion in 2016.’ Bron:

194 195 196

197

198

Toshiyuki Shirai, ‘Commentary: Fossil-fuel consumption subsidies are down, but not out’, IEA (20 december 2017). Laurie van der Burg en Matthias Runkel, Monitoring Europe’s fossil fuel subsidies: the Netherlands, ODI (2017). Speciaal verslag: Vergroening: een complexere inkomenssteunregeling, die vanuit milieuoogpunt nog niet doeltreffend is, Europese Rekenkamer (2017). Tomas Vanheste, ‘Er is een grote omwenteling nodig in de landbouw, vindt deze filosoof. Ons levensgeluk hangt ervan af’, De Correspondent (11 juni 2018). En: ‘Vergeet de vegaburger: de echte strijd in Brussel ging deze week over de landbouwmiljarden’, De Correspondent (5 april 2019). Damian Carrington, ‘Angela Merkel “blocks” EU plan on limiting emissions from new cars’, The Guardian (28 juni 2013). En: Michelle Martin en Edmund Blair, ‘Germany’s Merkel warns against tougher EU CO2 limits on cars, vans’, Reuters (25 september 2018). Het resultaat van de Poolse opstelling is terug te zien in het Europese beleid, zie in

218

199 200 201 202

203 204

205

206

dit belangrijke besluit de punten 2 (klimaatdoelstelling) en 2.5 (door o.a. Polen bedongen uitzonderingen): Europese Raad, ‘Presidency conclusions’, EUCO 169/14, CO EUR 13, CONCL 5, Brussel (24 oktober 2014). Abrahm Lustgarten, ‘Palm Oil Was Supposed to Help Save the Planet. Instead It Unleashed a Catastrophe’, The New York Times Magazine (20 november 2018). BioBased Economy, ‘Meeste biomassa voor energie komt uit Nederland’, BioBased Economy (24 mei 2018). Daphné Dupont-Nivet en Emiel Woutersen, ‘Hout verstoken in kolencentrales leidt juist tot méér broeikasgas’, Investico (22 november 2017). ‘Why current negative-emissions strategies remain “magical thinking”’, Nature (21 februari 2018). En: Daisy Dunne, ‘Negative emissions have ‘limited potential’ to help meet climate goals’, Carbon Brief (31 januari 2018). Zie bijvoorbeeld: IPCC SR1.5, hoofdstuk 2, p. 125. Die inschatting van drieduizend grote fabrieken voor de afvang van CO2 komt van: Shell scenarios Sky: Meeting the goals of the Paris agreement (2018), Shell. Zie ook: Simon Evans, ‘In-depth: Is Shell’s new climate scenario as “radical” as it says?’, Carbon Brief (29 maart 2018). In een scenario waarin we veel gebruikmaken van uitstootcompensatie, zou in 2050 volgens het IPCC 724 miljoen hectare nodig zijn voor biobrandstofplantages. Dat is ruim twee keer het totale oppervlak van India van 328,7 miljoen hectare. Bron: IPCC SR1.5 SPM, p. 19. Het mondiale akkerland besloeg in 2015 zo’n 1.591 miljoen hectare: Kees Klein Goldewijk e.a., ‘New anthropogenic land use estimates for the Holocene – HYDE 3.2’, Earth Syst. Sci. Data Discuss (2017), pp. 1-40.

207 Simon L. Lewis e.a., ‘Restoring natural forests is the best way to remove atmospheric carbon’, Nature (2 april 2019). 208 Anna B. Harper e.a., ‘Land-use emissions play a critical role in land-based mitigation for Paris climate targets’, Nature Communications, Vol. 9 (2018). Hier een toegankelijke samenvatting: Anna Harper, ‘Guest post: Why BECCS might not produce “negative” emissions after all’, Carbon Brief (14 augustus 2018). 209 Lena R. Boysen e.a., ‘Earth’s Future: The limits to global-warming mitigation by terrestrial carbon removal’, AGU100 (2017) p. 470. 210 P.J. Crutzen e.a., ‘N2O release from agro-biofuel production negates global warming reduction by replacing fossil fuels’, Atmospheric Chemistry and Physics, Vol. 8 (2008). 211 James Hansen e.a., ‘Young people’s burden: requirement of negative CO2 emissions’, Earth System Dynamics (2017). 212 In het Engels is er een mooie term voor het bijbehorende risico: moral hazard, een situatie waarin mensen hogere risico’s kunnen nemen omdat ze niet opdraaien

219

213 214

215

216

217 218 219 220

221

voor de gevolgen ervan. Zie: Kevin Anderson e.a., ‘The trouble with negative emissions’, Science, Vol. 354, Issue 6309 (2016), pp. 182-183. Jonathan Watts en Ben Doherty, ‘US and Russia ally with Saudi Arabia to water down climate pledge’, The Guardian (9 december 2018). De geschiedenis van verzet tegen klimaatbeleid door Republikeinse presidenten wordt hier goed samengevat: David Roberts, ‘The “Trump effect” threatens the future of the Paris climate agreement’, Vox (12 december 2018). Rebecca Solnit analyseerde deze mentaliteit eerder: ‘Waarom rechtse Amerikaanse politici niks aan klimaatverandering willen doen’, De Correspondent (29 juli 2017). ‘This agreement is less about the climate and more about other countries gaining a financial advantage over the United States.’ Bron: ‘Statement by President Trump on the Paris Climate Accord’, Whitehouse (1 juni 2017). Jeff Goodell, The Water Will Come, Little Brown (2017), hoofdstuk 7: ‘Walled Cities’. Ed Pilkington, ‘A tale of two Irmas: rich Miami ready for tumult as poor Miami waits and hopes’, The Guardian (9 september 2017). Oliver Milman, ‘Climate change is making hurricanes even more destructive, research finds’, The Guardian (14 november 2018). Kevin Loria, ‘Piles of garbage and debris still litter Florida’s streets months after Hurricane Irma — and recovery is still far away’, Business Insider (14 december 2017). ‘It’s like this miasma, this cloud hangs over anybody that had to go through it’, in: Nancy Klingener, ‘Florida Keys Cope With Suicide Spike After Hurricane Irma’, WLRN (29 juli 2018).

222 ‘Broad threat to humanity from cumulative climate hazards intensified by greenhouse gas emissions’. 223 Robert McSweeney, ‘Scientists discuss the role of climate change in the Syrian civil war’, Carbon Brief (2 maart 2015). 224 Zie ‘Security impacts’ in: ‘Broad threat to humanity from cumulative climate hazards intensified by greenhouse gas emissions’. Zie ook: Somini Sengupta, ‘Warming, Water Crisis, Then Unrest: How Iran Fits an Alarming Pattern’, The New York Times (18 januari 2018). 225 ‘Global Trends: Forced Displacement in 2017’, UNHCR (2018). 226 Over de omstandigheden op Samos: Jan De Deken, ‘De hel van Samos. “Het is hier erger dan in Irak”’, De Groene Amsterdammer, nr. 48 (2018). 227 Tomas Vanheste, ‘De EU toont haar ware gezicht: niemand wil de migranten redden’, De Correspondent (29 maart 2019). 228 Militarisering in tijden van klimaatopwarming staat centraal in deze essaybundel: Nick Buxton en Ben Hayes, The Secure and the Dispossessed, Pluto Press (2015).

220

229 International Organization of Migration, ‘Migration and Climate change’, IOM UN Migration. 230 Deze analyse maakt: Charles C. Mann, ‘State of the Species’, Orion Magazine (2012). 231 Het beeld van ‘rode zones’ en ‘groene zones’ komt van: Naomi Klein, No is Not Enough, Penguin Books (2018). 232 Voor de VS was 2017 bijvoorbeeld een buitengewoon heet jaar, zie: Umair Irfan en Brian Resnick, ‘Megadisasters devastated America in 2017. And they’re only going to get worse.’, Vox (26 maart 2018). Dit rapport waarschuwt voor hoge toekomstige kosten voor de VS: Fourth National Climate Assessment, U.S. Global Change Research Program (2018). Samenvatting: Brad Plumer en Henry Fountain, ‘What’s New in the Latest U.S. Climate Assessment’, The New York Times (23 november 2018). 233 Jeremy Martinich en Allison Crimmins, ‘Climate damages and adaptation potential across diverse sectors of the United States’, Nature Climate Change, Vol. 9 (2019), pp. 397–404. En: Thomas Sterner, ‘Higher costs of climate change’, Nature, Vol. 527 (2015), pp. 117-178. En: ‘Broad threat to humanity from cumulative climate hazards intensified by greenhouse gas emissions’. En: Damian Carrington, ‘Tackle climate or face financial crash, say world’s biggest investors’, The Guardian (10 december 2018). 234 ‘Armer’ betekent hier 15 tot 30 procent minder bruto binnenlands product (bbp) per inwoner: Marshall Burke e.a., ‘Global non-linear effect of temperature on economic production’, Nature, Vol. 527 (2015), pp. 235-239. 235 Damian Carrington, ‘Perfect temperature for economic success – 13C’, The Guardian (21 oktober 2015). 236 De onderzoekers speculeren hier over de redenen van de economische contractie bij hogere temperaturen: Chris Mooney, ‘Sweeping study claims that rising temperatures will sharply cut economic productivity’, The Washington Post (21 oktober 2015). 237 Muthukumara Mani e.a., South Asia’s Hotspots: The Impact of Temperature and Precipitation Changes on Living Standards, World Bank Group (2018). En: Somini Sengupta en Nadja Popovich, ‘Global Warming in South Asia: 800 Million at Risk’, The New York Times (28 juni 2018). 238 Solomon Hsiang e.a., ‘Estimating economic damage from climate change in the United States’, Science, Vol. 356, Issue 6345 (2017), pp. 1362-1369. 239 Marshall Burke e.a., ‘Large potential reduction in economic damages under UN mitigation targets’, Nature, Vol. 557 (2018), pp. 549-553. 240 Dat blijkt ook uit klimaattoezeggingen van die landen. Zie deze studie: Simon L. Lewis e.a., ‘Restoring natural forests is the best way to remove atmospheric carbon’, Nature, Vol. 568 (2019), pp. 25-28. En vooral tabel 2 in de bijlage: Simon L. Lewis e.a., ‘Supplementary information to: Regenerate natural forests to store carbon’, Nature, Vol. 568 (2019), p. 8.

221

241 Marshall Burke e.a., ‘Climate and Conflict’, Annual Reviews, Vol. 7 (2015), pp. 577-617. En: T. Carleton e.a., ‘Conflict in a changing climate’, The European Physical Journal Special Topics, Vol. 225, Issue 3 (2016), pp. 489-511. 242 John Schwartz, ‘Greenland’s Melting Ice Nears a “Tipping Point,” Scientists Say’, The New York Times (21 januari 2019).

6. Toekomstscenario 2: Bossen 243 Victor Court e.a., ‘Long-Term Estimates of the Energy-Return-on-Investment (EROI) of Coal, Oil, and Gas Global Productions’, Elsevier, Vol. 138 (2017), pp. 145-159. En: Nafeez Ahmed, ‘Inside the new economic science of capitalism’s slow-burn energy collapse’, Insurge Intelligence (21 augustus 2017). 244 Voor meer verschillen tussen duurzame en fossiele energie, zie deze paper: Kingsmill Bond, Revolution not evolution: Marginal change and the transformation of the fossil fuel industry, University of Oxford (2017), p. 15. 245 A New World, p. 23. 246 Simon Evans, ‘Solar, wind and nuclear have ‘amazingly low’ carbon footprints, study finds’, Carbon Brief (8 december 2017). 247 Ik baseer me hier op een interview dat collega Leon de Korte en ik hielden met Auke Hoekstra: ‘Nuon bouwt een windpark zonder een cent subsidie. Welkom in een nieuw energietijdperk’, De Correspondent (20 maart 2018). 248 Een mooi boek over deze techniek is van Tim Flannery, Sunlight and Seaweed: An Argument for How to Feed, Power and Clean Up the World, Text Publishing (2017). 249 Voor de stijgende kosten van kernenergie, zie: Lazard’s Levelized Cost of Energy Analysis, Lazard (2018), p. 7. Zie ook het drama rond de bouw van Hinkley Point in Groot-Brittannië: ‘Hitachi’s exit puts Britain’s nuclear policy in meltdown’, The Economist (24 januari 2019). 250 ‘Investment in new renewable power capacity was more than twice that of net, new fossiel fuels and nuclear power combined, despite large, ongoing subsidies for fossil fuels generation.’ Renewables 2018 Global Status Report, REN21 (2018). 251 ‘Battery Power’s Latest Plunge in Costs Threatens Coal, Gas’, BloombergNEF (2019). 252 New Energy Outlook 2018, BNEF (2018). 253 Leon de Korte en ik interviewden hiervoor Auke Hoekstra: ‘Nuon bouwt een windpark zonder een cent subsidie. Welkom in een nieuw energietijdperk’, De Correspondent (20 maart 2018). 254 Thalia Verkade, ‘Zo probeert deze Nederlandse start-up zijn nieuwe batterij in onze auto’s te krijgen’, De Correspondent (24 maart 2017). 255 Voor meer details over de productie van waterstof en de verwachte ontwikkeling:

222

Ad van Wijk e.a., Solar Power to the People, Allied Waters (2017), p. 41 e.v. 256 Paul Hawken (red.), Drawdown: The Most Comprehensive Plan Ever Proposed to Reverse Global Warming, Penguin Books (2017), p. 168. 257 Zie de waarschuwingen van Rana Adib, de secretaris van het duurzame energieagentschap IRENA in 2018: Marian Willuhn, ‘REN21 report: record PV growth but soaring energy demand leaves renewables playing catch-up’, PV Magazine (4 juni 2018). Zie ook: ‘Tracking Clean Energy Progress: 2017’, IEA (2017). 258 Jeremy Leggett, ‘Renewables must be scaled up at least six times faster to meet the Paris Agreement target: IRENA’, Future Today (17 april 2018). 259 James Temple, ‘At this rate, it’s going to take nearly 400 years to transform the energy system’, Technology Review (14 maart 2018). 260 T.W. Brown e.a., ‘Response to “Burden of proof: A comprehensive review of the feasibility of 100% renewable-electricity systems”’, Elsevier, Vol. 92 (2018), pp. 834-847. 261 Arnulf Grubler e.a., ‘A low energy demand scenario for meeting the 1.5°C target and sustainable development goals without negative emission technologies’, Nature Energy, Vol. 3 (2018), pp. 515–527. 262 Lees over agro-ecologie dit rapport: From Uniformity to Diversity, iPES-Food (2016). Zie ook dit vlammende betoog voor agro-ecologie van de Rapporteur voor het Recht op Voedsel van de VN: Report of the Special Rapporteur on the right to food, United Nations (2017). 263 Gerlinde de Deyn, ‘Grote verscheidenheid aan plantensoorten maakt bodem sterk, gezond en vruchtbaar’, Wageningen University & Research (2016). 264 De opbrengst per hectare van policulturen (meerdere, complementaire gewassen op één plek) is hoger dan monoculturen. Bron: From Uniformity to Diversity, p. 23 en 31, met verwijzingen naar diverse studies. Zie ook: Drawdown, p. 47. Met verwijzing naar: Harley I. Manner, Sustainable traditional agricultural systems of the Pacific Islands, Permanent Agricultural Resource (2014). 265 Cornelia Rumpel e.a., ‘Put more carbon in soils to meet Paris climate pledges’, Nature, Vol. 564 (2018), pp. 32-34. 266 John Kerr en John Landry, Pulse of the Fashion Industry, Global Fashion Agenda en Boston Consulting Group (2017), p. 77. 267 Drawdown, p. 117. 268 ‘Pekela heeft wereldprimeur met prefab-hennephuis’, Dagblad van het Noorden (30 november 2018). 269 Drawdown, p. 162. 270 Bill McKibben, ‘ A World at War’, The New Republic (15 augustus 2016). 271 Ik baseer me in deze passage op: Paul Scheer, ‘Van het gas af? Aán het gas was al

223

272 273

274 275 276

277 278

een megaklus, Opinieblad Forum (8 maart 2017), pp. 42-45. Zie verder: Wolf Kielich, Ondergronds rijk: 25 jaar Gasunie en aardgas, Nederlandse Gasunie (1988). Mariana Mazzucato, The Entrepreneurial State, Ingram Publisher (2015), p. 157-158. Goksin Kavlak e.a., ‘Evaluating the causes of cost reduction in photovoltaic modules’, Elsevier, Vol. 123 (2018), pp. 700-710. Samenvatting: David Roberts, ‘What made solar panels so cheap? Thank government policy.’, Vox (28 december 2018). Craig Morris, ‘How Germany helped bring down the cost of PV’, Energy Transition (20 januari 2016). Justin Gillis, ‘Sun and Wind Alter Global Landscape, Leaving Utilities Behind’, The New York Times (13 september 2014). Berekening in CO2-equivalenten. Bron voor vermeden uitstoot Duitsland: ‘Indicator: GHG emissions avoided through the use of renewables’, Umwelt Bundesamt (2019). Vergeleken met uitstoot Nederland 2000-2019: ‘Emissies broeikasgassen, 1990-2017’, Rijksoverheid (2019). Voor het jaar 2018 zijn CBS-cijfers gebruikt: ‘Uitstoot broeikasgassen licht gedaald’ (9 mei 2019). Voor het jaar 2018 is een prognose gebruikt: Kortetermijnraming voor emissies en energie in 2020, Planbureau voor de Leefomgeving (2019). Zie over de dalende uitstoot van de Duitse energie­voorziening: Arne Jungjohann en Craig Morris, The German Coal Conundrum: The status of coal power in Germany’s energy transition, Heinrich Böll Foundation (2014). En: ‘Klimabilanz 2018: 4,5 Prozent weniger Treibhausgasemissionen Umwelt­bundesamt legt erste detaillierte Schätzung vor’, Umwelt Bundesamt (2019). The Entrepreneurial State. Ivetta Gerasimchuk e.a., ‘Stories from G20 countries: shifting public money out of

fossil fuels’, ODI (november2018). 279 State and Trends of Carbon Pricing 2018, World Bank Group (2018). 280 Renewables 2018 Global Status Report, REN21 (2018). 281 Christine Shearer e.a., Boom and Bust 2019: Tracking the Global Coal Plant Pipeline, Global Energy Monitor (2019). 282 Voor een actueel overzicht van China’s klimaatbeleid, zie: ‘China’, Climate Action Tracker (2018). 283 Max Hall, ‘Solar made up 50% of India’s new power capacity in 2018’, PV Magazine (28 februari 2019). 284 Michael Safi, ‘India’s huge solar ambitions could push coal further into shade’, The Guardian (30 juni 2018). 285 Global trends in renewable energy investment, BloombergNEF (2018), p. 11. 286 Mark Roelfsema, ‘With local action, major economies can get closer to meeting Paris climate targets’, PBL Netherlands Environmental Assessment Agency (30 augustus 2018).

224

287 ‘173 RE100 companies have made a commitment to go ‘100% renewable’. Read about the actions they are taking and why’, RE100 (geraadpleegd 21 april 2019). 288 Romy van der Burgh en Evert de Vos, ‘De duurzame strategie van Philips: De Stille Groene Reus’, De Groene Amsterdammer (11 juli 2018). 289 Annual report 2018: All-time high results and strategic progress, Ørsted (2019). 290 Annual Report and Form 20-F 2018, Shell (2018), p. 24. 291 Joshua S. Hill, ‘Siemens Again Tops Clean200 List As Clean Stocks Outperform Fossil Fuels’, Clean Technica (19 februari 2018). 292 Het risico op het passeren van kantelpunten wordt volgens het IPCC ‘hoog’ boven de 2,5 graden Celsius, zie: IPCC SR1.5, hoofdstuk 3, p. 181. 293 Jens Günther e.a., Den Weg zu einem treibhausgasneutralen Deutschland ressourcenschonend gestalten, Umwelt Bundesamt (2019). 294 J. Mercure e.a., ‘Macroeconomic impact of stranded fossil fuel assets’, Nature Climate Change, Vol. 8 (2018), p. 592. 295 Helen Mountford e.a., Unlocking the Inclusive Growth Story of the 21st Century, The Global Commission on Economy and Climate (2018). 296 Katharine Rickle e.a., ‘Country-level social cost of carbon’, Nature Climate Change, Vol. 8 (2018), pp. 895-900. En: ‘The costs of climate inaction’, Nature (25 september 2018). 297 Energy Access Outlook 2017: World Energy Outlook Special Report, IEA (2017). 298 Lucas Chancel e.a., Carbon and inequality: from Kyoto to Paris, Paris School of Economics (2015). 299 Feitenkennis, hoofdstuk 3. 300 Als je dat niet gelooft, lees het hoofdstuk ‘Innovaties’ in Drawdown. 301 Maggie Astor, ‘No Children Because of Climate Change? Some People Are Considering It’, The New York Times (5 februari 2018). 302 ‘The global energy transformation may generate a peace dividend’: A New World, p. 55, met verwijzing naar: Andreas Goldthau e.a., ‘The Geopolitics of Energy Transformation: Governing the Shift - Transformation Dividends, Systemic Risks and New Uncertainties’, SWP, Issue 42 (2018). 303 A New World, p. 49. 304 Hoogleraar Natuurbeheer en Plantecologie Frank Berendse pleit hiervoor in zijn boek: Wilde apen, KNNV Uitgeverij (2016). 305 Hier een pleidooi om van deze optie gebruik te maken: George Monbiot, ‘Averting Climate Breakdown by Restoring Ecosystems: A call to action’, Natural Climate Solutions. 306 IPCC SR1.5, hoofdstuk 2, p. 121-122. Sommige schattingen komen nog hoger uit: Bronson W. Griscom e.a., ‘Natural climate solutions’, PNAS, Vol. 114, Issue 44 (2017).

225

307 Simon L. Lewis e.a., ‘Restoring natural forests is the best way to remove atmospheric carbon’. 308 Mart-Jan Schelhaas e.a., ‘Het Nederlandse bos als bron van CO2’, Vakblad Natuur Bos Landschap (2017). 309 Carly D. Ziter e.a., ‘Scale-dependent interactions between tree canopy cover and impervious surfaces reduce daytime urban heat during summer’, PNAS, Vol. 116, Issue 15 (2019). 310 Drawdown, p. 90. 311 Richard Burnett e.a., ‘Global estimates of mortality associated with long-term exposure to outdoor fine particulate matter’, PNAS, Vol. 115, Issue 38 (2018). 312 Damian Carrington, ‘Air pollution cuts two years off global average lifespan, says study’, The Guardian (20 november 2018). 313 Bjørn Grinde en Grete Grindal Patil, ‘Biophilia: Does Visual Contact with Nature Impact on Health and Well-Being?’, Public Health, Vol 6 (2009), pp. 2332-2343. 314 Bin Jiang e.a., ‘A Dose-Response Curve Describing the Relationship Between Urban Tree Cover Density and Self-Reported Stress Recovery’, SAGE Journals, Vol. 48, Issue 4 (2014). 315 Zie bijvoorbeeld: Todd C. Frankel en Peter Whoriskey, ‘Tossed aside in the ‘white gold’ rush’, The Washington Post (19 december 2016). 316 Green Technology Choices: The Environmental and Resource Implications of Low-Carbon Technologies, UN Environment Programme (2017). En: Green Energy Choices: the Benefits, Risks and Trade-Offs of Low-Carbon Technologies for Electricity Production, UN Environment Programme (2016). 317 Christina M. Patricola e.a., ‘Anthropogenic influences on major tropical cyclone events’, Nature, Vol. 563 (2018). 318 Naomi Klein schreef hierover het boek The Battle for Paradise, Haymarket Books (2018). Online versie: ‘Puerto Ricans and ultrarich “puertopians” are locked in a pitched struggle over how to remake the island’, The Intercept (20 maart 2018).

7.  Keuzes en kansen 319 ‘Choosing a site that is too exposed, too small or too close to the ground can be fatal.’ Bron: Katherine Bouton, ‘Reports From the Hive, Where the Swarm Concurs’, The New York Times (27 september 2010). 320 Ik leun in deze beschrijving op die van Roy Scranton in Learning to Die in the Anthropocene, p. 55. Hij baseert zich weer op: Thomas D. Seeley, Honeybee Democracy, Princeton University Press (2010). Op YouTube legt Seeley uit hoe het werkt: Cornell University, ‘Honeybee Decision Making’, YouTube (5 maart 2012). 321 Learning to Die in the Anthropocene, p. 55.

226

322 Deze specifieke combinatie was te zien op pagina 18 van de Volkskrant, 12 februari 2019. Over de milieuschade van verschillende vakanties: E. Eijgelaar e.a., Travelling large in 2016: The carbon footprint of Dutch holidaymakers in 2016 and the development since 2002, Centre for Sustainability (2017), p. 21. 323 ‘France’s richest gain most from Emmanuel Macron’s tax reforms’, Financial Times (23 januari 2019). Zie ook: Joss Garman, ‘Macron’s mistake: Taxing the poor to tackle climate change’, Politico (12 juli 2018). 324 Eduardo Porter, ‘Does a Carbon Tax Work? Ask British Columbia’, The New York Times (1 maart 2016). 325 Tweet van Klaas Dijkhoff (27 juni 2018). 326 ‘Rutte: ‘We hoeven ons leven niet op te geven voor klimaatakkoord’’, De Telegraaf (13 januari 2019). 327 Yvonne Hofs, ‘Zodra hij moet betalen vindt Nederlander klimaatverandering toch wat minder erg’, de Volkskrant (7 maart 2019). 328 ‘Tussen nu en een jaar moet er een klimaatakkoord liggen’, NOS (8 december 2017). 329 Ik schreef eerder uitgebreid over de nadelen van apocalyptische klimaatverhalen: ‘Waarom we zo vaak zwijgen over het klimaat (en hoe we dat kunnen doorbreken)’, De Correspondent (20 oktober 2015). 330 Dit inzicht ontleen ik aan George Monbiot. ‘Het enige waarmee je een verhaal kunt vervangen is een ander verhaal’, schreef hij eerder in zijn boek Uit de puinhopen, Lemniscaat (2018). 331 Voor dit inzicht dank ik Eva Gladek van Metabolic (ik interviewde haar op 2 oktober 2018). 332 The Automobile Industry Pocket Guide, European Automobile Manufacturers’ Association (ACEA) (2017 en 2018). 333 Unlocking the Inclusive Growth Story of the 21st Century, The New Climate Economy (2018). Samenvatting: David Roberts, ‘We could shift to sustainability and save $26 trillion. Why aren’t we doing it?’, Vox (6 september 2018). 334 Effecten ontwerp Klimaatakkoord, Planbureau voor de Leefomgeving (2019). 335 Ton van Dril, Verkenning werkgelegenheidseffecten van klimaatmaatregelen, TNO (2019). 336 2020 Vision: why you should see the fossil fuel peak coming, Carbon Tracker (10 september 2018), p. 18. 337 ‘U.S. coal consumption in 2018 expected to be the lowest in 39 years’, U.S. Energy Information Administration (28 december 2018). 338 ‘2020 Vision’. 339 Investeerders kunnen prima zonder fossiele aandelen, stelt: Jeremy Grantham, ‘The mythical peril of divesting from fossil fuels’, The London School of Economics and Political Science (2018).

227

340 Toby A. A. Heaps, ‘Divestment would have made NY pension fund $22B richer’, Corporate Knights (4 oktober 2018). 341 ‘Almost $1bn wiped off the value of UK pensions’, Financial Times (10 oktober 2015). 342 Damian Carrington, ‘Gates Foundation would be $1.9bn better off if it had divested from fossil fuels’, The Guardian (16 november 2015). 343 ‘Response to “Burden of proof: A comprehensive review of the feasibility of 100% renewable-electricity systems”’. 344 ‘100% Renewable Electricity Worldwide is Feasible and More Cost-Effective than the Existing System’, Energy Watch Group (2017). Zie ook A New World, p. 63 met verwijzing naar: ‘Energy Transition Outlook 2018’, DNV-GL (2018). 345 Zie bijvoorbeeld: Andries F. Hof e.a., ‘Global and regional abatement costs of Nationally Determined Contributions (NDCs) and of enhanced action to levels well below 2 °C and 1.5 °C’, Elsevier, Vol. 71 (2017), pp. 30-40. En: Damian Carrington, ‘Hitting toughest climate target will save world $30tn in damages, analysis shows’, The Guardian (23 mei 2018). En: Tom Kompas, ‘Earth’s Future’, AGU100 (2018). 346 LSE en Grantham Institute, ‘The Economics of Climate Change: The Stern Review’, LSE (2006). Later zei Stern: Robin McKie, ‘Nicholas Stern: cost of global warming “is worse than I feared”’, The Guardian (6 november 2016). 347 Ik schreef hierover: ‘Dit is de vloek van olie: als je er eenmaal afhankelijk van bent, dan blijf je dat’, De Correspondent (28 juni 2017). 348 Ik schreef eerder: ‘Natuurlijke rijkdom is: duizend kleuren groen en een kolibrie met witte slofjes’, De Correspondent (4 mei 2017). 349 Ik schreef: ‘In Ecuador wandelen de jaguars tussen de pijpleidingen. Waarom?’, De Correspondent (29 juni 2017). 350 Dit voorbeeld wordt ook gebruikt door David Wallace-Wells in zijn boek The Uninhabitable Earth. Bron: Amina Khan, ‘How much Arctic sea ice are you melting? Scientists have an answer’, Los Angeles Times (3 november 2016). 351 Jeremy Grantham, ‘The Race of our Lives Revisited’, White Paper (2018), p. 3. 352 David Roberts, ‘We are almost certainly underestimating the economic risks of climate change’, Vox (9 juni 2018). 353 ‘The Great Gas Lock-in’, Corporate Europe Observatory (31 oktober 2017). 354 Daarover schreef ik eerder: ‘Deze machtige lobby zorgt ervoor dat Europa nog steeds voor gas kiest’, De Correspondent (31 oktober 2017). 355 Jesse Barron, ‘How Big Business Is Hedging Against the Apocalypse’, The New York Times Magazine (11 april 2019). 356 Brian Merchant, ‘How Google, Microsoft, and Big Tech Are Automating the Climate Crisis’, Gizmodo (21 februari 2019) 357 Reserveberekeningen op basis van: World Energy Outlook 2018, IEA (2018), p. 38 en p.600. En: Statistical Review of World Energy 2018, BP (2018), p. 13, 27 en 37. En:

228

Beaudoin e.a., Frozen Heat: A Global Outlook on Methane Gas Hydrates, UNEP (2014), p. 31. Zie ook: Frozen Heat: A Global Outlook on Methane Gas Hydrates. 358 Zie ook: ‘The U.S. Department of Energy, As Part of an International Team, Has Successfully Drilled a Gas Hydrate Test Well on Alaska North Slope’, Office of Fossil Energy (23 januari 2019). 359 Renewable energy in Europe — 2018: Recent growth and knock-on effects Report, EEA (2018), p. 17. 360 Bruno Latour, Waar kunnen we landen, Octavo Publicaties (2018), p. 79-80.

8.  Het gevecht van de eeuw 361 Berekening: totale uitstoot van Nederland in CO2-equivalenten in 2017 (0,19 gigaton) ten opzichte van de mondiale CO2-uitstoot in 2017 (41,2 gigaton). Bronnen: ‘CO2-uitstoot in 2017 gelijk aan die in 1990’, CBS (2018). En: ‘Global Carbon Budget 2018’. 362 Vonnis: Gerechtshof Den Haag, ‘Uitspraken’, Gerechtshof (2018). 363 Cox deed deze uitspraken in een filmpje dat tv-programma Tegenlicht van hem maakte. Tweet van VPRO Tegenlicht (2017). 364 Hier schreef ik over: ‘Het proces: de mensheid versus de Nederlandse staat’, De Correspondent (10 december 2013). 365 Vonnis: Gerechtshof Den Haag, ‘Uitspraken’, Gerechtshof (2015). 366 De piek is goed te zien in de eerste grafiek in dit stuk: ‘Climate-change lawsuits’, The Economist (2 november 2017). 367 The status of climate litigation: A global review, UNEP (2017), p. 10. Zie ook: Global trends

368 369

370

371

in climate change legislation and litigation: 2018 snapshot, Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment (2018). Voor een actueel overzicht: ‘Juliana v. U.S. Youth Climate Lawsuit’, Our Children’s Trust. Lees meer over die zaak op: ‘Climat: stop à l’inaction, demandons justice!’, L’affaire du siècle. En: ‘Notre Affaire à Tous and Others v. France’, Climate Case Chart (2018). Die verantwoordelijkheid erkende Sell met de bekendmaking van de eigen ambitie om de ‘netto koolstof voetafdruk’ van zijn producten terug te brengen: ‘Management Day 2017: Shell updates company strategy and financial outlook, and outlines net carbon footprint ambition’, Shell (28 november 2017). Hier schreef ik over: ‘Shell moet voor de rechter komen voor zijn aandeel in klimaatverandering. Dit is de advocaat die daarachter zit’, De Correspondent (5 april 2019). Voor alle verhalen die ik schreef over het klimaatrecht, zie de collectie ‘Klimaatrechtszaken’, De Correspondent (sinds 2013).

229

372 Zie over Exxons klimaatonderzoek dit fantastische journalistieke project: Neela Banerjee e.a., ‘Exxon’s Own Research Confirmed Fossil Fuels’ Role in Global Warming Decades Ago’, Inside Climate News (16 september 2015). 373 Neela Banerjee e.a., ‘Exxon Believed Deep Dive Into Climate Research Would Protect Its Business’, Inside Climate News (17 september 2015). 374 Geoffrey Supran en Naomi Oreskes, ‘Assessing ExxonMobil’s climate change communications (1977–2014)’, IOP Science, Vol. 12, Issue 8 (2017). Zie ook: ‘Olie­­­­­­­­­ bedrijf ExxonMobil loog jarenlang over klimaatverandering’, De Correspondent (15 oktober 2015). 375 Ik schreef ook: ‘ExxonMobil loog jarenlang over klimaatverandering. De gevolgen merken we nog steeds’, De Correspondent (24 augustus 2017). 376 Jan Paul van Soest, De twijfelbrigade: Waarom de klimaatwetenschap wordt afgewezen en de wereldthermostaat 4 graden hoger gaat, mauritsgroen•mgmc (2014), p. 247-248. 377 Een goed voorbeeld van zulk bewijs tegen de fossiele industrie vind je in de aanklacht van advocatenkantoor Sher Edling LLP namens de Pacific Coast Federation of Fishermen’s Associations tegen dertig fossiele energiebedrijven. 378 Umair Irfan, ‘Pay attention to the growing wave of climate change lawsuits’, Vox (10 april 2019). 379 Paul Griffin, The Carbon Majors Database: CDP Carbon Majors Report 2017, CDP (2017). 380 Dat stelt IRENA op basis van BP’s Statistical Review of World Energy 2018 in A New World, p. 82. 381 IPCC SR1.5 SPM, p. 14. En: IPCC SR1.5, hoofdstuk 2, p. 108, tabel 2.2. 382 Arabella Advisors telde in september 2015 divestment-commitments uit 43 landen: Measuring the Growth of the Global Fossil Fuel Divestment and Clean Energy Investment Movement, Arabella Advisors (2015). 383 De status van de divestment-campagne beschreef ik vanaf de klimaattop in Parijs: ‘Dankzij deze activisten werd het klimaatverdrag van Parijs een succes’, De Correspondent (15 december 2015). Destijds claimde 350.org dat het aantal divestment-toezeggingen de vijfhonderd was overstegen: ‘Momentum: Campaigners Announce at Paris Climate Summit that Divestment Commitments Have Passed 500+ Institutions Representing $3.4 trillion in Assets’, 350.org (2 december 2015). 384 The Global Fossil Fuel Divestment and Clean Energy Investment Movement – 2018 Report, Arabella Advisors (2018). 385 Floor Bouma, ‘Pensioenfondsen blijken kwetsbaar bij stresstest’, NRC (13 december 2017). 386 Ik schreef eerder over deze uitspraken van Van Beurden: ‘Zo kan Shell wél een klimaatvriendelijk bedrijf worden’, De Correspondent (21 april 2017).

230

387 Nick Cunningham, ‘HSBC Advises Clients To Get Out Of Fossil Fuels’, Oilprice.com (29 april 2015). 388 In mijn beschrijving van Blockadia volg ik het voorbeeld van Naomi Klein in This Changes Everything, hoofdstuk 9. 389 Over de geboorte van actiegroep ‘Schaliegasvrij Nederland’, zie: Belia Heilbron e.a., ‘Wel of geen schaliegas?’, Investico (12 juni 2013). 390 Kim Bryan, ‘People Power versus Carbon Bombs: The Eight Anti-Coal Campaigns that Make Staying at 1.5C Possible’, 350.org (4 december 2018). 391 Zie bijvoorbeeld de uitlatingen van Esperanza Martinez in: Naomi Klein, No Time, De Geus, p. 340. 392 Ik schreef hierover: ‘Een jaar na Standing Rock is het verzet tegen Donald Trump springlevend’, De Correspondent (28 augustus 2017). Bron van Klein: Julia Carrie Wong en Sam Levin, ‘Standing Rock protesters hold out against extraordinary police violence’, The Guardian (29 november 2016). 393 Julia Carrie Wong, ‘Dakota Access pipeline: US denies key permit, a win for Standing Rock protesters’, The Guardian (5 december 2016). 394 De betrokkenheid van Ocasio-Cortez bij Standing Rock en de samenhang tussen verschillende klimaatbewegingen wordt mooi beschreven door: Rebecca Solnit, ‘Standing Rock inspired Ocasio-Cortez to run. That’s the power of protest’, The Guardian (14 januari 2019). 395 Dit inzicht ontleen ik aan Rebecca Solnit. Zij schrijft: ‘How can you add up the foreclosures and evictions that don’t happen, the forests that aren’t leveled, the species that don’t go extinct, the discriminations that don’t occur?’ In: ‘Iceberg Economies and Shadow Selves’, The Nation (22 december 2010). 396 United Nations Environment Programme e.a., Protected Planet Report 2018: Tracking progress towards global targets for protected areas, UNEP World Conservation Monitoring Centre (2018), p. 7. 397 Global Environment Outlook 6, UN Environment (2019). 398 Kendall R. Jones e.a., ‘One-third of global protected land is under intense human pressure’, Science, Vol. 360, Issue 6390 (2018), pp. 788-791.

9.  De grote kracht van het kleine verschil 399 I&O Research in opdracht van Binnenlands Bestuur, ‘Duurzaam denken is nog niet duurzaam doen’, White Papers (maart 2019). 400 Ik schreef: ‘Dit zijn de partijen die klimaatverandering serieus tegengaan’, De Correspondent (13 maart 2017). Zie ook: https://www.klimaatlabelpolitiek.nl/. 401 ‘Greta Thunberg addressed the COP24 plenary session December 12th’, YouTube (2019).

231

402 ‘Klimaatprotest neemt toe: ongeziene opkomst van 35.000 spijbelaars in Brussel’, De Morgen (24 januari 2019). 403 Tweet van Greta Thunberg (2019). 404 Jessica Glenze e.a., ‘Climate strikes held around the world – as it happened’, The Guardian (15 maart 2019). 405 Rebecca Solnit, ‘Thank you, climate strikers. Your action matters and your power will be felt’, The Guardian (15 maart 2019). 406 Dit fenomeen staat bekend als het schuivende ‘raam van Overton’. Zie: Rutger Bregman, ‘Wie de wereld wil veranderen moet onredelijk, onrealistisch en onuitstaanbaar zijn’, De Correspondent (24 december 2015). 407 Over Minnesma schreef ik eerder dit profiel: ‘Duurzaamheid kan ook charmant’, De Groene Amsterdammer, nr. 46 (2014). 408 Brad Plumer, ‘It’s not just solar panels. Electric cars can be contagious, too’, Vox (29 augustus 2016). 409 ‘Food and agriculture data’, FAO (geraadpleegd 20 april 2019). 410 P.J. Gerber e.a., Tackling Climate Change through Livestock: A Global Assessment of Emissions and Mitigation Opportunities, FAO (2013). Zie ook: Francesco N. Tubiello e.a., ‘The Contribution of Agriculture, Forestry and other Land Use activities to Global Warming, 1990–2012’, Global Change Biology (2015). En: Walter Willet e.a., ‘Food in the Anthropocene – the EAT-Lancet Commission on healthy diets from sustainable food systems’, The Lancet, Vol. 393, Issue 10170 (2019), pp. 447-492. 411 Mac van Dinther en Pieter Hotse Smit, ‘Voor succesvolle kringlooplandbouw moet de veestapel fors kleiner (maar veganisme is niet de oplossing)’, de Volkskrant (12 april 2019). 412 413 414 415 416 417 418

419 420

‘Food in the Anthropocene’, p. 9. ‘Food in the Anthropocene’, p. 14. Dit is het dieet beschreven in: ‘Food in the Anthropocene’. Marco Springmann, ‘Analysis and Valuation of the Health and Climate Change Cobenefits of Dietary Change’, PNAS, Vol. 113, Issue 15 (2016), p. 4147. Janet Ranganathan e.a., Shifting Diets for a Sustainable Food Future, World Resources Institute (2016). Meat Substitutes Market worth 6.43 Billion USD by 2023, Markets and Markets. Zie bijvoorbeeld de analyse van Jaap Korteweg van De Vegetarische Slager in dit artikel: Gerard Reijn, ‘Vleesvervangers zijn peperduur. Maar waarom?’, de Volkskrant (27 februari 2019). Mac van Dinther, ‘Kweekvlees kan de wereld redden – en het smaakt ook nog eens naar (jawel) vlees’, de Volkskrant (26 maart 2019). ‘Analysis and Valuation of the Health and Climate Change Cobenefits of Dietary Change’, pp. 4148-4149.

232

421 Yinon M. Bar-On e.a., ‘The biomass distribution on Earth’, PNAS, Vol. 114 (2018), pp. 6506-6511. 422 Kijk voor de ranking van energieleveranciers in België op https://mijngroene­

423 424 425 426

427

428 429

430

431 432 433 434

stroom.be/ (samengesteld door Greenpeace) en voor Nederland naar: Peter van der Wilt, ‘De groenste energieleverancier’, Consumentenbond (2019). ‘Investeren jouw bank en verzekeraar in dierenleed, wapens en kinderarbeid? Of juist in schone energie?’, Eerlijke Geldwijzer. Je vindt de website van het Eerlijke Pensioenlabel hier: https:// eerlijkpensioenlabel.nl/. ‘9 out of 10 people worldwide breathe polluted air, but more countries are taking action’, WHO (2 mei 2018). Ik maakte deze sommen voor dit verhaal: ‘Toen ik deze cijfers onder ogen zag, besloot ik veel minder te vliegen (en jij misschien ook)’, De Correspondent (13 juni 2018). De uitstoot van een Boeing 747 is op Twitter voorgerekend door Kees van der Leun, in het dagelijks leven strategieconsultant bij Navigant. Tweet van @ Sustainable2050 (22 september 2018). Ook deze vergelijking ontleen ik aan Kees van der Leun: Tweet van @ Sustainable2050 (24 maart 2019). Zie bijvoorbeeld: Bart Crezee, ‘Zo vlieg je het komende jaar groen’, De Correspondent (3 januari 2017). Zie ook de projecten die De Correspondent steunt voor nood­ zakelijke vliegreizen: Jelmer Mommers en Sebastian Kersten, ‘Wij gaan de CO2-uitstoot van De Correspondent in tienvoud compenseren. Doet jouw organisatie mee?’, De Correspondent (10 oktober 2018). Dit punt wordt gemaakt door: David Wallace-Wells, The Uninhabitable Earth: Life After Warming, Tim Duggan Books (2019). Hij baseert zich op: Extreme Carbon Inequality, Oxfam (2015). Drawdown, p. 42. Detlef P. van Vuuren e.a., ‘Alternative pathways to the 1.5 °C target reduce the need for negative emission technologies’, Nature Climate Change, Vol. 8 (2018), pp. 391-397. Jonathan Watts, ‘How Greta Thunberg’s school strike went global’, The Guardian (14 maart 2019). Dit inzicht ontleen ik aan dit artikel: Freek Vielen, ‘Alles hangt af van wat wij beslissen, denken, dromen, durven, willen, zeggen, doen’, De Correspondent (6 augustus 2016).

435 Antjie Krog, ‘Deze Afrikaanse filosofie inspireert tot een nieuwe soort verbondenheid’, De Correspondent (15 juli 2017).

233

Bijlage: 12 misverstanden over het klimaat 436 Richard Davy e.a., ‘Diurnal asymmetry to the observed global warming’, International Journal of Climatology, Volume 37, Issue 1 (2016). 437 IPCC AR5 WG 1, Werkgroep 1, hoofdstuk 8, p. 688-690. En: Philip Duffy e.a., ‘Solar variability does not explain late-20th-century warming’, Physics Today (2009). 438 IRENA, ‘Renewables 2018 Global Status Report’, REN21 Secretariat, p. 140, figuur 48. 439 David Roberts, ‘New global survey reveals that everyone loves green energy — especially the Chinese’, Vox (21 november 2017). 440 Jacob Poushter en Dorothy Manevich, Globally, People Point to ISIS and Climate Change as Leading Security Threats, Pew Research Center (2017). 441 TedxBoudler, ‘The success of nonviolent civil resistance: Erica Chenoweth at TEDxBoulder’, YouTube (2013). Zie ook: Erica Chenoweth en Maria J. Stephan, Why Civil Resistance Works. The Strategic Logic of Nonviolent Conflict, Columbia University Press (2012).

Verantwoording & verder lezen 442 Tom Lovejoy e.a., ‘Amazon forest to savannah tipping point could be far closer than thought’, Mongabay (5 maart 2018). 443 Deze ‘nachtmerrie’ is mooi beschreven in: Jeff Goodell, The Water Will Come, p. 138. 444 De berekening berust op IPCC AR5, hoofdstuk 12, tabel 12.3. Deze tabel geeft de verwachte toekomstige temperatuurstijgingen in verschillende jaren bij verschillende concentraties CO2 in de dampkring ten opzichte van de gemiddelde temperaturen in de periode 1986-2005. Het IPCC geeft zelf aan dat er vóór 1986 0,61 °C heeft plaatsgevonden. Dit getal heb ik bij de voorspelling van het IPCC opgeteld om de totale opwarming sinds de industriële revolutie te kunnen weergeven. 445 Hanna Bervoets, ‘Het is 2075. De klimaatbeweging heeft gewonnen’, De Correspondent (4 oktober 2015). 446 Online vind je van Naomi Klein: ‘Let Them Drown’, London Review of Books (2016). En: ‘The Battle for Paradise’, The Intercept (20 maart 2018). 447 Op corr.es/duurzaamuitgeven en achter in dit boek kun je lezen welke duurzame keuzes de uitgeverij heeft gemaakt.

234

Zo gaven we dit boek duurzaam uit

‘Ik wil je voor eens en altijd afhelpen van het idee dat jouw acties een druppel op een gloeiende plaat zijn.’ Dat is de missie van Jelmer Mommers met dit boek. Het zette ons – uitgevers van dit boek – alvast aan tot actie. We willen onze boeken zo duurzaam mogelijk uitgeven. Daarom zijn we op zoek gegaan naar de duurzaamste opties. Voor dit boek kozen we het papier Munken Premium Cream, gemaakt van bomen uit verantwoord beheerd bos. We zoeken nog naar een volledig gerecycled alternatief. We vonden het compacte lettertype Calicanto, waarmee we papier besparen. En we gebruiken de minst belastende lijm en eco-laminaat. Op corr.es/duurzaamuitgeven kun je lezen hoe we tot deze keuzes zijn gekomen. We blijven verder zoeken naar nieuwe manieren om onze boeken nog duurzamer te maken en te vervoeren. Die zoektocht kun je volgen op De Correspondent. Wil je als lezer je voetafdruk ook verkleinen? Geef dit boek door als je het uit hebt! Hartelijke groet, Andreas Jonkers & Milou Klein Lankhorst Uitgevers van De Correspondent

237

De boeken van De Correspondent gaan over de grote ontwikkelingen van onze tijd. Ze zijn diepgravend en toegankelijk, geliefd bij een groot publiek. Dit zijn onze boeken: De tweede Lynn Berger Het bestverkochte boek ooit (met deze titel) Sanne Blauw Dit was het nieuws niet De Correspondent Amerikanen lopen niet Arjen van Veelen Er zijn nog 17 miljoen wachtenden voor u Sander Heijne Dankboek Ernst-Jan Pfauth Thuis ben je Arnon Grunberg Je hebt wél iets te verbergen Maurits Martijn & Dimitri Tokmetzis Waarom vuilnismannen meer verdienen dan bankiers Rutger Bregman & Jesse Frederik Gratis geld voor iedereen Rutger Bregman

Nooit meer een boek van ons missen?

Neem een abonnement op de boeken van De Correspondent! decorrespondent.nl/boekenabo