Historiografia (archi)diecezji wileńskiej do 1939 roku [PDF]

Zitiervorschau

STUDIA Z HISTORII KOSCIOEA W POLSCE TOM V

Ks. TADEUSZ KRAHEL

HISTORIOGRAFIA (ARCHI)DIECEZJI WILENSKIEJ DO 1939 ROKU

Ks. STANISLAW GRAD

K0ŠCIELM DZIALALNOSÉ ARCYDISKUPA I PRYMASA JA M LASKIEGO

AKADEMIĄ

T E O L O G U K A T O L I C K I E J WARSZAWA 1979

Studia z historii Koáciola w Polsce Tom V

V «r*

Praca zbiorowa pod redakcją ks. Hieronima Eugeniusza Wyczawskiego

I t i. V

W y k o n a n o w E a k ta d z ie G ra fic z n y m P o lite c h n ik i W a rsz a w sk ie j N a k l. 600 + 30. A rk u s z y d r u k u 2 0 ,2 5 . P a p ie r o f f s e t, k l. V 70 g. O d d a n o d o d r u k u 2 3 . I I I . 1 9 7 9 r. Z a m ó w ie n ie n r 3 0 9 . S -7 9 .

8 P I 8 THBÔCI

P u z e d io ta ...................................................................................................................

7

Ka. TAÎDBU8Z KHAHEL HISTORIOGRAFIA (ARCHI) DI BCKZJI WILB^SKISJ DO 1939 HOKU f a t ç p .......................................................................... ................................... 1 . H lsto ry o y d i a o a z j i w ila d a k l a j .............................................................. 1.1« H lsto ry o y p o le c y .......................................................................... 1 .2 . H lsto ry o y l i t e w s o y ........................................................................... 1 .3 * H lsto ry o y in n y o h narodow oéoi ......................... .... 2 . Wydawnictwa ¿ r ó d o ! ................................................................ 2 .1 . Z b lo ry ¿ r ô d a i je d n o llty o h pod w zglçdan t r e ó ò i 2 . 1 . 1 . Z b lo ry d o k o aen tô v .............................................. 2 . 1 . 2 . Wydavniotwa ¿ r ô d a i ak to v y o h . . . . . . . . . . . 2 . 1 . 3 - H olao ja o a t a ñ í a d i a o a z j i .......................... 2 . 1 . 4 . B a p o rty gen e r a in y oh w iz y ta to rö w s z k ô l . 2 . 1 . 5 . Kore sponde no j a . ................ ................. .................. 2 . 1 . 6 . P & n i ? t n i k l .................................................. .. 2 . 2 . M isc e lá n e a pod v z g lç d a z f o r a y '1 t r e â o i .............. 2 . 2 . 1 . ty à a n la ¿ r ô d a i г zy tie k i ch .............................. 2 . 2 . 2 . t y d a n la ¿ r ô d a i n ie js o lo w y o h ......................... 2 . 2 . 2 . 1 . Wydania p o l s k i a .............................. 2 . 2 . 2 . 2 . Wydania r o s y j s k l e ......................... 2 . 2 . 2 . 3 . Wydania l i t e w s k i e .............. . . . . . 2 .3 - D rak i urzçdow e .................................................................. 2 .3 * 1 . S t a t u t y s y n o d a ln i ............................................. 2 . 3 . 2 . I d s t y p a s t a r s k l a .......................................• • • • 2 . 0 . 3 - Sohaaatyzm y d io o e z ja ln e 1 za k ö n n e .......... 2 .3 - * - K a la n d a r^ rk i p o lity o z n a 3- O praoovanla • • • • .............................................................................................. 3 - 1 . I n f o r a a o j e ѳ noy k l ope dy c a r » ................................ .......................... 3 . 2 . O praoovanla o a ly o h d z la jô v d l a o a z j l .. ..................................

9 15 15 55

75 75 76

- 4 3 .3 .

Opraoowania pom jyoh okreaöw 1 p ro b leaö w o g d ln o d ie o o a J a l n y o h ........................................................................................... .. 79 3 .3 .1 • ftro b le a o h r y s t i a n i z a c j l I d t w y ............................. 79 3 * 3 .2 . D a le le d i e o e z j i do p a lo v y J7 1 w . . .............. * .v * . 83 3 . 3 . 3 . H e fo rn a o ja i k o n tr r e f o r c a o ja ................ 84 3 . 3 . 4 . O krea n i e w e l i - d ao b o v n i woboo w alk n lc p o d le glodoiow yoh i " t r i a b n i k a " ............................................. 90 3 . 3 . 5 . P ro b lo a ^ ^ r k a lite w p k le g o i b la lo r a a k ia g o w k o š e ie le ......................... ............................................• • 94 3 . 3 . 6 . S to s a n k i d i e s e s j i s e 8 t o l l o ą A p o s to ls k ą 96 3 . 4 . T e ry ^ o ria a d l e a e z j i ....................... .. r . . . ................ «v. 9Z 3 . 5 . K a t e d r a ......................... ......................................................r . . . . . . . . 98 3 . 6 . K o šo io ly i p a r a f l e ....................................................... • • • • • • • • • 102 3 . 7 . M a ją tk i k o š o ie ln e ............................................................................ 110 3 . 8 . Oynody ............................ f...,..., 112 3 ; 9 . B i s k a p i ................................................................................. Į............. .. H3 3 . 9 . 1 . B l8 k a p l o rd y n a riu a z e ..................................... 113 3 . 9 . 2 . B iflkupl B B fraganl ........................................................ .. 120 3 .1 0 . Hifceze d a o h o w ie d a tw o ................ . . . . . . . . . . . . . . . y . . . . . . . 121 3.11w D u a z p a a tera tw o . S zo zeg d ln e k a lty (M atki B o ak iej 1 6w. K o z la ie ra a ) • • • • ................................................... a ....... 12 J 3 . 1 2 . D z ia la ln o š č e p o le a z n o -o h a ry ta ty w n a ................................... 128 3 .1 3 . Zakony 1 s g ro n a d z e n ia .................................................... ............... > 130 3 .1 3 .1 . Zakony 1 zgroiaadeenia a ę s k ie .................................. 130 3 .1 3 .2 . Zakony i z g ro n a d z e n ia š e d a k i e ......................... . . ' . 142 3 .1 4 . S z k o ln lo tw o k o š o i e l n e ................................................. . . . . . . . . . 145 3 .1 4 .1 . S zk o ln lo tw o p a r a f i a l n e ............................................ . . 145 3 .1 4 .2 . S em in aria duohowna ...................................................... .. 147 3 .1 4 .3 . A k ad eaio k ie azk o ly w y ž a z e ...................... 148 3 .1 5 . Arohlwa 1 b l b l i o t e k l ............................................................... 155 4 . V n lo a k i i p o a t ū l a t y ............................................................................ .. 157 4 . 1 . Z ag ad n ien ia d o a ta ta o z n la opraoow ana ................... 157. 4 . 2 . Z a g a d n ie n ia n ie o p r a o o w a n e ...................... 158 4 . 3 . Z ag ad n ien ia w ynagające nowyoh opraoow ad .............................. 160 4 . 3 . 1 . T e r y to r ia u d i e c e z j i ..................................................................... 160 4 . 3 - 2 . D ao h o w ied atw o ............................................... 162 4 .3 .3 « I n a t y t a c j e i c e n tr ą I n e arz ę d y d i e o e z ja I n e . . . . . 164 4 .3 .4 . D z ia la ln o š d k o š e le In a i p ro b le n y o g d ln o d ie o e z j a I n e ...................................... *168 4 . 4 . Ifydawniotwa ž r d d e l i i c h w y k o r z y e ta n ie ................................ 170 4 . 5 . P o a t a l a t y ........................................................................... 172 Z akodozenie ............................................................................ • • • • ............... .. 175 Be ba a e ............................................... ................... ..........................................• • • • • 177

-

5 -

E s. S'EANIBZiAW (SAD KOßCIBINA DZIAZiALNOÖC ARCYBISKUPA I PBIEASA JANA LASKIBGO W s t« > ............................................................................................................... 181 Vykaz ufcyronyoh sk rö td w . . . . I .................................................. ..................... 186 1 . Poohodzenie 1 droga do p ry m a s o a tw a ......... ................. ........................ 187 1 .1 . B6d i a a k i o h ..................................................................................... 187 1 . 2 . Po s z c z e b la o h k a r i e r y padstw ow ej i k o ö c ie ln e j . . . . . . . . 191 1 . 3 . B ta r a n ia o k o a d in to r ie p rz y arcybpie A n d rzeju B oryszew a k l n ........................................ 200 2 . O bJ$cie a r c h i d i e c e z j i i p ie r ^ s z e k r ^ k i nowego m e tro p o lity prymaea ............................................ 204 2 . 1 . KonsokTacJa i I n g r e s ................ #............................................ 204 2 . 2 . S ta n a r o h i d i e c e z j i ............................. 209 2 .3 * K a p ita ls k a to d r s ln a 1 in n e i n a t y t u t y koA oielne « . a r o h i d i o o e z j i ................................................................... 217 2 . 4 . P ie rw sz e k r o k i Jako m e tr o p o lity i p r y m a s a ............. ............. 226 3 . U d z ia l prym asa Jana la a k ie g o wß o b o rze l a t e r a l s klm 7 . . . . . . 229 3 -1 - S t 08a n e k P o ls k i do zap o w ied zian eg o s o b o r u ........ ............... 229 3*2. Prymaa J a n L a a k i d e le g a te m kr61a i K oöoiola w P o lso e □a so b 6 r . .......................................................................................... m 234 3 .3 « Obpona p r e s t i i a P o l s k i na a r e n i e m i$dzynarodow ej . . . . . 237 3 .4 . Spreva k r u c ja ty ........................................................................; . . . . 242 3 . 5 . aprawa o b a a d z e n ia b is k u p stw a w a r n iÄ a k ie g o ......... 244 3 . 6 . Z a g a d n ie n ie n n i i z KoAoiolem wsohodnim ................................ 245 3.7* TJzyskanie l a s k p a p ie s k io h d la k r ö l a , K oöoiola w P o lso e i d la s i e b i e .............. ........................................................................... 246 3*8. P r o te k to r a tu d ia j^ o y c h ................................................. 250 4 . P roblem re fo rm ? k o ö o ie ln e j .......................................................... 254 4 . 1 . W a r o h i d i e c e z j i ....................................................................... 254 4 . 1 . 1 . P o trz e b a r e f o r m ? ...............................................................'.. 254 4 . 1 . 2 . T roska o spraw y daohowe ................................. 255 4 . 1 . 3 . Synody a r o h i d i e o e z j a l n e .................... 260 4 . 2 . W m e tr o p o lii i w oalym K oöoiele p o lsk im ........................... .. 262 4 . 2 . 1 . Bynody p ro w in o Jona I n e ........................................... 262 4 . 2 . 2 . S to su n e k prym asa J a n a L ask ieg o do s e k u la r y z a o ji P r o s ........................ 273 5 . D z ia la ln o d ö k a l t u r a l n a i go sp o d aro za ............................................... 277 5 . 1 . D z ia la ln o d d k a ltu r a ln a .................................................................... 277 5 * 1 .1 . P ro p a g a to r s z t u k i r e n e s a n s o u o j .................................. 2?7 5 . 1 . 2 . D z ia la ln o d d w d z i e d z i n i e badowniotwa ..................... 280 5 . 2 . D z ie la ln o 6 6 go sp o d aro za .................................................................. 282 5 . 2 . 1 . P rz e J $ o ie d 6 b r sto lo w y o h .............................................. 282

- 6 -

5 -2 ^ 2 . A d n in ia tr a c ja m a ją tk le a a r o y b i a k u p i n ..................... 5 . 2 . 3 . Stoaunefc prym aaa do poddanyoh wyrazem t r o š k i o rozw ój g o a p o d a r k i ............................... 6 . Koóoowy ò k re a d z i s i a l n o ó c l ......................................... 6 .1 . F ry n a s a e p isk o p ą t ................................................................... .. 6 .2 . Troaka o z a b e z p ie o z e n ie n a a tę p a tw a na a t o l i o y p ry n a s o v s k lo j .................... 6 .3 « S to s u n k i ze S t o l l o ^ A p o sto la k ą - n o n i t o r i u o .............. 6 . 4 . fim ierd . . . .................................................................................................. Zakodozenie .......................................................................................... į , ............... Z aaaD D en faaau n g ......................................................................... . . . i .................

285 289 296 296 303 305 312 315 319

'r i. \

V

I

PRZEDMOWA

Vfykaz p ra o d o k to ra k ic h i m a g is te ra k io h , j a k i e p o w staly n a aem inarium N ow ožytnej H i s t o r i i K o é c io la Powazechnego i w P o la c a do czerw oa 1975 r . , zam ieéo ilem w Przedmowach do I 1 I H tomu "S tu d ió w ". D o k to ra k io h n a p ia a n o 1 1 t m agiat e r a k ie h 2 4 . Od te g o czaau do w rz e é n ia 1976 r . opracow ano d a la z e d y o e r ta e je . Rozprawy d o k to r a k ie : Ks. S ta n ia la w G rad: K o é c ie ln a d z ia la ln o ó é a rc y b ia k u p a i prymaaa Jan a L a a k ie g o , a tr o n 24 1 ; Ka. Tadeuaz K r a h a l : ‘H i8 t o r i o g r a f i a (A rohi) d i e c e z j i W ile ú a k ie j do 1939 r o k u , a tr o n 3 07; R yazard Žmuda: D z ia la l­ noéé d y d ak ty czn a i p ia a r a k a p ro fe a o ró w i wychowawców w arazaw ak iej Akad em ii Duchownej (1 8 Í7 - 1 8 6 7 ), a t r o n 33 0 ; Ka. ttic h a l G rzybow aki: Koác i e l n a d z ia la ln o é é M iohaia J e rz e g o P o n iato w ak ieg o b ia k u p a p lo o k ia g o 1773-1785, a tr o n 33 4 ; K8. W ito ld K ujaw aki: K rzealaw z Kurozwęk ja k o w ia lk i k a n c la r z koronny i b ia k u p w lo c la w a k i, a tr o n 216; S. T e re a a F r ą cek: Zgrom adzenie S i ó a t r P ra n o i8 z k a n e k Rodziny M a rii w l a t a c h 1939-1 9 4 5 , s t r o n XXIV, 489. P ra c e m a g ia te r s k ie : Ka. A n d rzej P ap.lerow aki: Akoja a p o le c z n o -k o á c ie ln a w A rc h id ie c e z j i W arazaw akiej w l a t a c h 1918 - 1939, a tr o n 129; Ka. K azim ierz Leh T J: R e k o n a tru k c ja archiwum dawnego kolegium je z u itó w ów. J a n a w J a r o a la w iu , a tr o n 22 0 ; Ka. B o lealaw M icewski CR: P a r a f i a a u lia la w a k a , a tro n 16 0 ; S . Bogum ila L iazew aka: S io a tr y M ilo a ie r d z ia w a z p ita la c h . w arazaw akioh w l a t a c h 1817-1907, a tr o n 110. - P oza tym p rzy K atedrze N ow oiytnej H i a t o r i i K o ó o io ia Powazechnego i w P o la c e p o w ataly dwie d y a e r ta o j e m a g ia te ra k ie z z a k re e u n a jn o w a z e j h i a t o r i i k o ó o ie ln e j, k tó r y mi k ie ro w a l k a . d o c . P ra n o ia z e k S to p n ia k , a m ianow ioie: Ka. J a n S o p io k i SAC: W yiaze S em in a riu n Duohowne p o l a k i e j P r o w in c ji K aięžy P a l l o t y nów w l a t a c h o k u p a o ji 1939 - 194 5 , a tr o n 155; S ta n ia la w á w id e ra k i: Przejaw y i y o i a r e l i g i jn o -k o ó o ie ln e g o w l a t a c h o k u p a o ji h itle r o w a k ie j 1939 - 19 4 4 , a tr o n 225. Na aem inarium á re d n io w ie c z n e j H i a t o r i i K o é c io la Powazechnego i w P o la c e p ow ataly pod k ie ru n k ie m k a. d o c .M a r ia n a B anaazaka od 1974 r . n a a tę p u ją o e p r a o e i D o k to ra k ie : Ka. T e o f i l W ojoieohow aki: T oaaaz S tr z ę r

-

8 -

p iá a k i 1398-1460, a tr o n X, 356? Ka. Bdward N a p ie ra la x H l a t o r i a Adminia t r a o j i A p o a to la k ie j w Gorzowie Wlkp. za rz^dów k a . Bdnunda Nowiokiego 1943 - 1 9 5 1 , a tr o n 185? Ka« J 6 z e f Sojdax D z ie je p a r a f i i M8tów, B tron 2 2 8 . - M a g ia te r8 k ie : l i a r l a Gwardeokax Z a b la g i o u n iç k o é o ie ln ^ w PaAa tw ie P o lak im 1 3 6 8 -1 4 4 4 , a t r o n 4 3 ; Z d zialaw 2ak: Wklad J ó z e f a W idajew ioza do m odiew i& tyki k o é o i e l n e j , a tr o n 6 6 ; G rzegorz Polakx A ntoni P ro o h aak a. Wkiad do m edievviatyki k o é c ie ln e ;), a t r o n 88; Bo¿ena Laakat M ediew iatyka k o é c ie ln a w d z ia l a l n o ó o i P o la k ie g o Towarzy etw a H la to ry c z nego 1886-1939* a tr o n 115« P o p rz 0d n ik k a . M .Banaazaka na k a te d rz e ó p. k a . p r o f . H enryk Ryjjua wypromowal 5 doktorów 1 22 m agiatrów . W n in ie ja z y m to m ie zam ie8zoza a iç dwie rozpraw y d o k to r a k ie . P rao a k a . T .K ra h e la , ukazujjqoa d o k la d n ie dotyohczaaow y 8 ta n badaA n ad d z i e jam i d i e o e z j i w i l a ú a k i e j , z o a t a l a p o n ^ é la n a Jako p rzy g o to w an ie te re n u prao y d í a p rz y a z le g o h la to ry k a -m o n o g ra fia ty t e j d i e o e t j i . Biakupatwo w ileA ak le bowiem p o a la d a o lb rz y m i^ l i t e r a t u r ç (naukow^ 1 n ienaukow ^), z tytn ¿0 n i e k t ó r e problem y z je g o d z ie jó w z o a ta ly d o b rze zbadane, in n o a$ je a z o z e n i e t k n i ç t e . Dodaó t r z o b a , ¿0 h i a t o r i a t e j d i e o e z j i b u d z i o a t a t n i o z a in te re a o w a n ie u h Í8toryków n io t y lk o p o la k io h , a lo - i t o g lów n ie - u lito w a k io h i b ia lo r u a k io h . Uporz^dkowañie t e i l i t e r a t u ry i je;) ooena 83 oeletn w ym ienionej p ra o y . Rozprawa k a . S t.G ra d a zajm uje a iç pryoaaetn J a n e n L a a k in , p o s t a d ^ d o b rze znan^ n a a z e j nauco h ia to r y o z n e j z d z i a la ln o é o i p o l i t y c z n e j . Je d n a k ie n i k t n i e z b a d a l d o t^ d g ru n to w n ie p ra o L aak ieg o na p o lu koéo ieln y m . Problemem tym z a j ^ a i ç w la é n ie k a. G rad, a tym aan^ym w ypeln i l lu k ç w i a t n i e j ^ o e j h i a t o r i o g r a f i i aly n n eg o a ro y b ia k u p a i prym aaa. W obu rozpraw aoh p o m in iç to oaobne wykazy ¿ tó d e l i opracowaA, a c a l ^ dokum entaojç z a w a rto w p rz y p ia a o h . Warazawa, 30 m aja 1978« Ka. H ie r o n im Bug. Wyozawaki

K a. TADSÜ8Z KBAHXL

HISTORIOLA FIA (ARCHI) DIBCBZJI WILSflSXIBJ DO 1939 ROED

* 8 t f

p

Od 1387 r . z o s ta ly zlq czo n e na s z e re g v ie k ó v z h i s t o r i a K oóoiolt K a to lic k ie g o v P o la c a k o é c le ln e d z l e j e V le lk le g o K aie a tv a L lte v a k ie g o . Z P o la k i b o v ia s Litw a p r z y j e l a w ia r$ c h r z e ó o ija d s k ^ , a j a j b la k u p a tv a v e s s ly w a telad n a t r o p o l i i g n l e i n l e d a k l e j . A b a tra h u j^ o od p o v l^ z a d p o l i t j c z n y o h , j a i t a k o é o ie ln a l^o zn o éó a z a a a d n ia v y a ta ro s a j$ o o z e l n t e r a a o v a n la h ia to ry k ó w K oéolola « P o la c a r ó v n le i d z l e j e n i d l a o a s j l 1 1 te v a k lo h . Z r e a z t^ z b a d a n la lo h h l a t o r l l j e a t konleozne do p o zn an la d s ie jó v K oóolola w o a l e j R s e c s j p o a p o l i t e j . W a tu d la o h nad h i a t o r l * K oáolola K a to llo k le g o w W ie lk in K oi^atw le I d te v a k l a poozaane n ie ja o e a u sz q s a jq ó bada n ía nad d z l e j a a l d i e o e z j i v l l e d a k l a j ze v z g l^ d u na j a j a to le o z n y o h a ra k ta p i n a jv l$ k a s j o b a z a r. W pravdsle na t e a a t b la k a p a tv a wlledafcLego n a p la a n o j a i v í a l a , a l a tr a d n o bI q ro s e z n a ó v n a r o a l o j l i t e r a t u r a « . P o tre a b a b y lo odr^bnego a t a d l a s , aby e s t a l l ó n a l e i y o l e dotyohozaaow y a ta n b e d a d . Z v y k lja a l e j a c a n do te g o r o d z a ja ro«vafead b y lb y v a t f p do n o n o g r a f ll d l a o a s j l v l l e d a k l a j . Za v z g l$ d u je d n a k na o g ro a l s t n l e j^ o je h o p rao o v ad , na k o n leczn o éó o d d a lé le n la op rao o v ad naukovych od l l t e r a t a r j p s e u d o h ls to r j c s n e j 1 o p rao o v ad v a r to é o lo v jo h od p ra o p r z e a t a r z a l j c h , n a a tip ó la d ía u a t a l a n l a p r o b l a o a t j k l jufe o p ra o o v a n e j o r a s zag a d n la d d ja k u a y jn jc h 1 v o g ó la n l a t k n i ^ t y o h , p o d j^ le n oaobn* v t y a v zg lQ d z le p ra o $ . H i s t o r i a d l a o a s j l v l l e d a k l a j n a l e i y do v la l k l o h p ro b le n ó v . Biela da alQ na t o v í a l e o zy n n lk ó v : o k re a j a j t r v a n l a - p r e v ia 600 l a t , o b a sa r - v p r s e a s l o é c l o b e ja o v a la t e r y t o r i o n a la d r e a d z lá do L lta v a k l a j Rapab l l k l R a d s la o k la j, do B i a l o r a a k l e j RH, do L o te v a k le j RB, n a v a t do Ros y j s k l e j P e d e r a e jjn e j BR 1 o z ^ é o lo v o do P o l a k le j R z e o s y p o a p o llte j Lad o v a j, a p a o y flk a d l a c a z j l - r ó in e naro d o v o ó ol 1 vy zn an la na j a j t á r e ­ n l e , j a j b a rd s o s lo io n a p r s e a s lo ó é p o l i t j c s n a 1 K o éoielna. P r z e d a lo te a n ln la js z a g o a t a d l o s j e s t p r z e d s te v le n ie a k ta a ln e g o a ta n a b s d a d nad d s l a j a a l d l a o a s j l 1 a r o h ljd le o e z ji v l l e d a k l a j od j a j p o o s^ tk d v po r o k 1939« U vsglQ dnla a l a t a r ó v n l e i a ta n i r ó d e l drukowa-

- 10 -

n y ch , t z n . oo i įa k z o s t a l o d o tą d o publikow ane, czy možna na i a t n i e 3ących wydawniotwaoh žr6dlow yoh p o le g a d i w dakim s to p n iu z o s ta ly one d o ty o h c z a s w y k o rz y a ta n e . P rd b u ję t e ž o dpow iedzied na p y t a n i e , ožy ;Juž j e a t o z a s na p i s a n i e na p o d ataw ie i s t n l e d ą o e į l i t e r a t u r y a y n te z y d z i e į6w d ie o e z ;Ji. D ie c e z ję w ile d a k ą erygow al p ap . U rban 71 b u l l ą "Bomanua P o n tif e x ” z d n ia 12 I I I 1388 r . na p ro ė b ę k r ö la Wladyalawe J a g i e l l y , k t6 ry ro k w o ze6 n iej u p o sa ž y l j ą dobram i ziem skim i1 . Wymienioną b a i l ę w ykonal z p o le o e n la p a p ie a k ie g o b ia k u p p o z n a d a k i D o b ro g o st. Pierwazym o rd y n ariu azem d i e o e z j i z o s t a l A n d rz e j h erb u J a s t r z ę b i e c , dotychcza80w y b i s kap S e r e tu . Na mocy t e j sam ej b u l l i e r e k c y jn e j z o a t a l a j utw orzona ka­ p i t u l a k a t e d r a l n a , s k la d a ją c a a ię z 2 p r a la t6 w i 10 kanonikdw , p o w iękazona z b lo g iem l a t do 18 czlonköw (6 p ra la tö w i 12 kanoniköw )12 *. H ojnie wypoaažone p rz e z J a g i e l l ę nowe biakup8tw o o trz y m a lo d a la z e n ad a n ia od w ie lk ie g o k a ię o ia W ito ld a , a potem öd in n y ch w ie lk ic h kB iąž ą t i krölöw p o la k ic h , a ta k ž e uagnatdw lite w 8 k io h . Podatawową jednak ozęėd p o a ia d lo ė o i b iakup8tw a w ile d a k ie g o sta n o w ily n a d a n ia J a g i e l l y i W itolda (w 1539 r . p raw ie 70% o a lo ė o i m ajątku5 *). Biakupatw o w ile d a k ie o b ję lo swym zaa ię g iem p dlnoon^ c z ę ė č W ie lk ie ­ go K aięatw a L ite w e k ie g o . W g ra n io a o h te g o bi8kupatw a z n a la z ly a ię w c a lo ė o i te r e n y p d ž n ie js z y o h wojewddztw: w ile d a k ie g o , tfco ck leg o , nowog rd d z k ie g o , m id sk ieg o , p o lo c k ie g o , w ite b a k ie g o i m dcislaw sk ieg o o ra z ozę66 wojewddztw p o d la a k ie g o i b r z e a k o - lite w a k ie g o , a t a k ž e , v wyniku p d ž n ie js z y o h zm ian g ra n io z n y o h , akraw ek žm udzi. G ranioe pd ln o cn e i w aohodnie d i e c e z j i pokryw aly a i ę z g ren io am i padatwowymi i u le g a ly c z ę s ty o zmianom z powodu o ią g ly c h zm ian t e r y t o r i a l n y c h na v ao h o d zie i p dlnocy k r a j u . Pewna a t a b i l i z a c j e g ra n io pdlnoono-w aohodnioh n a a tą p il a po u tv o r z e n iu b iak u p atw a am o led sk ieg o . Na p ö lnocy d ie o e z ja w ile d aka g r a n io ž y la z biakupatw em in fla n o k im , utworzonym po p rz y lą o z e n iu I n f l a n t do P o l ė k i . G ra n ic e zao h o d n ie z P ruaam i i d i e o e z ją p lo c k ą , a ta k ž e poludniow e - z d ie o e z j ą lu o k ą i k ijo w a k ą - b y ly b a r d z i e j a t a b i l n e . Male n a to m ia a t zmiany z a a z ly na zachodnim odoinkii granioznym z biskupatw em žmudzkim^. W c h w ili p ie rw a z e g o r o z b io r u kr a j u omawiena

1 Kodcka dyplom atyozny k a te d r y i d i e o e z j i w ile d a k ie j . T .1 . Krakdw 1948 a . 1 - 9 , 2 0 -2 2 . 2 J.K u ro z e w a k i: Biakup8tw o w ile d s k ie . tf iln o 1912 8 .1 0 7 ; J.O ohm adaki: Biakupatw o w ile d s k ie w d re d n io w ie c z u . Poznad 1972 s .2 4 . ^ J.O ohm adaki: Biakupatw o w ile d a k ie w d re d n io w ie o z p , a .9 6 . * B.Kumor: G ran ice m e tr o p o lil i d i e o e z j i p o la k ic h (968-1939)« Aroh. B ib i . Muz. T . 1 9 : 1969 a . 294-295« S k rd o en ia ty tu ld w ozesopiam i wydawniotw zbiorow ych o p arlem na w ykazle - L .G o rzelsk a-D y b o w io z, I . O lazew ska: S k rd ty ty tu ld w ozasopism i wydawnlctw zbiorow ych wyohodzącyoh w P o ls o e w l a t a c h 1945-1965« Warpzawa 1968. B ib lio te k a N arodowa. P ra c e I n a t y t u t u B ib lio g r a f ie z n e g o , n r 1 0 . Wedlag zaęad tam etösow anych sk ra o a le m t e ž t y t u l y n ie f i g u r a j ą o e w tyw w y k azle.

11

d le o e s j a obejnow ala o b a z a r 231 OOO kn¿ 1 j y l c na jwiQkacq d ie o e s j* R s e o z y p o s p o lite j^ . S is ó pe r a f i a l o a , k t ó r e j p o o z ^ tk i da 2 J a g i e l l o , fn n d u j^ c pierw oze k o é o lo ly p a r a f i a l n e , b y la na t á r e n l e d i e c e s j l u i l e d a k i e j , naw et po j e j r o z w ln l? o iu a i ? , b a rd z o rz a d k e . Wsohodnie bow ien 1 poludniow e j e j te re n y b y ly zam ieszkane w o l b r z y n i e j w lfk a s o é o i p rz e z lu d n o éé praw oalaw n * , a po u n i i b r z e s k i e j z 159b r . g ló w nie p rz e z u n io k v T o te ! na ty c h te r e n a o h p a r a f i e b y ly b a rd z o r o s l e g l e . G ra ta se a le ó p a r a f i l i a t n i a l a v z a o h o d n ie j c z ? é o i , a w i?o w w ojew ódstw ach tro c k im , w ile ñ a k iB , now ogródzkia, p o d le a k ie i w p o v le o ie m idakio województwa m idakiogo. W p o l . XVI w. b y lo w d i e c e z j i o k . 259 k o écio ió w p e r a f ia ln y c h *8 *, a w 1744 r . o k . 407 i 30 f i l i a l n y o h 7 . Do pomooy b ia k u p o n o rd y n a riu a z o a w p ra o y p a a t e r a k i e j v t a k r o s l e g ­ l e j d i e c e z j i powolano biakupów a u fra g a n ó v . N ajp ierw p o w atala a u fre g a ­ ñ ía w lle d a k a ( p o o s ^ te k XVI w . ) # p ó l n i e j otw orzono a a f r a g a n le t e r e n o we, a m ianow ioie b i a l o r u s k ^ w 1 - e j p o l . IV II w ., a po pierwazym r o z b io r z e k r a j u , gdy a u f r e g a ñ ía t a z n a la z la s i ? pod panowaniem r o s y j a k Í B v pow olano do ly o ia s u f r a g a n ! ? tr o o k ^ 8 . Ha t e r e n l e d i e c e z j i d s l a l a l y l i o s n e zakony i sg ro n a d z e n ia zakonne tnęakie 1 i e d a k i e . W6r 6d n io h n a j l i c z n i e j a i b y l i « p o l . XVIII w. dom in ik a n le i j e s u l c i , o r a s b e rn a rd y n i i f r a n o ia z k a n ie k o n v e n tu a ln i. S z c z e g d ln ie o z y n n i b y l i t u j e z u i o l , k td rz y p r o w a d z ili A kadeni? l i l e d s k ą , A lu a n a t P a p is a k i i p r z e s d lu la z y ozą a rd v n ie ž S e n in a riu B D ieoez j a l n e , a t a k t e a s e r e g k o le g i 6w. Z le d s k io h š a š n a j l i o z n i e j a s e byly m a r ia w itk i, z g ro n a d z e n ie p o w a ta le na t y n t e r e n l e 9 zak o lo n e p rz e z k s i? dza d i e c e z j i w iIe d a k ie j J d z e f a Szozepana T urozynow iozą. N ajw lękaze zm iany w d i e c e z j i s a a z ly v o z a a ie r o z b io r 6w. W 1795 r . biak u p atw o w ile d a k ie z o a ta lo naw et akaaowane p rz e z oarową K atarzyn? I I , na s z o z ? 6o le re a k ty k o w a l j e Paw el I w 1797 r . ^ W tym o k r e s ie d i e c e z ja s t r a o i l a o lb rž y m ią ozęėd avego o b a z a ru . Z j e j t e r y t o r i u e utworzo n o a rc y b ia k u p a tw o monylewakie 1 b lak u p atw o n id s k l e , a ozęėd z a g a rn l ę t ą p r z e z P ru sy v ląo zo n o do u tw orzonoj w 1798 r . d i e o e z j i w ig ie r a k i e j 10 1. * a d lu g g r a n i c , z a k re ė lo n y o h p a p le a k iB dekretam "P ro co n o lsa a a C h r ia to Domino? z 8 V H I 1798 r . # obejnow ala d ie o e s ja w lle d a k a g u b e r n i? I i t e w 8ką (b e s d i e c e z j i tm u d z k ie j) i k u rla n d z k ą 11. W tym o k re ^ W .llu lle ri D ie c e z je w o k r e a ie p o try d en o k im . t i K o éoiól w P o la o e . T .2 . Kraków 1969 a . 758 J.O o h o a d a k it B iskupstw o w ile d a k le « ó re d n io w ie c z u , 8.71* 7 J.K u ro z e w a k i: B iakupatw o w i le d a k le , a . 178-181. 8 Tatole, a . 76 , 83 , 86. ^ B.Kumort G ran ice n e t r o p o l i i i d i e c e z j i p o la k ic h . A rch .B ib l.M u z. T .2 0 I 1970 a . 301. 10 T a n le , a . 3 0 1 -3 0 2 . 11 Tam le, a . 302.

■ io b ia k u p s tv o v i l e d a k i e , ohoó zn ao zn ie p o a n ie ja z o n e v p o s la d a lo 4 a u f r a g a n ie t v ilo d a k ą , t r o o k ą , b rz e a k o - lite v B k ą i k a r la n d z k ą , 2 o f i a j a l y o k ręgov ei brzenfcL i k u r la n d z k i, a tak À o , o próoz k a p ite ly k a te d r a I n o j, 2 k a p itu ly k o le g ia o k le : b r z e s k o - l i t e v s k ą i k a r l a n d z k ą ^ . Konkordą t s 1847 r . s a o i e ó n i l g r a n i oe d i e o e z j i v i l e d s k i e j do t e r y t o r i a a g a b a rn l v i l e d s k i e j i g ro d z io d a k ie j i na t a k i a o b a z a rz e , a o za a o v y o i ty lk o s a ia n a a i (p r z y lą o z e n ie d i e c e z j i m id a k ie j) , p r z e t m p l a do p ie r v a z o j vojny ó v ia to v e j. Od 1798 r . d ie o e z ja w lled ak a n e l e i a l a do a e t r o p o l i i n o h y le v a k ie j. K oéoiól na tym t e r e n i e p rz e o h o d z il róftne k o l o je , p rse & la d o v a n ie i u o ia k , z v la a z c z a po p o v a te n io lia to p s d o v y a i 8 ty o z n io v y n , a ta k ž e o k re sy v zg lęd n eg o šp o k o Ja . Z n iszozono p r e v ie o a lk o w lo ie ž y o ie zakonne, akaaovano v i a l e pe r a t t i , a d a to k o é o io ló v za a le d ì o d o na o e rk v ie p r a v o a la v n e 1^ . Od é a i e r p i bpa A .B .K lą g ie v ic z e w 1841 r . do odzyakania o ie p o d le g lo ò o i a n i je d e n b ia k a p v i l e d a k i , poza b p e a A .y.A udziew iozen (+1895)* n ie u n a r l v s v o j e j d i e o e z j i . Wazysoy b y v a li z a y la n i ne v y g n an ie - D o p iero o d zy ak an ie n le p o d le g lo é c i u a o i l i v l l o znowa svobodną p r a oę K oéolola K a to lio k ie g o na tym t e r e n i e . D z ia ls ln o é ó t ę je d n a k z a c z ę ly koaplikow aó n e r a s t a j ą c e od kodoa XIX v . p ro b le a y n ero d o é o io v e , k tó re na a r e a l e k o é c ie ln e j a z c z e g ó ln ie d a ly o a o b ie ana6 v f o r a l e konf l i k t ó v n i ę day L itv in ą n i , P o la k a a i, a p ó i n i e j 1 B la lo ro a in a a i o u iy v a n ie języ k 6 v narodowych v k o é o io la o h . V d lu g ia o k re a ie i s t n i e n i a b ia k a p a tv a v ile d a k ie g o byly pevne p r ò by v y n ie a ie n ia go do r a n g i a ro y b ia k a p a tv a . Ai do XX v . b y ly one Je d nak n le s k a te o z n e . D o p iero v odrodzonyn p e d s tv ie p olakim b u l l ą p ap . P iu aa XI "V ixdua P o lo n la e u n i t a s " z 28 X 1925 r . z o e ta lo Wilno p o d n le a io n e do r a n g i a ro y b ia k u p s tv a i a e t r o p o l i i ^ v a k la d k tó r e 1 , opróoz a r o h i d i e o e z j i v i l e d s k i e j , w eazly d ie o e a ja lo u iy d a k a i p id sk a . Wówcza a t e i z a k rè ó lo n o nove g r a n io e , v ra n e oh k tò ry o h a ro y b ia k u p a tv o v ile d a k i e o b e ja o v a lo 55 860 kn2 o b a z a ru . W 1926 r . l i o z y l o ono 25 d e k a n a tó v , 559 p a r a f i i i 1 209822 v i e r n y o h ^ , n a to a i a e t v 1939 r . in a j dovaio a i* t u 30 dekanetów , 365 p a r s f i i (v t y a 7 obrządku b i z a n t y j a k ie g o ) t 111 k o ó o io ió v f i l i a l n y o h , k la a z to rn y c h 1 k a p lio p u b lio z n y o h ,

12 Zob. aohem atyzay d i e o e z j i v i l e d s k i e j z l a t 1800-1806, drakovane r e zem z r u b r y c e l a n i , k tó r e v ó v c z a s n o s i l y t y t u i " D ir e o to r iu a h o ra ru a o a n o n ic a ru a e t a i s s a r u a pro d io e o e s i V i l n o n a i .. . " . W .Urbani O a ta tn i e t a p d z ie jó v K oéolola v P o la o e p rz e d novya t y a i ą o l e c l e a (1 8 1 5 -1 9 6 5 ). Нова 1966 e . 229-232* A .fa ž y ž u k ii L itv a pod v z g lc d e n p r z e é le d o v a n la v n i e j B z y n s k o -k a to lio k ie g o K o é o lo la ... Poznad 1872 8 .2 3 , 52 n a . B.Kumorx G ra n ic e a e t r o p o l i i i d i e o e z j i p o la k io h . A rc h .B ib l.M u i. T .2 2 I 1971 e . 3 1 9 n e .

C ata lo g u e e o c le e ia ru m e t c l e r i a r c h id io e o e a ie V iln e n a ie p ro anno D onini 1926. V iln a e 1926 a . 29-1 0 2 .

- 13 -

o r a s 1 465 464 v io rn y o h 1^ . Ha t e r e n i e a r o h i d l e o o s j l s a a ie a s k iv a lo po­ r a d t o d ažo р гв а d a ta v i o l a 11 in n y o h w yanah, g ló w eie prawoolawnyoh i t y d ó v . Так n p . w 1931 r . o g ó l lu d n o é o i ña t á r e n l o a r o h i d i e o e s j i w y noail 2 46 7 OOOf v t y a 1 453 000 k a t o l i k ó v , 721 000 prav o alaw n y o h , 256 000 ty d ó v , 12 000 e v s n g e llk f e ' o r a s 25 000 wyzcevoów Innyoh r e l i g l i 1? . V v y n ik u saL enionyoh g ra n io p o l i t y oanyoh po d ru g io j v o j n i e éw iat o ­ wn j o z ę ė č o r o h i d i e o o s j i s f f iln e a s n a j a u j e a i ę oboonlo v g ra n io a o h I d te w a k ie j R c p u b lik i R a d s ie o k ie j, n a jv ię k a s y J o j o b e s a r na to r o n lo B la l o r u a k i e j , o r a s n a J u n io J a s y a k ra v o k , llo s ą o y 6 4 p a r a f l i 1 soany a r o h l d lo o o s ją v B ia ly n a to k u , v g ra n io a o h P o la lele J R z e o a y p o e p o lite j L adovej. P rs o d a d o te a ro s p ra v y - j a k j u t и anaozono - J e c t p r s e d a ta v le n ie a k tu a ln o g o a ta n a b ad aú na tí d io o o s ją i a r o h i d le o e z ją v llo d a k ą do 1939 r . , t z n . do DOBontu, k t ó r j p r z y n ió e l n aesoau a ro y b ia k u p a tv u v i s i ­ b le zmiany n a ta r y p o l i t y o a n o j 1 k o é o io ln e j. P rag n ę z a sn a o sy é , ¿o p r a oa o g ra n io z a a i ę do K oóolola Ruy пшко-K a t o l i o fciego, e tą d p o n in ię to C ork lo p Unió k ą , a t y n b a r d z io j P ra v o e la v n ą 1 K oéoioly P r o t e s t a r a k i e . Z ard v n o b o v io s l i t e r a t u r a о Коó o le l e G ro c k o -k a to lio k in ,- ja k i o tzyúna­ n la oh a k a to l l o k i o h n a d a jo a i ę na odrębno a tu d iu n . Vaponlnan o n lo h jo d y n io pod kątem w a p ó lty o ia s k a t o l i k a n i . PTaoę p o d s ie lilO B na 4 r o z d z i a l y . P io rv a s y p o ė v ię o ilo n h i s t o r y кои, k tó rs y p i a a l i o ró tn y o h z a g a d n ie n ia o h s d s i o jó v d i o o e s j i w ile d a k ie j . W d ru g io om ówilen v y d a v n io tv a t r ó d o l , v t r s o o i n o p ra o o v a n ia , a v o s v a r ty a p r s e d a t a v l l e n v n io a k l 1 p o a t u l a t y , v y n ik a ją o o z p r z o a tu d lo v a n i a o p u b lik o v an o g o n a t e r i a l u tródlow ogo o ra z n a ro s ly o h d o tą d o p ra o o wah. J o a t r z o o s ą z r o s u s i a l ą , t o r o s d z i a l t r z e o i , tr a k tu J ą o y o o p rao o v a n ia o h , n a j b a r d z i o j a i ę r o z r ó e l , p o n io w et j e s t io h o g ro n n le dužo. Dla u zy s k a n ia le p a s e j p rz o j r z y e t o á o i s e s to s o v a le a p o d z la l na d ro b n io ja z e jo d n o a tk i. H aležy p rs y t y s zazn eo zy ó , t o v o e ta tn lo h l a t a o h przybyva aporo nowych p u b l i k a o j i , doty cząo y o h d z ie jó w d i e c e s j i v i l e ú a k i e j . P o n le v a t tru d n o j e s t na b io tą o o do w a z y e tk io h d o tr z e é , d la to g o v z a a a d z ie og r a n ic s y lo n a i ę do p r a o , k td r e u k a z e ly a i ę d ru k io n do 1973 r . v lą o s n i o . To a t e r a l e n a ię zeb ra 6 v k o n p lo o io . N a to n ia a t, poza n io lio z n y n i v y ją tk a m i, n io u v z g lę d n la le n p u b l i k a o j i , k tó r e v y a z ly z d ruku v l a ­ ta o h 1974-75. P ia z ą o t ę ro z p ra v ę o a t a n i e b e d a ó nad n a jv ię k a s ą d io o e z ją R zecsyp o a p o l i t o j i o b e rd z o ak o n p lik o w an o j p rz o a z lo ó o l p o llty o z n o j i koė-

^

C a ta lo g u e o o o lo a ia ru B e t o l o r i a r o h id io e o o a ia V iln o n a is p ro anno D oB ini 1939. Vilna© 1939 e.2 9 -1 3 5 M .P ir o ty ū s k i, B .S zozeoh: B o o sn ik a ta ty a tr c z n y K oėoiola K a to lio k ie go v P o la c o . Rok p le r v e s y 1 937. L u b lin 1938 a . 12.

- 14 -

o ie In e j , n a t r a f l a l e n na róftne t r u d n o é o i, fetóre гаіиавѳ а v le lfe ą fcyozliw o ė o ią p o ta g e i a i ro z w ik la ó n ò j P rom otor к в . p ro f* d r hab* B qgeniaaa H ieronim Wyoaawafei. Za oenne uwagi i оa ly t r a d wlo&onj « feierow anie ■ o ją p r a o ą be de woz ą e k le de m K aiędza Protfeeorow i uyrasçy m ojej a z o z e r e j 1 glçb o feiej w d z lço zn o éo i.

i 1 * У I.

r

1 . H ISTO R IC ! DISC HZJ I WILBVSKIBJ

1 ,1 . H la to ry o y p o la c y P lerw szy o h is to r y k ie m , k t6 r y w a z o z e g d ln ie j8 z y 8poa6b za j ą l a ię d z l e j a n i K oėoiola na L itw ie , b y l W ojoieoh Wiju k K o jalo w icz. Wprawdzie j u t w czeA niej z n a jd u je n y pewne w iadonoA oi o p rz e a z lo A o l k o ė c ie ln e j Lltw y w k ro n ik a c h Jena D lugoaza, M arcina B ie la k ia g o , B ernarda Wapowakieg o czy M acieja 8 t r y jk o w a k ie g o , a l e a ą t o k r d tk ie in f o r n a o je , gl6w n ie o o h r z c le Lltwy i Žmudzl i z a lo te n lu tarn b la k u p stw . V p rz e o iw ie d a tw le do k ro n ik a rz y K ojalow ioz d a l n an odrębne opracow anie d ziejd w K oėoiola na L itw ie , w t y n g ld w n le w ra n a o h d i e o e z j i w i le d a k ie j1 . W ojoieoh W ijuk K ojalow ioz u r o d z i l 8 ię w 1609 r . w Kpwnie. Poohod z i l z r o d z ln y 4 k td r a w ydala a t t r z e o h je z u itd w , b r a o l K a z in ie rz a , P io tr ą 1 w ym ienionego W ojolecha, n a jw y b itn ie ja z e g o apodrdd n io h . Do zakono je z u it6 w W 8 tą p ll W ojoieoh w 1627 r . , u o z y l a i$ w B ranlew ie 1 W iln ie , p o te n p la a to w a l r d in e fu n k o je zakonno. w t y n 1 w A k a d e n ll Wll e d a k i e j , k t d r e j b y l naw et r e k t o r e n w la te c h 165*^-1655. V ięk azą częėd awego t y č i a a p ę d z il na L ltw le , o s t a t n l e za ė l a t a (po 1666 r . ) w V ara z a w le 9 g d z le t a t z n a r l 6 Z 1677 r . ^ . K ojalow ioz b y l h l a t c r y k l e n 1 p o le m is tą r e l l g i j n y n . Jego z a i n t e r e aow anla h la to r y o z n e a k u p la ly a l ę na d z ie je o h W lelklego E a lę a tv a L ite w a k le g o . Gl6wny t y t u l do 8law y a ta n o w lą je g o h e r b a r z e : "N o n en o lato r f a m i l i a r um e t a te n n a tu n M .Duoatua L ith u a n ia e " 1 "Compendium"^ o raz n a jw ifk a z e je g o d z l e l o " H ie to r ia e L lth a a n a e p a ra p r i o r . . . " i " H ls to r l a e L ltb u a n a e p a r a a l t e r a . . . " * . Ta o a t a t n i a p r a o a , w k t d r e j d z le je 1 U lao e la n e a r e r u n ad a t a t u n e o o le a la a tl o u n i n Magno L i t u a u la e Duoatu p e r t i n e n t i u n . V iln a e 1650. p W.Dworzaozek« K ojalow ioz W ljuk W ojoieoh. Vt P o l. a lo v .b io g r . T .15 8.270-272» Z .I v i n a k i a i K o ja la v io iu a V iju k a a A lb e rta a ( Y a itie k u a ) . W« L ie tu v io e n c i k l o p e d i j a . T .1 2 t 1957 a.19*»-197l J Į T iju n e lite « A l b l e r t V Iju k K o jalo w io z - o h r o n ia t XVII w. A ota B a ltio o - S la v io a . T.8« 1973 a .9 5 -1 0 7 . ^ P o r. W.Dworzaozek: G e n e a lo g ia . Warazawa 1959 e .1 1 1 . * Częėč 1^aza z o a ta la wydana w 1 6 5 0 - ii w Gdadaku, a 2-ga w 1669 r . w An tw e r p ! ! .

- 16 -

Litwy d o p ro w a d z il do é n x e ro i k r 61a Zygmunta A u g u sta, n ie w ie le p r z a r á e ­ t e k ro n ik ę U . S t r y J k o v ek leg o . Z p a b l i k s o j i K b jalo v io za» dotyoząoyoh d z ie jó w K o é o io ia , n a jv a ž n i e j s z e e ą "M iso elen ea rerum ad s t a t u a e o o l e s i a a t i c u n i n Magno L ith u a n ia e Duoatu p e r tin e n tiu m " , opublikow ene w V iln ie « 1650 г . Wypeda te ž u v z g lę d n iė ū k ia d o « a v ie n e g o a u to r a do d z i e l a , w jdanego w 1672 r . v Mon ao b lo a p r z e z V ilb e la a G anppenberga p t . " A tla s M arianas qao Sanotae Dai S e n e t r i o i s M ariae įn a g in e s M ira c u lo so ru n o r i g i n e s du o d eo in h i s t o ­ r i a r a n o e n t a r i i s e x p l i o a n t a r " . Spod p ió r e V .K ojalow ioza w yszly z a n ie szozone t a n o p is y i h i s t o r i e n i e j s o l e e k a t i sly n ąo y o h na I d tw ie . Día p e ln ie js z e g o o b ra su aožna t e ž v sp o n n ie ó p a n e g iry o z n e , b e s v a r t o é o i naukow ej, ž y o io ry s y b isk a p ó v w ile h s k io h od V .P ro te sew ioze do A .V ojny, z a a ie sa o z o n e v wyd a n ė j pod re d a k o ją V .K ojalow ioza p rz e z A kadenię V ile ū s k ą k s ią ž o e z o k a z j i s t a l e o i a zakona je z a itó w ^ . T yni p re o e m i, s in o io h r ó t n e j v a r to é o i» z a s lu ž y l V o jc ie o h Ko j a lo v io z né a la n o n a jw y b ltn ie js z e g o h is to r y k a K oéoioia na Id tw ie v d o b ie p rz e d ro z b io ro w e j. Z x V íll-v ie o z n y o h au to ró w na v y r ó i n i e n ie za s lū g o j e w ile é s k i j ė z u i ­ t ą S ta n is la w B o sto w sk i. U ro d z il s i ę on v V iln ie v 1 /2 6 r . , t a n t e ž o g n is k o v a la s i ę o s l a je g o d z la la ln o ó ó , do p r o f e s o r y A k a d e n ii V ile ñ s k i e j v l ą o z n i e . Z n a rl v 1782 r . O p a b lik o v a l v V i l n i e t ę 1768 r . " L itu a n io a r a n S o o i e t e t i s J e s u h i s t o r i a r a n р г о т і п о іа ііа п p a r s ргівш "6 , v k t ó r e j t o p ra o y p r z e d a te w il d z i e j e je z u itó w p r o v i n o j i l i t e v s k i e j do 1664 r . na t l e d z ie jó w K oéoioia w V ie lk in K a ię s tv le Id te w s k in . Ha « sp o n n ie n ie z a B lo g a je t a k t e j ė z u i t ą Adan Ignaoy H aran o v sk i (1 6 8 1 -1 7 3 6 )^ , k tó r y w l a t a o h 1724-1726 v y d a l v V iln ija 2 to a o v ą p ra o ę p t . " P a o le s r e r a n S e r n a t i o a r a n . . . " , z e v ie r a ją o ą n . i n . u j ę t e p a n e g iry o z n ie b i o g r a f i é biskupów w lle ú s k lo h . In n y j e z a i t a Ja n A n to n i P re u s­ o h o ff (1663-1721) w V i ln ie v 170 7 r . o p a b lik o v a l k s ią ž k ę p t . " U n iv e rs i­ t a s V iln o n a is J a g ie llo n io o - B e to r e a n a " , v k t ó r e j b r o n i A k ad en ii V ile d s k i e j p rz e d z a r zut a a i M .Z a la sz o v sk ie g o , o d n a v ia ją o e g o j e j nlan a ú n i­ ca v e rs y te ta • V ssysoy v y n ie n ie n i d o tą d h is to r y o y n a l e ž e l i do zakona je z u itó w i b y l i s v i ę z a n i z A k ad en ią V ile ū s k ą , b ą d i ja k o p r o f e s o r o v ie , bądž ja k o ^ O ra tia e s a e o a la r e s P o n t l f i c i b u s , Beg ib u a , P r e s u lib u s e t P r o t e o t o r i bus З 00. J e s u i n Magno D aoatu I d th u a n ia e . Y iln a e 1640. 6 D rugie v y d a n ie t e j k s ią ž k i a k a z a lo s i ę v V iln ie v 1772 r . Zob. K. D ę b ld s k ii B o s to v s k i S ta n is la w . Vi Ä ioyklopedia k o é o ie ln a . T .2 3 . War­ szawa 1899 8 .4 6 7 . Ponad t o v y d a l j ą je s z o z e r a z j e z a i t a M artinow v 1877 r . w P a r y ž u - B r a k s e li. Чуі je s z c z e r ę k o p is o z ę ė o i d r u g i e j , le o z z a g in ą l ( B i e l i ū a k i J . s U n iv e r s y te t V ile h s k i (1 5 7 1 -1 8 3 1 )• T . 3 . Kra­ ków 1900 s . 3 0 8 ) . r ^ V .K napiA akii H a ra n o v sk i Adán. Vi Ä ioyklo p ed ia k o é o ie ln a . T . 1 5 . Var­ anave 1833 V .5 4 5 - W . 8 M .Z a la sz o v sk i o p u b lik o w al v 1700 r . v P o znaniu " J o s B egni P o lo n i a e . . . " ( T .1 ) , v k tó ry n na a .6 1 5 p ia n e » že A kadenia V ile ú sk a n ie na p ra v a nazyvaó s i ę a n i v e r s y t e t e n .

- 17 -

j a j u o z n io w ie . K asate Tow arzystw a Jozuaow ego, a zw laazoza tru d n a s y t u a c j a o h y ląceg o o ię ko ap ad kowl p a b a tw a , n e g a ty v u ie o d b ily a ię i na nauoe h ia to ry o z n o -k o b o ie ln e d w ile b a k le g o b ro d o w iak a. J a J ran eaan o n a s t ą p i l d o p le ro w p o c z ą tk a c h X U w .# k ia d y t o odnow ionj U n iw e rsy te t V ile d a k i p rz e ty w a l o k r a s sw ej b w ie tp o b c i. P ro fe a o ro w le , Jo a o h in L a is ­ v e i (1 7 8 0 -1 8 6 1 ), Ignaoy D a n llo w lo z (1 7 8 8 -1 8 4 2 ), Ignaoy Onaoawloz (1 7 8 0 -1 8 4 5 ), J b z c f J a ro a s e w io z (1793-1860) p o t r a f l l l z a a z c z a p ld swoim s lu o h a a z o a u a ilo w a n le d z ie jd w narodowyoh i zaohęoib lo b do be d ab b l s to ry o z n y o b , w t y a t a k t e nad p r z e s z lo b o ią k o b c ie ln ą . Z a lo tę n ie w V il­ n i a p o ls k io h p l a n p e rio d y o a n y o h ,, j e k "D z ie n n ik V lle b a k i" (1805-1806, 1815-1830) "T ygodnik W ile b sk i" (1 8 1 6 -1 8 2 2 ), "D žiaze D obroczynnobci K rajow ej 1 Z a g ra n ic z n e j" (1820-1824) a n o t l i w ilo d ru k h is to ry c z n y o h a rty k u ld w 1 a e t e r l a l b v , d o ty cz^o y o h n . i . 1 k o b o ie ln y o h spraw L ltw y . R o z v ln ię ty o b b ad ab h is to ry c z n y o h n ie zaba« o v alo zam knięoie U n iw e ra y te t u . Byly one kontynuow ane 1 w ydaly p lo n w p o s ta o i a zereg u p u b l i k a c j i 8 a n o i8 tn y o h , je k 1 a rty k u ld w , drukowanyoh na lan ao b oząsopiam "V iz a r u n k i 1 B o z 8 tr z v « n ia Naakowe" (1 8 3 7 -1 8 4 3 ), "A theneun" (1041-1851)» "Teka W ile d ė k a " (1857-1858) 1 "P ien o Z b lo ro n e W ilefiak le" (1 8 5 9 -1 8 6 2 )9 . Z p ro fe so rd w U n lw a ra y te tu V ile b a k ie g o , z e e la to n y o h b a d a n ia n i nad p r z e s z lo b o ią K oboiola na L itw la , w ty n gldw nie d i e o e z j i w ile b a k ie j, n a le ty w y n ien ib Ig n aceg o D a n ilo w io z a , J b z e f a Ja ro a z a w io za i V iohala H o a o llo k ia g o . D a n llo w lo z u r o d z i l a ię w 1788 r . va v a l H ryniew loza na P o d la a iu . S tu d io w a l na U n iw e ra y te o ie V lle b a k in , a p o ta n b y l t a n p r o f e ­ sorėm p raw a. Wydalony z V iln a w raz z J .L e le w e le n po p r o o e s ie f i l a r e t6w w y k la d a l na u n iw e rs y te ta o b w C harkow ie, K ljow ie 1 Moskwla. Z n a rl w 1842 r . w G rafo n b erg u 10. In te re a o w e l s i ę sz o z a g b ln la h l a t o r i ą prawa p o la k ia g o 1 lite w a k ie g o . Z p ra o o e ją c y o b z n a c ie n ie d la bedab nad d e l s ­ e s n i K oboiola na Id tw ie az o z e g d ln e n l e j a c e ea^m uje 2-tonow y "S k arb la o d ip lo m atb w ", wydany p o b m ie r te ln ie p r z e z Ja n a 8idorow loza w V iln ia w la ta o h 1860-1862. J 6 z e f J a ro s z a w lo z , t o t wyobowaoek w il a b s k ia j U o zaln i i od 1826 r . p ro f a a o r prawa k ralo w eg o , u r o d z i l a i ę w B la ls k u na P o d la a iu v 1793 r . ( t a n t a z n . w I8 6 0 ) 11. H a p is a l on n . i n . 3 -tocow e d z l e l o "Obraz Lltw y pod v z g lę d e a J e J o y w i l i z a o j i od ozaadw n a jd a w n ia ja sy o b do koboa 9 " V i z e r u n k i . . . " b y ly redagow ane p r z e z Iguaokgo B zydlow skiego i Laona RogaI š k le g o , "A th e n e u n ", redagow eno p rz e z J .I .E r a s z e w s k ie g o . d o o eek alo a i ę awegb h is to r y k a w o a o b ie Vandy R o azk ow skiaj-S ykaIo­ wa Athaneum J b z a f a Ig naoego K raszew sklego 1841-1851* Z arya d s l e ibw i b i b l i o g r a f i a s a w a r to b o i. Vroolaw 1 9 /4 . "Taka V ila b a k a " Д. ” P i etaо Zbiorow e V iln b a k ia " oabw lone z o a ta ly p r z a e M alg o rzatę S t о l e ­ an n w p u b lik a o i i "C zee o p ia m w ila b a k la Adana H onoraro K irk o rą " . Varszawa-Krakdw 1973 Z a a z y ty Kaukowa ŪJ 3 2 1 . P rao e H ia to r y o z n o lit a r a o k l a . Z .2 6 . 10 T .T u rk o w ak it D anllow loz Ig n a o y . Vi P o l. a lo w , b io g r . T .4 a . 412-414* 11 M .S e re J s k ii J a ro a z e w io z J 6 z e f . Vi P o l. alow , b ic jg r. Т .Щ a . 12.

n

aw» | •v* «• yr у

- 18 -

X 7 III w ." (W ilno 1 8 4 4 -1 8 4 5 ), k td re g o t r z e c i to n w p rz e w a in e j n le rz e z o s te l po£więcony d z ia jo n kodoielnym L itw j, glbw nie r e f o r n a c j i , j e z u l t o n , p i j a r o n , s z k o ln ic tw u ; p o n ad to w to m ie 2 -g iB onöw il a u to r t a k i a o h r y s t i a n i z a c j ę L itw j i žm udzi. P race J .J a r o a z e w ic z a 1 I.D a n ilo w ic z e d z i i n i e p rz e d a ta w ia j ą j u l naukowej w a r to ö c i, a a ą je d y n ie ¿wiadectwem XlX-w ieoznego z a in te re a o w a a ia d z ie ja m i 1 dw czesnego poziomu naak h i s to ry o z n y c h . Wyohowankiem i p r o f e s o r e s U n iw e rsy te tu W ileA akiego b y l rb w n ie i Mlc h a i H o m o lick l, z ty n t y l k o , l a n ie na W ydziale Praw a, a l e K edyojny. On t o o tw ie ra l i e t ę le k a r z y w ile A sk ic b ( J . B i e l i 6 8 k i f W. Z a h o r a k i) , k t6 rz y b a r d z i e j w a la w ili a i ę upraw ianiem h i a t o r l i n i i sw oją zawodową e p e o ja ln o ė o ią . M .H o n o lio k i, ayn k a ię d z e u n ic k ie g o , urcx^zil a i ę w 1791 *• w B ialow iozaoh na P o le s iu . Ponimo p r6 ė b o jo e , in n y o h u n io k ic h k a ię iy , krewnych i p r z y j a c i ö l , "aby n ie k a l a l im ie n ia i stan o w isk a swego o jc a z a ję o ia m i w a z k o la f e l o z e r a k i e j " , ro z p o o z ą l w 1808 r '. a tu d ia nedyozne na U n iw e ra y te c ie w V i l n i e 12. W l a t a o h 1817-1824 zajmDwal w n in a ta n o w iako p r o f e s o r e f i z j o l o g i i ; zrezygnow al z k a ta d ry z powodu b ra k u z d ro w ia . Z u a rl w V iln ie w 1860 r . Z je g o p ra o h ia to ry c z n y c h na uwagę z a a lu g u ją p rz e d e w a z y a tk in p ra o a o k a ta d rz a w lle A e k ie j J o ra z b a rd z o oba z a rn e re o a n z je d z i e l a J .I.K ra a z e w s k ie g o "W ilno od początk6w je g o do roku 1750"*1^ . Ponimo brakdw m etodyoznyoh p ra o a je g o na j ą pewną w a rto id za w zględu na i c h irö d lo w o id , J 6 z e f Ignaoy K raezew aki (1 8 1 2 -1 8 8 7 ). uozeA ü n iw e r s y te ta W ileA sk iego, n a jp lo d n ie je z y p o la k i p o w ie ic io p is a r z 1' ’, z a s l u i y l a i ę d ie Wilna i d i e o e z j i jr ile A a k ie j 4-tomowyn d z ie le m "W ilno od poozątk6w je g o do ro ­ ku 1750" (W ilno 1 8 4 0 -1 8 4 2 ), w k td r y n p r z e d s ta w il h i a t o r i ę k a ta d ry i k a p itu l y , ko6cio!6w i k la s z to r d w , a z k o ln lo tv a , r e f o r n a c j i , d ru k a ra tw a . Za w zględu na o p a ro ia p ra o y na ir d d la o h na ona pewną w a rto id do d z i a ia j.

12 J . B i e l Į d e k i : U n iw a rs y ta t W ileA aki. T .3 . Krakdw 1900 a . 197. K ated ra w ile d a k a . O zd o b ian ia 1 w yporządzenia io ė o io la k a ta d ra ln e g o w ilahakiaR O , o ra z k lik a aldw o p o iy tk a o h z ozdobs i d o a t o j n o i c i obrzęddw k o S o ie ln y o h . W lzaru n k i i H o z trz a s a n ia Naukowa. P o c z a t nowy d r u g i . T .1 i 1838 a . 1 - 1 1 3 ; K ated ra w ile n a k a . Odnowa k a p lic y ėw. Kaz in l e r z a z h ia to r y c z n e n i o dawnyn į e j a t a n ia w ie d o n o d c la n l. T a n ia . T .1 3 : 1840 a . 1 -1 2 3 , T.14« 1840 a . 5-81 i T .2 4 i 1843 s.2 2 3 -2 3 4 . 1* K ilka uwag nad d z i e l e n : W ilno od p o o zątk d * je g o do ro k u 1750 p rz e z J .I .K r a s z e w 9 k ie g o . W lzaru n k i i E o z s tr z ą e a n ia Naukowa. P o o z a t nowy d r u g i . T .2 2 1 1841 a.221t; T .2 3 : 1842 a . 5 -2 0 7 ; T.24x 1843 a . 177-210 i 2 3 5 -2 6 8 . R eoenzje t a o g la a z e l anoninow o. K raazaw aki n l a l «a n ia i a l ’ do io h a u to r a (Z ob. K raazaw aki: W iln o ... T .4 s.XV-XVI). 1-* W.Lanak: K raazaw aki J 6 z a f Ig n a o y . W: P o l. alow , b io g r . T .1 5 a .2 2 1 -2 2 9 ; B i b l i o g r a f i a l i t e r a t u r e p o la k io jj. Nowy K o rb u t. T ,1 2 i 8 .8 1 u p k ia w ic z , I .S l i w i h a k a . V.Hoazkowaka-Sykalowa: J 6 z a f Ignaoy K raaiew sk i . Z arya b i b l i o g r a f l c z n y . Krak6w 1966.

-

*

19 -

Jednym z n e j b a r d z i e j czynnyoh i n a j b a r d z ie j zaalužonych d la h i a t o p i i Litw y w 6podowiaku w ile d a k in w o k p e a ie naukowego jo g o p o z taaitu b y l M ichal B e lid a k i. U p o d z il a ię w 1794 r . w T oroapolu w P olookim , e uc z y l a ię w W ilDie 'vw gimnazjum i u n iw e p a y te o io ). Od 1816 p . redagow al r a ž e n z J.L elew elem "Tygodnik V ile d a k i" . Nal a ž e i do Towarzyatwa Szubrawo6w. Za u d z ia i w ppzyg o to w an iach do p o w atania w 1831 r , b y l w ię z io n y . I a t a 1836-1847 a p ę d z il w Wapazawie, p d ž n ie ja z y zaė o k re a znowu na L itw ie , zajm ująo a i ę w g08podaratweiLi(mB j ą t e k Jaazuny) i p p a c ą n au kową. Sprawowal rd žn e f u n k c je a p o le o z n e . Byl n .i n . k u rato rėm gimnazjum i i n s t y t u t u a z la c h e c k ie g o w V iln ie o ra z w io© prezeaen K om iaji A jrcheolog i c z n e j . Byl t a k i a o slo n k iam Towarzyatwa Haukowego w Krakowie i Towarzyatw a G eogpaficznago w P e ta p a b u rg u . Zm arl w 1864 p . D l a h ia to ry k a K o šo io la na L itw ie a z c z eg d ln e z n a c z e n ie mają jogo ppeoo o Akadem ii Vi­ ii oda k ie j ^ n a s tę p n ie o aanym V iln ie 1 9 , w ro azcie 3 - o i tom " S ta r o ž y tn e j P o la k i pod »zglę^em h is to ry c z n y m , je ę g p aficzn y m i a ta ty a ty o z nyjm,,191 poėw lęoony W ielkiem u K aię8tw u L item akiem u, a o p ia u ją o y m*An. I ita w a k i 0 k o š c io ly , w tym w z n a c z n ej c z ę š c i w d i e o e z j i w ile d a k i e j . J h ko u czed L e le v o la i D anilow ioza b y l B a lid a k i n i e amatopem, le o z h l a t o pykiom w ykaztaloonym , oo z p e a z tą w ida6 z jo g o p u b lik a o ji,- opaptyoh na žp 6 d la c h i kpytyoznyoh. Ciekawą p o a t a c i ą b y l Teodop N e p b u tt. IJpodzil a i ę w 8zawpach pod L idą w 1784 r . S tu d ia ukodozyl na V y d z ia le M atem atyki i I n ž y n i e p l i v V iln ie . J a k iė o zaa a l u ž y l w w o jak u , g!6w nio ja k o budowniczy f o r t y f i k a o j i . Po u t r a o i e a lu o h u o a i a d l w 1812 p . w awoim rodzinnym m ajątku w Szawrach i o d tą d obok g o a p o d aratw a, zajmowal a ię b ad an iam i h i a to r y c z nym i. Zmapl w 1864 p . po c ię ž k lo h p p z e jšc ia o ih o a o b ia ty c h (ay n Ludwik z g in ą l w p o w a ta n iu , dworek z n ia z c zo n o i w ywioziono zgpomadzone z b io ry a ta r o ž y tn o š o i lite w s k io h 20. N a rb u tt p i a a l dužo o L itw ie , le o z ze atanow iaka n a o jo n a lia ty o z n e go lite w e k ie g o , poza tym - j a k a lu a z n ie zauwažyl J.O ohm adaki - prao e je g o a ą "wytworem typowym d la pom antyoznej - h i a t o r i o g r a f i i , p rz e d k la d a jącym p atp A o ty czn e in t e n o j e nad k p y ty c z n ą matodą badaw czą, pelnym p a to a u , mn6atwa f a n ta s ty o z n y o h h i p o t e z , zmyėlonyoh fa k td w , k t6 re w a z l a ch etn y o h pobudkaoh a u to r a m ialy u p ięk azy č i wywyžazyč d z i e j e li t e w a k io ''21. Tę o p in ię , odno8ząoą a i ę gl6wiuLe do "D ziej6w a ta ro ž y tn y o h n a 16 T.Turkow aki* B a lid a k i M io h ai. W: P o l. alow . b io g p . T .1 8 .2 4 0 -2 4 2 . Dawna Akademie W iledafca. P e te ra b u rg 1862. 18 H ie to p ia m ia a ta W ilna. T .1 - 2 . W ilno 1936* O p iaan ie a ta ty a ty o z n e m iaata W iln a. W ilno 1835. 19 Wapazawa 1846. 20 No] ^ ^ K orbat# T ,e s •z*-39* J . B i e l i d s k i i U n iw ep ay tet W iled ak i. T .3 21

J.O ohm adaki: L ite w s k i puoh n a ro d o w o -k u ltu ra ln y w XIX w iek u . B ia ly s t o k 1965 a .9 6 .

- 20 -

ro d o lite v s k & e g o ” ( T .1 - 9 V iln o 1 8 3 5 -1 8 * 1 ), a o tn a ro z c ią g n ą d 1 na " P o a n io ja s e p ia a a h ie to ry o z n a " H a rb u tta (V iln o 1 8 5 6 ), v sb u d sa ją o a a s o s a g d ln ie « i n t e r e s o va n ia h is to r y k d v K o d o io la, ja k o t e p o katna io b ozęAd d o ty o sy rd tn y c h epvaw k o d c ia ln y o h d l e o e a j i v i l a d a k l a j . P rs a z d in g i o s a a iri e i a h ie to ry k 6 w , za e a gerovany o h v zm iaukani N a rb u tta o v y k o ro y atan y o h p rz e z o d ž rd d la o h 1 o k o llo zn o A o iao h d o ta r o la do n io h , b a s k ry ty o z n io p o v o ly v a lo a i ę na n i a . T ynozaaan v i e l a a p rzek azd v H erb u tta o k a s a lo a i« f a l a y f i k a t a n i 22 23*. Z a in ta re a o v a n ia h ia to r y o a n a k o le jn e g o a u t o r e , ka. A ntoniago Moo zy ū sk io g o , b y ly v j a k i «6 e to p n iu uvarunkovana p r z y n a le tn o to lą do Be­ konu p i j a r d v . U ro d z il a i« v 1800 r . na V o ly n iu , a na U n iv a re y te o ie V ila ū a k in ивуa k a i a to p ia ū d o k to ra t o o l o g i i . Jak o p i j a v ūo zy l v azk o la c h avegp вакопи v P o n ie v ie tu i L u b ie a z o v ia . P o nadte po a e k u la ry z a o j i b y l dziokanom p td a k in , p r e l a t o « k a ta d ry o i ū a k i e j i e s e a o re o K o leg ių « Duahovnago v P a to ra b u rg u . Ne l o t a i t a k t o do K rakovakiogo T o v a riy a tv a Haukovago o r a s od 1873 r . b y l o s lo n k ie n k ra k o v a k ia j Akadem ii U m iajętn o d o i . Žyoie z a k o d c z y l v L u b ie a z o v ia w 1893 r«* w ktdrjįm p rs a d 1 0 -o iu I e ­ ty o a i a d l na p r o b o a tv ie 2^ . V avyoh p ra o ą o h h ia to ry o ž n y o h s a ja o v a l a ię g id v n ia p r z e a z lo ė o ią zakonu p i j a r 6 v na L i t v i a . Byl v ia r n y ir d d lo n , o h o o ia t n ia t r o a z c z y l a i ę o k o n p la tn y io h s b i d r , o r a s k r y ty c z n ie u jn o v e l p rz e d a ta v ie n e s a g a d n ia n ia . N a jb a r d z ie j na a i n t e r e s u j ą ja g o p ra o a o a p o r ie p i j a r d v z j a z u ita B l v V iln ie v XVIII v . 2* , d a l a i o a ly n n y a p i j a r a e M aoieju D o g ie lu 2^ , o p i j a r s e K a z io ia rz a K arb ao ie26 * o r a s o kola g iu a ja z u io k iB v P o lo ck u 2^ . Oodoa o d n o to v an la a ą n a d to o p rao o v an ia h i a t o r i i k o la g id v p i j a r a k i o h v L u b ie a so v ie i v M lędsyrseozu K o rao k la, zn ajd u ją c y o h a i ę poza g ra n ic a m i d i e e a z j i v i l a d a k i a j . B erdzo czynnym v naukovyn ė ro d o v ia k u v i l e d s k i n b y l Ada« Honory K irk o r, r e d a k t o r i vydavos o r a s a u t o r v la a n y o h p r a o , k td ry o h n ia n o ta pominąč b adaoz d z ie jd v k o to ia ln y o h f i l n a . ū r o d z i l a i ę v 1818 r . w g u -

22 Zob. A .V yalouob: b o d z ia ta i H i l a r i o n . W: Z z i a n i pagdrkdv la š n y o h , 7 z i a n i l ą * z ia lo n y o h . V a r š u v a 1899 e .6 9 -9 5 l H .L o v n iad ak i: S f a l azovany o p ia o b v aro v an la a . V iln a . A t a n . v i l . B.3* 1925/26 a . 82-94; K .C hodynioki: Za a ta d id v nad d z i e j o p i a s r a t v e s r u a k o - l i t a v a k i a . T a a ta . B .3 : 1925/26 a . 3 8 7 -4 0 1 1 L .K ra v ia o t Нвакова z a b u rz a n ia a t u d a n o k ia v V il n i a 1644 r . Vi K aięga p a n ią tk o v a Kola H ia to rv k d v U niv a r e y te tu S ta fa n a B a to ra g o . V iln o 1933 a .6 9 -7 9 l P .H a k l a i t l a i K etu­ r i V iln ia u s K a te d ro s p a v e i k s l a i . A id a i. H .1956 a . 15-29« 23 Novy K o rb u t. T .8 a .4 2 6 -4 2 7 . 2* ViadonoAd o ap o rz e p ija r6 w v i le ū a k io h z j e z u i t a n i v i l e d a k i n i ( r . 17 2 3 -1 7 5 3 ). V iz e ru n k i i B o z a trz ą a a n ia Naukova. P o o zet novy d r u g i. T . 2: 1838 a . 118-153« 23 M aoiaj D o g ia l. T a n ia , a . 77-117« 26 K e z in ie rz N a r b u tt. A thanaun. B. 1842 T .4 e .1 8 0 -1 9 1 . 2? K olegių« j a z u i c k i e v P o lo o k u . P obiažna v z n ia n k a h ia to ry o z n a . Vi Uponinak V ile d a k i. P ian o z b io ro v e p o ėv ięo o n e J d z e f o v i Ig n ao eau K ras to v a k ie m u .• • V iln o 1879 a . 170-182.

-

21 -

b e r n i nohylew akie j , a o z y l u lę w g ia n a z ja n w M©hyle w ie , s potem w W il­ n i e . Po akoAo z e n iu na ū k i w 1858 r . d z i a l e l do 1867 r . na t e r e n i e W il­ n a . Ta b y l r e d a k to r e » i wyda^oą p ia n : H ad eg eat, Pan ie t n i k i UmyaIow a, T ate W il.A ak a, K u rie r W ll.A ak i 1 W llaA aklJ W i.a tn ik 2 0 . W 1867 r . w y je o h a l do P e te r a b u r g a , a v 1871 r . o a i a d l v K rakow ie, g d z ie s e j ą l a ię b ad an iam i a ro h e o lo g io z n y m i s ram ia n ie A kadem ii U m ie ję tn o ė o i. Z n a rl w 1886 r . 2^ . N ajw arto6oiow aze d la h ia to ry k B K o šo io la na L itw ie p ra o e K irk o rą u k a z a ly a i ę w d ru k a j a i po je g o m y ježd zie s W iln a. Są nim i "B a z y lik a lite w a k a " ^ 0 i "S k a rb ie o k a te d r a ln y w W iln ie "^ 1 . A a to r n ie ty lk o m y k o rz y a ta l ia tn ie ją o ® o p rao o w an ia, a l e e ię g n ą l i do a ro h iw a lid w fc sp itu ln y c h , s p r z e z t o d a l p ra o e w arto d o io w e, o h o o iaž d z iö ju ž p r z e s t a r z a l e . Odnotowad rialežy ta k ž e "P rz e o h a d z k i po W iln ie i jogo o k o lioaoh"^2 , wydane pod paeudonim ea Ja n a za 5 w ia lo o z y 0 a ja k o p rse v o d n ik n ap iae n e ee snavatw em . W p ra o y t e j o p ia o l godne uwagi o b ie k ty v W il­ n i e i w o k o lic a o h , d a ją o rz e o z o v y r y a h ia to ry o z n y i oh ara k te ry a ty k ę w apdlczeanego a ta n u k o d o io iö w , k la a z to rd w , c e rk w i, s z p i t a l i , om entar z y o r a z rnlleA aklego Mazeuo S ta r o ž y tn o ė o i. N alažy t a t e ž w y n ien id tw 6 ro ę wepomnlanego Muzeum S ta ro ž y tn o d o i, E ustaohego T y a z k ie w ic za , p ra z e a a W ileA akiej K om iaji A ro h a o lo g io z n e j. T yazk iew io z (1814-1873) b y l b a r d z i a j a ro h e o lo g ie in , etn o g rafam i p o w ie d o io p ia a rz a m n i ž h i a t o r y k i e m ^ . Dia d i e o e z j i w ile A a k ie j z a a lu ž y l a ię wydaniem p ra o y o zakonaoh męakioh i ž e d ak io h na j a j t a r e n l e ^ o ra z o p u b lik o w a n ie n "R ękopiau X .B agiA skiego d o m inikanina p ro w in o ji l i ta w a k ia j ( 1 7 4 7 - 1 8 7 4 ) z a w ie ra jq ce g o rd ž n e wiadomodoi w apdlozesne piazącem u t a n o t a t k i , sdnoaząoe a ię do Id tw y , a z v la a z o za ta rn tejazy o h dominikandw. Na tr w a la do h i a t o r i o g r a f i i d i e o e z j i w ile d a k ie j w e a z li dwaj a u to r z y žywot6w biakupdw w ile A a k io h i k a. A lo jz y O aiA aki (1770-1842) i k a. W inoanty P rz y a lg o w sk i (1 8 1 8 -1 8 7 8 ). Pierw azy z n io h b y l p ra lo ta m k at a d r y w ile A s k ie j i ra k to ra m A kadem ii Duohownaj w W ilnie w l a t a o h 1833-1839» pod k o n leo ž y o ia biakupem a u fraganėm lu o k im . P rz e d 1836 r . o- 28*314 28 M .Stolzm an: Gzaaopiama w ileA ak ie Adama Honorago K irk o rą . Warazawa-Krakdw 1973. 2 9 D .F a jn h a u z ! Adam Honory E L rk o r. Wi P o l. alow . b i o g r . T .1 2 a .4 7 5 ^ -4 7 8 . Kraköir 188 6 , odb. z P r z e g l . Powaz. 31 Q o a j . E . 1877 1 . 2 a . 161-19732 W*d. 2 W llno 185933 N o K o r b u t . T .9 a . 2 4 2 -2 4 4 . 34 Wiadomodd h is to ry o z n a o zgrom adzeniaoh 1 fu n d a c ja o h męakioh 1 te A a k ic h rz y m a k o -k a to lio k ic h k la a z to rd w w d i e o e z j i w ile A a k ie j. Teka W ileA aka. H. 1857 T .2 a . 231-276» fi. 1858 T .3 s . 223-273 i T .4 a . 125-178. 55 W ilno 1854.

- 22 -

p r a o o v a l on iy v o ty b ia k a p ö « v ile A a k lo h , k t6 re j a i po i n l e r o i a u to re p r s y g o to v a l do d ru k a v 1656 r . H .S k iab ro w io z w V a r s s a v ie . Wydawoa je d nak n ie d o a ta r o z y i k l i k a o a ta tn io h a rk u a z y 36 1 vydrukovana p ra o a u ry «a a ię na 1649 r f na b p ia A b rah au io Woj n i e . O s16akl p r z e d a t a v i l v n i e j e h ro n o lo g io a n i e , r o k po r o k ą , b i o g r a f l a 1 d z ia la ln o A ö p o sz c z o g ö lnyoh b ia k a p ö « o r a s v a i n l e j s s e , s v lą s a n e s n l a l v y d a r z e n ia . V a rto d olowa r ą i o b a z e r n ie js z ą p ra o ą oą "Ž yvoty b ia k ap ö « « i l e d i k i o h " V in cen ta g o P rz y a lo g io w a k ie g o 37. Na ata n o w la k a k ap o lan a v o ja k a v e g o o rą z z a k la d ö v dobroczynnyoh « V il n i a g ru n to w n ie a tu d io v a l on i r ö d l a do d z i e jö v v ile A a k io h b ia k a p ö « , « v y n ik u ozego p o v a ta lo d z i a l o , k tö ra do d a lė n i e s t r a c i l o avė j v a r t o ė o i . 0 aan y u a u to r z e v ie n y n i e v i e l e . W iadoao t y l k o , t e z V iln a v y je o h a l na k ap elan a vojak o v eg o i prob o aso za do K ro n azteaa i wöwozas v la a n y n n a k la d e n « y d a i omaviane d z i a l o . O s ta tn ie l a t a a p ę d z il w Mosk ie le , g d s ie s u a r i « 1878 r . 38 Po p o v a ta n iu aty czn io w y n i y o i a naukove w V iln ie & a n a rlo . Vobeo 00 l a k a , ¿ a k i za pa n o v a i, n ia b y lo novy o p ro v a d z e n la (tu bode 6 na d p rz e a z lo d o ią L itv y . P u n k t o i ę i k o ė c i v b a d e n ia oh lita a n ia ty o z n y c h p r z e a u n ą l s i e o d tą d na Kraköv i Lvöw. W oėrodkaoh ty o h j a i od polovy XIX « . p rovadzone b y ly b a da n ia nad d z i a j a u i WieIk ie g o K alęetw a L ite v a k ie g o 3^ . Za « z g lę d u na z a in ta r e a o « a n ie a p ra v a u i k o d o ie ln y n i na avagę z a a lu g u ją d o u in lk a n in Sadok B arąoz (1 8 1 4 -1 8 9 2 ), b e rn a rd y n N o rb e rt Golic h o v a k i (1 8 4 2 -1 9 2 3 )f kapuoyn V aclav Novakowaki (1 8 2 9 -1 9 0 2 ), p u b l i ­ kų ją c y pod paeu d o n lu eu f a c ia v a s S u lg o a to v a o r a s j ė z u i t ą S ta n ia la v Ž a lę a k i (1 8 4 3 -1 9 0 8 ), k tb rz y p ro v ad ząc b a d a n la na d p ev n y n i p r o b le n a o i z te r e n u o a l e j H z e o z y p o a p o lite j p r z e d r o z b io ro w e j, o v z g lę d n ia li i d i e c e z ję v ile A a k ą . S .B e rą o z o p u b lik o v a l p r a o e i "Cudovne obrazy Ifa tk i NajA v ię ta z e j « P p la c e " (L«6w 1 8 9 1 ), "Bya d z ie jö v zakona k a z n o d z le ja k ie g o « P o la o e " ( T .1 -2 Iv ö v 1861) o r a s " P a u ię tn ik zakonu VW. 0 0 .B er­ ną rdynö* « P o la o e " (Lvö« 1 8 7 4 ), d a ją o 3 r o d z a je odnodnyoh i n f o r n a o j i 1 z te r e n a d i e o e z j i v i l e A a k i e j . N .G o lio b o v ak i « o g lo a z o n e j v 1899 r . « K rakovie k s lą lo e "P rze d n ovą ep o k ą. M a te ria ly do h i a t o r i i 0 0 . B ernardynöv « P o la o e " d a l u . i n . vykazy k la a z to rö w bern ard y A ak io h « d i e ­ o e z j i v i l e d a k i e j , odbytyoh t a u k a p i t a l , s e a j i p ro v in o ja lö w i le k to rö w . V .N ovakovaki z a j ą l a ię oudovnyui o b ra z a u i M atki B o a k ie j i o p rö o z o g ö ln e j p ra o y "O oudovnych o b ra z a c h « P o lao e P r z e n a j ė v i ę t a z e j U a tk i Bož e j " (K rakö« 1 9 0 2 ), sz e ro k o u v z g lę d n ia ją o e j j e i « n a a z e j d i e o e z j i ,

36 S k iu b o ro v io z v y d a l t ę p ra o ę p t . "Ž yvoty b ia k u p ö v v ile A a k ic h " . Zob. Nowy K orb u t. T . 5 a . 445. 37 T .1 - 3 . P e te r a b u r g 1860. 38 Itooyklopedia k o ö o ie ln a . T .2 2 . W arazava 1898 a . 240. 3^ J.Oohm aAakli L itu a n ia ty k a « P o la c e (do 1965 r . ) . F o o z. h i a t . B .3 4 : 1968 a .1 3 9 n e.

- 23 -

;iq wydal ta k ž e odrębne p ra o e o O a tre J B ra n ie o ra z o o b ra z ie w B ia ly n iczaoh na B ia lo r u a i^ 1 . O a ta tn i zad ze w aponnianyoh au to rd w , 8 ,Z a l$ a k if op u b llk o w al o b azern e d z i e l o " J e z u i c i w P olaoe od 1555-1905" ( T .1 -5 . Krakdw 1900 - 1907 ) t b ę d ąca k o p a ln ią w ladonoóol o J e z u ita o h w d i e o e z j i w ile ú a k i e j . A u to rzy ty c h p r a c n ie o d e l i p rz y g o to v a n ia h ia to ry o z n a g o 1 a tą d do lo h p ra o mo¿na mied z e a tr z e ž e n ia n a tu ry m etodyczneJ . Ze w zg lędu Jednek na podataw ę žrd d lo w ą lo h d z i a l tnają ona do d z ió awoJą w arto é d . Godnym odnotow ania J e 8 t d z i a l a j ą o y w P oznaniu J d z a f A n d rzej Lukaazaw ioz (1 799-1873)» h ia to r y k r e f o r n a o j i i o d w la ty . Dla badaoza r e f o r m aoji i a z k o ln ic tw a w d i e o e z j i w ile ú a k ie j. canne a ą Jago p ra o a " D z ie je kodcioldw v y z n a n ia helw eokiego w L itw ie " (T .1 -2 . Poznaú 1842) o ra z " H ia to r ia a z k ó l w K oronie i w W. Ka. LitewafcLa od n aJd aw n ieJszy o h o z a 86* do p . 179 « " (T. 1 - 4 . PotnaA 1 849-1851)4 2 . S zo zag d ln a o d e ja o e w h i a t o r i o g r a f i i d i a o a z j i w ile ú a k ie j sajm ujo J a n U arek G iž y o k i. U r o d z il a ię on v 1844 r . « Minkdwoe na W olyniu. Po a tu d ia o h v O deaaio 1 D orpaoie by1 p ro fa a o ra m g ian azju m w D o rp ao ie, a p o ta n w M ita w ie , skąd za p rz e k o n a n ia p a tr io ty o z n a z o a ta l a a u n ię ty i o a t a t n i e 30 l e t a p ę d z ii w K rakow ie, g d z ia t e ž w 1923 r . z o a r l . Z B in te raaow an la G ižyokiego k o n o a n tr u ją a i ę glów nio na d z la ja o h k laazto rd w o ra z a z k o ln io tw a k la a z to r n a g o na L itw ie i R o a l. In te re a o w a l a lo rdw n ie ¿ b ad an iam i to p o g r a f lo z n o - a ta ty a ty c z n y n l o ra z g a n a a lo g ią i h e r a l dyką4 ^ . Owooea Jago b a d a ú b y l o a ly a z e ro g p u b l i k a c j i a a a o istn y o h 4* , Jak rd w n ie t a r ty k u ló v drukow anych v rd žn y o h o zaao p iaaao h 4 ^ o ra z a r t y kuldw zaodeazozonyoh « obu a n o y k lo p e d ia o h k o d o ie ln y o h (pod r e d . M.How odw rrskiego i pod r a d . Z .C h e ln d o k ie g o )• Są t o w p rav d zia n i e r a z f r a g m entaryozne w z a la n k i, a l a b a rd z o cenne za w zględu na o p a ro ie na £ ró d la c h d z i é Ju¿ a lb o n i a i a t n i a j ą o y o h a lb o n ie d o a t$ p n y o h . P rao a awoja *0 0 cudownya o b r a z la Hajdw. M aryi P .O a tr o b ra a a k ia J a W iln ia . Wiadoaodd h ia to r y o z n a . Wyd.2 Krakdw 1897. 41 0 oudownya o b r a z la M atki B oakieJ v k o d c ie le 00. k a r n e litd w « B ia ly n io z a o h . V iadoaodd h ia to r y o z n a . Krakdw 189942 Lufcaazewicz J d z a f Ig n a o y . f t P o l .a l o w .b i o g i. T .1 8 a . 543-544. 43 C .P alk o w ak i: Z n a r l i h ia to r y o y . Kmart, t a o l . w i l . R .4s 1926 a . 265-2 6 8 . 44 M a te r ia l? do d z ie jd w A kadaodi P o lo o k ie J 1 a z k d l od n i a j zalefcnyoh. Krakdw 190 5 * Z p r z e a z lo d o i k a rm e litd w na L itw ia i H u a i. C z .1 -2 . Krakdw 19185 fia d o n o d o i 0 d o a in lk a n a o h p ro w in o jl l l t e w a k i e j . C z.1 . Krakdw 1917 1 o z .2 t Wykaz k la a z to rd w d o w ln ik ad ak io h p ro w in o jl r u a k i a j . Krakdw 1923. *5 Np. K iabardw ka. Kw art. l i t . R .1 t 1910 T .4 a . 25-40» M itth e ilu n g a n ü b e r d aa K lo a ta r W iatyoza. C i a t e r o i e n a a r C h ro n ik . R .2 t 1890 n r 22» K ilk a aldw o k a r a a l l t a o h a . r . o b . w M doialaw lu. Id tw a 1 R ad. T .31 1912 a . 186-1901 Wzaianka 0 k a r a a l l t a o h trzaw iozkow ych w K o le d n ikao h . Dwatyg. d i a o . w i l . R .1913 a .2 4 6 -2 4 6 i S zk o l? w w o j. polookiw w x V III w. po p la rw a z y a K raju ro zb iO T za. K w art. l i t . R .1 t 1910 T .2 a . 6 7 -8 0 .

- 24 -

podpisyw al G iiy o k i pseudonimam: W olyniak, Gozdawa, Smora a lb o J.M .G . Badaozen b y l b a rd z o aumiennym, p rz e z oo z y a k a l wysoką ocenę h i s t o r y . 6 , A6. Z h isto ry k ó w d z i a i e Jącyoh w koócu XIX i na po o zątk u XX v . w P e t e r aburgu n e l e t y w ym ieni6 k a. P ra n c ia z k a A lb in a Symona i k a . M ichela Godle w sk ie g o , p ro feao ró w B zym ako-K atoliokied Akadem ii DuohowneJ w P e te r a b u rg u , a potem biakupów i aro y b isk u p éw t y t u la r n y o h . P.A.Symon (1841-1918 ) z e in ic jo w a l « 1885 r . ja k o r e k t o r A kadem ii Daohownej wydawanie ro c z n ik a "A cad érla C aeaarea B om ana-C atholioa S o c le a ia a tio a P e tr o p o l i ta n a " , w którym obok ak la d u oaobowego n a u o zający ch i aoząoyoh a ię o ra z program a wykladów drakowano t e i rozpraw y n a u k o w e ^ . Na lam ach t e go p is c e o g l o s i l Sycon w dęzyku la c iù s k im ava p ra o e o Sem inariam Glównym ir W iln ie (w ro c z n ik u 1887/8) o ra z o P a k u lte o ie Teologicznym w W il­ n ie (w r o o z . 1888/9) • D rugi ze wapomnianyoh h ia to ry k ó w , M.Godlewaki (1 8 7 2 -1 9 5 4 )t b y l w l a t a c h 1904-1916 p ro fe so rė m h i a t o f - i i K o écio la w Akadem ii Duohownej i p ro w a d z il b a d a n ia nad d z ie ja m i k o é c io la K a to lio kieg o w ^H osJi, a z c z e g ó ln ie zaé in te r e a o w a l a i ę p i e r v s ^ m aroyblakupem m ohylewakia S tanialaw em Bobuszeo S ie strz e n o ew iczem ^ 8 . Z Jego p u b lik a c j i do ty o ząo y ch d i e c e z j i w ile é a k ie d n a l e i y w ym ieniói ’•Documenta ad h ia to r ia m S e m in a rii P r i n o i p a l i a V iln e n s ia p e r t i n e n t i a 1805-1822" (Aoad e m ia .. • B. 1910/11 s a . 6 1 ) , "Sedea p r i o a t i a l i a V iln e n s ia (1 8 1 5 -1 8 1 7 )" (A c a d e m ia ... B. 1 905/6 a . 1 6 - 2 8 ) , "Prynaaowatwo w ile ù a k ie " (P rz e g lą d K a to l i o k i . B. 1905 n r 4 5 , 4 8 , B. 1906 n r 10) o ra z ozęėciow o "Monumen­ t a B o c le e ia a tio a P e t r o p o l i t a n a " (T .1 -5 P e t r o p o li 1 9 0 5 -1 9 1 3 ). P raoe obu au to rò w m ają c h a r a k te r p rz y o ^ y n k a ra k i, a gdy c h o d z i 0 opublikow ane p r z e z G odlew akiego i r ó d l a , aą one pozbaw ione n a le ž y te g o opracow an ia wydawniczego. Pod k onieo XIX w. p o w o li z a c z ą l otywaó ru o h naukowy w W iln ie . D z ia lo a ię t o n a jp ie rw b a rd z o o s t r o i n i a , w spoaób p raw ie k o n a p ir a c y jn y , aby w y r a in ie j a i ę rozw inąd po r . 1905* W ie lk ie z a a l u g i d ia oéyw ien ia badali h ia to ry o z n y o h p o l o ž y l i t u dwaj le k a r z e : J ó z e f B i e l i ù a k i i Wladyalaw Z a h o ra k i. B ie liA a k i, urodzony w 1848 r . w Lobraéou na Kudaw aoh, p rz y b y l w 1880 r . do W iln a, aby ob;Ją0 poaadę le k a r z a wojakowego. S y tu a o d a , ja k ą t u z a s t a i , o b u d z ila w nim g o rące uozuoia p a t r i o t y c z n e . T o te ž n ie t y lk o r o c v i n ą l žywą d z ia la ln o é ó w W ilehskim T ow arzyatw ie L ek arak im , a l e t a k t e ro z p o o z ą l piayw aó a r ty k u ly 0 te m aty o e medyozned do p ia n w arszaw ak ich . Wkrótoe z a in te r e a o w a l a ię U niw eraytetem W ilehakim ^ ^

C .Palkow aki* Z m arli h i a to r y c y , a . 267A .P a tr o n i: Nauka prawa km nonioznego w P o lace w X V III i H X w. Lub­ l i n 1961 a . 298. 48 Ž ycie i d z ia la ln o é ó naukowa k a . G odlew akiego o a t a t n i o p r z e d r ta w il k a . H.B.W jczaw aki w p rao y ^ O a ta tn i p ro fe a o ro w ie h i s t o r l i K o écio la na f y d z i a l e T eologicznym U n iw e ra y te tu J a g ie llo h s k ie g o " . S tu d , th e o ì. т а г а . B . 1 2 i 1974 n r 1 , a .1 2 2 -1 5 6 .

- 25

i o d tą d p u b lik o w a l p re c e o t e j u o z e ln i, p o d p ia u ją c j e paeudonisem "Dr S z e lig a " . GI irime je g o d z i e l o d o ty c z ą c e V iln a - "U n iw e ra y te t V ile ú a k i (1 5 7 9 -1 8 3 1 )" (T . 1 -3 Kraków 1 8 9 9 -1 9 0 0 ), p o w a talo j a i poza tym n l a a t e s , w Kara Kala (C zarna P o rte c a ) pod g r a n io ą p a ra k ą , dokąd z o a t a l p r z e n ie aio n y w 1897 r* na a k u te k rządow yoh z a s tr z e ž e d do je g o p rao h ia to ry o z ­ nyoh. N a p ia a n ie d z i e l a o W ileáakim U n iw a ra y teo ia zaproponow al B i a l i d akiemu w 1896 r K o n ite t Obohodów 5 0 0 -la o ia U n iw e ra y te tu J a g l e l l o d a k ia g o . Uoglo ono pow ataó poza V iln a s t y l k o c iz ię k i. t a n u , t e a u to r j u t w o z e é n ie j s o b r a l m a te r ia l éró d lo w y , a p o n a d to p c a ia d a l w laane z b io ry poaooy naukowyoh. Z n a rl B ie liÚ 8 k i w 1926 r . w V arazaw ie, la o z z o a ta l pograabany w V iln ie na c s e n ta r z u b e r n a r d y á a k im ^ . D ru g la lek arzam zaslu to n y m d ía ru o h u umyalowego i h ia to ry o z n y o h b adaá naukowyoh w V iln ie b y l V ladyalaw Z a h o ra k i. U ro d z il a ię w šw ię c ie n a oh w 1858 r . , a tu d ia oedyozne o d b y l na U n iw er8 y teo ie Moakiowakim, a po 1 0 - l e t n i e j p ra k ty o a l e k a r a k i e j w ffk atery n b u rg u i C z elab iú ak u p r z y je o h a l w 1893 r . do V iln a , g d z ie d a l a i ę poznaó zarówno ja k o dobr y l e k a r z , ja k i ru c h liw y d z i e l a c z a p o le c z n y . Tu t a t z sapalem ze­ b r a ! a i ę do p rao y h ia to r y o z n a j i l i t a r a o k i e j , p u b lik u ją c p ra o a o p r z e a z lo é o i V iln a . V l a t a c h 1901-1907 b y l w a p ó lp raco w n ik ies n ie le g a ln e g o "Kólka M iloéników S t a r o i y t n o é o l " . V koúou 1906 i na po o zątk u 1907 r . b y l je d n y a z o rg a n iz a to ró w Towarzyatwa P r z y j a c i ó l Vauk w V i l n i a , k tó re w marou 1907 r . ro z p o o z ę lo aw oją d z ia la ln o ó ó . Odtąd b y l a t a l a o z lo n k la a z a rz ą d u nowego T ow arzyatw a, w ioeprezem , a po é n i e r c i p ie rw azego p r a z a a a , k s . Jan e K urozew akiego w 1916 r . , prezeaem i k u a to a z a s zbiorów n u ze a ln y o h Towarzyatwa a t do aw o ja j é m ie ro i w 1927 r . ^ ° Z p ra o h ia to ry o z n y o h Z ah o rak ieg o na a z c z e g ó ln e u w z g lęd n ien ie z a a lu g u ją p u b l i k a o ja poėw ięoone k o ó o io la a w i l e á a k i n ^ , O a tr a j Brande'’2 , n a a tę p n ia d o b r o o z y n n o é o i^ , w re a z c ie m a a o n e r ü ^ . Z ah o rak i n i e p o a ia d a l m etodyoz^ fcycie i d z ia la ln o é ó naukową B ie liú a k ie g o , na azczeg ó ln y a uw zględn ia n ie n o kraou w ile d a k ie g o , o só w il z w ie é le k a . C z.Jfelkow aki w a r t . " Z s a r l i h i8 to r y o y " (K w art. t a o l . w il R . 4s 1926 a . 2 6 8 -2 7 4 ). 5 ° S .K o ó o ie lk o w a k i: D z ia la ln o é ó a .p . o ra V lad. Z ahorakiego na g ru ñ ó la T-wa P r z y ja o ló l Rauk w V i l n i a . A ta n . w i l . R. 4 : 1927 z .1 2 a . 452-4 5 8 ; L .C zark o w ak i: s . p . V ladyalaw Z a h o ra k i. P aa. V i l . Tow. L a k a ra k la g o . R. 3* 1927 z.IV -V a . 1 -7 . ^ K atedra w ile& aka. V iln o 1904; K oóoiól ów. Anny w V iln ia . V iln o 1905; K o é o ió l éw. K ik o la ja w V i l n i a . K w art. l i t . R .1 : 1910 T .3 a. 4 1 -5 0 ; K o éo ió l éw. Miohaza i k la a z to r y p a n ia n b e rn e rd y n a k w V iln ia . Kw art. l i t . R . 2x 1911 T .5 a . 9 -4 6 . O braz N a jė w ię ta z e j Penny M a rji O a tr o b r a s a k ie j w V i l n i e . K w art.l i t . R. 1 i 1910 T . 1 a .1 9 - 3 3 . ^ K artka z d z ia jó w d o b ro o zy n n o éo i w l l a ú a k i a j . Vi Z nad V i l i i i V ien­ n a . K aląėka zb lo ro w a. V iln o 1906 a . 68-79* P io rw aze s z p l t a l e w ila ú • k l a . P a s . V i l . Tow. L e k a ra k ia g o . R . 1 t 1925 * .2 ju b ileu azo w y (1805-1925) a . 65-75^ P rzyozynek do d a l e jów w ile d a k i e j l o ^ n a a o d a k ie j "G orliw y Id tw in " . Litw a i R ué. B . 1912 z .3 a . 145-161.

- 26

nego p rzy g o to w an ia h ia to ry o z n e g o , a tą d n ic dziw nego, t e je g o p ra o e budzą pewne z a s t r z e t e n i a . Mino t o maj ą one w artoéó za v zg lęd u na pods ta v ą ir6 d lo w ą # na j a k i e j z o a ta ly akonatruow ane. W p o c z ą tk a o h X I w. niem abą r o l ę w ba d a u la c h na d re fo rm a o ją na L ltw ie o d e g r e l Henryk Merozyng (1 8 5 9 -1 9 1 6 )# p r o f e a o r I n a t y t u t u Dróg 1 R om anikaoji « P e te r a b u r g u , f i z y k z zawodu9 h i a to r y k z za m ilo v a n ia . O paroien d ia je g o d z i a l a l n o ė c i n au k o v ej b y l W ileó sk l Synod S a e n g e lic ko-Reform ow anj, k tó ry w 1908 r . z a p o c z ą tk o v a l p u b lik a o ję t r ó d e l w a e ­ r i ! w ydaw niozaj "Monumenta R e fo rm a tio n ia P o lo n ic a 6 e t L ith a m ic a e " . Opublikowano 4 to š y t e j a e r i i . Merozyng b y l re d a k to rė m i k ie r o v n ik ie n te g o wydawniotwa, k tó r e z n a la z lo u z n a n ie i poohlebna ooeny h i a t o r y ków55, P onadto o p u b lik o w al on a z e re g p ra o dotyoząoyoh r e f o r m e o ji, g lów n ie l ite w a k ie j - ^ f k tó r e v svolai c z a a ie b y ly powatnym k ro k ie n n a p rs ó d « b a d a n ia c h te g o problem ų5 ?. T rzeba zazn ao zy ó , t e od 1907 r . p ra o e bedawoze riad p r z e s z lo ė o ią L itw y , w ty n i nad d z ie ja m i d i e c e z j i w i l e ù s k i e j , a k a p ia ly a i ę vo k ó l Tow arzystira P rzy j a o i ó l Nauk w f i l n i e o r a z wydawanyoh w zab orze r o a y j a k in ozaso p ism p o la k ic h . Organam Towarzyatwa b y ly "fcoozniki Tornarzyatwa P r z y j a o i ó l Nauk w W iln ie " . P onadto J a n O bat z a p z ą l wydawaó w 1910 r . w P e te ra b u rg u " K v a r ta Į n ik I d te w a k i" , na lam&oh k tó re g o p u b l l kovano t a k t e p ra o e p o ta lę o o n e p r z e a s lo ó o i k o é o le ln e j . V 1912 r . p r z e n i ó a l a i ę O bat do V iln a i t u kontynuow al w ydavanie svago p ia n a pod z n ie n io n ą n a s v ą "L itw a i R uà". V 1910 r . w iled ak a k a r ia b l a k o p ia r o z p o o zę la wydawaó "Dwutygodnik D ie c e z ja ln y W ile6 ak i"5 0 , piamo r a c z e j 0 o h a ra k te rz e urzędovym , na lamaoh k tó re g o a k a z y v a ly a i ę t a k t e k r ó tk le a r ty k u ly b is to r y o z n e 0 k o ó o lo la o h i k la a z to r a c h na L itw ie 1 R u s i. Sa­ l o ty dodaó - o ozym b ę d z le mova a z e r z e j na innym m lejaou - t e rów nol e g l e do Towarzyatwa P r z y j a o i ó l Naak p o m atelo v W iln ie L ite v a k ie Tov a rz y a tv o Haakove ( L ie tu v iu Mokalo D ra u g ija ) v r a z ze a v o la organam " L ie tu v iu T a u ta " (Naród L i t e v a k i ) .5*

55 A .K oaaow akii S ta n dotychozasow yoh badali nad d z i e j ami p r o t e s t a n t e z ma na ziem ia oh W ielk ieg o K aieatw a Id te w a k ie g o w ÌVT-XVII v . Wx P am ię tn ik VI pow azechnego zja z d u h ie to ry k ó w p o la k ic h w W iln ie . T .1 . Lvów 1936 a .3 3 9 . 56 Zbory i a e n a to r o v ie p r o te a ta n o o y v Davnej R z e c z y p o s p o lite } . W arazava 1904-, M ikola} K rz y a z to f R a d z iw ill S ie r o tk a i je g o p r z e j é o i e na k a to lio y z m v r . 1567- P * z. h i a t . T .1 2 : 1911 a .1 - 1 0 | Wilno evange­ l i o k i e . V: Monumenta R e fo rm a tio n la P o lo n io a e e t L ith u a n ic e e . S e rie 1 z .1 Vyd. 2 W ilno 1925 a . 1 7 6 -1 9 7 ; C z te ro k ro tn e z b u rz e n ie zboru w ile ù a k ie g o . Wx W .G iz b e rt-S tu d n io k i: Z arya h la to ry o z n y v ile d a k le g o k o é c io la a v a n g e lio k o -re fo rm o v a n e g o . Wilno 1932. 5? Zob. M. Kos man: B adania nad r e f o r n a o j ą v W ielkim K a ię a tv ie L i t a v ė ­ k i m ( 19 19 - 1969 ) . O drodz. R eform . T . 16* 1971 a . 148. 50 Slowo "W ile ó a k i" r t y t u l e ozaaopiam a drakovano n n le ja z y m i o z o io n kam i, g d e t v la d z e o a r s k ie z g a d z a ly a i ę t y lk o na t y t u l ^Dwutygodnik D ie c e z ja ln y " .

- 27 -

P le rv s z o p la n o v ą p o a ta o ią wóród h ia te iy k ó w , » a jo u jąo y o h a ię o y lą o z n ie d z l e j a o i K o ėo io la na L i t v i e , b y i v p o o zątk ao h XX «• k a . J a n Kar­ ose wa k i . U r o d z il a i ę w 1854 p . w S o lao h w pow. oszm iadekim , v 187* r . v a t ą p i l do Seminarla«» Daohownego w W lln le , skąd w 1879 г . z o a ta l wysla n y do A kadem il Daohowne^ w P e te r e b a r g u , k td r ą ukodoayl w 1881 r . ze etopniem m a g ie tre t e o l o g i l . W ty m te ro k ą p r z y j ą l ė d ę o e n i a кар l a ti­ e k i e i ro z p o c z ą l p ra o ę na a ta n o v ia k a n a a c z y o ie la p e l i g l i v glmnazjam « W lln le opaz wykladowcy p ra v a k o é o ie ln e g o 1 h i a t o r i i K oėoiola « Semi­ n a r iam Daohownym. W 1886 r . z o a t a l u a u n ię ty p r z e s v la d z e o e a a ra k ie ze awyoh a ta n o w isk za n ie p r z y ję o ie do gim nazjum k a ią ž e c z e k r o s y ja k io h do n a b o ž e d a tv a . O dtąd b y l proboazozem w K ie m ie lis z k a o h , n a s tę p n ie w W iln ie w p a r a f i i ów. J a k u b a , p ra c o w a l w k u r i i , a w la ta o h 1901-1911 znowu w y k la d a l p ra v o k an o n ic z n e 1 h i e t o r i ę K o ėo io la w Sem inarium . O a ta tn le l a t a ž y o ia p o ė v i ę o i l o alk o p rio ie p rao y n aukow ej. B yl k a p la n e n g o r liwym , dobrym k a z n o d z ie ją 1 ž a rliv y m p a t r i o t ą , P u b lik o w al k a z a n ia , a r ­ ty kuly о apraw aoh ap o leo zn y o h o r a z p ra o e h la to r y o z n e . Wladze d ie o e z ja ln e d o o e n ia ly je g o d z i a l a l n o é ó , ū d an u jąo go p r a la te m k a p itu ly w il e d a k i e j i a t a r a j ą o a i ę d la d w Rzymie о p r o t o n o t a r i a t a p o a to la k i. Cen ily go ró w n ia i k o la naukowe w W lln le 9 ak o ro na p ie r w s 2ym walnym z g ro m adzeniu W iled ak ieg o T ow arzy atv a Haukowego wybrano go prezeaem te g o Towarzyatw a 1 p o w ierzan o ш t ę fu n k o ję na d a la z e k ed en o je do kodoa žy­ d ą . Zm arl K u rczev ak i n a ambonįe w k a te d r z e v i l e d a k i e į w 1916 r . ^ 9 . Z je g o p ra o h la to ry c z n y c h n a jc e n n ie J s z e a ą dvlfe p o z y o je s "B iak u p stwo v H e d s k le " (W ilno 1912) i "K o é c ió l zaakovy c ž y l i k a te d r a v i le d ­ ėką v ;Je;J . d z ie jo v y m , litu r g io z n y m , a ro h ite k to n io z n y m i ekonomioznym ro z v o ju " (C z. 1 -3 Wilno 1 9 0 8 -1 9 1 6 ). O pablikow al p o nadto a z e re g d ro b n ie js z y o h p o z y o ji, ja k "Wiadomoéd o a z k o la o h p a r a f ta ln y c h d i e c e z j i v i l e d a k i e j " 596 0 61, " S te n k o ė o io ld v p a r a f ia ln y o h v d i e o e z j i v i l e d a k i e j po n a jė o iu n ie p r z y ja c ie la k im 1655-1661 r . " ^ , "K o é c ió l k a t o l i o k i w Smorg o n ia o h "6 2 *64, "C zeéé i a ro y b ra o tv o éw. Anny w d i e c e z j i v i l e d a k i e j " 6^ , "K aiąd z David P lic h o w a k i, a u fra g a n w i l e ù e k i, p ro f e a o r p ra v a k a n o n ic z nego A kadem il W ile d e k ie j" 6^ . J a k i n n i w ym lenieni j a ž h ie to r y o y w ile d a o y , t a k i K urozevaki n ie m ia i p rzy g o to w an ia h ie to r y c z n e g o , a t ą d Jego p ra o e maJ ą b r a k i n a tu ry

59 W b io g re m ie , zamieazczonym w P o i. a l o v . b i o g r . (T .16 a . 2 3 1 -2 3 2 ), k a . U.Zywozydaki b lę d n le p o d a l m ie ja o e a ro d z e n ia i d a tę ó m iero i K u rczev ak ieg o . P o r . W iad. a r o h i d i e o . v i i . H. 1931 e . 77. 60 Rooz. TFN W il. T .2 i 1908 a . 1 7 -6 4 . 61 Litw a i Ruó. R . 1912 T .1 a . 1 1 9 -1 2 4 , 1 6 2 -169, T .2 a . 5 9 -6 3 , T .3 fl. 5 4 -5 9 , 2 0 4 -2 1 5 , T .4 a .1 0 6 -1 1 1 . 62 W ilno 1907. 65 Dwutyg. d ie o . w i l . R.1« 1910 n r 4 , 5» 6 . 64 K w art. t e o l . R.3* 1904 z . 1 - 2 a . 7 -2 7 .

- 28 -

m eto d y o zn ej. Io h w a rto é ó p o le g a na s z e r o k in i k r y ty oznya wykorayS ta ­ n io fcródel. Po odays k a n ia n ie p o d le g lo é o i p a ù stw o v e j n o ta je o y d a la z e o iy v ie n io badali nad p r z e a z lo ė o ią d i e o o z j i v i l e ó a k i e j ri ro a a o h ogólnyoh b adali l i ­ t a s n i a ty o any o h . Glównyn o é ro d k ie n ty o h badali p o z o a ta lo o o z y v ló o ie na­ i a 1 Wilno a pow olanyn znovo do ty o ia w 1919 r . U n iw e ra y te te n W iledak in na o zel e . W u o z e ln i t e j p p o w a d a ili sw oje p ra o e badawoze p r o f e s o r o w ie i k s . C z .F a lk o w sk i, S.K* à o ia l k o v s k i , K .C h o d y n io k i, H.LowmiaAaki, T .M o d e la k i, M .M orelow aki. V pravdzie n ie k tó r z y a n io h p r z e a a l i po p e v nyn o a a a ie do in n y o h oérodkó* naakowyoh, a l e i n n i p ra o o w a li t u p r e v ie o a ly o k re a m iędzyvojenny i w yohow ali n a s tę p n e p o k o le n ie h ia to ry k ó v . Rzeoz a ro z u m ia la , t e i v tym o k r e s ie v y c h o d z ily t u o z a a o p ise e naakowe, na lamaoh k tó ry o h publikow ano roapraw y z d ziejó w n s s z e j d i e o e z j i . V 1923 r . K .C hodynioki z a lo ž y l "Ateneum W ile d a k ie " , będąoe organe» I I I odd a ia l a Tow arzystw a P r z y j a o i ó l Nauki od 1928 jj . re d a g o v a l Je T. U o d e la k i. W 1922 r . p o o z ę la v y o h o d zió "Alma H a te r V iln o n a is ” , a od 1923 r . " K v a r ta ln ik T eo lo g iczn y W ileA aki" Jako o rg a n Ity d z ia lu T e o lo g iczn eg o U n iw e ra y te ta , vydavany Jednak pryvatnym nąkladem Jago re d a k ­ t o r e k a . p r o f . B .W ilan o v ak ieg o . Gdy t o o a t a t n i e p ie n o v 1926 r . z a p r z e a t a l o s i ę u k azyvaó, W ydziel T eo lo g iezn y p o w o lal do iy o ia v Jago m iejso e s e r y jn e " S tu d ia T e o lo g ic z n e " , red agovane p r į e z k a . p r o f . Ca. F alk o w sk ieg o , k tó ry o h v l a t a o h 1932-1938 akaa a lo s i ę 10 tom óv, zaw iera ją o y c h po Je d n e J r o z p r a v i e , glów nie z d z ie d z in y h i s t o r i i K oàoiole6 9 . Z v i le d a k io h h ia to ry k ó v na u v z g lę d n ie n ie z a a la g u je wapomniany J a i K azim iera C hodynioki (1 8 9 0 -1 9 ^ 2 ), p r o f e a o r h i a t o r i i é re d n io w ie o z n e j i nauk pom ooniozyoh na m iejsoovym U n iv e r a y te o ie . I n t e r e a o v a l s i ę g ló v n ie p r z e s z l o ė o i ą V ie lk ie g o K s ię a tv a L ite v s k ie g o , v tym a z o z e g ó ln ie h i a t o r i ą C e rk v i P ra v o s la v n e J 6 6 . D ie o e z ji v i l e h a k i e j dotyozy Jogo p r a oa "S to s u n k i w yznaniove v ceo h ach w ila ù s k io h od XVI do X V III v . w • T akia za é p r a o e , Jak "Próby a a p ro v a d z e n ia o h r z e ė o ija h s tv a na L itv ie p rz e d r . 1386" , "Legenda o m ęo zed stv ie c z te r n a a tu F ran o iazk an ó v v V iln ie " 69 o r a z "Geneze i ro zw ó j le g e n d y o tr z e o h m ęozennikaoh v i l e d a k io h " 7^ , c h o c ia ž d o ty o z ą spraw sp rz e d zelofcenia b iak u p atw a v i l e d s k i e go, t o Je d n ak z a a lu g a ją na awagę z te g o v z g lę d u , že omóvione v n ic h

69 W Rzymie w l a t a o h 19^3-19*7 k a . V a le r ia n M eyaztovioz w ydal d a la z e

66 67 68 69 70

tomy "S tu d ió v T e o lo g ie znych" (1 1 -1 3 ). S .B o d n iak : E a z im ie rz C h o d y n io k i. K v a rt. h i a t . R. 53* 1 9 3 9 - 1 9 ^ a . 4 4 0 -4 5 2 . W: K sięga p a n ią tk o v a ku o z o i O svaldą B a lz e rà . T .1 . Lvów 1925 s . 117-131. P r z . h i s t . R. 191* 8 .2 1 5 -2 5 5 , 257-319. A te n . v i i . R . 4 : 1927 s . 5 3 -7 8 . Tam ie, s . 4 1 7 -4 5 1 .

- 29

aprawy a n a jd jw a ly o d b io io v p ó in ie j s f y o h d B lej a o h , np v p o e ta c i k a l­ t a Bposenników. Ка. Олв в law Fölkow oki (1 8 67-1969)» p r o f e s o r h i st o r l i K oóoiola na f y d z i a l e T e o lo g ic z n y a i r o k t o r U o s o ln i, n i e p o s o s t a s i ! po a o b ie v ią k azyoh prco « i n t e r e a u j ą o e j nao d z i e d s i n i e 71. Ha owag* в аs lo g a lo le d y n i e Jago p u b lik a c ja "0 ju b ileu sB U na L itw ia 1 B a s i « 1826 ro k u " 72 *745 о гав lio a n e ty o io r y a y w y b itn y ch daohosnych d i e o e a j i w ile ñ s k ie j w P o ls k i a Slow niku B io g ra fie вдув. Zai n t e r e s ovan ie k o le jn e g o h i a t o r y k a , M ichala B astaohego B r e n e z te jna (1 8 7 4 -1 9 3 8 ), a k u p ia ly a i f g ló w n ie na d s i e j a c h Z nudsi i V i l n i e . U rod s i l s i $ w T e la z a o h , s t a d i a a k o h o z y l s Kreko w ie , a od 1910 r . d & ia la l w V iln i e , w ep ó lp rao u ją o zwlaozoza« в T osar z y a t s e a P r a y ja o ió l Nauk. Za s v o ją d s ia la ln o é ó naukovą z o o ta l odanaosony w 1935 r . d o k to ra tS B hono­ r i s oaaee p r z e z U n i s e r s y t e t W ile h a k i7^ . Nes i n t e r e s u j ą n a e tę p u ja o e j a ­ go p u b lik a o j e s " B ib lio te k a a n iw e rsy te o k a w V iln ie do ro k o 1832" , "B raotw s trz c à w o é o i na I d t w i e , g lò o n ie w d i e o e a j i ta u d z k ie j 1858-1 8 6 3 " 7^ o r a s "Z a ry s d s ie jó w ludw iaarstW a ne s ie n ia o h b . V ie lk ie g o K a if s tv a L ite w a k ie g o "76. Ha avragQ z a a lu g u je t a t a k t e b adaoz U n iw e rs y te ta V ile h e k ie g o Ladw ik J a nows k i (1 8 7 8 -1 9 2 1 ), a u t o r "S low nika b io b lb lio g r a f io z n e g o d e sn e ­ gó U n iw e re y te tu V ileA ak ieg o "7 7 , n ie d o k o h o so n ej " H is to r io g r a f i i ü n iw e rs y te tu W ile á a k ieg o "78 o r a s p o n n ie js z y o h p r a o 7* . Hie spoaób p o a in ą d k a . V a le ria n a K ay azto u io za ( u r . w 189(3 r . ) , p r o f e s o r a prawa kanonioznego na V y d sia le Teologio& nyn U n iw e re y te tu V ilo ú a k ie g o , a u to r a p ra o y "Dob­ r a k o á o ie ln e ja k o p r z e d e i o t u p raw n ieá w p ra w ie V. Ka. L ite w sk io h " 80, od 1939 r . przebyw ająo e g o w B z y a ie , g d s ie s z o z e g ó ln ie z a e l u t y l s i f d ía h i s t o r i i P o l s k i wydawanieB ¿ r ó d e l. Opróos w y te j sap o tenie ny oh wypada je a z o z e w y aien ió S te fa n a S o sia k a , badaoza sakonu a i ó s t r a z a r y te k 81 i b o n i f r a t r ó s 8 2 *! d a l ė j V ik to rą V oro71 Z .Jak u b o w sk ii K siądz b is k u p C zealaw T alkow ski o rd y n a riu a a lo a ty á a k i . Haoze F r z o s z l . T .3 3 i 1970 a . 2 3 3 -2 4 6 . 72 Kwort. t e o l . w i l . B. 3* 1925 a . 143 - 190 . 75 8 .K .i á . p . Ifl.B.B re n sz t e j n . A te n . w i l . B.13« 1938 a.I-X LV . 74 Vyd. 2 V iln o 1925 . 75 Boob. TPH V i l . T .6 1 I 913 - I 9I 8 a . 5 0 -8 9 . 76 V iln o 1924. 77 Vyd. B .M ie n ic k i. V iln o 1939. 78 V iln o I 92I . 7^ L .K rakow ieckai Jaoow ski Ladw ik. V: P o l. slo w , b i o g r . T. 10 e . 569-570. 80 S tu d . t e o l . T .8 . V iln o 193581 P ro v in o j a lite w a k a S i ó s t r U i l o s i e r d z i a . Szkio z d ziejó w m a rty ro lo g i i K oóoiola K ato l i o k įe g o pod z a b o re n r o s y j a k i a . V iln o 193382 B o n if r a tr z y w V il n i e (1635l-1 8 4 3 -1 9 2 4 ). S zk io z d z ie jó w o p ie k i epole o z n e j . V iln o 1928.

- 30 -

ty d a k ie g o , a u to r a w yozerpuJącyoh op rao o n ad o S e n in a r iu a 016wnya w V il­ n i e 8^ , n a a tę p n ie k a . Tadeuaza 8 1 e o sk ę , h ia to ry k a O s tre J Bramy8^ , b a d a czy r e f o r n a o j i , V aolava G iz b e rta S tu d n io k le g o 8^ 1 Bogumlla Z w olakiego86 o r a s M arlę Popowaką, a u to r k ę p rao y o k a r ta s e o h v B e re z ie 8 '7. Vazysoy d z i a l a l i w o k re a ie międzywo Jennym na t e r e n i e W ilo a. V o ro ty d ak i i ka. S ieo zk a (1 9 0 2 -1 9 4 6 ), k a p la n a r c h i d i e o e s j i w ile d a k l e j , o d b y ll a tu d la h ia to r y o z n e , airiedcsono d o k to re ta m i, na U o iw eray teo i9 V iledakim . Z p ra o in n y o h , w ym ienionyon t u a u to rd a r, možna a ą d z ič , že t e t m ie li naukove p rzy g o to sran ie h la to r y o s n e . W arto odnotow ad, že S tu d n lc k l do 1939 *• b y l d y re k to re m V ile d s k ie g o Archiwum P adatirpaego. V a tu d la o h na d p r z e a s l o ė c i ą d i e o e z j i » i l e d s k i e j na Ją t e ž sw 6j ud z l a l badaoza r e g l o n a l n i , J a k O tto Hedenann, J6zef«*tfodkowaki 1 k a. V la d y a ia e K la p k o e a k i. Hedemann z a j ą l a i ę kradcem pčlnoonym d i e c e z j i n i l e d s k i e j . Szozeg6iow o opraoow al s z k o lę p ija r6 w w Lužkaoh8 8 , a « mon o g r a f ia o h m la a t Dziany 1 D ru l orą z G lębokiego aze^oko u w zg lęd n il aprawy k o ė o le ln e 8^ , u b o c sn le n a to m la a t p o tra k to w a l Je v n o n o g r a f ii poiria tu b ra a la w a k le g o ^ ° . - Jodkow 8ki b ė d a i p rz e a z lo ė d avego ro d zin n eg o n le a t a G rodna. w d z ie ja o h k td re g o n le B6gl pomlnąd k oėolol6w , k la a z tor6w 1 a z k d l" • - K la p k o v a k l, będąo n a u o zy cleleia h l o t o r i l w g lam az Ju o 6w. K azlm ierza n B e jn a o h , p rz e b a d a l p rz e a z lo d č aamyoh S e jn oraz o k o llc z n y c h B ieJaoow o6oi. Owocem ty o h 8tudi6w a ą p ra c e d o ty c ž ą c e dom i-

8^ Sem inarium G16wne w W lln le . P o w stan le 1 plerw azy o k re a d ziej6 w (1 8 0 3 -1 8 1 6 ). S tu d . t e o l . T .7 . W ilno 1935* Sem inarlum Gt6wne w V il­ n i e . D rugį o k re a d z ie j6 w i z n le 8 ie n ie 1816-1833» S tu d . t e o l . T .10. W ilno 1938. K u lt o b razu N .M ari! P»nny O a tro b ra o a k ie J w dzieJowym rozw oJu. S tu d . t e o l . T .6 . Wilno 1934* O w otach N.M.P. O atro b ra m a k ieJ. Studium h i s to r y c z n e . Wilnio 1934; D z ie je ė w lę ta o p le k i N.M.P. O stro b re m a k ie J. Wilno 1930. 8^ K oėoidl ew angelioko-reform ow any w V i l n i e . H ia to r la - o rg an izacija 6 w ią ty n ia . W llno 1935* B ib lio te k a irile d a k a 8ynodu e w a n g e lio k o -re formowanego. A te n . w l l . B .8s 1931/32 a . 205-214. 88 Sprawa zboru ew an g elick o -refo rB o w an eg o w V iln ie w l a t a c h 1639-41. V iln o 1936? Z b u rzen ie zb o ru ew angelioko-reform ow anego w V iln ie w r . 1682. A te n . w i l . B. 1 2 i 1937 a . 482-514. 8? Bya dzieJ6w K a r tu z ji B e re s k ie J w l a t a c h 1648-1831. A te n . w i l . H. 13* 1938 8.45-169» 88 S zkoly V a le ria n o w a k ie XX. Pijard»w L u žeokioh. V iln o 1937» 8^ D ziana i D ru ja m agdebursklego ola e t a . V iln o 1934* G lęb o k ie. (S zk lc d z ie Jo w y ). V iln o 1935» H ia to r ia p o e ia tu b r a a la e s k ie g o . V iln o 1930. ^ Gimnazjum podom in ik ad ak ie w G ro d n ie . Grodno 1924» Viadomoėč h i a t o ry c z n a o oudownym o b r a z ie N.M .P. S tu d e n o k ie J w k o ė o ie le farnym w G ro d n ie . Grodno 1909* G rodno. V iln o 1923»

- 31 -

nikanòw w S e jn a c h 9^ kamedutòw w W ig ra o h ^ , o ra z koóoiolów w Puósku i P r z e r o ó li9 4 . Ka. Kamil K antak ( u p . 1881) wykladowoa h i s t o r i i K oóoiola w Sem inariu m Duchownym w P ió a k u , n ie n e le ž y do w ile ù a k ie g o k rę g a h ia to ry k ò w , n ie m niej jed n a k w p ra o a o h awych dužo m iejao a p o ė v ię c il ró w n ie i d ie o e z j l w lle ò e k i e j . Swe ppaoe badavoze a k o n c e n tro w al na z ak o n ie b e rn a rd y nów, a m ie j fra n e la zk a n ó w 9^ . N aįv sžn jleįazy m l Jego praoam i aą monogra­ f i e zakonu bernardynów 96 i fra n c ia z k a n ó w konw entualnyoh9? , w fctóryoh u;Jąl r6 w n iež d z i e j e ty c h zakonòw na t e r e n i e d i e c e z j t w ile ù a k i e j . Ponad to godne odnotow ania s ą je g p p ra o e p r z y o ^ n k a r a k t e : "P ierw sza p ro ­ v in c ia bernardynów lite w a k io h (1 5 3 0 -1 5 7 1 )”^8 f "N ad w atn lejaze ręk o p la y f r a n o ia z k a ò a k ie b i b l i o t e k * ile 6 a k ic h " 9 9 i "Czy fra n o la z k a n ie v iled B cy b y l i ro z a a d n lk a m l refo rm y n ie m ie o k ie j w w. IV I? " 100 Tovarzyatwem Jezuaowym w d i e c e z j i v ile Ù B k te j z a j ę l i a l ę d v a j h l a to ry c y Je z u lo c y okreau m iędz y v o je a n e g o , k s . S te n ta la * B ednar8ki (1 8 9 6 -1 9 * 2 )101 i k ę . J bd P o p la ta k (1 9 0 3 -1 9 5 5 )10 2 . P ie rw s z j z n lo h , zm arly « o b o z le k o n cen tracy in y m « Dachau, éviadom b rak ó v w olbrzymim d z ìe le k a . S .Z a lę a k i6 g o t p o d ją l ne novo b a d a n te ned swotm zakonem. Do ¿ego p ra o d o ty czący o h d i e c e z į i v i l e d a k i e j n a le ž ą i "Oeneza Akadem tt W ilo ù ak leJ " 10' 1 "D w ie é c i. l a t W ils ù a k ia j A k a d a n ii J a z a io k ia J 1570-1 7 7 4 . Pròba a y n te z y " o r a z częėo io v o "Upadek i o d ro d z e n le azkóX je z u to k to h w P o la o e " 10^. P o p la te k znowu p i a a l o Sem tnariam Papteaktm

92 Koleglum k a tę ž y d o o tn tk a n ó v w S e jn a c h . C o lle o . t b e o l . R. 1934 a. 504-5 1 9 ; Konvent dom lntkanóv w S e jn a o h . A te n . W il. R. 13* 1938 a .6 9 -1 7 4 . 93 D uazpaffteratw o 1 o ó w tata w d o b rach k la a z to r u kamedulòw v i g i e r a k to h . S ejny 1933. 9^ F undacįe t u p o a a ž e n te koóoiolów w P r z e r o è l i t PuAaku. A te n . W il. R. 13* 1938 s .2 1 6 -2 2 9 . 93 Po o s t e t n i e j w o jn ie z n a l a z t a t ę v B e jru o ie i tam mleBzka do d z ié . 98 B e rn a rd y n i p o la c y . T . 1 - 2 . Lwów 1933. 9^ P p a n o ta z k a n ie p o la c y . T. 1 - 2 . Krakò* 1937-1938. 98 L ltv a i Ruà. T . 4 i 1912 8 .6 5 -7 6 . 99 A te n . I t i . R. 5* 1928 z .1 4 a . 175-184. 100 Tam ia. R. 10x 1935 a . 165-168. 101 H .B aryoz: Ka. S t a n i a t e * B e d n a ra k i. K w art. h i s t . R. 53* 1939-1945 a . 4 2 1 -4 2 5 . 102 B .N atoùakix K8. Ja n P o p la te k . Nasza P r z e o z l. T. 5x 1957 a . 238-270. 10^ Wilno 1 929. odb. ex K aiega p am iątkova ku u ozozeniu 350 ro c z n to y z a lo ie n ie U n iw e ra y te tu W ile n a k ie g o . Wtlno 19 2 9 . in a W* P a m ię tn ik VI Povsseohnego Z jaadu H iatoryków P o ls k to h v W tln te . T. 1 . Lvóv 1936 s.2 8 9 -2 9 4 . 105 K r.k6v 1933.

- 32 -

w W lln ie1 0 6 . P okatna oz ?66 je g o apuöoizny p i a a p s k i e j p o z o a ta la w r? k o p i a i e i d o p ie ro w o p ta tn ic h l a t a o h j e a t p u b lik o w an a, Jak n p . "SZownik a rty a tö w je z u itö w " (K rak 6w 1962) i "K om iaja E d u k a c jl Rarodowe;)" (K re k 6w 1 9 7 4 ). Ta o s t a t n i a p u b lik a c ja n a l e t y do n a jv fa in ie js z y o h d z ie Z Pop l a t k a . U kazuje a d ziaZ ;J e z u it 6w w p ra o a o h K om iaji B dukaoji Narodow ej. W i?oej uw agi n a l e t y po 6w i? o i 6 k a . Janow i F ija Z k o w i. U rodziZ a i ? w 1 8 6 4 r . w Pogwizdowie pod B ochni*. Öwipoenia kapZ ahakie p rz y j^ Z w 1 8 8 7 r . w K rakow le. S tadicr/aZ na U n iw o rsy te c ie J a g ie llo h a k im o ra z v Bzymie w W aty k ad ak iej 8 z k o le P a le o g r a f ic z n e J . Od 189 1 r . wykZadaZ h i­ s t o r i c KoöoioZa na U J, a od 1 8 9 6 p . byZ p p o fe a o re stfteg o p rz e d n io tu na u n iw e ra y te o ie we Lwowie, g d z ia t e t appawowaZ upz^d d zie k a n a WydziaZu T eo lo g iczn eg o o p b z p e k to ra U o z e ln i. W p . 1 9 1 2 wpdciZ do Krakowa 1 na U niw ep ay teo ie po o d zy ak an iu n ie p o d le g Z o ö o i pahatw ow ej doppowadziZ do utw opzenla p ie p w s z e j w P o lao e o ao b n ej k a te d ry h i a t o r i i KoöoioZa w P o ls c e . Ubjbp Z w K rakow le w 1 9 3 6 p . 1 0 7 . ByZ on " e ru d y td na m iar? öwiatow* - ja k p ia a Z o k a . P iJaZ ku p ro fi. W .Seakowicz - 1 pod wzgl?dem o lb r z y mie.j w iedzy o r a z gZ ?bi umyalu badaw ozego, naceohowanego zawaze k r y ty oyzmem, m6gZ 166 w zawody z n a jw i^ k a z y n l uczonym i, ja k io h naukf h i a to ­ py czna wydaZa*"108 *10. W ¿ego p ra o a o h badawozyoh pow atne m ie ja c e zaJnujQ d z i e j e KoöoioZa w W ielkim K a isa tw ie L ite u a k im , za 00 Towarzyatwo P rz y j a o ! 6Z Nauk w W lln ie wybraZo go aw oia honorowym czZonkiem , a fy d ziaZ T eo lo g lczn y USB obdarzyZ go d o k to ra te m h o n o fia o a u s a . N a jw ain lejszy m i d z le Z a o l P ija Z k a , odnoszqoym i s i ? do d z le jd w KoöoioZa na I d tw le , w tym ppzede w szyatkim d i e c e z ^ l w l l e d a k i e j , 84 : "Ko6 c i 6Z pzym ako-katol l o k i na I d t w l e . U c h rz o ö o ija n i e n l e Lltw y p p z e z P o lak ? 1 zaohow anie w nle;J j? z y k a la d a po ‘ k onieo B z e c z y p o a p o lite ;)"10^ o ra z "Kodeka dyplom atyozny k a te d ry 1 d l e c e z j l w i l e h a k ie j” T . 1 (1 3 8 7 -1 5 0 7 )11°# wydany w a p ö ln le z WZedyaZawem Semkowiozea. Opröoz ty o h p ra o opubllkow aZ je a z o ze "O piay W llna a t do poZowy wieku X 7 II-g o "11 1 , o ra z w artoöoiow e a r tykaZ y p p z y o z y n k a p a k let "K ai^dz Dawld P ilo h o w a k i. S zk io b io - b lb lio g p a 106 Pow atanie S eo in ariu m P a p le a k ie g o w W lln ie (1 5 8 2 -1 5 8 5 ). A ten . 111. B. 61 1929 a . 47-71» 429-4551 Z arya d z iejd w Sem inarium P a p ieak ieg o

w W lln ie . 1 5 8 5 -1 7 7 3 . Tarnte. B.7* 1930 a . 1 7 0 -2 2 8 ; Wykaz alamndw Se­ mins r l urn P a p le a k le g o w W lln ie 1582-1773« Tarnte, B. 1 1 t 1936 a . 2 1 8 -2 8 2 ; A lum nat P a p ie a k i w W lln ie . Z r 6dZa Mocy. B . 2« 1928 z . 4 s .4 4 - 6 0 . 107 Zob. C z.P alkow 8kis B e k to r J a n Pl^aZ ek 1864-1936. A te n . W ll. H. 1 1 i 1936 a . 945*-960 1 odb. Wilno 1936; W .Senkowiozi P l^ aZ ek Jan Nepomuoen. Wi P o l. aZow. b i o g r . T , 6x 1948 a . 4 4 1 -4 4 3 ; J .S e w io k li B i b l i o g r a f l a p ra o k 8 . Ja n a F iJaZ ka (1 8 8 7 -1 9 5 1 )• Prawo kanon. B. 1 5 i 1972 n r 3 / 4 a . 2 6 9 -2 9 9 ; A .v e t u l a n i t Ks. J a n P ija Z e k h ia to p y k . KoöoioZa P o la k ie g o . A n a le c ta o r a o . T . 2 i 1970 a . 4 2 7-446. 108 W.Semkowloz: F iJa Z e k J a n Nepomuoen. Wt P o l . aZow. b i o g r . T. 6: 1 9 4 8 8 .4 4 2 .

Wi P o lak a i L itw a w dzie^owym a to a u n k u . Krakdw 1914 a . 37-333« 110 Kraköw 1932-1946. 111 A t.n . W ll. H. 1 i 1923 a . 3 1 3 -3 3 6 , 5 0 6 -5 2 6 , H. 2 : 1924 a . 122-158.

-

33

-

f ic z n y " 112 i " D o r s u n i a z k i " ^ ^ , a ta k ž e a r ty k u ly p r o a tu ją c e , z w la é c iwym d ía F i j a l k a znawatwem, b lę d y in n y a h autorów ? "P ierw ázy b is k u p su­ f r a g a n w i l e á a k i , k tó re g o n ie b y lo " 11^ i "P ierw szy synod d i e o e z j i w il e d a k i e j w k a te d tz e éw. S ta n is la w a 1520/1 " ^ 5 . M6wiąc o k s . F i j a l k u , 'n i e možna pominąč je g o w spólpracow nika p rzy wydawaniu "Kodeksu dyplom atyoznego k a te d ry i d i e o e z j i w il e ú s k i e j " W ledyslawa Semkowioza. U ro d z il s i ę we Iwowie w 1878 r . i t a n ukoáozyl s t u d i a h i s t o r y c z n e , a w l a t a o h 1916-1947 b y l p ro fe so rė m nauk pom ocniczych i h i s t o r i i é re d n io w ie c z n e j na U n iw e rsy te o ie J a g ie llo ó s k im . Wraz ze S ta n isla w e m K u trz e b ą wydal "A kta u n i i P o ls k i z L itw ą" (Kraków 1932 ) i ražam z F i j a l k i e m wspomniany ju ž "Kodaka dyplom atyozny k a te d ry i d i e o e z j i w ile á a k ie j " . Po w ydaniu pierw B zego z e s z y tu "K odeksu" zm arl k s. F i j a l e k , t o t e ž d a ls z e p ra c e wydawnioze p ro w a d z il s a n Semkowioz. N ie s te ty p rz e d wykoñozeniem o a lo é c i z a s k o c z y la go dm ieró w 1949 r.* 116. Poza ty m i munumentalnymi ed y cjam i z a s lu g u ją na odnotow anie a r ty k u ly , d o ty č z ą o e g r a n io d i e o e z j i w ila á a k ie j 1"1^ i arohiwum k a p itu ln e g o w V il­ n i e 118. 0 i l e F i j a l e k i Semkowioz b y l i h is to ry k a m i n a jw y is z e j k la s y , po s tu d ia o h s p e o ja lis ty o z n y o h , o t y l e in n y h i s t o r y k , d p ty k a ją c y w swyoh p rao ao h d i e o e z j i w i l e á s k i e j - bp Paw el K u b io k i, b y l samouklem. ü r o d z i l s i ę w 1871 r . w Badom iu. P6 ak o ú o zen iu Sem inarium Duohownego w Sandom ierzu w 1893 r . p ra c o w a l na p a r a f i i i s tu d io w a l z ao o zn ie w Akad e m ii Duchownoj w P e te r s b u r g « , u zy ak u jąc tam w 1904 r . s to p ie ñ kandyd a ta t e o l o g i i . V 1918 r . z o s t e l su frag an am aandom ierskim , jed n ak že w spólpraoe z O rdy n ariu szem U arianem Bykeen n ie u k la d a la mu s i ę , to t e ž po0w ięo al a ię nad a l swoim stu d io m h ia to ry c z n y m . Zmarl w Sandom ierzu w 1944 r . 11^ . D zielem je g o ž y o ia j e s t wielotom owe d z i e l o "Bojownioy k apfcani za spraw ę K oéoiola i O jozyznę w l a t a o h 1861-1915"12 0 . Nie z o a ta lo ono ukoAczone, gdyž w y jé o iu 2 koáoowych tomów p r z e s z k o d z ila w ojna. Częėd 2 -g a d z i e l a (T . 1-41 d o ty o zy daw nej Litw y i B ia lo r u a i, w tym *

112 K w art. t e o l . w i l . T .1 - 2 i 1 9 2 3 /2 4 a . 1-13113 B r a r t . h i s t . B . 4 4 t 1930 a . 3 3 3 -3 4 0 . 114 K w art. t e o l . w i l , B. 1 - 2 : 1 9 2 3 /2 4 a «515-521. 115 Tam ie, a . 81-88. 116M .P le z ia : Ž yoie i p ra o e ó p . p r o f . W ladysiawa Semkowioza ( 9-V - 1978 - I 9- I I - 1949 ) . B oos. hum. KOL. T . 2 - 3 : 1950-1 ą . 367-369. 117 Mapa h is to r y c z n e d i e o e z j i w l l e á a k i e j . Lwów 1936. Odb. 2 " P a m ię tn ika VI Powazeohnogo Z jazd u Hi s t o r y ków P o la k ic h w V i l n i e . T, 2 . Iwów 1936. 118 Losy Arohiwum K atedry W ile ñ s k ie j. Spraw . P o l. Akad. U m iej. T. 48? 1947 a . 134 - 13 5 . 119 C z .L e o h io k i: K ubioki Pawel b p . W: P o l. slow , b i o g r . T. 16 a . 21 -2 2 . 120 Cz. 1 - 3 . Sandom ierz 1933-1940.

-

3*

-

d i e c e z į i w ile A a k ie j. K ubioki z e b r a i b a rd z o p ra e o w ic ie o lb r z y n i i w artoėoiow y n a t e r i a l , d o ty czący duohow ieA atw a, przeA ladow anego p rz e z rz ą d o a r a k i w l a t a o h 1861-1915* B rak p rzy g o to w an ia netodyoznego o au­ t o r e o d b il s i ę na o a l e j p u b llk a - o ji, na u k la d z ie 1 ap o so b ie p o d a n ia . Že jed n a k o p a r l a i$ na malo d z i ė d o atęp n y ch ir d d la c h r o a y ja k io h , p r a oa K ubickiego j e a t w ykorzystyw ana i ožytan a* Dla d i e c e z j i w ileA ak ieJ p o nad to ma w arto66 in n a p rao a bpa K u biokiego, a m ianow ioie "Dwa o d c z y ty " 121 Druga wo^na Awiatowa zahanow ala na dlufcazy cza a b a d an ia nad d z ie J a n i d i e o e z j i w ile A a k ie J . P rz e o b r a ie n ia p o lity c z n e zniany g r a n io paAatwowyoh, « wyniku ktA ryoh w g ra n io a o h P o la k i z n a la z l a i$ ty lk o a k ra v ek b ia k u p stw a , od 1925 r . a rc y b ia k u p s tw a , w ileA ak ieg o z B ia ly n a to k ie n o ra z 6m ierd lu b ro z p r o s z e n ie a i$ po Awieoie h isto ry k 6 w , m ialy to * wplyw na a ta n i o b lio z e tladaA h ia to ry o z n y o h . Po 19^5 r . centrum l i t u a n i a t y k i p o l a k i e j a t a l a i $ U n iw e rs y te t v PoznaA iu. Tu p r z e n i e d l i aifl z W ilna i d a l e j k o n ty n u o w ali sw oje p ra o e badaw ozet h is t o r y k iHen.122 r y k LowniaAaki o ra z j$zykoznaw oy J a n O tr$ b a k i i C zeslaw Kudzinowaki1 Z h is to r y o z n e j a z k o ly LowniaAakiego w y a z li J e rz y OchnaAski i U a ro e li Kosnan, k td r s y w awej d z ia la ln o A o i naukow ej z a ;J* li a i$ p ro b le n a ty k ^ koA oielnq na L ltw ie , a v J e j ra n a o h i d ie o e z j* w ileA ak*. J e r z y OohnaAaki ( o r . w 1933 r . ) , n a a tf p c a LowmiaApkiego na k a te d r z e h i a t o r i i naroddw Zwi^zku R a d zieo k ieg o J e a t d z i6 n a jle p sz y m w P o ls oe znawcq h i a t o r i i L itw y , w t y n t a k t e d z ie j6 w d i e o e z j i w ile A sk ie J dw6oh p ie rw a z y c h wiekdw j e j i a t n i e n i a . J e a t on a u to r e n cennyoh p o z y o ji« " H ia to r ia L itw y" (Wroolaw 1 9 6 7 ). " L ite w a k i ru c h n a ro d o w o -k u ltu r a ln y w H Z w ieku" ( B ia ly a to k 1965) o ra z s z e re g u arty k u lA w . Z a in te r e aow ania OohnaAakiego p ro b le n a ty k * koA oieln* a k u p ia ^ * s i § g ldw nie na d i e o e z j i w ile A a k ie j do polowy XVI w. W z a k r e a ie ty n o p u b lik o w a li "N aJd aw n ie ja z e p r z y w ile je J a g i e l l y 1 W ito ld a d la b iak u p atw a w ileA akiego 1387-1395"1 • "S an ta fe u d a ln a 1 goapodaratw o dw orakie w d obraoh b i a ­ kupatwa w ileA ak ieg o od koAoa XIV do polowy XVI w iek u "^2\ "U p rzy w ilejow anie goapodaroze koA oiola k a to lio k ie g o na L itw le w ¿ re d n io w ie ozo"125 "P ow atanie 1 rozwAj la ty f u n d iu a b iak u p atw a w ileA ak ieg o 1387-1 5 5 0 " *12 126 12 4 3 7 o r a z "B iakupatw o w ile A a k ie w AredniowSedzu. U e tr6 J i upoaate n ie .127 D zialalnoA d naukowa J e rz e g o OohnaAakiego d o o z e k a la s i$ S a n d o a ie rz 1936. ^22 J.O ohnaA akii L itu a n ia ty k a w P o lao e (do 1965 r . ) Rooz. h i a t . B.3** 1968 8 .1 5 9 . 123 Z e a l. nau k . OAM. Nr 34« H i a t o r i a . Z. 5« 1961 a . 1 9 -3 6 . 124 T a n ia , a .3 7 -9 4 . 123 B oos. D s la j. a p o l. T .23« 1961 a . 89-1 0 6. 126 Po snail 1963. 127 PosoaA 1972.

35

omdwienia i b a rd z o p o o h le b n e j ooeny lite w a k ie g o uczonego Jo гшза Pu вi n . « 128. D rugį w y b ija ją c y e i t beda o s d zieJ6 w k o ė o ieln y o h v V ielkim K aięa tw ia L itew ak im , mlodazy od Oobmabakiego, d o o en t H a ro e li Ковшаn , p r a oująoy w Poznatiekim O d d z ia le РАЯ, z a jm a je e i t a z o z e g d ln ie okrosem r e fo rm a o ji i k o n tr r e f o r m a c ji. Po d ro b n ie ja z y o h e r ty k u la o h po6wi$oonyoh badanym problem om , ja k "A ro h iw a lia do d z ie j6 w r e fo rm a o ji 1 k o n t r r e f o r m aoji w f l e l k i m K a ię a tw ie Id tew ak im "129# "B adania nad re fo rm a o ją w į t a i k i a K a ite tw ie L itew ekim ( 1 9 1 9 - 1 9 6 9 ) " K o n flik ty wyznaniowe w V iln ia (B c h y le k Х71-Х711 w .) " 13\ " L ita v a k ia k a z a n ia pogrsobova e p ia rw a z e j polowy XVII w iak u "1 3 2 , "Pogaūatw o, o ttrze6 o iJad atw o i a y n k re tyzm na L itw ie w d o b ia p rz a d re fo rB a o y J n e J " 133, o g l o a i l a y n te z $ dotyohozaeow yoh atu d i6 w p t . "R aform aoja i k o n trra fo rm a o ja w V ialkim K a ita tw ie Idtem akim w 6 w ia tle propagandy w yznaniow aJ"134. Spoza šro d o v ia k a p o zn ab ak ieg o na uwagt z e a lu g u je z o a ta tn io h l a t Ira n e S z y b ia k , dobry znavoa a z k o ln io tw a w V ielkim K aięatw ia iiita v a k im w ozaaaob K o m iaji R d u k ao ji NarodoweJ, w tym a z k o ln id n ra k o šo ie ln e g o . WartoAoiowe w tym w z g lę d z ie aą Ja j p r a o a t "S zkoly p a r a f i a l n e w V ia l­ kim K a ięatw ie L itew skim w czeaao b KomioJi B flukaoji NarodoweJ"133 o ra z "S zk o ln io tw o K o m iaji B d u k a c ji Harodow ej w V ielkim K aięatw ie L itew a­ kim"138. P o n ad to I ra n e Szybuak w a p d ln ie z K a lin ą B a rtn ic k ą o p rao o v ala "R ap o rty g e n e ra ln y o h w iz y ta to r d a a z k d l K om iaji B d u k acji NarodowaJ w V ielkim K a lę s tv ie L itew akim 1 7 8 2 -1 7 9 2 ", wydane p r z e z O aaolinaum v 1974 r , Jydaw niotw o t o J e a t oennym ird d le m do h i e t o r i i a z k o ln io tw a k o 6 c ie I n e go na t e r e n i e d i e c e z j i w ile b a k ie j o ra z do b i o g r a f i i duchownych, zaangaiow anycb w n a u c z a n ie i w iz y to v a n ie .

1 .2 . Hi a t o ry oy lfLtewaoy P o c z ą tk i b ia to r y c z n e j l i t e r a t u r y « J$zyku lite w a k im p rz y p a d a ją na 1 -a z ą polowę XXX w ., k ie d y t o po lita w a k u (w n arzeo zu ¿mudzklm) p o c z $ l i p ia a d awoje p r a c e Szymon Dowkont (8im anaa D aukantae 1793-1064) 128 Z vi lg a n ia i d r . J.O obm anakio L ie tu v o a p r a e i t i e a ty r in e jim u a . A id a i. R. 1969 a . 160-168. 129 A rc h e io n . T . 5 6 : 1971 a . 133-148. 150 O drodz. R e fo r. T . 16is 1971 a . 141-164. 151 K w art. b i e t . R . 79: 1972 a . 3 -2 3 . 152 O drodz. R e fo r. T. 1 7 : 1972 a . 87-1 1 4 . 133 Kom. m azur.-w arm . R .1 6 : 1972 a . 103-137. 134 Wroclaw 1973. 133 W: Rozprawy z d z ie jd w o 6 w ia ty . T . 1 1 : 1968 a . 99-124. 136 Wroclaw 1973.

-

36

-

i k a . M aoiej V o lonozevaki (M o tie ju s V a la n č iu s 1001-1875) t p d tn ie js z y b ia k u p t a u d s k i ^ ^ . Dovkont u c h o d z i se tv d ro ę nerodom oj h i s t o r i o g r a f l i l i t e v s k i e j 1^8 , W olonoasw skl za 6 z a p i s a l s i ę na t r v a l e w h i s t o r i o g r a f i i k o ė o ie ln e j L itv y svym d z le le m "Ž em aičiu v y sk u p y ste " 1^ . Obaj o i h is to r y o y je d n a k n le v e s z l l v l a d o i v l e do h i s t o r i o g r a f l i b ia k u p a tv a v ile d s k i e g o . V o lo n o zev sk l t y l k o u b ooznie d o tk n ą l ve vepom nianyn d z i e l e d i e o ė z j i v i l e d s k i e j , j a k r d v n i e t w vydanym p o d n i e r t e l n i e p r z e z J . Tumasa Jogo p o ls k lo h r ę k o p ia a c h , p rzetlu m aozonyoh ne ję z y k l i t e v aki . Po p o w stan iu styozniovym n a s t ą p i l b a rd zo o ię ž k i o k re a d la narodu lite w a k ie g o . Izm otony u o is k , r u s y f l k a c j a i vydany įr 1865 r . zak az d ru k 6w l i t e v s k i c h czoionkam i l a c id a k o - p o ls k iiii z a h sc c v a ly ro z v d j p id m ien niotw a l i t e v a k i e g o 141. Nardd l i t e v a k i , o z u ją o s i ę z a g ro to n y w swoim b y o ie narodovym , a p r z e z u s iln e p ro p a g c v a n ie p rz e z o a r a t r e l l g l l p r a v o s la v n e j, t a k t e i r© l i g i ; ) n l e , e t a n ą ! pod przevodnJ.ctwem d u ch o v ied stw a k a to lio k ie g o do obrony s v e j naro d o v o d oi i r e l l g i l *14014 2 . D opiero c o f n ię o ie w 1904 r . zakazu d rukdv lite w s k io h s tv o r z y lo p e rsp ek ty iry p o m y d ln ie jsz e g o rp z v o ju d la l i t e r a t u r y i n a u k i l l t e v p k i e j . W 1907 r . J a n Ba8anow icz (J o n a s B aaan o v io iu a) z a l o i y l w V iln ie L ite v s k ie Towarzyatw o Naukove ( L ie tu v iu Mokslo D ra u g ija ) z v ia anyta organem " L ie tu ­ v iu T a u ta " (Nardd L ite w a k i) , wydBwanym v l a t a c h 1907-193614^ . Ra l a mach te g o pisma ukazyvoly s i ę p ra o e p o d vięoone d a le jo m L itv y , badeniom j o j ję z y k a i f o l k l o r u . B a sa n o v io z , le k a r z z v y k a s ta I c e n i a , b e rd z o s ię z a a lu ty 1 d la o d ro d z e n ia n arodu L itv in d v . V ydavai w B a g n e iie J. T y lty p ie n o "A ušra" ( Z o r z a ) , sam je d n a k n ie p o z o s ta v il v a rto d o io v y o h prao h is to ry o z n y o h .

1^8

140 141 142

S .Z a ją c z k o v s k ii L ite w s k i ru c h naukowy w z a k r e s ie h i s t o r i i . E v a rt. h i a t . R. 4 9 : 1935 8 .3 0 * . J.O ohm adskii L i t e v s k i ru c h n a ro d o w o -k u ltu ra ln y v XIX v ie k u . B ie ly a to k 1965 a . 9 5 . Wilno 1848. P o la k ie v y d a n ie te g o d z ie la p t . B iakupatvo žtaudzkie" u k a z a lo s i ę v 1898 r . v K rakovie v tlu m a c z e n iu F .H ry sz k ie v ic z a . P a a ta b o paoiam s a u . (ūw agi ao b ie samemu). K laip ėd a 1929« J .O o h o a d a k i: L ite v a k i r u o h . . . , s . 111 n a. O kres zakazu d ru k 6w l l t e v a k i o h i obrona p rz e d tym narodu do czek aa i ę w l i t e r a t u r z e l i t e v s k i e j s z e re g u o p ra c o v a d . n p . V .B ir ž iš k a i v o s m e ta i d ė l s a v o s io s sp a u d o s. B.m. 1907; 6 . S u ž ie d ė lis t L ie tu ­ v iu t a u t o s kbva d d l r a i d e s . Suvažiavim o D a rb a i. T . 6 . Roma 1969 a .2 1 - 4 1 ; J .V a iš n o r a i K a ta lik o k u n ig o v e i k l a k o v o je au r u s i f i k a c j a p r i e š k a r i n i u m etu. Suvažiavim o D a rb a i. T. 3 . Kaunas 1939* Ponadto z o b . J.B a u d o u in ae C o u rte n a y i K v e stia a l f a b e t u l i t e v s k i e g o w P ada tw ie R o sy jsk im . B.m. 1904 i J.O ąh m ad skii L it e v s k i r u c h . . . , a . 111-118. S .Z a ją c z k o v s k ii L i t e v s k i ru o h naukovy, s . 307; A .V a l a i t i a i i š L ie ­ t u v i u Mokslo D ra u g ijo s i s t o r i j o s . L ie tu v iu T a u ta . T . 4 z .3 V iln iu s 1932 s . 337-399» J .P u z i n a s i L ie tu v ię M okslo D r a u g ija . Wi Id e tu v ip e n o ik lo p e d ija . T .1 6 . B oston 1958 s . 66-71* T e n ta i L ie tu v iu T a u ta . Tam te. T .16 s . 81-82.

S

14^

-

37

-

F ra v ie JednoozeA nie a " I d e t u v i ą T a u ta " p o v a ta lo w Kovnie w 1907 r . p is a o " D ra u g ija " ( T o v a ra y s tv o ), vydavane p r a s a k a . A.Dambrauskasa V liį/i J a k a t a s e , k t 6r e uvaža a i ę za p i e r e s z e na u kova p ia n o l i t e v s k i e . V n a stę p o y n ro k u (1908) k u r ia b ia k u p ia v S ejnaoh ro z p o c z ę la vydavad m ie a ię o z n ik "V adovas" ( P rz e v o d n ik ), p rzezn ao zony d la d u o h o v ie h s tv a , v ktdrym b k a z a ly a i ę b . i . a r ty k u ly P .A u g u s ta itis a i J . T o t o r a i t i a e o d ie o e z j i s e j n e d a k i e j . Tu t a i v l a t a c h 1908-1909 k e. K .P ro p o la n ie o p u b lik o v a l a r t y k u l "p o p u la rn o -n a u k o v y " , Jak aan go n a m a i , p t . " K a ta lik iš ­ k o j i l i e t u v i u p a m o k a liJa " ( K a to lio k ia k a z n o d z ie Ja tv o l i t e v a k i a ) , k t 6ry z ozaaeio r o z v i n ą l i v y d a l v Języku p o lė k io p t . " P o ls k ie a p o a to ls tv o na L itv i o " (W ilno 1913)« U tv d r t e n J a s t niczym innym , Jak p a a s k v ile n p seu d o h isto ry c z n y m , v ktdrym a u t o r z io n ie n ie n a v iė o ią do P o la k 6w, p o p e ln ia ją o przy tym b a rd z o v i e l a b lę d d v rz e c z o v y o h . J e s t on o d z v ie r o ie d le n i e o vzajem nyoh d v czesnyoh n a p if d między L itv in ą o i i P o la k a o i, a Jeezo z a b a r d z i o j vyrazem s u b ie k ty v n e j p o stą v y o z lo v ie k e z a d r a ė n ię ta g o v svyoh a a b io ja o h 1^ . P ro p o la n ia b y l poeądzany o t o , ža n a le ž a l do o a r a k i a j "o o h ra n y "1***S .6 . Warto dodad, že e lu k u b ra o ja P ro p o la n is a by­ l a p a r o k r o tn ia vydavana v Języku l i t a v a k i n na L i t a i s i v S tanaoh Z Jed noozonyeh o ra z z p ev n y o i m odyfikaojam i w Języku fra n c u sk im 1^ . P ra v d z iv y r o z v d j l i t e v s k i e j n a u k i h ia to r y c z n e j n a a t ą p i l d o p ie ro po od zy ak an iu p r z e z L itv ę n ie p o d le g lo š o i , i u tv o rz e n iu v 1922 r . U n iv a r a y te t u v K ovnie, k td r y v 1930 r . , v s v ią z k u z 500 ro o z n io ą ė m ie rc i 1« Q V ito ld a , nazvano io i a n i o o W ito ld a V ia lk ia g o . Godnyo p o d k re ė le n ia oArodkiem badad h ia to ry o z n y o h s t a l o a i ę r ^ v n ie ž z a lo io n e v 1929 r . v Kovnie L ite v a k ia T o v a rz y stv o H ia to ry c z n e (L ie tu v o s I s t o r i j o s D ra u g ija ) z wydawanyn od 1930 r . Jego organam " P r a e i t i s " ( P r z e a z lo ė č ) . W d z i e d z i n i e nauk k o d o ie ln y o h n i e o a l ą r o l ę o d e g ra la z a lo io n a v 1922 r . v Kovnie L ite v s k a K a to lio k a Aka dėmia Nauk ( L ie tu v iu K a ta lik u Mokslo A k a d e m ija ), k t 6r a od 1933 r . v y d a v a la z o k a z ji av o io h z ja z d d v paukovyoh " L ie tu v iu K a ta lik u M okslo A kadem ijos Suvažiavim o D a rb a i" (P ra o e ZJazdu L i t e v s k i r J K a to lio k ie J A kadem ii N auk). ZJezdy t e odbyva^ no 00 3 l a t a . H ia to r ia K oėoiola s t a l e a ię t u Je d n ą s v i e l ų s e k o J i naukovyoh1^ . P rao e z h i s t o r i i K o šc io la z n a jd u je o y ta k ž e na lam ach v y d a 144 145 146 147 148 149

L ie tu v o s i s t o r i j a . R ed. A .Š apoka. Wyd. 3 F ellb ao h -W u rttem b er 1950 s •522• J .O b s t i W im ię p ra v d y . l i l n o 1914 s .3 J.O o h o a h a k i, H i a t o r i a L itv y . Wroclaw 1967 s . 226. Lenku a p a š ta la v im a s L ie tu v o je . New York 1918; Lenku a p a š t a l a i L ie ­ tu v o j e . Kaunas 1938» L 'B g lis e P o lo n a is e en L ith u a n ia . P a r is 1913. J.O o h n a d a k i: H ia to r ia L itv y , s .2 7 8 t L ie tu v o s U n i v e r s i t e t a s 1579180 3 -1 9 2 2 . Hed. P .C e p š n a s . Chocago 1972 s . 180. S. VIa t L ie tu v iu K a ta lik ę M okslo A kadem ija. Suvažiavim o D a rb a i. T. 5 . Roma 1964 s . 3 -2 8 ; T enže: L ie tu v iu K a ta lik ą Mokslo A kadem ija. 50 metę s u k a k tie s p ro g a . A id a i. H. 1972 a . 4 0 9-413.

-

38

-

wanego od 1930 r . ozasopiom a "A theneum ", będąoego organaio naukowyn d j a o j p l ì n h u a a n ia ty c z n y o h W ydzialu T e o lo g io z n o -P ilo z o fio z n e g o U niw ers y t e t u w Kownle, w spom nianej j u i " P r a e i t i e " , wydawanej p r z e z Id te w a k le Towarzyatwo H is to ry c z n e , a t a k i a nT iaao a K a lia s " (Droga P raw dy), a l a a ię c z n ik a d ia duchow ieòatw a, wydawanego w Kownle od 1923 * • w n n i e j szym n a to m la a t a to p n la znajdujem y i n t e r e s u j ą ę e h ia to r y k a K oéoiola a r $ykuly na lama oh ozaaopism "T an ta I r Z o d la" (N aród 1 S lo w o ), " Ž id in y s" (Ogniako) 1 " L ia tn v o a M okykla" (S zk o la Id te w a k a ). Z h ia to ry k ò w o k raan m i^dzyw ojennego, k tò rz y b a d a ją c p rz e a z lo ó ò k o ė c l e l n ą Idtw y p i a a l l rò w n ie t o d i e c e z j i w i l e ò s k i e j , n a le ly uw zględnid p rz e d e w azyatkim k s . A ntanaaa A lek n ę, k a . Jo n asa T o t o r a i t i sa o ra z k s. Jo n asa H a i t a l a l t l s a . A lekna u r o d z il s i ę w 1872 r . we w ai K ū ra i, p a r a ­ r l i f i a d v i l i a k i a . B yl kanonikiem k a p itu ly k a te d r e ln e j w Kownle i p ro ­ f e s o r e « h l a t o r i l Idtw y na miejsoowym U n iw e ra y te o ie . Z n a rl w Kownle w 1930 r . 1^0 . Glòwne je g o p ra o a t o " K a ta lik u B e£ n y ci| L ie tu v o je " (Koèc i ó l k a t o l l o k l na I d t w i e ) , wydana w Kownle w 1936 r . , " Š v e n ta s is Ka­ z im ie r a s " 1 ^1 i "Žem alŽip v y sk u p as M .V alan ciu s"1^2 . Rzaoz o c z y w ista , že n a s i n t e r e s u je n a j b e r d z l e j p ie rw sz a z ja g u p r a o . J e s t to p ie rw sz a pròba caloóoiow ego u ję o ia d z ie jò w K oóoiola na L itw ie . Ma ona w ie le n ie d o o l^ g n itó , a l e j e a t w pewnym s to p n iu éwiadeotwèm p ozionu ów czean e j h i s t o r i i k o ó c ie ln e j na L itw ie , k tó r y wówozas jé s z c s e n ie mògi byò w yso k i. V k s i ą l c e n a jw i$ c e j m iejso a poėw ięoono d i e c e z j i w ile ù a k i e j , ja k o l e w o ią g u wieków zajmowala ona o lb rz y m ią w ięk szo ė 0 te r y to r iu m Litwy z j e j s t o l i o ą Wilnem. Ka. J a n T o t o r a i t i s , m a ria n in , u r o d z ii a io w 1872 r . w p o w iecie V A ci S a k ia i 1 zm arl ta m ia w 1941 r . • Je g o z a in te re s o w a n ia h is to r y c z n e d o ty o z ą g lò w n ie teren ó w b y l e j d i e c e z j i s e j n e ò s k i e j , k t ó r e j ozęėd p ò lnocna (od R ajgrodu na p ò ln o c ) do koùoa i a t n i e n i a n ie p o d le g le j Rzeozyp o s p o l i t e j n a l e l a l a do d i e o e z j i w i l e ò s k i e j . N a jw a in ie ja z y o i z . t e j d z ie d z in y p rao am i a ą : "Suduvoa S u v a lk ijo s l a t o r i j a . I d a l i a " ( H is to r i a S u d aw ii-S u w alszo zy zn y . C z .I ) 1-*4 , "Zanavyku i s t o r i ja " 1^ i "G inčas d ė l s ie n o s t a r p Zem aioiiį i r V iln ia u s d i j e o e z i j į " (S p ò r o g r s n io ę p o między d i e c e z j ą Imudzką i w iile0 ak ą)1^ . W 1938 r . T o t o r a i t i s p rz e p r o w adzal kwerendo w arohiwum w atykaòskim i t o b y lo mu o k a z ją do o p u b li- *15246 1^ ° Zob. S .S u z l e d e l i s t A. a . p r o f . k an . A ntanas A lek n a. T ie s o s K e lia s . R. 1930 s . 536-545 s P .S l e ž a s : P r o f . k an . A ntanas A lek n a. Givenim as i r d a r b a i . Atheneum. R. 2 : 1931 n r 1 s . 3 7 -8 8 . 15 1 Kaunas 1927. 152 Kaunas 1923« 8 . M a tu lis : T o t o r a i t i s J o n a s . W: L ie tu v iu e n c i k l o p e d i j a . T . 3 1 . B oston 1964 a . 341-342. 154 Kaunaa 1938. 15 5 M ariam pole 1929. 156 T ie s o s K e lia s . R. 1937 o . 6 4 5 -6 5 2 .

-

39

-

kowanie p ra c y о r e l a c j a c h biakup6w w ile d a k ic h 13^ o ra z k r d tk ic h a r ty k u I6w о b ia k u p a c h w ile iis k io h i žm udzkioh XVII w ., opracowanych na podsta w ie procea6w in fo rm s c y jn y c h 138. T o r o r a i t i a b y l b e z p rz e c z n ie jednym z n a jp lo d n ie js z y c h h isto ry k d w K o šcio la na L ltw ie . T r z e c i z w ym ienionyoh a u to rd w , Jo n a a B e i t e l a i t i a , opracow al h i s t o Р І ѳ k l i k a p a r e f i i w b y l e j d i e o e z j i s e j n e ü e k i e j: L eipun13^ , WieJ a l e j* 160, Liszkow a1 6 1 , Gudeldw162 1 K a lw a rii163. K a jle p s z ą z ty c h p u b l i k a o j i j e s t ргвса о K a lw a rii k o lo M ariam pola. Do innyoh možna mied sp o ro za» s tr z e ž e d n a tū r y k o n s tr u k c y jn e j. W szy stk ie t e p a r a f i e n a le ž a ly do 1795 г . do d i e o e z j i w ile Ä s k ie j. N ie p o d le g lo ė č Litw y w y b ltn ie w p ly n ęla na p o ja w le n ie s i ę z a atęp u mlodyoh badaczy p r z e s z lo ė o i sw o je j o jc z y z n y , p rz e w a in ie po s p e o j a l i e ty c z n y c h s tu d ia q h h ia to ry o z n y o h . H aležą t a Zenonas I v i n s k i s , A d o lfas Šapoka, b r a d a Mykolas i V enolovas B ir z is k o w ie , K o n s ta n tin a s A v iž o n is, Simas S u ž i e d ė l i s i Ju o z a s V a iš n o ra . Większo66 z n ic h o p u b likow ala ewe glöwne p r a c e d o p ie ro po d r u g io j w o jn ie A w iatow ej. J e d y n ie S u ž ie d ė lis o g l o a i l w o k r e s ie przedwo Jennym n a jw a ž n ie j s z e sw oje p r a c e , d o ty c z ą c e in te r e s u ją o y o h na s sp raw . Ze znanyoh mi jeg o p ra o možna s ą d z id , že i n te re s o w a l s i ę s z c z e g d ln ie o h r y s t i a n i z a c j ą L itw y , a w tym r o l ą w ie lk ie go k s ię o ia W ito ld a o r a z r e f o r m a o ją . Do n a jw a ž n ie jsz y p h jego p u b lik a o ji n a le ž ą : "V y ta u to vaidm uo L ie tu v o s k r i s t i a n i z a o i j o j " (Role- W ito ld s w c h r y s t i a n i z a c j i L itw y ), o g lo szo n a w p ra o y zb io ro w ej " V ita u ta s D id y sis 1 3 50-14 3 0 ", w ydanej w KownJ.e w 1930 r . pod re d a k o ją P .Š le ž ą s a z o k a z ji 500 ro c z n ic y š m ie r o i W ito ld a C*.9 1 -1 2 4 ), d a l ė j " V y ta u ta s D id y s is i r L ie tu v o s o h r l s t i a n i z a o i j a " (W ito ld W ie lk i i o h r y s tia n iz a o ja L itw y )1 6 4 , ,rV eidu i K a ta lik u B a ž n y č ia . L ie tu v o s k r ik e to 550 metų s u k a k č ia i p r i ­ m in ti" 16^ o r a z a r ty k u ly poėw ięcone ruohow i reform acyjnem u na L itw ie do l a t 7 0 -ty o h XVI w .i "R efo rm a c ijo s s ą j ū d i s L ie tu v o je " 166 (Ruch r e -

1^ 138

13^ 160 161 162

V iln ia u s vyBkupu r e x i a o i j o s XVII i r X V III a m ž iu je . T ie s o s K e lia s . R. 1939 s . 8 1 -9 1 , 169-17)5, 443-452. B e n e d ic tu s Voina promovendus ad E piscopatum V ilnensem (1600 m .). T ie s o s K e l i a s . R. 1939 s . 2 7 1 -2 8 2 . T r z e c i o doinek p ra c y " V iln ia u s vyskupu r e l i a c l j o s XVII i r XVIII a m ž iu je " (Tamže. R. 1939 s . 443452) d o ty c z y bilakup 6wi A.W ojny, M.Paoa i S .K ia z k i. L e ip a lin g o s m o n o g ra fija . T au ta i r Ž o d is . R. 3 : 192 5 . V e i s i e j a i . Tamže. R. 51 1928 s . 248-307. L isk e v a s m o n o g ra fija . Musu Senove. T . 1 kn. 2. T y lza 1921 s .1 4 2 159l t a . 3* 1922 8 .4 4 8 -5 1 $ . O u d e liĮĮ^ p a ra p ijo s m o n o g ra fija . L ie tu v ių T a u ta . R. 1912/13 kn. 2 ,

163 K a Į v e r ia . M e t r a š t i s . T." 3 . Roma 1967 s .1 1 -1 3 1 T .4 : 1968 s . 369-511. 164 T ie s o s K a lia s . R . 1930 s . 442-483. 165 Ž id in y s . T . 25« 1937 s .4 4 1 -4 5 3 .

166 Tamže. T . 2 8 i 1938 s . 2 4 2 -2 6 1 .

-

*0

-

form acyjny na L itw ie ) i "R efo rm a c ijo s n u o s lū g is i r k a t a l i k ą r e a k c i­ j a " 16 7 (Upadek r e f o r m a o ji i k a to lic k a r e a k o ja ) . Draga woJna 6wiatowa zahamowale b a d a n ia h is to ry o z n e i ro z p ro s z y la h is to r y k 6w. CzęAd z n ic h z n a la z la š i ą na e m ig r a c ji. ^ y tiro rz y ly š i ą t e r a z 3 o ė ro d k i badaw oze! w I d te ir s k ie J R sp u b lic e R e d z ie c k ie J , w Rzymie o ra z w S ta n a o h Z Jednoozonyoh. Ra L itw ie R a d z ie c k ie J b a d a n ia h i s t o r y c z ne k o n c e n tr u ją š i ą w R ile h sk im Pahstwowym U n im e rsy te o ie im . V inoasa Kapsukąaa ( V iln ia u s V a ls ty b in is V.Kapsuko v a rd o U n i v e r s i t e t a s ) 168 o ra z w L i t e v s k i e J A kadem ii Rauk ( L ie tu v iu Mokslo A k ad em ija). W Szymie reaktyw ow ano w 195* r . L ite w sk ą K a to lio k ą Aka dėmią liau k (z a lo ž o n ą Jak w sponniano Ju ž - w 1922 r . w Kownie)16^ . Aka darnia t a ko n ty n u u je wydawniotwo przedw oJennych " L ie tu v ią K a ta lik ą Mokslo A kadem ijos Suva­ žiavim o D a r b a i" , a p o n ed to od 1965 r . w ydaje " L ie tu v iu K a ta lik o Mokslo A kadem ijos M e t r a š t i s " (R o czn ik I d t e v s k i e J K a to lic k ie J Akadem ii Rauk) or 8 z o g la s z a p re o e poza ty m i w ydawnictwam i. V p re o a c h b ad av czy ch h i s t o r i a K o šo io la na L itw ie z a jm u je t u p o ozesne m iej c e . W S ta n a c h Z Jed noozonyoh znowu g ro n o uozonyoh l i t e n s k i o h zo rg an iz> w alo w B o sto n ie o šro d e k , k td ry w l a t a o h 1953-1969 wydal 36 tom oeą ¿ .te m s k ą E noykloped ią ( L ie tu v ią f t i o i k l o p e d i J a ) , w k t d r e j h i s t o r i a K o ėcio la na L itw ie zo s t a l a s z c z e g d ln ie zaa k o e n to v an a . Z n a la z ly š i ą tam n le k ie d y b e rd z o o b - s z e rn e b a s la o b isk u p stw a o h na L i t v i e , b is k ū p a c h , o Akadem ii W ileh sk i e j , o s e m in a ria c h duchownyoh, o zakonaoh i w a ž n ie ja zy c h k la s z to r a c h , o s ta r s z y o h p a r a f i a c h . To šamo w ydavniotw o w ydalo in n e o b sz e rn e d z ie i o encyklopedyozne "Musą L ie tu v a . K ra što v i e t o v i ą i s t o r i n i a i , g e o g ra ­ f i n i a i , e t n o g r a f i n i a i b r u o ž a i" (Raaza L itw a . Z ary sy h is to r y o z n e , g eo g r a f io z n e , e tn o g r a f io z n e m iejsoom ošoi k r a j u ) 17 0 , w ktdrym znajdujem y sp o ro m a te r ia lu do d z i e j 6w p o szo zeg d ln y o h m ia s t i w si ta k ž e i w d i e o e z j i v i l e b s k i e j . W B o sto n ie v y c h o d z i r d v n ie ž godny odnotow ania m ies ią c z n i k k u ltu r a ln y " A id a i" (B oba)171, na lamaoh k td re g o spotykamy ta k ž e a r ty k u ly z h i a t o r i i K oA ciola, zw Isszcza p id r a Z .I v i n s k i s a , P. R a b ik a a s k a s a ,* P .J a tu lis a ožy P . R e k l a i t i s a . P onadto w Cbioago d z ia la od 1956 r . L ite n s k ie T o w a r^ stw o H is to ry o z n e (L ie tu v o s I s t o r i j o s D ra u g ija ) z wlasnym piamem "T a u to s P r a e i t i s " (P rz e s z lo ė d R aro d u ), k t 6-

167 Ws K rik ao io n y b e L ie tu v o je . Kaunas 1938 s . 2 1 1 -277. 168 Tak nazywa s i ę t e n u n im e rs y te t od 19*5 Zob. V iln ia u s U n iv e rs i­

t e t a s . Red. A .B andžius i i n . V iln iu s 1966 s . 1*5. 16^ H .K ra sa u sk a a i L ie tu v ią K a ta lik u Mokslo A kadem ijos v eikim o i r d a r­ bą a p ž v a lg a (1 9 5 * -1 9 6 5 ). M e tr a S tis . T . 1 . Roma 1965 a . 329170 T. 1 - * . B oston 196*-1968. 171 Pismo t o z a o z ą to wydawad w 19*5 w Monaobium, le o z wkr 6t c e p r z e n ie s io n o do USA.

r e od 1971 r . n o s i t y t u l " L ie tu v iu T a u to s P r a e i t i s " (P rz e s z lo ė d Nero­ do Id te w s k ie g o )1 '72. Z em ig ra c y jn y o h h i s t o r y k 6w lite w s k i o h najw iększym dorobkiem naukowym w z a k r e s le h i a t o r i i K odoiola na L itw id mote p o sz c z y c ld s i ę zm arly przedw ozeėnie p r o f e s o r Zenonas I v i n s k i s . U r o d z il s i ę on w 1908 r . w K au aen ai. S tu d ia h is to r y c z n e u k o h czy l na u n iw e rs y te o ie w Kownie, a p o tem stu d io w a l je s z c z e w Monachium i B e r l i n i e e g d z ie w 1932 r . u z y sk al d o k to r a t . H a b ilito w a l s i ę w 1933 r . i w t y a t e ro k u o b j ą l k a te d r ę h i s t o r i i na a n iw e r s y te o ie w Kownie po p r o f . A .A le k n ie . W 1940 r . z o s ta l p ro fe so rė m nadzwyczajnym i ro z p o o z ą l w yklady na u n iw e rs y te o ie w V il­ n i e . Po w o jn ie z n a l a z l s i ę w Bzym ie, a od 1953 r . w Bonn, g d z ie p o ozątkowo p reo o w al w I n s t y t ū c i e B a lty c k im , a potem v y k la d a l na t a m te jszym u n iw e rs y te o ie h i a t o r i ę n a ro d 6w b a lty o k io h i P o l s k i . Zm arl w 1971 r . 1? * . Z a in te re s o w a n ia I v i n s k i s a o dnoėnie do d z ie jd w K odciola s k u p ia ly s i ę g ld w n ie na o h r y s t i a n i z a c j i L itw y1^ o ra z na rd žn y o h z a g a d n ie n ia o h z o k re su r e f o r m a o ji i k o n tre fo rm a c j i 1 ^ . N aležy t u ta k ž e uw zględnid je g o m onografię o 6w. K azim ierzu**1 7 6 . I v i n s k i s b y l h i s t o r y kiem o dobrym w a rs z ta o ie naukowym, k td r y 6w ie tn ie z n a l a ro h iw a lia waty k a h a k ie i na n ic h o p i e r a l s i ę w w ie lu sw oioh p ra c a o h pow ojennyoh. Podobno n o s i l s i ę z žandaram n a p is a n ia h i a t o r i i K o šcio la na L itw ie , a l e n i e s t e t y te g o n ie s r e a l i z o w a l . ^ y d a je s i ę t e z h is to r y k d v o s t a t n ie g o o k re su je d y n ie I v i n s k i s mdgl s p r o s ta d temų z a m ie rz en iu 17 7 . 172 173

174

175

176 177

Hys h įs to r y o z n y d z i a l e l n o ė o i te g o Towerzyetwa do 1968 r . da j e A. Rūgytė w a r ty k u le " L ie tu v iu i s t o r i j o s d r a u g ijo s p e n k io lik m e tis " ( L ie tu v iu T a u to s P r a e i t i s . T . 3 k n . 2 (10)* 1973 8 .7 - 2 2 ) . U k azal s i ę o a ly s z e r e g ž y o io r y s 6w I v i n s k i s a , omawiają c y c h je g o žy­ d e i d z ia la ln o d d naukową. Zob. I v i n s k i s Z enonas. Wj l i e t u v i ų e n o i k l o p e d i j a . T . 9 . B is to n . 1956 s . 1 9 9 -2 0 1 ; B .K ra sa u sk a s! I s t o r i k a s Zenonas I v i n s k i s . A id a i. B. 1968 s . 2 8 9-297; S .S u ž ie d ė lis * Zenonas I v i n s k i s i s t o r i j o s m ok sle. A id a i. B. 1972 a . 12 1 -1 2 5 ; A.Maceina* T a s a i n e p a ž įs ta m a s is I v i n s k i s . A id a i. B. 1972 s . 126-143. Po k r y ž ia u s ž e n k lu . T ie s o s K e lia s . B. 1937 s . 325-339» K ry k scio n y b e s k e l i a s L ie tu v o n . Tamže. B. 1938 s . 2 7 3 -3 1 2 ; L ie tu v o s k r ik š to p ro b le m a . A id a i. B. 1966 s . 1 9 3 -1 9 8 , 2 6 6 -2 7 0 , 363-367; V y tauto Di­ d ž io jo d a r b a i K a ta lik u B a ž n y č ia i L ie tu v o je . Kaunas 1930; Zem aiSiu (Medinkų) v y s k u p ijo s įk ū rim a s (1417) i r jo s re ik im e L ie tu v ių t a u ­ t a i (1 4 1 7 -1 9 6 7 ). Suvažiavim o D a rb a i. T . 7 . Boma 1972. Die ^Entwicklung d e r R e fo rm a tio n i n L ita u e n b i s zum B rsch ein en d e r J e s u i t e n (1 5 6 9 ). F orsch u n g en z u r e u rp a is o h e n G e s o h lte . Bd 12 Ber­ l i n 1967 s .7 - 4 5 ; Die B o lle d e r J e s u i t e n im D ie n s te d e r G eg en refo r­ m ation i n L ita u e n . W* B i a s s u n t i d e l l e Communioazioni d ė l X C ongresso I n t e r n a z i o n a l e de s c ie n z e s t o r i o h e . F lo re n z 1955 Bd s . 2 7 6-280, A t t i d ė l X C o n gresso I n t e r n a z i o n a l e . Roma 1957 s . 47 4 -4 7 8 ; Die D ru c k e re i d e r J e s u i t e n l n V iln iu s und d ie e r s t e n l i t a u i s c h e n k a to l i 8chen B üch er. Com m entationes B a l t i o a e . T. 1 * 1953 s . 2 7 -6 7 ; K ir ohengesang i n L ita u e n im XVI-XVIII J a h r h u n d e r t. Tamže, s . 6 8 -106; M e rk e lis G i e d r a i t i s a rb a L ie tu v a d v ie ju am žių s ą v a r t o j e . A id a i. B. 19 5 1 n r 3 - 7 , H. 1953 n r 8 - 9 , H. 1955 n r 4 i 10. Š v e n ta s is K azim ieras 1 4 5 8 -1 4 8 4 . New York 1955. B i b l i ’g r a f i ę p r a c I v i n s k i s a , c h o o ia ž n ie k o m p le tn ą , p o d a l V .P r iž g i n t a s w o z a so p išm ie " I L a is v ę " (B . 1972 n r 54 s . 7 3 -7 8 ).

-

42

-

Dobrym h is to ry k ie m b y l A d o lfa s Š apoka, urodzony w 1906 r . w Gry­ b e l i a i , a zm arly w 1 % 1 r . w K anadzie1 7 8 . M niej on jed n ak in te r e s o w a l s i ę b i s t o r i ą k o ė c ie ln ą . Z d z ie d z in y t e j na uwagę z a s lu g u ją je d y n ie n a s tę p u ją o e p o z y c je : " A t s a k i n g i e j i i L ie tu v o s p o l i t i k o s v a d e i refo rm ą seim o mėty" (O d p o w ie d z ia ln i przyw 6dcy p o l i t y k i l i t e w s k i e j w l a t a c b s ė ja u r e fo rm )1 7 9 , po 6w ięcona w d u ž e j m ierze bpowi Ignacemu M a sa lsk ie ma, "T ry s dokum entai i š XVI a . p a b a ig o s b y lo s d ė l V iln ia u s vyskupo p asy rim o " 180 i "Š v . Kažirni r o p a la ik y s a u g o jim a s"1 8 1 . Vypada t u wspomnieč t a k t e o przebyw ającym o b ecnie na e m ig r a c ji, a p u b lik ų ją c y m p ra c e ju ž i p rs o d w o jn ą, k s . J u o z a p a s le V aiŠ n o rze. U rod z i l s i ę w P u s k e ln ia i k o lo M ariam pola, w s tą p il do pgrom adzenia m a rią n 6w, w ktdrym p d ž n ie j b y l p ro w in o jalem i re k to rė m ‘g'tudidv f i l o z o f i c z nych182. Na jw a ž n ie js z ą je g o p r a c ą j e s t " M arijo s g a rb in im a s L ie tu v o je " (K u lt M a rii na L itw ie ) 183. Godne odnotow ania s ą r 6w niež Jego p ra c e d o ty c z ą c e w a lk i duchow iedstw a k a to lio k ie g o z r u s y f l k ą c j ą po p o w stan iu styczniow ym 18i*', zgrom adzenia m arian 6w183 * o ra z o a rc y b p ie Jerzym M atulew io z u 188. H isto ry k ie m s p e c ja liz u ją c y m s i ę w b a d a n ia c h nad d z ie ja m i Akadem ii W ile d s k ie j o r a z zakonu j e z u i t 6w w W ielkim K ėię stw ię L itew skim j e s t j ė z u i t ą P a u lu s R a b ik a u sk a s. U r o d z il s i ę w G udžiūnai k o lo K ie jd a n w 1920 r . W 1948 r . z o s t a l wy6w ięcony na k a p la n a , n a s tę p n ie stu d io w a l h i s t o r i ę na T Jn iw ersy tecie G re g o ria d sk im , g d z ie od 1955 p ra o u je j a ­ ko p r o f e s o r h i s t o r i i K o d o io la ; b y l t e ž dziekanem fltydzialu H is to r y c z nego1 8 7 . N a jw a ž n ie jsz e je g o p r a c e d o ty o z ą - ja k wspomniano - Akademii

178 Obazerny ž y c io ry s i omdwienie d z i a l a l n o š o į naukowej z a m ie ė c il S. 179 180 18 1 182 183

18Zf 183 188

187

S u ž i e d ė l i s w pošm iertnym w ydaniu p ra c y A .S ap o k i " S e n a s is V iln iu s " (Broklyn-N ew York 1963) p t . "Knygos a u t o r i u s " s . 263-305)• Senove. T . 2 i 1936 Kaunas s . 61-173* L ie tu v o s P r a e i t i s . T . 1 i 1941 a . 697-702. A id a i. R . 1958 s .1 4 0 -1 4 4 . V aišn o ra J u o z a p a s . Wt L ie tu v iu e n c i k l o p e d ija . T. 3 2 . B oston 1965 s . 386-387* Roma 1958. K a ta lik o k unigo v e i k l a k ovoje su r u s i f i k a c i j a p r i e a k a r i n i ę mėty. Suvažiavim o D a rb a i. T . 3* Kaunas 1939 s . 2 9 -5 0 . K e le ta s b ru o ž iu i š M arijo n u V ie n u o lijo s i s t o r i j o s . T ie s o s K e lia s . R. 1934 n r 5 . 7 -1 1 • H. 195$ n r 1 1 , R . 1936 n r 4 . A rk iv y sk u p as J .M a tu le v ič iu s V i l n i u j e . W: A rk iv y sk u p as J u r g i s M atul a i t i s - M a t u l e v i o i u s . U z r a s a o i. Londonas 1953 8.13-2151 A rk iv . J . M a tu le v ič ia u s V iln iu s G o lg o ta . A id a i. R. 1952 s . 158-169» 2 2 1-224, 2 6 0 -2 6 9 . N aležy t u zazn a cz y d , že V a išn o ra j e s t od 1967 r . p o s tu la ­ to rem g en eraln y m p ro c e s u b e a ty f ik a c y jn e g o aroybpe J.M a tu le w io z a . J .P u z in a s i R a b ik a u sk a s P a u l i u s . Wi L ie tu v iu e n c ik lo p e d ija . T. 2 4 . B oston 1961 s . 310-311.

-

43

-

siOO

W ile h s k ie j . Poza tym z e m ie š o il a z e ra g o b azern y ch h a s a i w " L ie tu v iu K n c ik lo p e d ijs " , d o ty c z ą c y o h A kadem ii, j e z u i t 6w w og 6 l e i k o le g lč * j e z u ic k ic b na L itw ie i R u s i. B yl t a i re d a k to rė m d o b rza wydanego tomą ž rd d e l do d z i e j 6w K oėoiola na L itw ie 1®9 . Cenne s ą r 6w niež je g o p r z y czy n k i do d z i e j 6w k u ltu 6w. K azim ierza190. R ab ik au sk as b a z u je g ! 6wnie na ž rd d la c b rzy m sk io h . Innym h ia to r y k ie m , ukierunkowanym w awt>ioh b a d e n is c h do d z i e j 6w zakon 6w ėw. F ra n o ia z k a , j e s t V ik to r a s G id ž iū n a s. U ro d z it a ię w 1912 r . w M arinka k o lo Sim ną, w s t ą p i l do zakonu B ra o i M niejszyoh (b e rn a rd y n 6w ), a k o h c z y l h i s t o r i ę na P ap iesk im U niw erB yteoie 6w. A ntoniego w Rzymio, g d z ia t e ž u z y s k a l d o k t o r a t . O becnia m iaazka i p ra o u je w S ta naoh Z jednoczonycb191. G16wne je g o z a in te re s o w a n ia badawoze k o n c e n tru ją ^ p ię - j a k zaznaczono - na zakonaoh na L itw ie , zw laszcza f r a n c i s z k a h s k ic h . Godne odnotow snia s ą n a s tę p u ją c e Jogo p ra o e z te g o z a k re a u : "Be f r a t r i b u s m in o rib u a i n L i t u a n i a " (P e rs I Roma 1950 ) , "De i n i t i i a F ratru m M inoruo de O b s e rv a n tia i n L itu a n ia (1460-1600) "19 2 *, "Vienuo­ l i j o s L ie tu v o je IX-XV a m ž ia i" (Zakony na L itw ie w IX - XV w .) 195, " V ie n u o lijo s L ie tu v o je i r i I - X £ a m ž iu je " 194 " A u g u s tin ijo n a i L ie tu v o je " (A u g u s tia n ie na L itw ie ) 199 i " P ra n c iš k o n a i o b a e r v a n ta i L ie tu v o je XV i r XVI a . " (P ra n c ia z k a n ie o b serw anoi na L itw ie XV i XVI w .)19 6 *. G id z iu n a a n a l e ž a l t e ž do z e s p o lu , k t 6ry opracowywal wydany tom r e l a o j i o s t a n i e d i e c e z j i w il e h s k i e j i žm u d zk iej. H ia to ry k ie m o n ie m niej dobrym p rzy g o to w an iu naukowym j e s t ka. R apolas K ra sa u sk a s. U ro d z il s i ę w 1913 r . w p o w ie c ie Ukmerge, ukoiic z y l Sem inarium Dpcbowne i U n iw e rs y te t w Kownie, e po d r u g ie j w o jn ie r 6w niež U n iw e rs y te t G r e g o r ia h s k i19' . D al dūžy w klad do opracow anej " L ie tu v iu E n c ik lo p e d ija " , w k t d r e j z a m ie š c il o b szern e h a s lo o d ie c e ­ z j i w i l e h s k i e j , o s e m in a ria c h duchownyoh w ile h s k ic h o ra z o azeregu 188 Medžiaga se n o jo V iln ia u s u n i v e r s i t e t o i s t o r i j a i . M e tr a š tis . T. 3 : 1967 s . 2 2 1 -2 6 6 , T. 4 : 1968 s . 3 2 1 -3 6 8 , T. 5 : 197 O 8 .301-33B ; Moks­ l i n e pažanga V iln ia u s A k ad em ijo je. Suvažiavim o Barba i . T. 7 : 1972 8 .2 0 3 -2 3 4 . 189 R e la tio n e s s t a t u s d io e c e siu m i n Magno B ucatu L itu a n ia e . Ts D io eces e s V iln e n s is e t S a m o g itia e . Romae 1971. 190 B id ž io s io s s v . K azim iero Š v e n te s V i l n i u j e 1604 i r 1636 m e ta is . A id a i. R. 1958 s . 1 1 8-128; P a s ta b o s p r i e Š v. K azim iero g arbinim o i s t o r i j o s . A id a i. R. 1958 s . 305-311. 191 G id žiū n as V incas V ik to r a s . W: L ie tu v iu e n c ik lo p e d ija . T. 7 . Bos­ t o n 1956 s .2 0 6 -2 0 7 . 192 Archivum F ran ciscan u m H is to ric u m . R. 63* 1970 s . 4 4 -1 0 3 . 195 Suvažiavim o D a rb a i, i . 6 : 1969 s . 189-241. 194 M e t r a š t i s . T . 51 197 O s . 261-296. 195 Tamže. T. 4* 1968 s . 305-320. 196 A id a i. R. 1970 8 .7 1 - 7 7 , 116-122. 197 K rasau sk as R a p o la s . W: L ie tu v iu e n c i k l o p e d ija . T. 12. B oston 1957 8 .5 5 8 .

-

44

-

biskup6w i o6rodk6w k o ė o ie ln y o h na L itw ie i B u s i. Z in n y ch p ra o na u wagę z a s lo g u je " K a ta lik u b a ž n y č ia L ie tu v o je ZVI-ZVII a m ž iu je " (Ko6o i d l K a to lic k i na L itw ie 271-X V II m.)"198. I K rasau sk as w lo ž y l dužo p ra o y , može n a jw ię c e j, v wydany tom r e l a o j i d i e o e z j i v i l e d s k i e j i ž m u d z k ie j, w ktdrym je g o d z ie le m b y lo op racow anie te k s td v w sz y a tk ic h r e l a o j i , n o t d la d i e o e z j i w i l e d s k i e j o r a s indeksdm 199. Gl6wne p ra o e k o le jn e g o badaoza d z ie j6 w k o ė o ie ln y o h L itv y , w sp6lpraoow nika v wydawaniu e n c y k lo p e d ii o rą z wspomnianego ju ž tomu r e l a ­ o j i , k s . P e u liu a a J a t u l i a a , d o ty c z ą k a rd y n a la J e rz e g o B a d z iw illa i bpa žm udzkiego M ik o ia ja P a c o . U ro d z il s i ę w VabalnJinke k o lo B ir ž . Dok to ry z o w a l s i ę na ū n iw e rs y te o io G reg o riad sk im z te c u o g i i 2 0 0 201*, le o z zajm uje s i ę h i s t 'o r i ą K o ėo io la w s n o j e j O jo z y ž n ie . Ka uw zg lęd n ien ie z a s lu g u ją n a s tę p u ją ę e je g o p u b l i k a c j e i " K a rd in o lo J u r g io B a d v ilo v e ik ­ l a L ie tu v iu t e r p e " (D z ia la ln o ė d k a rd y n a la Je rz e g o B a d z iw illa w " o k re s i e lite w s k im " ) 20\ "K a rd in o lo J u r g io B a d v ilo a p ir m o ji k e lio n e I t a l l kon (1 5 7 5 )” (P ie rw sz a p odrdž k a rd y n a la J e rz e g o B a d j|iw illa do I t a U i) 2 0 2 o ra z " ž eiaai ^ į ą vykūpąs U .Paoas P ad u v o je" (B iskup žmudzki M. Pao w Padw ie)2 0 9 *. H isto ry k ie m s z t u k i , mająoym na svoim k onoie p u b lik a o je d otyoząoe 8 a k ra ln y o h o biekt6w w d i e o e z j i w i l e d s k i e j , j e a t P o v ila s B e k l a i t i s , u r . w 1922 r . w Kownie. W ap6lpracow al w wydawaniu l i t e w s k i e j en o y k lo p e d i i o ra z z I n s ty tu te m B alty o k im w Niemozeoh Zaohodnich 204 • H is to r y ka d i e o e z j i w il e d s k i e j muazą z a in te re s o w a d je g o p ra o e o k o ė o io la o h zamkowych na L itw ie 2 0 9 , o k o ė o ie le ėw. Anny w V iln ie 206 * o ra z o w ile d s k i e j k a te d r z e 20^ . N aležy zazn ao zy d , že w l i t e w a k i e j p n o y k lo p e d ii z a m ie ė o it on s z e r e g oprsoow ad o k o ė o ie ln y o h o b ie k ta o h zabytkowyoh. Dla p e ln e g o obrazu n a le ž y t e ž odnotowad h isto ry k d m zviązan y o h z L itew skim Towarzystwem H istoryoznym w C h icago. Tu n a j b a r d z i e j z a s lu ž o 198 Suvažiavim o D a rb a i. T. 6 i 1969 s . 189-241. 199 Zob. B e la tio n e a s t a t u s , s.X i moja re o e n z ja te g o d z i e l a , zam ieszozona w Č tu d ia th e o lo g ic a v a r s a v i e n s i a . B. 1 2 : 1974 n r 2 s . 285200 J a t u l i s ( J a t u l e v i č i a u s ) P a u l i u s . Wi L ie tu v iu e n c ik lo p e d ija . T. 2 5 : 1961 s . 9 8 -9 9 . 201 Suvažiavim o D a rb a i. T . 7 : 1972 s . 2 3 5 -2 68. 202 A id a i. B . 1961 s . 156-164. 205 T au to s P r a e i t i s . T . 2 k n . 1 : 1964 s . 1 4 3-152. 20*4' J .P u z i n a s : B e k l a i t i s P o v ila s V ik to r a s . W: L ie tu v iu e n o ik lo p e d ija . T . 2 5 . B oston 1961 s . 9 8 -9 9 . 209 D ie B u rg k iro h en i n L ita u e n . C om m entationes B a ltio a e . Bd 6-7* 1958-1 9 5 9 s .2 0 9 -2 4 7 . 206 Die g o tis o h e S t.A n n e n k irc h e i g V įln iu a . Tamže. B. 1955 i o d b .; M ėginim ai a t s p ė t i Sv. Onos b a ž n y č io s V il n i u j e a r c h i t e k t ą . A id a i. B . 1970 s . 2 0 -2 4 . 20? K e tu r i V iln ia u s k a te d ro s p a v e i k s l a i . A id a i. B. 1956 a . 1 5 -2 2 ; Sv. K azim iero k o p ly č ia V i l n i u j e . A id a i. B. 1958 s . 129-139-

-

45

-

nymi w d z i e d ž i n i a badaú ned h i a t o r i ą k o ė o ie ln ą a ą A ntenaa Ruksa i k s . Jo n a s BįLoiunas* Obydwaj a z o z e g ó ln ie i n t e r e a u j ą s i ę za^onem je s u ító w , i c h k o la g in a 1 Akad e tilą w V iln ia « B io lu n a s n a p la a l z t e j d z ie d z ln y n a etęp u d ąo e p r a o e i " P i r m i e j i j ė z u i t a i V i l n i u j e " (P ie rw a i j e z u i o i w V iip i e ) 2 , / 'P i r m o s i o s jė z u i t ą , k o l e g i j o e Į s t e i g i m a s I d e tu v o je - V iln iu je ( 1570 )" * (Z a lo ž e n io p ie r v a s e g o K o le g iu n je z u itó w na L itw ie - w V il­ n i e ) 2^9 i " A p a š ta lą S o stp i r J ė z u i t u O rdino p i n t i e j i bandym ai j e a u i t u a Į k u r d i n t i L ie tu v o je (1 5 5 5 -1 5 6 5 )" ( S t o l i o a A p o ato lak a i pierw aze рил próby zakonu T ovarzystw a Jezuaow ego sp ro w o ú zenla je z u itó w na Idtw p) • Rakfía n a to m ia a t p p u b lik o w a li "D iariu m S o o i e t a t i s J e a u ” i r l i e t u v i ų , kalb a V i l n i u j e " ( D ia r iu s a Towarzyatwa Jezuaowego i jp z y k l i t e w s k i w V i l n i e ) 20891211B "1570 V iln ia u s k o l e g i j o s I r 1585-84 a . akad em ijo s l a i s v ų ­ jų menu pamok? l e n t e l e s i r h u m a n istin ė j ė z u i t ų mokykla " 212 * o ra z o p ra oowal " L ie tu v o s u n i v e r s i t e t ų i s t o r i j a " ( H ia to r ia u n iw e re y te tu l i t e w s k ieg o ) ja k o o z . 1 - a z ą d z ie la wydanegp pod r e d a k o ją F .C epėnasa w C hica­ go w 1572 r . p t„ " L ie tu v o s u n i v e r s i t e t a s -1579-1803-1922" s . 3 -3 4 6 . Obydwaj h is to r y c y b e z u ją glóm nie na a r o h iw a lia o h rzy m sk io h , zw laszoza je z u io k io h . Na L itw ie R a d z ie c k ie j oérodkiem h ad ad h is to ry o z n y o h j e s t p rzed e w szystklm V iln o z Paústwowym U n iw ersy tetem I d . V inoasa M io k iev io iu aa Kapsukaaa o r a z L ite w a k ą Aka dėm ią R auk. M iejsoow i h ia to ry o y w b a d a n ia o h swyoh z w ra o a ją s z o z e g č ln ą uwagę na h i s t o r i ę p o lity o z n ą , goapod a ro z ą i s p o ie c z n ą , m nioj n a to m le a t na d z i e j e k o ė o ie ln e . S tą d n io dziw nego, že d o ro b ek w d z ie d z in ie h a d a d h i s t o r i i K o éo io la na L itw ie n ie j e s t im ponująoy. N ie k tó re p r a o e , o i l e d o ty o z ą K o é o io la , aą zw iązane z b ad an iam i goapodarczym i ( m a ją tk i k o ė o ie ln e ) , d z į e j a n i s z k o ln iotw a, p r o f e s o r a o i A kadem ii V il e ú s k i e j o ra z ruohem reform aoyjnym . Z a u to ró w , k tó rz y zajm o w ali a i ę zagadnieniam j. z h i s t o r i i k o ė o ie l­ ne j L itw y , n a le ž y w ym ienió: P o v ila s a F a k a r k lia a (1902-1955)* Ju o zasa J u r g i n i s a , Lęvasa V la d in ir o v a s a o ra z In g ė L u k š a itė i U .L u k šien ė. Pak a r k lia opraoow al z p o z y o ji mark e i s t ow skioh ekonomiozne i р гв то е p o lo ¿ e n ie K oéoiola K a to lic k ie g o na L itw ie w XV-XIX w .21^ J u r g i n i s , jed en z n a jp lo d n ie js z y o h w apólozesnyoh h ia to ry k ó w na L itw ie , j e s t autorėm p ra o o r e n e s a n a ie i humanizmie na L itw ie 21\ o a z tu o e l i t e w a k i e j 21^ , 208 T au to s P r a e i t i s . T. 2 k n ,

*1965 a . 4 9 -9 0 .

209 Tamže. T .2 k n . 3 - 4 i 1967 s . 3 -9 3 . 210 Tamže. T .2 k n .1 t 1964 s . 33-472 11 Tamže. T. 1 k n . 3* 1961 s . 4 0 9 -4 2 3 . 212 Tamže. T . 2 k n . 3 - 4 : 1967 s . 95-1 2 2 .

21^ Ekonomine i r t e i s i n ė k a t a l i k ų b a ž n y č io s p a d ė t i s L ie tu v o je k(XV-XIX a . ) . V iln iu s 1956. 21* R en esan sas i r humaniamas L ie tu v o je . V iln iu s 1965* 219 L ie tu v o s meno i s t o r i j o s b r u o ž a i . V iln iu s 1960.

-

46

-

O s tr e j Brasaio 2*16, a ta k ž e o pewnyoh z e g e d n ie n ia c h gospodarozyeh i apole c z n y o h , zv iązan y o h z Košoiolem 2^''7. P o n adto b y l ’sspA lautorem d z ie la " V iln ia u s m ie sto i s t o r i j a nuo s e n i a u s i * l a ik iĮ i k i S p a lio r e v o l i u c i ­ jo s " ( H i s t o r i a m ia sta W ilna od n e jd a w n ie js z y c h l a t do n e w o lu c ji pafc2*1 fl d z ie rn ik o w e j) , w ktörym z trię ž le p r z e d s ta w il spraw y r e l i g i j n e m iaat a W ilna do 179^ r . Opraoowal on je s z o z e o a ly s z a r e g m n iejszy o h i v ię k sz y o h p r a o , k t 6r e n a s t u n i e i n t e r e s u j ą . T e , k t 6r e wspomnialem, ohoč p is a n e je d n o s tr o n n ie , d o ty o z ą w ja kimš s to p n iu i d i e o e z j i w ileA s k ie J . K o lejn y h i s t o r y k Levas V la d im irovaa i n t e r e s u į e s i ę sz o zeg A ln ie b i ­ b l i o t e k a mi i k s ię g o z b io ra m i. Dziojdw b i b l i o t e k i Akadem ii i U niwersyt e ­ tų W ileA skiego d o ty c z y je g o p ra o a "400 metu k u l t ū r o s , š v ie tim o i r mokslo ta r n y b o je " (400 l a t w s lu ž b ie k u l t u r y , o ė w ia ty i n a u k i) , opubPolikow ana w k s i ą ž c e , w ydanej z o k a z j i 4 0 0 - le o ia t e j b i b l i o t e k i 2 6w i ę c i l t e ž p a rę a rty k u ld w k s ię g o z b io ro w i bpa s u fra g a n e W ileA skiego Je rz e g o A lb in o s e *220 2 18 6 i b ib lio te k o m ko 6cieln ym 2 2 1 , g e le ž y w re sz c ie wspomnied In g e L u k š a ite , k t 6 r a zajm u je s i ę o k reaėji r e f o r m a c ji 222 i M. L u k š ie n e , a u to r k e o b s z e rn e j p rao y o s z k o ln io tw ie na L itw ie w p ie rw s z e j p o lo w ie XIX w .22*.

1 . 3 . H isto ry o y in n y c h narodow oöci H istorykA w in n y ch narodow oA ci, p oza P olakam i i L itw in am i, d z ie je Ko6o i o l a K a to lic k ie g o w W ielkim K a ię s tw ie L ltew skim malo in te re s o v ra ly . J e d y n ie p rz e ö la d o w a n ia K o ėcio la K a to lic k ie g o i k a s a ta u n i i na ziem iach 216 A udros v a r t a i . V iln iu s 1960. To šam o .o p u b lik d ean o w języ k u p o l s kimi O stra Brama. V iln iu s 1960 .

21^ H e a k c in is b a ž n y tin iu j u r i s d i k c i j ą vaidmuo V iln ia u s i s t o r i j o j e . D arb ai L ie tu v o s I s t o r i j o s I n s t i t u t a s . T. 1 : 1951 s . 88-153? * a ip b a ž n y č ia L ie tu v o je gynė iS n a u d o to ju i n t e r e s s u s " . V iln iu s 1954. 218 V iln iu s 1968. 219 ws K u ltu ru k r y ž k e l ė j e . V iln iu s 1970 s . 5 -8 8 . Zob. moję om6w ie n ie t e j p u b lif c a c ji w " S tu d ia fcheologioa v a r s a v i e n s i a " . K. 12 1 1974 n r 2 s .2 8 6 . 220 I s b i b l i o t e k ų L ie tu v o je i s t o r i j o s . B ib lio te k in in k y s te s i r b i b l i o ­ g r a f i j o s k la u s im a i. T . 4 : 1964 a . 2 1 7 -225. 221 V ie n u o lin p i r b a ž n y č ių b i b l i o t e k o s L ie tu v o je ( i k i 1800 m.) Bnygot y r a . Nr 1 ( 3 ) : 1970 s . 93-1 0 0 . 222 R e fo rm a c ijo s v e i k ė j a i L ie tu v o je i r l i e t u v i u k a lb a XVII av L ie tu ­ v o s TSR M okslu A kadem ijos D a rb a i. R. 1971 s e r i j a A n r 1 (35) s . 111-125? L ie tu v iu k a lb a re fo rm a c in iam e ju d ė jim e XVII e . V iln iu s 1970; A V olano p a s iu r o s i visuom enes k ilm e , s t r u k t ū r a i r t e i s e s f u n k c i j o s . L ie tu v o s TSR Mokslu A kadem ijos D a rb a i. R. 1968 s e r i j a A n r 2 (27) s .5 7 - 7 3 . 22^ L ie tu v o s š v ie tim o i s t o r i j o s b r u o ž a i XIX a . p irm o je p u s e j e . Kaunas 1970.

-

47

-

b y le g o W. K sięatw a L ite w sk ie g o W XIX w. z w r6 c lly na s i e b i e uwagę h i storyk6w na Z ao h o d zie. Gdy o h o d zi o naūkę h is to r y c z n ą w R o s j i , t o tu p r z e s z lo š c i ą lite w s k io h ziem , w c ie lo n y c h do C esaratw a tr a k ta ta m ! r o z biorow ym i P o l ė k i , z a c z ę to in te re a o w a č a i ę d o p ie ro od polowy XIX w. W iązalo a i ę t o z ogdlnym n a sta w ie n ie m o f i c j a l n y c h ozynnik6w r o a y j s k io h , k t6 r o po po w 8 tan iu listopadow ym z a c z ę ly uwažad ziem ie p r z y lą c z o ne w o z e s ie ro z b io r6 w R z e c z y p o a p o lite j do R o 3 ji za k r a j p is rm o tn ie r u s k i . S tą d t e ž z a c z ę to o f i c ¿ a i n i s nazywad Z ach o d n ią Ros j ą (Z apadnaja B o s a i j a ) , p d ž n ie j g u b o m is l i t e w a k i s z a c z ę to nazywad P 6 lnoono-Z achodnim Krajem (S isw is ro -Z a p a d n y j K r a j ) , a g u b o m is k±jow aką, « o ly d s ką i p o d o la k ą - Poludniow o-Zachodnim Krajem ( Jugo-Z apadnyj K r a j) 2 H isto ry o z n a nauka r o e y js k a a t a r a l a a ię o d tą d wykaza6 s lu s z n o ė č p o g lą du o p is r w o tn is ru8kiin i praw oalaw nyn charakfcerze ty c h ziem , oo ¿ ė s t czyBtym wyoyslem o dnoėnis do ts rs n 6 w l i t s w s k i o h . Temų o elo w i š iu ž ą t s ž publikow ans ž r6 d la z archiw 6w w V i l n i s , K ijow ie i W itebsku o rą z z M stry k i L ite w a k ie j, m ie s z c z ą c e j s i ę w C e s a r a k ie j B ib lio to o s P u b lio z n e j w P e te ra b u rg u *22 *28^ . Badaoz d i e o e z j i n i l e i i s k i e j n ie može pominąd wydawanych p r z s z V ileA ską Kom iaję A ro h e o g ra fio z n ą "A kt izdaw ajem yoh Wile n a k o ju Kom iais¿u d la r a z b o ra d re v b io h aktow "226 o ra z wydawanych w W itsbsku " I s t o r i k o j u r i d i o z e s k i c h m a tie ria !6 w " . W ty o h bowiem w ie lo to mowyoh wydawniotwach z n a jd u je a i ę sp o ro ž r d d e l r6w niež do d z ie j6 w l i tsw a k isg b K oėciola K a to lio k ie g o . Z h isto ry k 6 w r o s y js k io h t r z s b a w ym ienič D ym itra T o ls to ja (1823-1 8 8 9 )- Sprawowal on rd ž n e w yaokis f u n k c je w r z ą d z is ro s y ja k im r o b e rp ro k u ra to ra Žw. Synodu, m in is tr ą o ė w ia ty , m in is tr ą spraw wswnętrznyoh i a z o fa ž a n d a r m s r ii. P onadto p rezydow al R o s y js k ie j Akadem ii Nauk22^ . J s s t on au to rė m 2-tom ow ej p rao y o K o ė o ie le K a to lic k im w S o s ¿ i, opublik o w a n e j n a jp ie rw w jęz y k u fra n ė u s k im 228, a p d ž n ie j po r o s y js k u 229. W k s ią ž c s t e j om6wil ta k ž e d z i e j e K oėoiola na Id tw ie za czaa6w Rzec z y p o a p o lite j o r a z pod panowaniem B o s ji do 1823 r . S ta n ą l on w n i e j na stanow ipku n a c jo n a lia ty o z n y m , vrogim p o lak o A ci i K o6ciolow i K ato -

224 S .Z a ją c z k o w sk ii W sp ra w ie b eda6 na d d z ie ja m i atosunk6w p o ls k o - lite w a k io h za J a g ie llo n 6 w . Wi S tu d ia h i s t o r i o a w 3 5 - le o ie prao y naukowej Henryka 'LowmiaAskiegof Warszawa 1958 s .2 1 4 | S .K u trz e b a i H is to r ia u s t r o j u P o l s k i w z a r y s i e . T . 3 Wyd. 2 L*6w 1920 «•183. 22^ S .Z a ją o z k o w a k ii W a p r a n ie b e d a li, s . 2 14; B .P ta a z y o k ii C ssarsk a B i­ b lio t e k a P u b lio z n a i M etryka L itew sk a w P a te ra b u rg u . Krak6w 1884. Komiška t a d o c z e k a la s i ę s p e o ja ln e g o opraoow anias B .M ie n io k ii WileAaka K p n isja A ro h e o g ra fio z n a (1 8 b 4 -1 9 1 5 ). Wilno 1925. 22^ T o ls t o j ( g r a f D m itr ij A n d rie jo w io z , 1 8 2 3 -1 8 8 9 ). Wx ffiio ik lo p e d ic z e a k ij S lo w a r. T . 3 5 . S . P i e t i e r b u r g 1901 a . 447. 28 1« o a t h o l i o i s n a ro m ain on B a s a is . T . 1 - 2 . P a r i s 1863-1864. 229 B im sk ij k a to lio is m w B o a a ii. T . 1 - 2 . S . P i e t i e r b u r g 1876-1877-

-

48

-

lic k ie m u , a tą d p rao a o la na s a r t o ė c i n a u k o so j*2 *^ . Poza T o la to je m na Ie ­ ty sy m ie n id P la to n ą Ž a k o sio z a , a a to r a a r ty k u ld s o sile A a k im Samina­ r i u s G lbsnvn2^ i p r o f e s o r a o h V y d zialu T eo lo g io zn eg o na U n is e ra y te o ie v V il n i e 2^ , ja k r d s n i e ž J .t a p p o , k td r y po 1917 r . będąo na e n i g r a o j i , o p u b lik o s a l s j . l i t e s a k i n p ra o ę o p rb b a c h s p ro s a d z e n ia na a t o l i c ę b ia k u p ią w W iln ia B arnarda Maoie jo s a k ie g o 2 ^ . 0 nauoe h i a to r y o z n e j s jęz y k u b i a l o r u a k i n noftna todsid d o p ie ro w XX w. Z o k re su nlędzysojen>.i*go i n t e r e s u J e n a s Je d y n ie Adam S ta n k ie s io z ( a r . 1890 r . , z g i n ą l w o z a a le d ru g io J s o jn y ė s i a t o a e j ) , feaplan a r c h i d i e c e z j i s i l e d a k i e J , d z i a l a c z n a ro d o so d o io sy b i a i o r u a k i 2^4 . P i e a l on o b i a l o r u a k i n ¿įp yko s k o š o io la o h 2^ o rą z d a l bafrdzo ogdlny r y a o h rz e A o ija d a ts a na B ia lo r u a i2^0 . N a to n ia a t ze sap d lo zean y o h h ia to r y k d s B ie l o r a a l R a d z ie o k ie j d s a j a u t o r ę z a a l a ž y l i a s o i n i p r a o a n i, by io h t a u s z g lę d n ič t Senon P o d o k esin i J a k o s M araaz. P ie r s a z y o p a b lik o s a l p r a ­ oę o r e f o r n a o j i na B i a l o r u s i i I d t s i e 2^ orą z a z a ra g d ro b n ie js z y o h a t a d l 6w z ta g o z a k re a u 2^ 0 . Za p ra o ę "B ad ik aln o B eform aoJonnoje d s i ž e n i j e w B i e l o r u a a i l i Id tw ia ( s t o r ą j ą p o lo s in a XVI w .) " 2 *9 o trz y m a l on a to p le d kandydata nauk h ia to ry o z n y o h . M ara*z n a to m ia a t, k td ry u z y sk al a to p ie A k a n d y d ata h i a t o r l i za r o z p r a s ę " A g re a a ijk k a to lio iz n a i V a ti­ kane v L i t s i e i B i e l o r u a a i l «o s t o r o j p o l o s i n i e JtV l-naoz. XVII sw ." (Mlnak 195^) i p r a o u je ja k o sy k la d o s c a v I n a t y t u o i a Pedagogioznyn v G ro d n ie, o p u b lik o s a l k a ią ž k ę "V a tik a n 1 k a to lio z a a k a ja c e rk o s v B ie l o r a a s i i "2 . I p r a s d z l e z a s a r l w n i a j s i e l a o ia k a s a g o n e t a r i a l u a r o h i2^ ° P o r. M .ŽysczyA aki: Z bedab i l i t a r a t a r y o K o ^oiele K ato lio k im s H o a jl i K r d l e s t s i e P o la k ln s s ie k o XIX• Nova P o lo n ia S a o ra . T. 3> 1939 b . 106. 2^ Ob o a n o v a n ii i u a t r o j a t v i e g la v n o j duohovnoj a e n i n a r i i p r i V ile n Bkon U n i v a r a i t a t i a (1 8 0 3 -1 8 3 2 ). C h r ia tia n a k o je C te n i j e . R. 1887 n r 3 -4 a . 2 3 7 -2 8 6 . 2^2 O p r o f e a s o r a c h V ilenakogo Bogoalovakogo P a k u lte ta v n a a to ja a o e n a t o l i a t i i . T a u te . R . 1888 a .3 6 7 -4 0 9 , 556-5952^3 Bandynaa p a v e s t i l a n k a i V iln ia u s vyskupo k a te d ra XVII a a z . p a b a i­ g o je . P r a a i t i a . T . 1 . Kaunas 1930 a . 94-138. 2^ J .Š a t o v i o i Na p r o jd z ia n y n a z l i a o h a . Wt Kaiondz Adan S ta n k ie v io . V iln iu a 1940 a . 1 1 -4 6 . 2^5 R odnaja nova a a v ia ty n ia o h . V iln o 19292^6 C h ry a o ija n s tv a i B ie lo r u a k i n a ro d (B proba a y n te z y ). V iln jo 1940. 2^ R e fo r n a o ija i o b a o e a tv ie n n a j a n y a l B ia lo r u a a i i L itv y ( v to r a ja p o 1o v in a X V I-naoaio XVII v . ) . Minėk 1970. 2^0 Da p y ta n iJ a c b f a r n i r a v a n n i ra d y k a ln a g a ra fa rn a o y J n a g a ru o h a v B ie lo r u a i i L i t v i e v d ru g o j p a l a v i n i a XVI a ta ę o d d z ia . V ia a c i Akad. Navak B ie la r u o . SSR S e r . gram ad. navuk. R. 1962 n r 1 a . 78-89* K v o p ro aa o v z a im o d ie ja tv ii r id ik ą ln o g o n a p r a v le n ija r e f o r n a o i i v B i e l o r a a a i i L i t v i e a e r a t i o a a k i n d v i z e n ije n vo v t o r o j p o lo v in ie XVI v . W2 M a ta ria ly k o n f e r e n c ji nolodyoh uoanyoh Akadam li nauk B ie lo r u a a . SSR. Minak 1962 a . 8 1 -8 8 . Minak 1964. 240 Minak 1971-

49

-

w alnego , a l e spoaöb u ję o ia z a g e d n ie n ie b u d z i z a a tr z e ž o n ia • Po -ok s z l ū o ra z M arsas p u b l i k u j ą p rz e w a ž n ie w j . ro a y ja k im . Z n ie m ie o k ic h h isto ry k d w z a s lu g u je na uwagę H .P .S chm id, k td ry o p u b lik o w a i p ra o ę "D ie r e c h t l i c h e n G rundlagen d e r P f a r r O r g a n is a tio n a u f w e s ts la v is o h e n Boden und i h r e E n tw ick lu n g w ährend d es M i t t e l a l t e r s " *2^ 2, w k t d r e j tr z e o im o d cin k u (w to m ie 19) omawia m .in . podstaw y prawne p a r a f i e l n e j o r g a n i z a o j i ne L itw ie . Na tym w y c z e rp u je a i ę l i a t a h ia t o r y k 6w9 k td rz y p i s a l i o d z ie ja o h K odoiola K a to lio k le g o w d i e c e z j i w i l e h a k i e j . T a k ic h bowiem au to rd w , je k L .L e so o e u r, P . P i e r l i n g , A .T h e in e r ory J . f l e l f e r t i A.Boudou24^ , k td rz y szozegdlow o d i e c e z j ą w ile h s k ą a i ę n ie zajm o w ali, a p i a a l i o K odciele w Im perium ro a y js k im , možemy t u pom inąd. J e d y n ie gdyby w lą czyd do d i e o e s j i w ile A s k ie j p o s ta d aro y b p a m ohylewskiego S ta n ia la w a Bohuaza S ie s tr z e n c e jr io z a z r a c j i je g o a u f r a g a n i i b i a l o r u s k i e j , a p o t e n p rz e z pew ien o k re a a d m in ia tr a c j i d i e o e z j ą , n a le ž s lo b y t u je a z c z e uw zględnid a u to r a w ydanej w 1968 r . w Lowanium n o n o g r a f ii o nim , L o ty O/i/1 aza A ndrzeja A rw alda Brumaniaa Z ęowyžazego p rz e g lą d u w id a d , že pokažny z a a tę p h ia to ry k ö w b a d a i p rz e a z lo ė d K o šcio la na L itw ie i B i a l o r a a i , w tym i h i a t o r i ę d i e c e z j i w ile A s k ie j. J a k ą w arto ö d naukową p o a ie d a io h d o ro b ek , zobaozymy w r o z d z ia la c h n aatęp n y o h .

241

242

N a rto * tu z a z n a cz y d . že na k o n f e r e n o ji naukowej w 1969 r . w Szawla c h ( S a u la l) na L itw ie , po ėw ięo o n ej K oóciolow i K a to lic k ie m u , Ma­ r a a z w y g lo a ìl r e f e r a t p t . " I s p o lz o v a n ie aro h iv n o g o dokum entąlnogo m a te r ia le v a t e i a t i j e a k o o v o a p i t a n i i t r u d ia a d io h a ja zapadnych o b l a a t i e j B ie lo ru a a k o j SSB", opublikow any p d ž n ie j w m a te ria la o h z t e j k o n f e r e n o ji "K eto licy zm v SS6B i ao v rem ien n o at" ( V iln iu s 1971 a . 1 5 8 -1 6 7 ).

K a n o n istia o h e A b te ilu n g . Bd. 17» 1928 a . 2 6 4 -5 5 8 , Bd. 1 8 : 1929 a . 285- 562 , Bd. 19: 1930 a . 554-671. 2^ Zob. M.ÄywczyÄaki: Z b ed ali i l i t e r a t u r y o K o ėo iele K a to lio k im w* B o a ji i k r d le s tw ie P olakim w w ieко XXX. Nova P o lo n ia S a c ra . T . 3* 1939 a . 100-140. 244 Аше o r i g i n e s de l a H ie r a r c h ie l a t i n e en R u s s ie . Mgr S t a n i s l a s S ie s trz e n c e w io z -B o h u a z , p re m ie r a r o h e v e q u e -m e tro p o lita in de Mohil e v (1 7 3 1 -1 8 2 6 ). L ouvain 1968.

2 . 2TDAWHICTWA 2BÓDSL

f 2 .1 ,

Z biory ¿ r ó d e l j e d n o lity o h pod wzglgdem t r e é o l v

2 . 1 . 1 . Z M ory ^ok u iw n tó w

Wéród wydawnictw ¿ r ó d e l do d z io jó w d i e o e z j i w ile ó a k ie j b e z p rz e o z n ie p le rw a z e m ie jsc e z a jo n ja "Kodeks dyplom atyczny k a to d ry i d i e c a z j i w i l e ó a k i e j " t . 1 (1 3 8 7 -1 5 0 7 )1 , wydany p rz e z k a . Jana F ija lk a 1 Wladyaiawa S enkow icza. D z ie lo t o r o d z i l o a i$ w w ie lk ic h tru d n o ó o la o h 1 n ie z o s ta lo n i e s t e t y ukoóozone. Z a n ie rz en iem wydawoów b y lo o p u b lik o waó v 2 toma oh dokutnenty od p o o z^tk u b isk u p a tw a w ile ú a k ie g o w 1387 r . a ¿ do ó n ie r o i bpa » a l e r i a n a P ro ta s e w ic z a Saazkow akiego w 1579 r . lá d a ­ no t y l k o je d e n t o o , a ze w zgl?du na b r a k funduazów o g la sz a n o go z e a z y t a n l (1 z e a s y t - w 1932 r . f 2 - w 1 9 3 9 -1 9 4 8 ). Po uk azan iu a i? 1-go z e a z y ta z n a r l k s . F i j a l e k . Druk z e a z y tu 2 -g o p rz e rw a l wybuch wojny i zakoúozono go d o p ie ro w 19^8 p . Z apow iedziany obazerny w a t? p , k tó ry n i a l azozególow o omawiaó m a ta p ia 1 ¿pódlowy z aw arty w 1 - y n to m ie opaz ja g o z n a o z e n ie , u o g ó le n ie zo 8t a l wydpukowany. Tom dp u g i d z i e l a po zo a t a j e d o tq d w p ? k o p ia ie . Opublikowany tom z a v ia r a dokumenty od 1387 r . do é a i e r o i bpa 0 1 b p a o h ta T abora v 1507 r* U nieazczono t u 668 dokunentów i re g e stó w z b ard zo d o k lad n y a i o b a z e rn y a opraoow anieai naukowym. M a te r ia l t e n wydawoy o z e r p a l l p rz e w a tn ie z Arohiwum W ile ó a k ie j K a p itu ly K a to d ra ln e j, za z n a jd u j^ o y o h a i ? t a n o ry g in a ló w i k o p ia r iu e z y . K o r z y a ta li t a i z i n nyoh zbiopów a ro h lw a ln y o h i b ib lio to o z n y o h , t a k krajow yoh, j a k i zag ra n io z n y o h , z A rohiw ua WatyfcaÓ8k ie g o # Arohiwun Glównego A kt Dawnyoh w W arszaw ie, z Apohiwuai Pañstwowego w K rólew cu, z B i b l i o t e k i PAU w K rakow ie, z B i b l i o t e k i C z a rto ry a k ic h w K rakow ie, z B i b l i o t e k i J a g i e l l o ú a k i e j , z Apchiwum K a p itu ly M e tr o p o lita ln e j w Q n ie á n ie , Arohiwun Kur i i M e tr o p o lita ln e j v Kownie. T ylko 145 dokunentów z o s ta lo wydanyoh z o ry g in a ló w , in n e opublikow ano na p o d sta w ie k o p i i , a naw et pryw atnych 1 Kraków 1932-1948 H aklad PATJ 4 o sa .7 7 1 Wyd. K om iaji H ia to ry c z n e j PAU

n r 81.

-

51

-

odpiaów , gdy n i« moina b y io d o tr z e ó do o ry g in a lò w , a n i do k o p ii w ie r z y te ln y o h . N aležy zw ròoié uwagę na o z i a t e uwagi wydawoòw w ro d z a ju x "dokumentu b r a k " , " t e k a t u b r a k " , o r y g in a lu b r a k " , " o r y g in a l n iezn an y " lu b "o b e c n ie nieznany**. Swiadozy t o o a to n ie zaohowr.nego zaaobu m atoria lò w dokum enteIn y eh i o w arunkaoh, w ja k ic h pow ataw alo v y d a v n io tv o . WJrdawcy z a n o to w a li 15 dokumentòw p o d ro b io n y c h , 1 0 - p o d e jrz a n ^ o h , 3 w ie lo e p o d e jr z a n e , 2 - f a l a y f i k a t y , 2 - in te rp o lo w a n e i 3 - praw dopodobnie in te rp o lo w a n e *i2 . N a jw ię o e j dokumentòw dotyozy f u n d a o j i , u p o aa2eù i ró in y o h n ed aù na r z e c z b ia k u p a tw a , f c a p itu ly , k o écio ló w , k la a z to ròw i a i t a r l i . N astęp n ą g ru p ą oo do lic z b y a ta n o w ią p r z y w ile je i r o z p o rz ą d z e n ia p a p ié a k ie i k ró le w a k ie o ra z biakupów w ile ò s k ic h . Z n e jd u je my t u ta k ž e l i a t y do p a p ie iy , t e s t a m enty, a k ta 8p rzed ažy i in n e . P rzy wydawaniu "Kodeksu dyplom atyoznego" zaatosow ano po ra z p i e n r azy konaekw entnie i w o a l e j r o z c i ą g l o ė c i " I n s t r u k o j ę w ydawniczą d ia éred niow ieczn y o h ¿ r ó d e l h ia to ry o z n y o h " , o g lo sz o n ą w Erakow ie w 1925 r . p rz e z Komiaję H ia to ry o z n ą PAU. M a te r ia l o g lo azony p rz e z F i ¿Ja lk a i 8emkowioza znany b y i d o tą d t y l k o ozęėoicw o z p u b l i k a o j l n ie o d p o w iad ającyob wymogom naukowym, p rz y czym ro z rz u c o n y po rò in y o h wydawniotwaoh. Tu zaó z o a t a l wydany wzorowo pod kaidym względem i zebrany w je d n ą o a lo é ó . S lu a z n ie nazw al k a . C z.F alk o w ak i t o d z i e lo pomnikowym wydawniotwem, nadw apanialszym owooem d l u g i c h , mozolnyoh poazukiw aò a r o h iw a lnyoh i g lę b o k ic h s tu d iò « nad p r z e a z lo ė o ią W ielk ieg o K aięatw a L itew ak ie g o ^ . Zaw arty t u bowiem m a t e r i a l iró d lo w y jje s t w p ro a t bezoenny n ie ty lk o do d z ie jó w d i e o e z j i w ile ó a k ie ;), a l e w o g ó le do p o zn an ia s to a u n ków r e l i g i j n y o h na L itw ie i B u si o r a z do b ad aò w ew nętrznyoh atoaunków W ielkieg o K aięatw a L ite w s k ie g o od ozasów J a g i e l l y do p o o z ą tk 6w panowan ia Zygmunta S ta re g o . Poza tym wydawniotwem n ie ma rów nte w artoéoiow ego i w aposòb n a u kowy opublikow anego z b io ru dokumentòw z in te r e s u ją o e g o n aa t e r e n u . l e ­ dane bowiem w 1939 r . p r z e z U niw eray tjet S te fa n a B ato reg o "K sięga B ato r ia ù s k a . Z b iò r dokumentòw ku u o zo zen iu 3 5 0 - l e t n i e J ro o z n io y zgonu k ró 18 S te fa n a B a to re g o "^ z a w ie ra z a le d w ie 22 dokum enty, z k tó ry o h ty lk o 3 n ie b y ly d o tą d drukow ane, z ozego t y l k o k i l k a dotyozy a p ra » k o é o ie lnyoh. Godne n a t o n i a 8t odnotow ania a ą dwie X F III-w ieczn e e d y o je do k u mentòw. Jed n a z n ic h t o "Aoademia e t U n iv e r a ita a Y iln e n a ia S o o i e t a t i a Jeau p r i v i l e g i l a , o o n a t i t u t l o n i b u a , d e o r e t i a e r e c t a , a u o ta , r o b o r a 2

N ie k tó re u s t a l e n i a wydawoòw oo do k ilk u n a ja ta r a z y c h dokumentòw zo a t a l y zakw eationow ane p r z e z O .H aleo k ieg o (Na m a rg in e a ie n a Jd a w n ie jszyoh dyplomów k a te d ry w i l e ù s k i e j . A te n . w i l . B. 10x 1935 a . 44-70) i J.O ohm aóskiego (N a jd a w n ie ja z e p r z y w ile je J a g i e l l y i W itolda d ia b iak u p atw a w ile ù a k ie g o 1387-1395 r - Z e a z . Nauk. Uniw. im . A .M ick iew ioza w P o z n a n iu . Nr 3 4 : H i a t o r i a . Z . 5 : 1961 a . 1 9 -3 6 ). 3 C z.F alk o w ak i: K aiąd z R ek to r J a n P i j a l e k . W ilno 1936 a .1 5 . 4 O prao. B .M ie n io k i. W ilno 1939 s a .I X , 5J* n lb . 3-

-

52

-

t a . . . " ^ , d ru g a t o "Z b ió r praw y p rz y w ile jó w m iaatii atoleoznenni V .Z .L . W ilnowi nadanych"56 7. P ierw szy z b ió r s p o r z ą d z il S ta n ia ìa w B u rz y h a k i, l n 8ty g a to r V ie lk ie g o K s ię s tv a L ite w s k ie g o , zw olennik je z u itó w w lo h sp o ra o h s p i ja r a m i / Wydawniotwem ty n o h o ia l wykazaó prawa 1 p r z y w ile je Afcadamii W ile ó e k ie j. Wydal 23 dokum enty, od e re k o y jn e g o A k a d e n ll k ró la S ta fa n a B ato reg o z 1578 r . do d e k re tu k r ó la A ugusta I I I z 1738 r . # p o tw ierd z a ;ją ce g o p r z y w ile je u c a e ln i i z e b ra n i a j ą o ego o tw ie ra n ia sz k ó l p i j a r o n . D rugie wydawniotvr«- "Z b ió r praw. y p rz y w ile jó w ,. s o s ta lo o publikow ane p r z e z b u r m is tr ą * w ile ó a k ie g o P io tr ą D u b iù ak ieg o . Z n a jd u ją s i ę w. nim dokamenty d o ty o ząo e m ia sta W iln a, w tym t a k t e a p ra » k o é c ie lnyoh ( k i l k a n a é o i e ) . Oble p u b lik a oj e w yasly z d r a k a r a i a k a d e n io k ie j w V iln ie 1 m ialy o e le p r a k ty c z n e , n ie naukowe. B yly t o je d n a k p ierw sze te g o r o d z a ju z b lo r y i w ewoim o z a s le b a rd zo oenne. 2 *1 . 2 . Wydawniotwo^ r 6del_aktow yoh

Wartoéciowym wydawniotwem, opublikowanym p r z e z M arlę i Henryka Lowm iaùskich p rz y u d z ia le S ta n ia la w a K o éo ialkow skiego, s ą "Akty oeohów w ile ù s k io h 1495-1759"^* P u b llk a o ja t a znajdow ala s i ę w druku w o h w ill wybuchu I I wojny éw iato w ej 1 p r z e z t o n ie e o s ta la dokoùczona. Zaohowaly s i ę n i e l i o z n e j e j e g z e m p la rz e . A kty mialy byó doprowadzone do 1764 r . 8 . Wydawniotwo s o s t a l o opraoowane s t a r a n n i e 1 wzorowo pod v z g lę dem naukowym, zaw iera razem 83*1 a k t z l a t 1493-1759« Częėd a k t p r z y to ozono w o a lo ó o i, częėd zaó w form io re g e a tó w . M a te r ia l tu zgromadzony j e s t bogatym tró d le m do d z ie jó w k o é o ie ln y o h sa mago W ilna, t y č i a wewn ę trz n e g o oeohów i b ra o tw , i c h ko n tak tó w z b ia k u p a n l, k a p i t u l ą , k l a s z to ra m i i p le b a n a m i. Dužo a k t d o ty czy r ó tn y c h sporów pomiędzy n i n i i oecham i. Z aw arte t e t s ą t u r 6 žne p o le c e n ia i nakazy biskupów i k a p itu ly w ile ù a k ie j o d noónie do oeohów i b ra o tw , a r ty k u ly i s t a t u t y t y o h t e , a t a k t e a k ta d o ty o z ą c e sporów międzywyznaniowyoh. 2 . 1 . 3 * ß e la c je_ o_ n ta n ie ^ ji i e o e z ji_

Maio d o tą d w ykorzystanym tró d le m w l i t e r a t u r z e h is to r y o z n e j d i e o e z j i w il e ù s k i e j s ą r e l a o j e biskupów o j o j s t a n i e , ok lad an e w Rzymie o s o b ló o ie lu b p r z e z p ro k u ra to ró w z o k a z ji tz w . v i s i t a t i o lim inum . Bio z r a s z t ą d ziw nago, akoro t e k s t y ty o h r e l a c j i z n a jd u ją s i ę w A rc h iwum W atykaùskim , a opubllkow ane z o s ta ly d o p ie ro w o s t a t n l c h l a t a c h . W czeéniej in fo rm a c je o ty o h r e l a c j a o h p o d a l Ludwik B o ra ty ó s k i w a r t y k u le "Najd a w n ie j a z e r e l a c j e biskupów p o ls k io h o s t a n i e d i e o e z j i ( r e l a 5 V iln a s 1738 i n f o i . s s . n lb . 50. 6 W ilno 1788 4 ° s s . n l b . 2 , 3 1 2 , n lb . 1 2 .

7 W ilno 1939 4 ° T . 1 -2 s s . 4 9 3 , 200. 8 J.O chm aóakii I d tu a n ia ty k a w P o ls o e , s .1 5 1 .

-

53

-

t i o n e s s t a t u s s o o l s s l a r u s ) z a ro h lw o s K o n g re g a c ji d a l C o n c ilio w Rzyo ie " ^ i k s . J o n a s T o t o r a i t i s w p u b lik B o ji " V iln s iu a v y sk u p ą r e l i a o i jo s m i i r X V III s a l i u j e " 10. Ten o s t a t n i w 1938-1939 r . p rzep ro w ad zal kwerendę w Arohiwun WatykaAakim i b y l p ie rs s z y m uozonym lite w s tL a , k tó ry k o r s y s t a l z ty o h r a i š o j i . E a le ty z azn aczy ó , ¿e n aw ied zan ie p r o gów a p o s to ls k io h unormowal p a p ie ž S y k stu a V b u l l ą "Bonanua P o n tif e x " t 1585 r . 1 1 . Odtąd b ia k u p i w ile á s c y , j a k i in n y ch d i e o e z j i w R zeczypos p o l i t e j , m ie li udawaó a ię do Bzysu oo 4 l a t a i p rz y t e j o k a z ji s k ie ­ d i ó epraw oz d a n ie o s t a n i e d i e o e z j i . Z ró tn y o h je d n a k względ6w t e n 4 - l e t n i c z a a o k ro s n ie b y l p r z e s tr a e g a n y . T ekaty w szyB tkioh zaohowanyoh r a i š o j i biakupów w ile ú s k ic h ( t a k t e tn u d z k ic h ) o ra * odpow iedzi na n i e K o n g re g a o ji Soboru w ydala w 1971 r . v B zynie L ite v s k a K a to lio k a Aksdemie Nauk. D z ie lo " R e la tio n e s s t a t u s dioeoesiU D i n Uagno D ucato L i t u a n i a e . 1 i D io e c e se s V iln e n s is e t S a so g i t i a e " 12 p rz y g o to w alo do d ru k u 6 uczonyoh li t e w s k ic h pod k ie ru n k ie a k a. P a u lu sa R a b ik a u s k a s a , k tó ry t e t b y l je g o re d a k to rė m i a u t o r e s o b sze rn e g o w stę p u . J e d n a k te n a jw ię o e j p ra o y w lo ty l w t$ e d y c ję k s . H. K ra sa u sk a s, k tó r y p rz y g o to w s l do druku t e k s t y v s z y s tk ic h r e l a o j i , zao p a tr z y l « p r z y p is y r e i s e j e w ile ñ a k ie o r a z u l o t y l in d e k s y . B a is o je o s ta n ie d i e c e j i w i l e á e k i e j w l i o z b i e 16 z l a t 1604-1767 z a jo u ją 1-219 s tr o n y . W iększo60 z n ic h p o ch o d zi z l a t 1604-1651 i 1733-1759. * ty c h a i 6 n a d e s l a l je d e n b is k u p , M ichel Z ie n k o v io z . P onadto wydrukowano tu spraw ozdanie bpa B u stachego W ollow icza, aporządzone w 1622 r . n i e z o k a z ji v i s i t a t i o lim in o « , le o z ne p o le o e n ie K o n g reg ao ji de Propaganda P id e o ra z r e i s o j * l e g a t a a p o s to ls k ie g o Tomasza A rezzo z 1807 r . D alszą ozęėč d z i e l a ( s . 221-473) sa jm u ją r e l e o je o s t a n i e d i e o e z j i tm u d z k ie j. N a le ty p o d k r e ó lió , t e pod w zglfdem e d y to rsk im r a i š o j e wydano znak o n io ie . J e d y n ie mote b u d z ió z a s t r z e t e n i e p o d an ie 2 r e l a o j i pod d s tą d o s ta re z e n ia i c h do Bzymu, a n ie pod d a t ą ic h s p o rz ą d z e n ia ( r e i s e j a z 1605 r . sp o rząd zo n a w 1604 i z 1609 - n a p is a n a w 1608 r . ) Ojraz drobne n i e ó c i s l o ó c i « wykazaoh sufraganów b i a lo r u s k io h i b rz e s k io h .

9 Spraw . z Czyn. P oa. AU. B. 1916 n r 5 s . 2 7 -4 5 . T ie s o s K e lia s . R. 15* 1939 s . 8 1 -9 0 , 169-175. 11 T.D lugoszx B isk u p ia v i s i t a t i o l i n i n u n . C o lle c . t h e o l . R. 1 4 : 1953 n r 1 -2 s . 175. 12 Romae 19 7 1 Academia L itu a n a C a th o lic a S c ie n tia ru m . S e c tio H i s t o r i ­ ca 8° 8s.L V , n lb . 1 . 542. F o n te s H is to r ia e L itu a n ia e . V o l.1 . P u b lik a e ja t a s p o tk a la s i s z tywym za in te re so w an iem h isto ry k d w , 0 czym 6w iad c z ą l i o z n e re o e n z je x J . T a z b i r , K w art. h i s t . R. 79* 1972 s . 958-959; M.Kosnan, Zap. h i s t . T.38x 1973 z .4 s . 15 3 -1 5 5 ; T .K ra h e l, S tu d . t h e o l . v a r s . R. 1 2 x 1974 n r 2 a .2 8 2 -2 8 4 | J . J a k s t a s . D vieju lim tm eČ ia L ie tu v o s i s t o r i j o s š a l t i n i a i . L ie tu v iu T au to s P r a e i t i s . T .3 Kn. 2 ( 1 0 ) x 1973 s .1 3 4 -1 4 1 . 10

-

5*

-

Opublikowane r e l a c j e z a w ie r a ją b o g aty zaaób inform a© J i i s ą o en nym tró d le m do d z ie jó w d i e c e z j i w ile d a k ie j w XVII 1 XVIII w .*1^ . Z n aJdujemy t u bowiem w iadom oéoi o a y t u a c j i K oéoiola na t e r e n i e d i e c e z j i , o o r g a n i z e c j i te r e n o w e j, o k a p i t u l a , zakonaoh, a e m in a ria c h , a t a k t e o tru d n o é o ia c h n u r tu ją c y o h biakupów w zw iązku z ic h p ra c ą w t a k r o z le g l e j d i e c e z j i . M laazczą a i ę w n ic h t a k t e pewne w iadom oéci h is to r y c z n e , ohoó n ie zawsze é o i a l e . P u b lik a c ja w y o ien ionych r e l a c j i p rz y c z y n i a ię z pew noėoią do le p a z e g o n a é w ie tle D ia p ó tn y c h z a g a d n ie d z d z ie jó w d ie ­ c e z ji w ile d s k ie j. 1 2 , 1 , 4 . fiap o rty_gener£lnyoh_w izytajtorów _a*kól_ KBN

K ró tk ieg o okreau o z a s u , bo t y l k o 10 - c i u l a t , d o ty o z ą "R aporty g e n e ra ln y o h w iz y ta to ró w a z k ó l K o m isji B d u k acji NarodoweJ w W ielkim K się a tw ie L itew skim 1 7 8 2 - 1 7 9 2 opraoowane p rz e z K a lin ę B a rtn ic k ą i I r e n ę S z y b ia k , b wydane pod r e d a k c ją Lukaaza K urdybachy. W izy tacje g en e r a ln e a z k ó l ro z p o c z ę to przeprow adzaó w 1782 r . ; i b y ly one form ą a t a le g o nadzoru nad azkolam i K om isai B d u k a c ji NarodoweJ. W d z i e l e tym opublikow ano 13 ra p o rtó w g e n e re ln y c h i 5 zeapolów wypisów z pro to k ó ló w p o w izy tao y jn y ch z l a t , d ia k tó ry c h n ie zachowaly a ię o r y g in a ly . R apor­ t y t e a ą wainym tró d le m do d z ie jó w a z k o ln ic tw a w W ielkim K aięatw ie L itew akim o ra z w w ojew ództw ie p o d la sk im , n a le tą c y m do Korony. Z a w ie ra ją bowiem o lb rz y m ią i l o é ó in f o r m a c ji o s z k o la c h , n a u c z y c ie la c h , l i c z e b n o ó c i uczniów , u k a z u ją n a s tę p n ie t o k p ra c y a z k ó l, a t a k t e da J ą pew ien o b ra z o d d z ia ly w a n ia o éw iaty na s p o le c ž a d a two o ra z n i e k t ó re szczeg ó ly z ów czeanej obyozaJow oéci. R ap o rty t e s ą ró w n ie t canne d ia h ia to ry k a a z k o ln ic tw a k o ó c ie ln e g o . Wprawdzie i a t n i e j ą i in n e wydawnictwe t r ó d e l ' do d z ie jó w K o m isji B d u k a c ji NarodoweJ, z a w ie ra ją c e ró w n ie t w iadom oéci o a z k o ln io tw ie k o é c ie ln y m , a l e w ym ienione na p o o zątk u "R ap o rty " m ieszc z ą n iep o ró w n an ie w ię c e j in f o r m a c ji na 9 i n te r e a u ją c y c h . "R ap o rty " de­ j ą o b ra z a z k o ln ic tw a à re d n ie g o i p a r a f ia ln e g o w c a l e j d i e o e z j i w ile ù a k ie j i tm u d zk iej o ra z c z ę ė c i l u c k i e j . T rzeba Jednak zauw atyó, t e gdy o h o d zi o B zkolnictw o p a r a f i a I n e , n ie s ą t o in fo rm a c je k o m p letn e, gdyt w iz y ta to r z y n ie d o c i e r a l i do w a z y s tk ic h a z k ó l. F ^ n ad to na p odataw ie ra p o rtó w mamy motnoéó p rz e é le d z e n ia u d z ia lu duchownych w p ra c a c h Komia j i B d a k a c ji NarodoweJ o ra z t y č i a w ew nętrznego a z k ó l, w r e g u la c in ie k tó ry c h t a k b ard zo akcentow ane b y ly p r a k ty k i r e l i g i J n e . Z r e a z tą częėč

^

0 r e l a c j a c h w o g ó ln o é c i Jako t r ó d l e h isto ry c z n y m z o b .: T .D lu g o sz: W artoéó r e l a c j i rzy m ak ich biskupów p o ls k ic h Jako t r ó d la h i a to r y c z neg o . Spraw . z Czyn. wyd. TN KOL. R. 12: 1961 a . 89-92* B.Kumor: P ro ceay in fo rm a c y jn e i r e l a t i o n e a a t a t u a Jako t r ó d l a do d e m o g ra fi! h i a t o r y c z n e j . P r z e s z l . demogr. P o l. T. J>i 1970 a . 29 -6 1 . Wroclaw 1974 Z a k l. N ar. im . O a a o lid a k ic h . Wyd. PAN 8° s a . 5 9 8 , n lb . 1 . Pracow nia D ziejów O éw iaty PAR. Archiwum D ziejów O éw iaty. T. 6 .

'

-

55

ty ch s z k d l Dyla prowadzona p r z e z zakony p i j a r 6w, dom inikandw, b a z y l i a ndw, m ia jo n a rz y 1 b ernardyndw . 2 .1 .5 . K oreapondencje W w ydanej k o re a p o n d e n o ji, k td r a dofcyczy rd w n ie t i apraw kodc ie ln y c h d i e c e z j i w i l e h s k i e j , s z c z e g d ln e m ie jace zajm ują " L ia ty k a. P io tr ą S k a rg i T .J . z l a t 1566-1610” , o g lo azo n e p rz e z k a . Jana Sygada k ie g o 1^ . Nie j e s t t o z b y t o b azerny z b id r I i 8t 6w (142 ♦ 9 w dodatkach), a l e zaw iera 8p o ro m a te ria lu do d z ie jd w K o ėcio la na L itw ie i H uai w 0k re a ie w alk z r e f o r m a o ją . S poro lia td w p i a a l S karga z te r e n u d i e c e z j i w i l e d s k i e j , zw laazcza gdy b y l re k to rė m kolegium i Afcademii w W iln ie . S tąd n io d ziw nego, ¿0 d o ty c z ą one problem dw n u rtu ją c y c h E o ė c id l na tym t e r e n i e . N ieco w c z e d n ie ja z y o k re a , bo l a t a 1525-1558* obejm uje k o resp o n d en c ja k a rd y n a la S ta n ia la w a H o z ju sz a , wydana p r z e z k a . F ra n o ia z k a H ip le ra i W incentego Z akrzew sk ieg o 16. Wdrdd opublikow anych tu lia td w z n a jdujemy k o re a p o n d e n c ję H ozjusza z rdžnym i duohownymi d i e o e z j i w ile d a k i e j o ra z z w djtem w ile b sk im Hotundaeem, d o ty c z ą c ą apraw k o šo ie ln y o h Litw y. Z tym o a ta tn im H ozjuaz o z ę a to w ym ienial l i s t y . Hotundua bowiem b y l b ard zo gorliw ym k a to lik ie m , a k a . F i j a l e k nazywa go naw et "malyn Hozjuazem L itw y "1 ' . Obie om6w ione e d y c je lia td w d o b rze wydano pod względem naukowym, d la š le d z e n ia zaė o k reau r e f o r m e c ji i k o n tre fo rm a c j i na L itw ie a ą one nieodzow ne. Na wzmiank^ z a a lu g u ją je a z c z e dwa in n e wydawnictwa lia td w , a m ianow ioie "Archiwum Jana Za moj a ki e go. . . o r a z "Arohiwum domu H a d z iw ilI 6w” 1^ , w k td ry c h w praw dzie n ie ma l i c z n i e j a z e j koreapondenoj i z d u chownymi d i e c e z j i w i l e d a k i e j , a l e w l i s t a o h do a d reaatd w dw ieokioh mamy aporo in f o r m a o ji 0 apraw aoh k o d c ie ln y c h d i e c e z j i w ile b a k ie j. W azyatkie wym ienione p u b lik a o je lia td w d o ty o z ą g ldw nie 2 - g i e j p o lowy XVI o ra z p o o z ą tk u 7711 w. Bardzo malo n a to m la a t many wydanyoh lia td w z in n y o h okresdw . I a t n i e j e w praw dzie "Codex e p i 8t o l a r i a V i t o l d i Magni Duoia L ith u a n ia e 1376-1430 "20 ozy "Codex e p i a t o l a r i a a a e o u li *

15 Krakdw 1912 8° a a .V I I , 330. 16 S t a n i a l a i H o a ii e p i s t o l a e . . . T .1 - 2 . C rao o v lae 1879-1888 A ota Hi­ s t o r i c a r e a g e s ta e P o lo n ia e I l l u s t r a n t i a . T .4 i 9 . 17 J . P i j a l e k i K odoidl B zym ak o -K ato lio k l na L itw ie , a . 3 0 7 . F o r. tak& ei M.Baryozowa: A uguatyn Hotundua M ie ls k i, w6 j t w ile d a k i, p ie rw a sy h i ­ s to r y * i a p o lo g e ta Id tw y ^ A te n . w i l . H. 1 0 i 1935 a . 71-96. i 18 T. 1 - 4 . Krakdw 1904-1948. 19 Krakdw 1885 ? y d . A .S o k o lo w ak i. S o r ip to r e a rerum p o lo n io aru m . T. 8 . 20 C raoo v iae 1882 Bd. A .P ro c h a a k a . Monumenta m ed ii a e v i h i s t o r i c a r e a g e a ta a P o lo n ia e i l l u s t r a n t i a . T .6 .

-

56

-

dec i o i q u i n t i " 2 1 , e i e w n ic h many zn ik o n ą ilo ė d l ia td w , dotycząoych epraw k o š o ie ln y c h L itw y. 2 .1 .6 . P a o ię tn lk į Ž rddlem , k t 6r e nauka h is to ry o z n e o z ę a to w y k o rz y a tu je , ohod p s t r o ž n i e , s ą p a m ię tn ik i. Na o göl uweia a ię jo za ž rd d la drugorzędne (po ž rd d la c h dokum entąln y ch i ak to w y o h ). P ia a n e a ą zwykle po uplyw ie d lu žezeg o o zaaa od d a ty p rz e d a ta w io n y c h wypadkdw, e tą d n a le ž y 8 ię 1 1 czyč z zew odnoėoią p a a lę o i ic h a u to rd w . Ponadto p a o ię tn ik a r z e p rz e d a t a v i a j ą c z ę s to l u d z i i z d a rz o n ia a o b ie k ty w n ie , v z a le ž n o ė c i od swyoh sy m p a tii ožy a n t y p a t i i 2 2 . Do l l t e r a t u r y p e m ię tn ik B ra k ie j z a lic z a a lę ta k ž e d z l e n n l k i , k td r e n lo t y lk o d e j ą p ew n lejazy m a te r ia l n iž zwykle p a m ię tn ik i ožy w apom nienia, a le že s ą p ia a n e "na žywo", g w a re n tu ją do k lad n o šč podenyoh fak td w . Gdy o h o d zi o l i t e r a t u r ę p a m ię tn ik a r a k ą , d o tio z ą o ą k o ė o ie ln y o h apraw d i e c e z j i w i l e h a k i e j , n a jw ię c e j wydenyoh d b tą d p o z y o ji d o tyczy 2 - g i e j polowy XVIII i 1 - a z e j polowy XIX w. Z XVI w. na awagę z a a lu g u je wydany p r z a z T .W ierzbow akiego " P a m ię tn ik k a rd y n a la J e rz e g o K aięoia R a d z iw illa z l a t 1556-1575"2^ . P onadto H.Baryo* w ydal "D zlen n ik podr 6žy do Wloch b ia k u p a J e rz e g o R a d z iw illa w 1 5 7 5 'f - " 2* i a W .U eyaztow loz "C a e re m o n ia rii Anonymi r e l a t i o de c a r d l p a l i a G e o rg il R a d z lw ill le g a tio n e ad Sigiamundum I I I Begem P o lo n ia e (A. 1 5 9 2 )" W azyatkie t e p o z y c je d o ty o z ą je d n e j oaoby, k a rd y n a la J .B a d z iw llla . Cenne s ą do o p ra o o v a n ia jo g o b i o g r a f u . P a m ię tn ik i ln n eg o R a d z iw illa f A lb re o h ta S ta n is la w s , k a n c le rz a lite w a k ie g o p t . "M em oriale rerum geateru m in P o lo n ia 1652-1656" z o a ta ly o a t a t n i o wzorowo wydane D rzez O aaolineum w opraoow aniu Adama P rz y b o a la i Roma na ¿eleo h o w sk ieg o ^ . P a k t ponownego io h wydania po e d y c j l Edwarde R aozyhakiego 2 '7 dow odzi, že p a m ię tn ik i t e a ą oennym ž rd d le * do d z ie jd w P o ls k i za panow ania Wladyalawa IV i p o c z ą tk 6w rz ą d 6w Ja n a K azim ierza28. Bardzo p rz y d a tn e aą ta k ž e d ie h i 21 T .1 - 3 . Krakdw 1876-1894 Monumentą m ed ii a e v i h i 8t o r i o a . T. 2 ,1 2 ,1 4 . 22 P o r . W .C z a p lih a k ii P a m ię tn ik ja k o ž r d d lo d la h ia to ry k a now ožytnego.

P a m ię tn ik a ra tw o P o la k ie . R. 2 i 1972 n r 2 a .3 2^ la ra z a w a 1899 B ib lio te k a zapom nianyoh poetdw i p r o z a ik 6w p o la k io h XVI-XVIII w iek o . Z. 12. 24 K w art. h i a t . R. 4 9 i 1935 8 .3 4 0 -3 5 6 . 25 A n tem u rale. T . 1 2 i 1968 a . 43-7 5 26 T . 1 - 5 . Wroclaw 1968-1974. R ed. naukowy W .C z a p lih a k i. 2^ P a m ię tn ik i A lb ry o h ta S ta n ia la w a X. R a d z iw illa k a n o le rz a w. lite w a ­ k ie g o . i . 1 - 2 . wyd. B .R aozyA ski. Poznah 1839- Czeėč w j . laolA akim o p u b lik o w al h ia t o r y k l i t e w a k i K .A v iJo n ia i S ta n ia la o A lb re o h to Rad­ v i l o "M em o riale". L ie tu v o s P r a e i t i s . T. 1 s . 1 . Kaunas 1940 a . 211-292. 20 A .S .R a d z iw illt M e m o r ia le ..., t . 1 a.V

-

57

-

sto ry k a d i e o e z j l w ile A a k ie j, gdyž znajdujem y w n io h aporo w iadom oėci dotycząo y o h wyžazego duchowieAatwa te g o b isk u p a tw a o r - z rAžnyoh spraw k o ė c ie ln y c h z je g o t a r a n u . I c h a u to r bowiem, o a o b iš o ie b a rd z o pobožny, a z c z e g ö ln ie in te r e a o w a l a ię spraw am i r e l i g i j n y m i . I n nyra p am lętn lk iem XVII-wieoznym, azozegA lnego je d n a k r o d z a ju , j e a t " S te fa n a F ra n o isz k a z P ro sz c z a M ed e k a z y ... k się g a p a m ię tn ic z a wydarzeA z a a z ly o h ns L itw ie 1654 - 1668 " , wydana p r z e z W.8eredyA akiego2 ^ . U edekaze, a e k r a t a r z krA la Jane K a z im ie rz a, d a l w nim o p ia wydarzeA i apraw , w tym t a k i a k o š o le lnyoh, j a k i e m iely m iejao e na L itw ie w anonaowanym w t y t u l e o k r e a ie . P o p a rl j a lic z n y m i dokum entam i i l i a t a m i . O bfitazym w p a m ię tn ik i j e 8t - j a k w3pomni8no - w. X V III, zw laazoza je g o 2-ga polowa i w. XIX. Godnymi odndtow ania aą tU " P a m ię tn ik i M aroina M atuazaw icza k a a z te la n a b r z e s k o - lite w a k ie g o 1 7 14-1765", wydane p rz a z A .Paw iA akiego*3 0 , w ktA ryoh znajdujem y ap o ro r a i n o j i d o ty c z ą cyoh duohownyoh i stosunköw k o š o ie ln y o h na L itw ie . Bardzo k r ö tk ie g o okraau c z a a u , bo t y lk o roku z g 6r ą (1 7 8 7 -1 7 8 8 ), dotyozy d z ia n n ik ka. V ilhelm a K a liA a k ie g o , a t a r a n n i e opraoowany i z a o p a trz o n y obazarnym watępem p rz e z L.K urdybaohę31. K a liA a k i, p r o f a a o r Sem inarium Duohownego i A kadem ii w V i l n i e , p r z * d a ta w il w aw oia d z ie n n ik u o b ra z ž y c ia t o rz y a k ie g o i stoaunkAw p a n u ją c y c h w w yiazyoh a f a r a o h k o ė o ie ln y c h W ilna. Do l i t e r a t u r y p a m ię tn io z e j n a le ž y z a lic z y A t a k i a "B ękopia I .B a g iA akieg o ,. d o m in ik an in a p ro w in o ji l i t e w a k i e j (1 7 4 7 -1 7 8 4 )" , o p u b lik o wany p r z e z B .l^ a z k ie w ic z a w V iln ie w 1854 r . i anonimowy "O pia (d z ie n ny azkA l w ile A a k io h , a k a d e m ii i u n iw e r s y te tu , o ra z H ia r iu a z z n e o z n ie jszyoh wypadkAw w V iln ie od ro k u 1781 po r o k 1824 na 8t a l y c h " , wydany p rz e z A .le z e r o w ic z a , pod paeudonimem V .T e k ie liA a k ie g o (V iln o 1 8 7 6 ). P ie ru a z a p u b lik a c j a z a w ie ra z a p i a k i o L itw ie , zw laazcza o s p ra wach zakonu dominikanAw, d ru g a , wydana na p o d ataw ie rę k o p ia u , z n a jd u ją c eg o a ię w gim n azju o w ileA akim , zaw iera o p ia faktA w i zdarzeA , będąoyoh ciekawym žrAdlem do dziejA w a z k o ly w y d zialo w ej w ile A a k ie j, p rzem ian o w anej p ö i n i e j na gim nazjum , p oza tym do h i 8t o r i i ü n iw e ra y te tu V ileA ak ieg o o ra z m ia a ta V iln a . Z p ra o y t e j moina poznaA öwozesne zw y czaje, p rz o b ie g u ro c z y a ty c h o e l e b r , i y c i e r e l i g i j n e w a z k o le o ra z d u io a ię dowiedzieA o duohownyoh w ile A a k io h . Žr 6dlem do p o z n a n ia atosunkAw w U niw er 8y t e o i e WileAakim w koAou X V III, a zw laazcza na p o o z ą tk u XIX w. a ą p a m ię tn ik i profeaorA w t e j u o z e ln i: k a . S ta n ia la w a J u n d z i l l a o r a i JA zefa P ra n k a . J u n d z i l l z o a ta w il po a o b ie dwa p a m ię tn ik i. Je d e n o p u b lik o w al w o a lo š o i A n to n i M. K u rp ia i p t . " P a m ię tn ik i k a . S ta n ia la w a J u n d z i l l a p ro fe a o ra U n iw e ra y te -

^

KrakAw 1875 S c r l p t o r e a rerum p o lo n io a ru m . T . 3 .

30 T. 1 - 4 . Varazawa 1876. 31 D z ie n n ik 1787-1788. Wroolaw 1968 Arohiwum DziejAw OAwiaty. T. 4.

-

58

-

t u W ile 6s k ie g o " ^ 2 , frag m en ty zaė d ru g ie g o p t . "Z b i 6 r ulamkovych v i a d o n o ė c i o o so b ach i z a k la d a c h naukovyob v d av n iejszy m i obecnym (1829) s t a n i e W ileiiskiego U n iv e r a y te tu " z o s ta ly o g lo szo n e w " P lė n ie z b io r o vym v ile A sk im na r o k 1859" (8 .1 1 7 -1 5 0 ) o ra z w in n y c h p ie n ą c h ^ . W obu p a m ię tn ik a c h m ie ė c i a i ę ap o ro w iadom oėci n ie ty lfco o p ro fe a o ra o h U n iw e re y te tu W ile 68 k ieg o 1 aam eį u o z e ln i, a l e t e ž o m leėcie W ilnie i o a z k o ln ic tw ie p i j a r s k i m . Jednakže do w ie lu p rz e k a z d v J u n d z illa tr z e b a podohodzid z r e z e r v ą , gdyž j e s t on n ie k ie d y za o s tr y w ocenach i cbyba n ie a p ra w ie d liw y . N iech ętn y b y l p ro feao ro m cudzoziem con, je z u ito m 1 e k s ju z u ito m . O b a z e rn ie ja z e z n a o z n ie s ą " P a m ię tn ik i d ra J d z ė fa F r a n k a . . . " , p r z e tlu m aczo n e z j'. f ra n c u e k ie g o 1 wydane p r z e z Wlady§iawa Z ahorakiago^4 . J .F r a n k (1 7 7 1 -1 8 4 2 ), z p o ch o d zen ia N iem iec a u s t r i a c k i , p raco w al jako p r o f e s o r na U n iv e r a y te c ie W ile 6 akim w l a t a c h 1804-1823. Po v y je ž d z ie do Wloch n a p i s a l 6 tom 6w p a m ię tn ik d v , z czego Z a h o rak i v y d a l ozęėė d o ty c z ą c ą okreau v ile A s k ie g o ž y c ia F ra n k a . W p a m ię tn ik a c h ty c h many ap o ro uwag o duchovnyoh p r o fe a o ra o h v i l e d s k i e j u c z e l n i , o b iak u p ach J.N .K ossakovskim i H .S tro jn o v sk im , a ta k ž e g e rė č a p o a trz e ž e b n a tu ry obyoza j o v e j . P i e r v a z e j p o r o z b io r o v e j k o n a p i r a c j i z l a t 1796,-1797» a re sz to v a A , p ro cea u p o lity c z n e g o i z a y lk i na S y b ir d o ty c z ą " P a m ię tn ik i kaiędza C ie o ie r a k ie g o , įurzeora dom inikan 6w v i l e d s k i c h , z a v ie r a ją c e je g o i t o w arzyaz 6w je g o p rz y g o d y , doznane na S y b irz e w l a t a c h 1 7 97-1801", wydane p r z e z A ugusta B ie lo v a k ie g o (Iw 6w 1 8 7 5 ). A u to r p a n ię tn ik 6w k a. F auaty n C i e c i e r a k i b y l g ld v n ą p o a t a c i ą t e j k o n s p ir a o ji. Wraz z k s. Waclawem Z id lk o v a k im , benedyktynem , o ra z k a . A u r e li 8nem Dąbrovakim z o a t a l i s k a z a n i na S y b ir po d e g r a d a c ji ze s ta n u d u o h o v n e g o ^ . Tenže C ie c i e r a k i po p o v ro o ie z S y b i e r i i z o s t a l v iz y ta to re m k la s z to r d v dom in ik aA ak ich na L i t v i e . P o z o s t a v i l po s o b ie je a z c z e d z ie n n ik z l a t 1821-1 8 3 2 , k t 6ry o g lo s z o ro p t . "D n ie v n ik « i z y t a t o r a d o m in ik an sk ich monast y r e j S ie v ie ro -Z a p a d n ag o K raja ze 1821-1832 gg"^6 . Bužo i n t e r e s u j ą cych sp o s trz e ž e A o K o ė c ie le na Id tw ie p rz y n o a z ą "W sponnienia b iakupa Adama S ta n is la v a K ra s iiis k ie g o " ^ 7 . Wspomnienia avė p i s a l bp K ra s iiis k i v o s t a t n i c h dvdch l a t a c h ž y o ia . O p ia a l w n ic h a v o je ž y c ie od u ro d z e - *54 ^2 Kraköw 1905« Odb. z "Archiwum do D z ie jö v L i t e r a t u r y i Oöwiaty v

P o la c e " . T . 13. 55 Zob. Nowy K o rb u t. T . 5 a . 4 0 . 54 T. 1 - 3 . Wilno 1913. 55 Zob. A .M ille r : P ierw aza p o ro z b io ro v a k o n s p ira o la lite w s k a . S p iaek k8 . C ie o ie r a k ie g o , p r z e p r a dom inikanöw w ile ila k lc h (1796-1797)» S tu ­ dium h is to r y c z n e . Krak 6v 1936. 56 W: A r o h e o g r u f ic z e s k ij s b o r n lk dokum entow.. . k i s t o r i i s ie w ie ro -Z a p a d n o j R u s i . . . T. 14. Wilna 1904 a . 126-200. 3 7 Kraköw 1900. Odb. z "C zasu".

-

59

-

n ie do 1858 г . о г а г z a y lk t do W iatk i « 1665 r . P o z o a ta w il p a n i$ tn ik i t a k l e epraw cs z s y l k i K ra s lh a k ie g o 1 pogromca pow atania na L itw ie i B la lo r u a i z l a t 1863-1064, oalaw iony W i e s z a t ie l, M ichal M urawie*. Do­ ty cz$ one d z i a l a l n o d c i Murawiewa w W iln ie . Wydano j e n a jp ie rw w "Ruaakoj S t a r i n i e " , a potem o p u b lik o w al je w j . p olakim S.Tapnow aki p t . " P a o i^ tn ik i Micha la M ik o lajew icza Murawiewa " W ie e z a tie la " 1863-1865"30. Badacz d z ie jd w k o d c ie ln y c h Litwy i E u a i w o k r e a ie p ow atania a ty c z n io «ego z n a jd z ie t u n ie je d n q in f o r n a c j$ . Kohca XIX i p o c z ^ tk u XX w. d o ty c z ^ p a n i ^ t n i k i k a . J ö z e fa B opodzicza "Pod wozem i na w o z ie ", wydane p r z e z samego a u to p a (Krakdw 1 9 1 1 ). B orodzlck p r z e d a ta w il w n ic h tp u d n e w aru n k i ppacy d u e z p a e te p a k ie j w d i e c e z j i w ile h a k ie j na p r z e l o n i e XIX i XX w. Nie notna pomin $6 t a k t e "D ziennika duchowego" aroybpa Je p z e g o M atu lew icza, wydanego w R zynie w 1973 p r z e z k a i^ ty n a ria n d w . Wprewdzie d o tyozy on b a rd z o k r d t k i e go o k re su c z a s u , l a t 1910-1914, a l e j e s t oenny do po zn an ia t y c i a wewn ^ trzn e g o je g o a u t o r a , k tö r y b y l o d n o w io ie le n zgrom adzenia mariandw i biak u p eo w ile h a k in . Na uwage z a a lu g u j* wydane o a ta ttf io w L ondynie p a n i c t n i k i W a le ria na M eysztow ioza, k a p la n a a p c h i d i e c e z j i w i l e h a k i e j , ppzebyw aj^cego od 1939 r . w R z y n ie . Ton 1 -a z y n o a i t y t u l "P o ezlo z d y n en ", 2 - "To oo trw a le " 3839 *41. Oba tomy majQ p o d ty t u l "Gew§dy о czaeao h i lu d z ia c h " . Sq to p a n i ^ t n i k i n ie ty p o w e . S k la d a j^ a l e bowiem z a z e re g u wapomnieh о poszczeg d ln y ch oeobach. K atde t a k i e w apom nienie tw orzy w a o b ie zan k n i$ tQ c a lo ö d . Dia п а з a z c z e g d ln ^ w apto 66 p rz e d a ta w ia to n 1 -a z y . W6r 6 d p rz ed sta w io n y c h t u p o a ta o i z n a jd u je e i? o a ly a z e re g duohownych d ie c e ­ z j i w il e h a k i e j , ja к n p . a rcy b p R onuald Ja lb p z y k o w a k i, k a . Leon P u o ia ta i k e . B ponialaw ¿ o n g o llo w ic z - p ro fe e o ro w ie U n lw e ra y te tu S te fa n e B ato reg o , k a . J a n U a z y llo - p e k to p S e n in a riu n Duchownego w W iln ie , czy keim te K a ro l L u b ie n ie c i S ta n ia la w M ilkow aki, z n a n i n . i . ze 6w i$to b liw o s c i l y o i a . Sporo a l u z j i do sp raw k o ö o ie ln y c h d i e c e z j i w ile h e k ie j z n a jd u je n y t a k i e we w apom nieniach о oeobach 6w ieo k ich . Na t y n kohozy a i§ w la d c iw ie l i s t a wydanych p a n i$ tn ik 6w, maj^oych zn aozen ie d ie h ia to r y k a d i e c e z j i w i l e h a k i e j . Wprewdzie i a t n i e j ^ j e e z oze i in n e p a n l f t n i k i , ja k n p . Jekuba G le y a z to ra 40 ozy S ta n ia la w a Mo41 raw akiego , a l e ze wzgl$du na zn ik o n e w n ic h i n f o r n a c je о aprawaoh k o ö o ie ln y c h , n ie k w a lif ik u j^ a i$ do in te r e a u j^ c y c h паз i r d d e l . O gdlnie trz e b a a tw ie r d z id , i e w p a n i$ tn ik a c h z n a jd u je n y ap o ro w iadonodci n i e uohwytnych w in n y c h i r ö d l a c h . w n ic h bow ien o p iaen e n a jr o z n a ite z e azczegd ly n a tu r y o by czajo w ej i drobiazgow e n ie k ie d y o k o lic z n o d o i wyda38 Wyd. 2 Krakdw 189939 Londyn 1973-1974.

P fim i^tn ik i z l a t 1857 do 1865. T. 1 - 2 . W ilno 1913. 41 X ilk a l a t n lo d o d o i n o je j w W iln ie ( 1 8 1 8 -1 8 2 5 ). Warazawa 1924.

- 60 -

r z e d . S z e re g p a n iftn ik ó w i w aponnied o te k a je a z c z e na wydawoę. O p u b likowanie p a m ią tn ik 6w k a. Jana Kuro m i ak la g o cay a rc y b pa J e rz e g o Mat a l e w io z a , ž y ją c y o h na p rz e lo m ie H Z i XX w. a pew noėoią rz u o ilo b y v i e l a é w ia tla na r ó t n e problem y n u r t u ją o e d i e c e z įę w ile 6a k ą v tym c s a e i e .

2 .2 .

M ie o e la nea pod waglpdom f o r a y 1 t r s é o l

2 . 2 . 1 . Wydanta_ te ó d a l_ r jE ^ a lo a h

Dužo oennego m a te ria lu tró d lo w e g o do h ia to f c il p o szozególnych d l e c e z j i k r y j ą w a o b ia r ó in e zeap o ly Arohiwam W atykadskiego. Do 1884 r . Arohiwum t o n ie b y l o d o stą p n e o g ó lo v i badaozy^2 . D iateg o wažn y a w ydarzeniem d io h i s t o r y ków p o ls k ic h b y lo o p u b llk o v a n ie p rz e z o r a t o r i a n i n a Auguatyna T h e in a ra w R zynie w l a t a c h 1860-1864 4-toaow ego wydawniotwa " V e te ra Monumenta Poloniam e t Id th u a n ia e . . . ex T a b u l a r i i s V a tic a n is d e p ro m p ta ". W wydaw niotw ie tym T h e in e r p o m ie é o il g lów nie d o kumenty i l i a t y p a p ie s k ie z l a t 1217-1775» d o ty o p ąo e P o la k i, Litw y i kre-jów n a d b a lty c k ic h , z n a jd u įą o e a l ę v z b io ra o h w a ty k ad ak io h . H is to ­ ry k d i e o e z j i w i l e d a k ie j ma tam d ia a i e b i e m a te ria ^ s z c z e g ó ln io v t o ­ rnio 2 - g i n , n ie c o m niej v 3 -c im , v p o s t a c i k ilk a d z le a ię o iu l i s t ò « , d o ty o zący o h sprew k o é o ie ln y c h , z v la s z o z a biakupów w ile d s k io b - n n ie j po­ s s e z e g ó ln y ch koéoiolów i k la a z to ró w . Z u d o a tę p n ie n ie m Arohiwum W atykadskiego ogólow i uczonyoh n aležy w iąza 6 p o w atan ie w 1885 * . B k sp e d y o ji R zym skiej k ra k o w sk ie j Akademii U m ie ję tn o ė o i, w ramaoh k t ó r e j p o la o y h i s t o r y oy p r o w a d z ili kverendę w tym arohiwum . Zgromadzono o lb rz y m ią ilo é ó p o lo n ik ó w , k tó ry c h ozęėd zos t 8 l a wydana w zapoozątkow anej w 1913 *• p r z e z Jana P ta é n ik a a e r i i "Monumenta P o lo n ia e V a tio a n a " . D otąd u k a z a lo a ię 8 tornò« t e j e d y o ji ¿ r ó d e ! . Dia n as szcz e g 6 1 n ą w arto éò maj ą tomy 4 - 7 , z a w ie ra ją c e l i a t y i a k ta nuncjuszów a p o s to la k io h w P o le c a t J .A .C a lig a r ie g o z l a t 1578-1581 i A .B o lo g n e ttie g o z l a t 1581-1585*^. Z n io h pokažna ozęėd d o ty czy biakupów W alerian a P r o t ą sowie za i J e rz e g o H a d z iw illa , a u fragana C ypriana W ilis k le g o , w il e d s k i e j k a p i t e l y i k a te d r y , a ta n u r e l i g i i k at o l i c k i e j i p ro te s ta n ty z m u na Id tw ie i R u s i, aem inariów duohownych (p a p ie s k ie g o i d ie o e z ja ln e g o w W iln ie ) , zakonòw, zw laszcza je z u itó w , d z i a l a l n o é o i Possew ina i nunojuazòw na in te re s u ją o y m n as t e r e n i e . C ie ^ ^

W.Meyaztowiozx Arohiwum W atykadakie. Wt B ncyklopedia k a to lic k a . T . 1 . L u b lin 1973 k o l. 888. Monumenta P o lo n ia e V a tio a n a . T . 4x J . A . C a l i g a r l i n u n t i i a p o a t o l i o i i n P o lo n ia e p i a t o l a e e t a o ta 1578-1581. Bd. L .B o ra ty d s k i. Kraków 1915? T . 5-6« A l b e r t i B o lo g n e tti n u n t i i a p o a t o l i o i i n P o lo n ia e p i ­ a t o l a e e t a o ta 1581-1585. Bd. B .K untze e t C z.N anke. Kraków 1923-1 9 3 8 ; T . 7« S e r i e s n u n t i a t u r a e P o lo n ia e . A l b e r t i B o lo g h e tti nun­ t i i a p o s t o l i c i i n P o lo n ia e p is to la r u m e t aotorum p e ra 3« 3d. B. K un tze. Kraków 1939-1950.

-

61

-

kava e ą r 6w n iaž zam iaszozone w to m ia 4-tym wykazy naw rdconych v V il­ n ie p rz e z b e rn a rd y n a P e lik s e Poznadozyka i w Kownia p r z a z C y priana z P rzem y šla , r 6w n iež b e rn a rd y n a . Drobne in fo rm a c je ž rd d lo v e do d z i e j 6w d i a o e z j i w i l e d s k i e j možna z n a le ž d r 6w niež w "A nnales B o o l e s i s s t i e i . . . " , wydanyoh w 1351 r . Rzymię p r z a z A .T b a in a ra (T . 1 -3 )* a dotyozącyob l a t 1572-1585 o r a z w "K o p iarzu Bzymskim Erazme O iolka z p o o z. v ie k u X T I-go", oppaoowanym p r z a z S .K u trz e b ę i k a . J . F i j a l k a * \

2 . 2 , 2 . « į r d a n i a _ ž r 6d a l j a i e j a o o w y o h O w ia la l i c z n i a j s z e od w ydavnictw ž r d d e l pzymakioh s ą p u b lik a o je ž r d d e l n iejso o w y ch - P o n iav až w ydaw ali ja n i e 't y l k o P o le o y , le o z t a k i a i B o sjo n ie i L i t w i n i , d z i e l ę ja d la v i ę k s z e j p rz e j r z y s t o ė c i na 3 grupy w edlug n a ro d o v o š o i wydawo6w. M6w iąo o ž rd d la c h m iejsoow ych, man na n y š l i p rz a d a w szy stk im t a , k td r e poohodzą z ta r a n u d i a o e z j i w ilo d s k i e j , oboč t r a f i a j ą s i ę w in te r e s u ją o y c h n a s p u b lik a o ja c h d ro b ­ ne ž rd d la i spoza j a j t a r y t o r i u n . 2 . 2 . 2 . 1 . Wydania p o ls k ia

Do o h w ili o g lo a z a n ia d ru k iem "Kodeksu dyplom atyoznego k ata d ry i d i e c e z j i w i l e d s k i e j " v i e l k ą w arto ö d d la badaczy d z ie jö w Litwy i B u si p r z a d s ta w ia l opracowany p r z a z Ig n a c a g o D a n ilo w ic z a , a wydany p o š n ie r t n i e p r z e z Ja n a S id o ro v ic z a "S k e rb ia o d ip lo m ą t 6w p a p ie s k io h , c e a a r s k io h , k rd le w s k ic h , k s ią ž ę o y o h , uohwal narodow ych, poetanow ied rdžnyoh w lad z i u rz ę d 6w p o slu g u ją o y o h s i ę do k ry ty c z n e g o w y ja d n ie n ia d ziejdw L itw y , B u s i L ite w s k ie j i o žo ien n y o h im k r a j d w " ^ . M a te r ia l do te g o wydawniotwa z e b r a i D an ilo w lo z ze zbioröw padstwowyoh i k o š c i a l nyoh, o g a r n ia ją c o z a s o k ra s od la g a n d a rn y c h wzmienek d o ty c z ą c y ch L itw in 6w i L itw y , p o p rz e z d z i a j a W ialk iag o K sięstw a L itaw sk ieg o a ž po unię z P o ls ką w 1569 r . W y k o rzy stal t a i r ę k o p is y M aoiaja D o g i e l a ^ . W "S karbou" s tr a s z c z o n o w j . p o l s k i n 2 383 dokum enty, l i s t y o ra z r d ž ne e k o e rp ty z k r o n ik i dawnyoh p i s a r ę y . P o d al t a i D an ilo w io z, g d z ia z n a jd u je a ię o r y g i n a l , d a l ė j oo w y k o rz y s ta l p rz y opraoowywaniu, czy dokumant b y l ju ž drukow any, o r a z n ie o o in f o r m a c ji odnoėnia do apraw y, k td r e j d o ty o zy dane ž r d d lo . Wėrdd opublikow anego tu m a te r ia lu , sporo dotyozy spraw k o š c ie ln y c h d i e c e z j i w i l e d s k i e j . D z is ia j t o wydawnictwo n ie p rz a d a ta w ia ju ž v i ę k s z e j w a r to d o i, p o n ia v a ž w ięk szo 66 m a te ria lu Jį Jį

W: Arohiwum K o m isji H ls to r y c z n e j. Š e r ia 2 T. 1 Wydawniotwa K om isji H ia to r y c z n a j PAIJ n r 78 s . 66-113^ T. 1 - 2 . W ilno 1860-1862. ąc M .D oglel o p u b llk o w a l "Codex d ip lo m a tio u s R agni P o lo n ia e e t Magni D ucatus L i t h u a n i a a .. . " (W ilno T . 1 i 1758, T. 4 : 1764, T. 5 : 1759 ) . Топу odnoszące s i ę do W ialk iag o K s ię s tv a L ita w sk ie g o p o z o s ta ly w rę k o p is ia .

62

do 1507 г . z o s te r a opablikow ana w аровбЪ vysooe fachowy w "K odakaia dyplom atyoznym k a ta d ry 1 d i e c e s j i w ila h a k ia d " . J e ó l l " S k a rb ie o '' p o a la da ì d z l é w a rto é é , t o t y lk o za l a t a 1508-1569# choé w aprawaoh koéo ia ln y c h zn ad d u jeay w nim z ty o h l a t znikomq p o ro d e m a ta r ia lu i r ó d l o wego. V p o o z q tk a o h XX w. w aponlnany j u t k s . J.K u rc z e w sk i opublikow al 3-tomowa d z i a l o "K o ó ció l zamkowy o z y l i k a te d ra w ile ù a k a w j e j d z i e j o wym, litu r g ie z n y m , a rc h ita k to n io z n y m i akonomioznym ro z w o ja " (W ilno 190& -1916). Cz$óé 1 -s z a j e e t o p raco w an ian , n a to m ia a t ozqóoì 2 -g a i 3- c i a z a w ie ra d ^ z b ió r i r ó d e l n ie ty lk o do h i a t o r i i k a te d ry i k a p itu ly w ile ù a k ia d # a l a r ó w n ia i do o a la d d i a o a z j i . Cz$ó6 2-ga d z i a l a zaw iara dokumenty d o ty c z ^ o a k a ta d r y i k a p itu ly od p o o z^tk u b isk u p a tw a po Х 7 ІІІ w ., wykazy maj^tkòw b ia k u p ic h , k a p itu ln y o h i k a te d r a ln y c h , a p isy doohodów k a p itu ln y c h od 1538-1830 r . f in w a n ta rz b is k u p ia d d u ry ay k i w il e ù s k i a j z 1753 r . » o ra z w a k ró o ia p r o to k ó l w liz y ta c ji k a ta d ry z 1743 r . t dokonanad p rz a z bpa M .Z iankow icza. N ie d ta ty X urozaw aki opubJ.ikow al t a ó ró d la b a z zaato ao w an ia wyiaaganaj mètody wydawniozad* Mi­ mo t o wydawniotwo ja g o do d z ió Dia t r a o i na z n a o z a n iu , po n iaw ai ty lk o d ro b n ^ Jago c z § à é opablikow ano póóniad w apoaób ^pdpow iada^cy d z ia ia d dzym wymogom nsukowym. Nie b az w a rto ó o i j a a t 3 -o la oz$óó d z i a l a K urczaw ak iag o , z a w ia ra j^ o a " S tr a s z c z a n ia a k tó v k a p itu ly w ila ù e k la d "# d u i ohoéby z ta g o w zg l^d u , ¿a d o s t^ p do a k t o ry g in a ln y o h j a s t d z ió u tr u d n io n y . Z a k t k a p itu ln y o h a t r a ó o i l - J a k p ia z a wa w a t^ p ie - fragm anty "m edica z n ao zan ia d z ia jo w a i k a l t u r e l n a , a s z c z a g ó ln ia j d o ty czq o a ka­ t a d r y , k a p itu ly i sem in ariu m , p o m ijad^c aprawy n a tu ry p ry w a tn a j - s ^ dowa i in w an tarzo w a, la b j e e tra e z e z e d ^ o w m iar§ io h po w ain iad szag o z n a o z a n ia " ( a . 2 ) . W l^ozyl t u popraw iony p rz a z a i a b i a "Suaarydny wypia z p ro to k o ló w aktów k a p itu ly k a ta d r a ln a d w ila ù a k ia d od r . *1501 do r . 1783 p a i d z i a r n i k a 22 . apor z^dzony p rz a z k a . F ren o iazk a Kaawarago Bohuaza, a o g lo szo n y d u i w 1-azym tornio d z i a l a "CA1s a n id a ru k o p ian ag o o t d i a l a n i d a V ilan ak o d P ubliÒ nod B i b l i o t e k i " ^ 7 . S tra e z c z o n a p rz a z Kurozaw akiago a k ta k a p itu ln a z l a t 15^3-1905 zadnud^ w ain^ pozyode waród ¿ r ó d a l do dziadòw d ia o a z d i, a zw laazcze k a p itu ly k a ta d ra ln a d * Równoczaónia z Kurczawaklm p u b lik o w a l w P a ta ra b u rg u m a ta ria ly iró d lo w a k a . M ichel G odlaw eki. Wydal 5 o ia n k ic h tomów "Monumenta Bc~ c l a a i a a t i c a P e t r o p o l i t a n a "^8 o r a z o d d z ia ln ia "Documenta ad h is to r ia m S e m in a rli P r i n c i p a l i a V iln a n a ia p e r t i n e n t i a 1 8 0 3 -1 8 2 2 " ^ . W piarw szym w ydaw nictw ia n ia w ia la z n a la z lo a ie ¿ r ó d a ! , d o ty cz^cy cL w p ro a t b is k u p stw a w ila h a k ia g o , niam niad 83 ona p r z y d a tn a , p o n iaw ai i l u a t r u d s o g ó lW ilno 1895 s . 52-1 4 4 . ^ 8 P a t r o p o l i 1906-1913* P u b lik o w a l de p rz y ro c z n ik a c h "Acadamie C aasaгѳ а H .-C . E c c la a ia a tio a P a t r o p o l i t e n a " , a l a z oaobn^ paginacdQ . ^ Tam ia. P a t r o p o l i 1911 s a . 6 1 .

-

63

-

ną a y tu a o ję K o ėcio la w Im perium R oayjakim . Draga p u b lik a c ja , mimo s u e go t y t u l u "D ooam enta", zam iera r6 ž n e ro d z a je ž r 6 d e l, obok dyplombm i lia td m wykazy alumn6w, z e s ta m ie n ia inw entarzow e i t p . R6wniež wydawnictwa Godlem akiego p o z o a ta m ia ją dužo do ž y c z e n ia pod względem e d y to r a * i« 5° . H ia to ry k r e f o r m a o ji na t e r e n i e d i e o e z j i » i l e d a k i e j z n a jd z ie w arto6oiow e ž r d d la w a e r i i w ydaw niozej "Monumentą R e fo rm a tio n ia P o lo n ioae e t L ith u a n ic a e " ( Z b ič r pomnik6w r e f o r n a o j i K o šo io la p o la k ie g o i lite w a k ie g o ) . Wyda»fil j e W iled ak i Synod drengėlioko-R eform ow any. I n i o ja to r e n , a ta k ž e re d a k to rė m wydawnictwa b y l H enryk M erozyng. Bdyoja t a b y la zam ierzona ne 12 a e r i i , z k tčry cfc polowa m iala dotyczyd Id tw y . N ie a te ty ty o h am b itn y o h plan6w n ie u d alo a i ę w o a lo 6 o i z re a liz o w a 6 . Opublikowano je d y n ie 4 tom yi " Z a b y tk i z w ieku X 7 I " ^ \ "A kta aynod6w p ro w in o jo n a ln y c h Je d n o ty L ite m a k ie j 1611-1 6 2 5 "*^, " 3 p ia aynod6w i a e a J i p ro w in o jo n a ln y c h J e d n o ty L ite w a k ie j 1 6 1 1 -1 9 1 3 " ^ o ra z "A kta th o j e a t aprawy Zboru k rz e ė o ia h a k ie g o W ile d a k ie g o , ktbtre a i ę p o o z ę li R .P . 1557" • Ola ūaa n ajw ię k 8 z e z n a o z e n ie p o a ia d a ją 2 pierw aze tomy. V 1-azym o p u b lik o v an o ž r d d l a , p rz e w a ž n ie dokum enty, d o ty c z ą c e zbordv lite m a k io h , a pochodzące « o lb rz y m ie j w ię k a z o ė c i z arch iv am Synodu »rangelioko-R eform om anego w l i l n i e . W 2-gim to m ie n a to m ia a t um ieazozono n a j a t a r a z e zaohowane a k ta aynod6w prow ino ja ln y o h Je d n o ty L ite ira k i e j . Pomimo pewnych n ie d o o ią g n ię č e d y to r a k io h , ž rd d la t e s ą oenne d la badaoza r e f o r m a o ji na I d tw ie . C ale wydawniotwo sy ak alo poohlebne oceny h ia to ry k č w ^ -\ H ia to ry k d i e c e z j i v i l e d a k i e j z n a jd z ie te ž n ie malo žr6dlow ego ma­ t e r i a l u w "Volumina le g u m " ^ . W z b io r z e tym bowiem z o a ta ly opublikow ane "praw a, p r z y w ile je i k o n a ty tu c je aejaow e Horony i W. K aięatwa L item ak ieg o ". N ie k td re tom y, n p . 8-m y, 8 z c z e g 6 1 n ie o b f i t u j ą w te g o r o d zaju a k ty « o d n ie a ie n iu do v l le d a k io h biakupdm , majątkdm b ia k u p a tv a i k a p itu l y , p o azczeg d ln y o h k la a z to rd m , ko6cioZ6w i pleban6w . Umzględnid n a le ž y -u k že p u b lik a c ję "Zakony męakie w P o lao e w 1772 ro k u ", wydaną ja k o tom 1 -azy "M ate ria l6 w do a t l a a u h ia to ry o z n e g o 50 Zob. H .B .Wyczawaki: O a ta tn i p ro fe a o ro w ie h i a t o r l i K oóciola na f y d z ia l e Teologioznym U n ir e r a y te tu J a g ie llo ù a k ie g o . S tu d . t h e o l . v a r a . R. 1974 n r 1 a .1 2 6 -1 2 7 . 51 S e ria 1 z . 1 W ilno 1911. Wyd. 2 W ilno 1925. 52 S e ria 4 s . 2 W ilno 1915. 53 S e ria 6 z . . . X W ilno 1913* 54 S e ria 10 z . 1 Wilno 1913- J « a t to p rz e d ru k wydania b rz e a k ie g o z 1559 r . 55 A .Eoaaow akii S te n dotyohozasow ych b a d a ù . . . , a . 339* 56 T. 1 -8 w y d a li p iia k z v v W arazawie w l a t a o h 1732-1782. P rz e d ru k w P e te ra b u rg u w 1860 rw w d r u k a r n i J o z a f a ta O hryzki i le g o nakladem . T .9 w vdala w Krakowie w 1889 r . KooiBja Praw nioza AU. T .1 0 w 1 9 5 2 r. opublikow al w P oznaniu Z d zialaw Kaozmarozyk.

-

64

-

c h r z e é c ija á a tw a w P o la c e " p r z e z I n a t y t u t G e o g r a f u H ia to ry c z n e j Koéo io la w P o la c a p rz y K D L-u^'. P raca t a na C h a ra k te r na p ó l opraoow ania, na p ó l Ž r6d2a^8 . Na a i n t e r e a u j e t u c z ę ė č éró d lo w a, a m ianow icie ta b a ­ l e zakonów m ęakich w P o la c a w 1772 r . , sp orządzone na p o d ataw ie a n k le t y zakonnej G aranplego z 1773 r . , o ra z mepy. W ta b a la c h znejdujem y wykaz w a z y a tk lc h donów zakonów i zgrom adzeá m ęakich ró w n ie t 1 na t e r a n i e d i e c e z j i w i l e á a k i e j z podaną i l o ė o i ą zakonników ,(w edlug lo h k a t e g o r i i i k a p la n i, k le r y c y , la io y ) o r a z c h a ra k te ro m domu (o p actw o , k u a to d ia ,k o n w en t, r e z y d e n c ja , m ia ja , p a r a f i a l t d . ) « Mapy n a to m ia a t p o d a ją l o k a l i z a c ję ty c h ž e k la a z to ró w . K o rz y s ta ją o z t a b a l tim ab a je d n a k mieó nauw adze t o , 4a dane tam zam ieazczone aą z a c z e r p n ię tp z jednego t y lk o ¿ródla. Oprócz t r ó d e l do h l a t o r l i d i e c e z j i w ile á 8 k i$ j, wydsnycb ja k o p o z y c je aam o latn e pod względem b lb llo g r a f lo z n y m , n a le ž y zw róció uwagę na t e k i e ž é r ó d l a , publlkow ane po c zaao p ism ach . S zo zeg ó ln a z n a c z en le mają m a ta r la ly drukowana w o zaso p iém le " D z ie je D o b ro czy n n o áci". W l a ta c h 1822-1624 o g lo azo n o t u w y c ią g l z w i z y ta c jl d z ie k a á a k ic h z l a t 1820-1821 a z p i t a l i z w ię k a z o ė o i ta r y to r lu m d i e c e z j i w i l e á a k i e j ^ o ra z obwodu b ia lo a to o k ie g o 8^ , k tó ry w tym c z a a ie jaleo a r c h ld la k o n a t b i a l o a to c k l na l a ž a i do a r o h id ie o e z j l m óhylewakie j . Nie tr z e b a u z a s a d n la ó , že t e a k a c e rp ty z p ro to k o ló w w iz y ta c y jn y o h a ą w*žkim ¿ródlem do d z ie jów a z p lta ln lo tw a k o é c la ln e g o w n a a z e j d i e c e z j i w p o c z ą tk a o h X U w. R6wnlež wažne a ą opubllkow ana wykazy c h o ry c h , dochodów, rozohodów i dlugów a z p i t a l i w ile á a k ic h z l a t 1805-1'80657*5961 o ra z opiay 57 Kom. r e d . L .B ieák o w ak i, J.K 2oozkow aki, Z .S u lk o w ak i. L u b lin 1972 8o 8 3 .3 4 4 , map. 3 6 . ^8 Zob. r a e . B.H.W yczowaklego: O a ta tn ie w ie lk ie p u b lik a c je z zak reau m o n a a te r o lo g ii. C o l l , t h e o l . R. 44» 1974 z .1 a . 187. 59 S z p i t a l b r a c i ro o h itó w w Kownie p rz y k o é o ia le éw. G e rtru d y . Podlug urzędow ej w izy ty d z ie k a á a k ie j k a . P i l i p a K opeckiego za r o k 1820, w d n iu 2 a ty e z n ia 1821 u k o á o z o n e j. D z ie ja D o b roczynnoéci. R. 3* 1822 k o l. 1 0 5-112; S te n oémiu a z p ita ló w p a r a f ia ln y c h w « u b e r n ii li t e w a k o - g r o d z ie á a k ie j d i e o e z j i w i l e á a k i e j r . 1820 w po w ieo ie i d ek an ao ie wolkowyakim. Tamže. k o l . 3 1 7 -3 2 5 ; 3 ta n aied em n aatu a z p ita ló w p a r a d ia ln y o h w g u b e r n ii lite w a k o - g r o d z ie á a k ie j d i e c e z j i w ile á a k ie j. Tamže, k o l . 5 1 9 -5 2 9 ; S ta n a z p ita ló w p a r a f ia ln y c h p rz y k o é c io la c h rz y m a k o -k a to lic k ic h w d i e c e z j i w i l e á a k i e j . Tamže k o l. 1176-1182; S ta n a ie d a iu a z p ita ló w p a r a f ia ln y o h p rz y k o é c io la c h r z y n a k o -k a to l i c k i c h d i e c e z j i w i l e á a k i e j , g u b e rn i g r o d z ie á a k ie j, p o d lu g w izy ty u rzfd o w ei d z ie k a á a k ie j roku 1820. Tamžei R. 4 : 1823 T .2 a . 209-214; S ta n a z p ita ló w p a r a f ia ln y o h i a z k ó le k w d i e o e z j i w ile á a k ie j w po­ w ie o ie 1 d e k a n a c ie kow ienakim , p o d lu g g e n e r a ln e j w iz y ty o dpraw ion e j ro k u 1821 p rz e z miej8cowego d z ie k a n a k a . P i l i p a K opeckiego k a n onika b r z e a k ie g o . Tamže. R. 5 : 1824 T. 4 a . 1 -9 . S ta n o z te r n a a tu a z p ita ló w p a r a f ia ln y o h p rzy k o ó c io la o h rz y n a k o -k a t o l i o k i c h w obwodzie b ia lo 8 to o k im p o d lu g urzędow ej w iz y ty k a. K azia ie r z a K u laszew akiego, a ro h id ia k o n a b i a lo a to c k ie g o , w roku 1820. Tamže. R. 3 : 1822 k o l. 615-624. 61 Wiadomoéé o l i c z b i e o h o ry o h , n ie d o lę ž n y c h , žebrak6w , d z i e o i , a i e r o t , oaób do d ozoru goapodaratw a i p o a lu g i u žy ty o h , o doohodaoh 1 w ydatkaoh a z p i t a l i w ile n a k io h , w o ią n u roku 1805 z r e je a tr ó w ty o h že a z p ita ló w w y ję te . Tamže. R . 1 : 1820 8 .2 8 6 -2 9 1 ; To aamo za ro k 1806 (Tamže a . 2 9 1 -2 9 7 ).

-

65

-

s o s j i , a p raw o zd an ia, nowy i ra c h u n k i W ilaû sk ieg o Towarzyatwa D obroo a jn n o é o i6 2 . W o z a a o p ié n ie t y n wydrukowano p o n ad to uetawy Sem inarium Glôwnego w W iln ie 6^. Na uwagę z a a lu g u ją wepomnienia i p e l a c j e z m ia ji prowadzonyoh w o k r e s le miçdzywojennym w p a r a f ia o h d i e o e z j i w ile A a k ie j p r z e z k s iç ty sa z g ro n a d z e n ia m ia jo n a rz y , a drukowenyoh ne la n a o h ozaaopiam a "Boozn i k i Obydwôoh ZgponadzeA ô v . W inoentego a P a u lo "6 4 657. A u to ra o i io h aą k a i s t a prow adzący t a « l a j a . Z a v ie p a ją ona a sap ag ciakaw yoh s p o a tr z e t e t o k a ię ta c h d i e o e z j i w ile h a k ie j i i o h p r a o y , o r e l i g i j n o ė o i i obyo z a ja c h w ie rn y o h , a t a k t e ap o ro i n f o r a a o j i o aanych B i8ja o h . Ze t r ô d e l wydanyoh w in n y o h o zaao p ian ao h n a le ty uw zględničx k a. Jana Kupozawskiego " S ta n ko éo io ld w p a r a f ia ln y o h w d i e o e z j i w ile h a k ie j po n a jé o iu n i e p r z y j a c i e l a k i n 1655-1661 r . " 6^ , " Z b iô r. lia tô w w la a n o rç cznyoh r ô tn y c h kapdynaldw do p o d zin y XX R ad ziw iildw (1 5 * 5 -1 7 2 9 )n6 6 , opraoowany p r z a z A nto n iag o S ta a r k a , "K aiegç p ro to k o lô w fp a n c ia z k a h a k io h p r o w in o ji p u a k ia j od r . 1625-1650"6 ' , opublikow aną p rz a z J u lia n a B a rto a z a v io z a i "Dokumenty o dnoénie do k o r o n a o ji cudownego obrazu NKP ô w iç to n io h a la k ie j" 6 8 , wydana p r z e z k g . J.K u rc zew ak ieg o . W a o in p r z a g lą d z ie p o n i j a s p o jed y û o ze d o k u n e n ty , l i a t y ožy a k t a , ro z rz u o o n e po rô tn y o h p iam ao h , ja k r d w n ie t d o d a tk i tpôdlow e do rô tn y c h opraoow ah. Bylaby t o bowiem l i e t a d lu g a . Te o a t a t n i e b $dą oodwione ppzy odnoônych opraoow aniach. 2 . 2 . 2. 2 . Wydania r o a y ja k ie Mino t e j u t w 1- a z e j p o lo w ie XIX w. z a c z ç ly a ię ukazywad ro ­ a y ja k ie p u b lik a o je t r ô d e l do h i a t o r i i davnago W ialkiego K aiçatw a L i -

62 Towarzyatwo D obroozynnoéoi W ile ú a k ie . T a u te . E. 1x 1820 a . 5 -1 7 , 6 5 -8 8 , 1 1 5 -1 * 3 , 2 2 1 -2 2 6 . 6^ Ustawy d ía glównego aem inarium rz y m a k o -k a to lio k ie g o duobowieúatwa p rz y I o p e p a to r a k in W ile ú a k in U n iw e ra y te o ie . T a u te . R. 4 s 1823 T. 3 a . 2 0 3 -2 1 2 ; U8ta w j az o z e g ó ln e d ía a e m ln a riu o glównego duchownego przy I o p e p a to r a k in U n iw a ra y te o ia W ileú ak in . T a n ta a . 3 0 7 -318. 64 A .P ia a e o k i: P rao a o ia jfjn e domu w ile h a k ie g o od na ja 1920 do koúoa 1921 r o k u . H o o z n ik i Obydwóoh Zgponadzeñ 8w. W incantego a P a u lo . H. 2 4 i 1922 8 .2 1 - 3 4 ; V apoonienia z o i a j i odpraw ionych p rz a z konfpatrów z dono w ile ú a k ie g o w R . P . 1 922. T a u ta . R . 27x 1925 a . 3 8 -5 6 ; Mi­ ada d ane p r z e z grup* p61noono-w aohodnią. T a n ta . R. 32x 1929 a . 191-2 0 3 ; A .B ro d at Z d z i a l a l n o á o i w ile h a k i a j grupy n i a y j n e j . T a n ta , R. 39* 1936 a . 2 2 3 -2 3 8 i R. 4 1 1 1938 a . 9 6 -1 1 7 . 65 L itw a i Ruó. R. 1912 T . 1 8 .1 1 9 -1 2 4 , 1 6 2 -1 6 9 ; T. 2 s .5 9 - 6 3 l T. > a . 5 4 -5 9 , 2 0 4 -2 1 5 ; T . 4 a . 1 0 6 -1 1 1 . J e a t t o a tr e a z o z e n ie p ro to k o lu w iz y ta o ji d i e o e z j i , d o k o n an ej p r z e z bpa M .S lu p ak ieg o , a u fra g a n a b ia lo r u a k ie g o , w l a t a o h 167i*-1b77. 66 X w art. l i t . R . 1 « 1910 T . 3 8 .3 - 1 2 . 67 Pl.fflo Zblorow» V lla A a k i. na ro k 1862 a . 3 9 0 -412. 68 U t w i Hué. H. 1912 T . 4 a . 5 8 -6 3 .

-

66

-

tem a k ie g o , t o ;Jednak p o z y o je m ieazozące ž rd d la do d i-e o e z ji w ile A a k ie ;j, z a c z ę to o g la a z a d d o p ie ro po p o w atan iu atyczniow ym . W yjątek a tan o w ią je d y n ie "Akty i gram oty o u a t r o j a t i r i e R im a k o -k a to lic z e a k o j Cerkw i w I m p i e r i i RoaaiJekoiJ i C a ra tirie P o la k o n " , opablikow ane w 1849 r . w P ete r b u r g u 6 ^ . Redaktorėm te g o p61urz$dowego wydawniotwa b y l k s . Ignaoy H olow ib8ki70. W6r6d a k t i gram ot z n a jd u ^ ą s i ę t a k i a m a te ria ly d o ty o z ą oa d i e o e z j i w il e 6 s k l e j z o k reau 1798-1848. D zielem , o b f i t u j ą c y a v ž rd d la do h l a t o r i i d i e o e z j i w lle 6 a k ie j J e a t " O p ia a n ije ru k o p ia n e g o o t d i e l e n i j a V ile n a k o j P u b lic z n o J B i b l i o t e k i ” 71. W 1892 r . do W ileAakie;J P u b lio z n e j B i b l i o t a k l p rz a k a z an o z r o z p o rz ą d z a n la m in ia tr a a p ra « w ew nętrznych ozę66 arėhiwum k a p itu ly w ile b a k i a j . F a k t t e n d a l o k a z įę i podataw ę do o p u b lik o v a n ia zdeponovanyob w B ib lio te o a a rc h iw a li6 w i do pom atania wym ienionego 5-tomowego d z i e l a . Každy tom wydawniotwa j a a t z a o p a trz o n y w o b a z a rn ą przedm owę-watęp jednego z wydawc6w ( J.K rao zk o m ak ieg o , F .D o b ria n a k ie g o , K .S m ltk i i A. M ilow idow a). W azyatkie tomy p o s i a d a j ą Jednakomy U klad m a te r ia lu . Po przed m o w ie-w atęp ie i d z i e o p ia r ę k o p ie d v , a na kodou d o d a te k , a ta n o v ią o y v l a ė o i v i a gl6w ną ozęėč každego tomu i z a v ia r a ją d y v pelnym odp i a i a m a te ria ly žr6 d lo w e. Częėč o p ia o a a j a a t niozym innym ja k ty lk o inw an tarzam dokument6w i n*kopia6w , z a a a rty o h w d o d a tk u . Podano o p ia k a ž d a j po k o l a i je d n o a t k i , ozego d o ty o zy j a j tr e f id , w ja k im języku J a a t n a p ia a n a , ja k ie g o fo rm a tu , i l a l i o z y a t r o n . W t e n apoadb om6wiono we m azy atk io h 5 - « ia tom aoh o k . 900 dokument6w z I I I - I I Z « • o rą z c a ly a z e re g in n y o h a ro h iw a li6 w . P okaina i c h ozęAd d o tyozy apraw k o d o ie lnyoh b iak u p atw a w ile 6 a k ie g o . S ą wi$o t u a k ta rd žn y o h k o ic io l6 w i k la azto rd m , a k ta m iz y ta o y jn e , i n a e n t a r z a , p ro to k d ly o zy n n o šo i k o n a y s to r z a , poza tym rd žn e z b io ry ręk o p id m ien n e z k la a z to rd w i t d . \ do f i l a b a k i a j B i b l i o t a k i t r a f i l y t a i z ro z k a z u Murawiewa k la a z to r n a z b io ry b i b li o t e c z n e z io h rę k o p ia a m i. W d o d atk ao h každego tomu drukonano - ja k 3už mapomniano - p a in e t e k a t y . Zna^dujamy tu m .i. p ro to k o ly w iz y ta o ji k a ta d r y , arohimum k a p itu ln e g o i d ie c e z įa ln e g o z 1828 r . (T . 1 a . 3-51)» im re n ta rz e k lu o z d v z a w ila ja k ic h d 6 b r ptolow yoh w ile 6 a k ie g o b iak u p atw a z 1731 r . (T . 2 a . 6 5 -1 5 3 ), dokumenty (T . 3 a . 3 9 -1 5 9 , T. 4 a . 1 -5 6 , T. 5 a . 1 - 6 5 ) , d z ie n n ik k a ię d z a u n io k ia g o i p ro f6 a o ra U n in eri’y t e t u Wila d a k ia g o tfio b a la Bobrow akiego z podrdžy do A u a t r i i i Wlooh w la ta c h 1817-1320 (T . 5 a .6 6 -1 0 1 ) o ra z "Sum aryjny w ypia z p ro toko!6w akt6w ka­ p i t e l y k a ta d ry n ile A a k ie j od r . 1501 do r . 1783 p a ž d z ie r n ik a 22 p rz e z j .w . Z a v ie ra g o B ohuaza, p r a l a t a k a n to ra k a ta d ry w ile A a k ie j uozyniony" (T . 1 s .5 2 - 1 4 4 ) . Gdy o h o d zi o t e n "Sum aryjny w y p i a . . . ” f 8 p o r z ą d z il go częėd zam ieszozonyoh t u i r d d a l ( z l a t 1783-1818) b y la j u t p u b lik o wana pod tym aanyn ty tu la m w 1846 r . , r d v n i e t « P e te ra b u rg u . 70 Zob. M .Žywozy6aki: HolowiAaki Ig n a o y . W: P o l. alow . b i o g r . T. 9 a . 598. 71 T . 1 - 5 . l i l n o 1895-1906.

- 67 -

Bohuez « kohcu XVIII v . v w ypisuJąo t y lk o w a tn ie js a e a k t a , c a c a to в b lęd am i. Z n aoznie le p a z e a ą omówione dryžoj a tr e a z o z e n ia a k t k a p itu ly p rz e z к в . J.K u rc z e w e k ieg o . O gólnle možna p o w ied zieó o oalym t y a w ydaw niotw la, t a miao ohaotyoznego u k lad u 1 m ieazaniny tr e é o io w e j ma ono w a rto é ó , gdyž padana bądž w pelnym o d p l a i e , bąd$ w f o r a l e r e g a a tu ову op iau é r ó d la , k tó ra d z ié a ą tru d n o doatępne a lb o naw et z a g in io n e . D rugio o b a z a ro y a wydawnictwem J a s t "S b o rn ik m a tte ria lo w d ia l a t o r i i p ro a w ie s z o z e n ija w R o s a li izw leo zen n y o h i s Arohiwa M in ia tia ra tw a Rarodnogo P ro sw ie a z c B e n iJa . T . 1 -3« U ozebnyja z a w ie d le n ije v mapadnyoh g u b e rn ija o h " '’2 . Wydano t u m a te r ia ly z arohiw un m iq ia te ra tw a o é w ia ty , d o tycząo a W ileù ak ieg o Okręgu Naukowego z l a t 1783-1807. V sz y a tk ia t o шу a ą z a o p a trz o n e v o b azern e w a t? p y , w t . 1 -2 p ió r a I.K o rn ilo w a , « t . 3 - 0 . K rzy tan o w sk leg o . W p u b l i k a o j l t e j zgromadzono o lb rz y m ią ilo 6 ó m a te ria lu aktow ego do d z ie jó w U n iw e rsy te tu W llaùakiego i a z k ó l Jean p o d le g ly o h o r a z do b i o g r a f i i oaób zaangatow anyoh w p ra o ? a z k o ln ą w la ta o h 1783-1807. Znaozna cz?éó a k t a d a o s i a i? do h i a t o r i i a z k o ln io twa k o é o le ln e g o w d i e o e z j i w ile h a k ie j o r a z do duohownyoh pracowników U n iw e rsy te tu i in n y o h a z k ó l. I n a t y t u o j ą w ydaw niozą, k tó r a z y a k a la a o b ie o p in i? i p o lity o z n e j i naukow ej, b y la WLleùaka KomisJa A ro h e o g ra fio z n a 7^ . Z re a z tą sami R osJa­ n is n ie k r y l i s i ? z p o lity o z n y m i o elam i t a J K o m isji^ * . Založona w 1864 r . p r z e z Murawiewa d z l a l a l a w W iln ie do 1915 r . O f io ja ln ia n a z y wala a i? od 1869 r . "W ile n sk a ja K o m iaaija d ia razbo.ra drew nioh ak to w ". Pierwszym J e J p rezesem b y l P .K u k o ln ik , a ozlonkam i P a z o z ó lk e , N lk o tin i H orbaozew aki. W o ią g u 50 l a t i a t n i e n i a o p u b llkow ala 40 dūžyoh tomów "Aktow izdaw ajem ych W ilenakoju K om iaeieju d ia ra z b o r a drew nioh aktow " o ra z a z e re g tomów "R ew izja p u a z o z . . . " i " S b o r n ik i dokum ientow .. Ras i n t e r e a u j ą s z o z e g ó ln ie " A k t y . . . " . P ierw azy io h tom w yazedl w 1865 r . , o a t a t n i ( 4 0 - ty ) - w 1915* "A kty" o bejm ują b ard zo ró in o ro d n y m a te ria l« dokum enty, a k t a , ln w e n ta r z e . M a te r ia l do wydawnictwa z a c z e r p n ię to z C e n tra In eg o W ilah ak ieg o Arohiwum o ra z d z ia lu r?koplsów W ileó ek ieJ B i b l i o t e k i P u b lio z n e j. V w yborze i r ó d e l do druku zwraoano s z c z eg d ln ą uwag? na spraw y , zw iązane z praw oalaw iem 1 R o a ją . W azyatk ie tomy z a w ie r a ją o b azern e przedm ow y-w at?py, cz?afco p ia a n e w spoaób □iefaohow y. W z b io r z e tym znajdujem y dužo t r ó d e l do d ziejó w d i e o e s j i w ile À a k ie J . Je d n e tomy z a w le r a ją io h malo (n p . w t . 1-ym t y lk o 6 p o z y o j i ) , in n o w i?o eJ (w t . 20-tym ponad 45 p o z y o j i ) .

72

S .- P i e t i e r b u r g 1895-1898.

73 R .M ie n io k ii W ilehaka Kom iaja A rc h e o g ra fic z n a (1 8 6 4 -1 9 1 5 ). n i n o 1925 a .1 . 74

Tamže, 8 . 1 9 3 . P o r . ta k ž e przedmow? do t . 1 "Aktow" a . 2 3 -2 4 .

- 68 -

V t y a s« 0 7 b o i a s l e aka M i o a i f w V i l n į « 1 4 ton6w " A r c h i e o g r a f i 0 t« a to g o s b o rn ik a d okon ientow o t n o s ia s p o z io h s ia k i a t o r i i 8 ie w ie r o - Z a p a d n o j H o a i" ( 1 0 6 7 - 1 9 0 4 ) , fira o w a n y o h p r z a s k iero w n io tw o V ile d a k ie g o Okpfga ß a k o ln e g o . 1 wydaw niotwia t y a s a l o z n a jd o ja a i ę A r6dol do epraw k o ė o ie ln y o h , s k td ry o h je d n a k na o z o E e g 6 ln e u w z g lę d n ie n ie z a s lu g u ją dokunepty i in n e n e t a r i a l y do b l a t o r i l ja s o it d w i i c h k o l e g i a a w P o iooku ( T . 1 0 a . 3 5 - 7 1 ) o r a s "D n iew n ik w iz y ta to r a d p a ln ik a n a k io h a o n a a t y r e j S ie w ie ro -Z e p e d n o g o E r a ja sa 1 8 2 1 - 1 8 3 2 g g . " ( T . 1 4 s . 1 2 6 - 2 0 0 ) * Autorėm d s ie n n ik a b y l k a . Ib o a ty n C i e o i e r s k i , sam zaö d s la n n i k j e a t w aikim frd d le m do h i s t o r i i k la a s to r d w 1 a s k ö l d ąm inik aA ak io h o r a s

do

d z ie jd w p o w sta n ie lia to p a d o w e g o na L i t w i e , z w la sz o z a u d z ia lo w nim k s ię ž y . Podobną do "A kt6w " a a r l ą w ydaw nioząf u k a z o ją o ą a lp w V ite b a k u , a ą " I a t o r i k o - j o r i d i o i š a k i j a a a t i e r i j a l y , iz w le c z a n n y je i s aktow ych k n ig g o b i a m i j V i t i e b a k o j i M o g ile w a k o j, o h r a n i& a z o z io h a ia w C e n tr a 1 noo A ro h iw ie v V i t i e b a k i e " . V l a t a c b 1 6 7 1 - 1 9 0 6 (^publikowano 3 2 o b s z e r na t o n y . " I a t o r i k o - j o r i d i o s a a k i j a

a a t ie r ija ly "

p r a o o w a li i p o b lik o w a -

I i a r c h i w i ö o i C e n tr ą ln a g o Arohiwum « V ite b s k o t I . K i e a s c z e r a k i j , M .V ie re w k in , D .D o w g ia llo i S o so n o v . R a jw ip o a j

trö d a l

do d s ie j6 w k o d o i e l -

nyob n i a š o i a i ę v to n a o h 1 8 - 2 6 , wydanyoh p r z a s M .W ierew k in a. Z n a jd u je my t o d o k u n en ty , k o r e a p o n d a n o ja , a k ta sąd6w z le m sk io h i g r o d z k io b , i n w a n ta r s a , g ld w n ie z I 7 I I - X 7 I I I w ., d o ty c z ą o e p rz e w a tn le k la a z to rd w i k o 6o io I6w z ta r a n o g u b e rn l m ohylew akiej i w i t a b ä k i a j , a n i e j z innyoh te re n ö w . Bedeoza d z ie jö w k oleg iu m je z u itd w w V ite b s k u z p ew n o 6olą z a i n t a r a a u ja o b azern y wykaz "F r u o tu a s p i r i t u a l e s " teg ofc k o le g iu m za l a ­ t a 1 7 1 4 -1 8 1 3 ( T . 1 9 s . 3 3 7 - 4 1 O, T . 2 0 a .2 6 7 - 3 1 5 , T . 21 a . 2 2 7 - 2 5 4 ) . V in n y o h w i e lk io h r o a y ja k i o b wydawnictwach z n a le z io n o znikomą ilo A č £ r 6 d e l do d z ie j6 w K oA oiola K a t o li o k i e g o i d la ta g o j a t o p o a in i p t o . O omdwionych w y ž e j z b io r a o b o g d ln ie t r z e b a p o v ie d z ie č , t a pomiao przypadkowago o z ę s t o doboru m a te r ia lu do v a p o a n ia n y c b wydawniotw o r a s n ia k ia g o p o zion u vy d aw n io zag o, šame t r ö d i a drukovano na o g ö l w i e r n i e 7 ^ . B a d a ją c p r z e a z lo ė d k o ė o ie ln ą d i a o a z ji w i l e d s k i e j i w o g ö la W ia lk ia g o K sip atw a L ita w a k ia g o t r z e b a a ię g a d do ty o h wydawniotw,

pa­

n i r t a ją o je d n a k , ž e j e a t t o n a t o r i a i n ia k o m p le tn y , z e a ta v io n y w s a a a d z ia d la wyakaponowania p r a v o a la v la i

związk6w z B o a ją .

Na uvagę z a s l o g o ją w r a s z o ie i r ö d la » o z e rp a n e z m e try k i l i t a w a k i a j . Po zd obyoiu V arazavy p r z a s Su v oro va w 1 7 9 5 r . , m etrykę k o ro n n ą i 1 1 ta v a k ą p rz e w ie z io n o do P a ta r a b u r g a . O t6ž o z ę6 6 a k t z k a ią g m a t i k i 1 1 ta v a k io j z o s ta la

opublikow ana v P a ta r a b u r g a v l a t a c b 1 9 0 3 - 1 9 1 5 '6 o r a s

75 Pop. V .M eyaztow iozi Dobra k o ė o ie ln e ja k o p r z e d a i o t opraw nieb w p r a wia V. Ka. L ita w a k ia g o . S tu d . t o o l . T . 8 . V iln o 1935 a .1 . 76 L ito w a k a ja M e trik a . P a te r a b o r g 1903-1915- B u sak aja I a to r io a a k a ja

B ib lio te k a . T. 20, 27, 31.

-

69

-

v Warazawie w l a t a c h 1896-1897 ze z n a jd u ją o y o h s i ę t a n k o p i i 7 7 78. Dla nas n a jv ię k a z e z n a c z e n ia p o s ia d a t o o wydany w 1903 r . (L ito w sk a ja M iet r y k a . T .1 . P e te r s b u r g 1903 R u sak aja I a t o r i o z e s k a j a B ib lio te k a . T .2 0 ) , w ktdrym zaw arto 3 p ie rw sz e k a i ę g i tz w . "sudnych d i e t " z l a t 1506- 152 3 . W6r6d m ieazcząoych s i ę tam zapisdw spraw sądowyoh (s k a rg i wyrokdw) došd dužo d o ty o zy d i e o e z j i w i l e h s k i e j , g ldw nle p o s ia d lo š o i i poddanyoh b is k u p ic h , plebandw i k a p i t u l y . v Koduząc p r z e g lą d r o s y ja k io h wydawnictw ž r d d e l n a le ž y je s z c z e wapomnied o "S b o rn ik u r o z p o rB ž e n ij g r a f a M ic h a ilą N ik o la jew ioza Mura­ v ie v a po u s m ir e n iju p o la k a g o m ia tie ž a w S ie v ie ro -Z a p a d n io h G uberniach 1863-1864"'’8 . N ie j e s t t o p u b lik a o ja neukowa, p o n ie v a ž je d n a k zaw iera in fo rm a c je 0 d u ch o w ied stw ie i o b ie k ta c h a a k ra ln y a h d i e o e z j i w ile d s k ie j v o k r e s ie p o v a ta n ia sty c z n io w e g o , može oka cad a i ę p rz y d a tn a d la b a d a oza h i a t o r i i ty o h l a t . 2 .2 .2 .3 * Wydania lite w a k ie W l a t a c h 1955-1965 I n a t y t u t H i a t o r i i i Prawa. Akadem ii Nauk L ite w s k ie j SSR o p u b lik o w a l w W innie 4-tomowe wydawnictwo ž r d d e l " L ie tu v o a TSR I s t o r i j o s š a l t i n i a i " (Ž rd d la h ia to ry o z n e L ite w a k ie j SSR). Zgromadzono w nim rd žn eg o r o d z a ju m a t e r i a l ¿r6dlow y do d z ie jd w Litwy od czasdw n a jd a w n ie ja z y c h po 1940 r . T e k a t wydrukowano v języ k u l i t e w skim , o z ę a to t y l k o we fra g m e n ta o h . Zaatosow any a p a r a t k ry ty o zn y j e s t skąpy, podano m lanow icie r e g e s t , r o d z a j ¿ r d d l a , w jak im ję z y k u z o a ta l sporządzony o r y g i n a l , g d z ie s i ę z n a jd u je i e w e n tu a ln ie , g d z ie b y l d r u kowany. Naa t u i n t e r e a u j e tom 1 -a z y : " F e o d s lin is l a i k o t a r p i s " (O kres fe u d a liz m u ), opraoowany p r z e z K .J a b lo n a k ia a , J . J u r g i n i a a i J .Ž iu g ž d ę ( V iln iu s 1955)# a z a w ie ra ją o y ž r 6 d la do 1860 r . W6rdd n ic h s ą m a te r ia ly d o ty cząo e b isk u p stw a w ile d s k ie g o , zw laszcza o k re su od jogo p o o z ą tku do XVII w. J e s t t o je d n a k m a t e r i a l p rz e v a ž n ie ju ž drukowany g d z ie i n d z i e j i d la te g o wydawniotwo t o n ie p rz e d s ta w ia v ię k s z e j w a rto 6 o i. Pozatem n a le ž y odnotowad p ra c ę p t . " F e o d a lin ių Žemes v a ld ę L ie tu ­ v o je i n v e n t o r i ų ap rašy m as" ( t y t u l ta k ž e w j . r o s y js k im : O p is a n ije i n w e n ta r ie j f ie o d a ln y o h w l a d i e n i j w L i t w i e ) , v ydaną w W iln ie w 1963 r . p rz e z C e n tra In ą B ib lio te k ę A kadem ii Nauk V d te w sk ie j SSR. J e s t to d o b rz e wydany k a ta lo g in w e n ta rz " fe u d a ln y o h p o a ia d lo š c i" na L itw ie i B ia l o r u s i , z n a jd u ją o y c h s i ę w C e n tr a ln e j B i b l i o te c e Akadem ii Nauk L i­ te w ak ie j R e p u b lik i R a d z ie o k ie j. Z eataw iono t u i om6wiono 1 432 inw ent a r z y , z k td ry o h o k . 370 p o o h o d zi z Archiwum K a p ite ly W ile d s k ie j. Nie aį to je d n a k w s z y s tk ie i n v e n t a r z e , z n a jd u ją c e a ię w t e j B ib lio te c e ,

77 Akty lito w a k o j m e t r i k i . T . 1 - 2 : 1413-1507. I z d . P .I.L e o n to w ic z . Warszawa 1896-1897. 78 S o s ta w il N.Cylow. Wilna 1866.

-

70

-

gdy ž n ie w a z y a tk ie d o tą d uporządkow ano i ak atalo g o w an o . In w e n ta rz e ekatalogow ane w w yžej wymlenionym d z i e l e , d o ty o z ą XVT-XXX w. V76r6d n io h znaozna ozęėč d o ty czy m ajątk 6w k o š c ie ln y o h , k l a s z t o r 6w, k o š c io I6w i j p l e b a n ii. K a ta lo g t e n d a je o g d ln ą o r i e n t a o j ę w a t a n l e zaohovanyoh in w e n ta rz y i i c h t r e ė c i i j e s t dobrym przew odnikiem w k ireren d zle naukow ej. Wypada ta k ž e wapomnie 6 o w ydanej w 1930 r . w W iln ie p u b l i k a o j i " B a ž n y tin i p a d ė t i e V iln ia u e k r a i t e dokumentu, Š v ie s o je " (S y tu a c ja koėa ie l n a K ra ju W ileh ak ieg o w ė w ie tle dokum ent 6w)79. N ie j e a t to wydawniotw o n au k o v e, r a c z e j propagandow e, a l e poniew až z a w ie ra memoriialy i l i a t y z l a t 1 9 2 8 -1 9 3 0 , d o ty c z ą c e k o ė o ie ln y o h apraw lu d n o ė o i l i t e w s k i e j i c z ę 6oiowo b i a l o r u a k i e j na t e r e n i e a r o h i d i e o e z j i w ile 6 a k i e j , tnože byč p rz y d a tn e badaozow i te g o z a g a d n ie n ia .

2 . 3 . B ru k i urzędowe 7.

Gdy mowa o ž rd d la c h drukow anych, n ie možni pom inąč drukôw u rz ę d o wyoh, wydawanyoh w c e la o h p ra k ty o z n y c h p r z e z bisk u p ô w , k u rię b ia k u p ią , U n iw e rs y te t W ileû ak i lu b p ro w in o jo n a ln e w ladze zakonne. Do n io h n a l e ž ą p rz e d e wazyBtkim a t a t u t y sy n o d a ln e , l i a t y p a a te r a k ie i o k ô ln ik i r z ą d c 6w d i e c e z j i , achem atyzoy d i e c e z j a l n e i zakonne o ra z k a le n d a rz y k i p o l i t y c z n e . W d ru k a o h ty c h znajdujem y o d b io ie problemôw n u r tu ją c y c h K o é c iô l lo k a ln y o ra z a t a t y a t y k ę , i l u s t r u j ą c ą a ta n fa k ty c z n y d i e c e z j i . 2 .3 - 1 • J ïta tu ty ^ syji c o sin e P ierw azy aynod d i e c e z j i w ile û a k ie j od b y l s i ę za rz ą d 6w bpa J a ­ na z k e ią ž ą t L ite w a k ic h w koûcu 1520 lu b na p o c z ą tk u 1521 r . 8 0 81. O tw iera on c a ly s z e r e g synodôw, zwolywanyoh do 1744 r . Po 1744 r . n a a tę p u ;Je 2 -wiekowa p rzerw a w ž y c iu aynodalnym , ja k o že n a stę p n y synod odbyl s i ę w n a a z e j d i e c e z j i d o p ie ro w 1931 r . Wedlug oceny Jakuba S a w io k ie go w o k r e s ie przedrozbiorow ym odbyly a i ę w d i e c e z j i w ile h a k ie j 24 a y nody. 0 1 4 - tu wiadomo, že wydano na n io h a t a t u t y , a l e do n aazych c z a aôw doohowaly a i ę a t a t u t y t y lk o 10 aynoddw, o g lo szo n e w sp ô lc z e é n ie Od drukiem . T rzeba t u d o lą c z y ė a t a t u t y synodu a rc h id ie o ie z ja ln e g o

^

T y tu l rô w n ie i w j . francuakim * La s i t u a t i o n r e l i g i e u s e de l a r e io n de V iln a dans l a lu m iè re d e s d o cum ents. V iln iu s 1930 8Ö a s . , 4 7 , n lb . 2 . 80 J . F i j a l e k i P ierw azy aynod d i e c e z j i w i le h s k ie j w k a te d rz e éw. S ta n i­ slaw e 1 5 2 0 /1 . K w art. t e o l . w i l . H. 1 -2 x 1923-24 s . 8 1 -8 8 ; J .S a w ic k i: C o n c ilia P o lo n ia e . Z r 6d la i a tu d ia k ry ty c z n e - 2x Synody d i e c e z j i w i l e û s k i e j i io h a t a t u t y . Warszawa 1948 a -3 81 J .S a w ic k is C o n c ilia P o lo n ia e , a . 112.

f

-

71

-

z 1931 rd w n ie* wydane d ru k iem w 1932 r . 82 . N a ja ta ra z ^ m i zachowanymi s t a t u t a n i 3$ ucbwaly synodu z 1 5 2 7 /8 r . 8^ . Wl$kazoáé zachowanych s ta tu tó w p o ohodzi z XVII w. one n ie t y l k o pomnikami prawa p a r ty k u la rn e g o , l e c z t a k i e ¿ródlem do p o z n a n ia problemów n u rtu j^ c y c h d ie c e 8j$ . W n ie k tó r y c h s t a t u t e c b zam ieazczono wykazy koéciolów o e l e j d i e c e z j i ( z 1669. 1717» 1744 i 1931 r . ) , co pozw ala poznaó o r g a n i z a o s t e r y t o r i a l n ^ ( s ie ó p a r a f i a l n ^ ) w je d cb ro n o lo g iczn y m rozwoju* S pis kosoiolów z 1669 i 1744 r . ju * przedrukow ano zo wzgl§du na s z c z e g ó ln ^ wartoóó te g o r o d z a ju in fo rm a o ¿Ji8^ . S z c z e g ó ln ie cenny j e s t wykaz p a ra f i i i m ie S c ° w o á c i, wydany w raz ze a ta tu ta m i aynodu z 1744 r . 8'*, p o n iew ai pozw ala u a t a l i ó g r a n ic e p o a z c z eg ó ln y c h p a r a f i i p rz e d polow^ XVIII w. 2 . 3 . 2 . _ Id sty _ p a a t e r 8 k i e

B isk u p i o r d y n a r iu s z e , a podczaa a e d ia w a k an o ji i w ik a riu a z e k ap i t u l n i , nazyw ani w P o la c a a d m in ia tr a to r a m i d i e c e z j i , w ydaw ali w r ó i nych o k o lic z n o é c ia c h l i a t y p a a t e r a k i e , odezwy i o k ó ln ik i do ducbow iebstwa i w ie rn y c h . Pokaánq io h cz^áó drukowano i w t a k i e j p o a ta o i r o z aylano po p a r a f ia o h . Z n a j s t a r a z y c b te g o r o d z a ju druków z a s lu g u je na uwage l i s t p a 8 te r a k i bpa J e rz e g o R a d z iw illa z 1582 r . , tlo c z o n y w W iln ie w d r u k a r n i M ik o la ja K rz y sz to fa R a d z iw illa , k tó ry ze w zgl^da n8 z a wartQ w nim t r e é ó n a le ¿ y do ponników prawa aynodalnego d i e c e z j i w ile b a k i e j 88, a p o n ad to w szed l w c a lo á c i do s ly n n e j " P a a to r a ln e j" bpa Ber­ narda U a c ie S V8^ 68° z 1801 r . 8^ . S zo zególnego zn ao zen ia n a b ra ly te 4 l i s t y p a a t e r a k i e bpa M ik o laja S te fa n a Paca z 1682 r . i bpa K o n atan tego K azim ierza B rzoatow akiego z 1710 r . , poniuwaA aynod z 1717 r . n a d a l im c b a r a k te r i noc praw n^ s ta tu tó w aynodalnycb . NajwieoQd l i s tów p a a te ra jk io h o ra z okoliczn o ó cio w y o h okólników i odezw w y d a li b p i K .K .B rzo sto w ak i, Ig n acy Ja k u b M aaaalsk i i A n drzej B enedykt K 2$gie- *li 82 Synodua a r o h id io e c e a a n a V iln e n s ia a b . . . Romualdo J a lb r z y k ow ski S. Tb.M. a r c b ie p o a c o p o -m e tro p o lita n o V iln e n a i anno Domini UCUXXX1 . . . o e l e b r a t a . V iln o 1932. 83 J .S a w ic k i: C o n o ilia P o lo n ia e , a .6 . 84 S p is koöcioldw ze « ta tu td w aynodu bpa A .S apieby z 1669 r - p rz e d ru kowal J.K u ro z e w sk i w "B iak u p atw ie w ileb ak im " (W ilno 1912 e .4 6 7 -469)* a ze a ta tu td w aynodu bpa M .Zienkow icza z 1744 r . - J .K u r­ o zew sk i: B iskupstw o w ile b a k ie a . 178-181 i B.Kumor: G ran ice m etropol i i i d i e c e z j i p o la k ic b . A rob. B i b i . Uuz. T.23« 1971 a . 381-38385 Synodua d io e c e s a n a V iln e n s ia . . . M iobaele Joanne Zienkow ioz . . . ep iso o p o V iln e n s ia i o e c c l e s i a c a t b e d r a l i sua anno Domini MDCCXLIV . . . o e l e b r a t a . V iln a e a . 3 7 -1 4 9 . 86 J .S a w ic k i: C o n o ilia P o lo n ia e , 8 .3 6 . 87 A .F e tira n li K an o n iaty k a. W: D z ie je t e o l o g i i k a t o l i c k i e j w P o la o e . T .1 : G red n io w ieo ze. L u b lin 1974 a .^ 9 4 . 88 J .S a w io k it C o c ilia P o lo n ia e , a .1 1 2 .

w ioz8^ . Z aw arta w l i s t a c h p a e te r a k io h p ro b lem aty k a b y ia rdA norodna. D otyozyla ona spraw d u a z p a s te r s k ic h , p o lity c z n y c h 1 rd in y c h a k t u a l nyoh wydarzeA. Jed n e b y ly wydane z o k a z j i o b j$ c ia rz^ddw d i e c e z j ^ , i n □e zew iadam ialy o A m ierci p a p i e i a , nawolywely do m odlitw za O jczyzne lu b nakazyw aly p o d a tk i na j e j o b ro n ? , je s z c z e in n e zapow iadaly w iz y t a o j e d i e c e z j i lu b b y ly poAwiecone s z c z e g d ln ie ak tu aln y m sprawom, ja k np. H a t p e a t e r a k i bpa Adama S ta n is la w e K rasiA sk ieg o z o k a z ji z n i e a i e n ia poddeAstwa p r z e z o a ra A lek aan d ra I I w 1861 r . 2 .3 • 3 • Sohematyzmy _d i e ce z j a :I n e £ ^akonne^

Sohematyzmy d i e c e z j i w ile A a k ie j 8i$ g 8 j 3 flwymi p o cz^tk am i p o lo wy XVIII w . * \ Zaröwno w aw ej f a z i e p o o z ^tk o w ej, j a k i na p r z e a t r z e n i d a la z y c h l a t (do 1924 r . ) b y ly wydawane z k a le n d a rz am i litu r g ic z n y m i, z tx w . r u b ry c e la m i. K alendarze l i t u r g i o z n e d i e c e z j i w ile A a k ie j wydawano od XVI w. N oaily t y t u l " D ire c to riu m d i v i n i . o f f i c i i . . . p ro d io e c e o i V i l n e n a i . . . " , "Ordo d i v i n i o f f i c i i . . . " lu b "C alendarium p ro c le r o d io e o e a ia V iln e n a is " . N a j a ta r a z a , znana d o t^ d ru b ry c e la w ileA aka z z a oz^tkowym achematyzoom p o chodzi z 1773 r . ^ 1 . P ierw sze schem atyzny z a w ie r a ly , poza nazw iakiem b isk u p a o r d y n a r iu s z a , ^ed y n ie wykaz czlonkdw k a p itu ly k a t e d r a l n e j , innyoh w aA niejszych u rz § d n ik 6w d ie c e z ja ln y c h o ra z l i a t e kai^Ay zm arly ch . Z b ie g ie m czaau zaa 6b zaw artyoh w n ic h in f o r m a c ji e i$ w z b o g a o il o wykaz dziekandw , czlonkdw k o n a y s to rz a , n ezw iaka o f ic ja ld w okregowyoh, s k ie d k a p i t u l k o le g ia c k lc h , o nazw iska p r o w inojaldw zekonnych, cenzordw k a i^ g . W reszcie mi§dzy 1807 a 1818 r . z a o z f to zam ieszczad wykaz o a le g o duchowieAstwa d i e c e z j i , a k la d w a z e lk ic h k o m ia ji p rz y k o n sy a to rz u o ra z wykaz kai§Ay deputow anych do r d $ nyoh d y k a a te rid w paAstwowych^*i2 . Wyksz koAcloldw p o c z ^ to um ieazozad w achematyzmach d o p ie ro od 185*1 r . , a od 1860 r . podawano takA e iloA d p a r a f i a n . D opiero od 1924 r . wydawano achematyzmy o d d z ie ln ie od r u b r y c e l , a l e tra k to w a n o j e ja k o d ru g $ cz$Ad wydawnictwa. Zasdb podawanych p r z e z aohematyzniy in f o r m a c ji w p o szczeg d ln y ch l a ta c h b y l r o z m a ity . Pod tym wzgledem achematyzmy d i e o e z j i w ile A a k ie j 8^ P o r. J.K u rc z e w sk is B iakupatw o w lle A s k ie , a . 141-153« 9 ° Na ‘¿ e n t "Sohematyzmy d i e o e z j i w ile A s k ie j ja k o A rddlo h ia to ry o z n e " n a p ia a le m pod k ie ru n k ie m k s . p r o f . S .L ib ro w ak ieg o p ra o $ m a g ia te rs kqf k t d r a t e i oddalem do d ru k u w p 6 1 ro czn ik u "A rchiw a, B ib l i o t e k i i Muzea K oA cielne". D ire c to riu m horarum can o n icaru m e t miaaarum p ro d io e c e s i V iln e n a i a u t h o r i t a t e e t m andato . . . I [ g n a t i i j J [aco b ij M [ a a a a la k i] ln annum Domini 1773- V iln a e 1772. Z a o z ^tek schem atyznu zajm uje 2 koAoowe a tro n y . PoniewaA n ie u d a lo a i$ d o trz e d do 8chematyzB6w z l a t 1807-1817» d la te g o n ie moAna podad d o k la d n ie r o k u , w ktdrym z e c z $ to podawad wapomnlane in f o r m a c je . W 1818 r . juA j e zam ieszozono, le o z b ard zo moAliwe, Ae n ie po r a z p le rw sz y .

-

73

-

w porów naniu z te g o ty p u wydawnictwami in nyoh d i e c e z j i z ajm u ja é r e d n ie m le js c e . Pornimo je d n a k m n ie ja z e j la b w l§ k sz e j p o i o j i in f o r m a c ji w ró in y c h l a t a c h , achematyzmy sta n o w i^ b ó g a te ¿ rò d io do d z ie jó w d ie c e ­ z j i , d o a ta r c z a jq danych s ta ty a ty c z n y c h o u rz ^ d ach d ie c e z ja ln y c h , o k ap i t u l e , o k o é c io la c h i p a r a f i a c h , k l a s z to r a o h , o a e m in a ria c h , o duchow ie á stw ie o ra z o l l o é o i w iern y ch 9 * . Wprawdzie do w ie la in f o r m a c ji tr z e b a p o dchodziò z re z e rw $ , a l e t o n i e p r z e k r e é la w a rto ó c i achem atyzmów ja k o ¿ r ó d la h ia to ry c z n e g o . Wypada t e ¿ wapomnieó, ¿e i same k a le n d arze l i t u r g i c z n e sta n o w i^ p rz e k ro jo w e ¿ rò d io d io h is to r y k a l i t u r g i i . Opròcz achematyzmòw d ie c e z ja ln y c h ukazywaly s i ^ t e ¿ achematyzmy p o szczeg ò ln y ch zakonów. Na t e r e n i e d i e c e z j i w il e á s k i e j wydawaly je sz c z e g ò ln ie t e zakony, k tò r e p o a ia d a ly t u sw oje w ladze p ro w in c jo n e In e . J e z u i c i p r o w in c ji l i t e w a k i e j w ydaw ali sw oje achematyzmy od 1727 r . , od poczQ tku ja k o d r u k i s a m o i a t n o ^ . Zakony, k tò ry c h p ro w in c ja lo w ie n ie mie 8Z k a li w W iln ie , wydawaly achematyzmy poza d i e c e z j i w ile á a k ^ , je d n a k te u w z g l^ d n ia ly - r z e c z z ro z u m ia la - i k la a z to r y , l e t ^ c e na n a azym t e r e n i e . Na o g ò l wydawano j e razem z r u b ry c e la m i zakonnym i, j e azcze w XIX w. D ru k i t e aq d z i é rz a d k o ó c i^ b i b l i o g r a f i c z n ^ . Podobnie ja k achematyzmy d ie c e z ja ln e atanow iQ one w a ik ie ¿ rò d io do d z ie jó w za­ konów i zgrom adzeñ zakonnych w d i e c e z j i w i l e ù a k i e j . Po p o w atan iu a ty czniowym i k a s a c ie zakonòw, p o z o a ta le n i e l i c z n e k la a z to r y uw zg l$ d n iano w aobematyzmach d ie c e z ja ln y c h . 2 .3 * 4 . K a le n d a rz y k i p o lity c z n e Nie možna pominąč tz w . k a le n d a rz y k 6w p o lity c z n y c h , o k t 6ryoh V lo d zim ierz Dworzaczek p i a z e , ¿e e ą pierw azorzędnym žrddlem do skomp leto w a n ia p o o ztu u rz ę d n ik 6w w o k r e s ie ukazywania a i ę ty c h d ru k 6w ^ . K alen d arzy k i z a w ie ra ly r 6w n iež in fo rm a c je i n t e r e a u j ą c e h ia to ry k a Košc i o l a . W W iln ie p u b lik o w a li je n e jp ie rw j e z u i c i , p d t n i e j U n iw e ra y te t, a ž do je g o k a a a ty ^ 6 . W 1735 r . ro z p o c z ą l j e wydawad w W iln ie jė z u itą 93 Na aprawy t e z w r a c a li j u i uwag^s T .D lu g o az: Schematyzmy d i e c e z j a l ­ ne ja k o ¿ r 6d lo h ia to r y c z n e . Spraw . z Czyn. wyd. T.N. KuL. Nr 1 2 : 1961 a . 8 6 -8 9 ; B.Kumor: Schematyzmy d i e c e z j i ta r n o w s k ie j z XIX w. jako ¿ rd d lo d e m o g ra fic z n e . P r z e a z l. demogr. P o l. T. 1s 1967 a .6 7 -8 7 ; S .Id b ro w s k i: K a ta lo g r u b r y c e l i 8chematyzm 6w d i e c e z j i i zak o n 6w h ia to r y c z n e j P o la k i znajdujQ cych s i e w k s i§ g o z b io rz e podr^oznym Archiwum D ie c e z ja ln e g o we Wloolawku. A rch . B ib i. Muz. T. 2 3 : 1971 a .2 2 4 ; E.H.W yczawaki: A rc h id ie c e z ja warszawaka w A w ietle schem atyzmu z 1863 ro k u . S t u d .th e o l.iv a r a . R. 6 s 1968 n r 1 s .2 9 1 ; T e n te : Schematyzm b e r n a r d y h s k i z 1753 ro k u . A rch . B ib i. Muz. T. 2 6 : 1973 s . 278-28394 Zob. D ia p o a itio Peraonarum P r o v in c ia e L ith u a n ia e a n n i 1726 i n a n num 1727. B .m .r. 93 W.Dworzaozek: G e n e a lo g ia . Warszawa 1959 a .5 4 . 96 U .B a lih a k i: K s. M aroln P o c z o b u t. O braz ¿ y c ia ak ad em ick ieg o . Teka W ilehaka. R . 1858 T . 5 s .2 4 5 .

-

74

-

J a n P o sz a k o w a k9i^7'. B ogetaze w i n f o r n a o je b y ly k a le n d a r z y k i, 'wydawane p rz e z U n iw 9 rs y te t tf ile n s k i d la o a le g o okręgu nąukowego, obejm ująoego 8 g u b e r n i. Tak n p . "K alen d arzy k p o lity c z n y na r o k 1822 d la w y d zialu U n iw e rs y te tu Im p e ra to ra k ie g o W ile6 ak ieg o " o p r6 cz w la6ciw ego k a le n d a rz a o r a z wykezu oa6b n a le ž ą c y c h do domu p an ų jąo eg o w R o s j i , do dom6w p an u ją c y c h w in n y ch k r a ja c h E uropy, ak la d u ra d y p ad stw 8 , m in istr6 w i rz ą d z ą c e g o s e n a tu , p o d a l d okladne wykazy w la d z , p ro fe so r6 w , ad iu n k t6 w , w ydzia!6w i k a te d r o r a z honorowych ozlonk6w U n iw e rsy te tu W iled ak ieg o , d a l ė j s p i s gim nazj6w i a z k d l pow iatow ych w ile d 8 k ie g o okręgu naukowego z l i s t a m i ic h d y re k to r6 w , n a u - ;z y c ie li i p rz e lo ž o rįy o h , d a l ė j wykaz d i e o e z j i i b iskup6w , k a p i t u l i k o n s y s to r z y , sk la d į R zym sko-K atolickiego Kolegium Duchownego w P e te ra b u rg u , l i s t ę dziekan6w , k a ię ž y deputow anych do k o m ia ji padstw ow yoh, a p o n a d to podobne in fo rm e c je , d o ty c z ą c e d i e o e z j i u n ic k ic h , je d n o ty ew an g elio k o -refo rm o w an ej i k o ė c io la ewangelic k o -a u g a b u r8 k ie g o . Ze W8pomnianego "Ka len d a r z y k a ” w id a č , že w s z y s tk ie sz k o ly padstwowe w g u b e r n i i g r o d z ie d a k ie j, n a ie ž ą o e j do d i e o e z j i w ile d a k i e j , p r o w a d z ili z a k o n n ic y . "Adreaowy k a le n d a rz y k na ro k 1807 oėmiu g u b e rn i W ydzialu Im p e ra to ra k ie g o W iledakiego a k la d a ją o y c h " z a w ie r a l p o n ad to wykaz k la s z to r6 w i i c h p rz e lo ž o n y c h . Zeadb viadom oėoi w p o szczeg d ln y o h k a le n d a rz y k a o h w ykazuje pewne o d c h y le n ia . Jedne s ą ubo žsze, in n e b o g a ta z e w in f o r m a c je . Z r e s z tą i ro 'd zaj in f o r m a c ji ze zro z u m ia ly c h względ6w j e a t in n y w k a le n d a rz y k ao h z czas6w n ie p o d le g l e j R z e c z y p o a p o lite j, a in n y z o k re su n ie w o li. O gdlnie jed n ak možna a tw ie r d z ič , že a ą one požytecznym žrd d lem r6 w n iež i do apraw k o š c ie lnych d i e o e z j i w i l e d a k i e j .

97 S .B e d n a ra k is Upadek i o d ro d z e n ie a z k d l je z u ic k ic h w P olace.K rak6w

1933 8 .8 5 .

5 . OPHACOWANIA

3 .1 . In fo rm a c je enoyklopedyozne A rty k u ly en o y k lo p ed y o zn e, d o ty c z ą o e d i e c e z j i w ile h o k ie j, d e ją nam ogdlny p o g ląd na calo ö d j e j d z ie jd w . Są one w jakim ö s to p n iu z je d n e j s tr o n y w ykladnikiem s te n u b a d a i h is to ry o z n y c h w o k r e s ie ic h p i s a n ia , z d r u g i e j p r e z e n tu ją rd ž n ą w arto d d naukową. C h ro n o lo g iezn io p ierw sze m ie jsc e zajm uje a r t y k u l J .B a r t o szew icza "B iskupatw o W ile ia k ie " , zam ieszezony w wyd a n ė j p r z e z S .O rg e lb ra n d a "B n o y k lo p ed ii Powazeo h n ej"1 . A u to r, j a k na sw oje c z a a y , Awietny znawca n aazy ch d ziejdw koA oielnych, m ia l tru d n e z a d a n ie p rz y opraoowywaniu ry s u d ziejd w d i e c e z j i . N ie b y lo bowiem je s z c z e opraoow ah, na k tö ry c h mdglby a ię 0p rz e d . S tą d n i e d ziw nego, ¿e n i e u s t r z e g l a ię pewnych blęddw . Ponadto r a z i u p rz e d z e n ie , z jakim r e l a c j o n u j e prdby w y n ie a ie n ia Wilna do r a n ­ g i a re y b isk u p a tw a . O b szern ą, p raw ie 130 a tro n io o w ą rczp raw ę " W ile is k ie biak u p atw o " z a m ie š c il k a . J a n K urczew ski w "B n o y k lo p e d ii K o ė o ie ln e j " , wydanej p rz e z k a . N.Nowodworskiego^. W 11 p u n k ta c h omdwil n a a tę p u ją c e zag ad n i e n i a : d z i e j e m ia sta W ilna, b is k u p s tw a , p o azczeg d ln y ch bisk u p d w , k a p i t u l y , synoddw, d a l ė j omdwil l i a t y p a a t e r a k i e , o p ia a l k a te d r ą i in n e k o d o io ly , n ie pom inąl t e ž s z k o ln ic tw a , k o n a y s to rz a i k u r i i b i a k u p ie j. Praca t a j e s t owooem m ozolnych b a d a i w a rc h iw a ch w ile is k io h . Kurozewsk i s t a r a i a ię w ie r n ie trzy m ad m a te r ia lu drddlow ego i k r y ty c z n ie nim a ię p o slu g iw a d . Poniew až je d n a k n ie do w a z y a tk ic h ž r d d e l ud alo mu a ię d o trz e d , a p o n a d to 0 n ie k td r y c h z a g a d n ie n ia c h p r z y s z lo mu p is a d w ogdle po r a z p ie rw sz y i t o b e z odpow iedniego przy gotow ania h ia to ry c z n e g o , a tą d n ie dziw nego, ¿e z d a rz y ly mu a ię pewne p o tk n ię c ia . N iem n iej je d ­ nak prao a K urczew skiego do d z id n ie a t r a c i l a aw ej w a rto d o i, ty lk o že bardzo azybko z n a la z la a i ę w c i e n i u o d rę b n e j i je s z c z e o b s z e r n ie js z e j jego p u b l i k a e j i "B iakupstw o w i l e i s k i e " , w ydanej w W iln ie w 1912 r . Ta 08t a t n i a p ra o a p o w sta la p r z e z r o z s z e r z e n ie omawianego h a a la i zso p a- 1 2 1 T. 3 . Warszawa 1860 a . 701-705. 2 T. 3 1 . Warszawa 1911 a . 2 0 3 -3 3 0 .

-

76

-

t r z e n i e do d atk am i ¿rö d lo w y n i i w yjaA n ien iam i. B ^dzie o n i e j mowa na Innern m iejao u . A rty k a lo w i K urczew akiego n ie doröw nuje a r t y k u l opracowany w k ilk a l a t p ö A n iej p r z e z k a . A lek aan d ra F a je c k ie g o w " P o d re c z n e j E ncykloped i i K o ö c ie ln e j" , red ag o w an ej p r z e z k a . Z .C h elm ick ieg o ^. F a j$ o k i, r6w nie& n ie zawodowy h ie t o r y k , o p a r l a i§ gldw nie na u a ta le n ia o h Kurczewak ie g o o ra z W .Przyalgow akiego i d z i e j e d i e c e z j i otndwil na t l e k rd tk io h in f o r tn a o ji o b ia k u p a c h . Öd a tro n y m etodycznej n ajle p a z y m d o t^ d opracowaniem en c y k lo p e d y c znym j e a t a r t y k u l kB. R apolaae K raaauakaea "V iln iflu a v y a k u p ija " w "L ie tu v ii^ E n o ik lo p e d i j a " \ w ydenej p r z e z Litw indw w S tan ao h Z jednoczonych. W 8kondenaowany i rzeozow y apoadb omöwil a u to r z a lo te n ie i u p o a a ie n ie b ia k u p a tw a , p o c z e t biakupbw o rd y n a riu a z y i aufragandw ( t y l ko w yk az), k r d tk ie d z i e j e k a te d ry i k a p i t u l y , d a l in f o r n a c je o k la a z to r a c h i k o ä c io la c h o ra z g ra n ic a o h d i e c e z j i . D z ie je t e d o p ro w ad zil do czaabw w ap d lczean y ch . K raaeuakas o p a r l s i§ na l i t j e r a t u r z e o ra z r e l a c ja c h biakupöw w ileÄ 8 k io h (wöwczqa je a z c z e n i e pU blikow enych). Jedyne z a a t r z e ä e n i e , j a k ie moina mied do a r t y k u l u , t o p rz e o c z e n ie a u f r a g a n ii b r z e a k i e j i k u r la n d z k ie j. N a le iy je a z c z e wspomnied o in nyoh b a rd zo zw i§ aly o h a r ty k u lik a c h enoyklopedycznych o d i e c e z j i w i l e h a k i e j . A rty k u l A u re lio P a lm ie ri " V iln a , D iooeae o f ( V iln e n a ia ) " , zam ieazozony w "The C a th o lic Encyklop e d ia " 9 , z o 8 ta l o p a rty na a r t y k u l e Kurozew9kiego z B n o y k lo p ed ii Nowod w o rsk ie g o , zaw iera je d n a k aporo bl^ddw . A rty k u l "W ilna" w "B ncykloped ia C a t t o l i c a " 8 , n ap iaan y p r z e z E n ric o J o a i , j e a t b a rd z o a la b y , c y tu j e d ru g o rz ^ d n ^ l i t e r a t u r § , w tym ¿ a d n e j p o z y c ji p o l s k i e j a n i li t e w a k i e j . 0 w ie le le p 8 z y j e a t a r t y k u l "W iln a ", p iö r a G.Rhode w "Lexikon* f ü r T h e o lo g ie und K irc h e " '7, k td r y o p a r l s i e na opracow aniu k8. T.Glemp my z p o p rz e d n ia j e d y o ji te g o alow nika .

3 . 2 . O pracow ania c a ly c h d z ie jd w d i e c e z j i P rz e d p ie rw a z ^ w ojnq öw iatow ^ k a . J.K u rczew ak i op u b lik o w al k a i ^ i k$ "B iakupatw o w ile Ü 8 k ie "9 , k tö r a do d z i6 j e a t jedynym odr$bnym o p ra cowaniem c a ly c h d z ie jd w d i e o e z j i . R zeoz o c z y w is ta , ¿e n ie b i e r z e a i$ 56789 5 4 5 6 7 8 9

T. 4 1 -4 2 . Warszawa 1915 s . 295-297. T. 3 4 . B oaton 1966 s . 198-203. T. 1 5 . New York 1913 s . 432-434. T. 1 2 . C i t t a d e l V a tio a n o 1954 k o l. 1689-1691. T. 1 0 . F r e ib u r g 1965 k o l. 1169-1170. T. 1 0 . F r e ib u r g 1938. k o l. 9 2 5 -9 2 6 . W ilno 1912 8° a s .6 1 4 .

-

77

-

\

t u pod uwagę onöwionych a rty k u ld w onoyklopedyoznyoh o r a s o p raoovad, t r a k t u jąo y o h o g d ln ie o K o d e ie le na L i t v i e 1 B u s i, o k td ry o h z r e a z tą d a l ė j b ę d z ie je s z o z e nova. E s. K u rc se v a k i - ja k j u t v ie n y - v o z e d n ie j o p rao o v a l b a rd z o obazerny a r t y k u l o v ile d a k im b is k u p s tv le do B noyklop e d i i K o d o ie ln e j. W vym ienionyn v y ž ė j d z i e l e z a g a d n le n ia u j ą l s z e r z e j , n ie k td r e rz e o z y a p r o s to v a l na p o d s ta v ie d e la ty o h b adad o ra z z a o p a trz y l o alo ėd v d o d a tk i, v y ja d n ie n ia i in d e k s y . V p ravdzie u k la d p ra o y nože b u d sid z a a t r z e t e n i a , a l e o t o n io n o tn a n le d p r e t e n a j i do a u t o r a , k td ry p r z e o i e t n ie o l a i a p e o ja lia ty o z n e g o p rz T g o to v a n ia h ia to ry o z n e g o . W každyn r a z i e d a l p ra o ę o t r v a l e j v a r t o ė o i , t a k s e v z g lę d u na v i e r noėd b a z ie A rd d lo v e j, j a k i z n ik n ię o ie v i e l ų t r d d e l , z k tö ry o h .o n kor z y a t a l . Ž rd d la boviem , k t6 r e o l a i K u ro z e v sk i, n i e v s z y a tk ie doohovaly a ię do n aszy o b o ząa d v . W iele z n ic h u le g lo z n is s c z e n iu v o ząs i e woje n , j a k i e od 191* r . ro z g ry v e ly a i ę na te r e n a o h d i e o e z j i , ozęšd za6 z o s ta la t a k ro z p ro a z o n a , t e je s z o z e do d z i ė n ie s ą one v p e l n i udoa tę p n io n e h ia to r y k o n . K uro zev sk i g ru n to v n ie p r z e b a d a i aro h iw a v i l e d a k i e . Na ic h p o d s ta ­ v ie i p rz y v y k o rz y a ta n iii i s t n i e j ą o e j l i t e r a t u r y , om dvil o h r z e s t L itv y i z a lo te n i e b ia k u p s tv e v i l e d s k i e g o , a y l v e t k i b isk u p d v o rd y n a riu s z y i o u fra g a n d v , d z i e j e k o n s y s to rz a g e n e ra ln e g o i k u r i ! b i s k u p i e j , k a p itu l y i aynoddv, o n d v il l i s t y p a a t e r a k i e , o p i s a l k a t e d r ę , k o d o io ly i k l a a z to r y , u v z g lę d n il v a z e lk ie g o ty p u sz k o ly (od p a r a f ia ln y o h po u n iv e r a y te t) o r a z s z p i t a l e i p r z y t u l k i . Z a n ie d c il t e t vykazy koöoiolöw , k la a z to r d v , k a p l i o , s z k d l p a r a f ia ln y o h i a z p i t a l i , z e a ta v io n e na pod­ s t a v ie t r d d e l . P rao y t e j je d n a k n ie n o tn a u v a tad za p e ln ą m onografię d i e o e z j i . A u to r boviem u k a z a l d l e c e z j ę t y lk o od a tro n y j e j a tr u k t u r y , oalo n a to n i a a t u v z g lę d n il v la d o iv e j e j d z i e j e . N ą le ty p o d k r e ė lid , t e K u ro z e v sk i k r y ty o z n ie k o r z y a ta l ze t r d d e l i opraoovad. Byl o a tr o tn y v ooenaoh i n y o ią g a n iu w niosköv. Q dzie n ie z n a jd o v a l v y ja d n ie n ia v ž r 6 d ta c h , z o a t a v i l p r o b le n o t v a r t y , n p . gdy phodzi o a u fra g a n a M ikola j a z kodoa XIV v . ( a . 76) ožy synod z 1502 r . ( a . 1 2 5 ). C zaaen a z e d l za ooenam i in n y o h a u to rö w , n p . p o s ą d z a ją o S e n in a riu n Glčarne v V i ln ie o h o ld o v a n ie zasad o n p rz e o iv n y n d uohovi K odoiol a , a n ie k td ry o h p ro f e a o r d v t e o l o g i i U n iv e r s y te tu V ile d s k ie g o , ja k A .B .K ląg ie v io z a i M .B obrovskiego, o k ie ru n e k l i b e r a l n y , ap rzeo zn y z zasadarni i p r a v a n i K o š o io la . W p e v n e j m ierso j e a t to v y ra z e n je g o konaerv atyvn y o h p o g lą d d v na d z i e j e k o d o ie ln e . Do d z i e l a K urozevakiego mu­ š i a ię g n ą d .k a id y b adaoz d i e o e z j i v i l e d a k i e j . Tu z n a jd z ie p u n k t v y jė c ia do d a ls z y o h azozeg d lo v y o h b a d a d . Poza o ndvioną p r a o ą , n a l e t y t u u v z g lę d n id p u b lik a o je , tr a k t u j ą o e o g d ln ie o d z ie ja o h K o šc io la na L i t v i e i B u s i, a zaw ier a ją o e v do6d d u ty n v y n ia r s e v ia d o n o d o i o d i e o e z j i v i l e d s k i e j . Do ta k io h n a l e t ą "M iaoelan ea r e r u n od a ta tu m e o o le s ia s tio u m i n Magno X d th u an iae Duoatu p e r t i n e n t i u n " , opraoow ane p r z e z j e z u i t ę W ojoiecha W ijuka K o ja lo v i-

78

-

c m 101 . A u to r m6w i t u o g d ln ie o apraw ach k o ė o ie ln y c h W ielkiego K aięatw a L ite w a k ie g o , w tym je d n a k s z o z e g 6 l n i e o d i e c e z j i w i l e d s k i e j , k t 6ra p r z e o ie ž zajm ow ala w iększoėd je g o t e r y to r iu m . K ojalow ioz w 10 punkta c h p r z e d a ta w il p a tr o n 6w W ielk ieg o K sięatw a L ite w a k ie g o , męž6w a la w □yoh ze ė w ię to 6c i , oudowne m ie js o a , d z i e j e r e l i g i i k a t o l i o k i e j (do p o l . XV w . ) , k o d o id l praw oalaw ny i a n l o k i , problem r e f o r m a j i , b is k u p 6w, domy zak o n n e, azk o ly o ra z alaw nyoh je z u itd w na L itw le . S ą to b a r dzo k r 6 t k i e , a p rz y tym malo n i e r a z k ry ty c z n e om dw ienia. N le možna im je d n a k odmdwid pew nej w a r to d o i. Są Awledeotwem dwozesnego pojmowanie 8praw tarn omdwionych. 0 2 w le k l p d ž n ie js z ą j e s t p u b lik a o ja D ym itra T o la to ja "R im sk ij k a to lio y z m w R o saii* 1^ , k t d r ą a u t o r o p u b lik o w al na*ji>ierw w języ k u f r a n cuskim*12 *14. T o la to j om6w il w n i e j d z i e j e KoAciola K a to lio k ie g o w R o a ji do kodca panow ania o a ra A le k sa n d ra I (♦ 1 8 2 5 ), w lą o z a ją o w n ie h i a t o r i ę K o šc io ia na Id tw ie i H uai w o zaaao h R z e o z y p o ^ p o lite j i t r a k t u j ą c ja k o o k re a , gdy b y ly one pod w la d z ą P o la k i. W t o i d e 1 -as^m obazerny r o z d z l a l 5-^7 po 6w i ę o il og 6l n i e . K odoiolow i na Id tw ie ( a . 1 8 3 -2 5 0 ), a 6- t y - d ieo ezjo m ( a . 2 5 1 -3 2 7 ), g d z ie n a jo b s z e r n ie j p o tra k to w a l w ile d s ką ( a . 2 5 1 -2 9 0 ). W d o d a tk a c h do te g o tomu zam ieA oil wykaz biakupdw w ile d s k io h , re k to rd w je z u ic k ie g o koleglum 1 A kadem ii w W iln ie o ra z k o le g i 6w te g o ž zakonu w N ie 6w iežu i P o lo c k u . Tom 2 - g i omawia d z i e j e K06o io la od czasdw Katarzym y I I po 1825 r . W p ra o y t e j j e a t T o la to j t e n ­ dency jn y , 8 zczeg 6 1 n ie wrogo n astaw io n y do KoAoiola K a to lio k ie g o i o c e n ia je g o r o l ę pod kątem n a o jo n a liz m u ro a y ja k ie g o i p raw o slaw ia. Kimo že k o r z y s ta l z p ierw a z o rzę d n y o h ž r d d e l ( m .i. z a k t k a p itu ly w ile d s k i e j ) , p r a c a z powodu w ym ienionej te n d e n c y jn o d o i n ie ma ž a d n e j w artoA c i n a u k o w e j^ . D z ie je d i e o e z j i w i l e d s k i e j z a jm u ją t e ž po czesn e m iejace w p ra c y k a . A n to n ieg o V isc o n ta ”1« L itu a n ie r e l i g i e u s e " . Ma ona n a c e l u w zględy b a r d z i e j propagandow e, n iž naukowe. ^ydana w o k re a ie o d z y a k jw ania n ie p o d le g lo š c i p r z e z P o lak ę i L itw ę i wzajemnyoh t a r č obu n a ro d 6w, a z c z eg 6 1 n ie a k c e n to w a la aprawy l i t e w a k i e j narodowoAoi w d i e o e z j i w i l e d s k i e j , žm udzkiej i s e j n e d a k i e j . D z ie je ty o h d i e o e z j i p rz e d a tsw ia od io h z a lo ž e n ia po c z a sy w sp d lczesn e a u to ro w i, a l e n i e a t e t y , n ie zawsze ė c i ė l e . Dužo in f o r m a c ji 0 d z ie ja o h d i e o e z j i w ile d s k ie j znajdujem y w p ie rw a z e j i d o tą d je d y n e j h i a t o r i i K oėoiola na I d tw ie , n a p ia a n e j p rz e z k s.

10 V iln a e 1650 8° s a . n i b . 4 , 128. 11 T . 1 - 2 . S . P i e t i e r b u r g 1876-1877. 12 Le c a th o lic is m e rom ain en R u s a ie . T . 1 -2 . P a r i s 1863-1864. M.fcywczydski: Z b ad ad i l i t e r a t u r y 0 K o d ciele K a to lic k im w R o a ji i K rd le a tw ie P o lak im w w ieku XIX. Nova P o lo n ia S a c ra . T. 31 1939 s .

106. 1 4 P a ria-G en ev e 1918 8° s a .3 5 0 .

-

79

-

A ntanaaa A leknę p t . " K a ta lik u B ažnyčia L ie tu v o je (K o d cid l K a to lic k i na L itw ie ) 1^ . J e a t t o p ra c a n ie w ie lk io h ro zm iardw , uomująoa d z ie je Kodoiola lite w s k ie g o od p ie rw a z y c h ko n tak td w z o h rz e šo ija 6 a tw em do u tw o rz e n ia w 1926 r . k o š c i e l n e j p r o w in c ji l i t e w s k i e j . N ajw ięo ej m ie ja ca zajinuje t u d ie c e z ja w ile d s k a , k td r a p r z e c ie ž p rz e z c a ly o k re a n i e p o d le g le j R z e c z y p o s p o lite j m ie d c ila w sw oioh g ra n ic a c h przewafcną częšd Litwy e t n o g r a f i c z n e j . A u to r u j ą l t e d z i e j e b a rd z o zwi ę ž l e , ozaaem z a p o b ie ž n ie . Nie t k n ą l w oale problem ų o r g a n iz a o ji K o ė c io la . O p a rl a ię p rzed e v sz y a tk im na l i t e r a t u r z e i r e p r e z e a t u j e dwozeany, došd je a z c z e n ia k i poziom w iedzy h i a t o r y c z n e j w6rdd h ia to ry k 6 w K o šo io la na L itw ie . O b a z e rn ie ja z ą od omdwionej p ra c y j e a t p u b lik a o ja K azim ierza Gečyaa " K a t a l i k i š k o j i L ie tu v a " (K a to lio k a L itw a )1516 17. J e a t t o je d n a k k 8 iąžka popularn o -n au k o w a, u jm ująca o g d ln ie d z i e j e K o ėcio la na L itw ie od c z a s6w n a jd a w n ie ja ž y o h po ozaay W 8p6lczeane a u to ro w i1 ^ .

3.5«

O praoow anie pewnyoh okreądw i problem6w o g d ln o d ie o e z ja ln y o h

3 .3 ,1 . ft?£blem ^ h r y a t i a n i z a o j i Litwy^ Z d i e c e z j ą w ile ū a k ą , ja k o p ie rw a z ą na L itw ie , w iąže e i ę p ro b lem o h r y a t i e n i z a c j i k r a j u . Problem t e n možna ujmoeed dw ojako, od a t r o ny p o lit y c z n e j o ra z r e l i g i j n e j . W a a p e k o ie p o lity c z n y m z a g a d n ie n ia bierzem y pod uwagę w s z e lk ie w c z e 6 n ie js z e p r6 b y c h r y e t i a n i z a c j i Litwy o ra z c a l o k a z t a l t sp raw p o p rz e d z a ją o y c h i to w arzyaząoyoh d e o y z ji J a g i e l l y na c h r z e a t aw6j i poddanyoh. Ten a a p e k t ty lk o o zęšo io u o паз tu i n t e r e a u j e . Więkaze z n a o z e n ie d la mėgo te m a tu p o e ia d a o h r y a tia n iz a o ja od a tro n y m ia y jn e j, d u a z p a a te r a k ie j - z a lo ž e n ie b ie k u p e tw a , naw raoan ie lu d n o ė o i, j a k t a przyjm ow ala zaaady nowej w ia ry i j a k a ia jo n a r z e p ro w a d z ili t ę p r a c ę . Так p o j ę t a o h r y a tia n iz a o ja n ie b y la ak tam , p o le gającym t y l k o na p r z y j ę c i u o h r z tu , a l e proceaem powolnym# trw ającym o a le p o k o le n ia i p o le g a ją c y m na w y k o rz e n ie n iu dawnyoh kult6w i zwyozaj6wf a w a z c z ep ie n iu nowyoh form r e l i g i į n o š c i . W ta k im u ję c iu wypadnie pominąd p r a o e , om aw iające w a z e lk ie w o z e 6 n ie ja ze prdby o h r y a t i a n i z a o j i L ltw y, jak o w y k raczająo e poza гашу d z ie jd w d i e o d z j i w ile h a k ie j (n ie bylo j e j je a z c z e ) , o r a z d r u g i e t a p o h r y a t i a n i z a o j i - c h r z e a t Žmudzi, poniewaž t a o a t a t n i a n ie w eezla do d i e o e z j i w ile h a k i e j . Więkazo6d wszakže p ra o d o ty o zy razem c h r z tu Idtw y i Žmudzi. 15 Kaunaa 1936 8° a a .1 5 4 . 16 Chioago 1946 8° a a .X I I , 575. 17 Wypada t u dodad, že b a rd z o o b a z e rn ie d z i e j e k o d o ie ln e Litwy z o a ta ly p o tra k to w a n e p r z e z J .J a r o a z e w io z a w p ra o y "O braz L i t m pod tfzględem j e j o y w i l i z a o j i od ozaa6w n a jd a w n ie ja zy o h do koūoa XVIII w ieku". C z .1 -3 . W ilno 1844-1845. ~

-

80

-

Dia poznaQ la początkow eJ fa z y o h r y a tl e n i z a o J i Litwy azo zeg ó ln e z n a c z e n ie p o a ia d a ją "B o o zn ik l" Jan a D iu g o sza. N ato m iast ro z p ra w ą , b a r dzo azero k o i z « l a i k ą e ru d y o ją t r a k t u J ą c ą c a l o k a z t a l t a p ra « , zw iązanyoh z o h r y a tia n iz a c Ją L itw y , J e s t p ra o a k a . J .P i J a l k a "K o é c ió l Bzyma k o - k a to llo k l na L itw ia . U c h r z e ė o ija n is n ie Idtw y p r z a z P olakę i z e ohowanle « n i e j Języka lo d a po k o n la c B z e c z y p o s p o lite J " , opublìkow ana w zbiorowym d z i a l e . wydanyrt d ia u o z o zan la 500 ro c z n io y u n i i h o ro d a la AQ k i e j , "P o lsk a 1 Lltw a w dziejow ym sto a u n k u " . Zblorowa t o d z ie lo a l a ­ lo na o a lu n la t y lk o u p a m ię ta ie n ie t e j ro c z n io y 1 w ielow iekow ej w sp ó ln e j h l a t o r l l dwóoh narodów , a l a a l a l o na « z g lę d z ia rzeozom ą, naukową a p o lo g ię p rz e d za r zu t a mi a z o w ln ia ty c z n ie n aataw ionyoh n ao J o n a lia tó w lite w a k io h , « id z ą o y o h w P o lak ao h p rz y c z y n ę w sz e lk ie g o z i a , J a k le w o lą g u wlaków s p o tk a lo lo h n a ró d . ilem entów a p o lo g e ty c z n y o h n la J e s t pozbaw iona 1 p rao a k a . F i j a l k a , k tó r y w n i e j t a k b a rd z o z aak cen to w al, z r e a z t ą o b ie k ty w n ie 1 zgodnla za tr ó d la m i, problem Języka llte w a k le g o □a a r a n l a k o é o ie ln e j o r a z p o sz a n o v a n la praw o b y w a te li V le lk le g o K aiębtwa L ltew ak leg o p rz y o b a a d z a n lu urzęd6w 1 b en efio Jó w . Ka. P i j a l e k w aweJ ro z p ra w ia omówil o h r y a tia n iz a o ję Litw y i Žmud z i , k a z ta lo e n le k la r u llte w a k le g o w A kadaw li K pakow akleJ, o b aad zan la urzęd6w 1 b e n e fio jó w na L itw ia o r a z problem Języka llte w a k le g o na a r e n ia ró tn y o h przejaw ów t y č ia k o é c ia ln a g o . Z ag ad n io n ia t a omówil z w laó oiwą ao b io e ru d y o ją a t po « le k I T I L I . S lu a z n ia p o d k r e à l i l , t a naw raoan la n a ro d u , t o p ra o a tr w a ją c a o a la p o k o le n ia , w le k l. S tąd n lo dziw nego , t a p r z e z d lu ta z y ozaa w ró tn y o b z a k ą tk a o h k r a ju mogio utrzym aó a ię pogaùatw o. N ia k tó rz y w a p ó lo z a é n l h ia to ry o y a w a ta ją , t e P i j a l a k p rz a a a d n le o o a n il aukoaay p rao y m la y jn a j na L itw le w o k r a a ia p r z e d r e fo rm a o y jn y m ^ o ra z p rò b a J ą podw aiyó Jego aądy w k w e a tii n au o zan la l u du llte w a k le g o prawd w iary w Jago Ję zy k u , n la z g a d z a jąo a ię zw laazoza za Zdaniam , t a " lu d l i t e w s k l zn ajd o w al na ogól za o a ly ozaa paùatwa p o ls k le g o z a a p o k o je n ia p o tr z a b r e l i g i j n y c h w aw ej mowie 1 duohownych swego Języka n l a b y l pozbaw iony" ( s .2 5 8 ) 18*2 0 . Wydaje a ię Jad n ak , t e A. Rukja 1 U.Koaoan b i o r ą t o z d a n ia w odarw anlu od k o n te k s tu , g d y t d a l a j P i j a l a k a v o ją o p ln ię a z e r z e j w y ja ó n il. S tw i e r d z i l , t e na p r z e s t r z e n l wiaków b y ly w t y n « z g lę d z ia " z a n ia d b a n ia i w y k ro c z e n ia ", a l a n i e moi­ na w n io h " d o 8 trz e o J a k le J é n y é l i i t e n d e n o ji p o lity c z n o - k o é o ie ln e j, r a c j i a ta n u , a n i p rz y c žyny p aùatw ow ej, a n i tym tn n lej w a lk l narodow oéo lo w aj" ( a .2 5 8 ) . Byó mote w é w ie tle nowyoh 1 gruntow nyoh b adaù p r z y j d z ia J a k ié a ąd P l j a l k a zw eryfikow aó, a l e to w oale n i e pom niejazy o aiąg -

18 Kraków 1914 a . 3 7 -3 3 3 . M.Koaman: P ogaùatw o, o h rz e é o ija ù a tw o 1 ay n k ratrzm na L itw ie w do­ b le p r m ad refo rm ao y jn ej. Ko b . ma z a r . warm. B . 1 9 7 2 n r 1 a . 1 0 7 - 1 0 8 . 20 T a s t a , 8.1141 A .B u k Ìa: "D iariu m S o o i e t a t i a J e s u " I r l i e t u v i i kalb a T l l n i u j e . T a u to s P r a a i t i a . T . 1 k n . 3« 1961 a . 419.

-

81

-

n ię č t e j p ra o y , k td ra d o tą d j e s t g!6wną i podatawową rozpraw ą o o h ry a t i a n i z a c j i L itw y . Problem ų o h r y s t i a n i z a o j i d o ty czy r6 w n iež a r ty k u l M.Koamana "P og a d s tv o . o h r z e ž c ija 6 a tu o 1 aynkretyzm na L itw ie w do b ie p rz e d re fo rm a o y jn e j" 2 . Z a g a d n ie n ie z o a ta lo p o ataw io n e "w ароабЬ w atępny" do ewent u a l n e j m o n o g ra fii o h r y a t i a n i z a o j i Litw y ( e . 1 0 8 ). Większo66 prao y d o ty o zy p r6 b o h r y a t i a n i z a o j i p rz e d 1386 r . , b a rd z o k rd tk o n a to m ia a t m6wi o o h rz o ia Litw y po 1386 r . o rą z o r e a z tk a c h pogahatwa w XV i XVI w. N aležy t u ta k ž e uw zględnič 2 a r ty k u l y Z .I v in s k is a ! "Po k ry ž ia u s ž e n k lą " (Pod šnekiem k r z y ž a ) *22 * i "K rik s ž io n y b e a k e l i a s L ietu v p n " (D roga o h rz e 6 o ija ū s tw a na L itw ę )2^ , oba b a rd zo z b liž o n e « aw ej t r e š c i . A utor p r z e d a ta w il w n io h w a z e lk ie ргбЬу o h r y a tia n iz a o j i L itw y , l ą c z □ ie ze a k u te o z n ą w 1387 r . , o r a z o r g a n iz e c ję k o š o ie ln ą i r o l ę o h rz tu Litwy w j e j h i a t o r i i . S tw ie rd z a on o b ie k ty w n ie , že w a y tu a o ji te g o k r a ju p r z y j ę o i e c h rz e ė c ija ū e tw e z P o la k i b y lo " je d y n e i k o n ie c z n e " 2* . W t o j k w e a tii zgadza a i ę z u p e ln ie z Iv in e k ia e m S t a e i s Yla w a r t y kule "K rik š č io n y b e i r k u l t ū r i n ė le n k y i n v a z i j a " (C h rz e ė c ija h a tw o i k u ltu r a ln a in w a z ja Polak6w )2^ , w ktdrym ooawia a k u tk i t a k i e j o h r y s t i a n i s a o j i - k u l t u r a l n a " in v a z ja " Polak6w. S te n o v ia k a P o la k i v o b ec o h r z tu i o h r y a t i a n i z a o j i I d tv y dotyozy a r ty k u l W.Abrahama "P o lak a a o h r z e s t L itw y "26 *. A u to r z w r6 c il w nim uwagę na f a k t , že w n aw raoaniu Litwy i Žmudzi o ra z p d ž n ie js z y o h d z i e jaoh po k o n ieo XV w. n ie b y lo ze a tro n y P o la k i uailo w ah akierow anyoh przeciw ko języ k o w i lite w a k ie n u lu b Idtw inom . Odnotowa6 n a le ž y t a k t e a r t y k u l A .W r6blew skiego " C h ry e tia n iz a o ja Litwy G d rn ej"2^ , k t6 r y je d n a k n ie w ykraoza poza om6wioną w yžej r o z p r a wę k a. P i j a l k a . Z o h r y a t i a n i z a o j ą Litw y b a rd z o zw iązane s ą p o a ta c ie J a g i e l l y i Wit o l d a , o k re š la n e g o w nauoe l i t e w s k i e j mianem W ie lk ie g o . ff h i a t o r i o g r a f i i l i t e s a k i o j notujem y j u t ap o ro p ra o po6w ięconych W itoldow i, o p u b likovanych z v la a z c z e z o k a z ji 300 ro o z n io y jogo ė m ie rc i. Są wdr6d nioh a p e o ja ln e ro z p ra w y , om aw iające u d z ia l i r o l ę f i t o l d a w c h r y a t i a n i z a o j i Litwy i Žmudzi. N aležy t u wym ieni6 2 a r ty k u ly o z b l i t o n e j t r e ė o i 8 .8 u ž ie d ė l i a a t "V y tau to vaidm uo L ie tu v o s k r i a t i a n i z a o i j o j " (R o le Wi-

21

22

23 24 2, 26 27

Kom. m ažu r.-warm. R. 1972 n r 1 a . 103-137. T ie s o s K e lia a . R. 1937 e . 325-339. Tamže. R. 1938 a . 273-312 i t o aamo w "K ryks& onybe L ie tu v o je " . Kaunas 1938 a . 9 -4 7 . Po k ry z ia u a ž e n k lu . T ie s o s K e l i a s . R. 1937 a . 335T ieaoa K e lia s . R. 1938 s . 312-336. Wi P olaka i L itw a w dziejow ym a to s u n k u . Krak6w 1914 a . 1 -3 6 . Novum. R. 1971 n r 7 -8 a . 86-99*

-

82

-

to ld a w c h r y s tia n iz a o j i L itw y )28 1 " V y ta u ta s D id y s is i r L ie tu v o s c h r i ­ s t i a n i z a c i j a " (W ito ld W ielk i i o h r y s t i a n iz a o ja L itw y )29 o ra z obszerny r e f e r a t P .P en k au sk asa "V y ta u to D id ž io jo n u o p e ln a i d v a s in e s k u ltū r o s s r i t y j e " ( Z a s lu g i W ito ld a W ielk ieg o w z a k r e s ie k u ltu r y duchow ej)3 0 , w ygloszony na a e s j i naukowej U n iw e rs y te tu W itolda W ielk ieg o w Kownie « d n iu 27 X 1930 r . z o k a z ji 5 0 0 - le c ia ė m ie rc i W ito ld a . W p ra c a c h ty o h b a rd zo s i ę p o d k re ė la r o l ę te g o k s i ę c i a , z pewnym pom niejsz e n ie m wkladu J a g i e l l y , w c h r y s t i a n i z a c j ę L itw y . P enkauskas p i s z e , že " k in d la F r a n c j i b y l K lodw ing, d la D a n ii K anut, S zw ecji - O la f , W ęgier S te f a n , tym d la Litw y W ito ld " ( s . 3 3 ) • P onadto ufeazaly s i ę in n e p ra c e t r a k t u j ą o e 0 W ito ld z ie pod kątem je g o d z i a la ln o ą o i k o š o ie ln e ji J .T o t o r a i t i s a "V y ta u ta s k a t a l i k a s " 3^ - p opularno-naffkow a, Z .I v in s k is a "Vy­ t a u t o D id ž io jo d a r b a i K a ta lik u B a ž n y č ia i L ie tu v o je " (P ra c e W itolda W ielkiego d la KoAciola K a to llc k ie g o na L itw ie ) 32 i P .Ja k u b e n a sa "Vy­ t a u t a s D id y s is i r b a ž n y č ia " (W ito ld W ielk i i K o$oi61)3 3 34. R o li J a g i e l ly z o s t a l poėw ięcony k r d t k i a r t y k u l S .S u Ž ie d e lis a "Veidu i K a ta lik u B a ž n y č ia . L ie tu v o s k r i k š t o 550 metu s u k a k č ia i p r i m i n t i " 3^ . Wydaje s i ę , že n ie možna wywyžsza6, a n i p o m n iejszač r o l i J a g i e l l y czy W ito ld a , gdyž o b a j o d e g r a l i b a rd zo wažną r o l ę w c h r y s t i a n i z a c j i L itw y . J a g i e l l o , ja k o t e n , k td ry d o p ro w ad zil do p h r z tu Litw y i p o lo ž y l podw aliny pod o r g a n iz a c ję k o ė c ie ln ą , z a k la d a ją c b isk u p stw o w W iln ie o ra z p ie rw s z e p e r a f i e , W ito ld z a ė , k t6 ry ja k o w ie lk i k s ią ž ę K się stw a , p ro w a d z ll od 1592 r . d a l ė j c h r y s t i a n i z a c j ę L itw y , a potem i Zmudzi o r a z d o k la d a l s t a r a h , aby utw orzyd o d ręb n ą m e tro p o lię lite w s k ą . Nie m ie jso e t u na a n a liz o w a n ie pobudek, ja k im i s i ę k ie ro w a l J a g i e l l o , d e c y d u jąo s i ę na c h r z e s t o ra z r o l i c h r z tu w p d ž n ie js z e j h i s t o r i i L itw y . Z pew no6cią na t ę d e o y z ję w plynęly w zględy na tū r y p o l i ty c z n e j3 3 . Trudno n a to m ia s t z g o d z ič s i ę z tw ie rd z e n ie m J . J u r g i n i s a , že c h r y s t i a n i z a c j a Litw y n ie b y la 8ktem poatępowym i n ie B p rz y ja la n a wet k u ltu ra ln e m u j e j rozw ojow i3 .

28 Wi V y ta u ta s D id y s is 1350-1430. Wyd. p o d . r e d . P .Š le ž a s a . Kaunas 1930 s .9 1 -1 2 4 . 29 T ie s o s K e lia s . R. 1930 s . 4 4 2 -4 8 3 . 30 Atheneum. R. 2 i 1931 n r 1 s . 1 -3 6 . 31 U arjam pole 1930. 32 Kaunas 1930. 33 Mus? Ž o d is . R. 1930 n r 1 -2 . 34 Ž id in y s . T . 25* 1937 s . 441-453. 33 J.O ohm ahski: Biakupatw o w ile h s k ie w ė re d n io w ie c z u , s . 6 -8 . 38 J . J u r g i n i s 1 Kai k u r ie L ie tu v o s fe o d a liz m o l a i k o t a r p i o k la u s im a i. P e r g a le . R. 1954 n r 12 (C y t. za J.O ohm ahakin: Pow stanie, i roaw 6j la ty fu n d iu m b isk u p stw a w ile h a k ie g o 1387-1550. Poznah 1963 a . 1621)

-

3 .3 . 2 , D z le je _ d ia c e z jl_ do_p_olov j

83

-

Z V ĮJK .

Znany b a d acz d z ie jó w d i e c e z j i w ila ó a k ie j J e rz y Ochmaùaki opub lik o w a l o a t a t n i o b e rd zo z w ię z lą p ra c ę "B iakupatw o w ile ó s k ie v ė re d n io w ie c z u . U a tr ó j i upoaat e n i a " * '. Omówil w n i a j w 3 r o z d z la la c h d ž ia ­ ze biakupów i k a p i t u l y , ro zw ó j ѳ іѳ о і p e r e f i a l n e j o ra z u p o a a ta n ia b i s kupatw a. W azyatkia t a z a g a d n ia n ia d o p ro w a d z il do polowy XVI w. N ia k tó rz y h ia to ry o y k w e a tio n u ją adakw atnoéó t y t u l u p ra c y do z a w a rta j w n i e j t r e é c i ^ 8 , w ykraoza bowiem poza ra n y ó ra d n io w ie c z a . I n n i zaó potw ie rd z a j ą zaaadnoàé ta k ie g o t y t u l u ^ . Z d aje a i ę ja d n a k , t a Xapazy by lb y t y t u l m6wiący о d z i a j a c h d i e c e z j i do polowy XVT w. W r o z d z ia le 1 -azym , n a jo b s z a r n ie js z y m , omówil a u t o r o h r y a t i a n i z a c j f L itw y , z a l o t e n ia b ia k u p s tw a , p r z a d a ta w il p o azo zag ó ln y o h b iakupów , k a p itu lą o ra z aynody. Sprawy t a p r z e d s ta w il w é w ie tle nowazyoh b a d a i h isto ry k ó w o ra z atud ió w w laan y ch . Nie u e t r z e g l a i ę ja d n a k ró tn y o h p o tlm ię d , k tó rych n ia b ędę t u om aw ial, p o n ie w a i u o z y n i l i t o j u t re c e n z e n o i4^ . !fia w ątpliw yn o a ią g n ię c ie m p rao y j e a t r o z d z i a l 2 - g i , m6wiący о rozw oju в іѳ о і p a r a f i a l n e j . Wedlug O o hneiakiego w p o i . XVT w. « d i e c e z j i w ile ù e k ia j zn ajd o w alo a i ę j u t o k . 239 k o écio ló w p a r a f ia ln y c h ( a . 7 1 ). Do t a k ic h u a t e l e ó d o e z e d l ne p o d ataw ie nowyoh, n ia w ykorzyatanych do tąd t r ó d a l . Canna j e e t zam iaszczona t u шара, p r z a d a ta w ia ją o a b e rd z o o b ra zowo rozw ój a i a o i p a r a f i a l n a j do 1553 r . w edlug rodzajów f u n d a o ji i okresów i c h p o w a ta n ia . Nie za w a z y a tk in i ja d n a k lo k a liz a o jam i p a r a f i i moina a i ę z g o d z ič , ja к n p . J a ló w k i, Janów ki i P o lo n k i. W o s ta tn im , berdzo z w ię ž le u jęty m r o z d z i a l e omówil a u t o r rozw ój u p o a a te n ia b ia k u pów w ila ù a k io h , k a p i t u l y i p a r a f i i . R ozw aiania d o ty cząo a u p o a a ta n ia biakupów w ila ia k io h a ą s tre s z o z e n ie m wyników i n n e j prao y t e g o t a u to re "P ow atania i ro zw ó j la ty fu n d iu m b iak u p atw a w ila ù s k ie g o 1387-1550" (Poznaó 1 9 6 3 ). N a to m ia st wywody na t a n a t k a p i t u l y , a zw laszcze p a ra ­ rli, a ą czymó nowym i dužo wnoszącym. A u to r d o t e r l do n ie w y k o rz y sta nyoh d o tą d t r ó d a l i d a l л а т « rieia nowycb u a t a l a ù . S z o z e g ó ln ie w a rto é ciowe aą z e a ta w la n la p a r a f i i w edlug l c h u p o a a ta i. P a r a f ie p o d z i a l i l na 5 g ru p w edlug w ie lk o é o i u p o a a ta n ia ! 1 - p a r a f i e n a jb o g a ta z e , о up o a a ta n iu ponad 100 dymów - 7 p a r a f i l i 2 - p a r a f i e b o g a te (od 50 do 100 dymów) - 2 6 ; 3 - é re d n io zam ote (o d 20 do 50 dymów) - 4 3 i 4 - ubogie (od 11 do 20 dymów) - 4 2 ; 5 - n a ju b o ta z a (do 10 dymów) - 99» Do

^

P o z n a i 1972 U n iw e rs y te t im . A .llio k ie w ic z a w P o zn an iu . Wydz. P ilo z . - H ia t . Š e r ia H ia to r ia n r 55 8° a a .1 1 8 n lb . 2 . ^8 Zob. r e c . M.Koamana w "Z ap iak ach H ia to ry c z n y o h ". T. 4 0 : 1975 z .1 a . 136-137. ^ P . J a t u l i a : V iln ia u s v y s k u p ija v i d u r i n i a i s a m ž ia is . A id a i. B. 1974 a . 182 . W M.Kosman, Z ap. h i a t . T . 4 0 : 1975 z . 1 a . 136-140.

n a ju b o te tjo h z a l i o z y l t e ž 41 p a r a f i i n ie f ig u r u ją c y c h w r e j e a t r a c h p o borowyoh z 1553 i 1559 *• N a le ty a tw i e r d z i é , t e p ra o a Oohmaúakiego j e a t n ie w ą tp llw y n o a ią g n ię o ie n « b a d a n iu d z ie jó w d ie c e s j i w l l e ú a k ie j. 8 zk o d a, t e v n ie k tó ry o h p a r t i a c h J e s t z b y t z n lę z la i n i e zawaze n a l e t y c i e p o d aje dokum entaoję tr6 d lo w ą . Many jed n a k n a d z i e j ę , t e a u to r k a i ą t k l z r e a l i z a j e v ezy bkin c z e s ie zap o w ied t o g lo s z e n ia d r u k ie a o d k ry ty c h t r ó d e l ( a . 69) i * te n aposób p rz y c z y n i a i ę t a k t e do d a la z y o h badaú. 3 • 3 • 3 • R efornaoJja _ i_ k o n t r r e f o r nao ja_

#

Bardzo a z e r o k in i i zlo to n y m i z a g a d n ie n ia o i a ą re fo rm a c ja i k o n t r r e f o rn a o ja na t e r e n i e d l e o e z j i w l l e ú a k ie j. M6wiąc o n io h , tr z e b a w laó o lw ie u v z g lę d n ič o a ly o b a z a r W ielkiego K aięstrva L ite w sk le g o , k tó re g o z r e a z t ą t y l k o mala częė6 po u n i i z 1659 r . znajd o w ala a ię poza g r a n io a n i b ia k u p stw a w ile ú a k ie g o . P onadto d la le p a z e g o po zn an ia p r z e b ie g u ru c h a r e f o rn a c y jn e g o na I d t w i e , k o n ieo zn e j e a t zw rócenie uwagi na je g o p o v lą z a n ia z r e f o r n a o j ą v K oronie i P ru aach E s ią tę o y o h . P o n ie w at b y ty j u t .p r ó b y p rz e d a ta w ie n ia a ta n u b adaú n&d r e f o r n a o ją w W ielk in K aięetw ie Idtew akim ^1 , a p o n ad to z powodu w i e l k i e j lic z b y ró tn e g o r o d z a ju opracow aú i przyczynków , o g ra n io z ę a ię db w akazania n a jw a tn ie ja z y o h momentów w b a d a n ia o h ty o h problemów o ra z z a a y g n a liz u ję z d aw n iejazy o h t y lk o p u b llk a o je najw a tn ie je z e o ra z t e , k tó re ukazaly a ię w o a ta tn io h la ta o h . P o o z ą tk i b ad aú nad r e f o r n a o j ą w id z i M.Kosman j u t w 2 - g i e j polow ie XVT w .*2 . N ie b y iy t o je d n a k b a d a n ia naukowe. A utorzy ów ozeéni b y l i moono zaan g ato w an i k o fe a y jn ie i io h p ia ñ a n a ją o h a r a k te r p o le n io z n y , a l e n ie be z w a r to é c i d la h ia to ry k a r e f o r m a c ji i k o n t r r e f o r naoj i . W 1 - s z e j p o l . U I w. o tr z y n a liė n y p ie rw a z ą n o n o g ra fię r e f o r n a o j i na I d tw ie , p ió r a J ó z e fa L u k a a s e w io z a ^ , d z i é j u t nocno p r z e a t a r ž a l ą , j u t ohoóby z te g o v z g lę d u , t e a u t o r n ie n i a l d o stęp u do t r ó d e l v ile ú a k io h . Od koúoa XIX w. w ie lk ie z a e lu g i d la b adaú nad r e f o r n a o ją l i t e v a k ą p o lo ty l L ite w a k i Synod Bwangelioko-Reformowany4 4 , d z ię k i którem u opu- 412 41 A .K ossow aki: S ta n dotychozaaow ych badaA nad d a le ja m i p r o t e e t a n t y z mu n a ziem iao h W ielk ieg o K aigatw a L ite w ak ieg o w XVI-XvII w. Wi P an i e t n i k VI Powszeohnego Z jazdu H iatorykdw P o ls k io h w W lln ie . T . 1 . Lw6w 1956 a .3 2 9 -3 3 7 l M.Koanani B adenia nad re fo rn a o jQ w W ielk in K a l^ stw ie L ite w a k in (1 9 1 9 -1 9 6 9 )• O drodz. R eform . T. 16i 1971 a . 1 4 1 -1 6 4 .

42 Badania nad re fo rm a o j* . . . , a . 4 3 . D z ie je ko6clo!6w w yznania h elew eokiego na I d tw ie . T . 1 -2 . PoznaA 1 0 4 2 -1 8 4 3 .

W ozasaoh zaboru ro a y ja k ie g o J e d n o ta Idtew aka z m ie n ila aw* nazwe na L ite w a k i Synod B w angelioko-R efornow any, a p o te e na W ileA aki Sy­ nod Bwangelicko-Beform ow any. Zob. W .G iz b e rt-S tu d n ic k ii K o6oi6l e w angelioko-reform ow any w W iln ie . Wilno 1935 a *18.

-

85

-

blikow ano s z e r e g p re c na lam ach "Z w laatune Bfcrangeliokiego" i " P a a i ę t n ik a R e f o r n a c j i " . T e n te Synod zap o czątk o w al w 1908 r . p u b lik a o ję ž r 6 d e l w a e r i i w ydaw niozej "Monumentą R e fo rm a tio n is P o lo n lo a e e t L ith u a n io a e " . Z am ierzone na s z e ro k ą s k a lę p la n y wydawnicze z re a liz o w an e zo s t a l y t y l k o w malym s t o p n lu . Opublikowano 4 p o z y c je , m ające zn ao zen le d la badaoza r e f o r m a c ji na I i t w i e ^ \ K ierow nikiem i re d a k to rė m wydawnlctw a b y l H enryk M erozyng, i n ž y n i e r z zawodut h ls t o r y k z z 8 n llo w a n la # k td ry t a k t e o p u b lik o w a l s z e r e g p r a o , b ędącyoh powažnym o s ią g n ię o ie a w b ad a n la c h r e f o r m a c ji l l t e w s k l e j . Z e s ta w il on zbory p r o te s ta n o k le w B z e o z y p o s p o lite J 4 6 , u s t a l i i d a t ę p r z y ję c ia k a to lio y zm u p rz e z M ik o laja B a d z iw illa S l e r o t k ę ^ , p r z e d s ta w il d z ia la ln o 6 6 p i s a r s k ą Szymona Budnego o rą z sprawy zw iązane z r e fo rm a o ją w samym V iln ie Po p ie r w s z e j w o Jn ie 6w iatow eJ s z o z e g d ln e m ie jso e w b ad an iao h r e fo rm a o ji l i t e w s k i e j zajm u je o šro d e k naukowy w V iln ie z U niw 6rsytetem im. S te fa n a B ato reg o i Synoden Bvangelioko-B eform ow anyo na o z e le . Sze­ re g p ra c opublikow ano na lam ach wychodzącego w V iln ie "Atėnėum V ile b a k i e g o " ^ . S z c z e g d ln ie plodnym badaczem b y l Vaclaw G iz b e r t- S tu d n ic k i, d y re k to r archiw6w w ile d s k ic h . V ydai k ilk a p re o d o ty cząo y ch k o ė o io la ew angelicko-reform ow enego w V iln ie -* ' o ra z m ateria!6 w a ro h iw aln y o h do d ziej6w r e f o r m a o ji na LJtwi9-*2 . 45 Z eb y tk i z w ieku XVI-go. S e r ia 1 z . 1 . V iln o 1 9 1 1 (wyd. 2 V ilno 1925 )* S p is synoddw i s ė s j i p ro w in c ja ln y c h Je d n o ty L ite w s k ie J 1611 -1 9 * 3 - S e r ia S z . 1 . V iln o 1913* Akta synoddw p ro w in cjo n aln y ch Je d n o ty L i t e v s k i e j 1611-1625. S e r ia 4 z . 2 V iln o 1915* A kta th o s s t sprawy zboru k r z e ė c ia b s k ie g o V ile n s k ie g o , k td re s i ę p o c z ę li •P . 15 5 7 . S e r iß 10 z . 1 . V iln o 1913 (p rz e d ru k wyd. b rz e s k ie g o z 1559 r . ) . 46 Zbory i s e n a to ro w ie p r o te s ta n c c y w DawneJ B z e o z y p o s p o lite J . V arszawa 1904. 47 M ik o la i K rz y s z to f R a d z iw ill S ie r o tk a i ¿ego p r z e j š c i e na k a t o l i oyzm w r . 1567. P r z . b i s t . T. 1 2 : 19 11 s . 1 -1 0 . 48 Szymon Budny ja k o k r y ty k te k std w b i b l i j n y o h . Krak6w 1913. 49 C z te ro k ro tn e z b u rz e n ie zboru w ile b s k ie g o . Odb. ze "Z w iastuna Ewang e lic k ie g o " o ra z w: V .G iz b e rt S tu d n ic k l: Z ary s h is to ry o z n y w ile b s k ie g o k o š c io la ew an g elick o -refo rm o w an eg o . V iln o 1932; V iln o ewang e l i c k i e . V; Monumenta R e fo rm a tio n is P o lo n ic a e e t L ith u a n ic a e . Se­ r i a 1 z . 1 . Vyd. 2 V iln o 1925 s . 176-197. 50 V .G iz b e rt S tu d n ic k i: B ib lio te k a V ile n s k ie g o Synodu Storan g e lic k o -R e formowanego. A te n . w i l . R. 8 : 1931/32 s . 2 0 5 -2 1 4 ; B .Z w o lsk i: Z burze­ n ie zboru ew angelicko-reform ow anego w V iln ie w r . 1682. Tarnte. R. 12: 1937 s . 4 8 2 -5 1 4 ; E .R la sk o : S to su n e k Je d n o ty l i t e w s k i e j do a r i a n w A w ietle kanondw z wieku XVII. Tamže. R. 1 1 : 1936 s . 2 8 3 -2 9 0 ; Ks. K .K antak: Czy f r a n c is z k a n ie w ile b s c y b y l i ro z sa d n ik a m i reform y n ie m ie c k ie j w XVI w .? Tamže. T . 1 0 : 1935 a . 165-168. 51 Z arys h is to ry o z n y w ile n s k ie g o k o š o io la ew angelicko-reform ow anego i Jego b i b l i o t e k i . V iln o 1932; K o ä c ib l ew angelicko-reform ow any w W iln i e . H is to r ia - o r g a n iz a c J a - 6 w ią ty n ia . V iln o 1935. 52 Rys h is to ry o z n y archiwum i b i b l i o t e k i Synodu Storangelicko-Reformowanego w V i l n i e . V iln o 1926; S praw ozdanie z w y c ie c z k i naukowej do K rölew ca. V iln o 1936; Q u e lle n z u r G e sc h ic h te d e r d e u ts c h p o lo n is chen B eziehungen im A rc h iv und d e r B ib lio th e k d e r e v a n g e lis c h - r e ^ a rm ie rte n Synode i n W ilna. Poznab 1935«

Ž

-

86 -

B adania nad re fo rm a o ją prow a£zone b y ly ta k ž e i w in n y o h ošrodkaoh neukowych. Od 1921 r . # * in io ja ty w y p r o f e s o r a krakow skiego 8ta n is la w a Kotą i p rz y kosteria lnym p o p a ro lu J a kaba G la sa , p re z e a a w arazaw sklego K o šo io la Bwang8lio k o -A u g s b u rs k ie g o , wydawano v Warazawie czasopism o "R efo rm acja w P o ls o e " , na lam aoh k td re g o pQbltkowano ta k ž e p r a o e , d o ty ozące W lelk ieg o K sięstw a Id te w s k ie g o ^ * . D zi 6 p e rio d y k t e n u k azu je a ię pod zmienionym ty tu le m "O drodzenie 1 R eform eoja w P o ls o e " . Odnotowad n a le ž y ta k ž e badawczy o šro d e k l i t e w s k i z centrum w Kown i e , g d z ie h is to r y o y b y l i s k u p ie n i g26wnie p rz y u n iw e rs y te c ie im . Wito l d a W ie lk ie g o . W ydall o n i k lik a p r a o , tr a k tu ją c y o h o g d ln ie o r e f o r m acji na L i t w i e ^ o r a z p u b lik a o je o d z i a l a o z a o h ^ i p r o tę k to r a c h r e ­ form as j i - ^ . P rao e io h je d n a k , o g d ln ie rz e o z b i o r ą o , n i e m ają w ięk azej cn w a rto 6o i n a u k o w e j^ '. W 1935 r . o d b y l a l ę w W iln ie VI powszeohny z ja z d h is to r y k 6w p o le k io h , na ktdrym uwaga uozonyoh ko n o en tro w ala s i į na d z ie ja c h b , W ielk ie g o K s ię a tr a L ite w a k ie g o . M .i. w ygloszono t e ž k lik a r e f e r a t 6w, doty c z ą c y o h ooBwianych t u zag ad n ieA . K azim ierz H a r tle b p r z e d a t 8w ll "Z ag a d n le n ie r e f o r m a c ji na zlem lao h p o l s k o - l l t e v s k i c h " ^ , n a to m ia s t k a. J 6 z e f UmiAski om6w il "P rz e o lw re fo rm a o ję na L i t w i e " ^ . P onadto K ezim ierz K o lb u sz e u sk i zwr6 o i l uwagę na " P o ls k ie p i 6m iennictw o re fo rm a c y jne na zlem lao h dawnego W. K sięstw a L ite w sk ie g o ''SO, a A le k sa n d e r Kossow ski b a rd z o z w ię ž le i p r z e j r z y š c i e n a k r e d l i l " S ta n dotycbozaaow ych badaA nad d z ie ja m i p ro te a ta n ty z m u na zlem laoh W. K sięatw 8 L itew sk ieg o w XVI-XVII w ." 53*76061. Tak więo w r e f e r a t a c h ty c h otrzym aliėm y p o a z e rz e n le

53 A.Kaweokas K an cjo n aly p r o te a ta n c k ie na L itw ie w w. XVI. Reform aoja w P o ls o e . R . Ai 1926 a . 1 2 8 -1 3 9 J W.Saka s Z b io ry ręk o p iėm ien n e Synodu Bw angelicko-Reform ow anego w W iln ie . Tamže. R . 5* 1928 s . 151-155» K .T yszkow ski: P r z e jė o ie Lwa S ap ieh y na k a to lic y z m w 1586 r . Tamže. R. 2* 1922 a . 1 9 8 -2 0 3 ; T .G rabow aki: Z d ziejd w l i t e r a t u r y k a lw iA sk ie j na L itw ie . Tamže. T . 6 : 193A 8.1A1-1A3. 5^ J .Š e p e ty a : R e fo rm a c ijo s i s t o r i j a L ie tu v o je . T. 2 . W ilno 1922; S. S u Ž ie d e lla s R e fo rm a c ijo s s ą j ū d i s L ie tu v o je . Ž id in y s . T. 2 8 : 1938 z . 8 -9 s . 2A 2-261; T en že. R e fo rm a c ijo s n u o s lū g is i r k a ta lik u r e a k c i ­ j a . K rik šč io n y b e L ie tu v o je . Kaunas 1938 s . 211-277. 55 K .J a b lo n s k is s Apie Abromo K u lv ie č io k ilim ą . Archiwum P h ilo lo g io u m . T . 5 t 1935 3 . 107 - 1 1 A; T enže: K ė d a in iu s b u r m is tr a s S tep o n as J a u g e l i a ( T e le g a ) . Tamže. T . A: 1933 s .8 6 - 1 0 7 . 5*> P .J a k u b e n a s : K u n ig a ik š tis J a n u s a s R a d v ila s ('1612-1656). Ž iu p s n is ž i n i ų a p ie 1e gyvenimą i r j e n o u p eįn us L ie tu v o s re fo rm a tu bažny­ č i a i . Musų Ž o d is . R. 1927 n r 2 ; J . š l i u p a s : R eform atu b ažn y č ia L ie ­ tu v o je R a d v ilu l a i k a s . Tamže. R. 1929 n r 1 - 2 . 57 P o r. M.Kosman: B adania nad re fo rm a c ją . . . , 8.1A 7. 5Q P a m ie tn ik VI Powszechnego Z ja z d u 'H istorykdw P o la k ic h w W iln ie . T. 1 . Lw6w 1936 s . 329-337. 55 Tamže, s . 353-361. 60 Tamže, S.3AA-352. 61 Tamže, S.338-3A 3.

-

87

-

dotychczasow ego a ta n u badaA nad h i a t o r i ^ r e f o r m a c ji i k o n tre fo rm a o ji oa L itw ie . Ko3sow8ki z w r6 c il uwagę na m alą i l o š č o g lo szo n y ch do tąd drukiem ž r d d e l i opracowaA w tym z a k r e a ie i p o s tu lo w a l k o n ty n u ację wydawnictwa a k t aynod6w i k a ią g p o sz c z e g d ln y c h zbor6w o rą z p o d ję c ie opracow ania d z ie j6 w p o sz c z e g d ln y c h zbor6w lite w a k ic h i m o n o g ra fii p r o tek to r6 w p r o te a ta n o k ic h o rą z r o d z in r6 ž n o w ie rc zy c h . Od te g o czeau množyly s i ę atopniow o p o z y c je publikow ane p rz e z uczonych p o ls k ic h , l i t e w a k i c h f a ta k ž e b i a l o r u s k i c h . ^ y n ik i badaA p o lsk ic h h isto ry k 6 w publik o w an o g>.6wnie na lam ach piama "R efo ro a o ja w P o lsc e " i jeg o k o n ty n u a c ji "O drodzenie i Reforma c ja w P o la c e " . Ufcaz a lo a i ę t e ž a z e re g ro zp raw w d z i e l a c h zbiorovryoh i ja k o d r u k i aamol s t n e 6 ^ . K lika atudi6w o p u b lik o w a l d z i a l a j ą c y na e m ig ra o jl h ia to r y k k u ltu ry S ta n ia la w Kot6^ . P rzed kllkom a l a t y M.Koaman d a l w odrębnym studium o b ra z a ta n u badai, nad r e f o r m a c ją i k o n trre fo rm a c ją w 'Tielkim K aięstw ie Lftewakim 6 ^ . W podaumowaniu s t w i e r d z i l , že n a j l e p i e j znane s ą "k w e a tle dogm atyczne zw iązane z formowaniem a i ę lite w a k ie g o rd ž n o w ie rs tw a " f n a to m ia a t za malo zbadane j e a t p o w lązan ie r6žnow lero6w 11tew sk ic h z p ru a k im i, p o le m ik i wyznaniowe, a z k o ln ic tn ro , b ra k j e a t monog r a f i i mpžnowladc6w- p ro te k to r6 w 1 wyznawo6w reform ow anych wyznaAf n ie ma opracow a6 zbor6w o ra z p o trz e b n e j e a t nowe a p o jrz e n ie na n ie n a wi66 wyznaniową i na t o l e r a n c j ę . D opiero po z re a liz o w a n iu ty c h p o a tu lat6w možna b ę d z ie - zdaniem Koamana - p r z y a tą p ič do opraoow ania o al o k s z t a l t u d z ie j6 w r e f o r t p a c j i na L itw ie i B i a lo r u a l od polowy XVI do koica XVII w.6 6 . Po oddaniu do druku om6wlonego a r ty k u lu Koamana u k azalo a ię aze­ re g nowych p r a o . Tenže a u t o r opracow al d z i e j e r e f o r m a c ji i k o n t r r e f o r 6? Oto n i e k t ô r e : P .B uohw ald-P elcow a î K azim ierz K rz y a z to f K lokocki i d ru k a rn ia w S lu c k u . O drodz. Reform . T . 12: 1967 a . 135-172; H.W ian e r : l a t ö a z k o ln e Jan u aza R a d z iw illa . P rzy czy n ek do d z ie jô w a z k o ln ictw a na L itw ie w p ie rw a z e j p o io w ie XVII w. Tam ie. T. 1 4 : 1969 a . 1 8 3 -1 9 ^; S.T w orek: M a te ria ly do d z ie jô w kalw inizm u w W ielkim K siç s tw ie L itew akim w XVII w iek u . Tam ie. a . 199-215« L .S z c z jo k i: J a n L io in iu a Nam yalowski. Studium z d z ie jô w a n t y t r y n i taryzm u lite w a k ie g o na p rz e lo m ie XVI i XVII w iek u . W: S tu d ie nad a ria n iz m e a . Pod r e d . L .C hm aja. Warazawa 1959 a . 131-167; J .T a z b ir : A p la n ie w B ialym atoku i o k o lic a o h . W: S tu d ia i m a te ria ly do d z ie ­ jôw m iaata B ia le g o s to k u . T . 1 . B ia ly a to k 1968 a . 81-105» K .Gôra k i: S tu d ia nad d z ie ja m i p o l a k i e j l i t e r a t u r y a n t y t r y n i t a r a k i e j XVI w ie­ ku. Kraków 1949s A .Sajkow akix Od S i e r o t k i do R ybeûki. W krçg u r a d z iw illo w s k ie g o m eoenata. PoznaA 1965^ I« Reforme dana l e Grand-Duché de L ith u a n ie . P a o te u r d 'o c c id e n ta l i s a t l o n c u l t u r e l l e . B r u x e lle s 1953» Szymon Budny. Der g r ö s s te Hä­ r e t i k e r L ita u n e a t i n XVI J a h r h u n e r t. G raz-K öln 1956; Ausbruch und N iedergang dea T aufertum a i n W ilna 1563-1566. A rc h iv fU r R eform atio n a g e s c h i c h t e . T . 4 9 : 1958 a . 212-226. Badania nad ré fo rm é e jç w W ielkim K s ifs tw le L itew akim (1 9 1 9 -1 9 6 9 ). O drodz. i R eform . T . 1 6 : 1971 a . 141-164. 65 T a s te , « .1 6 2 .

-

88 -

m aoji w a s p e k o ie p ro p ag a od owy io od p o l . w. XVI-1655 r . 6 7 *. Z w róoil m .in . uwagę na genezę r e f o r m a c j i , k tó r a w Ws K się stw ie L itew skim mialB in n e p o d lo že n i ž g d z ie i n d z i e j . a m ianow icie k u ltu ro w e , na co ju ž p rz e d f! O w ojną zw rao al awagę K.H a r tle b . P o n ad to opublikow ano p ra c e d otyozące bazy tr ó d lo w e j6^ , wzajemnyoh stosunków między k a to lik a m i i wyznawoami p r o t e s t a ntyzmu7 0 , k azah pogrzebow ych, p r o te s ta n o k io h i » k a t o l i c k i c h , p ie r w s z e j p o l . XVII w .71 o ra z zborów k a lw ió s k ic h 72 *76. Z uczonyoh l i t e w s k i c h , b a d a ją c y c h h i s t o r i ę r e f o r m a c ji i k o n tr r e f o r m a c ji, z a s lu g u ją na uwagę h i s t o r y c y , d z ia la ją o y na e m ig r a o ji: Zeno I v i n s k i s i k s . R ap o las K ra s a u s k a s , o ra z p u b lik u ją c y na L itw ie : Inge L u k š a itė i J . J u r g i n i s . I v i n s k i s o p u b lik o w al ro zp raw ę, d o ty o z ą c ą d z i e jów r e f o r m a c ji na L itw ie do p rz y b y c ia tam je z u itó w 7^ i k ilk a e r ty k u I6w , mają’cych na uwadze z a g a d n ie n ia zw iązane z k o n trre fo rm a c j ą 7\ Kra­ sa u sk a s n a to m ia s t d a l ogólny o b ra z feoéoiola K a to lic k ie g o na L itw ie w o k r e s ie r e f o r m a c ji i k o n tr r e f o r m a c jl7^ . L u k š a itė zw ró o ila uwagę na P roblem ję z y k e lite w s k ie g o w d o b ie r e f o r m a c j i ' o ra z na p o s ta č o z o lo 67 R eform acja i k o n trre fo rm a c ja w W ielkim K się stw ie L itew skim w é w ie tl e propagandy w yznaniow ej. Wroclaw 1973* Zob. r e e . T. W asilew skiago, zam iesžozoną w K w art. h i s t . R . 1975 n r 1 s . 173-177. Z a g a d n ie n ie r e f o r m a c j i . . . , s .3 3 6 . M.Kosman: A rc h iw a lia do d z ie jó w r e f o r m a c ji i k o n trre fo rm a c j i w W ielkim K się s tw ie L itew skim . Z ary s losów i s t a n obeeny. A rch eio n . T . 56: 1971 s . 133-1*8. 7^ M.Kosman: K o n flik ty wyznaniowe w W iln ie (S o h y lek xVI-XVII w .) . K w art. h i s t . R. 79s 1972 n r 1 s . 3-235 T .w a s ile w s k it T o le ra n c ja r e ­ l i g i j o s w W ielkim K się s tw ie L itew skim w XVT-XVTI w. Odrodz. Reform . T. 1 9 : 1974 a .1 1 7 -1 2 8 ; S.T w orek: Przymus wyznfcniowy na t e r e n i e W ielk ieg o K sięstw a L ite w sk ie g o w XVI-XVII w. Tamže, s 161-164; Werto t u wym ienié d a w n ie js z ą p r a c ę K .C h o dynickiego: O sto su n k ach wyznaniowych w cech ach w ile ó s k ic h od XVI do XVI I I w. W; K sięga p a miątkowa ku c z c i Oswalde B a lz e r à . T . 1 . Lwów 1925 s . 117-13171 M.Kosman: L ite w s k ie k a z a n ia pogrzebow e z p ie rw s z e j polowy XVII w ie ku. O drodz. R eform . T. 1 7 : 1972 s . 87-114. 72 J .D y r: A kcja ra to w a n ia zborów k a lw ió s k ic h na L itw ie . O drodz. Re­ fo rm . T . 1 7 : 1972 s .1 9 1 -2 0 6 ; S.T w orek: Z zagadnieA lic z e b n o é c i zbo­ rów k a lw iù s k ic h na L itw ie . Tamže, s . 207-214. 7^ D ie E ntw ick lu n g d e r R efo rm atio n i n L ita u e n b i s zum E rsc h e in e n d er J e s u i t e n (1 5 6 9 J. F orschungen z u r O s te u ro p ä is c h e n G e sc h ic h te . T .1 2 : 1967 s . 7 - 4 5 . 72f Die R o lle d e r J e s u i t e n i n D ie n ste d e r G e g e n re fo rm a tio n e n L ita u e n . R i a s s u n t i d e l l e C om unicazioni d e l X C ongresso I n te r n a z io n a le d i s c ie n z e s t o r i c h e , Roma 4-11 S ettem b re 1955« T. 7- F io ro n e j a 1955 9. 2 7 6 -2 8 0 , A t t i d e l X C ongresso I n t e r n a z i o n a l e . Roma 1957 s . 474-478; Die D ru c k e re i d e r J e s u i t e n i n V iln iu s und d ie e r s t e li t a u i s c h e n k a to lis c h e n B üch er. Com m entationes B a l t i c a e . T. 1s 1953 s . 27-69; K irch en g esan g i n L ita u e n um XVI-XVII J a h rh u n d e rt. Tamže, s . 6 9 -106; B a ž n y tin is g ie d o jim a s L ie tu v o je XVI-XVII a m ž iu je . Muzikos Ž in io s . R. 1954 n r 4 , R . 1955 n r 2 i 4 , R. 1956 n r 2 . 7^ K a ta lik u b a ž n y č ia L ie tu v o je XVI-XVII a m ž iu je . Suvažiavim o D a rb a i. T . 6 : 1969 s . 189-241. 76 L ie tu v iu k alb a re fo rm a c in iam e ju d ė jim e XVII a . V iln iu s 1970; Ref'« n ie J R zym ako-K atolioKlago K o ė o io la , a z c z e g d ln ie w d i e c e z j i « i l e d s k i e j od roku 1063 do 1872"9 0 , k s . Jena Ppzybyezaw aklego " J ę z y k r o s y j a k i w k a t o l i o k i n r y t u a lo 1 w dodatkowym n e b o ž e d a t« ie " 9 1 , Aluekaandra L ętow skiego "Z d z ie jd « K ošoiola na L i t « i e w d o b ia o a t e t n i e j " 92 * o r a z A .W .Ž lrkiow icza " I z za ruaakago Ja zyka ( B i o g r a f i j a kanonika S enozikow akego.. . ) ” 9^ . D«aJ p io rw a i d a l i o b ra z p rz e ė la d o w an ia K o šo io la K a to lio k ie g o , p r6 b n a rz u o e n ia r y t u a l a w Języku r o a y je k in ( tr e b n ik a ) i poataw y duchow iedst«a i ludu w t a J a y t u a c j i . O p a r ll a i ę o n i na «iad o m ožoiach za sly sz a n y o h , n ie sp ra « d z o n y o h , a n ie na ž r d d la c h . Bp P .K u b ic k i z a r z a c a l i n , .že po­ d ė l i f a k ty n ie s p ra v d z o n e 9^ . Wydaje a ię J e d n a k , že k s . W ažydski, Jako k ap lan d i o c o z j i « i l e d s k i e j , m6gl p is a d o w ia lu rz e c z a c b z a u t o p a j i . P rao ę Jogo p rz e tlu m e o z y l na Ję z y k fre n o u a k i i « y d a i « P aryžo R .P .L e a co eu r9 9 . Ž ir k ie w ic z n a to m ia a t «e «apom nianej p ra o y d ė l b a rd z o o b s z e rną o o n o g ra flę k a . T .S ęczy k o w sk ieg o , k a p la n a d i e o e z j l m id a k ie j, d z l a l a cza p r o o a r s k ia g o . Z am ieėo il « n i e j v i e l k ą i l o š d m a te r ia lą žrddlow ego, zw laszcza k o re s p o n d e n c J i, d o ty c z ą c e j a p ra « zw iązanyoh z a a llo v a n ia m i «prow adzenia Języka r o a y ja k ie g o do n a b o ž e d a t« . A utor s t a n ą l na a ta n o wiaku n a o jo n a lia ty c z n y m ro s y ja k im i prawoalawnym, «rogim p o la k o ė o i i prewo8lawnym, «rogim p o la k o ė c i 1 k a t o lic y z n o « l. Mimo t o z p o b l i k a c j i t o j tnožna dužo d o w iedzied a ię o w prow adzaniu Języka ro a y ja k ie g o do na­ b o žed a t« w d i e c o z j i « i l e d a k i e j , o d z i a l a l n o ė c i p r a l a t a P .Ž y lid s k ie g o i Jogo pom ocnikd«, a ta k ž e o p o a ta « ie bpa « ile d s k ie g o K .H ry n iew ieo k ie-

DO Tam te, R. 1933 n r 3 a . 3 1 -3 8 . 89 W a ln ie ja z ^ l i t e r a t u r e , d o ty c z ^ c ^ K odoiola i d u o h o « ied st« 8 cale.1 P o ls k i wobec p o w stan ia atyozniow ego om 6«il ks.* M.Zywczydski « p ra ­ oy "K o d cid l i d u c h o « ie d a t« o « p o w atan iu atyozniowym . ( S ta n b adad « z a r y a i e ) " . P r z . h i s t . T . 34: 1937-1938 a . 512-52590 Poznad 1872 8 ° s s .1 0 7 . P raoa wydana anonimowo. 91 L«6w 1897 8° s a . 182. 92 P r z .n a r . R. 6 : 1913 T . 11 a . 1 8 1 -1 9 7 , 288-306. 9^ Cz. 1 : Na r o d in ie B i e l o r u s a i i . Cz. 2 : W i z g n e n i i . W ilna 1911 8° o s. m i l , 669 + 6 8 4 , LIX. 9** Dwa o d c z y ty . Sandom ierz 1936 a . 358-359» 99 l e p e r s e c u tio n de l 'E g l i s e en L ith u a n la e a t p a r tic u lie r e m e n t dans l a d ie o e a e de V iln a . P a r i s 1973-

-

92

-

go. M ateria* w t e j p u b l i k a o j i zew arty w y k o rz y a ta l A .L ^tow aki i w aw oin, Ju4 wapomnianym a r t y k u l e n a é w i e t l i l t e spraw y z p o z y c ji P o la k a , a l e z d a je s i § - z b y t je d n o a tr o n n ie . P r o b le a e ty k i t e j d o ty c z ^ t a k i e p r a c e bpa Pewla K ubiokiego "Bo^own ic y k a p la n i za spraw ? K o é c io la i O^czyzny w l a t a c h 1861-1915« Mate­ r i a l y z urzgdow ych éw iadeotw w ladz r o a y j a k ic h , arohiwów k o n a y s to r s k io h f zakonnych i p ryw atnyoh"96 o r a z "T re b n ik " narzucony p r z e z rz ^ d r o a y j a k i d ie c e z jo m : kow ieóakie;}, m iù s k le j i w ile ó a k ie j o ra z h iato ry o z-^ ny ry a w a lk ! z nim a i do zu p eln eg o zw yoieatw a”9 ' \ 0 pierw azym d z ie le k a . H.fcywozyhaki t a k p i s a l x "W p rao y K u bickiego uderza t o , i e j e s t one w laéo iw ie t y l k o zbiorem m a te ria ló w , t a k z r e a z t^ aam a u to r nazw al aw^ p ra c § w p o d t y t u l e , p rz y tym J e s t t o m a te r ia l aurow y, p rz e w a tn ie a tr e a z c z e n ia lu b w y j^ tk i w jez y k u p o lsk lm ze ¿ ró d e ! zwykle urz^dowych r o s y ja k io h , r z a d z i e j z k o é c ie ln y o h , ozasem z lia tó w i wapomnieù p o u k lad a n e w edlug d i e c e z j i lu b zakonów"98 910. P rao a K ubiokiego d o ty o zy d u ohownych, k tó rz y w l a t a c h 1861-1915 w ja k ik o lw ie k 8poa6b u c i e r p i e l i za apraw? K o écio la i O jczyzny, o ra z d ó b r k o ó c ie ln y o h . Z p u b l i k a o j i t e j cz§éó 2 - g a : "Dawna Litwa i B ia lo ru ó " (T . 1 -4 . Sangom ierz 1936) o ra z tom t y c z $ é c i 3 - o i e j (Sandom ierz 1940) odnoazQ |3i§ do d i e o e z j i w il e ù a k i e j , im u d z k ie j, m iù a k ie j i m ohylew aklej. K ubicki b a rd z o p ra o o w ic i e z e b r a ! m a te r ia l le o z Jako h ia t o r y k a mat o r zeai^aw il go c h a o ty c z n ie i niefaohow o. Cz?ó6 2-ga d z i e l a a p o tk a la a i$ z o a tr q k ry ty k ^ i z a rz u ta m i p rz e m ilo z a n ia i t e n d e n c y j n o ó c i " . J e d n a k te z a rz u ty t e a$ pewnego ro d z a ju n iep o ro zu m ien iem , g d y i K u b ick i m iai na c e lu u k az a n ie w ó w ie tl e ¿ r ó d e l t y l k o ty c h duohownyoh, k tó rz y o i e r p i e l i za apraw§ K oéciola i O jczyzny i d la te g o n ie p r e z e n tu je t u m a te ria ló w d o ty cz^cy ch k s i ^ t y , k tó rz y w tym w zg l?d zie z a p i a a l i a i e n e g a ty w n ie . Z o a ta w il jed n ak nam d z ie l o , do k tó re g o kaédy h ia to r y k K o écio la w zab o rze ro a y js k im w d r u g i e j p o lo w ie XIX i na poczQtku XX w. musi z a j r z e é . A rty k u l '‘T re b n ik * . . " z o a t a l przedrukow any po r a z w tóry w c h a o ty c z n ie u j $ t e j p racy "Dwa o d c z y ty " z dodaniem omówienia r o l l duohowiehatwa w w alce z tym tre b n ik ie m o r a z p o le m ik i z W .G .Studnickim i Z .N agrodzkirnin n . O a ta tn i dwaj a u to rz y bowiem z b y t n eg aty w n ie o c e n i l i poataw§ A duchow ieùstw a wobec z a k u 8 0 w r u a y flk a c y jn y c h w ladz c a r a k ic h . N ato 96 Cz. 1 - 3 . Sandom ierz 1933-1940. 9^ Wiad. a r c h i d i e c . w i l . R. 1935 a . 35-51« 98 M.fcywczynaki: K o à c ió l i duohow ienatw o w p o w atan iu 8tyczniowym (S ta n badah w z a r y a i e ) . P r z . h i a t . T . 34: 1937-1938 8.523« 99 Zob. r e e . W .G .P ., A te n . w i l . R. 1 1 : 1936 a . 658-664. 100 Sandom ierz 1936. T rebnika d o ty c z ^ a . 277-378. 101 W .G .S tu d n ic k i: Walka przeoiw ko j^zykow i ro a y ja k ie m u .. . K u rie r Pora n n y . R. 1934 n r 146; Z .N a g ro d z k i: o p u b lik o w al w 1934 r . w K u rie rz e W ilenakim a z e re g a rty k u ló w p o lem icznych dotyczqoych duchow iehatwa w o k r e a ie popow8taniowym, k tó r e p ó é n ie j o p u b lik o w al o d d z ie ln ie p t . Rola duchow iehatw a k a to li^ k le g o w g o d z in ie p ró b 1 c i e r p ie ó na t e r e n i e Litw y i B l a l e j r u s i (1 8 6 3 -1 8 8 3 ). Wilno 1935«

- 93 -

E l a s t Kabio k l s t a n ą l tv svyah prsw aoh na a ta n o v ia k u , že duchovieA stw o v o lb rz y m ie j o ię k s z o š o i n i e p r z y j ę l o n arzao an eg o na ro s y ja k ie g o r y tu a lu 1 d z l ę k l je g ö p o ataw ie w alk s z r u s y f i k a o j ą zakoA czyla s i ę z v y o ię s tu e n . P u b lik a oj e t e d o ty o z ą n i e t y l k o d i e o e z j i v i l e A s k i e j , a l e röw n l e t k o v ie A s k le j i m iA sk le j. N a j l e p i e j v a lk a z tr e b n ik le m p p z e b ie g a la « d i e o e z j i k o v ie A s k le j, k t 6 r ą r z ą d z i l g o rllw y bp H .W olonczevski, g o r z e j v d i e o e z j i u i l e A s k i e j , k t d r ą a d m in is tr o v a l u le g ly c a r a t o v i p r a l a t ž y liA a k i, n a jtp u d n ie js z a v r e a z o le s y tu a c ja v y tv o p z y la s i ę w p rz y lą o z o n e j do W ilna pod rz ą d y Ž y liA sk ie g o d i e o e z j i m iA sk iej. W szędzie je d n a k zakoA czyla a l ę zv y o ięatv em . R u s y f ik a o ji na a r e n l e fc o ė o ie ln e j p o A v ię o ila 2 p ra o e Z o fle O lazamowsks-SkovroAska: "U žrA del r u s y f i k a o j i KoAoiola na L i t v l e po p . 1863"102 1 " T e n ta tiv e s d 'l n t p o d u įp e l a la n g e p u sse dane l e s e g lla e a l a t i n o s de l a P ologne O r ie n ta le (1 8 6 5 -1 9 0 3 )"1° 3 . W p i e r v s z e j z n io h , žrA dlovo udokumentowanej , a u to rk a t r a f n l e u c h v y c ila ppooea f u s y f i k a cy jn y - p r6 b y zm uszenia do u le g lo A o l duchovieA stw o o ra z je g o d e m o ra liz a o ję ppzez p o a ta v le n ie na " s z o z y te o h " d i e o e z j i v i le A s k ie j u le g ly o h rz ą d o v l p ra la tA v P .Ž y liA a k ie g o , A.Niemekazy 1 B .T u p a la k ie g o . W d ru g iie j ondw lla o g d ln le n a jp ie rw zakaay r u s y f i t a o y j n e w d ie o e z ja o h x v ile A s ­ k i e j , k o v ie A s k le j, m iA skiej i m o h y lev ak iej ( s . 4 7 - 6 6 ) , n a a tę p n ie p r z y to c z y la a z e re g ž rA d e l, o A v ie tla ją o y o h t o z a g a d n ie n ie . Wymienid n a le ž y j e s z o ž e , ohočby t y l k o au m ary o zn ie, p ra o e k s. J . V aianory " K a ta lik o k unigo v e i k l a k ovoje au r u a i f i k a o j a p r i e š k a r i n i u metu" (D z ie la ln o ė d k a to llo k le g o ka p la n a « v a lo e z p u s y f ik a o ją « l a ta o h p rz e d v o je n n y o h )10^ , Waclava S tu d n io k le g o "Rok 1863. Wypoki ė m ie ro i" 1° 5 f k s . A hasfepa F .Ž y sk a ra "T unka. O po v ladanie o v a i Tunka, g d z ie b y lo na v y g n a n iu p r z e s z l o 150 k s ię ž y , o p a r te na vapom n ien iach n ao o znyoh ė v ia d k d v i odnošnyoh dofcumentach" o ra z M a rii B ru c h n a la k ie j "Ciohe b o h a t e r š k i " 1° 7 , v k td ry o h znajdujem y ta k ž e pevne in fo rm a o je , d o tycząo e duah o v ieA stv a v tym o k r e a ie ; v o s t a t n i e j p o z y o jl j e a t r o z d z i a l p o ėvlęoony zakonnioom , g ld v n ie v ile A sk im ( s . 3 1 7 -3 3 8 )• p r z e d s ta v ia ją o y lo h u d z i a l w p rao y pow ataA ozej i sto a o v a n e vobeo n io h r e p r e s je . Podaumovųjąo om dvienie l i t e r a t u r y , d o ty o z ą c e j o k re su n i e v o l i i po­ sto v y duchow leA stvs vobeo v a lk n ie p o d le g lo š o io v y c h i " t r e b n i k a " , na­ le ž y s t v i e r d z i d , že t e n o k re s d z le jö w d i e o e z j i w ile A a k ie j n ie j e s t *103567

103

105 106 107

P p z. p o v s z . R. 1931 n r 566 s . 2 1 1 -2 2 4 , n r 567 a . 3 4 6 -3 6 3 , n r 568 a . 8 7 -9 4 . A n te m u ra le . T . 1 1 i 1967 a . 47-1 6 9 . Suvafciavimo D a rb a i. T . 3 i 1939 s . 2 9 -5 0 ( i p rz e d ru k fo to m eo h an io zn y . Roma 1 9 7 2 ). W ilno 1923 a s . L X m i l , 122. W arszava 1929 8° a s . 183M ie jsc e P ia a to w e . 1933 8 ° a s . 3 9 8 , XX.

je s z c z e d o a ta te o z n ie oppacowany. N ajw ięk sze z a in te r e a o a a n ie u h i s t o r y k6w v z b u d z ily l a t a po p o w atan iu a ty o z n io v y « , l e c z n ie man? je a z o z e o praoowaAf ktdrebcy rzeczow o i b « z em o o ji om6wily v a ik ę k lo ru 1 v io r n » go ludu z wya i Įk a iti w lad z o e r a k io h , z o ie rz a ją c y m i do z ru ay fik o w an ia 1 sp ra v o ia la v la n ia ludnoA oi ty o h z i e n , a ta k ž e u d z ia lu duohownych we v e z e lk lo h a p la k a o h 1 k o n s p ira c ja o h n ia p o d le g lo ė o io v y o h . 3 .3 -5 * g ro b ia ® J f i y k a _ l i t ew akiego

1

b ia ljjru s k ie g o ^ w k o šo iele_

Pod k o o lao XIX, a z u la a z c z a na p o o zątk u XX v . v d o a z lo v d ie c e z j i w ile 6 a k ie j do k o n f l l k t b v na t l a užywania język6w narodowych w koėc io la o h (w kB zaniaoh 1 nabožedstw aoh dodatkovyohį* Byl t o problem b a r dzo z lo to n y , m ający airoje k o rz a n le w s p u ė o lž n ie w iekow ej# w utrarunkoiran ia c h p o lity o z n y o h ziem b y le g o W lelk ieg o K aięstw a L itaw ak ieg o o ra z w b u d z ą c e j s i ę 6wiadomo6oi narodow ej Litw in6w i B ia lo ru sin 6 w . Z n a la z l on s v o je o d b lo ia na a r e n i e d y p lo m a ty o z n e j, w l i t a r a t u p z a , g lb im le p o le n io z n e j 1 na odolnku k o ėoielnym . O d d z le ln le ro z v a ž y s i ę tu zagadn i e n i e ję z y k a lito w 8 k ie g o t na t l a k tb re g o d o c h o d z ilo do o s try c h s p ię č w k o ė o io la o h , o r a z o d d z ie ln ie k w e stię ję z y k a b i a io r u s k ie g o , n ie p rz y b i e r a j ą o e j t a k d p a aty czn y o h f o r n i o a ją c e j mniejffey z a a ię g o ra z in n e p o d lo ž e . V obu je d n a k wypedkach b y ly t o spraw y n8Podowo6ciow8, n a ją o e airoje o d b io ia na a p a n ie k o ė c i e l n e j . Aby zpozum ieč problem k o n flik t6 w k on ieo zn e j e a t z b e d a n ie z a g a d n ie n ia języ k o v eg o v k o š c io la c h d i e o e z j i w lle 6 s k ie j na p p z e s tp z a n i o a ly o h ja j d z ie j6 w . W6wozas d o p ie ro b ę d z ia v ia d o o o , ožy a lu a z ą e s ą z a r z u ty , p o a ą d z a ją c e K o šc ib l o p o lo n iz e c ję Litw in6w i B ia lo ru a in 6 w i n ie u w z g lę d n ia n ie w l i t u r g i i i c h v lasn y o h język6w. Sprawę ję z y k a l i t e v s k i e g o w d i e o e z j i ir il e b a k i e j i ž n u d z k ie j w ok p e s ie p rzed ro zb io ro v y m doėč azapoko u w z g lę d n il ka. J a n P i j a l a k w awoj e j p o z p ra v ia " K o š c ib l R z y a s k o -K a to lic k i na L itw ia . U o h rz e š c ija n ie n ie L itv y p r z e z P o ls k ę i zachow anie w n ie j ję zy k a lu d u po k o n iec R zeczyp o s p o lite j" . W p o z d z ia le " Z a b a z p ia c z e n ie języ k a lita w a k ie g o lu d u w k o ė o ie le " ( a . 258-33*1) om6wil t o z a g a d n ie n ie od a tro n y obaady b e n e f i oj6w # n a a tę p n ia užyw anie j . lite w o k ie g o w o k r e s ie r e f o r m a c ji, d a l ė j eprawę kazaA l i ta w a k io h # a t a k i a agendy p o tp y d e n o k ie w j . lite v a k im . Z u a ta le n ia m i F i j a l k a u a i l u j a polem izow ač A.Ruksa w p ra c y "D iakium S o o i e t a t i a J a a u i p l i e t u v i u k a lb a V il n i u j e (17*1(1-1723)" (D iarium S o c i e t e t i a J a a u i j . l i t e w s k i w W lln ie )10^ . Z a ją l a i ę g!6w nie językiem lite v a k im w k o ė o io la o h v ila ila k io h n a p o o zątk u XVIII w. na p odstaw ie d z ie n n ik a ja z u io k ie g o kolegium v i la b a k ie g o , a l e o z y n iąc t e ž a l u z j a i do in n y o h okrea6w , a t i r i e r d z i l , že K o ėo ib l na L itv rie b y l jednyta z a i l - *105 Wi P olaka i L itw a w dziajow ym a to a u n k u . Warazawa 1914 a . 37-333* 105 T au to s P r a e i t i s . T .1 Irn. 1961 a . 4 0 9 -^2 3 .

-

95

-

n ie js z y c h t r b d e l p o l o n i z a c j i ( s . 4 1 9 ) . I n t e r p r e t a c j a i r b d e l , na k t6 re powoluje a ię Rukla d la udow odnienia swego t w ie r d z e n ia . mote b u d z ič , ooirn zdanietn, z a s t r z e t e n i a . Nie przeprow adza bowiem n a l e t y t e j k r y ty k i ty c h przekazdw . Gdy c h o d z i zaö o te z y k s . F i j a l k a , n a le ia lo b y w rdoid je s z c z e r a z do te g o prob lem ų , a l e na s z e r a z e j b a z ie ird d lo w e j. Okrea k o n flik t6 w na t i e utyw ania ję z y k a lite w a k ie g o w k o ė c io la o h z n a la z l sw oje o d b ic ie p rz e d e w szy stk im w l i t e r a t u r z e p o le m ic z n e j i mem o ria la c h 1 , ak la d a n y c h do w lad z k o ė c ie ln y o a i paAstwowych p rz e z Litw indw , glAwnie k a ię ž y . Tego r o d z a ju l i t e r a t u r y szczegdlow o t u n ie omawiam. N aležy je d n a k o tw ie r d z id , t e l i t e r a t ū r a t a j e s t mocno zaangeiowana e m o c jo n a ln ie i zaw iera w ie le n i e A c i s l o š c i . J e s t ona jed n ak « ra z z a r t y k u l a n i w dwczesnyoh o zasopism ach i p r a š i a n iep o ėled n im trödiem do p o zn an ia p rz e b ie g u k o n flik td w nerodow otciow yoh na a r e n ie k o A cieln e j w d i e c e z j i w ile A s k ie j. Sprawom k o n flik td w j$zykow ych, glöw nie w d i e c e z j i w ile A s k ie j, p o ė w ię c il r o z d z i a l Leon W asilew aki w sw o je j p rao y "Litw a i B ialo ru A "111 ( s . 2 1 9 -2 6 1 ). P o n ad to k rd tk o u w zględnia t e aprawy J.OchmaAski w prao y " L ite w sk i ru c h n a ro d o w o -k u ltu ra ln y w XIX w ieku”112 i P .L ossow aki w ro z p ra w ie "S to s u n k i lite w s k o - p o ls k ie w l a t a c h 1918-1920"11^ . 110 y į i nį 8Ufl v y s k u p ijo s l i e t u v i u k a t a l i k ę b ū t i s i r p a n p o lo n is tę iš d y ­ kim as. L ie tu v ię k a t a l i k u k unigę m em oralaa. Die lä g e d e r k a t h o l i s ohen L ita u e r im B istum W ilna und d ie A u s s c h re itu n g e n d e s P an p o lo niam u s. T ilŽ e je 1913 8° s s .1 4 5 . Odb. z czasopism a " L itu a n ia " (w j . li t e w a k i n i n ie m ie o k im ); To samo t y lk o « j . niem ieckim t Die k ir c h lio h e n Z u stän d e im B istum W ilna. Ia u s a n n e 1918 8° s s .7 1 | Apie le n k ę k alb a L ie tu v o s b a z n y o io s e . L ie tu v iu r a s t a s , p a d u o ta s . J .Š v e n te n y b e i P i j u i X P o p ie ž iu i i r v is ie m s S . h .Ka t a l i k ę B ažnyčios K ard in o lam s. De lin g u a p o lo n ic a i n e o c l e s i i s L ith u a n ia « . Kaunas 1906 4 ° s s . 75 (w j . lite w s k im i laoiA skim ) t V .Z .s Uusu kovos d i l k a lb o s V iln ia u s k r a l t o b a ž n y č io s e . Kaunas 1932 0° a s . j 8 , n l b .2 | B ažn y tin ė p a d ė t i s V iln a iu s k r a i t e dokumentu Š v ie s o je . Ie s i t u a t i o n r e l i g i e u s e de la r e g io n de V iln a dans l a lu m ie re d es dooum enta. V iln iu s 1930 8° s s . v , 4 7 , n i b . 2 ; H .B oloew ioz k s . i S to s u n k i koėo ie ln e na L itw ie . L is ty o tw a rte k się d z a do k s ię ž y . Iwöw 1900 8° s s . 53 i Monaohium 1905» S to s u n k i lite w s k o - p o ls k ie w d i e c e z j i wi­ le A s k ie j i n a d u ty c ia p a r t i i w s z e c h p o ls k ie j. W ilno 1913- Zob. t e t t K .P ra p u o le n ia i K a ta lik iö k o j i l i e t u v i u p a m o k s lija . V adovas. R .1t 1908 s . 3 7 1 -3 7 8 , R. 2 t 1909 s . 5 7 -6 4 , 1 5 4 -1 62, 2 4 1 -247, 375-381, T. 3* 1909 s .7 1 - 7 6 , 1 6 3 -1 7 0 , 2 6 2 -2 7 1 , 3 8 1 -3 9 1 I T e n te : P o ls k ie ap o s to ls tw o « L itw ie . W ilno 1913t To samo po lite w s k u : Lenkę a p a š ta ­ la v im a s L ie tu v o je . New York 1918#i Lenku a p a l t a l a i L ie tu v o je . Kaunas 1938 o ra z po fra n o u s k u t L 'B g lis e P o lo n a is e e n L ith u a n ie . T r a d u it p a r J .G a b ry s . Wyd. 2 P a r i s (1913 lu b P 1913)- P o r. J . O b st: W im ię prąw dy. O dpow iedt k s . P ro p o la n is o w i na " P o ls k ie a p o s to ls tw o na L itw i* " . W ilno 1914 8° s s .9 2 ; W.Abraham, k a . J . P ija lė k , S .K u trz e b a : L a p o s tb lg to d e l c l e r o p o lao o o i n L itu a n ia . Documenti t f c a f f i da 11'o p e r a "L itw a i P o ls k a " d e i p r o f e s s o r i . . . oon o s s e r v a z i o n i o om plem entari d e l M a ttia L o r e t. Roma 1914 6° s s .4 4 . 111 Kraköw [1911 lu b po 1 9 1 l] 8° ss.X IX , 3 6 1 , n l b . 1 , XXI. 112 B ia ly s to k 1965. Warszawa 196 6 . I a t n i e j e w n a s z y n o p is ie p ra c a k». Tadeusza G A rskiego p t . "S to au n e k b isk u p a J e rz e g o M atolew ioza do spraw jezykowyoh w d i e o e z l i w ile A s k ie j 1 9 1 8 -1 9 2 5 ", -w‘* t 6 r e j a u to r szozegölow o zb j ą l s i e P roblem en j . lite w a k ie g o i b ia lo r u s k ie g o za rzaddw M atulew ioza (Rayn 1970 s a .1 0 4 ) .

- 96 -

Sprsw ą užyw enia jęz y k a b ia Z o ru a k ie g o w košoioZ aoh zajmowaZ a ię Adam S ta n k ie w ic z , k s ią d z d i e o e z j i w ile h a k ie j i d z iaZ ao z narodowy b i a Z o ru a k i. W p ra o y "R odnaja mowa u s w ia ty n ia o h " p rz e d sta w iZ on d ž ia ­ ze užyw ania ję z y k a b ia Z o ru a k ie g o w k o šoioZ aoh, tru d n o Ä c i w XIX w. o rą z pröby r o z s ę e r z a n ia te g o ję z y k a w koėoioZ ach i o erk w lao h . Wywody jogo d o ty c z ą ta k ž e d i e o e z j i w i l e h s k i e j . W p ra c y a k a z a n i a ą k a ię ž a , k tö rz y u aiZ o w a li poaZugiweö a ię t„"m języ k iem w k o šoioZ aoh, o rą z d o s to jn ic y a p r z y ja ją c y t o j ap raw io ( b p i Symon, D e n ise w ic z , R opp). P rao a t a jo a t p u b lik a c ją p o p alarn o -n au k o w ą i byZa n a jp ie rw drukowana w p iė m ie b ia Z o ruakim " C h ry s o ija n s k a ja Dumka” . J o a t n a p ia a n a języ k iem przystępnym i to h n ie pewnym žalėm , že ję z y k m a o ie rz y a ty a u to ra d o tą d zn alazZ maZe zaato so w an ie w k o š c i e l e . W i n n o j p u b lik a c j i , " B ie Z a ru sk i o h r y s c ija n 8 k i r u o h " 11^ , omdwiZ S ta n k ie w ic z odrodzeniow y b ia Z o ru a k i ra c h n aro d o woöciowy, ktörem u p r z e w o d z ili k a ię ž a k a t o l i c c y , gZöwnie z d i e o e z j i w il e d a k i e j . Znajdajem y w n i e j pewne in fo rm a c je o ufcywaniu języ k a b ia Z o ra a k ie g o w koėoioZ aoh d i e c e z j i w i l e h s k i e j . W mniejazym n a to m ia 8 t s to p n iu zoataZ to n problem o ö w ie tlo n y w k a ią ž o o S ta n k ie w ic z a "C h ry ö o ija n p rz e d 1836 r . "O pia biakupdw w ile A a k io h od wprowadzenia r a l i g i i k a t o l i o k i e j do Litw y a t do o s t a t n i e g o b ia k u p a " . P rao ę t ą w 1636 r . po d n ie r o i a u to r a p rz y g o to w a l do druku H .Skim borow lcz w tfarszaw ie i opub lik o w a l p t . "Žywoty biakupöw w ile A a k io h ". Wjrdawoa je d n a k n ie d o a ta r o z y l k ilk o o s t a t n i o h a rk u sz y i wydrukowana p ra o a urywa a i ę na 1649 r . , na b p ie A .W ojnie2 ^ . P raoa t a j e a t z w ię z la i o p a rta na a ro h iw a lia o h w ile A a k io h . O atA aki p rz e d o ta w il w n i e j c h r o n o lp g io z n ie , r o k po ro k u , b i o g r a f i e i d z ia la ln o ė d p o a z o z e g d ln jc h biakupdw o ra z sw iązana z n in i w s tn ie jo z e w y d a rz e n ia . Na koAou b i o g r a f i i k a i dogo b iakupa zam iodoil p an eg iry o zn y w ie ra z z rę k o p ia u W.Ko ja lo w ic z a "B lo g iae epiacoporum V iln e n e iu n " z 1654 r . o ra z od bpa Jana z k a i ą t ą t L ite w a k ic h , t a k t e wykaz w y jjitn ie jaz y o h oa6b zm arlych za p o n ty f ik a tu denego h ie r a r c h y . O b a z e rn ie ja z ą i l e p i e j u j ę t ą p ra o ą a ą "Ž yuoty biakupdw w ileA akioh" k a. W .P rzyalgow skiego. A u to r p r z e a tu d io w a l gru n to w n ie tr d d la de. d a le jdw biakupdw w ile A a k io h , z n a jd u ją o e a ię g ldw nie w sro h iw u n k a t e d r a i - ' nym, a t a k t e w arohiw aoh na t e r e n i e d i e o e z j i . M iai ku fe n u n o 'n o ė d , g d y t p r z e z a z e re g l a t b y l kapelanetn wojakowyn o ra z sakiaddw dobroozynnych w W iln ie . P rao ę o p u b lik o w sl wlaanym n a k la d e n 1 dodykowal j ą aro y biakupow i mohylewa kiemu W.Ž y liA s k ie a u , p rz e d t e c bpowi w ileA akiem u. P rzy alg o w ak i w swyn d z i e l e ondw il d z i e j e blakup6w od p ierw azeg o bpa A ndrzeja do H .S tro jn o w ak ieg o (+1815) w lą o z n ie . Na t r o d la powolywal aię b a rd zo rz a d k o , a l e we w azyatkim b y l i n w ie rn y , 00 j u t o b i t e r po d k red l i l k a . J . F i j a l e k , p ia z ą o , t e dane zan ie azo zo n e u P rzyalgow akiego "aą z re g u ly r z e t e l n e " 2 . W b io g r a f ia o h k a td eg o b iakupa omawia b ie g jego ty č i a p rz e d o b jęciem w ile A a k ie j a t o l i o y b i e k u p i e j , n a s tę p n ie o k o lio z no d ei o b ję c ia o ra z r z ą d y , w tym w a tn ie je z e jogo czyny i d o n lo d le ja z e w yd8rzenia w ty n c z e e ie w d i e o e z j i . D z ie lo P rzy alg o w ak ieg o , mimo t e od

Äywoty biakupdw w ile A a k io h . B .m .r. 8° a a .3 3 6 . 2 ^8 fcywoty biakupdw w ile A a k io h . T . 1 - 3 . P e te ra b u rg 1860 8° a a . n lb . 4 r I I , 200, I I I | 164, I I ; 251, I I I , I I I . P a trz * Nowr K orb iit. T. 5 s .4 4 5 . Znany mi e g z e n p la rz n ie na k a rty ty tu lo w e j 1 j d 8t w jednym , a n ie w tr z e o h tom ach, ja k p o d a je Nowy K orb u t. 260 U o h rz e d o ija n ie n ie L itw y , a .1 3 1 ( p r z y p ie ) . 2^

117

jego o p u b lik o v a n ia u p ly n ą lo j u t 115 l o t , sa o h o v a lo m v s g lf d a na sv a­ j ą žr6 d lo v o ė d v a rto d d do d a lė . OprAcz omdvionyoh J a i p ra o mamy s s e r e g p u b l i k a o j i dotyoząoyoh p o sBOzegdlnyoh b is k a p d v . H a jv ią k s z e z a in te r e s o v a n ie v z b u d z ili a ro y b ia k u p li J a n C ie p la k (4 1926) i J e r z y M atu lo v io z (♦ 1927) a povodu A v ięto b liv e g o ž y o ia i v id o k d v na io h b e a t y f i k s o j ą . Aroybpa C iap lak a jed n ak t a pom ijam , gdyž o a la je g o d z ia la ln o š d rniala m lejso e poaa d ie o e s j ą v ile d e k ą , a mianovany v 1925 r . pierv azy m j e j arcy biakupem , um erl v Btanaoh Zjednoozonyoh p ra a d o b jęo iem ta g o s ta n o v ia k a . Jednakže v k a ta ­ logo b isk o p 6 v v i le d a k io h p o v in ie n š i ą a n a le ž d . M a tu le v ic z (po l i t e v s ko J u r g is M a t u l a i t i s lu b M a tu le v ič iu s ) b y l biskupem v ile d s k im v l a ta o h 1918-1925. Jego p ro o a a b a a ty f ik a o y jn y ro z p o c z ę to v 1953 r . 261 i pokažna częėč o p u b lik o v an y o h p ra o aa go na v z g l ą d z i e . B edania nad t ą p o a ta o ią p ro v a d z ą p rz e d e v s z y stk im k s ią ž a m a r ia n ie , k td ry o h agrom adzen ie M a tu le v ic z o d n o v il. f p ra o a o h doty o ząo y o h omąv ia ne j p o a ta o i n a la t j v y rd ž n id w ydania p i a a K a tu le v lo z a , vspom nienia o nim2^ , o p rao o van ia h ls to r y o z n e 2^ o r a s p ra o a b e z p o š re d n io z v ią z a n a z procesam b e a tyfifcacyjnyin 65. Wdr6d o p u b lik o v an y o h p o z y o ji266 n i e na je d n a k p a in ė j a o n o g ra fii p o a ta o i. Nas n e j b a r d z i e j i n t a r a a o j ą p o b lik a o ja d o ty c z ą c e v ile d s k ie g o o k raao ta g o b ia k u p a , a v ią o k a . Je n a Bukovlcza "O dejdcie J.B u k o v io z : P ro o aa b e a ty f ik a o y jny o . M a tu le v io z a . Wi P ro Christo a t 3 o c l e a i a . London 1968 s . 59* 262 V .Cusumano 1 Innam orato d e l l a C h ie s a . M ilano 1963» A roybiakup J e ­ rz y M ato lew iczi a d e n n l k daohovy. Baym 1973 i t o aamo w j . l i t e v akim w Londynio w 1953» 26^ A rkiv y sk u p ąa J u r g i s M a tu le v io iu s . Had. K. Č i b i r a s . M arijam pole 1933» P .F .B u d y s b p 1 A ts im in im a i. T . 1 - 2 . C hioago 1966* S . J a r r a : Wapomnienia 0 k a . d rz e Jarzym M a tu le v io z u . C o lle c ta n e a M ariana. R. 1959 a . 7 1 -8 2 1 J .V a iš n o r a i Macia a Dievo T a rn a . Chioago i t o aa­ mo po p o la k u i V id z ia le m s lu g ę B otag o . S to o k b rld g e M ass. 1966. ^ L .Ž e b ro v s k i: š . p . k a . d r J e r z y M a tu le v ic z , a ro b p ty t u l a r n y a d u l i j s k i b . b ia k u p v i l e d a k i . W iad. a r o h i d i a o . v i i . B . 1« 1927 n r 3 s . 21-26« P .B a d y si A rk iv y sk u p as M a tu le v id iu a B ežnydios d a r b in in k a s . T ie so s K e lia s . B . 1927 s . 99-116« L a b a n a u sk a ite A .t A rkivyskupas J u r g i s M a tu le v ič iu s . Putnam 1949« A .P a t r a n ii Ka. a ro y b ia k u p J e r iy M a tu le v ic z . P o i. s a o r a . B . 1957 n r 4 s . 231-237« J.S o b o z y k : š . p . A roybiakup J e r z y M atulew ioz. C o lle c ta n e a M arian a. R. 1959 s . 83-136« M .V iė n ie v sk ii O jo ieo M atulew ioz ja k o vychovavoa. Tamže. B. 1959 s . 45-70« B .Z a lu s k ii W s p r a v ie n a z v is k a O jca O d n o v io ia la . Tam­ ž e . B . 1959 s.1 3 9 -1 4 4 « A .B o n ie o k ii Ks. M a tu le v ic z o d navia zakon marianów. Wi P ro C h r is to e t B e d ė s i ą . London 1968 s . 33-40« T.GÒrak ii Pism a a ro y b la k u p a J a rz a g o M a tu la v ic z a . Tamže, s .25-32« K.Skur i a t t Z a lo ž y c ie l Zgrom adzenia S i d a t r S lu ž e b n io Jezu sa v B ucharyst i i . Tamže,8 .4 1 - 5 0 . J.B u k o v io z t P ro o es b a a ty f ik a o y jn y o . M a tu la v ic z a . V: Pro C h ris to e t B e d ė s i ą s . 59-83« P o s i t i o s u p e r o au sae I n tr o d u o tio n a . . . S e rv i Dai G a o rg ii M a tu le v io z -M a tu le v io iu s sau M a t u l a i t i s . Roma 1965* Wykaz n a j v a ž n i a j s ^ o h p o z y o ji z o b . 1 J.B u k o v io z t B ib lio g r a f ia d o ty cząca o . M a tu la v ic z a . wt Pro C h r is to a t B e d ė s i ą , s . 9 9 -1 0 4 . J e s t je s z e z e c a ly s z a r a g p ra o v m a sz y n o p isia , k tó ry c h t u n ia u v z g lą d niam .

-

118

-

k a . b ia k u p e M a tn le n ic z a s V iln a " 267 o r a s k s . Ju o zap asa V eisnory "A rkiV*. J .M a tu le v ič ia u s V iln ia u s G o lg o ts"260 i "A rk iv y sk u p as J .M a tu le v io iu s V i l n i o j e " 26^ . W p i e r v s s e j p ra o y Y aian o ry aka sene s ą tru d y M atu lew io sa w V iln ie * l a t a o h 1 9 1 8 -1 9 2 0 , a w d ru g io j o a ly ok rea rząd6w d ie o e z ją w ile d a k ą 270. Poza tym h i e r a r o h i ą , po k lik a p o z y o ji o p u b lik c sa n o o biak u p ao h : J .R a d B iw llle 271, A .S .K ra sid sk im 272 1 H .Strojnow akim 27 3 . Žaden jed n ak z biakup6w w ile d s k io h n ie p o sia d a p e l n e j m o n o g ra fii. O .A ntoni B a z ie l i o h o p r 80owal w praw dzie m onografię b p a J .R a d z iw illa Jako d y s e r ta o ję d o k to ra k ą pod k ie ru n k ie m k a . p r o f . M .Žywczydskiego, a l e o p u b lik o w al z n i e j t y lk o c z ę ė č , odnoaząoą a i ę g!6w nie do je g o rząd6w w d i e c e z j i k r a k o w sk ie j. Z p ra o o innyoh b ia k u p a o h , poza biogram am i w P olakim Slow niku B io g ra flc z n y n o ra z w e n o y k lo p e d ia o h , n a le ž y wymienid a r ty k u l k s. L .Ž«brow skiego o b p ie K .H ryniew iokim 2 7 4 , J .B a rto s z e w ic z a o J a o ie z K s ią ž ą t L ite w sk io h 73, k a . J . T o t o r a i t i a a o B .V o jn ie276 o ra z k a. K.Mat u l a i t i 8 a o I.J .M a s s a lė k im 277. Odnoėnie do praisy M a tu la itia a molna mieč Jednak aporo z a s tr z e ž e d . S ta č ia p roblem ir f o r n i e o sk arža Jącego p y c a n ia w t y t u l e , na k t ė r e Jednak n ie p o t r a f i o d p o w iedzied. Ponadto n a le ž y odnotowad p ra c ę J d z e fa V o lfą "P acow ie. t f a t e r i a l y h is to r y c z n o -g e n e a lo g lc z n e " , z a irie ra ją o e b i o g r a f i ę bpa S.M .P aca, A .Sapoki 26 W: Pro C h r is to e t K o č io s ią , a . 5 1 -5 8 . 268 A id a i. R. 1952 a . 1 5 8 -1 6 9 , 2 2 1 -2 2 4 , 260-269269 Wt A rk iv y sk u p as J u r g i s M a tu la itis - M a tu le v io iu a . U z r a s a c i. Londo­ n a s 1953 3 . 15 - 2 15 . 27^ V m aazynopisie J e s t oiekaw a p ra o a k s . T adeusze G drskiego *’S to a u n ek b ia k u p a J e rz e g o U atu lew lo za do spraw językr>wych w d i e o e z j i w il e d s k i e j 1918-1925. R tjm 1970 s s .1 0 4 . 271 A .B a s le lic h : K a ri job i J a r z j H a d z lw iU (1 5 5 6 -1 6 0 0 ). Wi S tu d ia h l s to r y c z n e . Pod r e d . k s . M .Zywczydskiego i k s . Z .Z ie lid s k ie g o . T. 1 . L u b lin 1968 s . 165-2651 P . J a t u l i s r K a rd in o lo J u rg io R ad v ilo v e ik la L ie tu v iu t a r p e . Suvažiavim o D a rb a i. T. 7 i 1972 a . 255-268; T enže: K ard in o lo J u r g io R a d v ilo s p ir m o ji k e lio n ė I t a l i k o n (1575). A id a i. R. 1961 s .1 5 6 -1 6 4 . 272 M .B artynow ski: Adam S ta n is la w K r a s id s k i. Dwutyg. d ie c . w i l . R. 19 15 a . 2 6 0 -2 6 2 , 2 7 5 -2 7 7 ; A .Iesk o w ak is Bp K r a s id s k i na w ygnaniu. W ilno 1922 . 273 J.G .H udom inas Žywot H ieronim a S tro y n o w sk ieg o , r e k to r e c e a a rak ie g o U n iw e rs y te tu , b ia k u p a w ile d s k ie g o . Wilno 1859; W .Z ahorski: H ie ro n io S tro jn o w s k i 1753-1815- W: Album b io g r a f ic z n e zasiu žo n y ch P o la k 6w i P o le k w ieku XIX. Warszawa 1903 T. 2 a . 504-510. 27^ S .p . k s . K arol H ry n ie w io k i, a rc p t y t u l . p e r g e d s k i, b . bp w ile d a k i . Wiad. a r c h i d i e c . w i l . R. 5* 1929 n r 8 -2 2 . 273 Jan z K s ią ž ą t L ite w s k io h . W: K rd lew icze b ia k u p i. fcywoty c z te re c h kaplandw . Warszawa 1851 s . 85-158. 278 B e n e d ic tu s Voina promovendus ad B piscopatum Vilnenaem (1600 m .). T ie so s K e lia s . R. 1959 s . 271-282. 277 Del ko L enkai p a k o rė V arfluvoje V iln ia u s vyskupą M a sa lsk i? T autos P r a e i t i s . T . 2 k n . 5 -4 : 1967 s . 547-365. 270 P e te r s b u r g 1885- O b p ie Pacu na s . 172-188.

-

119

-

" A ts a k in g ie ji L ie tu v o s p o l i t i k o s v e d a i re fo rm ų seim o m etu" (Odpowied z i a l n i przywddcy p o l i t y k i l i t e w s k i e j w o k r e s ie sejmu re fo rm )2^ , w k td r e j z o s ta lo omdwione ž y c ie bpa M assaIšk leg o ja k o p o l i t y k a , o rą z Ju sty n a N a rb u tta " D z ie je w ew nętrzne n arodu lite w s k ie g o z czasdw Jana S o b iesk ie g o i A ugusta I I kr616w p an u jący o h w P o ls c e " 280, g d z ie w tom ie 1-szym znsjdujem y azero k o om6wioną spraw ą z a ta r g u między bpem K.K. B rzostow skim a hetmanem K .J .S a p ie h ą , a ta k ž e p u b lik e o ję S ta n ls la w a P i gonia "K loppty k się d z a c e n z o ra " 2 8 1 , b ę d ą c ą p rzyczynkiem do b i o g r a f l i bpa K ląg ie w ic z a. S pecja I n e m ie jsc e n a le ž y s i ę biogramom biskupdw w ile A sk ic h , zam ieszczonym w P o lsk im Slow niku B io g raficzn y m i e n c y k lo p e d ia o h . R a jle p sz e s ą oczyw idoie opracow ania z n a jd u ją c e s i ę w P o lsk im Slowniku B io g r a f i­ cznym, gdyž p r e z e n t u j ą w yniki najnow szyoh b a d a i h is to ry c z n y o h , choc ia ž n ie w s z y s tk ie s ą w yczerpuj ą c e , ja k na t a k k r d t k i biograu. (n p . H. J a lb rz y k o w s k i). Do t e j p ory w tym w ydaw nictw ie z n a la z ly s i ę ž y c io ry sy biskupdw w ile A sk ic h o nazw lskaoh od l i t e r y A po M asoalskiego « l ą c z n i e . Opuszczono je d y n ią bpa K.flrynJLewickiego, gdyž n ie u w zg lęd n len i b p i Pawel H o lszaA sk i (pod l i t e r ą KE ") i Jak u b P l i o h ta (pod l i t e r ą " J " ) z n a jd ą s i ę z pew no6cią pod l i t e r ą "P " ja k o Pawel z k s i ą ž ą t H olszaA sk ic h i P l i c h t a Jaktfb282 Biogramy n a to m ia s t zam ieszozone w Btacykloped i i K o d c ie ln e j Nowodworskiego i P o d rę c z n e j E n c y k lo p e d ii K o š c ie ln e j aą ju ž d z i6 p r z e s t a r z a l e . Lepsze z n a c z n ie s ą žywoty biskupdw w ile A sk ic h z L ie tu v iu ^ įc ik ^ o p e d ija (T . 1 -3 6 B oston 1953-1969)• P rzy ic h opracowywaniu uw zględniono nowaze b a d a n ia , zaröwno h iato ry k d w l i t e w s k ic u , ja k i p o la k ic b 28^ . 279 Senove. T . 2 i 1936 s . 61-173280 T. 1 - 2 . Wyd. 2 Wllno 1843. 281 Ws Z dawnego W ilna. S zk io e obyczajow e i l i t e r a c k i e . W ilno 1929 s . 29 -4 2 . 282 C z.F alk o w sk i: A ncuta M a c ie j. W: P o l. slo w , b i o g r . T. 1 s . 9 0 -9 1 i K. P ie r a d z k a i A n d rz e j. T. 1 s . 1 0 2 -1 0 3 ; M .G odlew ski: A udziew icz An­ t o n i F r a n c is z e k . T. 1 s . 178-179? R -M ie n ic k i: B ia llo z o r J e r z y . T. 2 s .8 - 9 ? K .P iw B rsk i: B rz o sto w sk i K o n stan ty K azim ierz. T . 3 8 . 5 O52; W.Semkowiczs D z ie rik o w ic z M ikolaj . T . 6 s . 164-165; H.LowmiaAs k is Goskowic A n d rz e j. T . 8 8 .3 5 0 ; G orzkowski M ikolaj h . G i e r a l t . T. 8 8.336-337? T .Z y ch iew io zs J a lb rz y k o w s k i Romuald. T. 10 s .4 0 0 401; A .s w ie ia w s k i: J a n (J a n u s z ) z K s ią ž ą t L ite w sk io h . T. 10 s .4 3 9 441; J.B ie n ia rz d w n a s K lą g ie w ic z A n d rz e j B en ed y k t. T. 13 s .^ 0 -4 2 ; L . Z ytkow ioz: Kossakow ski J a n Nepomucen. T .1 4 s . 266-267? T .W asilew s k i i Kotowioz A le k sa n d e r K orozak. T . 14 8.479? M.ZywozyAski: K ras i i s k i Adam S ta n is la w . T . 1 5 s . 166-1 6 8 ; J.K loozow ski« Losowioz J a n . T .1 8 a.427-428j; S.M .KuozvAski: M a c ie j. T. 19 s . 1 0 -1 2 ; I .S z y b i a k : M a ss a is k i Ig n acy J . T . 20 s . 135-139283 Öto n ie k tö r e zam ieszczone tam b io g ram y 1 J a lb rz y k o w sk i Romuald. W« L ie tu v iy e n c i k l o p e d i j a . T . 9 . B oston 1956 s . 266-268? R .K ra sa u sk a s: K asakauskas J o n a s . T . 11 a . 125-1 2 6 ; T enže: K o to v iS iu s A le k sa n d ra a . T. 12 8 .4 9 5 -4 9 6 ? T enžei M aaalak ia Ig n a o a a Ja k u b a a . T. 1 7 s .4 3 4 436; T enžei P r o ta s e v iS iu s -S u a k o v a k ia V a l e r i jo n a a . T. 2 4 s . 110-111; P . J a t u l i s : J u r g i s R a d v ila s . T . 24 s . 382-385? R .K rasauskas« T iä k ie v i v i u s J u r g i s . T . 3 1 b . 2 3 9 -2 4 1 ; T enžei V a la v ič iu s S u a ta o h a s.l T. 32 s . 534-535J

-

120

-

¿1. 9 . 2 . B ia ku p i_ au f r a g a n i B is k u p i w ile Ą soj m ie li do pomocy w p ra o y p a a t e r a k i o j w t e k r o z l e g l e j d i e c e z j i b ia k u p 6w pom ocniozyoh, zwanych s u fra g a n e ¿d. Z 5 a u f r a g a n i i w d i e o e z j i n a j a t a r a z ą b y la . aufraganit» w ile d e k a , a pierw azym j e j aufraganem b y l Ja k a b z Miechowa (od 1512 r . ) . W 1638 r . pow atala au fp a g a n ia b ia lo ru a fc a , a 8 z a re g j e j 8ufraganbw o tw ie r a l M arcJan T ry zn a, k td ry b y l je d n o c z e ė n ie k o a d iu to re m bpa A.W ojny. Po pierwazym r o z b io r z e k r a j u , gdy te r e n y a u f r a g a n i i b i a l o r u a k i e j w eazly do nowoutworzonego b i 8kapatw a b i a lo r u a k ie g o , erygowano w 1 774 *• a u fra g a n ię w T rokaoh. Tu pierw azym aufraganem z o a t a l J d z e f K oaaakowaki. Po nowym r o z g r a n i - < o z e n la d i e o e z j i w 1798 r . d ie o e z ja w ile d ak a p o a ia d a la 4 a u fra g a n ię : w ile d s k ą f t r o o k ą , b rz e a k ą i k a r ia n d z k ą . Ta o a ta tn ia z n a la z la e i ę w 1849 r . w g ra n io a o h b ia k u p stw a ¿m udzklego. Od l a t 4 0 -ty o h XIX w. wazya t k i e a a f r a g a n ie a ž do kodoa n le w o li wakowaly.’ Jedynym w y ją tk ie a byio pianow anie w 1890 r . aufraganem w iled ak im Ladwlka P e lik a a Zdanowioza (♦ 1 8 9 6 ). 8u i r 8g a n ia b r z e 8ka m iala t y l k o jednego b iak u p a a u fra g a n a , Adama K lokookiego (♦ 1 8 2 1 ). W 1920 r . au fraganem w iled ak im z o a ta l mianowany K azim iera M ic h a lk ie w io z . In n e a u f ra g a n ię w 1925 r . z o a ta ly akaaowane. ‘įr f B ia k u p i a u f r a g a n i n ie w z b u d z a li w ięk szego z a in te re a o w a n ia h ia to r y k 6w. Na uw8gę s a s lu g u ją l i a t y sufragandw d i e c e z j i w ile d a k ie j a p o rz ą dzone p r z e z Jw K arczew akiego, a zam ieezozone w d z i e l e "B iskupptw o w ile d a k ie " ( a . 75-91) i to m ie 1-8£ym p ra c y "K o ėo id l zamkowy" ( a . 3223 2 8 ). K urozew aki d a l kom pletny i c h wykaz i z a m ie ė o ll o n io h nlo o o azczegdldw b io g r a f ic z n y o h . N ie w azyB tkie je d n a k dane a ą tam ė d a l e . Pewne k o re k ty d a t nom ineej i , ė m ie ro i o ra z p r z e jė d na in n e 8ta n o w ia k a f znajdujem y w w ykazie biakupdw , zamieazozonym w w ydew niotw ie ¿ rė d e i " R e la tio n e e e t a t u s d io eo eaiu m i n Magno P u o štu L ltu a n ia e . 1 : D ioeoeaea V iln e n a ia e t S a m o g itia e " (Roma 1971 a . 1 4 - 1 7 ) . I t u Jednak aą b lę d y , np. w ėr 6d aufragandw w ile d a k io h b r a k A .B .K lą g ie w io z a , k td re g o b lę d n ie um ieazozono wėr 6d aufragandw b r z e a k io h , na l i ė o i e zaė aufragandw b ia lo r u a k ic h n ie um ieazczono M .Tryzny. Poza a u fra g a n a mi w ile d a k im l Daw id e m Pliohow akim i Jerzym A lb in u a e n , i n n i n ie p o a ia d a ją odrębnyoh opracow ad, n i e lic z ą o oozyw ificie n ekrologdw 28iv i biogramdw e n cy k lo p ed y czn y ch . 0 P ilc h o w a k in k r d tk ie a r t y k u ly o p u b lik o w a li: J.K u ro zew ak i J . F i j a l e k 288 i W. Ja n u a z k ie w i28/* W arto odnotowad n e k ro lo g i a u fra g a n a b rz e a k ie g o A .K lokookiego 1 8u fra g a n a tr o c k ie g o J.C y w id sk ie g o : K siądz Adam K lo k o o k i. D z ie je D o b ro c ^ n n o ė c i. R . 4 : 1823 T. 2 a . 204-2051 N ekrolog Jw.. Jk a . Jana C yw idekiego b ia k u p a d e lk o n e d a k ie g o , a u fra g a n a tr o c k ie g o . a d m ini­ s t r ą t o r a d i e o e z j i w i l e d a k i e j . Pam. r e l . - m o r a l . T .1 2 : 1847 s .1 3 3 Ka. Dawid P ilo h o w a k i, a u fra g a n w ile d a k i, p r o f e a o r prawa k an o n io znego A kadem ii W ile d a k ie j. K w art. t o o l . fi.3* 1$04 z .1 - 2 a . 7-27« 286 X.Dawid P ilo h o w a k i. S zk io b i o - b i b l i o g r a f i o z n y . K w art. t e o l . w il. R. 1 - 2 : 1923-1924 8 .1 -1 3 -

-

121

czówna28^ . A rty k u ly dwóoh p ie rw sz y c h z a w ie r a ją r y s b io g r a f io z n y t e j p o s t a d ze szczególnym uw zględnieniem o k re su a d m in is tr a to r s tw a d ie o e z j ą w ile d s k ą f n a to m ia a t o s t a t n i a a u to r k a sk o n cen tro w ala awą uwagę na p ro fesū ra © P ilo h o w ak ieg o w w il e d s k i e j S z k o le Gi drenaj. Gdy o h o d z i o A lb in u s a , t o z a in te re a o w a n ie Lavaaa V la d im irovase w z b u d zil Jego fcsięg o z b id r , którem u t e ž poėw ięoifc a r t y k u l i k " G e o rg ija u s A lb in ija u s tnygu k o le k c ijo s lik im o k la u s im a i" (Z a g a d n ie n le lo a u k a ię g o z b io ru J e rz e g o A lb in u s a )*2 8 8 . Odnotowaó n a le ž y t a k i a a r t y k u l k a . F i j a l k a "P ierw szy b ia k u p s u f r a ­ g an w il e d s k i , k tó re g o n ie b y lo " 2 8 9 290, spowodowany um leazozenlem p rz e z k s . P .C z a p le w a k le g o wérdd biskupów aufraganów w ile d s k io h M ikola Ja z koúca XIV w .29° . P i j a l e k udow odnil przekonyw uJą o o , t e ów M ikolaJ f i g u ru ją o y na 2 dokum entaoh z 1397 i 1398 r . t n ie b y l biakupem a u fra g a n e n . P on ad to o a ly a z e re g aufraganów p o a ia d a iy o io r y s y w en o y k lo p ed iao h o ra z P o lsk im S lo v n ik u B io g ra fíe z n y m . O w a rto ó o i te g o r o d z a ju biogramów mówilem J u i p rz y om awianiu iywotów biskupów o r d y n a riu s z y .

3 .1 0 . N iia z e duohowiedstwo Do66 z lo io n y J e s t problem e ta n u b ad ad na d nižszym duchow iedstwem d i e c o z j i w i l e d a k i e j . Na J e J t e r e n i e bowiem opröoz k a ię ž y dw ieok io h prao o w alo b a rd z o dužo kapl8n6w zakonnych z rö in y o h zakonöw 1 zgrom adzed. Zakony p ro w a d z ily s z e r e g s z k d l rö in e g o s to p n ia z Akadėmią V ile d s k ą w lą o z n ie . P ra o u ją o y t u z a k o n n ic y , zw laszoza na p o lu naukowym 1 p isa rsk x m lo b k a z n o d z ie js k im , z y s k iw a li w t e n spoeöb slaw ę i r o z g l o s . I s t n i e j ą o e b i o g r a f i e ozy m o n o g rafie duohownych d o ty o z ą p rz e d e w szystkim w y b itn ie js z y o h zakonniköw , z w laszcza p ro fe so rd w A kadem ii i U n iw e rs y te tu W ile d sk ie g o . Tu bowiem d z i a l a l i P i o t r S k a rg a , S ta n is la w W arszew io k i, b r a c i a W ojoieoh, K azim ierz i P i o t r K o ja lo w io z e , K o n stan t y S zy rw id , V ladyalaw D auksza, M aroin P oozobut O d la n io k i, B onifaoy J u n d z i l l , A n io l Dowgird 1 i n n i . Wys t a r o zy z a jrz e d do P o ls k ie g o S lo w n ika B lo g ra fio z n e g o Xub Nowego K o rb u ta , aby a l ę p rz e k o n a d , J a k w ielk a ilo d d zakonniköw z te r e n u d i e o e z j i w il e d s k i e j z o s ta la uw zględniona w ty o h wydawniotwaoh. Na tym m ie ja o u tru d n o o z y n id p rz e g lą d w ezy atk io h 28'7 Dawid P ilo h o w sk i Jako p r o f e s o r l i t e r a t u r y w ß z k o le GldwneJ W. Ka. L i t . Vs K sięga pam iątkow a ku u o zo zen iu CCCL ro o z n io y z e lo ž e n ia i X w s k rz e s z e n ia u n iw e r s y te tu W ile d a k ie g o . T .1 . Wilno 1929 8 .8 3 -1 0 2 . 288 B i b l i o t e k i n i n k y s t e s i r b i b l i o g r a f i j o s k la u s im a i. T . 4 i 1965 a.* 217-221. 289 X w art. t e o l . w i l . H. 1 - 2 : 1923-1924 s . 515-521. 290 T y tu la rn y e p is k o p a t w P o la o e d re d n io w ie c z n e j. B ocznik Towarzystwa P r z y j e o i o l Kauk P o z n ad ak ieg o . B. 1914 s . 1 4 3 . Podobną pomylkę p o p e l n i l o s t a t n i o Jed en ze w spdlo zean y ch h isto ry k d w . Žob. J.Oohmadsk i* B lskupbtw o w ile d a k ie w d re d n io w ie o z u . Poznad 1972 s.23»

-

122

-

b i o g r a f i i zakonnikdw , n ie t y l k o ze w zględu na ogronmą ic h i l o ó d , i l e z to g o powodu, že kaplanów zakonnych, p ra c u ją c y o h k o le jn o w rdžnyoh k le s z to r a c h na o b azarze c a l e j Rzeczypos p o l i t e j , n ie moina w iązad z je d n ą d i e c e z j ą , ohoč p r z e z pew ien o k re a d z i a l a l i na je j tie r e n ie . Oczyw ié c ie b ad acz h i a t o r i i zakondw w d i e c e z j i w i le ù s k ie j b ę d z ie m ū šiai uw zględnid t e b i o g r a f i e , d la ta g o s y g n a lia u ja s i ę tu t e n problem 29 1 . Gdy o h o d zi o k l e r é w ie c k i, a y tu a c ja j e s t c a lk ie m in n a . Poza b is k u pami i n n i duchowni dw įeccy p raw ie že n ie maj ą opraoow ah. Drobne p r z y o zy n k i lu b biogram y w wydawnictwach en cy k lo pedycznych m ają je d y n ie c i , k td rz y d a l i s i ę poznad na n iw ie p i a a r s k i e j , ja k nb. A .J u rg ie w ic z 2 9 2 , J.L eg o w icz29^ , J.K u rc z e w sk i29\ d a l ė j w d z i a l a l n o e c i a p o le c z n e j np. Pawel B rzo ato w sk i29^ i N apoleon Dyakowski2 9 6 , w a k c ja c h i w alkaoh n i e p o d le g lo é c io w y c h ja k M ichel B u k larew icz2 9 '*, S ta n is la w I s z o r a 29 8 , R a jmund Z iem acki4^ 9 , czy w re s z c ie z a s l y n ę l i ė w ię to ė o ią ž y c ia ja k n p , Jó­ z e f Fordon^88. W wydawnictwach encyklo p ed y cznych l e s t pewna i l o é é b i o gramów k s ię ž y d i e c e z j i w ile ù a k ie j , a l e mimo t o rno^emy p o w ie d z ie d , že b ad an ia nad duchowieùstwem na L itw ie i B i a lo r u s i t e ž ą o d lo g iem . Nie mamy bowiem s z e r s s y c h opraoowaù p o sz c z e g ó ln y o h p o s t a c i , a n i opracowaó 9

P o a lu i§ s i e p rzy k lad em b i o g r a f i i w ybitnego be& iardyna M ariana z J e z io r k a (+ 1491) p id r a H.B.Wyczawakiego ( P o l . alow , b i o g r . T. 20 s . 1 1 -1 2 ). C ale iy o ie d z i a l a l M arian w K o ro n ie . Jako p r o w in c ja l, m ieazk ajacy w K rakow ie, s tw o rz y l tz w . m isje bernardyndw , maj^oQ na o e lu m .i. naw racanie L itw indw . Pod k o n ie c ¿frcia z a m ie sz k a l w W iln ie i p ra c o w a l w ram ach t e j m i a j i . J a k w i^c w id ad , tru d n o w i^ zad go z d i e c e z j i w ile h s k ^ , sk o ro w i^kazodd iy c ia s p ? d z il w d ie c e z ja o h k o ro n n y ch . Wedmy in n y p r z y k la d , z osoby j e z u i t y P i o t r a S k a ri , pod k^tem n a r o s l e j o nim l i t e r a t u r y . W W iln ie d z i a l a l k ilk a a t , b y l re k to re m kolegium i A kadem ii, pozatym d z i a l a l w rd in y c h k o le g ia c h je z u io k ic h w K o ro n ie . L i t e r a t u r e naukowa o nim j e a t ogrom na. Nie aposdb w l ^ c z a d .j e j do p ra c y o h i s t o r i o g r a f i i d i e c e z j i w ile d a k ie j. Nowy K o rb u t. T . 2 s .2 9 6 . 'B .R ostw orow aki: Legow icz J d z e f . W: P o l. alow , b i o g r . T. 1 7 a .4 . M.Äywozyüskit K urozew ski J a n . W: P o l . slo w , b i o g r . T . 16. a .2 3 1 -2 3 2 . T .T urkow skis B rzo ato w sk i Pawel K sawery. W: P o l. slow , b i o g r . T. 3 s . 5 5 -5 6 ; J .O b s tx R z e c z p o s p o lita Pawlowska. L itw a i Rud. R. 2 t 1913 z . 3 8 .1 2 9 -1 4 5 . C z .F a lk o w sk i: Dyakowski N apoleon. W: P o l. slo w , b io g r . T. 6 s .3 0 . C z .F a lk o w sk i; B u k la re w ic z M ich al. W; P o l. slo w . B io g r. T. 3 s .1 1 6 -1 1 7 . B .K ozlow ski: I s z o r a S ta n is la w . W: P o l. alow , b i o g r . T. 10 a .1 7 4 ; W .Czenoz: P ierw sza o f i a r a Murawiewa. W: J .J a r z e b o w s k i; Mdwia l u d z ie ro k u 1863. Londyn 1963 e . 1 5 5 -1 6 4 . J .O b s t: Ka. Rajmund Z iem ao k i. W 6 0 - t q ro c z n ic § d m ie rc i m ^czeniakiej za O jczy zn ^. W ilno 1923. i .B o i k i e w i c z i Fordon J d z e f , 0 . M e lc h io r, W; H a g io g ra fie p o ls k a . T . 1 . P oznad 1971 8.34 1 -3 5 ^5 W .J.S urm acz; Dwaj p r z y j a o i e l e 0 . Meks y m ilia n a K olbe. W: 0 . U akaym ilian K olbe. Srodow isko dy o ia i d z i a l a l n o d o i . P raca z b i o r . pod r e d . J .R .B a r a . Warszawa 1971* a . 128-172 (0 k s . F o rd o n ie a . 1 4 2 -1 5 9 , 1 6 6 -1 7 2 ). '

f

292

29^ 29Zf 295 296

29^ 298

pqq

77

o g d ln y c h , n p . ilo A o i duchow ieüatw a, ic h f o rm a o ji duchowej i i n t e l e k t u a l n e j , io h p ra c y d u a z p a a te r a k ie j czy teA ak lad u narodowoAoiowego o ra z postaw y p a t r i o t y c z n e j w d o b ia n ie w o li i w alk n iep o d legloA ciow ych. I a t n i e j e w praw dzie d z i e l o P .K u b io k ieg o "B ojow nicy k a p la n i" , s i e J e a t t o m a te r ia l aurow y, p rz y pomooy k td re g o moina d o p ie ro opracowywad p o staw e duchownyoh wobec apraw p a tr io ty o z n y o h i k o ö o ie ln y c h . Iatn ie;jQ o a za6 p ra o a Z .N sg ro d zk ieg o "R ola duohowieAatwa k e to lic k ie g o w g o d z in ie p r6 b i c le r p ie A na te r a n a o h L itw y i B ia lo r u a i ( 1 8 6 5 - 1 8 8 3 ) * j e 8 t zbiorem polem ioznyoh a rty k u lö w . P rzyczynkiem do p o zn an ia b a r d z i e j wyk s z ta lc o n e g o duchowieAatwa z 1 - a z e j d w ie r c i XIX w. mog$ teA by6 p ra o e o m a so n e rii w W iln ie , na L itw ie i R uai^02. Zw laazcza w W iln ie do loAy "G orliw y L itw in " n a le A a lo duAo duohownych z k a . p ra la te m Michalern Dluakim na c z e l e . Tak w i§c w d z i e d z i n i e badaA nad duchowieAstwem d i e c e z j i w ile A a k ie j p o z o a ta je je a z c z e duAo do z r o b ie n ia . B ra k i w tym w z g l^ d z ie wi^A^ a i$ z pewnoAci^ z tym f Ae d o tq d zajmowano 8 i$ glAwnie w ybitnym i p o 8 ta c ia m if n a to m ia a t p ra o $ , warunkami w Ja k ic h znajdow al a i? k l e r niA azy , Jego problem am i i p o staw y wobec röAnyoh zagadnieA , s i e n ie in te re s o w a n o .

3 .1 1 . D u azp aater8 tw o . S zc z e g d ln e k u lty (M atkl B o ak iej i 6w. Kazlmierza) ChociaA p ra c a d u a z p a a te ra k a j e a t k a p ita ln y m zadaniem K oA ciola, to gdy c h o d z i o d i e c e z j ? w lleA ak ^, problem t e n j e a t jednym z n a j a l a b i e j opracow anych. J e d y n ie k a z a n ia i 6piew koöcieltay z n a la z ly aw oich badaczy w oaobach k a . J.K u rc z e w a k ieg o , k a . Leonarda P ukiaA ca, M.Koamana i Z .I v i n a k i a a . K urczew aki w omawianej juA p ra c y "K o ö clö l zamkowy", w to m ie 1-ym, p o 6 w i§ c il 3 r o z d z ia ly k a z n o d z ie jatw u i kaznodziejom o ra z naboAeAstwom w k a te d r z e w XIX w. i ouzyoe k a t e d r a l n e j . Kazaniam i jednego z n a jw y b itn ie js z y c h k azn o d ziejd w d i e c e z j i w ile A a k ie j, k a. Mi­ cha l a K arpow icza, pA A niejazego b isk u p a w ig ie r a k ie g o , z a f o l 8 ie k a. L.. P u k ia n ie c w a r t y k u l e "K azania ju b ile u a z o w e k a . M ichala F ra n c ia z k a .Kar­ p o w icza. I c h g eneza i C h a ra k te r a p o l e c z n o - r e l i g i ^ n y " ^ ^ . OmAwil tu tre ö d kazaA K arpow icza, w yglo8zonych z o k a z ji ju b ile u a z u w 1776 r . w d i e c e z j i w ile A a k ie j o ra z i c h wymowe 8 p o leo zn $ 1 r e l i g i j n ^ . N atom iaat 301 Wilno 1935302 W .Z ahoraki: P rzy czy n ek do dziejA w w ile A a k ie j loAy m aaoAakiej "G orliw y L itw in " . Litw a i Ruö. T . 1s 1912 z . 3 a . 145-161; S.PigoA : Kampania przeciwm asoAska w W iln ie 1817 r . A ten . w i l . R. 8s 1931/2 a . 1 4 3 -1 5 9 ; S .M alachow aki-L em picki: W olnomularatwo na ziem iach dawnego W ielk ieg o K ai^stw a L ite w sk ie g o 1 7 7 6-1822. D z ie je i m a te r ia ly . W ilno 1930; S .F .D o b ria n a k is M a8onakija lozy v L i t v i e . Z a p ia k i S ie v ie ro -Z a p a d n o g o O tdLela Im p erato rak o g o Ruakogo G ie o g ra fic esk o g o O baS eatva. R. 2 : 1911 a . 231-262. 303 Alma M ater V iln e n a ia . Z. 1 1 : 1933 s . 3 5-46-

-

124

-

M.Koaman u mie j ę t n i e p r s e s to d lo w a l k a z a n ia pogrzebow e, wygla s ia n e na L itw ie , o o sy w iéo ie glòw nie « d i e o e z j i w i l e h a k i e j , w 1 - s z e j p o l . XVII f . 1 t o zaròwno k a to lik ó w , Jak i p r o t o a t a n t òw3' « Kazania t e p u b lik o «ano w w e r s j i s z e r s z e j n i t w y gloszono. ff doblo w alk wyznaniowyoh byly one o k a z ją do propagow anla pogląd6w wyznaniowyoh k a p n o d z ie i o ra z zw alo s a n ie przeoiw nikòw r j l i g i j n y c h . D la te g o t o t a t a l y poozątkowo ne w ysok l a p o z io m ie . Z o zaao a Jednak z a n ik ly e lernent y p o l a a l k i r e l i g i j n e j , a gl6w ną m yėlą ty o h przem òw ieh s t a l o a i ę aka a n i e i d e a l a o zlo w iak a z a s la g a ją o e g o na a z o s ę ė p ie w la o z n e , o r a s w jakim ž s to p n iu , po o h v ala sm arlego i Jogo ro d u ( o . 9 4 ). Do p ra o o d a a s p a a t e r s t v l e na I e t y s s lio z y d p u b lik a odę k s . C z .F a lkowsklago "O ju b ile u a z u na L itw ia i Basi w 1826 rofcu"3° 3 , o a ly ro k trw a Ją o e u r o o z y s to to i ja b ile u a z o w e s ą t a k t e problemom d u s s p a a te rs k lm . Falkow akl p r z e d a ta w ll obohody to g o ju b ile u a z u t a k t e w d i e o e z j i w ile ù a k i e j o r a z na tJn lw e ra y te o ie W ileùakim , zw raoajqo aajczegdlną uwagę na I c h p rz e b ie g 1 g lo szo n e k a z a n la . öpiew k o ó o le ln y na L itw ia s t a i a ię p rs e d m io te e b adaù h ia to ry k a 1 1 tew ak ieg o Z .I v i n a k i a a , k tó r y o p u b lik o w al na t e n ta m a t p ra c ę w J e zyku n iam lack im "K iro h en g eaan g i n L ita u e n i n XVI-XVII J a h rh u n d e rt" * 06 o ra s po lite w a k u " B a ž n y tin is g ie d o jim a s L ie tu v o je XVI-XVII a m ž iu je " (ópiew . k o é o ie ln y na L itw ia XVI-XVII w .)3° 7 . P r s e d a ta w il w n ie h p ro b lem é p ie wu k o ó c ie ln e g o w d i e o e z j i w il e ò s k i e j i tm u d z k ie j w XVI-XVII w .# zw rao ająo uwagę na ję z y k ópiewów k o é c ie ln y o h , r o l ę W iln a, zw laszcza k a te d r y o ra z je z u itò w w z a k r e s ie ópiewu i m usyki k o é o ie ln e j. P onadto n ie o o o d u a z p a a te ra tw ie w d o b raoh kamedulòw w ig ie r e k ic h znajdujem y w p rao y k a . W .Klapkowakiego "D u szp aateratw o i o ó w iata w dobraoh k l a s z t o r u kamedulòw w ig ie r e k ic h . K arta z h i s t o r i i K òóoiola s ia m i a u w a ls ld e j" 30®. Odnotowaò t a k t e moina a r t y k u l k a . Ignacego Roaolow akiego " C z te rd z ie s to - g o d z in n e n a b o te d a tw o . Wiadomoóci h is t o r y o s ne i p r z e p is y l i t u r g i o z n e " 3 0 9 , w którym a u t o r omòwil 40-^godzlnne nab o te ù stw o w d i e o e z j i w i l e h s k i e j ( h i a t o r l ę i p rz e p is y ) na t l e ogóln o k o ó o ielny m i o g ó ln o p o lak im . 30if L ite w a k ie k a z a n ia pogrzebow e z p ie rw a z e j polowy XVII w iek u . Odrodz. R eform .T . 17* 1972 a . 87-1 1 4 . 305 K w art. t o o l . « i l . R. 3 i 1925 8 . 143 - 19 0 . 306 Com m entationea B e l t i o a e . R. 1 : 1953 a . 69-106 i odb. 307 Muzikos Ž in io s . B. 1954 a . 1 0 0 -1 0 9 , H. 1955 a . 5 9 -6 2 , 1 1 6-122, R. 1956 s.3 5 -3 7 « Do t e J p rao y n ie d o ta r le m . Przypuazczam , t e t a publ l k a o j a p o w tarza w y n lk i rozpraw y o g lo a z o n e j po n ie m ie c k a . 308 S ejny 193 O. Odb. ze "S praw ozdania d y r e k e j i Sem inarium M nielazego i G lum a zjum M ęskiego im . ów. K azim lerza K u rli B ia k u p ie J w ß ejn ach za o k re s p ie rw sz e g o d z i e s i ę o i o l e o i a i a t n i e n i a z a k la d u od r .1 9 2 3 -3 3 ". 309 Dwutyg. d i e c . w i l . R. 3* 1912 8 .3 - 5 , 1 6 -1 8 , 4 4 -4 5 , 1 0 6 -1 0 8 , 120- 1 2 1 , 135-136.

-

125

-

Przejaw sm d u s z p a e te r a tw a , a ž a ra s e a r e l i g l j n o š o i , a ą k u l t y . W d ie o e z j i w ile d a k ie j s z c z e g d ln ie b y l r o z w in ię ty k a l t M etki B o a k ie j i 6w. K az im ie rz a . J a k w oalym K o š o ie le , t a k 1 t u 8 z c z e g 6 ln ie žywy b y l k a l t M atki B o a k ie j. Wyrazem te g o b y ly d . 1 . b a rd z o llo z n e k o š o lo ly pod wezwaniem mary jny m o ra z tz w . oudowne m ie ja o a , g d z ie znajdow aly a lę s l y nąoe la s k a m i obrazy 1 f i g u r y M atki B o a k ie j. ^ypada zazn aczy d , že na og61ną l i c z b ę 462 kodoioldw w d i e c e z j i w 1924 r . až 141 n ia ly wezwania M atki B o a k ie j3 1 0 . Z lic z n y o h sly n ąo y o h la a k a m i obrazdw 4 z o a ta ^ y ukoronowane (w T rokaoh - 1718 r . , w k o ė o ie le 6w. M ichala w W lln ie - 1750, w B ia ly n ic z a o h - 176 1 , w O s t r e j Bramie - 1 9 2 7 ). Dodad do te g o n a le ž y ta k ž e koronowany o b ra z M atki B o a k ie j w Žyrow ioaoh (*1730), będąoy w p o s ia d a n iu a n it6 w , a o d b ie r a ją c y w ie lk ą oz$6d zardwno ze a tro n y g re k o - k a to lik d w , ja k i Z aoinnikdw . L i t e r a t ū r a , zw iązana z k o š c io la n i o rą z sly n ący m i la s k a n i obražarai i f ig ū r a m i z o s t a l a ju ž oradwiona lą c z n ie z op rao o w an ian i o k o ė o io la c h i p a r a f i a o h . Tu przedataw im y p r a o e , s p e c j a l n i e t r a k t u j ą c e o k u lo ie M atki B o a k ie j. Są to p u b lik a o je k a . Ju o z a pasa VaiŽnory "M a rijo s g a rb in im a a L ie tu v o je " (K u lt M a rii na L itw ie ) 311 o r a z k a . Tadeuaza S ie o z k i " K u lt o b razu N. M a rii Panny O atro b ram ak iej w dziejow ym ro z w o ju "3 1 2 , "O la a k a o h NMP O a tro b ra m sk ie j" 31 3 , " D z ie je 6w ięta O p iek i N.M.P. O a tr o b r a n a k ie j" 314 315 i "O w otach N .M .P .O atro b ran sk i e j . Studiura h ia to r y c z n e " 513. V a išn o ra w sw ej ro z p ra w ie omdwil rd ž n e przejaw y k u ltu m aryjnego na IA tw ie od p o c z ą tk a j e j c h r y a t i a n i z a c j i po ozaay w s p d lc z e sn e . W o z ę š o i 1 - a z e j p r z e d a ta w il k u l t l i t u r g i c z n y (6 w ięt a , so b o ty ka o z c i M a r ii, r o r a t y , g o d z in k i o N ie p o k a l. P o częo iu NMP, nebože6otw a m ajow e), m aryjne b ra o tw a , a o d a l i o j e , oeofay, zakony, p ro o e p je i p ie lg rz y m k i, po6 w ięo en ie s i ę Litw y M a rii3 1 6 , naboiedatw o ludowe ^rdžne m odlitw y i p i e š n i ) o ra z Matkę Boaką w a z tu c e ludowej . W 2 - g i e j o z ę ė o i oradwil k o ė o io ly po6w ięoone N -P. M a rii o ra z sly n ą c e laakam i ob­ ra z y i f i g u r y . S z c z e g d ln ie sz e ro k o p o tra k to w a l tz w . oudowne m ie ja c e , p rz e d s ta w ia ją c j e w edlug d i e c e z j i ( a r o h id ie c e z ja w ile d sk a i kow iedska, d ie c e z ja te ls z e w a k a , p o n ie w ie s k a , w ilkow yska i k o s z e d a ra k a ). Z ag ad n ien ia t e p r z e d s ta w il a u to r g ld w n ie na p o d ataw ie dotychozasow ej l i t e r a t ū ­ r y , o ra z - w m niejaz-m a to p n iu - z w y k o rzy staniem a rc h iw a lid w w aty k ad 310 T .K ra h e l: Sohenatyzmy d i e c e z j i w il e d s k i e j ja k o ž rd d lo h ia to ry o z n e . L u b lin 1971 (m aazynopia) s .5 7 311 Roma 1958 8° ss.4 4 -5 . L ie tu v iu Mokslo A kadem ijos L e id in y s . Nr 5« 512 W ilno 1934- 8° s s . V I I I , 9 5 . S tu d . t e o l . T . 6. 313 W ilno 1933 8° s s . 3 9 . 314 W ilno 1930 16° s s . 3 1 . 315 W ilno 1934- 16° s s . 92. 316 Wedlag V a išn o ry o fia ro w a n ie a i ę Litw y M a rii m ialo n ie js o e w 1656 r . , gdy k r d l J a n K azim iera o g l o a i l J ą Kr61ową R z e o z y p o sp o lit e j o ra z w 1951 r . (1 3 -V ), k ie d y t o b ia k u p i lite w s c y w R zynie z e b r a n i p o n o w ili a k t o d d an ia Litw y Matoe B o s k ie j.

-

126

-

a k ie h , zw laazcza r e l a o j i biskupów o a t a ñ í a d i e o e z j i 1 proceaów konayo to r a k io h . P ra c a d e ja ogólny p o g ląd na k a l t M atki B o sk iej na o a l e j L ltw la , « ty n 1 w d i e o e z j i w lle ú a k ie j. Ka. S la c z k a n a to m ia s t in te r e a o w a l a ię h i s t o r i ą O s tr e j Bramy 1 k u l­ t a z n a jd a ją o e g o a ię t a n sly n ą c a g o la s k a n l o b ra z u . Gl6wna le g o p ra o a " K a lt o b razu H. M a rii Panny O stro b ra m a k ie j w dziejowym ro zw oju" b y la ja g o d y s e r t a o j ą d o k to rs k ą , d o b rza u k a z u ją o ą d z i e j e k u l t u , ja k ró w n ie t same j O s t r e j Brany 1 k o é o lo la o stro b ra m a k ie g o (fiw. T e re a y ). Ma ona wpraw dzla pewne n i e d o c ią g n ię o la , o k tó ry o h p i a a l w r e c a n z j i S te f a n Ro. U k * 1? , a l a j e s t d o tą d n a jle p a z y n opracow aniem k u ltu o stro b ram ak ieg o o b ra z a . In n a w ynienlone p rę o e k a . S la c z k i t a i d o ty c z ą z a g a d n ie ñ , zw iąz a i^ o h s k a lta m M.B. O s tr o b r a n a k la j, a m ianow ioie h l s t o r l l 6w ięta O p iak l M.B. O s tr o b r a n a k la j, d z l a j a wotów z n a jd u jg c y c h s l ę w O s tr a j B ra a le o ra z l a s k , doznanyoh za p rz y c z y n ą M.B. O s tr o b r a n s k le j. P raca d o ty cząo a ta g o o s ta tn le g o z a g a d n ie n la (O la a k a c h NMP O stro b ra m a k le j) j a a t n a j s l a b s z ą z w ym lenlonych t u p u b l i k a o j l k a . S ie c z k l, g d y t za ma­ lo k r y ty c z n la k o r z y s ta l t u a u t o r za i r ó d e l . Z d la o a z j ą w ile ú sk q v azozagólny sp osób zw iązana j e s t p o s ta d éw. K a z lu le rz a k ró le w ic z a (1 4 5 8 -1 4 8 4 ). Na j a j bow len t á r e n l e s p ę d z il ozęėd swego t y o i a , zm arl w G ro d n ie , a pochowany zostslV w W lln ie , g d z le do d z iė z d a jd u ją a i ę je g o r e l i k w i e . Na ty n t e r e n i e c p z p o o z ą l a lę k u l t t e go ė w ię te g o , a b is k u p i 1 k a p itu la w ile ñ sk a c z y n l l l s t a r e n i a o je g o k an o n iz a c ję , w W lln ie w 1604 r . obchodzono u r o c z y s to á c i k a n o n lz a c y jn e , a w 1636 r . s o le n n e p r z e n i e a i e n i e jeg o r e l l k w i i do k a p lic y pod jago wezwaniem w k a te d r z e . J e s t on t a k t e p etronem d i e c e z j i w i l e d s k i e j , od 1925 r . w il e n s k i e j m e tr o p o lii, a t a k t e c a l e j L itw y . Tu I n t e r e s u j e nas p o s ta d ėw ięteg o od s tr o n y je g o związkdw z d ie c e z j ą w ile d a k ą i jego k a l t na ty n t e r e n i e . D la te g o t e t n ie będę o n aw ial c a l e j l i t e r a t u r y na te m a t éw. K azim ierza^18. Sw. K azlm lerzow i p r z e z d lu g i o z a s p rz y p isy w an o , t e w y p ro a il u o j­ e a , k ró la K azim ierza J a g ie llo ñ c z y k a , w ydanie dokumentu z a b r a n ia jąceg o budowanla nowych i rem ontow anla a ta r y o h oerkw i praw oslaw nyoh. Z tym poglądem r o z p r a w il s l ę rzeozowo k s . J . F i j a l e k w p ra c y "O piay W llna a t do polowy w ieku X V II-go"^1^ , w k t ó r e j z a m ip é o il r o z d z i a l p t . "Czeéd éw. K azim ierza i cerk w ie r u a k ie w W lln ie " ( a . 131-158)» Tu t a k t e w skaz a l na leg en d y zw iązane z p o a ta o ią to g o ė w ięteg o . Do l a t 2 0 - ty c h n aszeg o w ieku k o n tro w e ray jn e b y lo m ie ja c e zgonu éw. K azim ierza (W iln o , M ied n ik i lu b G ro d n o). Problem t e n r o z tr z y g n ą l 517 517 S .R o a ia k , A te n . w il. R. 1 0 : 1935 s . 465-469. ^18 Zob. K .G Ó raki: K a z in ie r z ¿ a g ie llo ú c z y k (1 4 5 8 -1 4 8 4 ). W: P o l. alow, b i o g r . T . 12 a . 2 8 6 -2 8 8 ; H.Rybua: K a z in ie rz J a g ie llo ú c z y k . W: Ha­ g i o g r a f í a p o la k a . T . 1 . P oznad 19 7 1 a . 738-757. A ta n . w i l . R. 1 : 1923 n r 3 -4 s . 3 1 3 -3 3 6, R. 2 : 1924 n r 5 -£ a . 122-1 5 8 .

-

12 ?

-

A le x a n d e r J o d z ie w ic z w a r t y k u l e "M iejao e zgonu dw. K azim ierza"320 u s t a l a j ą c , že um arl w G ro d n ie. Gdy o h o d zi o k u l t 6w. K a z im ie rz a , t o 9 p e c ja ln ie nim s i ę z a j ą l k s. F lo r ia n N iew iero w p ra c y " D z ie je k u ltu 6w. K azim ierza w k r a ju 1 za g r a n ic ą " 32^ . P raw ie polowę p ra c y p o 6 w ię c ii b i o g r a f i i K azim ierza o ra z problem ow i je g o k a n o n i z a c j i . W omdwieniu k u ltu n a j a z e r z e j p o tra k to w a l d z ie je k a p lic y 6w. K azim ierza w k a te d r z e w i l e d e k ie j o ra z r e l i k w i i , k rd tk o za ė e z e rz e n iu k u ltu p r z e z zekony i obrazy 6w. K az im ie rz a. Zam ie ė o il r6 w n ie ž wykaz kodcioldw pod wezwaniem te g o p a tr o n a . N iew iero n ie w y k o rz y a ta l a ro h iw a lid w z te r e n u d i e o e z j i w ile d a k i e j , k td r e z pewn o ė o ią d o a ta rc z y ly b y ap o ro azozeg616w p o a z e rz a ją c y c h dotyohozaaow e wiadomodci o k u lo ie p a tr o n a d i e c e z j i . Može b u d z id z a a tr z e ž e n ie t w i e r d z e n ie a u t o r a , že d o tą d n ie poaiadam y m o n o g ra fii o 6w. K a z im ie rz a . Wyd a je a ię bowiem, že za t a k i e atu d iu m možna uznad k a ią ž k ę Zenona I v i n a k ia a " S v e n ta a ia K azim ieraa 1458-1484"322. I v in a k ia z dužą e ru d y o ją opracow al w nim p r z e c i e ž zardwno b lo g žy o ia 6w. K az im ie rz a, ja k i p ro ­ blem je g o k a n o n iz a c ji orBz k u l t p o d m ie rte ln y ; k u lto w i te g o dw iętego na L itw ie p o š w ię o il o a ly ro z d z ia 2 (8 .1 1 3 -1 3 8 ). Wprawdzie - p ia z ą c na e m ig r a c ji - n ie m6gl w yko rzy atad m a te r ia lu 8 rch iw aln eg o z te r e n u L i t wy, a l e za t o g ru n to w n ie p r z e b a d a l a r o h iw a lia w aty k ad ek ie o ra z wykor z y a t a l dobychozaaową l i t e r a t u r ę . P rz y p a d a ją o e w 1958 r . 5 0 0 - le o ie u ro d z in dw. K azim ierza apowodowa2o w z ro a t z a in te re a o w a n ia uozonyoh lite w a k io h na e m ig ra o ji t ą p o a ta c i ą . J ė z u i t ą P .R a b ik a u sk a a w a r t y k u l e " D id ž io a io a aw. K azim iero Svent e a V il n i u j e 1604 i r 1656" (N ajw iękaze u ro c z y a to ė c i ku o z o i 6w. K azi­ m ierza w W iln ie 1604 i 1 6 3 6 )323 324 p r z e d a ta w il w ile d a k ie u ro o z y a to š o i z 1604 i 1636 r . , zw iązane ze o z o ią d?r. K a z im ie rz a, a w "P aatab o p r i e sv . K azim iero g a rb in im o i a t o r i j o a " (Uwagi p h i a t o r i i k u ltu 6w. K azi­ m ie rz a )^ 2^ omdwil problem k a n o n iz a c ji i ro zw oju je g o k u l t u . Može t u d z iw id , d la c z e g o t a k w ie lu h ia to ry k d w uporczyw ie p o ruaza problem kano­ n i z a c j i . Wywodzi a ię t o a tą d , že n ie zachow ala a i ę b u l l a k a n o n iz a o y jn a , a a t a r a n i a o k a n o n iz a c ję , a fin a liz o w a n e p raw ie w p o o zątk ach XVI w .f z o a ta ly p rzerw an e i z re a liz o w a n e d o p ie ro na p o c z ą tk u XVII w ., a l e w6wo za8 p a p ie ž Klemena V I I I b u l l ą "Quae ad Sanctorum " z 1602 r . z a tw ie r d z i l ty lk o k a n o n iz a c ję , dokonaną jakoby p r z e z p a p ie ž a Leona X. P a p ie ž t e n , zdaniem n ie k td r y o h h ia to ry k d w , w ydal b u l l ę k a n o n iz a o y jn ą , k td rą o trzy m a i p o e e l k r d la p o la k ie g o b iak u p p lo c k i Erazm G io le k . Ten jed n ak zm arl w Rzymie w 1522 r . i z nim z g in ę ly w a z y a tk ie p o a ia d a n e p rz e z 320 321 322 323 324

A te n . w i l . R. 3* 1 9 2 5 /2 6 * a .9 5 -1 03. Naaza P r z e a z l . T . 33* 1970 a . 61-1 2 4 . New York 1955 8° ba . 222. A id a i. R. 1958 3 .1 1 8 -1 2 8 . Tamže. R. 1958 a . 305-311.

-

128

-

n ie g o dokum enty. Z agadnieniem k a n o n iz a o ji, a ta k ž e lite w s k o ó o i áw. Kaz ln i e r z a za j ą l a ię Jo n as. M atusas w a r t i k u l e "D el Sv. K azim iero k an o n i­ zavimo i r lie tu v iš k u m o " (W sp ra w ie k a n o n iz a o ji i lite w s k o é o i éw. K a z im ie rz a )^ 2^ . A d o lfa s Šapoka n a to m ia s t k ró tk o omówil d z i e j e r e l i k w i i éw. K azim ierza^28. Odnotowaó n a le ž y ta k ž e okolioznoóciow y a r t y k u l k s . J o nasa B ib ia n a s a z o k a z j i 3 5 0 - le c ia u ro o z y s to á o i k a n o n izeo y jn y o h w W iln ie w 1604 r . 5 2 7 .

3 .1 2 . D z ia la ln o é é sp o le o z n o -o h a ry ta ty w n a D z ia la ln o ó ó ch ary taty w n a w d i e c e z j i w ile l i s k i e j , t a k ja k i w c a lym K o é c ie le , n ie o g ra n io z a la s i ę do in d y w id u aln y ch uczynków m ilo a ie r d z ia , a l e m iela t e ¿ formy zo rg an izo w an e. Wymienió t u n a le ž y s z p i t a l n io tw o , zakonne zgrom adzenia s z p i t a l n e i b ractw a m i l o s i e r d z i a , Bank Pobožny (Mons P i e t a t i s ) , S k rzy n k i éw. M ikola j a , dom d ía k s ię ž y em erytów o r a z konw ikty d ía u c z ą o e j s i ę u b o g ie j m lo d z ie ž y , to w arzy stw a d o b ro o z y n n o á o i i to w arzy stw o w s p ie ra n ia n i e d o s ta tn io h uozniów u n iw e rsy te o k ic h w W iln ie . Žaden jed n a k z ty c h przejaw ów fco b ro czy n n o -sp o leo zn e j d z i a l a l n o é o i n ie z o s t a l d o tą d n a le ž y c ie opraęow any. Są je d y n ie a r ty k u ly p rz y c z y n k a rs k ie , w z g lęd n ie u jm u jące z a g a d n ie n ie w sposób popu­ l a rn o -n a u kowy. Z p u b lik a c j i ty c h n a jw ię k sz a ilo ó é d o tyczy s z p i t a l i o ra z W ileú sk ieg o Towarzystwa D obroczynnoóci. Na le žy zazn ao zy ó , že d ía badaú nad d z ie ja m i d o b ro czy n n o éo i na L itw ie , w tym p rz e d e w szystkim w d i e c e z j i w i l e ú s k i e j , s z o z e g ó ln ie z a s lu ž y lo s i ę czasopiam o " D z ie je D obroczynnoéoi K rajo w ej i Z a g ra n ic z n e j z w iadom oéciam i ku w y d o sk o n alen iu j e j s lu ž ą c y m i" , k tó re ukazyw alo s ię w W ilnie w l a t a c h 1 8 2 0 -1 8 2 4 . Na je g o lam aoh wydrukowano m .i. p ro to k o ly w i z y t a c j i dziekahjB kich z l a t 1820-1821 p ra w ie w sz y stk io h s z p i t a l i na t e r e n i e g u b e rn i w i l e á s k i e j , g r o d z ie ñ s k ie j o ra z obwodu b i a l o s t o o k i e g o , a t a k t e wykazy i in n e m a t e r i e l y , d o ty c z ą o e s z p i t a l i w ile ñ s k io h i W ileú ak ieg o Tow arzystw a D obroczynnoéoi^28 o ra z s z e re g a rty k u ló w p o ėw ięconych s z p ita lo m . Z opraoowah tam zam ieszczonyoh n a le ž y wymienió Ignaoego D anilow icza "Wiadomoóó h i s t o r i e z n a o z a lo ž e n iu i fa n d u s zeoh dawnego s z p i t a l a éw. T ró jc y w W iln ie M^2 ^ , anonimowego a u to r a "D okladn i e j a z e s z c z e g ó ly h ia to r y o z n e o dawnym s z p i t a l u éw. T ró jc y w W iln ie , tu d z ie ž o moócie na W i l i i " ^ 0 , k s . S ta n is la w a S z a n ty ra "O s z p ita la o h 325 Tamže. E . 1959 s . 252-257. 326 S v . K azim iero p a la ik y sa u g o jim a s . A id a i. E. 1959 s . 140-144. 327 Commemoration de la f e t e c e le b r e a Wilno en 1604 a l 'o c c a s i o n de l a o a n o n iz a tio n de 8 t . C a s im ir. A n te m u rale. T. 1 i 1954 s . 126-131. 328 P a t r z w r o z d z i a l e o ¿ ró d la o h . 329 D z ie je D o b roczynnoéoi. B . 1 i 1820 s . 243-25'! • 330 Tamže. B. 4 i 1823 n r 1 s . 161-180.

-

129

-

b o n if r a te l6 w 1 ro c h it6 w w MiAaku"33^ o ra z n ie zn an eg o a u to ra " S ta n k le s z to r u 1 s z p i t a l a b r a o i m ilo s ie r d z ia o z y l i b o n if r a te l6 w w V il­ n i e . « . " ^ 2 . A rty k u ly t e s ą b a rd z o B l a t e od s tro n y k o n s tr u k c y jn e jt a le do n ie k t6 r y c h z n ic h možna s ię g a č ja k do ¿ r ė d e i ze w sględu o p ia w sp61ozeanego au to rė m a ta n u s z p i t a l i . Z w ięzly i žr6dlow y r y s d z ie j6 w s z p i t a l i w ile 6 a k io h , zalo žo n y ch i prowadzonych p r z e z o z y n n ik i k o ė c ie ln e , od p ie rw sz e g o t zalo žo n eg o w 1518 r . p r z e z k anonika M arcina z D uaznik, a ž po XIX w ., d a l W ladyslaw Z a h o rsk i w a r t y k u l e "P ierw sz e a z p i t a l e w ile 6 a k ie " 312 3 3 . N ato m iast J .L e l i a p r z e d s ta w il o g d la ie na jd a w n ie ja z e a z p i t a l e na Id tw ie .w p u b l i k a c j i " P irm o sio s l i g o n i n e s i r ju r a i d a f e o d a l i n ė j e L ie tu v o je " (P ierw sze a z p i t a l e i io h ro zw 6 j w f e u d a ln e j L i t n i e ) ^ . Wspomniany ju ž Z a h o rsk i w sposdb ogdlny i p o p u la rn y , le o z ze znawstwem# u k a z a l w ile 6 s k ą d o broozynnoėd w a r t y k u l e "K a rta z d z ie j6 w d o b ro o zy n n o ėo i W ile d s k ie j" 333 *36, w ktčrym om6wil r6 ž n e Z 8 p isy , d o ta o je i p ra o e na r z e c z u bogich i c i e r p ią o y c h o ra z s z p i t a l e , b ra c tw o 6w. Nikodemą, b ractw o m ilo s ie r d z ia z bankiem pobožnym i a k rz y n k ą 6w. M ikola j a , zakony m ające na c e lu o p ie kę nad ohorym i i u b o g im i, dom k s ię ž y em eryt6w o ra z " c e c h ž e b ra c z y " . K ilk a p u b l i k a c j i poėw ięoono W ileilskiem u Towarzystwu D obroczynnoėo i , založonem u w 1807 r . p rz e z bpa Ja n a Nepomuoena Koaaakowskiego i d ra J d z e f a F ran k a338. S ą t o p ra o e Ig naoego J u n d z illa "Wiadomo6d o o zy n noėo iach W ile6 sk ieg o Towarzyatwa D obroczynnoėci od czas6w je g o u s ta n o w ie n ia do d n ia 1 s ty o z n ia 1819 r o k u . . . 3 3 7 , J.O godozyka "Z d ziej6 w Towarzystwa D obroozynnoėoi w W iln ie "338 i K azim ierza P o d e rn i "W ileA sk ie Towar* 7 stwo D obroozynnoėoi. W s t u l e t n i ą r o c z n ic ę z a lo ž e n ia " 33^ . Nie a ą t o p u b lik a o je naukowe w ė o isly m z n a c z e n iu . Wėr6d n io h d o d a tn io w yr6žnia s i ę o s t a t n i a , u jm ująca d z i e j e Towarzystwa na p r z e s t r z e n i 100 l a t , k tė r e g o s z e ro k a d z ia la ln o ė č z o s t a l a mocno zawęžona po re fo rm ie rząd o w ej ^ 1847 r .

331 Tamže. H. 2x 1821 k o l. 256-293». 899-924. 332 Tamže. R. 3* 1822 k o l. 206-216. 333 Pam. W il. Tow. L e k a rs k ie g o . R. 1 : 1925 z . 2 ju b ileu szo w y ( I 8O5- 1925 ) a . 6 5 -7 5 . 33^ Mokslo D arb ai ( V iln ia u s U n i v e r s i t e t a s ) . T. 17 M edicinos Mokslp Se­ r i j a . T . 4 : 1958 s .5 1 - 6 4 . 333 Wi Z nad W i l i i i Niemna. (P a m ie c l A .M iokiew icza i T.Žana w 5 0 - tą ro c z n ic ę io h z g o n u ). Wilno 1906 s .6 8 - 7 9 . 336 Na wz6r Towarzystwa W ileh sk ieg o zak lad an o t a k i e tow arzystw a w i n nych m ia s ta c h : B rz e ė c iu (1 8 0 8 ), Nowogr6dku (1 8 1 0 ), Miėsku (1 8 1 0 ), G rodnie (1819) 1 inn y o h . 337 W ilno 1819 8° s s . 2 7 . 338 P rz . n a r . R. 4 : 1911 T. 8 s . 314-344. 333 Warszawa 1907 8° s s . 6 3 . A u to r o p u b lik o w a l t ę k a ią ž k ę pod p seu d o n i­ me m K azim ierza Raw icza.

-

130

-

Odnotowed n a le ty t a k t e p o z y c je : M .P .P o lid a k ie g o "WiadomoAd o z n a jdujQ cych s i§ w okr$gu C e sa ra k ie g o W iled ak ieg o U n iw eray tetu funduazaoh c z y l i k onw iktach na u tr z y o a n ie i ed u k ao j* u b o g ie j m lodzi a lu tq c y o h '1^*0 , o ra z k a . J.K u rcaew ak ieg o " 0 . P i o t r S k a rg a , z a l o t y o i e l Braotwa M iloa ie r d z i a w W il n i e " ^ ^ i "Don e m e ry ta ln y d la k a i ^ i y " ^ ^ . Fierw 8za p r a oa omawia konw ikty z k rd tk im ryaem ty c h te w W iln ie , K ro tech , K ie jd a nach o ra z konw ikty w g u b e rn i g r o d z ie d a k ie j 1 m id a k ie j. Byly one fu n d o wane gldw nie p r z e z duohownych 1 p o zo staw aly pod ic h o p ie k ^ . O a ta tn ie 2 a rty k a lik i r e c z e j p u b lik a o ja m i t r d d e l n i t opracow aniam i, gdyt gldwny ic h t r z o n atan o w iq p rz y to e zone t a n m a te ria ly A rddlow e, odnoaz$ce a ie do zaanonaow anych w t y t u l a c h z a g a d n ie d . Z b ra c tw , k td r e p ro w a d z ily d z ia la ln o A d a p o le c z n ^ lu b r e l i g i j n o -a p o le o z n ^ , d o c z e k a ly a i$ opraoow ania b raotw a trzeA w oA oi, g ldw nie je d nak na t e r e n i e d i e c e z j l ¿ m u d z k ie j^ ^ o r a z a rc y b ra c tw o Aw. Anny w W iln ie ^ * . Zaanonaowane t u p o zy o je sq r d t n e j w a rto A c i, a la be od a tro n y h i a t o r y e z n e j . Mog^ one atanow id J e d y n ie ponoc p rz y caloAoiowym opracowywaniu r d tn y c h f o r n c h a ry ta ty w n o -a p o le c z n ? J d z ia la ln o A c i w d ie o e z ji w ile d s k ie j. i

3 ,1 3 .

¡f

Zakony i zgrom adzenia

3 .1 3 .1 - ^akony^ j. z grom adzenia_B ?skle W o h w ili p ierw azeg o r o z b io r u d ie c e z ja w iled ak a zajnow ala pierw aze n i e j a c e w R z e o iy p o a p o lite j pod wzglQdem ilo A c i k la a z to rd w m$skioh obrz^dku la o id a k ie g o . Na ;Jej t e r e n i e w edlug o b lio z e d W ieslews MUH e r a i 8 t n i a l o wdwozae 228 plaodw ek zakonnyoh z 3185 zakonnikam i, n ale t^ C T n i do 18 zakondw i zgrom adaed^*^. N ie aq t o je d n a k dane komp le t n e ^ * 3. P o n ad to d y ak u ay jn e j e s t p o n in i^ o ie ro o h itd w , k td ry c h J e rz y 340 Dsierje D obroozynnoA ci. R . 1s 1820 a . 6 0 9 -6 1 7 , R. 2 : 1821 k o l. 439-4 4 5 , 2099-2113. 341 Litw a 1 Ha6. T . 3* 1912 e . 153-159. 542 Dwutyg. d i e c . w i l . R. 3* 1912 a . 1 4 8 -1 5 0 , 1 6 4 -1 6 6 , 1 7 5 -1 7 7 , 190-1 9 2 , 204—206. 343 M .B ren ezteln s Braotwa trz e tw o A c i na L itw ie , g ldw nie w d i e c e z l i tn u d z k ie j 1858-1863. Booz. TPN W il. T. 6 : 1915-1918 a . 50 -8 9 . 344 J.K u ro zew ak is Cze66 i a rc y b ra c tw o Aw. Anny w d i e c e z j i w ile d a k ie j. Dwutyg. d ie o . w i l . R. 1s 1910 a . 4 8 -5 0 , 7 2 -7 5 , 92-9334*5 W .llu lle rs Zakony w d ie c e z ja o h i w ojew ddztw ach. Ws Zakony męakie w P o la c e w 1772 r o k u . U a te r ia ly do a t l a s u h ia to ry e z n e g o onrkleA oijadatwa w P o la o e . T . 1 . L u b lin 1972 a . 60 i 83. 346 Zob. re o k a . S.H .W yczaw akiego, zem ieazczoną w C o lle o ta e a T h e o io g io a . R . 4 4 i 1974 z . 1 a . 1 8 7 -1 9 0 .

- 131 -

K loczow aki t r a k t u j e jaleo b rao tw o te r o ija r z y fre n o le z k e ó a k ic h 34^ . ^ d a jo e l« je d n a k , ¿0 r o o h lo l b y l i zgronadzeniem zakonnym na p ra w ie d i e cezjaln y m 348 1 pow lnni byó u w zg l« d n ien i (3 d o n y ). L lczba zakonów 1 lc h domów n o te ówladozyó o z lo to n o é o l b a d a ú nad ty n p ro b le n e n . N iefctór e z zakonów o s ia d iy na t e r e n l e d i e o e z j i « z a ra n lu j e j l s t n i e n i a . P ra n o ie z k a n ie 1 d o m in ik a n ie p p o w a d z lll t a d z ia le ln o é ó m iay jn ^ przed 1337 r . W p ie rw sz y o h 2 w iekaoh l a t n i e n l a d i e o e z j i malo po w atalo k la aztorów na j e j t á r e n l e . Qwaltowny w zro at i c h lio z b y n a a t ^ i l w XVII w, W 1600 r . na t e r e n l e o a le g o W ielk ieg o K ai«atwa L ltew ak leg o b $ lo s a le d w le 19 m «aklch domów zakonnyoh. W 1 ?00 r . b y lo lo h J a i 173» a w 1773 r . - 25034^ t z oaego 228 na t e r e n l e b lek u p atw a w ile á s k ie g o . Po tym bujnym ro z k w lo le p rz y a z ly o l « t k i e d ía zakonów l a t a n le w o ll i k a s a ­ t a k la e z to ró w . Ponowny rozw ój t y e i a zakonnego n a a t ^ p i i po 1918 r . L i t e r a t u r a na te m a t zakonów i zgrom adzeú na t e r e n l e d i e c a z j i w il e ó a k i e j l i e z y w praw dzle ap o ro p o z y c j i , a l e mino wazyafcko j e s t n l e w ep ó lm iern ie mala do te g o s z e ro k le g o p ro b lem a. P okatne cz«éó w l«kajyoh 1 m n¿ejszyoh p u b l i k a c j i w yszla apod p ló r a znanego n o n a s te rio lo g a Jane 13er кa G ity c k le g o , o g la a z a j^ o e g o n a jo z « ó o ie j p ra o e pod paeudonlmem Woly n la k a . Z p r a c o g ó ln le tr a k tu jQ c y c h o zakonaoh w P o lao e 1 na Id tw le D alety zw róció uwag« na t o n "Zakony o « e k ie w P o la o e w 1772 r . " 33° , rozpraw y J e rz e g o K loozow akiego "Zakony m «skle w P o la o e w XVI-XVTII w ieku"*30 3 1 , Adama C hruazczew aklego "Zakony w P o la o e w X VII-XVIII w ie ku"3 3 2 *, ífcy J a b lo ó a k le j-D e p tu lo w e j "Zakony 1 zgrom adzenla w P o la o e w ПХ-ХХ w . " * ^ o r a z p u b lik a c je k a . V lk to ra a a G id iiu n a a a " V ie n o o lijo a L ie tu v o je IX-XV a n l i a l " (Zakony na L itw ie w IX-XV w .)334 i " V ie n u o lijo e L ie tu v o je XIII-XX s a í l a ^ e " * 33. C z te ry p ierw aze p o zy o je d o ty o z* o a l e j H z e o z y p o a p o llte j, a l e z n a jd a je n y t e a a z e re g uwag 1 danych odnoén le do zakonów w d l e c e z j l w i l e d s k i e j , a z c z e g ó ln le zaé w to m le "Zakony m«akle w P o laco w 1772 r u " J e s t t o na p ó l o praoow anle, na p ó l wydawn lctw o tró d lo w e . Z opracow aó t a n z a n ieazezo n y o h naa tu i n t e r e s u j ^ a r -

34^ J.K lo c z o w a k li Z9kony n e a k lo w P o lao e w XVI-XVIII w le k a . W: Koéc l ó l w P o la c o . T . 2 : W ieki XVI-XVIII. Kraków 1969 » .4 8 7 . 348 J .K o c e n ia k : Zakony. Wi H i s t o r i a K oóciola w P o ls o e . T. 1 o z .2 . Poznan 19 74 s .4 4 4 . 34^ J.K lo c z o w s k l: Zakony m ęakie w P o lao e w XVI-XVIII w le k a , a . 604. 330 M a te ria ly do a t l a s u h ls to r y c z n e g o o h rz e é o lja ú a tw a w P o la c a . T. 1i Zakony m ęakie w P o lso e w 1772 r o k u . Kom. r e d . L .B ieák o w sk l, J . K loczow skl, Z .S u lo w sk l. L u b lin 1972 Tow. Nauk KUL 8o s a .3 4 4 , map 36. 551 W: K o é c ió l w P o la c o . T. 2 : W ieki XVI-XVIII. Kraków 1970 a . 485-730. 332 Znak. R. 1 7 : 1965 a.1 5 6 3 -1 6 0 9 . 353 T a n te . R. 17* 1965 a . 1653-1688. 334 Suvažiavim o D a rb a i. T. 6 : 1969 a . 189-241. 355 M e t r a š t i s . T . 5 : 1970 0 .2 6 1 -2 9 6 .

132

ty k u l y : A. Chrua zo zew skiego "Zakony 1 pro w inc'je za könne w 1772 ro k o ” ( s . 2 7 - 5 6 ) , W .llü lle ra "Zakony w d ie o e z je c h i wojewödztwach" ( s . 57-90) i G .K aro lew icz "Wezwania ko6oio!6w k la a z to rn y c h " ( e . 9 1 -1 1 4 ). Z p ra o G id žiu n aea w ię c e j inform e o j i n e s in te r e s u ją o y c h p o s ia d a p o zyoja d ra g a . A u to r d a l t u p rz e g lą d ilo d o io w eg o i ozasowego w zro atu k la a z to r6 w p o azozeg61nych zakondw i zgrom adzeh m ęakich i ž e h a k ic h w W ielkim K aięatw ie Id tew sk im a ž po o zasy w a p d lo z e sn e . Swoją uw3gę sk o n cen tro w al p rz e d e w szy stk im na d a ta o h f u n d a o j i , n i e w n ik ająo s z e r z e j w in n e s p r e wy. W koAou XVIII w. l i c z y on na L itw ie 329 k la s z to rd w m ęakich„ z b a zy li8 n a m i w lfto zn ie. L iczba t a je d n a k b u d z i z a a tjrz e ž e n ia , gdyž a u to r p o l i o z y l t u w s z y 8 tk ie f u n d a o je , n ie w n ik a ją o , c į y a k tu a ln ie w koÄou X V III w. one i e t n i e j ą . o-' Terenu aam ej d i e c e z j i w ile h a k ie j d o ty o z y p ra c a ^ ü a ta c h e g o T y azk iew icza "Wiadomoöd h is to r y c z n a o zgrom aclzeniach i fu n d a c ja o h m ęakich i žeh a k io h rz y m a k o -k a to lic k ic h k la a z to rd w w d i e o e z j i wi l e h ä k le j " 3 36. A u to r omdwil w n i e j n a jp ie rw k la a z to r y skaaow anö, a n a a tę p n ie i s t n i e j ą c e , d a ją o k r d t k i r y s h ie to ry o z n y každego domuįi Z am ie ė o il t e ž wykaz a z k d l pow iatow yoh, prow adzonych p r z e z zakony w ^807 r . w ramaoh Wyd z i a l u W ileh sk ieg o Okręgu Naukowego. P u b lik a c je t a j e a t d z i š p r z e s t a r z a l a , a le z e w ie ra dužo w iadom odci, z a o z e rp n ię ty c h ze ž r 6 d e l. Na odnoto w a n ie z a a lu g u je t e ž p ra c a G ižyokiego "Z p rz e s įfc o ė o i p o w iatu wolkowys k ie g o " 337. Ja k k o lw ie k t y t u l n ie m6wi o zak o n ach , t o je d n a k kaiąžk a z o s ta la po6w ięcona p rz e d e w szy stk im k la a z to ro m , k tö r e znajdow aly s ię ne t e r e n i e te g o p o w ia tu , ore z szkolom , prowedzonym glöw nie p rz e z z a konnikdw. Po p ra c a c h o gdlnych n a le ž y z a ją d a i ę p u b lik a o jam i ne te m a t p o sz c z e g d ln y c h zakondw i zgrotnadzeh, k td r e zg odnie z typam i ic h a tr u k tu ry i f o r m a c ji d z ie lim y n8 4 grupy* zakony m n isze, kanonikdw r e g u l a r nyo h , m endykanokie c z y l i ž e b rz ą c e , o rą z k le r y o k ie 33 8 . Do zukon6w m n i 8 z y o h zalio zam y benedyktyndw , o y a te rsd w , kartuzöw i . kameduldw. W szyatkie one m ialy awoje konwenty na t e r e n i e d i e c e z j i w i l e h a k i e j . Ne p o c z ą tk u XIX w. w ladze r o s y j s k i e polącfcyly t e k la a z to r y w je d n ą k o n g re g a c ję b e n e d y k ty h sk o -o y ste ra k o -k am e d u la k o -k a rtu a k ą 33^ . Po 1864 r . n ie p o z o a ta l ju ž a n i je d e n z ty c h konwentöw. N ajl e p i e j oprecowany j e s t k l a s z t o r k artuzdw w B e r e z ie , na te m a t k td reg o M aria Popowska o p u b lik o w ala "Rys d z ie j6 w K a r tu z ji B e re s k ie j w la ta c h 1648-1831" ^ 60. T ra fn e uwagi do t e j p ra c y d o r z u c il W ito ld S z la g ie r 3567*0 356 Teka W ileh sk a. T . 2 : 1857 8 .2 3 1 -2 7 6 , T. 3 : 1858 s . 2 2 3 -2 7 3 , T. 4 i 1858 a . 125-178. 357 Krakdw 1911 8° s s .1 2 5 , n lb . 2 . 338 J .K lo c z o w a k i: Zakony m ęskie w P o la c e w XVI-XVIII w ., s .4 8 7 . 33^ M.Gozdawa: Kimbaröwka. K w art. l i t . R. 1 i 19 10 T. 4 a .3 1 . 360 A te n . w i l . R. 13* 1938 a . 4 5 -1 6 9 .

-

133

-

w o bazern ed re o e n z d i 561 , kw eationud^o p r z y d ? t^ p r z e z a u to rk ? metod? i a k c e n tu jq o aprawy go sp o d aro ze k l a a z t o r u . N ie p o a la d a d * opracowah konwenty b e n e d y k ty h a k ie ( T r o k i, N ie é w ie rz , H orodyszoze, MiAak)# z k tó ry o h ty lk o t r o o k i ma opublikow anq w XVII w. p rz e z S ta n ia la w a Szozyg ie lp k ia g o " S a r ie a e t nomina tro c a n a iu m abbatum o r l d i n i a a . B en ed io t i " (C racoviB e 1 6 6 8 ). Obu k la a z to ro m o y a te rs k im - w Klmbarówce i Wiaty c z a c h - k ró 'jk ie p rz y c z y n k i p o ó w i? c il J.M .G iiy o k i^ . N atom iaat gdy ohodzl o k la a z to r y k am ed u lsk ie (W igry 1 P o i a j é c i e ) , z o a ta ly ona k r ó t ko omówione w a la b a d 1 moono p r z e e t a r z a l e d p ra c y Ludwika Zarew loza "Zakon kamedulów, Jago f u n d a c ja i d z le jo w e w spom nienia w P o la c a i L i t ­ ó l e " 383 o ra 2 w o d r^bnych a r t y k u ia o h , dotyozQ cych aly n n eg o za w ap an iale g o k o á o io la P ó l a j é c l a ^ 6^ i n a d ^o g atazeg o w P o la c a , a moie i w c a le d Europio eremu kam odulsklego w W igrach3 6 3 . Nía to dednak p ra o e wyo zerp u d ^ c a . Z zakonów k a n o n i c k i o h na t á r e n l e d ie c e z d i w ile ú s k ie d m ie l! swodo domy k anonicy r e g u l a r n l od p o k u ty , zw ani markaml lu b na L itw ie a u g u a tia n a m i b la l y m i , kanonicy r e g u l a r n l l a te r a ú s c y o ra z t r y n i t a r z e . P ró b o w a li o a i^ ó ó w W iln ia t a k i e p a u l i n i , a lé b y l i t u k ró tk o . H ia to r ia zakonów te d grupy J e s t b a rd z o a la b o opracow ana. 0 kanonikaoh re g u la r n y c h od p o k u ty i a t n i e d e t y lk o a r t y k u l G ity o k ie g o "K anonicy r e g u la r n i od p o k u ty na L itw ie w XIX w ."3 6 6 , o p a rty glów nie na p ro to k o ¿ ach w izy tacy d n y o h k la a z to ró w z 1820 r . N atom iaat gdy ch o d zl o kanoników r e g u la r n y c h l a t e r a h s k i c h , rozporz^dzam y dQdynÍQ drobnym p rz y czynkiem p ió r a Gi ¿y d e le g o 36? . Nieoo l e p i e d p rz e d a ta w ia a i ? a ta n b adsñ nad t r y n i t a r z a m i . Tu bowiem mamy publik acd © J.K u rczew sk ieg o 368 i J.M .

36^ üw agi na m a rg in e e ie p ra c y M a rii Popowakied "Hya dzied^w K a rtu z d i B ereak ied w l a t a c h 1 6 4 8 -1 8 3 1 ". W ilno 1939« Odb. z "Wiadomodci S tu ­ dium H i a t o r i i Prawa L ite w sk ie g o USB". T . 1 ; 1939 з . 387-398. 36*8 36^ Die eh e m a lig e n C i s t e r o i e n s e r - K l o s t e r L ith a u e n a . C is ta r c ie n s e r C h ro n ik . R. 2 : 1890 n r 1 2 ; M itth a ilu n g e n ü b e r daа K lo a te r W isty c z e . Tamže. R. 2s 1890 n r 2 2 ; M itte ilu n g e n ü b e r daa K lo e te r Kimberöw ka. Tamže. R, 4 : 1892 n r 39» Kimbaröwka. K w art. l i t . R. 1 : 1910 T . 4 a .2 5 - 4 0 . 563 Kraköw 1871. 38^ Z .B ato w ak i: M elow idla w к о б с іѳ іѳ pokam edulakim w P o ie jS c iu . Rocz. Tow. P r z y d a c iö l Nauk w W iln ie . R. 5s 1911-1914 s . 3 8 -6 0 ; H .K ariu k ät ė - J a c y n i e n i e : P a ž a i s l i o v ie n u o ly n a s i r d© meninea v e rte n y b e s . d in y s . T. 1 2 ; 1930 s . 1 1 9 -1 2 9 , 2 4 1 -2 4 7 , 330-341. 383 K .A .M a tu la itia : K a m a ld u lia i L ie tu v o d e (300 metu nuo ju ia ik u r im o ) . T au to s P r a e i t i s . T . 2 kn. 3 - 4 : 1967 a . 2 4 9 -2 5 6 ; W .Klapkowski: D uszp a s te r s tw o i o š w ia ta w d o b ra c h kamedulöw w ig ie r s k ic b . K arta z h i­ a t o r i i K oėoiola ziem i suw alakied« Sedny 1933« 366 Nadb. B .m .r. a . 254-275* 3^ ? Kanonik6w l a t e r a n s k i c h azk o ly w b y le d R z e c z y p o a p o lite d - Odb. B.m. r . a . 275-281. 368 Z dzied6w t r y n i t a r z y p o ls k ic h . R ocz. Tow. P rz y d a c ib l Nauk w W il­ n i e . R. 5 : 1911-1914.

a

- 13* -

G ižy o k ieg o 36^ . LepezĄ J e s t p ra o a G iž y o k ieg o , w k t d r e j omdwil gldw nie k la a z to r y t r y n i t a r a k i e w w ojew ddztw ie w iteb ak im (B ab in o w icze, O raza, W ite b a k ), neležąoym do ro zb io rd w do d i e c e z j i w ile d a k ie j. N a J lic z n ie J b y ly re p re z en to w a n e w d i e c e z j i w ile d a k ie j zakony mendyk an o k le o z y l l ž e b rz ą c e . Tak n p . w 1772 p . d o m in ik an ie m ie li t u 58 plao6w ek, b e r a a r d y n l - 25r f r a n o is z k a n ie k o n w en tu aln i - r6w niež 25« k a r a e l i o i trz e w lc z k o w i - 17» k a r m e lio i b o s i - 9 i a u g u o tia n ie - 1 * ' . Žadnego k la a z to r u n ie m ie li w b ia k a p a tw ie w lled ak im r e fo rm a c i371 i do l a t 3 0 -ty o h te g o w ieku k ap u o y n i. Pr6by z a lo ž e n ia na L itw ie dom6w k apuoydakioh w czaaao h p rz e d ro z b io ro w y ch sz ero k o i w yozerpuJąco opraco-^ w al k a . Z d zialaw O b e rty fia k i372. Zakonem o w ie lk io h Z88lugaoh d la c h r y a t i a n i z a c J i L itw y , k t6 reg o c z lo n k a n i b y l i dw aj p ie r w a i b ia k u p i w ile d a c y i k t6 ry Ju ž p rz e d 1387 r. m ial w V iln ie sw6j k l a a z t o r , b y l i f r a n c i8 z k a n ie 373. Io h d z i e j e w c a ­ l e J R z e c z y p o a p o lite J opracow al k s . Kamil K antak * d z i e l e " F ra n c is z k a n i e p o la o y " 3 7 4 , p r z e d a ta w ia Ją c d z ia l8 ln o 6 6 , o r g a n iz a o ję , ž y d e wewn ę tr z n e , w a ž n ie js z e o e o b ia to A o i po 1793 r o k . Znajdujem y t u ap o ro r z e ozowego n a d w ie tle n ia d z ie jd w i d z i a l e l n o 6 c i fran o iazk an d w k o n w en tu alnych w d i e o e z j i w i l e 6 8 k i e j . Inny h i a t o r y k , V .G idžiūne a , opracow al p o o zątkowy o k re a fra n o ia z k an d w na L itw ie w p ra c y "De f r a t r i b u a m in o ribua i n L itu a n ia U8que ad d e f in itiv a m in tro d u c tio n e m o b a e rv a n tia e (1 2 * 5 -1 5 1 7 )"57^- Ja k k o lw ie k w t y t u l e z a z n a c z y l, ¿e doprowadza d z i e j e do 1517 r . » t o Jed n ak ak o n c e n tro w a l a i ę g ldw nie na o k re a ie do p o l. XV w. P onadto n a le ž y wym ienid k r d tk ie a r ty k u ly K .K antska "Czy f r a n o i a z k a n ie w ile d a o y b y l i ro z a a d n ik a m i r e l i g i j n e j refo rm y n ie m ie c k ie j w w. XVI?"376 i ’’Na J w a in ie J a z e rę k o p ia y fra n o ia z k a d a k ic h b i b l i o t e k w i-

36^ W olyniak: N o ta tk a o n ie k tó r y o h n aa z y ch a ie d z ib a o h t r y n i t a r a k i c h . Kraków 19 12 80 a a .1 0 8 . 370 V .U u lle r : Zakony w d ie c e z ja o h i województwach. W: M a te ria ly do a t l a a u h ia to ry o z n e g o o h rz e é c ija ó a tw a w P o la c a . T. 1 ¡ Zakony mę8k ie w P o la c a 1772 r . t s .8 3 . Wydaje a i ę , že t e lic z b y n a le ž a lo b y zw eryfikow aó. 371 B oóki, w k tó ry o h b y l k l a a z t o r re fo rm ató w , w eazly do d i e c e z j i w il e n s k i e j Juž po k a a a c ie tu t e j a z e g o domu. 372 L ite w a k ie p la n y p o la k ic h kapucynów. A ten . w i l . H. 1 4 : 1939 a .1 6 9 ; K apucyni p ol8oy na L itw ie . D ie p o lo n ia c h e n K apuziner i n L i t hauen. Warszawa 1938. Odb. ze Spraw ozdaó z p o a ie d z e d Towarzystwa Naukowego-W arazawskiego. T . 3 1 : 1938 W ydzial I I z . 7 -9 a . 37-56 (w J . n ie m .) . 373 K .C hodynicki: Legenda o m ^ozeóatw ie c z te r n a a tu fre n e ia zk a n ó w w W iln ie . A te n . w i l . R. 4 : 1927 a . 5 3 -7 8 ; V .G id ziu n aa: L e g e n d a ria k a i p ra n c iš k o n u k a n k in ia i V i l n i u j e . A id a i. R . 195* s . 1 0 5-110, 175-1 8 0 i odb. B roklyn 195*. 374 T . 1 - 2 . Kraków 1937-1938 8o sa.X V , 4*3 ♦ X I I I , 50*. 375 Roma 1950 8° a s . XX, 98. 376 A te n . w i l . R .1 0 : 1935 s . 165-168.

-

135

-

le ñ s k ic h " 377 ora z Z.D unina K o zickiego " S z c z ą te k k a le n d a rz a f r a n c ia z k a nów w ile á s k ic h z XV w ieku"3 7 8 . ТггэЬв Jednak s tw ie r d z ió , že n ie та оpracoweÄ p o sz c z e g ó ln y c h konwentów fra n c ia z k a h a k ic h . W lęceJ p o s ia d a opracow ah d r u g i , l i c z n i e rep rezen to w an y w d i e c e z j i w ile ú a k i e j , zakon f r a n c is z k a n s k i - b e r n a r d y n i. J u ž w XIX w. o. Sadok B arącz o p u b lik o w al " P a m ię tn ik zakonu WW. 0 0 . Bernardynów w P o la c e " 379 380, a o. N o rb e rt G olichow aki "P rz e d nowa ep o k ą. M a te ria ly do h i s t o r i i 00. Bernardynów w Р о ів с е "^ , w k tó ry o h t o p ra c a c h podano eporo in fo rm a c j i o b e rn a rd y n a o h w d i e c e z j i w i l e á a k i e j i ic h k la a z to r a c h . W d r u g ie j p u b l i k a c j i znajdujem y p rzed o w szy3tkim m a te r ia l a ta ty s ty c z n y t wykazy odbytych na t e r e n i e d i e c e z j i w i l e á a k i e j k a p i t u l p ro w in cjaló w i l e k t o rów lit e w s k i c h . P ra c e t e d z ió aą mocno p r z e e t a r z a l e , choó ze w zględu na ic h podataw ę žr6 d lo w ą n ie s t r a c i l y o a lk o w ic ie w a r to é c i. W o k re a ie międzywoJennym opublikow ano dwie d a ls z e o gólne p ra c e o ^ e rn a rd y n a o h w P o la c e , k a. Czealawa B o g d alak ieg o "B e rn a rd y n i w P o laca (14-53-1530) " 381 i k a . Kamila Kante ka " B e rn a rd y n i w P o la c e (14-53-1932) "38 2 . P ra c e Bog­ d a la k ie g o , p ie a n a p r z e z h ia to r y k a a m a to ra , n ie ma p raw ie žadnego zn a c z e n ia wobec i a t n i e n i a na t e n a ao te m a t oaobnego d z ie la Ka n t а k a , w którym z n a jd u je a ię dužo in f o r m a c ji n i e t y lk o о k la a z to r a c h b e rn a rd y ñ s k ic h na t e r e n i e d i e c e z j i w i l e á a k i e j , a l e ta k ž e a ą w nim oaobne r o z d z ia ly o zak o n ie na L itw ie . Z p ra c te g o a u to ra odnotowaó n a le ž y ta k ž e "D ie O a tm isa io n d e r p o ln ia c h e n F ra n z isk a n e r-O b serw a n te n und d ie l i ­ t a u ia c h e O b a e rv a n te n -P ro v ln z (1 4 5 3 -1 5 7 0 )" 383 *385 o ra z "P ierw aza p ro w in cja bernardynów lite w a k io h (1 5 3 0 -1 5 7 1 )"38Z4 W obu p u b lik a c ja c h a zczeg ó ln e z a in te re s o w a n ie a u to r a s k u p ilo a l ę na s e p a ra ty z m ie bernardynów lite w s ­ k ic h , k tó r y d o p ro w a d z il do u tw o rz e n ia w 1530 r . o d rę b n e j, k ró tk o trw a Jąo eJ (do 1571 r . ) , p r o w in c ji l i t e w s k i e j i po r a z d ru g i t r w a l e j Juž w 1731 r . Z h isto ry k ó w lit e w s k i c h p i s a l i o b e rn a rd y n a c h czlo n k o w ie te g o za­ konu F ra n c is z e k B iz a u sk a s i V ik to r G o d žiu n as. P ierw azy z n ic h w a r t y k u le " I a L ie tu v o s p ra n c iš k o n p i s t o r i j o s " (Z h i a t o r i i fra n c ia zk a n ó w l i te w s k ic h ) 383 d a l r y a h ia to ry c z n y konwentu bernardynów w Kownie. Gi­ d ž iū n a s n a to m ia s t z o k a z ji 5 0 0 - le c ia p rz y b y c ia bernardynów na L itw ę, o p u b lik o w al a r t y k u l " P ra n č ia k o n a i o b s e r v a n ta i L ie tu v o je XV i r XVI а . " 377 378 379 380 381 382 383 38* 385

Tamže. R. 5* 1928 z . 14 a . 175-184. K w art. l i t ; R. 1 j 1910 T . 4- a . 3 -1 2 . Lwów 1874 8o s a . 388. Kraków 1899T. 1 - 2 . Kraków 1933 8° as.X V I, 504- + V I I I , 608. T. 1 - 2 . Lwów 1933 6° s a .X X III, 324 + XXXII, 5(95, 60. F ra n z is k a n is c h e n S tu d ie n . 1927 H e l f t 1 -2 а . 135-168. Idtw a i R ué. R . 1912 T . 4 а . 6 5 -7 6 . T ie s o s K e l i a s . R . 193* a . 386-391.

-

156

-

(F r a n o is z k a n ie o b serw an ci na L itw ie n X7 i XVI w .) 386*388. To šamo ty lk o s z e r z e j i w spos6b b a r d z i e j naukowo u j ę t e , o p u b lik o w al p t , "De i n i t i i s F ra tru m Minoram de O b se rv a n tia i n L itu a n ia (1468-1600) " 38*^. O p arl a ię t u n ie t y l k o na l i t e r a t u r z e , a l e i n s m a te r ia le archiw alnym . S y n te ty c z n ie u j ą l d z i e j e p o szczeg d ln y o h konwentöw ( f u n d a e ja , u p o s a ž e n ie , p r z e io ž e n i) o r a z p r o w in e ji l i t e w s k i e j . S lab o p rz e d s ta w ia s i ę h i s t o r i o g r a f i a n a j l i o z n i e j s z e g o zakonu w d i e c e z j i w ile A s k ie j - dom inikandw . W XVTII w. p r z e o r dominikandw, G rzegorz Szymak, k td re g o G ižy ck i nazw ei h is to r io g r a f e m awej prow in­ e j i 388, "P rero g aty w ę zakonu k azn o d zie js k ie g o . • #**389^ w k t d r e j zaw a rl 9 ze re g in f o r m a c jl d o ty c z ą c y c h k la s z to rd w ¿om inikaA skich na L i­ t w i e . N a stę p n ie Sadok B arąoz o p u b lik o w al "Rys d z ie jd w zakonu kaznod z ie js k ie g o w P o ls c e " 390. Dla h ia to r y k a d ie c e z jiV tf ile d s k ie j n a jw a rto d ciow szy j e s t w nim o p is k la s z to rd w p r o w in e ji l i t e w s k i e j i r u s k i e j ze , azkioem h isto ry o z n y m každego. P raca je d n a k j e s t ¿už p r z e s t a r z a l a i p o d a je sp o ro n i e š c i s l o š c i . Lepazą p r a c ą s ą J.K .G ižyjckiego "Wiadomoėci o dom inikanach p r o w in e ji l i t e w s k i e j " 39^ , w k t d r e j a u to r omdwil k rd tk d d z i e j e p r o w in e ji l i t e w s k i e j , p r z e d a ta w il wykaz pnow incjeldw i a t a r szyzny z a k o n n e j, a n a s tę p n ie z a m ie š o il a lfa b e ty c z n ^ e wykaz dom6w d o tninikaA skich w p r o w in e ji l i t e w s k i e j z rysem h isto ry o zn y m k aždego. G iž y o k i za w a rl t u du žo , o p a rty c h na ž r d d le c h , w iadąfeodci o dom inikanach w d i e c e z j i w i l e d s k i e j . Omdwione p ra c e s ą n a tu ry o g d ln e j, b ra k n a to m ia st opracow ah szczegdlow ych. Poza konwentem w S e jn a c h , o ktdrym 2 p ra c e o p u b lik o w al k s . W ladyslaw K lapkow ski392, in n e k la s z to r y n ie maj ą opracowaA. Spodrdd dwdeh zakondw k a rm e lic k ic h w ię c e j k la s z to rd w w d i e c e z j i w il e n s k i e j p o s i a d a l i k a rm e lic i trzew io zk o w i i o n ic h j e s t w ię c e j l i t e r a t u r y . Poza p r z e s t a r z a l ą p r a c ą k s . Ig nacego C hodynickiego "W iadomoėč h is to r y e z n a o fu n d a c ja c h k la s z to rd w zakonu k a rm e lita A s k ie g o , n ie gdyė w F o lsc e i L itw ie , a p d ž n ie j pod panowaniem A u s t r i i , R o s ji i P rus z o s t a ją c y o h " 393, w s z y s tk ie i n n e , godne o d n o to w an ia, w yszly spod 386 A id a i. R. 1970 s . 7 1 -7 7 , 116-122. 38? Archivum Franci8canum H isto ric u m . R. 63* 1970 a . 44-103 i odb. F l o r e n t i a e 1970. 388 W olyniak: Wiadomodci o dom inikanach p r o w in e ji l i t e w s k i e j . Cz. 1. Krakdw 1917 a .6 9 . 389 Wilno 17 5 5 . 390 T . 1 - 2 . Lwdw 1861 8° a s . 4 0 2 , 526. 39^ Cz. 1 . Krakdw 1917 8° s s . V I I , 321. Częšd k la s z to rd w z te r e n u d ie c e z j i w ile A s k ie j omdwionych z o s ta lo w o z ę š o i 2 : Wykaz k la sz to rd w d o m in ik a n sk ic h p r o w in e ji r u s k i e j . Krakdw 1923 s s .4 0 0 . 392 Kolegium dominikandw w S e jn a o h . C o lle c . t h e o l . R. 1934 s . 504-519 i Konwent dominikandw w S e jn a c h . A te n . w i l . R. 13* 1938 z . 2 s . 69-1 7 4 . 393 Lw6w 1846 1 6 ° s s . 109, n l o . 2 .

-

137

-

p l6 ra J.M .G iž y c k ie g o . C h o d y n ick i we w apom nianej p u b l i k a c j i bardzo Zw ięžle p o d a l podatawowe wiadomo6ci do d z ie jd w p o azczeg ö ln y ch p ro w in c j j i i c h k la s z to rö w i t o zardwno trzew iczk o w y ch , j a k i bosyoh ore z do d ziej6 w karma l i t ą ne k'. Pozatym o d n o šn ie karm elitöw bosych mamy ty lk o k r d t k i p rz y c z y n e k G iž y c k ie g o , d o ty czący i c h domu w K onw ie*'^, oraz w p ra c a c h o O s t r e j Br8mia znajdujem y n ie c o wiadomodci o ic h k la s z to rz e na tym m ie js c u . Gdy c h o d z i o k arm elitö w trzew iczkow ych, to w sz y stk ie i c h k la 8 z to ry « d i e c e z j i w ile d s k ie j z o s t s l y omdwione w p r a cy G ižyckiago "Z p r z e e z lo ė o i ksxm elitöw na L itw ia i R u ai:' 393 Ta o b szerna p u b l i k a c j a , o p a rta ne bogatym m a te r ia le žr6dlowym, p o d a je . 0gdlne d z i e j e p r o w in c ji k a r m e lic k ic h na L itw ie i R u a i, n ie c o a t a t y s t y k i zakonnej i s z c z e g d ln ie cenne in fo rm a c je o p o azo zeg ö lh y ch k l a s z t o ra c h . Ten 8am a u to r z o s ta w il p o n ad to k ilk e o d d z ie ln y o h przyczynkdw dc h i a t o r i i dom6w w K o leėn ik ach 3 9 8 , H A cialaw iu39^ , W iln ie , ZaÄwirzu i w B ielsk u 39 0 . N ie lic z n y b y l zakon au g u atian d w na L itw ie , c h o c ia ž po ro z b io ra c h mi8l t u o d ręb n ą p ro w in c ję -z a ie d z ib ą w W iln ie . Ogdlne d z ie je a u g u s tia n6w w P o la c e opracow al o. G .ü th w p u b lik a c j i "S zk ic h is to r y c z n o - b io g r a fic z n y zakonu a u g u s tia h a k ie g o w P o la c e " 399. O domach w d i e c e z j i w ile h s k ie j t r a k t u j e t u jed n a k b a rd zo p o b ie ž n ie . D z ie je te g o zakonu ty lk o w W ielkim K aię8 tw ie L itew skim om6wil V .G id žiū n as w a r ty k u le " A u g u a tin ijo n a i L i e t u v o j e " ^ 0 . Dal t u , opr6cz uwag og ö ln y ch , d z ie je poszczeg6inych. domdw a u g u a tia h s k ic h w d i e c e z j i w i l e h s k i e j . K rdtką zeė h i a t o r i ę jed n eg o ty lk o k 3 e s z to r u , w B rzo ėo iu L itew sk im , p r z e d s ta w il G i i j c k i 401. , Z p d ž n ie j p o w sta ly c h ^akonöw i zgrom adzeh, zwsnych k 1e r y c k i m i, d z i a l e l i na t e r e n i e d i e c e z j i w il e h s k ie j j e z u i c i , p i j s r z y , m isjo n arz e šw. W incentego, m aria n ie i k o m u n išc i. Oaobną gru p ę a ta n o wią b o n if r a t r z y ze w zt,lędu na ic h l a i c k i C h a ra k te r (sam i b r a c i a , wyjątkow o 1 k a p la n na 1 konwent - s z p i t a l ) ^ 0 2 .

394 Wzmianka o k a r m e lita c h b o sy ch w Kownie. W ilno 1914 8 o a s . 8. 595 Cz. 1 - 2 . Kraków 1918 8o a s .X V II, 521 + 251398 Smora: Wzmianka o k a rm e lita c h trzew iczk o w y ch w K o leó n ik ach . Dwuty g . d i e c . w i l . R. 1913 a . 246-248. 39^ Smora: K ilk a slów o k a rm e lita o h a . r . ob. w M é o isla w ia . L itw a i Ruó. T . 3 * 1912 8 .1 8 6 -1 9 0 . 398 W olyniak: S ie d z ib y k a rm e litó w trzew iozkow ych na Lifcwie i R u si. M ie s ie c z n ik K oócielny ( U n ita s ) . R. 1911 a . 4 1 -4 4 . 399 Kraków 1930 8o s a . V I I I , 379. 400 M e tr a a tia . T . 4 : 1968 a . 3 0 5 ,3 2 0 . 401 M.Gozdawa: A u g u s tia n ie w B rz e é c iu L itew sk im . R ocz. TFN W il. T. 3* 1909 8 .9 4 -1 0 5 . 40? ___ ____ Zob. J.K lo o z o w sk i: Zakony m §skie w P o ls c e w XVI-XVIII w iek u , s . 487.

-

138

-

N a jlic z n ie js z y m z t e j grupy zakonem w b is k u p s tw ie w ileA skim bylo Towarzystwo Jezusow e, k tö r e w 1772 r . m ialo t u 42 domy, w tytn 13 koZlqs leg iö w P ro w a d z ilo ono do sw ej k a s a ty Akademię W ilenską o r a z Alum­ n a t P a p le a k i, na te m a t k tö ry c h l i t e r a t u r ę 0Q-6 wl«uy o d d z ie ln le - J ė z u i e i l i t e w 8cy m ie li awego h is to r y k a ju ž w XVIII w. w o ao b ie S ta n isla w e Rosto w s k ie g o , k t 6ry w 1768 r . w ydal w W iln ie "L itu a n ic a ru m S o c i e t a t i s Je su h is to r ia r u m p r o v in c ia liu m p a r s p rim a "4C4, w k t d r e j p r z e d s ta w il d z i e j e jo z u itd w p r o w in c ji l i t e w s k i e j do 1664 r . na t i e d ziejd w K oėciol a w W ielkim K się s tw ie L itew akim . D alsze d z i e j e p o z o s ta ly w r ę k o p ia ie , k t 6ry z czasem z a g in ą l4^ . Powcžną, choč p is a o ą p rz e z niezawodowego h i s t o r y k a , p o z y c ją d la b a d a c z a d z ie jd w je z u itė w j e s t d z i e l o S t a n i s l a ­ ws Z a lę s k ie g o " J e z u i c i w P o ls c e od 1 555-1905"i^ 8 . Wprawdzie au u o r mocno g l o r y f i k u j e sw6 j zakon, a c a la p ra c a ma b r a k i m etodyczne i kons tr u k c y jn e , t o je d n a k ze w zględu na o lb rzy m i m a te r ia l ¿rddlow y j e s t ona w p ro st k o p a ln ią wiadomoAoi o j e z u l t a c h na 't e r e n i e d i e c e z j i w ileA s k i e j . Zne jd u j-.'tny w n i e j in fo rm a e je o w sz y stk ic h je z u ic k ic h k o le g ia c h , re z y d e n c ja o h i m is ja c h , o p o w stan iu A kadem ii W dleA skiej o ra z o sporach je z u itd w z p i į a r a m i . Dla c a l o ė c i o b ra z u , n a le iy je s z c z e p rz y to c z y č p r a c e k s . W ladyslawa T o llo c z k i "Kr 6 k i z a ry s d į i e j 6w Towarzystwa Je z u sowego na L itw ie w XVI w ."4 0 7 , anonimowego a u to ra " L ie tu v o s J ė z u i t a i . P r a e i t i s i r d a b a r t i s " ( J e z u i c i l i t e w s c y . P rz e s z lo ė č i w sp d lc z e sn o šd )4 0 8 , F .R ad aiszew sk ieg o "K rö tk a wzmianka o j e z u ita c h na B ia lo r u s i i o b y l e j P o lo c k ie j A kadem ii " 409 i k s . K azim ierza D rzynaly " D z ia la lnoėč je z u itd w w ile A sk ic h w XVI w ."4 ^0 . N a jle p s z ą z n ic h ,įe s t p raca Drzym aty, k t 6r y je d n a k n ie ja k o Z a lę a k i r e d iv iv u s za pozytyw nia ocenia p r a c e i r o l ę je z u itd w . P o c z ą tk i je z u itd w w Kownie i i c h d z ia la ln o š d do 1660 r . p r z e d s ta w il k s . K .L ep k is w popularno-naukowym a r ty k u le °K aip j ė z u i t a i Į s i k ū r ė Kaune?" ( J a k j e z u i c i z a l o ž y l i dom w Kown ie ? ) 4 ^ \ a znany h ia t o r y k l i t e w s k i Z .I v i n s k i s opracow al h i s t o r i ę 40

40^ W.M ü ller s Zakony w d ie c e z ja c h i w ojew ddztw ach, s . 83 o ra z ta b a le ¿rödlow e n r 2 8 -3 0 w k s ią ž c e "Zakony męskie w P o ls c e w 1772 roku*1. L u b lin 1972. 404 K siąžkę t ę w 1877 r . p rz ed ru k o w al w P a ry ž u -B ru k s e li jė z u i t ą Martin o w . 405 J . B i e l J n s k i : U n iw e rs y te t W ileA skl. T. 3 s . 308. 4^8 T . 1 - 5 . Krak 6w 1900-1905 (S k r 6t c a l o š c i : J e z u i c i w P o ls c e . w s k r 6c e n iu , 5 tomöw w jednym, z dwoma mapami, Krakdw 1 9 0 8 ). 407 Dwutyg. d i e c . w i l . R . 1912 s . 2 1 7 -2 2 0 , 2 3 2 -2 3 5 , 2 6 3-265, 291-295* 408 Putnam 1957. 409 Rubon. T . 8 : 1947 s . 4 9 -7 6 . 410 Bąkowice pod Chyrowem 193 6 . Odb. ze S praw ozdania d y r e k e ji zakladu naukowo-wychowalwczego 0 0 . J e z u itb w w Bąkowicach pod Chyrowem za ro k sz k o ln y 1 9 3 5 /3 6 . 4 11 Ž id in y s . T . 2 0 : 1934 s . 184-192.

-

139

-

¿ rū k o m i J e z u ic k ie J w V iln ie 412 , z w racaj$ c a z c z e g d ln ą owagę na p ie rw gze d ru k i w Języku lite w s k im . Ten sam a u to r z r e fe ro w a l r o l ę Jezu it6 w « w alce z refo rm a c j ą 4iaa n i° m o n o g rafii? S tw ie rd z illé n n r w praw dzie, t e o g lo azo n o Juž pokafcną ilo é ó m a te ria lu ¿ródlow ego o ra z w ie le opracow aá, d o ty cząo y ch r^žn y o h z a g a d n ie á z d z ie jów omawlanej d i e o e z j i , a l e wéród n io h a ą .jeazcze aprawy nieopraoow ane w apoaób w yataro za;Jąo y , a naw at i t a k i e , k tó r e wymaga;ją b adad od p o o z ą tk u . D lateg o w ydaje a i ę , te w obeonym a ta n ie h i s t o r i o g r a f i i pró~ ba s y n te z y d ie c e z .ji w ile d a k ie j na p o d ataw ie iB tn ie ją c y o h opraoowad bylab y p rzedw ozeaną. W iele apraw bowiem ukazaloby a i ę w nie;) w apoaób n ie p e ln y i pow ierzohow ny. H ia to r y k , k tó r y je d n a k ;Ju¿ t e r a z p o d įą lb y a ię p ia a n ia m o n o g ra fii, m usialby a z e re g zag a d n ie d aam p rzab ad aó i 0p rz e ó a i ę na w ynikach w laanych stu d ió w . Aby p rz y a p ie a z y ó t e b a d a u ia , n a le ž a lo b y u d o 8 t$ p aió hiato ry k o m ¿ r ó d la , k tó r e aą d z i é a lb o tru d n o d o s tę p n e , a lb o b a rd z o ro z p ro a z o n e. Do ¿ r ó d e l , k tó r e t r z e b a opublikow aó w p ie rw a z e j k o le jn o é o i n aležy 2 - g i tom "Kodekau dyplom atyoznego k a te d ry i d i e c e z j i v d le n a k ie j" . Ma­ t e r i a l bowiem do te g o wydawniotwa - ja k Ju ž b y la mowa - j e 8 t zeb ran y , a o jeg o w a rto á c i do o k reau 1508-1579 chyba n ie tr z e b a mówió. Bardzo p rz y d a tn e b yloby ró w n ie t w ydanie n a ^ a ta rs z y c h p ro to k ó ló w w izytacyjnych c a l e j d i e c e z j i . P rzek ro jo w o u k azaly b y o a le b iakupatw o w XVI lu b XVII w. N a ja ta ra z a znana w iz y ta o ^ a d i e o e z j i m íala m iejace w 1522 r . i z o a ta la przeprow adzona p r z e z p r a l a t a Jana A lb in u a a . J e j p r o to k ó l n ie zaw iera wpraw dzie danych o. w a z y s tk ic h k o á o io la c h ^ 0 , a l e w a rt j e a t opublikow an i a . Tym b a r d z i e j za á p ro to k o ly w iz y ta c y jn e w a z y a tk ic h koéoiolów od

za w iek XVTII z n a jd u je a ię w Archiwum D iecezjaln y m we Wloclawku. Jed en z a n ty k w a riu a z y w ile d s k ic h 8 p rzedaw al tomy a rc h iw a lió w , p o chodzących z m ieszk an ia H e rb u rta na pudy (po 2 r u b l e ) . Zob. Ka. C z.F alkow akis Z m arli h i a t y r y . K w art. t e o l . w i l . R. 4 : 1926 a .2 7 0 | W.Semkowicz: Losy Arohiwum K a te d ry W ile d a k ie j. Spraw. P o l. Akad. U m iej. T. 4 8 : 1947 s.1 3 5 5 ° J .K u rc z e w a k i: B iskupatw o w ile d a k ie , a . 177-

- 173 -

p o l. XVI - p o * . XVII w. n a le ia lo b y wydaó d r u k ie a . Z d r u g ie j bowiem p o l. XVII w. mamy opublikow ane p r z e z K urozew skiego a tre p z c z e n ia p r o to Kotórr w iz y te o ji bpa M .S lu p sk ie g o , aiifre g a n a b ia lo r u a k ie g o ^ 1 . Do p o z n a n ia akom plikow anej h i a t o r i i d i e c e z j í koáoa XIX i poozątku XX w. z powodu apraw językdw yoh w k o é c io la c h i t a r ó narodowoéoiowych p rz e d a ta w ia j ą n ie m a lą w arto áó n le k tó r e p a m lę tn ik i duohownych. 2 ró d la bowiem o f i c j a l n i e n ie u k a z u ją c a l e j z lo io n o é o i t j o h apraw . S z c z e g ó ln ie z a e lu g u ją na d ru k p a n l ę t n i k i k a . Jena K urozew skiego, r e p r e z e n ta n tą Polaków^2 , o r a z bpa J e rz e g o K a tu le w io z a , p r z e d s ta w ic ie la Litw inów i o r d y n a riu a z a d i e c e z j í w ile ñ a k ie j w l a t a c h 1 9 1 8 -1 9 2 5 ^ * P okain a i l o é ó , n i a r a s w ainyoh i r ó d a l do d z ie jó w d l e o e z j i w ile á s k i e j z n a jd u je a ię w aro h iw ao h i b ib lio t e k a o h k o é o ie ln y o h i paáatw o wych w P o la c a , n p . w B ib lio te o e C z a rto ry a k ic h w K rekow ie, w Archiwum D iecezjalnym we W loclawku, w Arohiwum A r c h i d i e c e z ji w B ia ly m jto k u , czy w aroh iw ao h p a r a f ia ln y o h ne te r e n a o h , k tó r e kiedyó n a l e i a l y do d l e o e z j i w i l e ú s k i e j (obeona a r c ü l d i e c e z j e w B ialy m sto k u , d id o e z ja w D ro h iczy n ie nad Bugieni, b y le p o w iaty au g u ato w p k i, a e jn e ú s k i i su w alak i ) , o ra z w zakonnyoh. Aby z o rie n to w a ó h ia to ry k ó w w ty c h ir ó d lt.c h , n ale ia lo b y opracowaó in w e n ta rz ty c h a ro h iw a lió w . Po uwagach o d noénie do p o tr z e b w z a k r e a ie wyd8wniotw í r ó d e l n a le tiy ja e z o ze w ypow iedzieó k i l k a kohcowych uwag na te m a t p o a tu la tó w b a daworyota. Wprawdzje b y ly one j u i wysuwane na innyoh n ie ja c a c h , a l e tu pragniem y j e z e b ra 6 razom . 1 . Konioczne j t s t le p a s e opracow anie rozw oju t e r y t o r i a l n e g o d ie c e z j i o ra z j e j o r g a n lz a o ji w ew nętrznej . 2 . Wymagają p c g lę b ie n ia b a d a n ia nsd duohowiedatwem. P rzydalyby a i ę m onografía w y b 3 tn ie je z y c h lu b d l u i e j rz ą d z ą c y c h biakupów . Odnoénie do n iis z e g o duchow ieñatw a n a le ia lo b y zbadaó je g o f o r mację i n t e l e k t u a l n ą i duchową, lio z e b n o é ó w ró in y o h o k re sa c h , narodow oáó, a t a k i a d z ia la ln o é ó d u a z p a a te ra k ą . 3 . Ka z b a d a n ie czeka t a i h i s t o r i a k a p itu ly k a t e d r a l n e j . 4 . Z a z k o ln ic tw a k o é o ie ln e g o wymagają zbad ania d z ie je aem inariów duohownych (o p ró c z Sem inarium Glównego i Alumnatu P a p ie a k ie g o ) , s z k ó l poozątkow yoh w o k ro s ie p rz e d Komisj ą E d u k a c ji N arodow ej, a t a k i e h i s t o r i a a z k o ln io tw a k o á c ie ln a g o w czasaoh n ie w o li o a rs k ie j. ^

^

S ta n koéoiolów p a r a f i a l n y c h w d i e c e z j i w il e ñ s k ie j po n a jé c iu n ie p rz y ja o ie la k im 1653-1661. Litw a i R ué. R. 1912 T . 1 -4 . P a m lę tn ik i t e z n a jd u ją a i ę w Arohiwum A r o h id ie c e z ji w B ialym stoku. Z o a ta ly p rz y w ie z io n a z W ilna p r z e z k a . p r o f . C z.P alk o w sk ieg o , k tó ry gdy z o a t a l biskupem lom iyñakim z a b r a l je ze aobą do Lomiy, skąd po je g o ó m ie rc i w ró c ily do B ia le g o a to k u . Z n a jd u ją a i ę one w domu g eneralnym marianów w Bzymie. D otąd n ie zos t a l y opublikow ane ze w zględu na t o , i e w spom niani s ą w n ic h , n ie zawsze w pozytywny apoaó b , lu d z ie je a z c z e i y ją c y .

-

17 *

-

5 . Bornage e i e o p rao o w an ii r ó w n ie i p ro b ie n a z p ita ln io tw a 1 w a z e lk ic h przejaw ów d z i a l a l n o é c i c b a ry ta ty w n o -e p o le o z n e j, zw laazcza рога Wilnem. 6 . N a le ia lo b y t e i zbadaó d z i e j e zakonów pod kątem io h d z ia la ln o s c i na t e r e n i e b iak u p atw a i io h w kladu w ž y d e d i e c e z j i . 7 . Lepszego zb ad an ia wymaga na t e r e n i e d l e o e s j i w ile h s k ie j r o z wój r e f o r m a o s , j e j z a a ię g i o d d z ia ly w a n ie w szczytowym j e j o k r e a ie . P o trz e b n e 84 u a t a l e n i a f a k to g r a f ic z n e i lic z b o w e . Pod o o n ie le p a z e g o zb ad an ia wymaga p rz e b ie g k o n tr r e f o r m a c ji. 8 . N iezbadana j e a t r e l i g i j n o é ó w iern y o h . 9 . W apóliycie k a to lik ó w z innym i w yznaniam i in te re s o w a lo do tąd h ia to ry k ó w t y lk o o d noénie do te r e n u WiLna. Problem te n wymaga zb ad an ia i na t e r e n i e c e l ė j d i e c e z j i . t o r t e p rz y tym zw róció uwagę na s to e u n k i k a to lik ó w z g re k o k a to lik a m i. 1 0 . Lepazego z b a d a n ia , b ez an g aio w an ia s i ę pm ocjonalnego, wymaga-

p o g lę b ie n ia dotyohozaaow ych. Po z re a llz o w a.n iu p p zy n ajm n iej w a in ie jazych z ty c h p o a tu la tó w , moina b ę d z ie p r z y e tą p iė do opraoowywania a; te z y d z ie jó w d i e o e z j l .

ZAKOflCZENIB

'.Vydavę a ię * že n i n i e j s z a rozpraw a d a je p o g lą d na a k tu a ln y s ta n b a dab nad d z i e j a n l d i a c e z j i i a r c h i d i e c e z j i w i l e b s k i e j . O kazalo s i ę , že w ie lu h ia to ry k 6 w p i a a l o na te m a t rd ž n y c h z e g a d n ie b z j e j b i s t o r i i . Na j l i c z n i e j a z ą g ru p ę au to r6 w 8 tan o w ią P o la c y . W o a ta tn im 5 0 - le c iu z a znaczy l 8 ię w y d atn ie wklad h ia to ry k 6 w l ite w a k io h , d s ia ia ją c y c h po d r u g ie j w o jn ie 6w iatow ej g!6w nie na e m i g r a c j i . H iatoryk6w bowiem z t a ­ ranu L ite w o k ie j R e p u b lik i R a d z ie c k ie j aprawy koėcieD ne i n t e r e a u j ą w mniejazym a to p n lu . U d z ia l h ia to ry k 6 w r o a y ja k io h z a z n a cz y l a i ę g!6w nie w opubliko w an lu ž r 6 d e i. N a tu n ia a t w o a ta tn im c z a a ie dochodzą do glo au hiB toryoy z B i a l o r u s k i e j R e p u b lik i R a d z ie o k ie j, p u b lik ų ją c y prao e przew/ii»nie w ję z y k u ro a y js k ira . Gdy o b o d zi o v/ydane d o tą d ž r d d l a , d ie c e z ja w ile b sk a n a le ž y do b o gatazyoh pod t y n względem , wydrukowano io h bowiem znaczną i l o š d , ohod niu w az y a tk ie Eiają jjd n ak o w ą w a rto ė č naukową. P o a tu la ty na tem at kontynuowania a k o j i wydBwniczej w yražono w r o z d z i a le 4 -ty m . Z p rz e g lą d u opracow a6 o k a z a lo a i ę , ža b a rd zo c a lo i a t n i e j a zag ad n ie b z u p e ln ie n i a t k n i ę t y c h , a l a t a ž z d r u g i a j 8 tro n y znikomą ilo ė č problem6w opracow ano w y czerp u jąo o . O lbržym ia w iękazoėč apraw , wcbodzącyoh w d z i e j e d i e c 6 z j i , wynaga nowych b ad ab . Caly a z e re g bowiem i8 tn ia ją d y o h opraoowaft je 8 b ju ž mocno p r z e a t a r z a ly c h , n ia o d p o w iad ającycb obeonym wymogom naukowym, a lb o t a ž ujm ująoych ty lk o pewne aap ekty danyob problem 6w. ^ S ąd zę, že u k azan ie a k tu a ln e g o a ta n u o p u b lik o w an ej bazy žr6 d lo w aj oraz a to p n ia opraoow ania rd ž n o ro d n e j p ro b le m a ty k i, zw ią z a n ej z d z i e j a mi d i a o a z j i i a r o h i d i e c e z j i w i l e b a k i e j , a ta k ž a p rz e d a ta w ie n ia 6 ro d o wiak badawczyoh i gl6wnych h ia to ry k 6 w , j a a t zaaadniczym o sią g n ię o ie m t o j p ra c y . Mamy bowiem t e r a z uporząfikowany o b ra z a ta n u badab h i a t o r i i in ta re a u ją c a g o naa b is k u p s tw a . Zebrana z o s t a l a , cbyba w c a l o ė c i , wažn ia ja z a l i t e r a t ū r a , w šr6d k t d r e j z n a la z ly a i ę t a ž p o z y c je l i t e i r a k i e , n ia uw zględniane d o tą d p r z e z žadnego p o la k ie g o h is to r y k a K o š c io la . Te o a ta tn ia «ą tru d rio d o atę p n e p o lak im h iato ry k o m K o šcio la ze v z g lę d u na rzadką u Polak6w znajomoėd lite w 8 k ia g a ję z y k a , a p o n ad to na b ra k n ie k td ryoh p o a y o ji w naazyoh b i b l i o t e k a c h . Dorobek z a š lite w a k io h uozo-

-

176

-

nyob j e a r znac-ujy i muši by t -.nrzględniony p r ie z p o l s k l r h h isto ry k 6 w K o ė c lo ia • č e ž e n to * , a na d y s e r t a c j a u k a z a la n ie ty lk o o s ią g n ię c i- ., a l e t a k t e i b r a k i w h i s t o r i o g r a f i i i n t e r e s u jąoe:! n aa d i e c e z j i , a w ięo z a g a d n ie n i a # k td r e wy maga j ą dala*-yoh stu d i6 w i *ytyczy29 ty n zaoym io h k ie r u n k i. Ja k k o lw ie k w p ra a y t e j in te r e a o w a i n es o k ie a dzioJ6w do-1939 r . to je d n a k n a le ž y t u zw r6cič -wagę na k o n ieo zn o šč opraoow ania dziejdvr a r c h i d i e c e z j i w ile 6 a k ie j r6w niež w o k re a ie d r u g i e j wojny šw ia to w e j. I a t a t e dom egają 8 ię opracow ania w ja k n a jb liž a z y m c z a a ie , p 6 k i je a z cze t y j ą 6wi9dkowie w ydarzed te g o o k re a u , k t6 r įy o o g lib y w ie le apren n a 6 w ie tli6 i poda6 w ie le fek t6 w sk a d in ą d nieznffčiyoh. Chyba n ie trz e b a tu ip 6 w 1 6 o c i ę t a r z e gatunkorcym r e l a c j i naooznych 6wiadk6w p rz y opraoowywaniu b a rd z o akonplikovranych d z le j6 w K oėoioia P o ls k ie g o w c ž ą s ie oat a t n i e j e o jn y . N aleiak o b y p rzy n a jm nie j zeb rač (įokum entaoję, gdyž ze A m iercią o a tf ^ n io h 6wiadk6w wydarze& będziem y ^ e j w z n a c z n e j mierzo p o z b a w ie n i. Pam iętnik6w bowiem kapian6w a r o h i d l e c e z j i w ile iS s k ie j, doty c z ą c y o h d ru g io j wojny 6w ietow ej j e s t znikoma ilo A č , a t r d d ia urzędow0 n ie u k a z u ją c a i e j z io ž o n o š c i te g o o k reau d z ie j6 w a r c h i d i e c e z j i . O pr6cz k a to lik 6 w f na te r e n a o h b isk u p atw a w ^led sk ieg o zam ieazk ieal i w e i e l k i e j l i c z b i e praw oa*aw ni o r a z , od u n i i b r z e s k i e j w 1596 r . po 1839» u n i c i . Oba K o ė c io iy , Prawos2awny i G re k o k a to lic k i, na z i e m iach W ielk ieg o K s ię a tv a L ite w sk ie g o n ie s ą d o tą d n a lo ty c ie ¿bedane. ffydaje s i ę , t e n a le ta io b y w d a l s z e j k o le jn o ė o i z a ją d e i ę r6 w n ie t tymi w ap 6 1 n o taci c h rz e h o i je h s k im i i zacząd t a k t e od io h b i a t o r i o g r a f i i .

HISTOHIOGRAPHrB db l ' archxdiocèsb db wilna JUSQU'À 1939

Réaamé Bn o b s e rv a n t i a q u e s tio n du chem inem ent de 1 'é g l i s e c a th o liq u e dans l e g ran d -d u ch é de L i t u a n i e , i l f a u t en p re m ie r l i e u s 'a r r ê t e r su r l ' h i s t o i r e de l'é v e o h é de W iln a. L 'im p o rta n c e du s iè g e é p is c o p a l se mesure à l 'é t e n d u e de s e s t e r r a i n s e t è ce q u ' i l em brasse l a c a p i­ t a l e . L'exam en do cheminement de l a d io c è s e de W ilna e s t a u s s i n é c e s­ s a ir e è l a c o n n a is s a n c e de l ' h i s t o i r e de l ' é g l i s e en P o lo g n e . B ien q u 'i l y a i t beaucoup d 'o u v r a g e s au s u j e t de l 'é v e o h é de W iln a, i l e s t a s s e z d i f f i c i l e de se r e t r o u v e r dans l e s t r a i t é s de to u t e e sp è o e . C 'e s t p o u rq u o i, i l im p o rte de o r é e r une d i s s e r t a t i o n d i s t i n c t e en vue de s p é o i f l e r l ' é t a t a o t u e l d e s r e o h e ro h e s en oe dom aine. L 'o b j e t que nous nous p ro p o so n s e s t de p r é s e n t e r l 'h i s t o r i o g r a ­ p h ie , de l a d io c e a e e t de l 'a r c h i d i o c è s e de W ilna a p a r t i r de son dé­ b u t (1387) J u s q u 'à 1939 où o n t eu l i e u de g ra n d s changem ents p o l i t i ­ ques e t e c c l e s i a s t i q u e s . Dans n o tr e d i s s e r t a t i o n nous ne p re n o n s en c o n s id é r a tio n que l ' é g l i s e o a th o liq u e ro m a in e . E ta n t donné q u ' i l e s t d i f f i c i l e de s u i v r e t o u t e s l e s p u b l i c a t i o n s o o u r a n te s , nous nous som­ mes appuyé, en p r l n o i p e , s u r l e s é d i t i o n s p a r u e s J u s q u 'à 1973Nous avons d i v i s é n o t r e d i s s e r t a t i o n en 4 c h a p i t r e s . Le p rem ier o h a p itre p o r te s u r l e s c e n t r e s de r e c h e r c h e s s c i e n t i f i q u e s e t s u r l e s h is to r ie n s q u i o n t d é c r i t de d i f f é r e n t s p ro b lèm es de l 'h i s t o i r e de la d io c è s e . Nous avons c o n s ta té que p l u s i e u r s h i s t o r i e n s é c r i v a i e n t au s u je t de 1 'é v ê c h é de W ilna. Des P o lo n a is en fo rm en t évidemment un groupe l e p lu s nom breux. D epuis la d e r n i è r e c in q u a n ta in e l a p a r t i c i p a ­ tio n d e s h i s t o r i e n s l i t u a n i e n s d e v ie n t de p lu s e n p lu s c o n s id é r a b le . I l s t r a v a i l l e n t dans t r o i s c e n t r e s : en L i t u a n i e , à Rome, au x B ta ts U nis. Les h i s t o r i e n s r u s s e s y p re n n e n t p a r t en é d i t a n t en g é n é r a l l e s sou rces s u r ce s u j e t . C ependant récem m ent, l e s c h e rc h e u rs de l a Répu­ b liq u e s o o i a l i s t e b la n c - r u s s e p re n n e n t l a p a r o le en p u b lia n t le u r s ouvrages, l e s p lu s s o u v e n t, en r u s s e . Dans l e second c h a p i t r e nous avons p a r l é d e s so u rc e s é d i t é e s ju sq u 'à p r é s e n t . B ile s o n t é t é en g ran d e p a r t i e p u b lié e s m ais l e u r

-

178

-

v a le u r s c i e n t i f i q u e e s t d i f f é r e n t e . I l y a deux s o u rc e s dont l e s po­ i n t s de vue s u r l a q u e s tio n s o n t l e s p lu s v a la b le s * l e p re m ie r volume de l'o u v r a g e i n t i t u l é "Kodeks dyplom atyozny k a te d ry i d i e c e z j i w ile û s k i e j " (Le code d ip lo m a tiq u e de la c a th é d r a le e t de la d io c è s e de W iln a ), é d i t é p a r l 'a b b é J . F i j e l e k e t W.Semkowicz e t l 'o e u v r e "R ela­ t io n e s s t a t u s d io e c e siu m i n Magno D ucatu L itu o n ia e " , é d i t é e , i l y a q u e lq u e s a n n é e s , a Rome p a r l e g roupe d 'h i s t o r i e n s l i t u a n i e n s . Sn gé­ n é r a l , nous pouvons d i r e que la d io c è s e de W ilna e s t t r è s r i c h e en s o u rc e s d é jà p u b lié e s .. Le t r o is iè m e c h a p i t r e s e r a p p o r te aux a u t r e s o u v rag es s u r ce su­ j e t . Comme i l s s o n t nom breux, n ous en avons p a r l é s e lo n l e s m a tiè re s a u x q u e lle s i l s to u c h e n t. O u tre l a p ro b lé m a tiq u e commune a l 'h i s t o i r e de chaque é v ê c h é , i l e x i s t e d e s p ro b lèm es c a r a c t é r i s t i q u e s a la dio*c è s e en q u e s tio n * p a r exemple l a c h r i s t i a n i s a t i o n de la L itu a n ie , la d i f f i c u l t é de deux la n g u e s dans l 'é g l i s e * l e ï i t u a n i e n e t l e b la n c - r u s s e , la q - .is tio n de " t r e b n i k " e t l e c u l t e du s a i n t C a s im ir. Quant au p o in t c o n sa c ré à l'e n s e ig n e m e n t e c c l é s i a s t i q u e , i l f a l l a i t p a r le r non seu lm en t d e s o u v rag es c o n c e rn a n t l e s coolies p r im a ir e s , sec o n d a ire s e t l e s s é m in a ir e s , m ais a u s s i e n v is a g e r l e s r e c h e rc h e s c o n s a c ré e s aux é c o le s s u p é r ie u r e s à W ilna, a s a v o ir s l 'Académ ie de W ilna dans sa pé­ r io d e j é s u i t e , e n s u i t e l'A c a d é m ie c a th o liq u e ro m a in e , e n f i n la Sec­ t i o n th é o lo g iq u e e t l a f a c u l t é th é o lo g iq u e de l 'U n i v e r s i t é de W ilna. A près a v o ir exam iné l e s s o u rc e s e t l e s é tu d e s en q u e s tio n , dans l e q u a triè m e c h a p i t r e , nous avon communiqué l e s r é s u l t a t s de n o tre o b s e r v a tio n . Nous av o n s c o n s ta té que b ie n que p re s q u e t o u t e s l e s q u e s tio n s a i e n t é t é a b o r d é e s , i l y en a peu q u i a i e n t é t é é p u is é e s . Un Immense nombre de q u e s tio n s demande d es é tu d e s co m p lém en taires ou b ie n n o u v e lle s . A yant c o n s id é ré a tte n tiv e m e n t c e s ou v rag es nous avons rem arqué que l e s a u t r e s h i s t o r i e n s o n t a n a ly s é ju s q u e - c i à fond l ' h i ­ s t o i r e du S ém in aire P r i n c i p a l è W ilna e t a u s s i l e cheminement de la p ro v in o o l i t u a n i e n n e d es s o e u r s de c h a r i t é . Bn p l u s , i l y a quelques problèm es moins im p o rta n ts q u i o n t é t é su ffisam m en t exam inés. Mains on n 'a . p as en co re a n a ly s é l e s s u j e t s s u i v a n t s : d é b u t e t développement du ré s e a u de d é c a n a t, a r c h id e o a n a t de R u ssie B lan ch e, o f f i c i a u x r é ­ g io n au x e t c h a p i t r e s c o llé g ia u x . La m a jo r ité d es q u e s tio n s , l i é e avec l ' h i s t o i r e de l a d io c è s e de W ilna, c o n s titu e une a n a ly s e in s u f f is a n te e t b ie n v i e i l l i e . C 'e s t p o u rq u o i, pour l e s p le in e m e n t p r é s e n t e r , i l c o n v ie n t de c o n tin u e r l a - d e s s u s l e s r e c h e rc h e s en se s e r v a n t d 'u n e méthode h i s t o r i q u e m oderne. Parm i l e s s o u rc e s é d i t é e s , i l y a d es é d i t i o n s e x c e lle n te s a i n s i quo d e s p u b l i c a t i o n s f a i b l e s , sa n s v a le u r s c i e n t i f i q u e . La p a r u tio n du second volum e, d e p u is longtem ps p r é p a r é , de l'o u v r a g e i n t i t u l é s "Le code d ip lo m a tiq u e de l a c a th é d r a le e t de l a d io c è s e de W ilna" se­ r a i t l e r é s u l t a t l e p lu s im p o r ta n t.

-

179

-

La v a le u r de c e t t e d i s s e r t a t i o n c o n s i s t e non seu lem en t à p ré s e n ­ t e r l ' é t a t a c t u e l d e s s o u r c e s m ais a u s s i à m o n trer l a farçon dont l e s h i s t o r i e n s f o n t v o i r l a d i f f é r e n t e p ro b lé m a tiq u e c o n c e rn a n t l ' h i s t o i ­ r e de l e d io c è s e e t de l 'a r o h i d i o c è s e de W ilna. C e tte d i s s e r t a t i o n e s t a u s s i rem a rq u a b le p a rc e q u 'e l l e p a r l e d e s c e n tr e s do r e c h e rc h e s e t des p rin c ip a u x h i s t o r i e n s . De c e t t e m a n iè re , nous avons concu une ima­ ge c o h é re n te de 1 'é v ê c h é , appuyée s u r l ' é t a t a c t u e l de r e c h e r c h e s . I l nous sem ble que nous avons e n tiè re m e n t r e c u e i l l i l e s m a té ria u x l e s p lu s im p o r ta n ts , p arm i le s q u e l s nous av o n s p r i s en c o n s id é r a tio n d es p u b lic a ti o n s l i t u a n i e n n e s . E ta n t donné que l a o o n n aissan o e du l i t u a ­ n ie n e s t r a r e en P ologne e t que l e s b i b l i o t h è q u e s p o lo n a is e s manquent de p l u s i e u r s o u v ra g e s , o e u x - c i s o n t peu a c c e s s i b l e s aux h i s t o r i e n s de n o tre p a y s. Dans c e t t e d i s s e r t a t i o n nous avons p r é s e n té non seulem ent le s r é s u l t a t s m ais a u s s i l e s la o u n e s d ans l 'h i s t o r i o g r a p h i e de la d io c è s e de W ilna. C e l l e s - c i , p our l e s r e m p lir , dem andent e n c o re , d e s é tu d e s dont l e s d i r e c t i o n s nous avons in d iq u é . Ks. T adeusz K rah el