Historia Litwy : dwugłos polsko-litewski [2 ed.] 9788371815751 [PDF]

Zitiervorschau

Andrzej Rachuba Jūratė Kiaupienė, Zigmantas Kiaupa

HISTORIA LITWY Dwuglos polsko-litewski

WYDAWNICTWO

c— D iG Warszawa 2009

CIP — Biblioteka Narodowa Rachuba, Andrzej Historia Litwy : dwuglos polsko-litewski / Andrzej Rachuba, Jūratė Kiaupienė, Zigmantas Kiaupa. - Warszawa : Wydawnictwo DiG, 2009

Wydanie I zrealizowano w ramach Programų Operacyjnego Promocja Czytelnictwa ogloszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Redakcja: Grazyna Raj Opracowanie graficzne i projekt okladki: Beata Gratys

Zdjęcia ze zbiorow: Archiwum Glownego Akt Dawnych, Lietuvos nacionalinis muziejus, Edmundasa Rimšy, Slawomira Gorzyriskiego

Na okladce: Zygmunt August, krol Polski, wprowadza w Wielkim Księstwie Litewskim ustroj sejmikowy na wzor polski, oparty na sieci sądow ziemskich, Wilno, 13 XII 1565. AGAD, Zbior dokumentow pergaminowych, sygn. 7772 Na wyklejkach: Mapa Litwy, sporządzil Mercator, A ito sive cosmographicae meditationes, Duisburg 1595, LNM; Mapa miejsc zeslania i więzienia mieszkaricow Litwy w Związku Sowieckim, lata 1940-1988. Mapę sporządzili: A. Juodvalkytė-Suščenkienė, A. Jurkevičiūtė, A. Šamas, G. Staponaitytė, autor R. Dichavičius, Vilnius, VI Seimo leidykla, 2001, LNM

© Copyright by Wydawnictwo DiG, 2008

ISBN 9788371815751

WYDAWNICTWO

n—

DiG

01-524 Warszawa, al. Wojska Polskiego 4 tel./fax: (0-22) 839 08 38 e-mail: [email protected]; http://www.dig.pl

Wydanie II niezmienione Druk: RYKO

OD WYDAWCY

oncepcja tej ksiąžki jest wynikiem moich licznych kontaktow naukowych i wydawniczych ze srodowiskiem historykow litewskich. W trakcie naszych spotkari i podjętych przedsięwzięč, ktorych rezultatem jest kilka wydanych ostatnio w Wydawnictwie DiG publikacji, zrozumialem, jak wiele w naszych wspolnych przeciez dziejach zostalo jeszcze niedomdwieri, niejasnosci wynikających z odmiennych niekiedy punktow widzenia, przeciwstawnych racji, ktorych podložem jakže często jest rozna interpretacja tych samych faktow wspolnej historii. Postanowilem więc w jednym tomie przedstawic te racje, ukazac dzieje Litwy w swoistym dwuglosie polsko-litewskim. Do wspolpracy zaprosilem historykow polskich i litewskich. Dyrekcja Instytutu Historii Litwy (Lietuvos istorijos institutas) wskazala mi histoiykow litewskich, ktorzy zgodzili się podjąc tego zadania. To prof. Jūratė Kiaupienė i prof. Zigmantas Kraupa. Oboje naležą do czoldwki przedstawicieli litewskiej historiografii i zajmują się dziejami nowozytnymi. Jūratė Kiaupienė specjalizuje się w historii XVI-XVII wieku, interesują ją glownie elity spoleczne tych czasdw, kwestie wyznaniowe i kulturowe. Zigmantas Kiaupa to rowniez specjalista zwlaszcza w zakresie historii XVI-XVII wieku, ale — jak wynika z publikowanego tu tekstu — nieobce są mu tež zagadnienia historii najnowszej. W jego badaniach dominują jednak szeroko rozumiane sprawy spoleczne i procesy miastotworcze. Jūratė Kiaupienė i Zigmantas Kiaupa od lat wspolpracują z polskimi historykami, biorą udzial w licznych konferencjach międzynarodowych, poswięconych dziejom Europy Srodkowej i Wschodniej. W Polsce poza opublikowanymi materialami z tych spotkari wydali ostatnio, wspolnie z Albinasem Kuncevičiusem, Histoiię Litwy. Od czasdw najdawniejszych do 1795 roku (2007). Ze strony polskiej do wspolpracy zaprosilem prof. Andrzeja Rachubę z Instytutu Hi­ storii Polskiej Akademii Nauk, wybitnego histoiyka doby nowozytnej. Andrzej Rachuba jest wydawcą wielu tomow Metryki Litewskiej, Spisow urzędnikow Wielkiego Księstwa Litewskiego, opracowal takže i podal do druku pamiętniki z czasow Wielkiego Księstwa Litewskiego — Chrapowickiego, Poczobuta czy Obuchowiczow. Nikt tak jak on nie byl więc tak dobrze predysponowany do wypelnienia powierzonego zadania. Dopelnieniem obu Historii Litwy — polskiej i litewskiej jest prezentowana w tym to­ mie ikonografia. W pewnym sensie stanowi ona kolejne subiektywne spojrzenie na dzie­ je tego kraju, bo jest plonem kilku moich podrdžy na Litwę, ktorych droga często wiodla poza utarte šciežki szlakow turystycznych. Pragnę w tym miejscu podziękowac Muzeum Narodowemu Litwy za mozliwosT publikacji zdjęč wykonanych w jej placow-

K

Od wydawcy

kach. Dzi?kuj? równiez p. Edmundasowi Rimsy za zdj?cia herbów oraz Archiwum Gtównemu Akt Dawnych za fotografie dokumentów i piecz?ci z ich zbiorów. Ksi^zka ta nie ukazalaby si? tez bez pomocy i wsparcia finansowego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na koniec chcialbym podkreslic, ze celem tej publikacji nie jest katalogowanie róznic w podejs'ciu do wspólnych dziejów historiografii polskiej i litewskiej, wr?cz przeciwnie — ich lepsze poznanie i zrozumienie. Moze z czasem — a wierz?, ze tak si? stame — dwuglos historyków polskich i litewskich na temat ich wspólnej historii i dziedzictwa zabrzmi jednym glosem...

Slawomir Górzynski

6

Andrzej R achuba

H istoria Litwy

W ST^P

istoria Litwy to dia mnie historia paristwa litewskiego w jego procesie tworzenia si? i trwania, przy zmiennosci granic i spoleczeristw. St^d uwzgl?dniony tu zostal caly obszar historyczny paristwa stworzonego przez Litwinów, ale potem zamieszkalego prócz nich przez Rusinów (przodków dzisiejszych Ukrairiców i Bialorusinów), Polaków (w zwartym osadnictwie na Podlasiu), nie mówi^c o takich mniejszosciach, jak Niemcy, Tatarzy, Zydzi, Karaimowie, Ormianie. Dopiero upadek Rzeczypospolitej zmienil diametralnie sytuacj? i wówczas historia Litwy najpierw jest dziejamiziem litewskich (w rozumieniu paristwowym) pod zaborem rosyjskim, a nast?pnie— w wyniku procesów two­ rzenia si? wspólczesnych narodów Litwinów i Bialorusinów — dziejami tej cz?sci owych ziem, które zamieszkale byly przez zwarte osadnictwo litewskie i stanowily od 1918 r. terytorium znowu niepodleglego paristwa. Do 1795 r. nie sposób jest pisac historii Litwy i Bialorusi oddzielnie, bo zbyt siine byly wi?zi mi?dzy oboma spoleczeristwami, zbyt wiele wydarzeri (politycznych, spolecznych, gospodarczych, kulturalnych) zachodz^cych na ziemiach bialoruskich (ich ob­ szar byl tez zmienny w czasie!) nalezy do dziejów Litwinów, przez nich bylo przeprowadzanych, ich dotyczylo, by mozna bylo je rozdzielic narodowosciowo. Swego czasu mocno podniósl to wybitny znawca dziejów Wielkiego Ksi?stwa Marceli Kosman, nota­ bene autor Historii Bialorusi, wskazuj^c, iz spotykana w historiografii tendencja do przenoszenia poj?c „Litwa” i „Bialorus” na czasy wczesniejsze (chodzilo mu o XVII w.) jest ryzykowana, bo „wprowadza sztuczne tamy w ramach szerszych organizmów”. Swiadczy o tym takze bardzo siina swiadomosc wspólnoty paristwowej obu nacji, wspólnej obrony paristwa litewskiego, a nast?pnie Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego — jako paristwa samodzielnego i tworzqcego Rzeczpospolit^ (zwan^ popularnie Rzecz^pospolitq Obojga Narodów — polskiego i litewskiego). Formalnie rzecz bior^c, bylo to paristwo Litwinów, stworzone przez nich i dia nich, ale w rzeczywistosci jest gl?boka racja w widzeniu tego paristwa jako litewsko-ruskiego, bo powstalo ono nie tylko w wy­ niku podboju militarnego, ale tez dobrowolnego przyjmowania zwierzchnosci litewskiej przez wiele ksi?stw ruskich, co dawalo im bezpieczeristwo i spokój trwania. W praktyce zreszt^ militarnie dominowali w nim Litwini, a kulturalnie szybko ulegli wplywom stoj^cych na wyzszym poziomie rozwoju Rusinów. Dwukrotnie (wXIII w. i w 1569 r.) tworzone przez Litwinów paristwo mialo niezwykly Charakter ze wzgl?du na sw^ otwartos'c, pol^czenie róznych elementów etnicznych, kulturowych i religijnych w calosc, która funkcjonowala bez znacz^cych konfliktów, a tworz^ce je spolecznosci uznawaly je za

H

Wstęp

swoje. Procesy wspolistnienia ze stanowiącymi większošc Rusinami, a następnie Polakami przebiegaly dla Litwinow dosč podobnie — obrona wlasnej pozycji politycznej i ekonomicznej, a przyjmowanie rozwiązari administracyjnych, kultury, języka. W XX w. povvstalo nowe paristwo litewskie, zupelnie niepodobne do pienvszego, bo choč mialo tež mniejszos'ci narodowe, to stanowily one niewielki procent zaludnienia, a do tego nie byly traktowane jako wartošč, ale przeszkoda, element wrogi, obcy, ktory przy nadarzającej się sposobnošci chciano zlitwinizowač lub zlikwidowač. Wynikalo to z zupelnie innych warunkow, w jakich to nowe paristwo litewskie się tworzylo. Bylo więc slabe, otoczone wrogami, nie mialo szans na przetnvanie w warunkach wielkich stare między ideologieznymi dyktaturami. Trzykrotnie padalo więc ofiarą agresji i poddawane bylo nieludzkiej eksploatacji, eksterminaeji, wynaradawianiu. Przetrwalo i ostatecznie po raz drugi wybilo się na niepodleglosč. Oby tnvalą — jako paristwo demokratyczne, otwarte na inne spolecznošci, kultury.

-Ǥ LITWA POGANSKA

CZASY NAJDAWNIEJSZE Litwini nalez4 do grupy baltyckiej ludow indoeuropejskich, bliskiej Slowianom. Prawdopodobnie ich kolebk^ byl obszar polozony w dorzeczach srodkowego i goraego Dniepru, sk^d przemiescili si? oni w polowie I tysi^clecia p.n.e. nad poludniowe i wschodnie rejony Morza Baltyckiego, mi?dzy Dzwin? a Wisl?. Baltowie dzielili si? na trzy grupy osiedlericze — naddnieprzariskq (Dniepr, gorna Wolga, Oka), wschodnie (do niej nalezeli wlasnie przodkowie Litwinow i cztery plemiona lotewskie — Kurowie, Zemigalowie, Selowie i Latgalowie) oraz zachodni^ (Jacwi?gowie lub Sudawowie, Prusowie, Skalowie, Nadrowowie, Lamatowie). Nas interesujq tu jednak glownie owi przodkowie dzisiejszych Litwinow, czyli plemiona Litwinow, Nalszczan, Dziawolty, Upity, Auksztoty i Zmudzinow. Jak z tego widac, nazwa paristwa i narodu wzi?la si? od jednego z plemion, w czym istnieje analogia do Polski i Polan. Geneza samej nazwy plemienia nie do korica jest jasna, ale przyjmuje si?, ze od rzeczki Lietauka, doplywu Wilii, nad ktor^ ono zylo. Nie wydaje si? prawdziwa, istniej^ca w litewskiej historiografii, teoria, ze w przeciwieristwie do wi?kszosci paristw Europy Centralnej, ktore u swych pocz^tkow zjednoczyly wiele narodow, Litwa wyrosla jedynie z jednego — litewskiego, nie potrzebowala wi?c asymilowac plemiennych elit, a co za tym idzie — proces formowania si? narodu litewskiego przebiegal szybciej i latwiej. Ponadto owo tworzenie si? „Litwinow” dotyczylo przede wszystkim ziem tzw. Auksztoty, bo Zmudzini dlugo jeszcze zachowywali daleko id^ce odr?bnosci kulturowe, j?zykowe i swiadomosciowe (dzis problem ich odr?bnos'ci staje si? znowu aktualny). Trudno jest odtworzyc system wierzeri plemion litewskich, ale z pewnosci^ byl on zwi^zany z kultem przyrody, zjawisk naturalnych i cial niebieskich. Obrz?dy lytualne odprawiano dla uzyskania wi?kszych zbiorow, sukcesu w polowaniach i wyprawach wojennych, bye moze dzialo si? to w jakichs zabudowaniach (swi^tyniach), ale zapewne cz?sciej raezej w miejscach kultowych (lasy), na cmentarzyskach. Prawdopodobnie w okresie pierwszych wzmianek pisanych o Litwie czczono przede wszystkim bostwa zeriskie — Matk? Wszystkich Bogow, Matk? Ziemi? i Matk? Drzew, ale takze ciala niebieskie — slorice, ksi?zyc, gwiazdy, zjawiska przyrody — zorz? (ausra), wiatr (vejas), a wreszeie szcz?scie, los, smierc etc. W tym systemie funkcj? glownego kaplana pelnil sam kunigas, a poszczegolne wspdlnoty mialy swych kaplanow, ktoiych rola spoleczna nie do konca jest jasna. Plemiona litewskie trudnily si? przede wszystkim rolnictwem, wspieranym przez myslistwo i rybolowstwo.

Litwa pogahska Czasy najdawniejsze

12

O początkowym okresie dziejow plemion litewskich wiemy ciągle niewiele, choc postępy w badaniach archeologicznych ostatnich lat przynoszą coraz to nowe informacje. Z pewnoscią nie istniala jednak wowczas zadna organizacja typu paristwowego, a plemiona dzielily się na liczne szczepy, na czele ktoiych stall ksiąžęta (kunigasowie). Większošč spoleczeristwa stanowili jednak wolni chlopi, wsrod ktorych pozycję dominującą zajmowali tzw. dobrzy ludzie, sposrdd ktorych wyksztalcila się warstwa bojarska. Bardzo istotną rolę w žyciu tych organizacji odgrywala wojna, najazdy na sąsiadow, dające korzyšci w postaci jericow, braricow, bydla, kosztownosci. Przynosilo to wzrost zamožnosci samych kunigasow, ale i bojarow, co umozliwialo rozwoj ekonomiczny owych plemion. Niektore wyprawy jednoczyly owe mniejsze grupy pod wodzą kunigasow, co dawalo szanse na większe zdobycze. Rezultatem bylo tworzenie się związkow terytorialnych nawet o ponadplemiennym charakterze. Nie zawsze zresztą owo jednoczenie przebiegalo dobrowolnie, a konflikty między poszczegolnymi kunigasami byly normalnym elementem žycia i zjawiskiem rowniez przyczyniającym się do budowania większych organizmow plemiennych i ponadplemiennych. Wojny stanowily więc przez kilka wiekow wazne zjawisko w dziejach Litwy, przyczyniając się do jej rozwoju instytucjonalno-gospodarczego, konsolidacji i ostatecznie zjednoczenia. Ogromny początkowo obszar zasiedlenia plemion baltyckich od VIII w. n. e. zacząl się kurczyč w wyniku wielkiej wędrowki ludow slowiaiiskich ze wschodu, ktorzy wyparli Baltow na zachod i pdlnoc albo wchlonęli i zasymilowali jako spolecznosč o bardziej rozwiniętej organi­ zacji, gospodarce i kulturze. Gdzieš w X w. slowiariscy Krywicze, Dregowicze, Drewlanie i Wolynianie rozpoczęli kolonizację dorzecza Niemna, z jednej strony zasiedlonego przez Jačwięgow, a z drugiej przez plemiona litewskie. Owa kolonizacja wspolgrala z ekspansją polityczną stworzonego jeszcze w IX w. przez Waregow paristwa ruskiego z osrodkiem w Kijowie, ktore podporządkowalo sobie w następnych wiekach m.in. Smolensk, Throw, Polock i Nowogrod. W koricu X w. powstalo paristwo polskie, ktore w swej ekspansji zewnętrznej kierowalo się rowniez na ziemie Jacwięgow i Prusow. Wreszcie nadmorskie plemiona baltyjskie, w tym Skalowie, Lamatowie, Kurowie i Žmudzini podlegali najazdom Dunczykow i Szwedow. Pierwsza wzmianka o Litwie pojawila się w tzw. rocznikach kwedlinburskich, powstalych w klasztorze Sw. Serwacego w Quedlinburgu w Niemczech, zapisana pod 1009 r., i odnosila się do tragicznej smierci Brunoną z Kwerfurtu. Ten požniejszy s'więty Košciola katolickiego wyprawil się w misji chrystianizacyjnej (pod patronatem Boleslawa Chrobrego) do pogariskich Prusow, w trakcie ktorej zostal zamordowany — wedlug owych Annales wlasnie „in confinio Rusciae et Lituae” (na pograniczu Rusi i Litwy). Nie wydaje się, by tak rzeczywiscie bylo, choc taka opinia w najnowszych badaniach historykow litewskich jest mocno widoczna, na co nie ma jednak przekonujących argumentow. Bardziej istotne jest užycie terminu „Litua”, niewątpliwie pochodzenia ruskie­ go, urobionego od litewskiego „Lietuva”, ktoiy przyjąl się tez w języku polskim. W owym czasie plemiona litewskie znajdowaly się na niskim poziomie rozwoju, nie tworzyly nadal panstwowosci, nie mialy jednego języka, wspolnej wiaiy, rožnily się kul­ tūrą. Niemniej, poczynając od IX w., budowano drewniane grody obronne, przy kto­ rych rozwijaly się osady rzemiešlnicze, gdzie istotną rolę odgiywalo platnerstwo (rudy želaza!). Prowadzono wymianę handlową z plemionami nadbaltyckimi, ale tež z paristwami ruskimi, od ktoiych prawdopodobnie jeszcze w XI w. przynajmniej jakas częšc plemion litewskich byla w rožnym stopniu zaležna politycznie, skoro placila daniny.

MENDOG

Litwa pogariska

Zmiana nastąpila w XII w., prawdopodobnie w rezultacie rozdrobnienia feudalnego na Rusi, gdyž coraz slabsze i mniejsze paristewka, tocząc walki między sobą i wrogami ze- SVIendog wnętrznymi, nie byly w stanie utrzymač wplywöw wsröd plemion litewskich. Co więcej, księstwa ruskie zaciągaly walecznych Baltöw do prowadzenia w ich interesie wojen, co mialo dalekosięžne konsekwencje. Pozwalalo bowiem zapoznač się z wyžszą sztuką i techniką wojenną, ale takže slabošciami kontrahentöw i oba te czynniki wykorzystano. Widząc slabošč militamą dužo bardziej bogatych, lepiej rozwiniętych gospodarczo i kulturowo, zasobnych w ludzi i ziemię sąsiadow, Litwini coraz częsciej wykorzystywali okazję do szybkiego wzbogacenia się, naježdžając ich. Owe najazdy mialy początkowo Charakter wylącznie rabunkowy, byly dotkliwe zwlaszcza dla ziem zakonnych w Inflantach i ruskich, jako bogatszych i bardziej rozwiniętych gospodarczo, a potem dopiero polskich. I tak w latach 1201-1240 na ogölem 45 wypraw litewskich przeciw sąsiadom až 21 skierowanych zostalo na Inflanty, 18 przeciw Rusi i 6 na Polskę. Juž jednak w czwartym dziesięcioleciu XIII w. Charakter owych wypraw zacząl się zmieniač — co­ raz częsciej kierowaly się one nie do Inflant, ale na Rus. W latach więc 1241-1263 na zarejestrowanych 30 wypraw až 17 poszlo na Rus, 8 na Polskę, a jedynie 5 na Inflanty. Z pewnošcią owa zmiana wynikala nie tylko z powodu wzrostu potęgi zakonnej po polączeniu się Kawaleröw Mieczowych z Krzyžakami w 1237 r., ale i charakteru wypraw — z lupiežczych na zaborcze. Bylo to rezultatem ogromnej zmiany, do jakiej doszlo na Rusi po tragicznym naježdzie mongolskim lat 1237-1242. Hordy mongolskie nie dotarly do ziem litewskich, ktöiych ksiąžęta, wykorzystując oslabienie wladcöw ruskich, przystąpili do kontrakcji i stali się stroną agresywną, naježdžając najbližszych sąsiadow. Litewscy ksiąžęta nie zawsze prowadzili wojny samodzielnie, niekiedy wchodzili w koalicje z innymi wladcami, plemionami (np. Jačwięgami, Kurami, Žmudzinami), a takže paristwami chrzescijariskimi — Nowogrodem Wielkim, Polockiem, ksiąžętami halickimi, arcybiskupstwem inflanckim, Zakonem Kawaleröw Mieczowych etc. Sprzyjaly te­ mų takže malžeristwa cörek ksiąžąt litewskich, wydanych np. za Wsiewoloda z Jersiki, czy Daniela z Halicza. Z tych kontaktöw dyplomatycznych wiemy, že jeszcze w początkach XIII w. funkcjonowalo wiele paristewek litewskich, ktöre potrafily ze sobą wspölpracowac w sytuacji zagroženia zewnętrznego lub organizowanej wielkiej wyprawy. Tak np. uklad z ksiąžętami halickimi w 1219 r. podpisalo až 21 ksiąžąt litewskich, žmudzkich i Dziawolty, z ktörych 5 tytulowalo się wielkimi, co može s'wiadczyc o istnieniu swoistej konfederacji plemiennej. Može bylo ich zresztą kilka, bo dužą šilą musieli dysponowac kunigasi žmudzcy, gdy w 1236 r. pod wodzą Wykinta potrafili doszczętnie rozbič pod Szawlami wielką wyprawę Kawaleröw Mieczowych i Krzyžakow na swe ziemie. Z pewnošcią więc potrzeba zjednoczenia sil w celu obrony, glöwnie przed agresywnym Zakonem, i do wypraw na sąsiadow byla w tym okresie coraz lepiej dostrzegana przez ksiąžąt i popierana przez elitę rządzącą, ale konkurencja do przywödztwa byla silna, gdyž potęgą dysponowali Torciwil i Edywid, synowie Dowsprunka, wspomniany Wykint, Ruszkiewiczowie i Bulewiczowie. Juž wkrötce jeden z wielkich ksiąžąt, Mendog (Mindaugas) (kto byljego ojcem, nie jest jasne), wladca ziem między Wilią, srodkowym Niemnem i Mereczanką, zgladzil w rožny sposöb wielu owych konkurentöw, częsč przegnal, innych zas zmusil do posluchu lub pozyskal, wchodząc w związki rodzinne, i w ten sposöb zjednoczyl pod swym panowaniem częsč plemion Litwy, Nalszczan, Dziawolty, Upity, Žmudzi, Skalowii, Nadrowii i Sudowii. Öw proces przebiegal chyba przez lata (najprawdopodobniej między 1235 a 1240 r.), z rožnym natęženiem, nie ma13

i

Litwa pogañska Mendog

14

my tez pewnosci, jakie ziemie obj^l. Istotne bylo jednak, ze po raz pierwszy doszlo do powstania paristwa litewskiego, a scislej litewsko-ruskiego, bo pod wladz^ Mendoga znalazly si? tez ziemie ruskie. To dalo asumpt wspólczesnym badaczom bialoruskim do sformulowania kilku koncepcji powstania i istoty pañstwa Mendoga w duchu bialoruskocentiycznym, od najbardziej skrajnego, rewolucyjnego i nie maj^cego wystarczaj^cych podstaw zródlowych Mikoly Jermalowicza, poprzez bardziej umiarkowan^ Alesia Kraucewicza, do najbardziej ostroznej w sformulowaniach Wiaczaslaua Nasewicza. Dwie ostatnie teorie warte s^ odnotowania, choc najcz?sciej w litewskich pracach pomija si? je milczeniem. Sila ksi^z^t litewskich zostala bowiem szybko doceniona w paristwach ruskich, wsród cz?sci których od dawna funkcjonowala instytucja wiecu jako istotnego elementu wladzy, mog^cego str^cac z tronu i powolywac nari kandydatów z zewn^trz, a w innych zachodzila wlasnie ewolucja od ksi?stw do republik arystokratycznych. Bylo to spowodowane wymieraniem miejscowych dynastii (np. Rogwolodowiczów w Polocku) oraz oslabieniem pozycji, a wr?cz upadkiem pod jarzmem mongolskim, Kijowa jako stolicy calej Rusi. Wiemy, ze dosc szybko w r?kach Mendoga znalazly si? ziemie tzw. Rusi Czamej (Nowogródek, Slonim, Wolkowysk, Grodno), ale tez Miriszczyzna i Braslawszczyzna, a nawet na krótko Smoleriszczyzna, przy czym nie wydaje si?, by zdobywal je zbrojnie. Najprawdopodobniej wi?c zostal przez tamtejsze elity wla­ dzy zaproszony na tron, co bylo zjawiskiem znanym i wczesniej praktykowanym takze w stosunku do ksi^z^t litewskich. Co wi?cej, litewskie druzyny docieraly tez do Wolynia, rabuj^c go lub wspieraj^c sily ksi^z^t Bazylego i Daniela w walce z W?grami i Polakami. Podobno nawet Mendog (tak jak wczesniej jego krewny w Polocku Towciwil) mial przyj^c w tym ceíu chrzescijaristwo w obrz^dku wschodnim, co jest malo wiaiygodne. Jak wazne byly jednak w jego powi?kszaj4cym si?, wieloetnicznym paristwie nowe zie­ mie, swiadczy fakt koronowania na króla latem 1253 r. (raczej 29 czerwca niz 6 lipca) w Nowogródku, gdzie posiadal rezydencj?. Wybór tego miasta na miejsce koronacji wy­ daje si? zastanawiajqcy i symboliczny. Najnowsza historiografía litewska kwestionuje przekaz o Nowogródku jako miejscu koronacji, uznaj^c, iz odbyla si? ona w katedrze wileriskiej, co jednak oparte jest na malo przekonywaj^cych dowodach, a forsowane ra­ czej ze wzgl?dów politycznych. Akt koronacji byl z jednej strony zwiericzeniem procesu paristwowotwórczego, a z drugiej posuni?ciem politycznym, wyniklym z mi?dzynarodowych komplikacji, w ja­ kie poczynania Mendoga wczesniej wci^gn?ly mlode paristwo. I tak jego bezwzgl?dnosé, zachlannosc oraz ch?c wyeliminowania ewentualnych konkurentów — Towciwila, Edywida i Wykinta — spowodowala, iz ci poszukali poparcia u ksi?cia halickiego Da­ niela, a do tej koalicji przyst^pili tez Jacwi?gowie, cz?sc Zmudzi, Krzyzacy i arcybiskup inflancki. Wojska koalicji osÍ4gn?ly wiele sukcesów, co zmusilo Mendoga do wyt?zonych dzialari dyplomatycznych, by rozbic jej jednosc i oslabic zagrozenie. Juz w poprzednich latach umial on zr?cznie poruszac si? na arenie mi?dzynarodowej, nawet wchodzic w sojusze z paristwami katolickimi przeciw wrogom niezaleznie od ich wyznania, w tym tez przeciw Krzyzakom. Owe sojusze byly jednak rzadkie i nietrwale, bo w ówczesnej Europie istnienie paristw pogariskich bylo juz anachronizmem, nie pozwalalo na funkcjonowanie mi?dzynarodowe w charakterze równorz?dnego partnera. Mendog doswiadczyl tego niejednokrotnie, byl swiadom istniej^cych uwarunkowari, zagrozeri ze strony katolickich s^siadów nastawionych na silowe szerzenie wiary, ale tez potrzeb budowanego z mozolem paristwa. Cen^ za pozbycie si? cz?sci klopotów bylo przyj?cie chrztu w 1251 r. z rqk Zakonu i zaplacenie za wsparcie cesj^ cz?sci terytorium (któiym moze zreszt^ nie wladal!), ale zysk polityczny byl ogromny, bo dzi?ki wycofa-

niii się Krzyzaków i arcybiskupa inflanckiego z koalicji Mendog mògi rozprawic się z opozycją wewnętrzną oraz zawrzec pokój z Haliczem. Ponadto wejscie, choc czysto formalne, w obręb swiata chrzešcijariskiego mogio przyniešč zdecydowaną poprawę pozycji Litwy w Europie. Mendog zdawal sobie z tego sprawę, a jego starania u papieža Innocentego IV przyniosly rozciągnięcie zwierzchnosci tegož nad Litwą, zgodę na koronację jej wladcy oraz utworzenie biskupstwa misyjnego, czyli tez zaleznego bezposrednio od papieža, co bylo kolejnym duzym sukcesem dyplomatycznym nowego króla. Biskupem zostal w 1253 r. polski dominikanin Wit, który jednak nie objąl diecezji litewskiej. W tej sytuacji arcybiskup inflancki Albert Suerbeer w 1254 r. wyšwięcil na biskupa Chrystiana, któremu Mendog przekazal na utrzymanie resztę Žmudzi. Przyjęcie przez Mendoga chrzescijaristwa zmienilo položenie geopolityczne Litwy, ale przynioslo nowe klopoty wewnętrzne, od rodzinnych zaczynając. Otož, pojąwszy za žonę wdowę po Wismoncie, która przyjąwszy chrzest otrzymala imię Marta i stala się protektorką niemieckiego duchowierìstwa Litwy, Mendog wszedl w ostry konflikt z dziečmi z pierwszej žony, z których na dodatek Wojsielk byl wyznania prawoslawnego i rządzil na Rusi (Nowogródek, Slonim, Wolkowysk). W rezultacie zostal on usunięty do klasztoru w Lawryszowie, a namiestnictwo Rusi Czarnej otrzymal Roman, syn Da­ niela halicko-wlodzimierskiego. Związki z tymže wzmocnilo równiez malzerìstwo jego drugiego syna Swaromira (Szwarna) z siostrą Wojsielka. Pozostali synowie Mendoga z pierwszej žony mogli spodziewac się objęcia tronu królewskiego (w 1255 r. papiež zgodzit się bowiem na koronację następcy), ale musieli bardzo zie widziec silną pozycję macochy i jej zabiegi o promocję dia swego potomstwa. Do tego nie wyrózniali się oni specjalnymi przymiotami, więc prawą ręką starzejącego się króla zostal zdolny wódz i polityk, syn jego siostry, Trojnat. Przyjąl on postawę przywódcy obozu narodowego, wrogiego Niemcom — tak wewnątrz kraju (duchowni katoliccy i popierająca ich królowa Marta), jak i w postaci falszywych sojuszników zewnętrznych (Zakonu Krzyžackiego), którzy przejąwszy dužą częs'č Žmudzi, przerwali naturalny proces jednoczenia ziem litewskich. Trzeci obóz, prawoslawny, skupil się wokól Wojsielka. Katolicyzm chyba raczej bezkonfliktowo przyjąl się wsród litewskiej arystokracji związanej z dworem królewskim, choc byč može rację ma Edvardas Gudavičius, twierdząc, iž wychowana przez ruskie i polskie mamki, przyjęla ona postawę synkretyczną — na zewnątrz opowiadala się za chrzescijaristwem, a wewnątrz wciąž dochowywala wiernosci swym starym bogom. Pokojowe stosunki Litwy Mendoga z Zakonem Krzyžackim umozliwily tenui ostatniemu skoncentrowac sily na podboju ziem pruskich i Žmudzi. Przynajmniej w tym drugim przypadku, i to mimo znaczącego sukcesu w postaci pobudowania strategicznej twierdzy w Memlu (Klajpedzie), Krzyžakom się nie udalo, a na domiar zlego 13 lipca 1260 r. w pobližu jeziora Durbe poniesli straszliwą klęskę w bitwie, tracąc kwiat rycerstwa z mistrzem krajowym inflanckim Burchardem von Hornhausen i marszalkiem pruskim Heinrichem Botelem na czele. Bitwa ta wstrząsnęla Zakonem i pokazala šilę konfederacji žmudzkiej. Mendog do tej рогу zachowywal daleko posuniętą rezenvę wobec wydarzeri na Žmudzi, antykrzyžackich powstari w Prusach i Kuronii. W 1261 r. konfederacja žmudzka poprosila jednak o przyjęcie jej pod wladzę króla Litwy i mimo wahari tegož, pod wplywem Trojnata w Wilnie, zdecydowano о wypowiedzeniu wojny Zakonowi. Owa zmiana polityczna przyniosia tež usunięcie reszty niemieckich duchownych z Litwy (częšč wraz z biskupem Chrystianem uciekla juž w 1259 r. w sytuacji najazdu Tatarów na Litwę), ale na zerwanie z Rzymem król się jeszcze nie zdecydowal. Początkowe niepowodzenia w wyprawie na Inflanty wzmocnily zresztą pozycję otocze-

Litwa poganska Mendog

15

Litwa poganska Od Trojnata do Witenesa

nia krôlowej Marty, ale Trojnat powetowal sobie upokorzenia wyprawą na Mazowsze w 1262 r., w toku ktôrej zginąl ksiąžę Ziemowit I, zabrano masę jericôw i skarbôw, a Prusowie uzyskali tak potrzebne im wsparcie przeciw Krzyžakom. Pozycja Trojnata na Litwie wzmocnila się, przeto gdy Mendog zrazil sobie po raz kolejny częšc arystokracji i rodziny, pošlubiając po smierci Marty jej siostrę, odebraną šilą nalszczarîskiemu kunigasowi Dowmontowi, postanowiono dzialač. W korîcu 1263 r. Dowmont zamordowal Mendoga oraz jego synôw Ruklisa i Rupejkisa, ale Wojsielkowi udalo się zbiec do Pinską. Trojnat, wykorzystawszy Dowmonta, zostal panem sytuacji, pozbyl się wiçc konkurentôw i zasiadl na tronie Litwy.

OD TROJNATA DO W ITENESĄ Panowanie Trojnata przynioslo powrot do pogaristwa, co oznaczalo upadek międzynarodowego znaczenia paristwa w swiecie chrzescijanskim, ale tež kontynuację antyniemieckiej polityki przez wspieranie Prusow, Jačwięgow i Kurow, co bylo politycznie najbardziej dla Litwy korzystne. Wybitny wodz, wielokrotny pogromca Krzyžakow, ale tež bezwzględny lupiežca ziem polskich, nie potrafil chyba sobie poradzič na plaszczyžnie ideologicznej z dylematem, jak pogodzič katolicyzm z wojnami z katolickimi paristwami. Wybor opcji pogariskiej nie rokowal Litwie nadziei na spokoj i sukcesy w wojnach z licznymi przeciwnikami. Nie bylo mu dane tego doczekač, bo juž w 1264 r. zostal zamordowany przez stronnikow Wojsielka, ktorzy osadzili najstarszego syna Mendoga na tronie Litwy. Napotkal on jednak na opor kunigasow Nalszczy i Dziawolty wiernych Trojnatowi i Dowmontowi, ale dzięki pomocy militarnej szwagra, Szwarna, po kilku latach udalo mu się pokonač przeciwnikow i zająč ich ziemie. Wydaje się, že utracil wplyw na Žmudž, co može naležy wiązač z powrotem do dobrych stosunkow z Zakonem. Umožliwilo to Krzyžakom dokoriczenie podboju ziem Prusow i Kurszow. Wojsielk zresztą, zgodnie ze zložonym w chwili objęcia tronu slowem, po trzech latach wrocil do klasztoru, a rządy przekazal w 1267 r. Szwarnowi, co z jednej strony przeksztalcilo Litwę w rodzaj protektoratu księstwa halicko-wlodzimierskiego, a z drugiej powoli ugruntowywalo w nim wplywy prawoslawia, zdobywającego sobie wyznawcow wsrod litewskiej elity wladzy. Na arenie międzynarodowej Szwarno kontynuowal politykę Wojsielka — dobrych stosunkow z Zakonem, co zresztą nie na wiele Litwie się zdalo. Autorytety polityczne w zachodniej Europie z papiežem Klemensem IV na ežele, korzystając z uzyskanego niegdys przez Litwę statusu lenna s'w. Piotrą, postanowily bowiem przywrocic w niej katolicyzm, czego rezultatem bylo m.in. uznanie w 1268 r. krola czeskiego Przemysla II za następcę Mendoga, a ten chcial osadzič na tamtejszym tronie jako wasali ksiąžąt polskich. Potęžne znaczenie zyskal tež w walce o przywrocenie katolicyzmu na Litwie Zakon Krzyžacki, ktory poza argumentaeją formalną mial w swych rękach tytulame biskupstwo litewskie, gdy to po smierci Chrystiana (po 1271 r.) zostal biskupem Krzyžak Jan, a do tego zacząl się poslugiwač sfalszowaną darowizną Mendoga na swoją rzecz. Polityka Szwarna w takiej sytuacji nie odpowiadala dužej ezęsei litewskiej elity wladzy, ktora chciala odsunięcia Rusinow i powrotu do wypraw na bogate ziemie paristwa zakonnego. W 1269 r. doszlo do wygnania tego wladcy, a tron objąl duchovvy kontynuator myšli Trojnata, ksiąžę kiernowski Trojden. Ten kolejny wybitny wodz i organizator litewski najpienv poradzil sobie z pretensjami do tronu ksiąžąt halickich, choč wojna z nimi miala zmienny przebieg, a następnie

rozpocząl wyprawy do Inflant. Mimo sukcesöw militarnych w bitwach nie byl jednak w stanie zapobiec dokoriczeniu przez Zakon podboju ziemi Kurszöw i Prusöw ani rozpoczęciu podboju Nadrowii, Sudowii (Jacwięgow) i Skalowii, ale w miarę swoich možliwosci wspieral ich militarnie, przyjmowal pod swe skrzydla uciekinieröw. Sukcesy Litwinöw, zwlaszcza w starciach z Zakonem Inflanckim i Polską, przyniosly Litwie wzmocnienie terytorialne paristwa (czasowe przylączenie się dori Žemgalii i Žmudzi), a takže wzrost jego międzynarodowej pozycji w regionie, czego wyrazem byl slub siostry Trojdena Gaudemundy-Zofii z Boleslawem II z Plocka. Związki dynastyczne z Piastami mialy swe znaczenie nie tylko w kontekšcie stosunköw z Zakonem, ale i ziemiami ruskimi. Na nie bowiem kierowala się glöwna uwaga wladcöw litewskich, ktörych krewni, wchodząc w związki rodzinne z miejscowymi dynastami, mieli do odegrania wažną rolę polityczną w systemie tworzenia sojuszy Lupiežczy Charakter paristwa ciągnącego dochody z wypraw wojennych nie zmienil się jednak, przeto sąsiedzi Litwy przezywali okresowe najazdy, przy czym dotyczyly one nie tylko ziem polskich, ale tež krzyzackich, choč w stosunkach z tymi ostatnimi Litwa ciągle stanowila obiekt stalej agresji i juz od korica XIII w. musiala przede wszystkim się bronič. Jeszcze inaczej wyglądaly w tym czasie stosunki Litwy z paristwami ruskimi, z ktörych halicko-wolyriskie potrafilo wykorzystac zaangazowanie przeciwnika w konflikt z Zakonem i zdobyc Wolkowysk (1289 г.), a na pewien czas spod wladzy Wilna wypadl tež Polock. To jednak glöwnie Rus stanowila obiekt stalej ekspansji militarnej i politycznej Litwy, ktöra wykorzystywala bezwzględnie slabosč jej paristewek i systemöw wladzy dla przejęcia nad nimi kontroli. Wreszcie Litwini pröbowali wygrywac stale napięcia na linii Zakon Inflancki — arcybiskup ryški i mieszczaristwo tego potęžnego hanzeatyckiego centrum handlowego, zawierając z zainteresowanym handlem z Litwą miastem sojusz militarny. Ze s'miercią Trojdena (1281-1282) lączy się w historiografii przejsciowy kryzys pari­ stwa litewskiego, oslabienie jego roli militarno-politycznej, со nie wydaje się do korica usprawiedliwione. Niewątpliwie jednak istnieją problemy ze wskazaniem, kto byl wladcą bezpošrednio po Trojdenie (moze Dowmont, ktöry zginąl w 1285 r.?), trudno tež zaprzeczyc, že jego synowie i kolejni wladcy — Budikid i Budiwid (Pukuwer) — nie byli osobistosciami dorownującymi mu czynami wojennymi (choc sukcesy tež odnosili) i horyzontami intelektualnymi. Zapewne zresztą początkowo drugi byl submonarchą przy pierwszym, bo taki model rządow juž w tym czasie chyba przyjąl się na Litwie i mial on swoje uzasadnienie praktyczne. Wielki ksiąžę rezydowal w Wilnie, а jego zastępca w Trokach (księstwo trockie), skąd kierowali swą uwagę na dwa glöwne kierunki dzialania — poludniowy wschöd i pölnocny zachöd. Wyražnie widac to tež po następnej parze rządzącej synu Pukuwera Witenesie (1295-1316) jako wielkim księciu oraz jako submonarsze — bracie (nie wiadomo jednak, czy rodzonym) Giedyminie. Kontynuowali oni politykę poprzedniköw, organizując lupiežcze najazdy na ziemie polskie (w 1294 r. na Lęczycę, w 1295, 1296 i 1304 r. — ziemię sandomierską, w 1300 r. — ziemię dobrzyriską, w 1305 i 1306 r. — Kalisz), pruskie Krzyžakow i Inflanty, w ktörych wykorzystując ostre konflikty między Zakonem a Rygą i jej arcybiskupem, zawarli sojusz z tymi ostatnimi. Umožlhvilo to Witenesowi nie tylko oslabic Zakon Inflancki, ale tež podporządkowac sobie scisle Polock (1307 r.). Bylo zaš to o tyle istotne, že w ciąglych starciach z Krzyžakami z Prus Litwa znajdowala się w defensywie (choc wielokrotnie urządzając najazdy odwetowe), tracąc nie tylko swe ziemie nad Niemnem (w 1313 r. Zakon pobudowal na prawym jego brzegu strategiczną twierdzę Christmemel), ale tež wplywy na Žmudzi, a rejzy rycerzy zakonnych sięgaly Nowogrödka. Witenes mūšiai nie tylko prowadzic wojny, ale przede wszystkim zająč się sprawami wewnętrznymi, glöw-

Litwa poganska Od Trojnata do Witenesa

17

nie opozycją žmudzkich wielmozów. Po j ego smierci wladzę objąl Giedymin (1316— 1341), który odpierając najazdy krzyžackie, odniósl sukcesy militarne w 1320 i 1322 r., co umozliwilo mu zorganizowanie kilku wielkich najazdów na Prusy, a takže na ziemię do witenesa dobrzyiiską i Mazowsze oraz przylączenie do Litwy Podlasia (ok. 1323- 1324). Te suk­ cesy Giedymina sklonily Zakon Krzyžacki do zawarcia z nim w 1324 r. czteroletniego rozejmu. Prowadząc wojnę z Krzyžakami, wielki ksiąžę nie spuszczal takže wzroku z księstw ruskich, wykorzystując každą nadarzającą się okazję do umocnienia tam swej pozycji. Glównie polegalo to na ich pokojowym lub zbrojnym zajmowaniu oraz bronieniu zdobyczy przed konkurentami militarnie lub drogą sojuszy pieczętowanych związkami malženskimi. Sukcesy byly zas oszalamiające, bo gdzieš w początkach XIV w. (a može jeszcze za rządow Witenesa) podporządkowaly się Litwie księstwa minskie, turowskie i pinskie, w 1320 r. zas witebskie. Ježeli dodamy do tego juž wczes'niej uzyskane tereny Rusi Czarnej, a takže panowanie litewskich ksiąžąt w Kijowie i Pskowie, to ziemie ruskie stanowily juž bardzo znaczącą częšc parìstwa litewskiego (co od czasów Giedymi­ na podkres'lala tež oficjalna tytulatura), wzmocnity jego potencjal militamy, a ponadto byly one na zdecydowanie wyžszym poziomie rozwoju gospodarczego i kulturalnego, z rozwiniętym językiem pisanym, masą chrzescijariskich (prawoslawnych) wyznawców, których szeregi zasilali nie tylko litewscy možnowladcy, ale przede wszystkim osiadający tu Giedyminowiczowie, ženiący się z miejscowymi księžniczkami, przyjmującymi ich zwyczaje. Nic więc dziwnego, že chcąc bezkonfliktowo wchlonąč Ruá, wielcy ksiąžęta w latach 1316-1317 postarali się o otrzymanie w Konstantynopolu zgody na powolanie metropolii litewskiej, co bylo ogromnym sukcesem politycznym. Istotnym elementem w polityce wobec ziem ruskich byl tež sojusz Litwy z księstwem twerskim, jednym z kilku centrów politycznych tego regionu Europy. Dalo to Litwie pozycje wažnego rozgrywającego w walce o zjednoczenie ziem ruskich pod swoją wladzą, choč tym samym wciągalo ją w konflikt ze Zlotą Ordą. Pomagaly temų rowniež związki rodzinne, Giedy­ min bowiem docenial znaczenie malžehstw w realizacji swych koncepcji politycznych i bardzo dbal o wykorzystanie w tym celu swego licznego potomstwa. W rezultacie w większosci ženilo się ono z ksiąžętami i księžniczkami ruskimi. Co prawda, nie ma pewnosci, kim byly žony synów Giedymina — Narymunta-Hleba, Witolda, Olgierda, Koriata-Michala, Jawnuty-Iwana i Monwida — ale są przypuszczenia, že w większosci byly Rusinkami, a Lubart-Dymitr dwukrotnie takowe pos'lubil. Z szes'ciu jednak znanych córek až cztery poszly za ksiąžąt ruskich — jedna (Maria) za wielkiego księcia twerskiego Dymitra „Wielkie Oczy”, druga (Eufemia?) za Boleslawa Jerzego Halicko-Wlodzimierskiego (ale Piasta z Plocka), trzecia (Helena?) za Andrzeja Kozielskiego, a czwarta (Aigusta-Anastazja) za Siemiona Dumnego, wielkiego księcia moskiewskiego. Jedynie dwie poslubily Piastów z ziem polskich: Elžbieta-Waclawa — księcia plockiego (notabene ojea ww. Boleslawa Jerzego!), a Aldona-Anna — królewicza Kazimierza, co zresztą tež bylo nie tylko bardzo wažnym dzialaniem dyplomatycznym w stosunkach z Zakonem i Rusią, ale i zmianą založeri wczesniejszych, czyli — jesli rację mialby Stephen Rowell — wzmacniania wrogów Moskwy i Polski. Giedyminowi nie wszystko jednak udawalo się w walce o ziemie ruskie. Przede wszystkim problemy byly z Moskwą, która pod panowaniem Jana Kality weszla w so­ jusz ze Zlotą Ordą i dzięki temų zlamala definitywnie potęgę Tweru, sojusznika Litwy. Co więcej, metropolita Calej Rusi, przenióslszy się czasowo do Moskwy, oddawal jej kontrolę nad strukturami koscielnymi, uzyskal zgodę Konstantynopola na likwidację metropolii litewskiej i nie pozwolil na powolanie biskupstwa pskowskiego. Giedymin Litwa pogañska

potrafil jednak nie tylko ustanowic biskupem w Pskowie oddanego sobie Rurykowicza z Tweru, ale i osadzil w Nowogrodzie Wielkim swego syna Narymunta oraz objąl Pro­ tektorat nad niezwykle waznym strategicznie Smoleriskiem i Briariskiem. Ku Litwie zaczęli tež sklaniac się wladcy Nowogrödka Siewierskiego i Czernihowa, co ostatecznie uksztaltowalo dwubiegunowy uklad potęg rywalizujących o panowanie na Rusi. W tej sytuacji Jan Kalita postanowil przejąc inicjatywę, ženiąc swego syna z corką Giedymina, co dawalo szansę wykorzystania tego związku w walce o ziemie ruskie oraz ingerowania w stosunki wewnątrzlitewskie. Slabos'cią Giedymina w tej rywalizacji bylo tež to, že w tradycji ruskiej wladca byl waznym elementem funkcjonowania Kos'ciola prawoslawnego, jego opiekunem, a wielki ksiąžę litewski wciąž funkcjonowal jako poganin. I mimo iž przyjąl na siebie ową rolę opiekuna, že mial wsparcie prawoslawnych czlonköw swej rodziny i sojuszniköw zewnętrznych, že pozyskal częšč hierarchii, nie potrafil ostatecznie stworzyc litewskiej metropolii, ktöra bylaby skuteczną przeciwwagą dla moskiewskiej. Moskwa nie omieszkala tego wažnego elementu propagandowo wykorzystač. Giedymin nie mögl sobie zas pozwolic na przyjęcie, wzorem dzieci, prawoslawia, bo przez obie strony (litewską i ruską) traktowany byly jak obcy. Ponadto przyjęcie tego wyznania przez calą Litwę grozilo jej rozplynięciem się w ruskim, prawoslawnym žywiole, czyli de facto likwidacją tožsamosci i paristwowosci. Z pewnošcią utwierdzala go w tym takže litewska elitą wladzy, ktöra musiala widziec w tym zagroženie dla swej pozycji w paristwie. Pozostawalo więc Giedyminowi i jego następcom liczyc na pozycję zdobytą w księstwach ruskich przez dynastię i šilę militarną paristwa. Z tym bylo jednak rožnie i jeszcze przed polową XIV w. Litwa utracila wplywy w Nowogrodzie Wielkim oraz Briarisk, ale w jakiejs mierze zrownowažylo to objęcie przez Lubarta wladzy w księstwie halicko-wlodzimierskim. Nie godząc się na przyjęcie chrzescijaristwa wschodniego, Giedymin nie zdecydowal się jednak rowniež na katolicyzm, chociaž poczynil pewne kroki w kierunku oswojenia spoleczeristwa z tą wiarą (zgoda na dzialalnošc dominikanöw i franciszkanöw w Wilnie i Nowogrödku, ktörych zresztą wykorzystywal w swej kancelarii), deklarowal chęč jej przyjęcia swym ryskim sojusznikom i proponującemu mu to papiežowi Janowi XXII, ale nie omieszkal przy tym swoją wstrzemięžliwos'c uzasadnic wrogimi poczynaniami Zakonu, ktöry w owym czasie znalazl się w obozie przeciwniköw papieža pod sztandarem cesarza Ludwika Bawarskiego. Gdy jednak papiež wyslal na Litwę swych legatöw, Giedymin wyparl się publicznie chęci przyjęcia chrztu (1324 r.), podobno pod silnym naciškiem swych doradcöw pogahskich i prawoslawnych, inspirowanych przez Krzyžaköw. W rzeczy samej wladca Litwy nie widzial korzysci politycznych w przyjęciu katolicyzmu za pos'rednictwem Zakonu. Bardziej odpowiadaloby mu szukanie pomocy u wladcöw Czech lub Węgier, co jednak w öwczesnej sytuacji nie bylo tež rozwiązaniem wlas'ciwym ze względu na konflikt z Węgrami o Halicz i dobre stosunki Luksemburgöw z Zakonem. Niespodziewanie Giedymin znalazl bardzo wygodnego sojusznika w nowym krölu Polski — Wladyslawie Lokietku, z ktörym w 1325 r. zawarl sojusz militarny wzmocniony malžeristwem ich dzieci. Dalo to obu sojusznikom zupelnie nowe možliwošci polityczne oraz wzrost potęgi militarnej w kontaktach ze wspölnym wrogiem — Zakonem Krzyžackim. Ich wspölna akcja przeciw Brandenburgii w 1326 r. pokazala ową šilę, ale tež zakoriczyla wspolpracę papieža Jana z poganinem Giedyminem, bo nie bylo na nią przyzwolenia katolickiej Europy. Sojusz z Polską, choc przetrwal tylko kilka lat, przyniösl Litwie spore korzysci, tak w stosunkach z Nowogrodem (1326 r.), jak i w powstrzymaniu tragicznego najazdu krzyžackiego na Žmudž (1329 r.). Po raz pierwszy tež pokazal jej nową drogę wejscia do grona paristw kultury laciriskiej, co bylo jedy-

Litwa poganska Od Trojnata do Witenesa

19

Litwa pogahska Panstwo

szans^ na zachowanie wlasnej tozsamosci. Niestety, slaba Polska nie byla odpowiednim gwarantem potrzeb tez slabej Litwy, ktora po rozpadzie sojuszu doznala wielu porazek w starciach z Zakonem, stala si? obiektem nadania dla tegoz przez cesarza Ludwika (1337 r.), co jeszcze wyrazniej pokazalo, ze chrzest Litwy jest spraw^ niecierpi^c^ zwloki. Bye moze Giedymin na to si? wreszeie zdecydowal, i to za poSrednictwem Luksemburgow z Czech oraz paristw tzw. ukladu wyszehradzkiego, ale zmarl w 1341 r., nie doprowadziwszy dziela do szcz?sliwego zakoriczenia.

PANSTWO

20

W ХІІІ-ХГѴ w. panstwo litewskie zmienialo i w rezultacie ogromnie zmienilo swe terytorium. Wplynąl na to zaröwno proces jednoczenia plemion litewskich, jak i pierwszy etap podporządkowywania sobie ziem ruskich. Z terytorium Auksztoty, skupionego wo­ köl Wilna, gdzies' mi?dzy Dziewaltowem, Ucianą, Swirem, Holszanami, Ejszyszkami i Olitą, tworzącego j akis' rodzaj konfederaeji ze Žmudzią, w ciągu kilkudziesi?ciu lat wladcy litewscy stworzyli panstwo obejmujące pröcz owej Auksztoty takže Nadrowi? i Sudowi? (ostatecznie w wi?kszos'ci utracone na rzecz Zakonu Krzyžackiego) oraz ruskie ksi?stwa nowogrödzkie, slonimskie, wolkowyskie, miriskie, polockie, witebskie, turowskie, piiiskie, kobryriskie, brzeskie (czyli najogölniej ziemie do Dniepru i Prypeci), kontrolowali takže ksi?stwo kijowskie i Wolyri. Ponadto w sklad paristwa litewskiego weszlo zabrane Mazowszu Podlasie, a bardziej plynne byly jego związki z ciągle pröbującą zachowac samodzielnosč Žmudzią. Przyjmuje si?, že na ziemiach plemion litewskich (zajmujących ok. 80 tys. km2) mieszkalo w XIII w. ok. 300 tys. ludzi, co daje g?stos'c zaludnienia 4 osoby na km2. Ziemie zaš ruskie i Podlasie zajmowaly obszar wielokrotnie wi?kszy, choč bardzo zröznicowany, jes'li chodzi o zaludnienie. Ludnos'ci ruskiej bylo jednak z pewnos'cią wi?cej niž litewskiej, а tym samym ksi?stwa ruskie stanowily cenny klejnot w litewskiej koronie, tak jes'li chodzi o potenejal gospodarczy, jak i militarny. Niemniej stworzone panstwo, choč o litewsko-ruskim charakterze, bylo formalnie litewskim, stworzonym przez litewskie dynastie, dla Litwinöw, ktörzy bardzo dlugo odgiywali w nim rol? dominującą. Tworzące si? panstwo litewskie (juž w XIII w. nazywane Wielkim Ksi?stwem) przechodzilo od Stadium spoleczenstwa rodowego, przez plemienne kierowane przez lokalnych kunigasöw, do form bardziej zorganizowanych, najpierw konfederaeji plemiennej na pewnym terytorium, prawdopodobnie 0 nietrwalym skladzie, raczej doražnie organizowanej na potrzeby wojenne, а wreszcie prymitywnej paristwowos'ci о charakterze patrymonialnym. Na czele tego paristwa stal wladca (jego tytul byl rözny, najwlas'ciwszy to wielki ksiąž? dla odröznienia od masy innych, a z pewnos'cią jedynie Mendog mial prawo tytulowac' si? ostatecznie krölem, choč niekiedy okres'lano tak i jego nast?pcöw), b?dący najwyzszym wodzem, s?dzią i kapianem. W rządach pomagali mu przede wszystkim krewni, ale takže wybrani kunigasi tworzący rad?, ktöra w XIV w. zostala rozszerzona liczebnie w stosunku do okresu wczes'niejszego, bo w jej sklad weszli tež wybrani wasale i wieley namiestnicy. Bylo to cialo doražnie zwolywane przez wladc?, mające tylko glos doradezy. Ponadto niekiedy odwolywal si? on jeszcze do zdania wiecöw, choc niezbyt ch?tnie je zwolywal lub starai si? ich kompetencje ograniczac raczej do celöw sądowych (кору). Istotną rol? odgrywali zwlaszcza czlonkowie dynastii, ktörzy czuli si? wlas'cicielami paristwa, а ich reprezen-

taniem byl wielki ksiąžę, mający prawo dysponowac domeną i dowolnie wymieniac jej zarządcow. Nie do korica prawdą jest jednak, že wladza wielkiego księcia byla dziedziczna, i to wedlug jasnych regu!. Moze o tym swiadczyc ewentualny fakt rządow Dowmonta po Trojdenie, jak i przejęcie wladzy przez Witenesa, a po nim jego brata Giedymina, mimo ze ten pierwszy mial syna (ktöry jednak može zmarl za mlodu). Wyražnie widac to po następcach Giedymina. Z osmiu znanych jego synöw wladzę najpierw objąl piąty (czwarty žyjący) — Jawnuta (Iwan) (1342-1344), potem starszy od niego Olgierd (1344/1345-1377), a wreszcie jego czwarty syn z drugiej zony — Jagiello (1377-1434). Wszystko to niezawodnie swiadczy o elekcyjnos'ci tronu litewskiego, choč w obrębie dynastii. Zresztą w systemie funkcjonowania paristwa litewskiego (a faktycznie litewsko-ruskiego) czlonkowie dynastii odgrywali bardzo wažną rolę, co uwidocznilo się zwlaszcza za bardzo rozrodzonych Giedyminowiczow. Otrzymywali oni udzialy (księstwa) w samej Litwie (Troki, Žmudž, Grodno), ale przede wszystkim zarząd (namiestnictwa) księstw ruskich lub wladzę ksiąžęcą w nich decyzją miejscowych kręgow wladzy. Jako dynasci litewscy przy tej okazji wciągali jednak dane terytorium w krąg bezposrednich wplywöw Wilna, co najczęšciej skutkowalo ich wejsciem w sklad monarchii. Nie bylo jednak jeszcze w pelni wyksztalconych instytucji administracyjnych, ktöre dopiero organizowaly się, wzorując się gtöwnie na rozwiązaniach obcych. Na ežele struktury terytorialnej stall namiestnicy i starostowie, czyli jednoczesnie zarządcy administracyjni paristwa, nižej od nich eiwunowie. Terytorium paristwa skladalo się przede wszystkim z domeny wladey zajmującej centralną i wschodnią ezęse Litwy, pokiytej siecią zamköw i dworöw, ktöre byly centrami administraeji lokalnej o znaczeniu militarnym i gospodarezym (starostwa i wlos'ci z eiwunami na ežele). Paristwo stalo się więc coraz bardziej sprawną machiną przygotowaną do prowadzenia wojen. W procesie unowoczesniania paristwa litewskiego istotną rolę odegraly wzory obee — ruskie i krzyzackie. Lokalni wladcy (kunigasowie) utracili znaczenie polityczne i tworzyli jedynie elitę wladzy wprzęgniętą w system paristwowy na wzör wasali. Plemienne struktury zastępowane byly przez system feudalny, co znajdowalo zrozumienie elit rządzących widzących korzys'ci z posiadania silnego, zjednoezonego woköl jednego wladcy paristwa. Owe zmiany strukturalne byly konieczne wobec toczonych niemal ciągle stare z sąsiadami — obronnych i wypraw na ich ziemie. Odrębny status miala zawsze Žmudž, ktörej lokalną specyfiką byly rządy licznych kunigasöw, a następnie možnych przywödcöw drobnych ziem (eiwuristw). Swej szerokiej autonomii Žmudž silnie bronila, co taktycznie związalo ją w XIV w. bardziej z Trokami niž z Wilnem. Nie bylo tu praktycznie administraeji wielkoksiąžęcej (z wylączeniem ziemi szawelskiej), nie bylo centrum (stolicy), a wojska zwolywal nie wielki ksiąžę, ale zjazd miejscowych wielmozow bez jasno okreslonych zresztą prerogatyw i skladu. Co więcej, wojsko to nie moglo bye uzywane poza granicami swej ziemi. Rozrastające się na wschöd i poludnie paristwo litewskie stalo się w zasadzie rodzajem federaeji wlasciwej Litwy i funkcjonujących wedlug wlasnych praw, mających wlasne struktury spoleczne, rozwiązania ustrojowe i prawne księstw ruskich, najczęšciej rządzonych przez czlonköw dynastii, ale związanych z Litwą dos'c specyficznymi i röznorodnymi formami zaležnošci. Pozycja Giedyminowiczow byla w nich tež ograniezona przez tzw. starinę, czyli lokalne prawa i stosunki ekonomiczno-spoleczne oraz koniecznos'č wyznawania prawoslawia. Na ogöl owe dwie ezęsei nie funkcjonowaly jesz­ cze wspölnie, ich spoleczeristwa (bojarzy) nie stworzyly jednosci, czemu na przeszkodzie staly wiara, język, zwyczaje i przede wszystkim pozycja w paristwie. Oczywis'cie ist-

Litwa pogariska Panstwo

21

Litwa pogahska Spoteczenstwo

nialy między nimi kontakty, nawet związki rodzinne, ale glöwnie dotyczyly one samej dynastii Giedyminowiczöw, niektörych rodzin ksiąžęcych i ich bojaröw, a związane to bylo z pelnieniem na Rusi rožnych funkcji administracyjnych i wojskowych. Gwaltownie powiększające się paristwo, prowadzące wyraznie dwutorową politykę — inną na ziemiach ruskich, inną wobec sąsiadow z pölnocy i zachodu, juž pod koniec XIII w. wprowadzito instytucję submonarchy, a więc system diarchii, a następnie podzial domeny na dwa księstwa — wileriskie i trockie (to spotykamy w 1337 r.), ktčry okazal się došč tnvaly. Na uslugach wladcy zostawalo tež wojsko, przebywające w zamkach, a będące glöwnie konnicą, raczej lekko uzbrojoną, poslugującą się oszczepami i mieczami (dlugimi nožami).

SPOLECZENSTWO Wzmocnieniu potencjalu paristwa služyly wyražne przemiany w rozwoju gospodarczym kraju. W XIII-XIV w. zaczęiy się na Litwie dopiero ksztaltowac stosunki feudalne, choč owych feudalöw (przyjmujących ruski termin „bojarzyn”) bylo niewielu. Początkowo gorną warstwę spoleczenstwa stanowili litewscy kunigasi, ktörzy dysponowali znacznym majątkiem (ziemia, grody), mając na swych uslugach bojaröw, wywodzących się z kategorii tzw. dobrych ludzi, ktörzy röwniez posiadali niewielkie nadzialy ziemskie z zamieszkującymi ją poddanymi i niewolnikami. Kunigasi i ich bojarzy tworzyli druzyny zbrojne, ktöre musialy się stawic na žądanie wladcy. Wyprawy wojenne przynosily lupy i niewolniköw, co bogacilo dodatkowo kunigasöw i bojaröw, ktörzy tym samym zainteresowani byli w przejmowaniu nowych ziem i podporządkowywaniu sobie ludnosci wolnej. Owi wolni chlopi stanowili zas większošc spoleczenstwa, tworząc wspölnoty terytorialne zwane polami (lit. laukas). Z nich wyodrębnialy się następnie wspölnoty gminne 0 charakterze administracyjno-skarbowym, tworzone przez urzędnikow wladcy lub bojara. Žyli w nich chlopi zaležni, a zarządzali nimi ciwunowie. Obie kategorie chlopöw zobowiązane byly do dostarczania danin w naturze (ziarno, siano, wosk, miöd, futra etc.) i srebrze (tzw. srebszczyzna), do wykonywania pewnych powinnosci na rzecz paristwa i wladcy (dozör drög i przepraw, stad konnych, budowa grodöw). W owym czasie nie bylo jeszcze dužej rožnicy formalnej między wolnym chlopstwem a bojarami, bo obie warstwy uczestniczyly w wojnach, więc chlopi mieli tež szansę wzbogacenia się 1wejs'cia do grona bojaröw. Rozpowszechnione za to bylo niewolnictwo o rožnorodnych formach, związane tak z naplywem jericöw (brancöw) wojennych, jak i rozwojem stosunköw wlasnosciowych. Powoli zaczynala się tež wöwczas tworzyc wielka wlasnosc ziemska, dzięki nadaniom wladcöw, ktörych odbiorcami byli ich doradcy i wodzowie. Wojny wewnętrzne w trakcie rządow i po šmierci Mendoga usunęly z widowni większosč kunigasöw, a ich ziemię przejęli wladcy, ktörzy stali się nominalnie jej jedynym wlas'cicielem i rozporządzali nią wedlug swej woli. Owa ziemia tworzyla domenę ksiąžęcą. Wladcy byli zain­ teresowani pelną kontrolą nad bojarami, utrzymaniem ich w zaležnošci i služebnosci, ingerując w ich žycie i stosunki wlasnosciowe. W większošci ziemie litewskie zamieszkiwalo spoleczenstwo rolnicze, w ktörym w XIII w. upowszechnila się dwupolöwka, zaczęto stosowac želazne narzędzia, upra-

wiac warzywa i owoce. Powoli rozwijal si? tez handel zagraniczny oraz rzemioslo oparte na cywilizacyjnych zdobyczach Zachodu i Rusi, sk^d czerpano tez fachowców. Pozwalalo to na wzrost dochodów spoleczeristwa i skarbca wielkoksÌ4z?cego. Potrzeby militarne wymuszaly budow? zamków (w tym murowanych), wokól których powstawaly osady rzemieslnicze, osadzano chlopów dia zapewnienia zalogom zywnos'ci, a tym samym tworzyly si? rynki lokalne, rozwijal si? handel wewn?trzny.

Litwa pogariska Gospodarka

GOSPODARKA W XIV w. indywidualne gospodarstwa chlopskie stosowaly juž trójpolówk?, a udoskonalone narz?dzia pracy pozwalaly na zwi?kszoną produkcj?, co z jednej strony umožliwialo sprzedaz jej nadwyzek, a z drugiej powodowalo rozwarstwienie spoleczne. Obok tego rozwijaly si? takie tradycyjne dziedziny, jak hodowla (w tym koni), rybolówstwo, lowiectwo, a zwlaszcza bartnictwo, czemu sprzyjaly naturalne bogactwa Litwy. Glównymi towarami eksportu byly futra i wosk pszczeli. W takiej sytuacji rósi popyt na towary luksusu, produkcj? rzemiešlniczą, stymulującą rozwój róznych dziedzin rzemiosla, jego specjalizacj?, samodzielnos'c, a w rezultacie tworzyl si? rynek wewn?trzny. Wyodr?bnienie si? rzemiosla i handlu umozliwialo rozwój osrodków typu miejskiego, które wyksztalcily si? z licznych podgrodzi w XIV w., ale nie bylo mieszczarìstwa w jego ksztalcie zachodnioeuropejskim. Co prawda Giedymin kilkakrotnie wydawal odezwy zach?cające cudzoziemskich (zwlaszcza niemieckich) rycerzy, mieszczan i chlopów do osiedlania si? w jego paristwie, ale nie znajdowaly one wielkiego odzewu i byly dezawuowane przez Zakon. Najwi?kszymi z owych osrodków miejskich byly najpierw Kiernów (pierwsza stolica paristwa), potem Troki (druga stolica) i Kowno, a wreszcie Wilno, w którym Giedymin wzniósl gród ksiąž?cy (w sumie w Wilnie byly trzy zamki), a wkrótce stalo si? ono nie tylko ostatnią stolicą Giedyminowiczów, ale i glównym os'rodkiem žycia politycznego, spolecznego, gospodarczego i kulturalnego, utrzymującym ozywione stosunki handlowe z ziemiami ruskimi, niemieckimi (Inflanty — zwlaszcza Ryga i Prusy) i polskimi. Szybko tež Wilno stalo si? miastem o mi?dzynarodowym charakterze, bo osiedlali si? tu takže Rusini, Niemcy i Polacy. Rozwój handlu, stosunków wlasnosciowych i Struktur parìstwowych spowodowal koniecznos'c poslugiwania si? srodkami pieni?žnymi, choc tylko w ograniczonym zakresie. Mniej wi?cej do polowy XII w. na ziemiach litewskich w obiegu znajdowaly si? jednak jedynie monety naplywowe, gdyž w powszechnym užyciu musialy byc początkowo lokalne niepieni?žne s'rodki platnicze, tzw. placidla w postaci przede wszystkim skór (funkcjonowaly one jeszcze w XVI w.), ale tež srebrnych laseczek o wadze ok. 100 gramów, a w XIV w. takže sztabek trojkątnych. Wówczas tež masowo pojawily si? czeskie grosze, które byly powszechnym srodkiem platniczym do XVI w., ale ich wartosc nabywcza byla duža. Nie jest jasne, którzy z litewskich wladców zacz?li wybijac monety o mniejszych nominalach, zapewne Olgierd i Kiejstut, ale emisje te byly nieliczne. Paristwo zacz?lo wreszcie tež dbac o siec dróg, mosty, przeprawy rzeczne. Zmieniala si? tež pod wplywem doswiadczeri z kontaktów zachodnich i wschodnich technika wojenna, wprowadzono nowe typy zbroi, broni (np. luk, machiny obl?žnicze, artyleri?), metody walki. Niestety, procesom przyspieszonego rozwoju gospodarczego nie sprzyja­ ly (choc po cz?s'ci nap?dzaly go przeciež!) pustoszące najazdy krzyžackie, ale ich zahamowanie bylo w istniejącej wówczas sytuacji geopolitycznej nierealne.

23

Litvva poganska Košciofy chrzešcijanskie i poganskie wierzenia spoieczeristwa

Zmienialy się tež litewskie prawo zwyczajowe, kame, majątkowe (indywidualna wlasnošč ziemska) i stosunki rodzinne (okrešlenie roli kobiety, odchodzenie od poligamii i poliandrii etc.). I znowu niewątpliwy wplyw mialy na to procesy wewnętrzne związane z funkcjonowaniem paristwa, ale tež kontakty z innymi, dužo bardziej rozwiniętymi, opartymi na chrzescijariskich zasadach, kulturami paristw ošciennych, a takže wchlanianych ziem ruskich.

KOŠCIOLY CHRZEŠCIJANSKIE I POGANSKIE WIERZENIA SPOtECZENSTWA Chrzest Mendoga zmienil formalnie sytuację jego paristwa w regionie, choč nie oznaczal wcale, že poza samym wiadcą, jego rodziną i najbližszymi wspolpracownikami nowa religia uzyskala od ražu wielu wyznawcow, a paristwo pokryla sieč struktur koscielnych. Występujące w litewskiej historiografii twierdzenie, že Litwa jeszcze wowczas nie dojrzala do chrzescijanstwa, jest jedynie względnie prawdziwe. W každym spoleczeristwie przyjmującym chrzešcijaristwo proces ten nie przebiegai nagle, bezbolesnie i z entuzjazmem. Istotne bylo stanowisko wladcy i elity, a ei raczej pozytywnie dzialali w sprawie chrystianizacji paristwa. Mendog postaral się o powstanie biskupstwa, ktore bogato uposažyl, zacząl budowę katedry w Wilnie, sprzyjal dzialalnos'ci misyjnej zakonow. Calošci przedsięwzięcia nie sprzyjaly jednak takie okolicznos'ci, jak niemieckie w większosci duchowieristwo, rywalizacja o wplywy między Zakonem, arcybiskupstwami w Rydze i Gniežnie, sytuacja międzynarodowa i wewnętrzna. Z pewnos'cią jeszcze mniejszą žarliwosč w kultywowaniu nowej wiary przejawiab otoezenie Mendoga, choc w zasadzie nic o nim nie wiemy. W tej sytuacji powrot do wierzeri pogariskich nie spowodowal zapewne w samym spoleczeristwie sprzeciwow. Niemniej następcy Mendoga jeszcze wielokrotnie probowali nawiązac kontakty z Kosciolem katolickim i planowali dla celow politycznych przyjąc chrzest. Byč može byly to glownie dzialania propagandowe, došč ostrožne, pelne obaw bowiem o konsekwencje, ale zwlaszcza za rządow Giedymina chyba juž zaawansowane, chod niezrealizowane. To wowczas wznowili tež swą dzialalnošc misyjną franciszkanie i dominikanie, ktorzy nie tylko byli widoczni w otoezeniu wladcy, ale tež wybudowali koscioly w Wilnie i Nowogrodku. Poganstwo plemion litewskich doby wojen bylo juž zresztą inne niž w początkach epoki plemiennej. Nastąpila bowiem naturalna dla spoleczeristwa militamego wymiana w hierarchii wažnošci bostw žeriskich na męskie, z ktorych naczelne miejsca zajęly ogolnobaltyjski Perkūnas, a takže Kalvelis i Andievis. Nadal więc czczono glownie sily przyrody, zjawiska nadprzyrodzone, ale takže węže, bogom skladano ofiary, w tym wyjątkowo i ludzkie. Calosc nie tworzyla jednak zwartego systemu religijnego, panowaly duže rožnice między plemionami, nie bylo chyba zresztą nadal wydzielonej grupy kaplariskiej, a jej rolę odgrywali kunigasi. Pod wplywem chrzescijaristwa politeizm byč može zacząl ustępowač konstrukeji zbližonej do monoteizmu, acz nie tyle przez calkowitą likwidację bostw, co ich nową hierarchię, zdarzalo się tež wykorzystywanie stalych miejsc do odprawiania kultowych obrzędow (budynki, kamienie, drzewa). Bez wątpienia istnial kult zmarlych, ktorych palono, a ich s'wiat znajdowal się pod ziemią lub za horyzontem.

24

Powstanie paristwa litewskiego obejmującego swym zasięgiem röwniez ziemie ru- Litwa skie, schrystianizowane juž od dawna, mające rozwinięty aparat administracyjny, hie- poganska rarchię duchowieristwa, jednorodny system zaležnosci koscielnych i duchowno-swieckich, musialo skutkowac stworzeniem wlasciwych mechanizmöw wspöhstnienia. Nie ma dowodöw na nietolerancyjny stosunek pogariskich wladcöw do Kos'ciola prawoslawnego, za to zdarzaly się (može nawet w gronie elity stosunkowo często) konwersje na chrzescijaristwo, со poswiadcza chociazby przyklad Wojsielka. Wladcy litewscy dose szybko tež postanowili przejąč kontrolę nad Košciolem prawoslawnym, zdając sobie sprawę z jego roli w žydu ruskich poddanych, ale takze w walce 0 ich opanowanie, zwlaszcza že cechą charakterystyczną tego Košciola byl šeisly związek z paristwem, sojusz z wladzą šwiecką. Tymczasem w 1300 r. kijowski metropo­ litą Maksym wyjechal na stale do Wlodzimierza nad Klažmą, a jego następca Piotr w 1308 r. osiadl w Moskwie, ktöra byla jednym z glöwnych konkurentöw Wilna. W tej sytuaeji natychmiast po objęciu wladzy Giedymin postanowil uzyskač zgodę na ustanowienie odrębnej dla Litwy metropolii, uzasadniając to potrzebami swych poddanych 1 sugerując, dla dodania wagi zabiegom, chrzest swöj i pogariskich Litwinöw. Patriarcha Konstantynopola i cesarz wyrazili na to zgodę, skoro juž w 1317 r. metropolitą litewski (zapewne Teofil) funkcjonowal, mając swą siedzibę w Nowogrödku, a podlegaly mu zapewne ziemie ruskie Wielkiego Księstwa. Metropolia ta nie przetrwala jednak dlugo, gdyž metropolitą kijowski Teognost z poparciem księcia moskiewskiego robil wszystko, by ją (a takže metropolię halicko-wlodzimierską) zlikwidowac i dopiąl swego tuž po smierci Teofilą w 1330 r. Nie najlepiej swiadezylo to o politycznej roli tej godnošei w walce o ziemie ruskie, ale tež bylo znaczącą poražką Giedymina w jego polityce wewnętrznej. Litewscy wladcy nie zrezygnowali jednak ze starai! o religijną kontrolę Rusi i na mocy postanowieri synodu patriarchalnego z lat 1354-1356 jej ziemie podzielono między dwie metropolie — litewską i ruską (ta ze stolicą w Kijowie, a w praktyce w paristwie moskiewskim), со w ezęsei przynajmniej stwarzalo szansę na oslabienie wplywöw Moskwy. Metropolia litewska dlugo jednak wakowala, со nie pozostawalo bez związku z energicznymi zabiegami metropolity kijowskiego, ktöry chcial mieč wylącznošč na rząd dusz na calej Rusi.

JĘZYK Powstanie paristwa podzialalo stymulująco na tworzenie ogolnolitewskiego języka, istnialo bowiem wiele jego gwar w obrębie dwu zasadniezyeh grup dialektow — auksztockiego i žmudzkiego. Język ten nie znal pisma, a jego formy byly stosunkowo ubogie gramatyeznie i leksykalnie. Poniewaz zas paristwo potrzebowalo dla swego funkejonowania chocby prymitywnej kancelarii, musiano korzystač z wzorow obcych i językow poslugujących się pismem. Z raeji skladu narodowego paristwa naturalne bylo sięgnięcie przede wszystkim po język ruski, ale wykorzystywano tež, konieezne do utrzymywania stosunkow międzynarodowych, lacinę i niemiecki, co zapewniali nieliezni duchowni katoliccy, glownie niemieckiego pochodzenia. Stąd zapewne dos'c szybko język ruski štai się językiem elit kultury pisanej oraz paristwowym językiem kancelaryjnym i tym drugim pozostal oficjalnie až do 1697 r. Kancelarie wielkoksiąžęce odgrywaly zresztą ogromną rolę kulturotworczą, ich liczebnosc szybko rosią, co odbijalo potrzeby paristwa. Za pa-

Litwa poganska Pierwsi Giedyminowiczowie

nowania Aleksandra przebywalo przy nim jednorazowo ošmiu pisarzy ruskich i trzech laciriskich. Z pewnošcią od korica XIV do polowy XVI w. język ruski pelnil funkcję integracyjną (administracja) rožnokulturowego, wielojęzycznego spoleczeristwa. Byl niezwykle popularny i powszechnie stosowany, jak zaswiadcza kronikarz Joachim Bielski. Wyjątkiem bylo jedynie Podlasie, gdzie nie funkcjonowal nawet w kancelariach. Język litewski zaš užywany byl jedynie w mowie, choč nie jest jasne, jak dlugo poslugiwali się nim czlonkowie dynastii panującej i litewskie elity wladzy. Byč može przynajmniej rozumial go jeszcze Zygmunt August, skoro w 1547 r. sluchal litewskich piešni ludowych lutnisty z dworu Mikolaja Radziwilla. Ostatecznie arystokracja, a za nią szlachta przeszla na ruski i polski. Byl to naturalny rezultat ksztaltowania się wspolnego spoleczeristwa, ktore musialo się porozumiewač (nie tylko ustnie) na wielu polach wzajemnych kontaktow. Ostateczne zwycięstwo języka polskiego w rywalizacji z ruskim po 1569 r. bylo w tej sytuacji tylko kwestią czasu, bo to on byl językiem „politycznym” we wspolnej Rzeczypospolitej.

PIERWSI GIEDYMINOWICZOWIE

26

Ogromny rozrost terytorialny paristwa oraz formula diarchii i udzialu Giedyminowiczow w systemie sprawowania wladzy byly tylež aspektami pozytywnymi zdającymi początkowo egzamin praktyczny, co zarzewiem problemow wewnętrznych. Uwidocznily się one natychmiast po niespodziewanej smierci Giedymina, gdy na tronie zasiadl mlodszy z jego synow, Jawnuta, co nie wywolalo zachwytu braci — Olgierda i Kiejstuta, chociaz znalazlo poparcie najstarszego, Narymunta, od kiedy zobaczyl w nowym wladcy kandydata na wspolwyznawcę prawoslawia. Iskrzenie w samej dynastii grozilo rozpadem paristwa. Ostatecznie jednak Kiejstut z Olgierdem, twardo stojący przy pogaristwie, usunęli brata z tronu (zbiegl po pomoc do Moskwy!), a sami podzielili się wladzą. Wielkim księciem zostal Olgierd, a Kiejstutowi dostalo się księstwo trockie, ale obaj rozumieli, že ich scisla wspolpraca jest konieczna dla paristwa. Sytuacja militarna Litwy nie byla zaš najlepsza, gdyž najazdy krzyžackie wciąž przynosily jej zniszczenia i poražki, komplikowaly się tež uklady z paristwami ruskimi wobec agresywnosci Mo­ skwy. W rezultacie Litwa utracila Pskow, ale wkrotce potrafila przejšc do ofensywy i podporządkowala sobie Ržew i Briarisk, dzięki zaš systemowi mariažy pozyskala ksiąžąt suzdalskiego, nowosilskiego i zwienigrodzkiego, karaczewskiego, kozielskiego. Stanowilo to istotne zagroženie dla pozycji Moskwy, z ktorą rywalizacja nie przeszkadzala Giedyminowiczom wchodzic w związki rodzinne z tamtejszymi Ruiykowiczami. Podjęta przez Olgierda myšl zawladnięcia Rusią, mimo pewnych blędow taktycznych, przyniosla tak znaczące sukcesy, že calkowicie niemal pochlonęla go i byč može nie tylko, by osiągnąc založony cel — powolanie metropolii litewskiej, zadeklarowal chęc przyjęcia prawoslawia. Wizja stworzenia potęžnego imperium litewsko-ruskiego mogla byč kusząca i Olgierd uznal, že „warta jest mszy”. Bylo to tym bardziej možliwe, že owa monarchia zostalaby zabezpieczona od zachodu katolicką częšcią paristwa pod wladzą Kiejstuta, gdyby ten zdecydowal się na taki krok. Byl zaš pod silną presją wydarzeri militarnych w starciach z Zakonem i Polską oraz kolejnej oferty przyjęcia chrztu i korony zložonej mu przez papieža Klemensą VI, a popartej przez krolow Polski Kazimierza i Węgier Ludwika (1349 r.). Kiejstut nie zdecydowal się na przyjęcie tej oferty, gdyž wobec utraty większošci księstwa halicko-wlodzimierskiego i Podlasia na rzecz

Polski nie mògi sobie pozwolic na zaležnošč košcielną (od arcybiskupstwa gniežnienskiego) i usankcjonowanie nowej z nią granicy. Sprawa chrztu Litwy nie schodzila jednak z porządku dziennego wydarzen w tej częsci Europy. Gdy w 1351 r. wojska Polski, Węgier i Mazowsza pod wodzą Ludwika wtargnęly na Litwę, Kiejstut zmuszony byl zawrzec rozejm, zobowiązawszy się do ochrzczenia siebie, braci i poddanych. W zamian Ludwik obiecal mu koronę krolewską i pomoc w odzyskaniu ziem utraconych na rzecz Krzyzaków. Kiejstut nie zamierzal jednak dotrzymac wymuszonego šilą ukladu, ale sprawa chrztu Litwy stawala się problemem tak palącym, že nie sposób bylo na dlužszą metę jej ignorowac i odkladac. Coraz bardziej jasne bylo tež, že to wlasnie Polska będzie posrednikiem w tej sprawie, najbardziej zainteresowanym w doprowadzeniu jej do korica. Kazimierz podjąl więc odpowiednie starania u papieža i cesarza Karola, który w 1358 r. zwrócil się do wladcy Litwy z propozycją przyjęcia chrztu. Giedyminowiczowie nie odmówili, Olgierd nawet obiecal spotkac się z cesarzem we Wroclawiu i tu przyjąc chrzest. W prowadzonych pertraktacjach o warunki nie osiągnięto jednak porozumienia. Dia wladcy Litwy chrzest byl bowiem nie ce­ lėm, a srodkiem do pozbycia się uciąžliwego sąsiada — Zakonu Krzyžackiego, dia którego widzial miejsce na poludniu Rusi do walki z Tatarami. Opuszczone przez niego ziemie nad Baltykiem przeszlyby w większosci pod wladzę Litwy! Byl to zupelnie nierealny, choč interesujący intelektualnie projekt, domaganie się więc jego realizacji žle s'wiadczylo o politycznych kwalifikacjach Olgierda. Nie wykorzystal on bowiem dobrej okazji do wejscia w orbitę swiata katolickiego na korzystnych dia panstwa warunkach i w sprzyjających okolicznos'ciach. Mogly go one zabezpieczyč przed wojnami na kilku frontach, a przede wszystkim wyniszczającymi rejzami krzyžackimi, które od 1358 r. przyniosly Litwie caly szereg klęsk, krotką niewolę samego Kiejstuta, stratę Kowna, oblęženie Wilna, gdzie wladzę wielkoksiąžęcą objąc miai syn Kiejstuta — Butowt, zbuntowany przeciw ojcu, katolik i sojusznik Zakonu. Co prawda, Krzyžakom nie udalo się osadzic go na tronie, ale byl to kolejny aspekt, który kazal Olgierdowi zastanowic się nad przyszlošcią, zwlaszcza že wraz z poražkami na Zachodzie przyszly tež niepowodzenia w rywalizacji o Rus z Moskwą — tak w obszarze politycznym, jak i religijnym, co w pewnym jedynie stopniu mogio zrekompensowac chwilowe zajęcie Podola i ostateczne przylączenie do panstwa Kijowa. To zmusilo Olgierda do zdecydowanego dzialania i w koricu 1368 r. zaatakowal on Księstwo Moskiewskie, pobil jego wojska i dotarl až do moskiewskiego Kremla. Sukces ten pozwolil Litwie przywrócic dominację na Rusi, pod panowaniem Wilna znalazly się bowiem na wschodzie Czernihów, Nowogródek Siewierski, Starodub, Rylsk i Trubczewsk. Taki stan nie trwal jednak dlugo i juž w 1370 r. wladcy Litwy znowu musieli ruszyc na Moskwę, a pokonawszy ją, zmusili do zawarcia pokoju. Doražne sukcesy na wschodzie nie mogly jednak w pelni zrekompensowac Litwie klęsk w starciach z Zakonem poniesionych w latach 1369-1377 niezaležnie od faktu, že Litwini niekiedy radzili sobie z tym przeciwnikiem i potrafili zadawac mu rowniež dotkliwe straty w bojach wręcz oraz w trakcie prewencyjnych najazdów na jego ziemie. Stale plonąca granica z Zakonem w rezultacie odbila się jednak i na stosunkach Litwy z Moskwą, która konsekwentnie wykorzystując zaangažowanie przeciwnika na zacho­ dzie, ostatecznie w 1372 r. pokonala Olgierda i zmusila do pogodzenia się ze stratą Tweru, który wkiótce potem opanowala. Gdy w 1377 r. Olgierd umarl, to sytuacja pan­ stwa nie byla wcale wesola, mimo iž ten wybitny wladca doprowadzil Litwę do bezprzykladnego w dziejach rozrostu terytorialnego, do wielu wspanialych sukcesów militar-

Litwa pogañska

eie^minowíczIwuT

)

nych i dyplomatycznych w starciach z niemal wszystkimi sąsiadami — Zakonem, Moskwą, Polską i Mazowszem. Dalsza ekspansja terytorialna Litwy byla juz jednak niemozliwa, bo w tym czasie na (1377J- 1434) Prawdziwe potęgi wyrosly Moskwa i Zakon Krzyžacki, ktöry za rzqdöw w Trokach Kiejstuta ok. 100 razy zaatakowal Litwę, a ta byla w stanie odwzajemnič się jedynie 40-krotnie. Zahamowanie ekspansji stworzylo sytuację braku altematywy dla wojny z paristwami katolickimi. Dia Olgierda liczyla się przede wszystkim sila, ale w zaistnialej sytuacji nie mogla ona prowadzic do sukcesu. Kierunek byl inny. Naležalo dolączyč do narodöw reszty Europy. Mimo iž Olgierd i Kiejstut nie zdecydowali się na przyjęcie chrzescijaristwa, to w pewnym stopniu przygotowali (oswajali) jednak Litwę do zaakceptowania katolicyzmu. Litwa poganska

JAGIELLO (1377-1434) Tron po Olgierdzie objql jego pogariski syn Jagiello, co wywolalo pewne niezadowolenie starszych braci wyznajqcych prawoslawie (np. Andrzeja, ksi?cia polockiego) i zmusilo nowego wladc? do wydania pisemnego potwierdzenia cz?sci z nich praw do posiadanych ksi?stw. Tym samym nastqpilo rozszerzenie umowy mi?dzy Olgierdem a Kiejstutem z 1345 r. o podziale paristwa, ktore stalo si? swego rodzaju federacjq prywatnych ziem Giedyminowiczow. Nie zadowolilo to jednak ambitnych synow Olgierda i nie uchronilo paristwa przed pot?znym kryzysem dynastycznym, a co za tym idzie — oslabieniem pozycji mi?dzynarodowej. Andrzej oraz jego bracia Dymitr Briariski i Wlodzimierz Kijowski znalezli protekcj? w Moskwie, ktorej armie w 1379 r. przyst^pily do woj­ ny, by szybko zdobyc Briarisk i Trubczewsk. Zmusilo to Jagiell? do dzialania, a gdy udalo mu si? zawrzec sojusz z chanem Zlotej Ordy Mamajem, zaniepokojonym aspiracjami swego „lennika” Dymitra, wydawalo si?, ze krach Moskwy jest bliski. Tymczasem zjednoczone pod wodzq Dymitra sily Rusi wschodniej, przy ktorym stall takze bracia Jagielly, rozbily na Kulikowym Polu w 1380 r. wojska tatarskie, ktorym wladca Litwy nie zdqzyl przybyc z pomocq. Efekt propagandowy tego sukcesu, ktory przyniosl ksi?ciu moskiewskiemu przydomek Doriski, byl ogromny i natychmiast uczynil z Mo­ skwy glownego rozgrywaj^cego w walce o zjednoczenie Rusi. Nie moglo tego zmienic wyrazenie przez Dymitra zgody na obj?cie metropolii moskiewskiej przez dotychczasowego metropolit? litewskiego Cypriana. Dopiero zaj?cie Moskwy w 1382 r. przez chana Tochtamysza i ponowne podporz^dkowanie tego paristwa Zlotej Ordzie przywrocilo status quo sprzed Kulikowego Pola oraz zlikwidowalo w duzym stopniu kryzys wewnqtrz Giedyminowiczow, bo prawoslawni ich przedstawiciele stracili znaczqcego protektora. Zaangazowanie Jagielly w polityk? wschodniq odbilo si? na pozycji Litwy w walkach z Zakonem, ktore nie mialy korica . Pozostawiony samemu sobie Kiejstut nie byl w sta­ nie skutecznie przeciwstawic si? agresorowi, ale Jagiello nie kwapil si? do udzielania kazdorazowo w sytuacji zagrozenia stryjowi pomocy. Dla niego bowiem wazniejsze bylo niebezpieczeristwo ze strony Moskwy, gdy tymczasem Kiejstut chcial zakoriczyc ekspansj? na wschodzie i skupic si? calkowicie na konflikcie z Krzyzakami. Ta sprawa pokazala coraz silniejszy rozziew we wspolnej dotqd polityce Wilna i Trok, co Zakon postanowil wykorzystac. Tym bardziej, iz pewne fakty wskazywaly na gotowosc przyj?cia przez Jagiell? katolicyzmu, czemu sluzyc miala wyprawa do wladcow Europy (mistrza

Zakonu, cesarza, króla Polski i Węgier, a može nawet papieža) Jagiellowego brata Skirgielly-Iwana latem 1379 r. W koricu wrzesnia tr. doszlo więc w Trokach do zawarcia dziesięcioletniego rozejmu między Zakonem a obu wladcami Litwy, który miai jednak dotyczyc jedynie ziem ruskich paristwa litewskiego! W lutym następnego roku sam Jagiello zawarl zawieszenie broni z mistrzem krajowym Zakonu w Inflantach, które nie objęlo jednak księstwa trockiego i Žmudzi, co jeszcze bardziej anty-Kiejstutowy Cha­ rakter przybralo w umowie majowej tr. w Dowidziszkach. Jagiello wyražnie pozostawial stryja samemu sobie i zyskiwal w zamian swobodę w polityce wobec Moskwy. Krzyžacy, którzy wznowili agresję na księstwo trockie i Žmudž, nie omieszkali przy okazji o wszystkim poinformowac Kiejstuta, by wykorzystac następnie konflikt w Ionie Giedyminowiczów. W rezultacie Kiejstut zaatakowal Wilno i uwięzil Jagiellę (koniec 1381 r.), który mūšiai przekazac wladzę wielkoksiąžęcą stryjowi. W zamian za to ten przyznal mu wladzę w Krewie i Witebsku, gdyž nie mogi trzymac go w więzieniu, zwazywszy na potęgę militarną jego braci na Rusi. Z nich jednak częšč nie byla wcale za Jagiellą, bez większych problemów więc zaakceptowala rządy Kiejstuta, a jedynie Skirgiello uciekl do Inflant. Kiejstut zawarl tež pokój z Moskwą, ale cena byla wysoka — zrzeczenie się pretensji do Smolenską i tzw. księstw wierchowskich nad Oką. Nowy wladca mogi wówczas z powodzeniem skierowac caly potencjal paristwa przeciw Krzyžakom, ale nie do­ centi talentów Jagielly i solidamosci Olgierdowiczów. Ich bunt w 1382 r., wsparty przez Zakon przy wyražnych blędach taktycznych Kiejstuta, doprowadzil do opanowania przez Jagiellę Wilna i Trok, a wreszcie do schwytania samego Kiejstuta i jego syna Witolda. Ten pierwszy natychmiast zostal zamordowany, a drugiemu udalo się w przebraniu kobiecym uciec z Krewa na Mazowsze, ale nie znalazlszy poparcia u szwagra, księcia Janusza, ūdai się pod opiekę Krzyzaków. Ci, choc pomagali Jagielle, nie wydali mu zbiega, bo byl zbyt cenną zdobyczą, by w przyszlosci szachowac wielkiego księcia. Ten zresztą za pomoc w wojnie z Kiejstutem i pokój sowicie Zakonowi zaplacil — zrzekl się na jego rzecz Žmudzi do rzeki Dubissy, zawarl sojusz i przyrzekl z nikim nie wojowac bez jego zgody. Po raz kolejny tež zobowiązal się do przyjęcia chrztu katolickiego, choc w ciągu czterech lat, ale wcale nie za pos'rednictwem Zakonu. W sumie byly to warunki upokarzające, dające jednak argumenty wszystkim sprzeciwiającym się prokrzyžackiej orientacji w polityce paristwa.

Litwa pogariska Jagietto (1377- 1434)

29

LITWA W UNII Z POLSKĄ

CHRZEST LITWY I UNIA Z POLSKĄ Jagietto, zostawszy jedynym wladcą Litwy (choč zachowal dzielnicę trocką, osadzając w niej brata Skirgiellę), uwolnionym od presji stryja, ale tež grožby agresji moskiewskiej po spaleniu Moskwy przez Tochtamysza, mögl wreszcie pokazač dūžy talent dyplomatyczny i nową linię polityczną. Polegala ona na przejęciu koncepcji Giedymina i Kiejstuta wobec Zakonu. Widomym tego znakiem bylo powstrzymanie się od przekazania Krzyžakom Žmudzi (bo ci nie wydali mu Witolda) i przyjęcia chrztu, nie spieszyl się tež do spotkania z wielkim mistrzem. Zademonstrowal tež swą šilę i niezaležnošč od Za­ konu, odbierając Januszowi Mazowieckiemu zdobyte na Litwie w czasie wojny domowej w 1382 r. Drohiczyn, Bielsk i Mielnik. To sklonilo Zakon do wypowiedzenia Litwie w 1383 r. wojny i posluženia się Witoldem w celu obalenia Jagielly. Wyprawa wojsk zakonnych wspieranych przez Zmudzinöw Witolda zakoriczyla się jednak, mimo zdobycia Trok, niepowodzeniem, co ujawnilo kolejne talenty Jagielly. Niepogodzony z poražką Witold poszedl na daleko idące koncesje względem Krzyžaköw, gdyž przyjąl katolicyzm (i starogermariskie imię Wigand), a za nadany sobie zamek Nowy Marienburg nad Niemnem, ktčiy mial byč centrum litewskich przeciwniköw Jagielly, oraz przyznanie prawa do dzielnicy trockiej zgodzil się przekazač mu Žmudž z okręgiem kowieriskim, a takže przyjąč jego zwierzchnosc. Historiografia litewska widzi w tym dzialaniu Witolda jego geniusz, gdyž owe posunięcia mialy przy pomocy krzyžackiej zmusič Jagiellę do przywröcenia bratu stryjecznemu pozycji księcia trockiego. W rzeczywistos'ci, nie odmawiając Witoldowi geniuszu, naležy w wydarzeniach następnych miesięcy widziec tež wielkosd Jagielly. To on bowiem zrozumial, že stosunkowo niewielkim kosztem može pozyskač i zneutralizowac brata, wytrącič Zakonowi wygodny oręž z rąk i odzyskač jeszcze trochę ziem litewskich, ktöre Krzyžacy przekazali Witoldowi. Ten bowiem w lipcu 1384 r. zgodzil się porzucič Zakon i uczynil to, przekazując pod litewskie zwierzchnictwo trzymane przez siebie krzyžackie zamki, ale dla marginalizacji pozycji brata w paristwie Jagiello kazal mu przyjąč prawoslawie. Istnieje przypuszczenie, acz nieoparte na faktach, tylko dedukcji, že potrzeba uspokojenia sytuacji politycznej w paristwie, jego konsolidacji, wynikala z nadziei Jagielly na tron Polski. Niewątpliwie byla to niebywala okazja do wzmocnienia pozycji Jagielly w calym owczesnym swiecie, wyniesienia dynastii i wprowadzenia wreszcie Litwy do grona paristw katolickich Europy, co od dawna przeciež stanowilo juž swoisty warunek jej przetrwania w narodowym charakterze i koniecznošč dziejową. Okazją tą bylo poslubienie Jad-

Litwa w unii z Polską Chrzest Litwy unia z Polską

32

wigi Andegaweñskiej, córki Ludwika, króla Węgier i Polski, której przypasc miai tron te­ go drugiego pañstwa. W bardzo bogatej historiografii dotyczącej tzw. unii krewskiej nie ma zgody co do tego, kto byl inicjatorem pomyslu malžeriskiego i co za tym idzie — unii obu paristw. Nie wydaje się tež, by možna bylo sprawę jednoznacznie wyjasnic. Bodaj nie ma historyka litewskiego, który przyznalby inicjatywę stranie litewskiej, chociaz niektórzy z nich dyplomatycznie sprawę przemilczają lub obwarowują zastrzeženiami. Jest to relikt wciąž pokutującego založenia, že unia polsko-litewska byla szkodliwa dia Litwy, a więc jej wladca i elity nie mogly proponowac swoistego samounicestwienia podmiotowego, bo dzialaliby na swoją szkodę. Jest to mys'lenie ahistoryczne, podyktowane względami politycznymi, co jednak nie znaczy, že faktycznie stroną inicjującą rozmowy o unii i malzenstwie byli Polacy, a konkretnie panowie malopolscy jako odgrywający w owym czasie decydującą rolę w paiistwie. Z pewnošcią jednak rację ma poznariski histoiyk Grzegorz Blaszczyk, twierdząc, že rola samego Jagielly musíala byc w tym przedsięwzięciu znacząca i mogi on byč inicjatorem unii. Prawdopodobnie jednak dopiero przybycie Jadwigi do Polski i jej koronacja 16 paždziernika 1384 r. postawila kwestię šlubu z Jagiellą (zaręczona byla z Wilhelmem Habsburgiem) na porządku dziennym. W každym razie juž w styczniu 1385 r., podczas rokowarì panów malopolskich z poselstwem litewskim, w skladzie którego znajdowali się ksiąžęta Skirgielto, Borys Koriatowicz, Olgimunt oraz starosta i kupiec wileñski Hanul, doszlo do przyjęcia podstawowych ustalerì w tej sprawie, zainicjowanych prosbą o rękę Jadwigi dia Jagielly, co spotkalo się z pozytywną reakcją strony polskiej. Wydaje się więc, že grunt mūšiai byc przygotowany juž wczesniej, može wlas'nie z inicjatywy wladcy Litwy zaraz po koronacji Jadwigi (može byl na niej którys' z chrzescijañskich braci Jagielly). Dzięki pomocy polskich panów pozytywnie do šlubu córki z księciem litew­ skim odniosla się tež jej matka, Elžbieta Bos'niaczka w Budzie, wreszcie latem 1385 r. zaakceptowali go i wybór Jagielly na króla uczestnicy zjazdu krakowskiego. W tej sytuacji poselstwo polskie udalo się do Jagielly, który 14 sierpnia tr. w Krewie zaakceptowal akt, budzący wciąž litewsko-polskie kontrowersje. Jego polskim odpowiednikiem byl tzw. akt wolkowyski z 11 I 1386 r., w którym wstępnie uznano Jagiellę za wladcę Polski przed spodziewaną wkrótce elekcją, która nastąpila w Lublinie 2 lutego. Bylo to zresztą wydarzenie bezprecedensowe, bo na króla katolickiego paristwa wybrano poganina, do­ piero bowiem 15 lutego zostal on ochrzczony, a 18 wziąl slub z Jadwigą, co pozwolilo mu 4 marca koronowad się na króla jako Wladyslaw II. Tym samym doszlo do wydarzenia rzeczywiscie epokowego dia obu zawierających unię personalną pañstw i tylko zašlepieni nienawišcią do Polski nacjonalistyczni dzialacze polityczni oraz badacze litewscy zdają się nie dostrzegac realnych korzyšci z owego zdarzenia. Zyskiwaly bowiem z pewnošcią obie strony, bez tego do związku by nie doszlo, choc dyskusyjne jest, bo trudne do udowodnienia, zagadnienie, kto więcej zyskal i stracil. Oba pañstwa historycznie byly na siebie skazane, gdyž realnie rzecz biorąc dia Litwy alternatywą byl tylko związek z Moskwą, mający zresztą silnych orędownikow, którzy planowali slub Jagielly z corką Dymitra Donskiego Zofią. Wladca Litwy podpisal nawet stosowny uklad (w 1382 lub 1384 r.), zgodzil się przyjąč prawoslawie i podporządkowac wladzy księcia moskiewskiego, ale ostatecznie wycofal się z tego, bo w porównaniu z opcją polską ta moskiewska míala dužo więcej minusów. Jak lapidarnie i celnie stwierdzil wybitny historyk polski o litewskich korzeniach Oskar Halecki, Jagiello wolal zostac królem Polski niž wasalem Moskwy.

Na temat przyczyn unii polsko-litewskiej napisano bardzo wiele, akcentując czynni- Litwa w unii ki ją spajające, przy czym bez wątpienia rację mają ci badacze, którzy ową wspólnot? z Polską interesów obu paristw widzą nie tylko w odniesieniu do parìstwa krzyžackiego (to boChrzest Litwy wiem byl najbardziej istotny czynnik dia Litwy, ale nie dia od lat juž cieszącej się poko- i unia z Polską jem z pólnocnym sąsiadem Polski), ale przede wszystkim do parìstwa moskiewskiego i tatarskiego. Oba bowiem chcialy prowadzic ekspansję na Rusi. Podsumowując niedawno stan badati Grzegorz Blaszczyk podal ponadto jako litewskie korzys'ci: wejscie do katolickiej Europy z jej zdobyczami cywilizacyjnymi, umocnienie wladzy wielkiego księcia w stosunku do reszty dynastii, wzrost prestižu parìstwa i zaspokojenie ambieji Jagielly, a wreszeie rozwój stosunków gospodarczych (stąd rola mieszczan wileriskich). Oczywis'cie, unia z Polską niosla dia Litwy takže zagroženia, które swego czasu omówil Michal Giedroyč, a byly nimi: nieuchronnos'c podporządkowania politycznego Polsce, a co za tym idzie — obniženia się pozycji Litwy w tym związku, mozliwa opozycja ludnosci ruskiej i prawoslawnych Litwinów, czy wreszeie problemy związane z rožnicami kulturowymi i etnieznymi, wynikające z obustronnych urazów i stereotypów. To jednak dostrzegl historyk z perspektywy XX w., nie on jeden zresztą, ale ówczesni jej nie mieli i nie mogli przeprowadzic takiego bilansu. Dia nich (a decyzję podejmowala przeciež garstka rządzących — Jagiello i częšc Giedyminowiczów, a parìstwo traktowali oni jako swą wlasnosc) korzysei musialy przewazyc i to oni byli z pewnoscią iniejatorami związku obu paristw. Sam tzw. akt unii krewskiej jest przedmiotem kontrowersji polsko-litewskich tak co do swej autentycznošci, charakteru i waznosci, jak i jednego, ale bardzo waznego, niezbyt ostrego jednak filologicznie sformulowania — ap[p]licare. Autentycznošc aktu zakwestionowal kilkadziesiąt lat temu emigracyjny litewski historyk amator Jonas Dainauskas, który chcial tym samym wykazac brak związkow Litwy z Polską, a zwlaszcza zaležnošci pierwszej od drugiej, a w swej argumentacji wykazal się skrajną tendencyjnošcią i ignoraneją. Nie warto byloby nawet o nim tu wspominac, gdyby nie fakt, že jego poglądy znalazly wsród pewnego grona historyków z Litwy (m.in. Jūratė Kiaupienė i Zigmantas Kiaupa) i Bialorusi (m.in. Jazep Jucho) uznanie i wsparcie. Nie može byc jednak ono wytlumaczalne na gruncie naukowym. Ów akt sporządzony w Krewie jest zresztą nie umową międzynarodową, ale „uwierzytelnionym protokólem pertraktaeji” z Jagiellą w sprawie šlubu (Maria Koczerska), pospiesznie spisaną umową przedslubną. W niej to wielki ksiąžę zobowiązal się przyjąc ze swymi pogarìskimi bračmi oraz krewnymi i wszelkim rycerstwem chrzest, ložyč srodki na odzyskanie utraconych ziem litewskich i koronnych (te drugie obiecal raz jeszcze odzyskac w innym punkeie), zawrzec malzeristwo z Jadwigą, wyplacic Habsburgowi bardzo wysokie odszkodowanie za odebranie mu narzeezonej (može zresztą w rzeczywistosci žony, choc šlubu tego panowie polscy nie uznawali), zwrócic wolnos'c jericom pochodzącym z ziem polskich, a wreszeie na zawsze applicare (wcielic, zlączyc, przylączyc) do Korony Królestwa Polskiego swe ziemie litewskie i ruskie. Owo slowo appli­ care, wieloznaczne, a więc niejasne, przez badaczy raz traktowane bylo jako termin z prawa lennego, a innym — tylko jako slowo potoezne. W nauce polskiej juž w XLX w. przyjęlo się, že w 1386 r. Litwa zostala inkorporowana do Polski, a więc przestala istniec jako samodzielne parìstwo. Tymczasem z samego aktu wynika jedynie zamiar inkorporaeji, związany, jak to szczególowo wywiódl Jan Adamus, z problemem posagu i wiana malžeriskiego — Jadwiga wnosila męžowi Polskę, a on jej Litwę. Inkorporację ową Jagiello zrealizowal tylko formalnie, gdyž ksiąžęta

33

Litwa w unii z Polskq Chrzest Lltwy unia z Polskcj

34

litewsko-ruscy zlozyli akty homagialne. Litwa zostala zas przyl^czona do Polski w dwojakim znaczeniu — bezposrednio dotyczylo to jedynie dzielnicy wileriskiej, a posrednio reszty ksi?stw litewsko-ruskich. W rzeczywistoSci jednak owa inkorporacja nie zostala w pelni zrealizowana i paristwo litewskie nie przestalo w 1386 r. istniec. W zwi^zku z tym konieczne jest jeszcze zaprezentowanie bardzo interesuj^cego pogl^du Heniyka Paszkiewicza, ze to sam Jagiello byl tworc^ i realizatorem idei inkorporacji Litwy do Korony, a to w celu wci4gni?cia tej drugiej do wojny z Zakonem, czego wcale ona nie chciala. Ponadto zas celowo uzyto wieloznacznego terminu applicare, by mozna bylo nadawad mu rozn^ tresc w zaleznos'ci od potrzeb. Jesli przyj^c za Juliuszem Bardachem (a wydaje si?, ze ma on racj?), ze paristwo li­ tewskie mialo charakter patrymonialny, to w wyniku malzeristwa Jagielly z Jadwig^ powstala wspolnota maj^tkowa nowej dynastii, a podstaw^ prawnq zwi^zku obu paristw byla narzucona przez Litwinow „dynastyczna koncepcja patiymonialna”. W tym kontekScie najbardziej odpowiadaj^ mi jednak dwie koncepcje inkorporacji — jedna, zaprezentowana jeszcze przed II wojnq swiatow^ przez niemieckiego badacza Josefa Pfitznera i nieznajduj^ca raczej wielu zwolennikow, polegaj^ca na wyjasnieniu slowa applicare jako przyl^czenie paristwa litewskiego do Korony Krolestwa Polskiego (a nie Polski) z zachowaniem samodzielnosci i niepodzielnosci. W najblizszym s^siedztwie tego typu zwi^zki l^czyly Sl^sk z Korony Krolestwa Czech (Korona sw. Waclawa); druga — zaprezentowana zostala ponad trzydziesci lat temu przez Karola Gorskiego, ktory slowo to wyjas'nil jako uni? dwoch paristw, o nierownej osobowosci prawnej (np. krolestwo i ksi?stwo), przy czym pozostaj^ odr?bnosci prawne, stanowe i administracyjne podmiotu inkorporowanego. Najblizszym dia interesuj^cego nas zagadnienia przykladem takiej unii byl zwiqzek Korony Czeskiej z Marchi^ Brandenburskq z 1374 r. Wydaje si?, ze obie wymienione koncepcje s^ sobie bliskie i mogq byc potraktowane l^cznie. Sprowadzajq si? zas do stwierdzenia o przyl^czeniu Litwy do Korony Krolestwa Polskiego z niemal pelnym w praktyce zachowaniem samodzielnosci, co odpowiadalo wszystkim zainteresowanym stronom. Powstala w wyniku malzeristwa Jagielly i Jadwigi monarchia (Jagielloriska) natychmiast stala si? nie tylko najwi?kszym organizmem w Europie, jesli chodzi o powierzchni?, ale tez pot?g4 polityczn^ i militam^, z ktorq kazdy musial si? liczyc. To generalnie zmienilo uklad sil w tej cz?s'ci kontynentu, bo polozenie Zakonu Krzyzackiego zdecydowanie si? pogorszylo (i to nie tylko w militarnym, ale i ideologicznym wymiarze), spadla tez rola W?gier i Moskwy w rywalizacji o ziemie ruskie. To co bylo dia Litwy jednak rownie wazne, a w perspektywie wielowiekowej moze najwazniejsze, to uchronienie spoleczeristwa przed zruszczeniem, awans cywilizacyjny, wejscie w kr^g pismiennej kultuiy laciriskiej, przys'pieszenie feudalizacji paristwa, zmiany w strukturze wlasnosci ziemskiej i spolecznej, niebywaly wzrost znaczenia litewskiej dynastii wsrod monarchow i paristw europejskich. W zasadzie z owczesnej perspektywy trudno bylo doszukac si? aspektow negatywnych. Wci^z pokutuj^cy wsrod cz?sci litewskich histoiykow pogl^d o zgubnosci unii dia paristwa litewskiego, bo doprowadzila ona do polonizacji spolecznosci litewskiej, jest ahistoryczne i przesi4kni?te politycznymi uprzedzeniami. Nalezy raz jeszcze powtorzyi, ze w owczesnej rzeczywistosci zaden niemal wladca europejski nie widzial potrzeby pytania poddanych o zdanie, nie rozpatrywal waznych kwestii z perspektywy korzys'ci dia nich, a tym bardziej — jak to b?dzie i jak zostanie ocenione w dalekiej przyszlos'ci. Zwlaszcza na Litwie, gdzie owego spoleczeristwa jako licz^cego si? podmiotu politycznego jeszcze nie bylo i jako takie nie uczestniczylo ono w procesie zawierania unii z Polsk^.

Przyj?cie chrztu przez Jagiell? poci4gn?lo za sob^ koniecznosc ochrzczenia w tym Litwa w unii rycie jego pogariskich brad (Korygielly-Kazimierza, Wigunta-Aleksandra, Swidry- z Polskq gielly-Boleslawa; przy okazji zreszt^ katolikiem zostal tez po raz kolejny Witold-AlekChrzest Litwy sander) i poddanych, co rozpocz?to zaraz po przybyciu krola na Litw? w 1387 r. i dzi?ki i unia z Polskg nadzwyczajnej mobilizacji administracji paristwowej oraz pomocy polskich duchownych osi^gni^to gigantyczne sukcesy. Zacz?to tez tworzyc podstawowe zr?by hierarchii koscielnej, powolujqc do zycia i sowide uposazaj^c biskupstwo wileriskie (stalo si? najwi?kszym feudalem na Litwie), siec parafialn^, buduj^c koscioly w Wilnie (katedra) i w centrach prowincjonalnych, przede wszystkim na ziemiach rdzennie litewskich. Co wi?cej, katolicyzm stal si? religi^ paristwow^, uprzywilejowan^, dajqc^ wymierne korzysci materialne i polityczne jego wyznawcom. W lutym 1387 r. Wladyslaw Jagiello wydal bowiem dwa niezwykle wazne przywileje, w ktorych potwierdzil katolickim posiadaczom ziemi dziedziczne prawo do niej i zakazal katolikom zwi^zkow malzeriskich z prawoslawnymi, a w istniej^cych juz takowych zwiqzkach prawoslawni partnerzy mieli obowi^zek przejsd na katolicyzm. Post?py w katolicyzacji paristwa zostaly pochwalone przez papieza Urbana VI, ktory w 1389 r. oficjalnie uznal Litw? za kraj katolicki, a jej wladcow za wladcow europejskich. Bardzo szybko osi^gn^l wi?c Jagiello sukces dyplomatyczny, bo tym samym najazdy Zakonu na Litw? stracily walor misji religijnej, a stawaly si? po prostu agresj^ militarn^. Oczywiscie pogariska zostawala jeszcze Zmudz, wydana na pastw? krzyzack^, ale krol Polski nie mogl sobie pozwolic na otwart^ wojn? z Zakonem, by przekreslic swoje wczesniejsze umowy. Niemniej chrzest Litwy byl szokiem dla Malborka, przeto w intensywnie prowadzonej propagandzie krzyzackiej przedstawiano go jako dzialanie powierzchowne, pokazowe, napotykaj^ce ogromny opor spoleczny i dotycz^ce w tej sytuacji tylko elity wladzy. Co wi?cej, Zakon wznowil w koncu 1386 r. wojn? z Litw^, osi^gaj^c w niej spore sukcesy i operacji nie przerwalo nawet spotkanie krola z jego wladzami w 1388 r. Krzyzacy zamierzali bowiem wykorzystac zaangazowanie militarne Litwy na Rusi Czerwonej (w celu jej odzyskania dla Pol­ ski w wojnie z W?grami), a przede wszystkim ogromne klopoty wewn?trzne spowodowane dzialaniami prawoslawnych Giedyminowiczow (z matk^ Jagielly, Julianna Twersk^, na czele) wspolpracujqcych z Moskw^. W ich rezultacie ksi^z? polocki Andrzej, w sojuszu z Dymitrem Doriskim, a przede wszystkim Zakonem Inflanckim (ktoremu oddal Polock w lenno) i ksi?ciem smoleriskim Swi?toslawem, opanowal w pocz^tkach 1386 r. Witebsk. Reakcja krola i jego polskich doradcow byla jednak blyskawiczna i pokazala po raz kolejny wag? militarnego wspoldzialania Polski i Litwy. Dzi?ki koronnemu korpusowi posilkowemu i ogromnemu zaangazowaniu sil wlasnych pod wodz$ wiernych Jagielle Giedyminowiczow (Skirgielly, Korybuta, ale tez Witolda) odzyskany zostal najpierw Smolensk (Swi?toslaw zgin^l), potem ziemie polnocno-wschodnie trzymane przez Andrzej a, ktorego uwi?ziono. Polock otrzymal Skirgiello, ktory byl najwierniejszym wspolpracownikiem Jagielly i w 1387 r. zostal z jego ramienia namiestnikiem Litwy, a takze ksi?ciem trockim. Tym samym krol, pozostaj^c wielkim ksi?ciem, przekazal nadzor nad Litwq oddanemu bratu, gdyz przebywaj^c w Krakowie nie byl w stanie reagowac odpowiednio szybko na potrzeby swej ojczyzny. Bylo to wazne tym bardziej, ze nalezalo uspokoic niezadowolenie reszty krewnych przez obsadzenie ich na tronach ksi4z?cych. I tak Witoldowi dal Wolyri z Luckiem, by odsun^d go od Trok, Kiernow — Wiguntowi-Aleksandrowi, Nowogrodek — Towciwillowi-Konradowi, a odniosl tez sukces, osadzaj^c w Nowogrodzie Lingwena-Siemiona. Owe nadania rozdrabnialy domen? wielkoksi4z?c4 i jedynie chwilowo zaspakajaly apetyty, tlumi^c niezadowole­ 35 nie Giedyminowiczow.

Litwa w unii z Polskq 0 wtadz$ w Litwie

36

0 WtADZ^W LITWIE Najbardziej ostry konflikt wybuchl wkrótce mi?dzy domagaj^cym si? wyjqtkowej pozycji Witoldem a maj^cym takow^ Skirgiell^. Ten pierwszy umacnial si? na Podolu, prowadz^c dosc samodzieln^ polityk? z stosunkach z Moskwq i Zakonem, próbuj^c tez skaptowad sobie poparcie wsTód panów polskich. Jagiello widzial w nim konkurenta na gruncie litewskim, przeto próbowal przeciwdzialac poczynaniom stryjecznego brata, pozbawic go wplywów i krzyzowac plany. Rodzilo to jednak nowy konflikt mi?dzy nimi, przy czym pewne posuni?cia króla (otaczanie si? Polakami, korzystanie z ich uslug w kancelarii i administracji, obsadzanie nimi kluczowych zamków), wywoluj^ce niezadowolenie Litwinów, zjednywaly Witoldowi stronników wsród elity wladzy, obawiaj^cej si? marginalizacji i polskiej konkurencji. Witold mógl tez liczyc, jak wszyscy wichrzyciele, na pomoc militarn^ Krzyzaków i Moskwy. Wszystko to pchn?lo go w koñcu 1389 r. do wzniecenia buntu przeciw Jagielle. Pocz^tkowo spotkal si? jednak z oboj?tnoscÍ4 lub zdecydowanym przeciwdzialaniem Giedyminowiczów i elity litewsko-ruskiej. W tej sytuacji nadziej^ zostawaly Zakon i Moskwa. Niebywala ambicja i rz^dza wladzy powodowaly, ze día obj?cia litewskiego tronu gotów byl sprzymierzyc si? z kazdym i dobrze za to zaplacic. Prawdopodobnie brak jakichkolwiek skrupulów pozwalal mu na kalkulacje, ze w sprzyjaj^cych okolicznosciach b?dzie mógl si? nie wywi^zac z owych zobowi^zarí. Historiografía litewska, przeciwstawiaj^ca wielkiego Witolda zdrajcy Jagielle, dostrzega jedynie wybiórczo narodowe rzekomo aspekty hasel tegoz pierwszego, opieranie si? na litewskim (ale przeciez i ruskim) zywiole przeciw Polakom. Zupelnie nie widzi, ze día zdobycia wladzy tenze Witold w 1390 r. w Grodnie zawarl uklad z Zakonem, którego zwierzchnos'ci poddal calq Litw?, przekazal Grodno wprost we wladz? Krzyzakom (stal tam ich gamizon), zgodzil si? na przej?cie przez nich Zmudzi (która notabene poparla zbrojnie Witolda), wspieraj^c sily zakonne, prowadzil wyniszczaj^cq kraj wojn?, a wreszcie sprzymierzyl si? tez z innym smiertelnym wrogiem Litwy — Moskwy i pozwolil jej na osÍ3gni?cie nowych sukcesów w rywalizacji o Rus. Nie dostrzega si?, ze w ówczesnych warunkach geopolitycznych nie bylo miejsca na utrzymanie paristwowos'ci litewskiej bez sojuszu (zwi^zku) z któryms' z pot?znych s^siadów, a z nich Polska míala zdecydowanie najmniej agresywne plany wobec Wilna i byla jego naturalnym sprzymierzericem. Widzqc zagrozenie día swego panowania w Litwie i rysuj^c^ si? niekorzystn^ sytuacj? día integralnosci pañstwa, Wladyslaw Jagiello przy wsparciu wojsk polskich rozpocz^l dzialania militarne przeciw Witoldowi. Udalo mu si? odzyskac obsadzone przez niego i Krzyzaków niektóre zamki, ale nie mog^c zaangazowac w konflikt calej sily militamej Polski, nie byl w stanie oprzec si? pot?dze Zakonu, którego sily jesieni^ 1390 r. oblegly Wilno. Broniony przez polsk^ zalog? zamek nie zostal zdobyty, a najezdzcy musieli si? wycofac. Nowy najazd krzyzacko-Witoldowy na Litw? w 1391 r. osi^gn^l duzo wi?ksze sukcesy, zdobyto liczne zamki (m.in. Wilkomierz, Troki, Merecz, a nawet N 0wogródek), zaj?to ziemie, których elity przyl^czaly si? do syna Kiejstutowego (imi? ojea odgrywalo w sferze walki ideologicznej istotne znaezenie). Wzmacnialo to pozycj? wewn?trzn$ Witolda odwoluj^cego si? do hasel narodowych, przysparzalo tez kolejnych klopotów Jagielle z powodu komplikuj^cej si? sytuacji mi?dzynarodowej. W tej sytuacji doszedl on do wniosku, ze najbardziej korzystnym día wszystkich rozwiqzaniem b?dzie porozumiec si? z Witoldem za cen? cz?s'ciowego zaspokojenia jego ambieji. Sytuacja byla o tyle latwiejsza, ze juz wczes'niej król odebral bratu Skirgielle, znienawidzonemu przez Witolda, namiestnictwo calej Litwy, choc nie jest chyba prawd^, ze zostal calkowicie pozbawiony wladzy, a jego pozycja zostala znacz^co oslabiona.

RZĄDY WITOLDA Za cenę przywrocenia mu księstwa trockiego i urząd namiestnika krolewskiego w Litwie (chyba jednak poza dominium wileriskim) Witold zgodzil się po raz kolejny na porzucenie Krzyzakow i podporządkowanie krolowi Polski oraz wiernosc Koronie Polskiej. Stosowną umowę spisano 5 sierpnia 1392 r. w Ostrowie pod Lidą, burzyla ona w praktyce po częsci akt krewski. Choč większošč historykow sądzi, že z tą chwilą nastąpilo faktyczne objęcie przez Witolda wladzy wielkoksiąžęcej, to Jan Tęgowski slusznie jednak chyba kwestionuje ten pogląd i uwaža, že stalo się to dopiero po s'mierci Skirgielly w 1395 r. Wowczas to nowy namiestnik w praktyce swych dzialari rozlužnial zaležnošč Litwy od Polski, poszerzal sferę swych uprawnien, utrwalal swą wladzę, nie zawsze licząc się ze zwierzchnictwem Jagielly. W latach 1393-1394 przeprowadzil centralizację wladzy paristwowej, czyli likwidację większych, udzielnych księstw Giedyminowiczow, na miejsce ktdrych ustanowil zaležnych od siebie urzędnikow. Tym samym wzmocnil struktury panstwa, ale tež oslabil pozycję Jagielly (choč ten w niektorych posunięciach przeciw dynastom byl mu sojusznikiem), ktory niegdys' krewniakow na trony lokalne wysforowal i odebral od nich przysięgę lenną. Oznaką wzrostu pozycji Witolda bylo przyjęcie przez niego w 1395 r. tytulu wielkiego księcia (przedtem uzywal go tylko w ruskich pismach na užytek wewnętrzny). Z sukcesami prowadzil tež Witold politykę pozyskiwania ziem ruskich i oslabiania Moskwy, czemu služylo utwierdzenie wplywow w Nowogrodzie Wielkim i Pskowie, zdobycie Smolenską, rozciągnięcie wladzy zwierzchniej na tzw. księstwa wierchowskie. Zaangazowanie Litwy na wschodzie wykorzystal Zakon i w 1392 r. wznowil dzialania militarne, ktore przyniosly mu kolejne sukcesy (Wilno w 1394 r. obronil znowu pol­ ski gamizon). By powstrzymad napor wroga, Witold wszcząl szeroką akcję dyplomatyczną mającą na celu wyeliminowanie sil zakonnych z Inflant. W tym celu poparl będącego w konflikcie z tamtejszym mistrzem krajowym arcybiskupa ryskiego Johannesa von Sinten, a po jego wymianie przez papieža — przywodcę opozycji, biskupa dorpackiego Dietricha Damelau, by osadzič na stolcu ryskim Ottona z ksiąžąt szczeciriskich. Do sojuszu tego dolączyli ksiąžęta meklemburscy, a wsparl go cesarz Waclaw Luksemburski (1395 r.). Ten misterny uklad w rzeczywistosci stworzyla jednak dyplomacja i pozycja międzynarodowa Wladyslawa Jagielly, a pomogl status Litwy jako panstwa katolickiego. Zdecydowane wsparcie krola Polski umozliwilo tež zawieranie rozejmow z Krzyžakami w latach 1396-1397 bez przyjęcia žądari oddania im Žmudzi, co chcial uczynič Witold, ktoiy porzucil tež swego sojusznika z Dorpatu. Pogariską Žmudž trudno bylo objąč gwarancjami bezpieczeristwa, byla więc ona stalym obiektem wypraw za­ konnych. Niemniej jednak tak chętnie korzystający z pomocy militarnej i dyplomatycznej Polski namiestnik na každym kroku starai się podkrešlač swe dąženia do niezawislosci i podejmowal dzialania žle widziane w Krakowie, choč zapewne po częsci za wiedzą i akceptacją Jagielly. Podjęta przez krolową Jadwigę, na žądanie polskich panow, proba zdyscyplinowania lennika przez zažądanie splacenia wiana, spowodowala dodatkowy konflikt i dala Witoldowi oraz popierającym go Litwinom argument do kwestionowania związku z Polską. Co więcej, juž wowczas przygotowywal grunt pod przyjęcie korony krolewskiej. Samodzielnie (choč z možliwošcią zatwierdzenia go przez Jagiellę) zawarl tež w Grodnie 23 kwietnia 1398 r. wstępny uklad pokojowy z Krzyžakami, ktorym przyznal Žmudž i Pskow jako strefę interesow, zobowiązal się nie przepuszczač tež przez swe terytorium žadnych wojsk wrogich Zakonowi i nie prowadzic wojen z paristwami katolic-

Litwawunii z Polską

Rz^dv witotda

37

Litwa w unii z Polską Rządy Witolda

38

kimi. Uklad ten ostatecznie potwierdzony zostal w paždzierniku tr. w trakcie uroczystego spotkania Witolda z wielkim mistrzem Konradem von Jungingen na wyspie Salin na Niemnie niedaleko Kowna. Byla to zresztą doskonala okazja, by namiestnik Jagielly wystąpil z ceremonialem godnym samodzielnego wladcy i owa manifestacja wielkosci i samodzielnošci zostala dobrze przyjęta tak przez otoczenie Witolda, jak i przez braci zakonnych, widzących szansę na nowy konflikt między bračmi stryjecznymi. Polityka wobec Zakonu rožnila Jagiellę i Witolda, bo ten drugi chcial zawrzec pokoj na zachodzie (nawet kosztem Žmudzi) i calą uwagę skupič na sprawach wschodnich — skierowac potencjal militarny Litwy na ich zalatwienie. Bezposrednio tym samym przyznal rację dawnej opcji politycznej Jagielly, a nie swego ojca Kiejstuta. By utwierdzic pozycję hegemoną na Rusi, Witold wmieszal się w wojnę o tron Zlotej Ordy dla Tochtamysza, usuniętego z niego przez wladcę nowego imperium mongolskiego Timura (Tamerlana). W 1397 r. armia Witolda pobila nad Donem wojska Zlotej Ordy, co zachęcilo go do podjęcia w następnym roku wyprawy na Kiym, a po jej sukcesie do ogromnej wyprawy w 1399 r. sil litewsko-rusko-krzyzackich, wspartych przez ochotnikow z Mazowsza i Polski oraz Tochtamysza (zięč Witolda — ksiąžę moskiewski Bazyli nie dal się namowic na wojnę, wolal poczekač, co z tego wyniknie i ewentualnie zebrač žniwo), na Zlotą Ordę, ktorej papiež Bonifacy IX nadal charakter krucjaty. Bylo to istotne wydarzenie propagandowe, šwiadczące o katolickim statusie paristwa litewskiego, co zresztą Witold zamierzal odpowiednio wykorzystač z stosunkach z Polską. Wojska, prowadzone z krolewską pompą, natknęly się 13 sierpnia nad Worsklą na armię tatarską chana Timura Kutluga, ktora zręcznie dowodzona przez jego wodza Edygeja, doszczętnie rozbila sily koalicji. Byla to osobista klęska nieudolnego Witolda, a takže krach wielkich planow stworzenia imperium litewsko-ruskiego. Natychmiast niemal usunięto Litwinow ze Smolenską, spod kurateli litewskiej wyrwal się Nowogrod Wielki, a wojska moskiewskie i tatarskie kilkakrotnie najechaly Litwę, co zakoriczylo się zbiorowym przejšciem na stronę zwycięskiego Bazylego ksiąžąt Pieremyszla, Putywla i Chociatowa oraz wiecznie spiskującego brata Jagielly — Swidrygielly, księcia briariskiego i starodubowskiego (1408 r.). Klęska nad Worsklą zmienila takže pozycję Witolda względem Polski, choc nie omieszkal on wykorzystac smierci w bitwie kilku Giedyminowiczow do bezpos'redniego podporządkowania sobie ich księstw. Sytuacja dla niego tym bardziej się komplikowala, že * po s'mierci krolowej Jadwigi pozycja Wladyslawa Jagielly zmienila się, bo brak męskiego potomka stwarzal problemy dynastii i praw do korony. Krol rzekomo nosil się nawet z zamiarem powrotu na Litwę, więc Witold byl zainteresowany w jego pozostaniu w Krakowie. W rezultacie ws'rod polskiej elity wladzy zwycięžyla opcja umocnienia Jagielly na tronie i silniejszego związania Litwy z Polską. Witold i jego otoczenie zmuszeni zostali do zloženia przysięgi wiernosci Koronie Polskiej (1400 r.), ale musialo tež dojsč do spisania nowej umowy międzyparistwowej, ktora lepiej zabezpieczalaby interesy stron. Spisane w Wilnie (18 I 1401 r.) i w Radomiu (11 III 1401 r.) warunki unii potwierdzily suwerennosc Polski wobec Litwy, co gwarantowala jej elitą wladzy, ktorą dopuszczono w zamian do elekcji nowego krola i ktorej obiecano pomoc militarną przeciw wrogom. Witold ogloszony zostal dozywotnim wielkim księciem litewskim, ale formalnie nad nim nadal znajdowal się Jagiello jako ksiąžę najwyžszy (princeps supremus). Unia wilerisko-radomska byla bez wątpienia kompromisem, ktory wreszcie jasno okrešlil pozycję Litwy w związku z Polską i samego Witolda w paristwie i wobec Jagielly. Pomoc Polski byla Litwie potrzebna, bo po krachu polityki wschodniej Witolda naleža-

to wrócic do problemų stosunków z Zakonem i statusu Žmudzi. Okazją štai się wybuch Litwa w unii w majų 1401 r. powstania na Žmudzi przeciw Krzyžakom, które Litwa wsparla. W od- z Polską powiedzi nastąpil najazd wojsk zakonnych prowadzących ze sobą nowego pretendentą Rządy Witolda do tronu litewskiego — Šwidrygiellę (1402 r.). Ostatecznie zawarty w 1404 r. pokój w Raciąžu przyniósl sukces Polsce, ale Litwa musíala wyrzec się ostatecznie Žmudzi. Niemniej pozwolilo to Witoldowi znowu przylączyč Smolensk i kilka księstw we wschodniej Rusi do Litwy, a takze zawrzec oddzielny sojusz militarny z Zakonem, co spotkalo się z protestem Polski i zmusilo go do ponowienia przysięgi wiemosci oraz wypowiedzenia owego sojuszu. Polityka zagraniczna Witolda polegala na stalym lawirowaniu między Zakonem a Polską, przy czym mūšiai wciąž korzystac z pomocy obu tych panstw do walk z Moskwą. Nie wykorzystal jednak ogromnej szansy do zadania jej decydującego ciosu, gdy sojusz zaproponowal mu Edygej, który ostatecznie sam spustoszyl pañstwo Bazylego I. Witold w swej polityce zewnętrznej, ale tež wewnętrznej znajdowal często wsparcie Jagielly, jesli nie kolidowato to z interesami Polski. Tak dalece, ¿e król nie tylko wspomagal Litwę militarnie, na polu dyplomatycznym i propaganda przesylal ziarno w czasach nieurodzaju, ale nawet przekazal Litwie zdobyte na Mazowszu Podlasie (1408 r.) oraz Zadnieprze (1411 r.), a samemu Witoldowi dal w lenno zachodnie Podole. Największą prčbą więzčw lączących Polskę z Litwą stala się jednak sprawa przygotowywanej od 1409 r. wojny Zakonu przeciw Litwie w związku z oskaržaniem jej 0 wspieranie kolejnego powstania na Žmudzi. Mimo iž Polska od bardzo dawna nie toczyla oficjalnie wojny z Krzyžakami i deklarowala chęc pokojowego zalatwienia spornych problemów, któiych w jej stosunkach z Malborkiem bylo wiele, na wyrazne žądanie jasnego okres'lenia swego stanowiska odpowiedziala, že nie zostawi w potrzebie Li­ twy samej. W rezultacie w 1410 r. doszlo do generalnej rozprawy Zakonu z polączonymi silami Polski i Litwy, która na polach Grunwaldu 15 lipca zakonczyla się wspanialym sukcesem Jagielly i Witolda, smiercią wielkiego mistrza Ulricha von Jungingen, kwiatu rycerstwa zakonnego i tzw. gos'ci zakonnych. Udzial wojsk litewsko-ruskich w zwycięstwie byl istotny (męstwem zaslynęly zwlaszcza oddzialy smoleriskie), choc bez wątpienia glówny cięžar walki spocząl na cięžkozbrojnym rycerstwie polskim. Bitwą dowodzil król, ale bezposrednio udzialu w walce nie wziąl, czym odznaczyl się za to Witold, będący nie tylko wodzem sil litewsko-ruskich, ale i przewodniczącym rady wojennej. Zagrzewal on osobistym przykladem do walki, prowadzil oddzialy do boju, doglądal ich losu. Grunwald byl widomym znakiem powstania w Europie nowej potęgi militarnej, sily zjednoczonej Polski i Litwy, co zaowocowalo odzyskaniem przez tę dragą wreszcie Žmudzi (choc formalnie tylko do s'mierci Jagielly i Witolda) na mocy pokoju toruñskiego z 1 lutego 1411 r. Mimo iž nie udalo się jeszcze wówczas zlikwidowac paristwa za­ konnego, to jego potęga zostala raz na zawsze zlamana, prawdziwe zagroženie z jego strony zas' przestalo w zasadzie istniec. Echa wygranej bitwy grunwaldzkiej natychmiast przyniosly Litwie sukcesy w walce o wplywy na Rusi, bo Witoldowi podporządkowalo się księstwo riazariskie, Nowogród Wielki i Psków, a przy poparciu sil litewskich na iron Zlotej Ordy posadzony zostal Dželal ed-Din. Byly to jednak sukcesy krótkotrwale 1wkrótce wszędzie tam Litwa znowu musíala ustąpic pola Moskwie i wrogiemu jej Edygejowi. To pokazalo po raz kolejny, že Litwa jest w stanie chwilowo, przy pomocy polskiej, zyskač przewagę w walce o dominację na Rusi, ale na dlužej nie potrafi jej utrzymac i muši pogodzic się z przewagą w tym rejonie bliskiej mu Moskwy. Związane to by-

39

Litwa w unii z Polską Unia w Horodle

Io po cz?sci z katolickim charakterem paristwa i slabosciq w nim struktury prawoslawnej, przegiywaj^cej w walce o rz^d dusz z pozostaj^cymi na uslugach wladzy swieckiej metropolitami calej Rusi, ktörzy rezydowali w Moskwie. Powstala nowa potega militarna pod wladzy Jagielly mogla zostac oslabiona w je­ den tylko sposöb. Nalezalo poröznic Litw? z Polskq, zerwac ich uni§, a jeszcze najlepiej wywolac mi?dzy nimi konflikt. Obiektywnie byly zreszt^ ku temu powody w sytuacji ci^glej rywalizacji o ziemie ruskie i istniej^cego niezadowolenia z nieröwnoprawnej pozycji w zwi^zku skupionej woköl Witolda nowej elity litewskiej, a takze elity polskiej z niewywi^zywania si§ Litwinöw z warunköw unii. Istniej^ce rozbieznosci mi?dzy Polsk^ i Litw^ Witolda ujawnily sie zreszt^ wkrötce po Grunwaldzie, co uniemozliwilo po cz?sci opanowanie Malborka, a takze w trakcie kampanii 1411 r. Bezpowrotnie stracono wöwczas szans? na uzyskanie przez Litw? duzego obszaru wschodnich Prus, zasiedlonego przez niezniemczonych jeszcze autochtonöw.

UNIAW HORODLE

40

Wewnętrzny rozwöj Litwy jako paristwa feudalnego, w ktöiym spoleczeristwo (w rzeczywistosci wąska elitą) chcialo artykulowac swoje potrzeby (to z pewnoscią tež wplyw stosunköw polskich) i wspieralo wielkiego księcia w rządach (funkcjonowanie przy jego boku nieformalnej jeszcze rady), uczestniczylo w polityce międzynarodowej, funkcjonowalo w administracji, wymagal zmiany formuly unii lączącej ją z Polską. Ta zresztą röwniez chciala nowego potwierdzenia warunköw unii, jednoznacznie okreslających status Litwy, jej spoleczeristwa i wladzy. Pozycja Polski w Europie po pokoju toruriskim bardzo wzrosla, ulegla tež wzmocnieniu w stosunku do Litwy, ktörej przyszlosč zaležala od wsparcia polskiego. W rezultacie 2 paždziernika 1413 r. na zježdzie w Horodle doszlo do zawarcia nowej unii obu paristw, ktöra potwierdzala przylączenie ziem litewsko-ruskich do Polski, a jego spolecznosč wlączala do koronnej, skoro wspölnie mieli zježdžač się w Lublinie lub Parczewie, aby podejmowac decyzje w najwazniejszych sprawach paristwa. Tym samym w przyspieszonym tempie ksztaltujące się dopiero, nie odgrywające jeszcze większej roli politycznej, spoleczeristwo Litwy zostalo wciągnięte w wir wielkiej polityki, stając się partnerėm wladzy wielkoksiąžęcej. Pozbawiono je jednak prawa udzialu wraz ze szlachtą koronną w elekcji wladcy polskiego, mieli za to prawo wybierac przyszlych wielkich ksiąžąt wraz z krölem Polski i jego panarni. Swiadectwem owego zbratania rycerstwa polskiego z litewskim stalo się przyjęcie 47 przedstawicieli tego ostatniego (bylo to otoczenie Witolda, a nie litewska elitą wladzy) do rodöw herbowych koronnych, co bylo kolejnym etapem upodobnienia litewskich bojaröw do szlachty polskiej pod względem organizacyjnym. Litwini-katolicy zyskali zresztą wöw­ czas kolejny sukces w walce o dominację w paristwie, gdyž tylko oni mogli odtąd byc doradcami wielkiego księcia. Byla to cesja ze strony Witolda dla zyskania poparcia tej grupy w sprawowaniu wladzy, zwlaszcza po zlamaniu uprzywilejowanej pozycji Giedyminowiczöw. Spowodowala jednak dalsze podzialy w spoleczeristwie Wielkiego Księstwa, bo ruskie bojarstwo z zazdrošcią zaczęlo patrzeč na uprzywilejowaną pozycję Li­ twinöw. Wprowadzono tež nowy podzial administracyjny paristwa, wzorowany na rozwiązaniach polskich, ale będący konsekwencją reform rozpoczętych wiele lat wczes'niej przez Witolda dla zlamania pozycji Giedyminowiczöw w rządach. Stworzono bowiem dwa wojewödztwa — wileriskie i trockie (z wojewodami i kasztelanami na czele, ktörzy

musieli byč katolikami i z urzędu doradcami wielkiego księcia) — zamiast dwöch takowych księstw, co koriczylo etap dzielnicowego podzialu kraju z jego niezaležnymi księstwami. Tym samym wzrosla sprawnošč aparatu paristwowego i zwiększyly się dochody samego wladcy. Aktem horodelskim Jagiello swe prawa do częsci Litwy (ojcowizny, czyli księstwa wileriskiego) przekazal Koronie Polskiej, a tym samym každyjej wladca stawal się jednoczesnie wlaScicielem owej częsci. Unia horodelska byla więc ogromnym sukcesem strony polskiej, a jedynie dla udobruchania ewentualnego niezadowolenia Witolda panowie polscy uczynili go opiekunem maloletniej Jadwigi, cörki Wladyslawa Jagielly i jego drugiej zony, Anny hrabianki cylejskiej. Dawalo mu to szanse bycia regentem w przypadku wczesniejszej smierci kröla. Ponadto zająl pierwsze miejsce w radzie krölewskiej.

Litwa w unii z Polską Potęga poiączonych unią pa iist w

POTĘGA POLĄCZONYCH UNIĄ PANSTW Związek z Polską potrzebny byl Litwie nie tylko, by przeciwstawic się zbrojnym najazdom Krzyzaköw, ale tež by stawic im czola na arenie dyplomatycznej, co wynikalo przede wszystkim z braku litewskiego personelu dyplomatycznego, wyksztalconego we­ dlug zachodnich standardöw, potrafiącego więc wlasciwie wykorzystywac posiadaną wiedzę i znajomošc metod postępowania w polemikach, argumentacji w rokowaniach, zjednywaniu sobie sympatii i poparcia. Stalo się to widoczne zwlaszcza w wielkim sporze z Zakonem, jaki Polska i Litwa toczyla na soborze w Konstancy. Geneza tego wydarzenia wiąže się z niewywiązywaniem się Krzyzaköw z postanowieri pokoju toruriskiego i nieudanym posrednictwem kröla rzymskiego Zygmunta Luksemburskiego, co doprowadzilo do kolejnej zbrojnej konfrontacji między Polską i Litwą a Zakonem, zakoriczonej rozejmem w 1414 r. Przewidywal on oddanie kwestii spornych pod osąd soboru Košciola katolickiego, ktöry zbieral się w tymže roku w Konstancy. Interesy Litwy reprezentowala na nim delegacja polską (przedstawiciele Litwy byli jednak w Konstancy obecni), ktörej czlonek, Pawel Wlodkowic, w erudycyjnym traktacie „O wladzy papieža i cesarza wobec niewiernych” zaprzeczyl prawom do zajmowania šilą ziem pogariskich lub nadawania ich w lenno, czym zdewaluowal wartos'c donacji ziem litewskich dla Krzyzaköw. Odrzucal röwniez nawracanie pogan na katolicyzm šilą. Gdy jednak ostateczny werdykt w sporze, wydany w 1420 r. we Wroclawiu przez kröla rzymskiego, byl niekorzystny dla strony polsko-litewskiej, ta wszczęla wojnę z Zakonem i blyskawicznie zmusila go do zawarcia pokoju w Melnie (1422 r.). Byl on bardzo korzystny dla Litwy, gdyž na wiecznosc przyznal jej prawo do Žmudzi i ziem pojačwięskich. Potęga polączonego unią paristwa Jagiellowego, choč jeszcze wciąž ponoszącego poražki na poziomie dyplomatycznych stare z przeciwnikami, coraz wyražniej oddzialywala jednak na sytuację w srodkowej Europie. Wyražnym tego znakiem bylo zwröcenie się w styczniu 1421 r. do Jagielly i Witolda przedstawicieli stanöw czeskich obozu husyckiego, ktöre sprzeeiwily się kandydaturze Zygmunta Luksemburskiego na kröla Czech, z propozycją objęcia tronu w Pradze przez Giedyminowicza. Zwazywszy na öwczesną sytuację polityczną, byla to propozycją nie do przyjęcia, niemniej jednak pchany ambieją Witold postanowil zaryzykowac i zostal przez zjazd stanöw czeskich w Kutnej Horze obrany krolern (sierpieri 1421 r.). Z röznych powodöw nie mögl jednak osobišcie tam się udaö, lecz wyslal na pomoc husytom silną armię na ežele z Zygmuntem Korybutowiczem, ktörego mianowal swym namiestnikiem w Czechach, co stany w maju

41

Litwa w unii z Polską Witold zmierza do koronacji

1422 r. potwierdzify. Cala czeska awantura žle się jednak dla Witolda skoriczyla, bo nie potrafiąc dojšč do porozumienia ani z radykalnymi taborytami, ani ze zorientowanymi na Luksemburczyka katolikami, potępiony przez papieža, niepoparty przez Jagiellę i polski Košciol, zmuszony byl odwolač Korybutowicza i zrezygnowac z tronu. To po raz kolejny pokazalo mu miejsce w szeregu, ale nie zniechęcilo w zabiegach o wywyzszenie. Swoj wzrok Witold zwrocil teraz ponownie ku wschodnim ziemiom Rusi, gdzie odniosl szereg sukcesow dyplomatyczno-militarnych, choc nie do korica byly one proporcjonalne do podjętych wysilkow i oczekiwari. Niemniej jednak lata 1424-1428 byly szczytowym okresem jego powodzenia, gdy to otrzymal opiekę nad maloletnim wladcą moskiewskim, a swym wnukiem, Janem, osadzil na tronie Ordy Ulug-Muhammeda, wziąl okup od Pskowa i Nowogrodu (ale ich nie zdobyl), a poklony bili mu wladcy Riazania, Proriska, Odojewa, Perejaslawia, Worotyriska. Slusznie więc w tym okresie uchodzil za hegemoną w tej częšci Europy.

WITOLD ZMIERZA DO KORONACJI

42

Ogromna ambicja, pozycja niemal samodzielnego wladcy, rodzinne powiązania z wieloma domami panującymi, postawa Jagielly, poparcie nowej litewskiej elity niechętnej zaležnosci od Polski i pozycji wielu Polakow w Wielkim Księstwie, a wreszcie stale podszepty przeciwnikow unii polsko-litewskiej zagranicą, zwlaszcza zaš krola rzymskiego Zygmunta Luksemburskiego i Krzyzakow, kazaly Witoldowi wszcząč wreszcie zabiegi o uzyskanie korony krola Litwy. Doprowadzilo to do ostrego konfliktu z Polską, zwanego „burzą koronacyjną”, ktorego istotą bylo starcie koncepcji samodzielnosci litewskiej w ramach unii z koncepcją inkorporacji Litwy do Polski. Wszystko zaczęlo się na zježdzie Zygmunta Luksemburskiego, Jagielly i Witolda w Lucku w styczniu 1429 r., w czasie ktorego ten pierwszy zaproponowal koronę wielkiemu księciu. Poparl ten pomysl Jagieilo, choč na wyražne žyczenie (wyrazone w języku litewskim) Witolda, by się najpierw poradzil polskich panow, doszto do spotkania rady litewskiej z koronną, na ktorej ta pierwsza wyrazila zadowolenie z myšli koronacyjnej, a druga (ustami glownie Zbigniewa Olesnickiego, biskupa krakowskiego) byla temų przeciwna. Uwazano to bowiem za zlamanie postanowieri unii (krewskiej i horodelskiej), za akt wrogi Polsce. Pod wplywem swych doradcow zdanie zmienil tež krol, a delegacja polska manifestacyjnie opušcila Luck. Wkrotce wystosowano do Zygmunta Luksemburskiego list (prawdopodobnie za wiedzą Jagielly), w ktorym poinformowano o braku zgody krola na koronację Witolda i wyjasniono powody tego, a takze poproszono krola rzymskiego o zaniechanie projektu koronacyjnego. Ow list, prezentujący polskie stanowisko w sprawie związku Polski z Litwą, mial pchnąč Witolda do energicznych dzialan dla zdobycia korony. W historiografii polskiej najczęsciej uznaje się, že list ten byl niedyplomatyczny i niepotrzebnie zaognit calą sprawę. W litewskiej zaš, že Litwę „obrazil i ponižyl”, pokazal aneksjonistyczne oblicze Polakow etc. W wypowiedziach tych goruje nuta patriotycznego zaangazowania nad realną oceną stanu prawnego i owczesnych racji politycznych. Te zas kazaly radzie wielkoksiąžęcej na posiedzeniu w Ejszyszkach 13 lutego 1429 r. wyrazič oburzenie, co odzwierciedlily listy Witolda do Zygmunta Luksemburskiego i Wladyslawa Jagielly, w ktorych zarzucil krolowi polskiemu zlamanie slowa oraz ponizenie siebie i Litwy przez traktowanie ksiąžąt i bojarow jako poddanych Korony Polskiej, a są oni ludžmi wolnymi i nigdy nie byli wasalami Polski. Byly to jednak zarzuty demago-

giczne, niezgodne ze stanem prawnym. Grožna za to byla deklaracja, že Witold podjąl juž starania o koronę, gdyž nie stoi to w sprzecznošci z literą unii horodelskiej. Slusznie za to Witold mial pretensję do swego brata stryjecznego, že upublicznil, czyli umiędzynarodowil calą sprawę koronacji, zamiast zalatwic ją spokojnie we wlasnym gronie. To bowiem postawilo Witolda i Litwinow w zlym swietle, poczuli się oni obraženi i poniženi. W tej sytuacji trudno bylo zažegnač coraz bardziej narastający konflikt litewsko-polski, zwlaszcza iž žadna ze stron nie chciala (nie mogla?) ustąpič. Polacy probowali bo­ wiem naklonic Witolda do rezygnacji z korony, ale za owymi prosbami staly grožby užycia sily. Witold zas szukal wsparcia dla siebie w Zakonie i u Luksemburczyka, przy czym ci jego strategiczni sojusznicy prowadzili wlasne gry w stosunku do obu zwasnionych paristw, a i wielki ksiąžę do korica im nie ufal. Sprawa korony dla Witolda oparla się o papieža, sejm Rzeszy (z inicjatywy Luksemburga), podgrzewala atmosferę w Polsce, na Litwie i ws'rod ich sąsiadow. Poniewaz wszystkie srodki dyplomatyczne nie przyniosly rezultatu i przygotowania do koronacji Witolda szly pelną parą, Polska zdecydowala się na krok ostateczny z pokojowych — zablokowala mozliwosc dostarczenia ko­ rony od Zygmunta Luksemburskiego na Litwę. Zatrzymanie, poprzedzających glowne poselstwo z koroną, poslow wiozących Witoldowi projekt dokumentu koronacyjnego (przewidującego powstanie Krolestwa Litewskiego z dziedzicznym tronem) i propozycję wieczystego przymierza Zygmunta (a więc Czechy, Węgry i Rzeszę) z Zakonem i Litwą pokazalo istniejące dla Polski zagroženia i prawdziwą intencję dzialari krola rzymskiego. W litewskiej historiografii wciąž funkcjonuje przekonanie, že zatrzymanie i obrabowanie (glownie z dokumentow, ale jednak) poslow Zygmunta bylo czynem niemoralnym, gwaltem, naruszeniem międzynarodowych standardow i granic, že Polacy podstępem i šilą nie dopušcili do koronacji Witolda. W rzeczy samej, jak wykazal Grzegorz Blaszczyk, wszystko odbylo się raczej zgodnie z prawem, na terytorium Polski, choc zawsze przemoc wobec poslow jest naganna. Owo zdecydowane dzialanie pokazalo jed­ nak determinację Polski i us'wiadomilo Witoldowi istotę klopotow, w jakie się wdawal wraz z koronacją. Grozilo to bowiem wojną, w ktorej Litwa (a može tylko jej częs'č popierająca Witolda) stala na z gory straconej pozycji. Ostatecznie doszlo więc do pewnego rodzaju kompromisu między stroną polską a litewską, polegającego na wstępnym zaakceptowaniu koronacji Witolda (z powodow dynastycznych Jagiello byl tym zainteresowany), со jednak ostatecznie rozstrzygnąč miala rada krolewska. Z pewnos'cią bylo to dyplomatyczne posunięcie mające na celu odczekanie do naturalnego zamknięcia sprawy w związku z cięžką chorobą kandydata na krola. Jego bezpotomna šmierč 27 paždziernika 1430 r. rzeczywiscie odložyla na pewien czas sprawę sprzecznosci litewsko-polskich w interpretacji unii, ale ich nie zlikwidowala. Zwlaszcza iž zachowaniem dualizmu paristwowego zainteresowany byl krol, ktory mając dwoch synow chcial každemu z nich zagwarantowac tron. W calej sprawie koronacyjnej krol gral jednak na zwlokę, nie do korica sprzyjal Witoldowi.

Litwa w unii

z Polską po unjj

PANSTWO PO UNII Wladza Witolda jako najpierw tylko namiestnika, a od 1401 r. wielkiego księcia wyplywala z nadania najwyžszego księcia Jagielly, ktoiy w miarę možliwosci po 1392 r. starai się mu pomagač i nawet chronic w sytuacji naciskow ze strony polskich panow. Witold, zrozumiawszy ten fakt, nie zamierzal ziywac z Jagiellą, zadawalając się posiadaną wla-

43

Litwa w unii z Polską Samodzielnie czy z Polską — wojna domowa

dzą. Bez wątpienia wplyw na to mial brak potomstwa, lecz takže wyrachowanie polityczne, ktore dyktowalo mu utrzymywac związki z Polską, choc oparte na zasadach zachowania daleko posuniętej odrębnosci Litwy. W polityce wewnętrznej Witold zacząl walk? z rozbiciem dzielnicowym Wielkiego Księstwa, przy czym najczęsciej owymi wladcami byli czlonkowie dynastii, ktorzy dose samodzielnie sprawowali wladz? w ksi?stwach-aneksach (tak nazywano owe ruskie księstwa na rčžnych prawach wchodzące w sklad wielkiego paristwa Giedyminowiczow), oslabiając wladz? centralną i stwarzając stale zagrozenie dla jednosci paristwowej. Dąžąc do centralizacji wladzy, oczywiscie w swych rękach, Witold bezwzgl?dnie usuwal owych ksiąžąt (w wi?kszošci zresztą brad Jagielly!) z ich paristw (niekiedy dawal im inne, mniejsze księstewka), a na ich miejsce osadzal calkowicie oddanych sobie namiestnikow (niekiedy tež pochodzących zresztą z warstwy litewskich ksiąžąt), co zmienilo radykalnie sytuację wewnętrzną Wielkiego Księstwa i zapoczątkowalo nowy system jego administraeji. W sumie w ciągu kilku lat (1392-1395) wielki ksiąžę, korzystając zresztą z pomocy i przyzwolenia Jagielly, zlikwidowal niemal system funkejonowania wielkich ksi?stw-aneksow we wladzy dynastow, ktorzy utrzymali si? jedynie na Polesiu i Czernihowszczyznie. Zwiericzeniem tego procesu unowoczesniania admini­ straeji, podniesienia jej sprawnosci, ale tež zwi?kszenia dochodow monarszyeh, bylo powolanie w 1413 r. dwoch wojewodztw i kasztelanii — w Wilnie i Trokach, co jednoczešnie mialo zapobiec odrodzeniu si? diarchii. Walcząc z ksiąž?tami dzielnicowymi, Witold postanowil oprzeč swe rządy na warstwie bojarskiej, nadając jej wybitniejszym i wierniejszym przedstawicielom ziemi? (glownie na ziemiach ruskich!) oraz poddanych, co w krotkim czasie przynioslo rezultaty w postaci powstania tzw. warstwy pariskiej, czyli wielkich posiadaezy ziemskich — Gasztoldow, Kiežgajlow, Moniwidow, Niemirow, Oscikow i Radziwillow, Wolimuntowiezow etc. Byli oni zapleczem dla administraeji paristwowej, doradcami wielkiego ksi?cia, ale musieli odwdzi?czač si? wiernoscią i dyspozycyjnošcią. Byli zainteresowani wspieraniem wladzy paristwowej, stall si? jej ostoją i cz?scią. Po šmierci Witolda cz?šč elity litewskiej wyniosla na tron Swidrygiell?, ktory kontynuowal polityk? niezaležnošci, ale z marnym skutkiem i zostal usuni?ty z tronu. Jego nast?pca, Zygmunt Kiejstutowicz, zostal zarządcą Wielkiego Ksi?stwa z nadania rady koronnej, ale sytuaeja nadrz?dnosci najwyžszego ksi?cia — Jagielly, a potem jego syna Wladyslawa — nie byla kwestionowana. Po šmierci Wladyslawa II doszlo do faktyeznego usamodzielnienia si? Wielkiego Ksi?stwa po zerwaniu unii personalnej, ale związki dynastyezne pozostaly, podobnie jak ciągle potem odezuwana okresowo potrzeba nowych unii dla dobra obu zawierających ją paristw, przeto jeszcze kilkakrotnie wielcy ksiąž?ta litewscy zakladali tež koron? polską. To zmuszalo ich do uloženia stosunkow wewn?trznych w paristwie litewskim w sytuacji niemožliwošci stalego w nim pobytu.

SAMODZIELNIE CZY Z POLSKĄ - WOJNA DOMOWA

44

W listopadzie 1430 r. doszlo w Wilnie do wyniesienia na tron wielkoksiąž?cy najmlodszego z braci Jagielly (w jego obeenošei i za jego zgodą) — Swidrygielly-Boleslawa, w przeszlošci wciąž buntującego si?, przyczyniającego w związku z tym bardzo wielu

problemow międzynarodowych i wewnętrznych. Niewiele go to jednak nauczylo. Probując kontynuowač politykę Witolda (swego šmiertelnego wroga!) utrzymania niezaležnošci Litwy, niemal natychmiast wszedl na drogę konfrontacji z Polską, ktora zresztą dala pretekst do niechęci litewskiej, gdy bez zgody krola zajechala Podole. Panowie polscy nie chcieli zresztą uznac wyniesienia Šwidrygielly, uznając je za zlamanie praw unii, co doprowadzilo tež do ostrego konfliktu między nimi a krolem, ktorego uznano za wspolwinnego zaistnialej sytuacji. Zrywając z Polską, Šwidrygiello postanowil odbič šilą Podole, nie zgodzil się na kompromisowe zalatwienie konfliktu (zabiegal bowiem o koronę krolewską), a wobec polskich przygotowari do wojny zawarl sojusze z wojewodą moldawskim Aleksandrem Dobiym (krewnym Giedyminowiczow i lennikiem Polski), Twerem (pos'lubiając Annę-Zofię, stryjeczną siostrę tamtejszego wielkiego księcia Borysa), chanem tatarskim Ulug-Muhammedem, a przede wszystkim Zakonem Krzyžackim pod auspicjami sprzyjającemu nowemu wladcy Litwy Zygmunta Luksemburskiego. Bylo to teoretycznie sluszne dzialanie, s'wiadczące o determinacji i dyplomatycznych talentach Šwidrygielly, ale tež o zlym rozeznaniu sil, možliwos'ci i chęci dzialania tak skleconej koalicji. Jej powstanie sklonilo Polskę do radykalnych krokow, ale podjęta w 1431 r. ofensywa na Luck, mimo zadania klęski wojskom litewskim nad Styrem, wobec przystąpienia do wojny Zakonu i Moldawii, zakoriczyla się fiaskiem, co potwierdzil zawarty 1 wrzesnia tego roku rozejm. Sankcjonowal on wladzę Šwidrygielly i jego podolskie zdobycze, więc wydawalo się mu, že idzie dobrą drogą i 15 maja 1432 r. poglębil przymierze z Za­ konem z wyražną deklaracją militarnego wsparcia jego wojsk silami Litwy. Byl to bląd, za ktory natychmiast zaplacil, bo popularnosč Šwidrygielly w samej Litwie nie byla duža, a generalny zwrot w polityce zagranicznej oraz opieranie się na Rusinach w polityce wewnętrznej, spotykalo się wprost z niezadowoleniem częs'ci litewskiej elity z marszalkiem dwornym Janem Gasztoldem, namiestnikiem nowogrodzkim Piotrem Montygierdowiczem i kniaziem Siemionem Holszariskim na ežele. Grupa ta szybko porozumiala się z Polakami i doprowadzila do przewrotu 31 sierpnia 1432 r., ktory odsunąl Šwidrygiellę od wladzy, a na tron wielkoksiąžęcy wyniosl brata Witolda — Zygmunta Kiejstutowicza. Potwierdzil to akt grodzieriski z 15 paždziernika tego roku, ktorym delegacja rady koronnej powierzyla mu zarząd Wielkim Księstwem w dožywocie, a on zaprzysiągl warunki unii wilerisko-radomskiej i przekazanie zachodniego Podola Polsce. Sam Jagiello žle odniosl się do litewskiego przewrotu i nie potwierdzil wladzy Zygmun­ ta, choč zatwierdzil akt grodzieriski. Niezadowolenie ezęsei elity litewskiej z przewrotu zostalo natychmiast stlumione, a jego glowni inspiratorzy (wojewoda trocki Jawnuta i marszalek wielki Rumbold Wolimuntowiczowie) poniešli smierč. Šwidrygiello uciekl przed zamachowcami do Polocką, a jego wladzę nadal uznawaly poludniowe (ruskie) ziemie Wielkiego Księstwa, co oznaczalo, že przeciwnicy będą musieli stoezyč o tron wojnę. Poniewaž oparciem dla Šwidrygielly byli glownie Rusini, przeto chcąc ich zjednač dla panowania Zygmunta I panowie polscy wydali 15 paž­ dziernika 1432 r. przywilej (wydarzenie bezprecedensowe!) zrownujący w prawach katolickich i prawoslawnych obywateli paristwa, ale jego ostateezną moc prawną mial mu nadač krol Wladyslaw, ktory nigdy tego nie uczynil. Wojna domowa, ktorą Swidrygiello rozpocząl jesienią na ežele sil wlasnych oraz posilkow krzyzackich i twerskich, nie byla dla niego szczęsliwa. Przegral w bitwie pod Oszmianą (9 XII 1432), Polacy początkowo wyparli jego wojska z Podola, a pobili i zmusili do wycofania się z wojny Krzyžakow (1433 r.), ale ostateeznie sojusznicy po-

Litwa w unii z Polską Samodzielnie czy z Polską — vvojna domowa

45

Litwa w unii z Polską Samodzielnie czy z Polską — wojna domowa

46

dolsko-wolyrìscy potrafili uporac się z agresją polską. Swidrygiello próbowal tež znaležc poparcie dia swego panowania na Zachodzie, u papieža i soboru bazylejskiego (popierając ideę unii košcielnej), u cesarza Zygmunta Luksemburskiego, ale niewiele w praktyce byl w stanie osiągnąc. W tej sytuacji jego klęska byla kwestią czasu i mimo poszukiwania zgody z Polską, nie znalazl w niej zrozumienia, gdyz zdecydowanie postawiono tu na Zygmunta. Ten zas zmuszony byl 27 lutego 1434 r. w Grodnie do ponownego zaprzysięženia wiernosci Koronie, otrzymując w zamian wladzę w Litwie wlašciwej. Jego pozycję wzmocnila tež smierc 1 czerwca 1434 r. króla Polski i najwyzszego księcia litewskiego Wladyslawa Jagielly, który do koiica nie tracil nadziei na pogodzenie z ukochanym Šwidrygiellą. Smierc wybitnego wiadcy, który wprowadzil Litwę do rodziny parìstw europejskich kultury laciriskiej, tamując rusyfikację narodu, który dal jej bezpieczeristwo od šmiertelnego wroga i status liczącego się podmiotu politycznego przez związek z Polską, a Giedyminowiczom pozycję waznej, atrakcyjnej rodzinnie i politycznie dynastii, stanowila wazny moment w dziejach Wielkiego Księstwa. Sam wladca byl zwornikiem istnienia unii, ktorą przeprowadzil z wyraznym celem dynastycznym. Choc z chwilą objęcia tra­ nu polskiego nie miai mozliwosci bezposredniego rządzenia rodzinną Litwą, to stale byla ona dia niego niezwykle wazna, w miarę mozliwosci regularnie ją odwiedzal i czuwal nad waznymi procesami w niej zachodzącymi, kontrolując poczynania swych namiestników, a nawet Witolda. Naležy przy tym brae pod uwagę, že jego sytuaeja w Polsce nie byla latwa, a pozyeja nie zawsze silna, zwlaszcza po smierci Jadwigi. Ze wszystkich sii starai się jednak zachowac związek Litwy z Polską jako korzystny dia obu stron i tron królewski dia dynastii Giedyminowiczów. To niekiedy ograniczalo jego pole manewru, zmuszalo do zawierania kompromisów i ustępstw, do których nie byl przekonany. Gdyby nie Jagiello Witold nigdy nie mialby tego komfortu funkejonowania, možliwos'ci realizowania swych pomyslów w polityce zewnętrznej i wewnętrznej, utrzymywania względnej samodzielnošci panstwa, który umozliwil mu zapracowanie u wspólczesnych i potomnych na przydomek „Wielki”. Po smierci Wladyslawa Jagielly wladzę w Wielkim Księstwie Litewskim jako najwyzszy ksiąžę objąl jego starszy syn Wladyslaw, który wkrótce wybrany tež zostal królem Polski. Poniewaž jednak w chwili objęcia obu tronów miai on dopiero 10 lat, w Polsce wladzę w jego imieniu pelnila rada królewska. Zwierzchnie prawa Wladyslawa II (w Polsce z numerem III) nad Litwą potwierdzil przez poslów takže Zygmunt Kiejstutowicz, gdy Swidrygiello, korzystając z zamieszania po s'mierci brata, wszcząl dzialania wojenne przy pomocy wojska zakonnego. Wyprawa na Litwę skoriezyla się jednak jego niepowodzeniem, a na dodatek porzucili go ruscy sojusznicy na Podolu i Wolyniu, co bylo reakeją na wydany 6 maja 1434 r. wielki przywilej ziemski Zygmunta I, w którym bojarom ziem ruskich nadal te same uprawnienia i wolnosci, jakimi cieszyli się katoliccy Litwini. Tym samym zmienil on po ezęsei haslo swego panowania, odwolujące się do potrzeby konsolidaeji narodowej (litewskiej) w opozycji do paristwowej idei Swidrygielly, którego oskaržano nie tylko o otaezanie się Rusinami (prawoslawnymi), ale i o chęc przywrócenia pogahstwa. Przeciągająca się wojna domowa w decydującą fazę weszla w 1435 r. i zakoriezyla się zdecydowanym zwycięstwem Zygmunta I w bitwie stoczonej 1 wrzesnia pod Wilkomierzem (na tym miejscu powstala miejscowosc Pobojsk [czyli pobojowisko]), w której padli dowodzący wojskiem Zygmunt Korybutowicz i kwiat rycerstwa zakonnego z mistrzem krajowym Franzem von Kerskorf i marszalkiem Wernerem von Nesselrode na

ežele. Swidrygielle udalo się uciec, ale stradi poparcie pobitego Zakonu, nie potrafil juž odzyskac wpiywów na Rusi i ostateeznie mūšiai zawrzec z Polakami uklad we Lwowie 4 wrzes'nia 1437 r., w którym przekazywal Koronie posiadane przez siebie jeszcze ziemie z Luckiem na ežele. Polakom potrzebny byl do szachowania zbyt samodzielnie postępującego Zygmunta I, którego zmuszono w ten sposób do potwierdzenia 6 grudnia 1437 r. warunków porozumienia grodzieñskiego z 1432 r., ale w zamian uzyskal Puck i pewnos'c wladzy. Wojna domowa w Litwie zakoriezyla się w rzeczywistosci sukcesem tworzącej się litewskiej elity wladzy, która nie dopuscila do swego grona prawoslawnych Rusinów. Jej ezęse weale nie chciala tež zbytniej zaležnosci od Polski i ta popierala dąženia Zygmunta I do kontynuowania polityki Witolda z ostatnich lat žycia, a takže Swidrygielly. Jej dementem bylo pilne poszukiwanie przez wielkiego księcia sojuszników na gruncie antypolskim. Poniewaz jednak Krzyžacy w zadne takie awantuiy wdawac się nie chcieli, zdając sobie sprawę ze swej slabosci, Zygmunt przedložyl propozycję sojuszu zięciowi znanego wroga Polski i wieloletniego protektora poprzednich wladców Litwy, jesli tylko chcieli dzielic ową jego niechęc, Zygmunta Luksemburskiego — Albrechtowi Habsburgowi, nowemu królowi rzymskiemu, węgierskiemu i czeskiemu. Zgodzil się on chętnie, bo chcial szachowac Polskę w walce o tron czeski, który na prosbę ezęsei Czechów przyjąl Kazimierz, mlodszy syn Wladyslawa Jagielly. Zygmunt okazal tym nie tylko brak wyczucia polityeznego, ale tez solidarnosci dynastyeznej. Co prawda, nie postawa Litwy zadecydowala, že Jagiellonczyk nie utrzymal się na tronie czeskim, ale Krakow podjąl decyzję o przywolaniu Zygmunta I do porządku. W rezultacie musial on 31 paždziernika 1439 r. po raz kolejny potwierdzic warunki umowy grodzieriskiej, zwlaszcza že jego polityka, opierania się na Zakonie i Habsburgu, spotkala się z silnym oporem ezęsei elity litewskiej. W ramach retorsji Polska zažądala splaty przez Litwę ogromnej sumy 100 tys. kop groszy za pomoc zaciągniętego na jej potrzeby lycerstwa koronnego. Ponadto tworząca się warstwa panów (litewskiej arystokracji) miala powazne zastrzeženia do wewnętrznej polityki Zygmunta, szczególnie masowego przeksztalcania chlopstwa w nowych bojarów i obdarowywania ziemią zwyklego bojarstwa, co míalo pozyskac mu stronników. Chodzily sluchy, že wielki ksiąžę planuje tež rozprawę z niezadowolonymi panami, co konsolidowalo ich dzialania. Prym wiedli dawni stronnicy Swidrygielly z kniaziem Iwanem Czartoryskim na ežele, a takže wojewoda wileriski Jan Dowgird i wojewoda trocki Piotr Lelusz. W re­ zultacie 20 marca 1440 r. spiskowcy zdobyli zamek w Trokach i zamordowali Zygmunta I, ale jego syn Michal ocalal i on oglosil się nowym wielkim księciem, mając poparcie częs'ci panów. Pretensję do tronu zglosil tež niespodziewanie Swidrygiello, do tej poiy žyjący w Polsce jako ksiąžę w Gródku i Szczerzecu, przyjmując tytul najwyžszego księ­ cia Litwy w akcie z 6 czerwca 1440 r. potwierdzającym wiernosc królowi Polski. Poparl go glównie Wolyri, ale tež wojewodowie wileñski i trocki.

Litwa w unii z Po|ską

unij z Pojską

ZERWANIE UNII Z POLSKĄ Nowa zawierucha szykująca się w Litwie byla na rękę panom polskim, którzy rozpatrywali možliwosc wydzielenia z Wielkiego Księstwa dwu ezęsei z dwoma wladcami, a przylączenia reszty paristwa do Korony. Prawdopodobnie takiego scenariusza obawiala się tež częs'c litewskiej elity wladzy, skupiona wokól biskupa wileñskiego Macieja, marszalka wielkiego Piotrą Montygierdowicza, starosty žmudzkiego Michala Kiežgajly,

47

Litvva w unii z Polską Zervvanie unii z Polską

48

marszalka hospodarskiego Radziwilla Ošcikowicza, eksnamiestnika smoleriskiego Jana Gasztolda i Jurija Holszariskiego, stryja synow Jagielly. Duchowym przywodcą tej grupy byl Gasztold, ktory zorganizowai zjazd w Holszanach, na ktorym podjęto decyzję o ofiarowaniu tronu trzynastoletniemu Kazimierzowi Jagielloriczykowi, bo byl to jedyny sposob na zachowanie jednošci paristwa i związkow (ale lužnych) z Polską. Początkowo niedoszly krol Czech zostal przeznaczony przez brata Wladyslawa, krola Polski, tylko na namiestnika w Litwie po s'mierci Zygmunta I. Gdy jednak tam przybyl z polskim otoczeniem i s'witą rycerską, litewscy panowie rady postarali się o izolowanie go od Polakow i ostatecznie 29 czenvca 1440 r. oglosili wielkim księciem. Nikt z Litwinow nie pytai o zgodę krola i rady krolestwa, czym podkreslano niezaležnosč swego kraju. Elekcja ta bowiem realnie oznaczala zenvanie unii litewsko-polskiej. W sytuacji gdy jednak Polską zajęta byla osadzaniem na tronie węgierskim Wladyslawa III, mimo akcentowanego niezadowolenia z podjętych w Litwie dzialan (nie nazywano nigdy Kazimierza wielkim księciem), nie byla w stanie zareagowač w podobny sposob jak przy wyborze Swidrygielly dziesięč lat wczešniej. Panowie rady byli zresztą tež juž dužo bardziej ostrožni i nie zamierzali calkowicie zrywač więzow z Polską, godząc się na to, by Wielkie Księstwo bylo jej satelitą, ale nie wasalem. Pozostal jeszcze problem pretensji do tronu ze strony Šwidrygielly i Michala Zygmuntowicza, z ktorych pienvszy mial silną pozycję na Wolyniu, a drugi bez powodzenia szukal poparcia u Krzyžakow, w Mazowszu, a wreszcie u rady krolewskiej, ale w Wielkim Księstwie cieszyl się poparciem Žmudzi. Ostatecznie radzie panow udalo się porozumiec ze Žmudzinami, ktorzy zaakceptowali wladzę Kazimierza I. Zgodzila się tež ona na samodzielne wladanie księstwem kijowskim przez Aleksandra (Olelkę, syna Wlodzimierza 01gierdowicza), a takže nie chciala chwilowo wchodzič w konflikt ze Swidrygiellą. Uznano, že najwažniejsze będzie uloženie stosunkow z Polską, czemu služyl zjazd przedstawicieli obu elit w Parczewie w 1441 r., w trakcie ktorego Polacy domagali się przyznania Michalowi księstwa trockiego (jako ojcowizny Kiejstutowiczow), a oddania Podlasia Mazowszu, na co Litwini nie wyrazili zgody. Rozmowy tnvaly jed­ nak dalėj, a litewska rada panow dla uspokojenia sytuacji wewnętrznej kraju porozumiala się ze Šwidrygiellą, ktoiy za uznanie panowania Kazimierza otrzymal w dožywocie wladzę nad Wolyniem (podkres'lając tym swą zwierzchnosč nad nim) z zachowaniem tytulu wielkiego księcia. To pozwolilo zająč się Michalem i jego mazowieckimi protektorami (byl on dwukrotnie žonaty z tutejszymi księžniczkami), co postanowiono zalatwič šilą, odzyskując przy okazji Podlasie. Ofensywa podjęta w 1444 r. zakoriczyla się sukcesem Litwy, czemu nie byla w stanie zbrojnie przeciwdzialač Polską zaangažowana na Węgrzech. Jej dyplomacja wymogla jednak kompromis, ktory zostawil Litwie ziemię drohicką w zamian za odszkodowanie i praktycznie odsuwal pretensje Michala do wladzy. Wszystko to pokazalo, že rada panow (a glownie Jan Gasztold) z powodzeniem prowadzila politykę zagraniczną oraz potrafila zapewnič krajowi niezaležnosč i względną integralnošč. Bieg wydarzeri szybko pokrzyžowal jednak ich nadzieje na rozlužnienie związkow z Polską, a stalo się tak po tragicznej smierci krola Wladyslawa Jagielloriczyka w bitwie pod Warną 10 listopada 1444 r. Naturalnym pretendentem do polskiego tronu natychmiast zostal bowiem Kazimierz Jagiellonczyk, co grozilo odnowieniem unii polsko-litewskiej. Panowie rady w tej sytuacji uznali, že naležy wykorzystač sytuację do podniesienia rangi Litwy w owym związku i nowa unia bylaby jedynie unią personalną dwu suwerennych paristw. Co więcej, z ich namowy Kazimierz domagal się od rady krolewskiej praw dziedzicznych (oj-

cowizny) w Polsce, co mialo stanowic dobry argument w pertraktacjach dla uzyskania Litwa w unii mocnej pozycji w ostatecznym uldadzie. Šilę Litwy wzmocnil tež zjazd „solidarnošcio- z Polską wy” w Wilnie w koricu 1445 r., uklad z Krzyžakami i korzystne položenie międzynarodo- z Polskq a{e we na wschodnich ziemiach Rusi. Domaganie się dziedzicznego prawa do korony pol- przeciw n¡ej skiej bylo jednak blędem taktycznym, bo zburzyloby to jeden z fundamentów systemu Rządy rady wladzy w Polsce. Spowodowalo to wzmocnienie pozycji antylitewskiego obozu ze Zbig- panów niewem Olesnickim, biskupem krakowskim na czele. Pod ich wplywem postanowiono bowiem obrac królem margrabiego brandenburskiego Fryderyka Hohenzollerna, a ostatecznie wygrala kandydatura księcia mazowieckiego Boleslawa. To grozilo Litwie nieobliczalnymi komplikacjami, nie tylko z powodu polskich pretensji do jej ziem z racji wczesniejszych postanowieñ unijnych (inkorporacyjnych), ale’i wzrostu notowañ Michala Zygmuntowicza do tronu ksiąžęcego w Wilnie. W tej sytuacji litewska rada pa­ nów i sam Kazimierz natychmiast przystąpili do rozmów z Polakami o warunkach porozumienia. Ostatecznie w Brzes'ciu Litewskim 17 wrzesnia 1446 r. doszlo do zawarcia kompromisowego ukladu, w którym Kazimierz, jako obrany król Polski, zobowiązal się za zgodą litewskiej rady panów do koronacji, a rada koronna gwarantowala mu swobodę w zarządzaniu Wielkim Księstwem. Tym samym ostatecznie przekreslona zostala idea inkorporacji Litwy do Polski, podkres'lona równosc obu pañstw, które jednak mialy zostawac w związku braterskim pod jednym berlem króla Polski i wielkiego księcia litewskiego.

Z POLSKĄ, ALE PRZECIW NIEJ. RZĄDY RADY PANÓW Ową samodzielnosc litewską Kazimierz Jagielloñczyk podkreslil wielkim przywilejem wydanym 2 maja 1447 r. w Wilnie, gwarantując calóse i integralnosc jej terytorium, nakladając na wladców obowiązek zwolywania bojarstwa (szlachty) na sejmy dla zdobycia srodków na prowadzenie wojny, co definitywnie tworzylo z niego klasę uprzywilejowaną. Tym samym po kilkudziesięciu latach litewska elitą wladzy osiągnęla stan, o który z róznym skutkiem (bardziej zresztą w praktyce ni¿ w teorii) walczyla niemal od unii krewskiej. Odtąd a¿ do unii lubelskiej (z krótkim przerywnikiem) związek Litwy z Pol­ ską opierat się na wspólnym wladcy z dynastii jagielloñskiej — w obu wypadkach elekcyjnym, przy zachowaniu odrębnosci, samodzielnosci i wspólpracy dwóch róznych, choc powoli upodabniających się na róznych polach, organizmów panstwowych. Nowe porozumienie litewsko-polskie nie likwidowalo zresztą napięc między grupami interesów obu panstw, zwlaszcza na obszarze Wolynia i Podola, stanowiących obiekt wieloletnich juz zakusów ezęsei polskich (glównie malopolskich) panów. Wciąž tez jeszcze moeną pozycję mial wrogo nastawiony do samodzielnosci Litwy i domagający się jej calkowitego podporządkowania Polsce Olesnicki, ale nowy król postanowil zlamac jego potęgę, bo zaležalo mu na zmianie polityki pañstwa i na utrzymaniu litewskiej niezaležnosci jako silnej podstawy swych rządow w Polsce. W samej Litwie wspólpraca Kazimierza z radą panów, w której ciągle najwięcej do powiedzenia mial Jan Gasztold, dosc szybko zaczęla kulec. Powodami staly się róznice w poglądach na politykę zagraniezną i wewnętrzną obu instytucji. W sferze tej pierwszej sprawą zapalną byl stosunek do wydarzeri na ziemiach ruskich, a zwlaszcza wojny domowej w panstwie moskiewskim. Dla rady panów, która elídala kóntynuowac mys'l po-

49

Litvva w unii z Polską Z Poiskq, ale przecivv njej. Rządy rady panow

50

lityczną Witolda, byla to doskonala okazja, by pognębič wieloletniego przeciwnika w walce o hegemonię w tej częsci Europy, zwlaszcza w kontekšcie podzialow wsrod Ta­ tareiw po Zlotej Ordzie, powstania Chanatow Kazariskiego i Krymskiego. Przeciwko rządzącemu w Moskwie Bazylemu II powstala opozycja, ktorej przewodzil kontrkandydat do tronu Dymitr Szemiaka, wspierany przez ksiąžąt možajskiego i twerskiego oraz Tatarow kazariskich. Kazimierz Jagiellonczyk poparl w tym sporze swego krewniaka (Bazyli II byl wnukiem Witolda), a jego wyprawa w 1445 r. na wrogow tegož przyniosla zdobycze terytorialne (Ržew) i chwilowe wzmocnienie pozycji Litwy. Gdy jednak Bazyli II zostal zrzucony z tronu i oslepiony, a tron objąl Dymitr, Gasztold i jego stronnicy uznali za wlašciwe wykorzystač tę sytuację do tnvalego pognębienia Moskwy. Niezdecydowanie Kazimierza, a ostatecznie podjęcie decyzji o wsparciu Bazylego, ktory ponownie zasiadl na tronie, bylo wedlug nich blędem i przyczyną powažnych zadražnieri z wladcą, ktoremu zarzucano kierowanie się względami dynastycznymi. Ten zresztą kladl glownie nacisk na umocnienie wladzy w Polsce i ziemiach ruskich Wielkiego Księstwa, a slusznie nie widzial szans (z braku sil) na zwycięstwo w konfrontacji z Moskwą, zwlaszcza bez udzialu Polski. Jego celem bylo zawarcie z nią dlugoletniego pokoju i sojuszu antytatarskiego, do czego zresztą 31 sierpnia 1449 r. doprowadzil. Ceną byl nierownoprawny podzial wplywow, bo Litwie przydzielono jedynie księstwo twerskie, a Moskwie Pskow i Nowogrod Wielki, a w praktyce i Riazari. Skoncentrowanie wysilkow na stosunkach litewsko-polskich umožliwilo jednak pomyslne zakoriczenie sporų o Wolyri, choč napięcie bylo tak wielkie, že grozilo niemal wybuchem konfliktu zbrojnego. Dzięki postawie krola i Šwidrygielly zalogi litewskie obsadzily glowne twierdze tego kraju i po s'mierci tego ostatniego (1452 r.) Litwa uznala Wolyri za częšč swego paristwa, a dyplomacji rady panow wspartej przez Kazimierza udalo się odrzucič polskie žądania. Niemniej istniejące silne przeciwieristwa litewsko-polskie o istotę ich związku (grupa Malopolan z Oles'nickim na ežele wciąž žądala inkorporaeji Litwy) stale zatruwaly atmosferę w obu paristwach, a podejmowane wielokrotnie proby ich zalatwienia na wspolnych zjazdach nie przynosily rezultatow. Coraz bardziej ostiy konflikt między krolem a częšcią možnowladztwa polskiego zmusil w koricu Kazimierza na zježdzie sieradzkim w 1452 r. do zloženia obietnicy zatwierdzenia praw koronnych. Uznając to za smiertelnie grožne dla Litwy, Gasztold zdecydowal się wowczas na rzucenie hasla wyboru nowego wielkiego księcia. Jego stronni­ cy szukali, acz bezskutecznie, pomocy militarnej u Tatarow i Zakonu, by moc przeciwstawič się Polsce. Ostatecznie obie strony zdaiy sobie sprawę, že konflikt nie služy žadnej z nich, že Litwa nie zrezygnuje z Wolynia, a Polska z Podola i na zježdzie w Brzesciu w 1454 r. zgodzono się na potvvierdzenie takiego stanu posiadania. Dla Polski bylo to o tyle wažne, že zaczynala wlas'nie walkę z Zakonem Krzyžackim o odzyskanie Prus. Owa wojna, ktora miala trwač krotko i zakoriezyč się blyskotliwym sukcesem, przeciągnęla się do 13 lat. Polska nie potrzebowala początkowo wsparcia Litwy, ale jedynie jej žyczliwej neutralnosci. Niemniej jednak, obiektywnie rzecz biorąc, mogla byč to dosko­ nala okazja do rozszerzenia obszaru paristwa litewskiego kosztem obu częs'ci paristwa zakonnego, a więc naležalo poprzeč Polskę i w odpowiedniej chwili zaatakowač jej wroga, by skorzystač z jego klęski. Tak zresztą rozumowal starosta žmudzki Jan Kiežgajlo, ktory wsparl powstanie mieszczan Klajpedy przeciw Zakonowi i przy tej okazji zająl to wažne strategieznie i gospodarezo miasto. Do zajęcia calej wschodniej częsci paristwa zakonnego (i jego przeniesienia na Podole) namawiali Litwinow Polacy. Dla litewskich politykow skupionych wokol Jana Gasztolda przeciągająca się wojna stala się zas powodem do dzialari wrogich Polsce, chcąc bowiem wykorzystač jej zaan-

gazowanie w Prusach, wielokrotnie planowali oni zajęcie spornych terenow zachoclnie- Litwa w unii go Podola i Wolynia. Kazimierz Jagielloriczyk mial zresztą juž dosyč ciąglych knowari z Polską i samodzielnych dzialari sprzecznych z interesami obu rządzonych przez niego paristw Klęski oraz dynastii, podejmowanych w Koronie przez Olešnickiego, a w Litwie przez Ga­ w wojnach sztolda. Obu postanowil maksymalnie izolowac i zmarginalizowai ich wptywy. Ga- z Moskwq sztold bowiem wyraznie zacząl szukač sprzymierzericow wsrod litewsko-ruskich kniaziow, by przy ich pomocy osadzič na tronie wielkoksiąžęcym Symeona Olelkowicza (szwagra Gasztolda), co realnie daloby wojewodzie wilehskiemu pelnię wiadzy w paristwie. Byloby to jednak zaprzeczeniem, zainaugurowanej przez Witolda i kontynuowanej przez Kazimierza, polityki marginalizacji kniaziow, pozbawiania ich realnych wplywow w księstwach dzielnicowych i na politykę panstwa. Wstępem do rozprawy z grupą Gasztolda bylo juž w 1454 r. nieprzekazanie po smierci Olelki wspomnianemu Symeonowi księstwa kijowskiego, ale jedynie namiestnictwa w nim. Częšč panow rady (wspomniany Jan Kiežgajlo i Jan Moniwidowicz, wojewoda trocki) stanęla po stronie wielkiego księcia, ktory zresztą nie chcial podejmowac dzialari radykalnych, mogących spowodowac komplikacje wewnątrz kraju. Niemniej w koricu 1456 r. Kazimierz przybyl na zjazd panow litewskich w Wilnie, na ktorym zamierzal ostatecznie skoriczyč z wszechwladzą Gasztolda. Niestety, okazalo się, že rada panow, korzystając z polskich wzorow, wyrosla szybko na potęžną instytucją, z ktorą monarchą powinien się liczyč, i pod jej wplywem odstąpil od swych zamiarow. Co więcej, zmuszony byl potwierdzic prawa Wielkiego Księstwa i pozyskač Gasztolda szczodrymi nadaniami ziemskimi. Šamo jednak žycie przynioslo rozwiązanie problemų zbyt potęžnych dla wladcy politykow — Olesnicki zmarl jeszcze w 1455 r., a jego litewski przeciwnik Gasztold w 1458 r. Jego antypolski kurs polityczny rady panow wciąž byl jednak utrzymywany i fatalnie zaciąžyl na dalszych stosunkach między obu panstwami. Stracila na tym przede wszystkim Litwa, bo Polska ostatecznie w 1466 r. zawarla z pokonanym Zakonem pokoj w Toruniu, na mocy ktorego otrzymala Prusy Zachodnie (tzw. Krolewskie) i Warmię oraz zwierzchnosc nad resztą Prus (tzw. Ksiąžęcych). Litwa terytorialnie nie skorzystala z tego zwycięstwa (zostawiając w rękach Krzyžakow ziemie zasiedlone przez Litwinow, Kurszow, Skalow), a dodatkowo jej partner w związku niebywale wzmocnil swą pozycję polityczną i militarną. Ponadto Litwa utracila juž možliwošč szantažowania Polski w zabiegach o Podole. Stając się bez pomocy Litwy regionalnym mocarstwem, Polska nie widziala nawet potrzeby formalnego podkreslania swego zwierzchnictwa nad Litwą, bo miala takowe w praktyce. Najbližsze lata pokazaly zresztą, že Wielkie Księstwo Litewskie jest kolosem (ješli chodzi o terytorium) na glinianych nogach, a przez zaangažowanie Kazimierza Jagielloriczyka w sprawy polskie i czeskie oraz fatalną politykę swej elity wladzy (rady panow) stracilo tež pozycję rozgrywającego w bojach o ziemie ruskie.

KLĘSKI W WOJNACH Z MOSKWĄ Okazję zwietrzyl wladca moskiewski Bazyli II Slepy i jeszcze w 1454 r. podporządkowal sobie Twer, a w 1456 r. Riazari i Nowogrod Wielki, nie spotykając się z przeciwdzialaniem Wilna. Szybko okazalo się więc, že zložona Kazimierzowi Jagiellonczykowi przez Bazylego II obietnica wiecznego pokoju, nienaruszalnos'ci granic jego panstwa byly tyl-

51

Litwa w unii z Polską Klęski w wojnach z Moskvvą

52

ko pustymi, typowymi dia polityki Moskwy przez niemal calą jej historię, slowami, mającymi ušpič czujnosc interlokutora i umožliwic jego pokonanie. Pozycję Litwy oslabialy tež konflikty religijne w Ionie prawoslawia w związku z próbami przyjęcia unii z Rzymem. Ani wielki ksiąžę, ani rada panów nie dostrzegali jednak owych slabošci. Kazimierz zostal bowiem opiekunem syna zmarlego w 1462 r. Bazylego II — Jana, wydawalo się tez wszystkim, že dodatkową gwarancją są tradycyjnie dobre stosunki z chanami krymskim (w 1461 r. Hadži Girej przekazal wielkiemu księciu litewskiemu „w opiekę” zaležne od Tatarów ziemie ruskie) i Wielkiej Ordy. Tymczasem między tymiž istnialy powazne rozbiežnos'ci, których nie omieszkal wykorzystac Jan III i wszedl w šcisle związki z Krymem. Pierwsza proba sil między Moskwą a Litwą nastąpila w Nowogrodzie Wielkim po smierci miejscowego arcybiskupa Jona w koiicu 1470 r., zachowującego rownowagę między metropolitami moskiewskim i kijowskim. Na jego miejsce wybrano Teofila, gorliwego stronnika Moskwy. Wkrótce potem wladzę cywilną w miešcie objąl jednak Michal, mlodszy z synów Olelki Wlodzimierzowicza, księcia kijowskiego, który tez początkowo wziąl gorę w grze o Nowogród, gdyž ten wiosną 1471 r. zaproponowal Litwie sojusz wojskowy i oddanie się pod jej opiekę. Nie jest jasne, czy Michal dzialal samowolnie, czy w porozumieniu z Kazimierzem Jagielloriczykiem i czy ten projekt sojuszu przyjąl? W každym razie wkrótce potem wyjechal z Litwy, by skoncentrowac się na prestizowej dia dynastii sprawie objęcia tronu czeskiego. Pozostawiony sobie samemu No­ wogród natychmiast niemal padi ofiarą zbrojnej agresji Moskwy, która faktycznie zlikwidowala samodzielnosc tej republiki, czyniąc z niej wlasnosc Jana III. Byl to krach polityki ruskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego, początek klęsk militarno-dyplomatycznych w starciu z odrodzoną potęgą Moskwy. Z pewnoscią slusznie winą za to obarcza się Kazimierza Jagielloriczyka, który dia miražu dynastycznego blašku poswięcil politykę wschodnią. Ale tež on nigdy nie czynil z niej priorytetu swych rządow. Litewska rada panów tež jednak nie wykazala žadnej aktywnos'ci i dbalos'ci o interesy pañstwa, chociažby proporcjonalnie do zaangažowania w odebranie Polsce Podola i Wolynia. Niezbyt udanie mieszano się w konflikt o wladzę w Chanacie Krymskim, nie wsparto zbrojnie najazdu Tatarów na Moskwę w 1472 r., co bylo jednym z powodów ich poražki. W rezultacie Krym ostatecznie wpadl w zaležnosc od Turcji, a wykorzystując zamieszanie ws'ród pañstw tatarskich, Moskwa wzmocnila się i w 1478 r. ostatecznie skoriczyla z formalną nawet niezaležnoscią Nowogrodu, co zakoriczylo pierwszy etap zjednoczenia ziem ruskich pod wladzą ksiąžąt moskiewskich. W slad za tym Jan III zacząl zajmowac drobne księstewka na pograniczu litewskim i oglosil się dziedzicem Smolenską, Polocką i Witebska, co jednoznacznie wskazywalo na jego imperialne zapędy. Litwa musíala przygotowac się do wojny i na zježdzie rady panów z Kazimierzem w Brzesciu Litewskim wiosną 1478 r. podjęto stosowną decyzję. Niestety, na zježdzie tym doszlo do kolejnych nieporozumien między wladcą a jego radą, która — formalnie z troški o szybkie podejmowanie decyzji w Wilnie — zaproponowala mu ustanowienie submonarchy w osobie którego z synów. Z pewnos'cią w sytuacji wielu istotnych dia Litwy wydarzeri u jej wschodnich i poludniowych sąsiadow konieczne byly spójne, przemyslane, podejmowane szybko dzialania polityczne i militarne. To wymagalo stalej obecnošci wladcy w Litwie, a nie w dalekim Krakowie, czy na Węgrzech. Jednoczes'nie powrót do idei, która zrodzila niezdrową rywalizację, byl jednak día Jagielloñczyka zupelnie nie do zaakceptowania, zwlaszcza iž swym synom król przeznaczyl zupelnie inne role. W odwecie rada panów odrzucila

prosbę o wsparcie zbrojne día realizacji dynastycznych planów swego wladcy na Wę- Litwa w unii grzech, a co więcej — zadeklarowala tež mistrzowi Zakonu Krzyžackiego, že nie wež- z Polską mie udzialu w wojnie z nim po stronie Polski. Co gorsza, Litwa nie potrafila tež podjąc Kięski žądnych zdecydowanych kroków przeciw Moskwie, bo odrzucila zaproponowany jej w wojnach sojusz z Zakonem Inflanckim w 1479 r., nie wsparla wyprawy chana Wielkiej Ordy z Moskwq Achmata w 1480 r. ani nie zawarla stosownego paktu z chanem krymskim. To ostatnie uczynila za to Moskwa przeciw Litwie i juž wkrótce okazalo się, že byl to krok niezwykle istotny día jej stosunków z Wilnem. Wzrastająca potęga Moskwy stata się tež, niestety, magnesem dla litewskiej opozycji grupującej prawoslawnych kniaziów, odsuwanych sukcesywnie od wplywów politycznych i pozbawianych księstw. Ich sojusznikiem i polem aktywnosci stala się Cerkiew, zwlaszcza po krachu, istotnego dla ksztaltowania się nowego spoleczenstwa litewskiego, wielkiego projektu unii koscielnej. Spisek zmierzający do zabicia Kazimierza Jagiellonczyka zostal jednak w porę odkryty wiosną 1481 r., a choč jednemu z przywódców — Fiodorowi Bielskiemu — udalo się zbiec do Moskwy, to glowami przyplacili zdradę Michal Olelkowicz i Iwan Holszañski. Rozbicie promoskiewskiej opozycji zmusilo tež Kazimierza i radę panów do szukania porozumienia z šamą Moskwą oraz jej naturalnymi wrogami w Wielkiej i Krymskiej Ordzie. Pertraktacje z Janem III niczego jednak nie dawaly, zwlaszcza že udalo mu się pozyskac chana Mengli Gireja, którego potęga uderzyla w 1482 r. na poludniowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kijów zostal zdobyty, do niewoli dostali się wojewoda Iwan Chodkiewicz i biskup katolicki Stani­ slaw. Szok, który przežyla Litwa, zmusil ją wreszcie do dzialania i zmobilizowania ogromnej armii, która jednak nie podjęla wyprawy na Krym czy Moskwę, a jedynie obsadzila granice, demonstrując šilę, wzmocnila pograniczne zamki, odbudowano tež fortyfikacje Kijowa. Za tym poszly dzialania dyplomatyczne — odnowienie przymierza z Twerem, ksiąžętami wierchowskimi, Wielką Ordą i nawiązano stosunki z antymoskiewską opozycją w Nowogrodzie. Wobec jednak zawiązania sojuszu Moskwy z Węgrami Macieja Konvina oraz s'miertelnego zagroženia dla monarchii Jagiellonów ze strony Turcji wiosną 1484 r. pose! litewski Jan Zabrzezinski zawiózl do Moskwy propozycję pokoju i malženstwa królewskiego syna z corką Jana III. Obie oferty zostaly przyjęte, ale — tradycyjnie — nie mialy krępowac moskiewskiej polityki względem Litwy, gdyž juž w 1485 r., korzystając z zaangažowania Kazimierza Jagielloñczyka w konflikt z Turcją, Moskwa zajęla sprzymierzony z Wielkim Księstwem Litewskim Twer (jej wladca Michal uciekl do Litwy, która jednak mogla jedynie protestowac), a w dwa lata pózniej Chanat Kazariski. To byl widomy znak powstania nowej potęgi na wschodzie, co zauwažyl cesarz szukający sprzymierzerica do walki z Jagiellonami. Coraz bardziej wyražne zagroženie moskiewskie sklonilo tež radę panów do szuka­ nia pomocy u jedynego možliwego koalicjanta — Polski i w celu porozumienia się z nią wyslano w 1486 r. w poselstwie Jan Zabrzezinskiego. To częšciowo polepszylo sytuację militarną Litwy, ale tež sklonilo do jeszcze energiczniejszych dzialari przeciw niej Moskwę i sprzymierzonego z nią chana krymskiego Mengli Gireja. Tylko częsciowo sytua­ cję Wilna polepszyl sojusz z Wielką Ordą, której najazdy na Krym i Moskwę częsciowo hamowaly agresję obu na ziemie ruskie Wielkiego Księstwa, oraz ostateczny sukces Ja­ giellonów, którzy po smierci Macieja objęli tež tron węgierski. Cztery monarchie w rekach litewskiej dynastii obejmowaly ogromne obszaiy od Morza Baltyckiego po Czarne i Adriatyckie, ale Litwa byla w tym kwartecie najslabszym ekonomicznie, politycznie i kulturowo partnerėm. Nad wszystkimi górowala jedynie ob53 szarem ziem wchodzących w sklad Wielkiego Księstwa lub od niego zaležnych. Powoli

Litwa w unii z Polską Znowu bez unii. Panowanie Aleksandra

jednak i on zacząl się kurczyč dzięki niewypowiedzianej wojnie, jaką prowadzila Mo­ skwa na ziemiach pogranicznych z Wielkim Księstwem juž w latach 80. XV w. W rezultacie przylączyla ona do swego terytorium wiele zaležnych dotąd od Litwy księstw, stanowiących bufor między obu paristwami (tzw. księstwa wierchowskie, wiaziemskie, briariskie, worotyriskie, bielskie), nie napotykając na przeciwdzialanie ich dotychczasowego protektora. Na realizację swoich marzeri o zjednoczeniu ziem ruskich Jan III czekal jedynie sposobnej okazji, zachęcany do tego zresztą gorąco przez Habsburgöw, z ktörymi w koricu 1491 r. zawarl antyjagielloiiski sojusz. Tą okazją byla s'mierč 7 czerwca 1492 r. Kazimierza Jagielloriczyka, wladcy ktöry dla realizacji dynastycznych planöw nie byl w stanie zająč się problemami politycznymi rodzinnej Litwy, ale jednoczes'nie za wladzy ktörego stala się ona paristwem bardzo zmienionym wewnętrznie, nowoczešniejszym, zjednoczonym woköl panującego i idei paristwowej. Tuž przed smiercią Kazimierz ulegl zresztą naciskowi rady panöw i wydal przywilej ograniczający mozliwos'c posiadania majętnos'ci w Wielkim Księstwie przez cudzoziemcöw, co przede wszystkim mialo dotyczyč Polaköw. Z pewnoscią wzmacnialo to pozycję litewskiej elity, ale tež mialo ją uspokoič i sklonič do hamowania antypolskich deklaracji.

ZNOWU BEZ UNII. PANOVVANIE ALEKSANDRA

54

Šmierč Kazimierza I przyniosla rozstrzygnięcie istotnego problemų trwania związku z Polską. Zaangažowanie dynastyczne w wydarzenia w kilku paristwach, skierowanie glownej uwagi na inny obszar niž tylko litewskie podworko, tak charakterystyczne dla rządow Kazimierza, co z calą pewnošcią odbilo się na Wielkim Księstwie, przynioslo doswiadczenia, z ktorych naležalo wyciągnąč wnioski. Kilku panow rady będących przy zmarlym wladcy w Grodnie natychmiast oglosilo, že zgodnie z wolą tegož wielkim księciem zostanie jego mlodszy syn Aleksander. Tym samym wybrano drogę zerwania unii personalnej z Polską, poniewaž jej wladcą mial zostač starszy z Jagiellonow — Jan 01bracht. Nie oznaczalo to jednak zerwania związkow politycznych obu paristw, bo tym Litwini nie byli zainteresowani. Zenvanie byloby zresztą niewykonalne, zwažywszy na utrzymywanie więzi dynastycznych. Aleksander II nie objąl jednak natychmiast wladzy wielkoksiąžęcej, ale mūšiai poddač się formalnej elekcji, a raczej potwierdzeniu decyzji rady panow. Tym samym stawala się ona najwažniejszym ogniwem wladzy w kraju, co odpowiadalo rozwiązaniom polskim. Potwierdzil to stanowisko sam wielki ksiąžę, ktory zmuszony byl wydač natychmiast (6 VIII 1492 r.) tzw. wielki przywilej ziemski, gwarantujący jej prawo do podejmowania decyzji w sprawach zagranicznych i wewnętrznych kraju — kontroli i zarządu finansami, uczestnictwa w obradach z decydującym glosem przy obsadzaniu nowych stanowisk i nadaniach dobr oraz wyražania swego zdania nawet niezgodnego z wolą wladcy. Tym samym przywilej ten ograniczal wladzę monarchy, a niebywale podniosl znaczenie rady panow jako niemal rownorzędnej instytucji w paristwie, wyraziciela dąžeri nowej elity litewskiej. Rada panow czula swą šilę i chciala decydowač o swym paristwie. Problem byl w tym, že Aleksander wcale nie czul się prawdziwym wielkim księciem, bo uznawal autorytet starszego brata, krola Polski, ktory zre­ sztą nie zrezygnowal z tytulatury podkreslającej jego zwierzchnie prawa do Litwy. To bylo zarzewiem konfliktow między wladcą a radą panow, ktora zamierzala bronič suwerennosci panstwa. Stala obecnošč Aleksandra w kraju byla jednak ogromną korzyšcią

dla rozwoju i funkcjonowania paristwa, zwlaszcza iž dbal bardzo o jego rozwoj, przyczyniając się do powstawania miast, fundując wiele kosciolow, rozbudowując i unowoczešniając administrację centralną (zwlaszcza kancelarię). Istotnym ošrodkiem kultury štai się tež sain dwor wielkoksiąžęcy, niepodobny do wczesniejszych, wzorowany instytucjonalnie i organizacyjnie na polskim, a choc Polacy i cudzoziemcy (np. Niemcy) stanowili w nim istotną częšč, to zdominowany by! przez Litwinow i Rusinow.

Litwa w unii z Polską Klęski militarne

KLĘSKI MILITARNE W polityce zagranicznej Aleksander II od początku zabiegal o zabezpieczenie paristwa przez wrogimi wystąpieniami sąsiadow, a podstawą tych zabiegow bylo wspoldzialanie z Polską. Glowną uwagę kierowal na obronę granicy polnocnej (Prusy i Inflanty) i przede wszystkim poludniowej (Tatarzy i Turcja). Tymczasem prawdziwa katastrofa przyszla ze wschodu, gdyž juž w koricu 1492 r. armie moskiewskie uderzyly najpierw na zaležne od Litwy male księstwa i większošč z nich zajęly, następnie wkroczyly na Smoleriszczyznę, by w 1493 r. zajmowac juž terytoria zarządzane przez namiestnikow i starostow. Jan III w tej sytuacji przyjąl do swej tytulatury okreslenie „pan calej Rusi”, co stanowilo nie tylko demonstrację pretensji, ale i wyzwanie dla pozycji Litwy w regionie. Wykorzystųjąc sukcesy Moskwy, sprzymierzone z nią wojska tatarskie chana krymskiego Mengli Gireja w koricu tegož roku doszly až pod Braclaw, Kijow i Czernihow. Alek­ sander II okazal się malo przedsiębiorczym wladcą, nie potrafiącym odpowiednio szybko podejmowac decyzji i zmobilizowac calej sily paristwa, jak to bylo w 1482 r., i dač odpdr przeciwnikom. W tak tragicznej sytuacji tradycyjnie trzeba bylo szukac pomocy w Polsce. Ta zas' zažądala w zamian potwierdzenia swej suwerennos'ci nad Litwą. Dla samego Aleksandra nie byl to problem, bo zawsze uznawal się za „podwladnego” brata-krdla. Nie do przyjęcia bylo to dla rady panow i ostatecznie wyjscie znaleziono w zawarciu z Moskwą pokoju, ktdry potwierdzic mialo malzeristwo Aleksandra z corką Jana III — Heleną. Gotowi byli za to zaplacic wysoką cenę ustępstw terytorialnych. W rzeczywistosci zawarty w Moskwie 5 II 1494 r. traktat („pokdj wieczny”) byl pelną kapitulacją Litwy, odzwierciedlającą jej slabos'c militarną. Co prawda, Helenę Aleksandrowi dano, ale z zastrzezeniem zachowania jej prawoslawnego wyznania i z pewnoscią z go­ ry okreslono rolę jej moskiewskiego dworu jako zbiorowego agenta (szpiega) w Wilnie. Litwa musiala się zaš zgodzic na nowy tytul Jana, zrezygnowac z waznos'ci umowy z 1449 r., a więc w praktyce z ogromnych obszarow księstw ruskich tzw. Siewierszczyzny, podpisano tež sojusz antytatarski, ale wyraznie korzystny jedynie dla Moskwy, a wreszcie umowę handlową. Uspokoiwszy chwilowo wschodnie granice paristwa, wladze Litwy musialy zwrocic baczniejszą uwagę na front turecko-tatarski, wspolny z Pol­ ską, oba paristwa więc zawarly w 1494 r. uklad o wspoldzialaniu i w rezultacie zabiegow polskich poslow (reprezentowali i Litwę) doszlo do podpisania rozejmu z sultanem Bajazetem II. Chan krymski niezbyt się jednak tym przejąl i nadal pustoszyl ziemie litewskie, ktorych Wilno nie potrafilo zabezpieczyč, a proba stawienia czola jednej z tatarskich wypraw skoriczyla się katastrofą pod Wisniowcem polączonych sil polsko-litewskich (23 VIII 1494 r.). W takiej sytuacji w 1496 r. doszlo do tajnego porozumienia obu Jagiellonow w sprawie wspolnej operacji militarnej przeciw Tatarom (Litwa) i Turkom (Polska), przy wspoldzialaniu Moldawii Stefana Wielkiego. Wielka wyprawa Jana 01brachta w 1497 r. przeciw Turcji skoriczyla się jednak klęską na terenie Bukowiny, gdyž

55

Litwa w unii z Polską Ku nowej unii

Stefan zdradzil Jagiellonów, wol^c we wspólpracy z Moskw^ i Krymem zaj^c cz?sc Po­ dóla z Kamiencem. Wojska litewskie zas, w obawie przed Janem III, który postanowil nie dopuscic do ataku na jego powinowatego (Stefan Wielki byl tesciem syna Jana), w ogóle nie dotarly do ziem tatarskich, ale na Podolu rozbily idqcy na pomoc Stefanowi czambul kalgi Machmeta Gireja oraz w trudnej chwili wzmocnily wycofuj^cego si? króla (korpus Stanislawa z Ciechanowca Kiszki). W odwecie za to Litwa stala si? obiektem wielkiego najazdu sil Mengli Gireja w 1499 r.

KU NOWEJ UNII

56

Niepowodzenia Jagiellonów na arenie mi?dzynarodowej, oslabiające ich pozycj? w Eu­ ropie, a wynikające po cz?sci z braku wspóldzialania (zwlaszcza wladcy Czech i W?gier z pozostalymi bracmi), zmusily Jana Olbrachta i Aleksandra do szukania nowego zbli¿enia, zwlaszcza ¿e Jan III natychmiast wykorzystal ich klopoty do sprawdzenia sily litewskich garnizonów na pograniczu. Problemem byly jego warunki, bo rada panów nie godzila si? na podporządkowanie swego parístwa Polsce ani na dynastyczne kombinacje Jagiellonów (projekt wydzielenia día królewicza Zygmunta Ksi?stwa Kijowskiego), których rezultatem byloby oslabienie Wielkiego Ksi?stwa. Ostatecznie jednak, wobec realnego zagrozenia ze strony Moskwy oraz wyniszczających najazdów tatarskich i žądart chana placenia mu haraczu z Kijowszczyzny, w maju-czerwcu 1499 r. doszlo do potwierdzenia ukladu horodelskiego i deklaracji wspólnego wyboru wladcy w kazdym z panstw w przyszlosci. Owo porozumienie polsko-litewskie bylo niezwykle potrzebne obu stronom w obliczu coraz bardziej komplikujących si? stosunków z Turcją i Moskwą. Ta ostatnia w 1500 r. postanowila bowiem po raz kolejny wykorzystac sprzyjającą sytuacj?, by przylączyc kolejne ziemie ruskie, a byc može nawet si?gnąc po Kijów, przedmiot oferty skladanej Janowi przez Mengli Gireja. Juž wówczas bowiem w pelni funkcjonowala moskiewska doktryna, že traktaty pokojowe zawierane są tylko po to, by byl czas na zebranie wi?kszych sil do rozprawy ze slabszym przeciwnikiem i w gruncie rzeczy nie wiąžą one rąk silniejszemu, zawsze bowiem znajdzie si? jakis pretekst, by uzasadnic agresj?. Armie moskiewskie blyskawicznie zaj?ly Toropiec, Dorohobuž, Mcerisk, Sierpiejsk, Briarísk i Putywl, pobily armi? litewską Konstantego Ostrogskiego pod Wiedroszą (15 VII 1500 r.), biorąc wodza i kwiat litewskiej arystokracji do niewoli. Na Kijów nie uderzono jedynie dlatego, že po ostatnim spustoszeniu Kijowszczyzny, Podola i Wolynia przez Tatarów bylyby problemy z aprowizacją wielkiej armii. Aleksander wyruszyl na wojn?, ale nie miai sii, planów dzialania, niezbyt potrafil tež podjąc dzialania zaczepne i skoncentrowal si? glównie na wzmocnieniu Smolenską, Polocką i Witebska. Próbowal tež powstrzymac agresywnego przeciwnika przez stworzenie koalicji z Zakonem Inflanckim i Wielką Ordą, ale pomyslne kampanie ich wojsk w 1501 r. niewiele daly wobec calkowitego zawodu sprawionego przez Litw?, która najpierw nie miala pieni?dzy na oplacenie sciągni?tych z Polski i Czech najemników, a nast?pnie nie potrafila ich wykorzystac i wesprzec wlasnymi wojskami. Ponadto wielki ksiąž? zamiast na Moskw? ruszyl pos'piesznie do Krakowa, by zdobyc tron Polski po niespodziewanej smierci brata Jana Olbrachta. Wobec konkurencji braci Aleksander musial dia pozyskania pa­ nów polskich pójs'c na daleko idące ust?pstwa w sprawie unii Litwy z Polską. Przeražona kl?skami militarnymi rada panów rowniež godzila si? na ust?pstwa, by tylko pozy-

škac polską pomoc. Podpisana 3 paždziernika umowa w Piotrkowie, potwierdzona Litwa w unii 23 tegož miesiąca w Mielniku przez Aleksandra, tworzyla związek dwu paristw pod jed- z Polską nym berlem wspôlnie obieranego krôla (nie przewidywano obioru wielkiego księcia, Ku nowej unii ktôrym to jednak tytulem mial poslugiwac się tež nowy wladca). Jedno mialo tež byc spoleczeristwo spojone braterstwem i jeden sejm jako organ ustawodawczy. Wspôlne mialy byc rôwniez polityka zagraniczna, armia, moneta. Akt potwierdzal naczelne miejsce w paristwie dla senatu koronnego i rady panôw. Ale ta ostatnia wcale nie žyczyla sobie až tak bliskich związkow z Polską, czyli w praktyce co najmniej dzielenia się z pana­ rni koronnymi wladzą, ziemią, a do tego zmiany stosunkôw wewnçtrznych w paristwie. Nie žyczyl sobie zresztą takiego wywyzszenia panôw rady i pozbawienia dziedzicznych praw do Wielkiego Ksiçstwa Jagielloriczyk. W rezultacie akt unii mielnickiej nie zostal ratyfikowany (a to byl warunek wejscia w žyde) przez sejmy litewskie w 1502 i 1505 r., czemu sprzyjaly tež wczesniejsze wydarzenia na froncie moskiewskim. Krôl Aleksander nie przyprowadzil bowiem z sobą wielkiej armii koronnej, ktôra pomoglaby wygrac wojnę z paristwem Jana III. Polska zawiodla organizacyjnie, finansowo i militarnie, a do tego sama padla ofiarą sojuszu moskiewsko-tatarskiego. Co wiçcej, rozpadla się definitywnie Wielka Orda, tradycyjny sojusznik Wilna w zmaganiach z Moskwą i Krymem. W tej sytuacji zawarty przez polsko-litewskie poselstwo w koricu marca 1503 r. rozejm z Janem III niemal w calosci zatwierdzal jego niebywale zdobycze terytorialne, wynoszące niemal czwartą częšc paristwa litewskiego. To byl juž koniec wszelkich mrzonek panôw litewskich o potędze, krach ich polityki wewnçtrznej i zagranicznej, kompromitacja wladcy i rady panôw, ktôrej czlonkowie na wojnie jednak zyskali. Požyczając Aleksandrowi II pieniądze na prowadzenie wojny, brali w zastaw coraz nowe i coraz wiçksze majętnosci, uszczuplając tym samym domenę wielkoksiąžęcą, i sami rošli w šilę. Przežywający potęžne klopoty w Polsce i trudnošci z przywrôceniem jej naležnego autorytetu wobec lennikôw oraz utraconych ziem Aleksander musial skupic uwagç na swej wažniejszej monarchii. W tej sytuacji w 1505 r. planowal przekazanie tronu litew­ skiego bratu Zygmuntowi, co stalo się powodem zadražnieri z niektôrymi panarni rady. W walce z nimi krôl postawil na oddanych mu Gliriskich, Olbrachta Gasztolda i šwiežo pozyskanych Radziwillôw, usunąl oponentôw z urzçdôw i rady, częsc uwiçzil, ale ostatecznie pod naciškiem częs'ci polskiego senatu, wydarzeri militarnych i z obawy o bunt litewskich wielmožow doszlo do kompromisu, ktôrego rezultatem byl sejm w Grodnie w koricu 1505 r. Zjednoczona Litwa potrafila wreszcie stawic czola ciąglym najazdom tatarskim, gdyž jej zdolny wôdz, kniaž Michal Gliriski, marszalek nadworny (z rodziny pochodzenia tatarskiego), rozbil doszczętnie pod Kleckiem 5 sierpnia 1506 r. wielki zagon pod dowôdztwem synôw chariskich. Wkrôtce po otrzymaniu wiadomosci o tym sukcesie Aleksander II zmarl (19 VIII), zapisawszy „swą ojcowiznç”, czyli Litwç, bratu Zygmuntowi, ostatniemu z dzieci Kazimierza Jagielloriczyka. Jak pokazal w swym gruntownym studium Krzysztof Pietkiewicz, czternastoletnie rządy Aleksandra byly przelomowe dla dziejôw paristwa. Ujawnily one zly stan wojskowos'ci, niebywaly wzrost potęgi možnowladztwa, ktôre skutecznie ograniczylo uprawnienia wladcy, usunęlo ostatecznie w deri dawnych dynastôw i ruskich kniaziôw, stalo się faktycznym dysponentem paristwa poprzez podporządkowany sobie organ rady pa­ nôw. Grupa ta nie byla w rzeczywistos'ci zainteresowana w obronie przed zakusami Moskwy ziem ruskich, w ktôrych nie posiadala majętnosci i wplywôw. Polityka wewnçtrzna Aleksandra, choc zmierzala do wzmocnienia pozycji tronu, w rzeczywistosci musiala godzič się z dominacją owej wąskiej grupy elity litewskiej, skladającej się z kilku

57

Litwa w unii z Polską Trudne poczqtki rządovv Zygmunta li. Bunt Giihskiego

rodzin (Radziwillowie, Montygierdowicze, Zabrzeziiiscy, Kiezgajlowie, Holszariscy, Kiszkowie, Gasztoldowie), kumuluj^cej urzçdy i przechwytuj^cej czçsc dochodôw z domeny hospodarskiej, strzeg^cej zazdrosnie swej uprzywilejowanej pozycji, choc dopuszczaj^cej do profitdw wladzy tez nizej od nich stoj^cych w hierarchii czlonkôw szerokiej rady panôw (glôwnie urzçdnikôw rôznych szczebli i typôw). W historiografii dominuje negatywny obraz tego wladcy, choc ostatnio prôbuje siç dostrzec tez jego walory, zwrôcic uwagç na silç charakteru, konsekwencjç w dzialaniu, na uwarunkowania geopolityczne odciskaj^ce swe piçtno na jego rz^dach, na rozwoj wielu dziedzin zycia wewnçtrznego paristwa. Niestety, calkowit^ racjç ma wspomniany wyzej Krzysztof Pietkiewicz, stwierdzaj^c, ze owe dokonania nie mogq przyslonic porazki Aleksandra w walce miçdzy „interesem dynastii dqz^cej do utrzymania jednosci i mocarstwowej pozycji Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego a moznowladztwem litewskim, ktôre o wiele bardziej zainteresowane byto rozwojem wlasnych latyfundiôw”.

TRUDNE POCZĄTKI RZĄDOVV ZYGMUNTA II. BUNT GLINSKIEGO Mimo wskazania przez Aleksandra swego następcy Zygmunt dopiero 20 paždziernika formalnie zostal wybrany wielkim księciem na postawie wczesniejszej decyzji rady panow, podjętej pod naciškiem potęžnego Giihskiego, co jednoczesnie niweczylo ustalenia piotrkowsko-mielnickie. Ow wybor mial tež wplyw na elekcję w Polsce, ktora zgodnie oddala tron nowemu wielkiemu księciu, tym samym przedlužając unię obu panstw. Ale Polacy zignorowali formalnie wybor litewski, bo dopiero wlasną decyzję uznali za jednoczesny akt powolania na stolec wielkoksiąžęcy. Zygmunt (I polski, II litewski) zmuszony byl w przeddzien wyboru na krola wydac 7 grudnia w Grodnie wielki przywilej ziemski, w ktorym przyrzekl zachowac samodzielnosč Litwy i znaczenie rady panow, a więc znalazl się w dwuznacznej sytuacji. Nowy wladca probowal lawirowac, nie podejmowac wiąžących decyzji, co zresztą bylo ulubioną jego taktyką, cechą wspolną kilku Jagiellonow. Niemniej ostatecznie zgodzil się na rozprawę z odsuniętą za Aleksan­ dra od wladzy grupą z biskupem wilehskim Taborem, Zabrzezinskimi, Kiežgajlami, Kiszkami i Hlebowiczami, na ežele z Michalem Gliiiskim, pozbawiając się poparcia zdolnego wodza, oddając wladzę w Księstwie zachlannym, zanarchizowanym, patrzącym jedynie na wlasne korzysci oligarchom. Bylo to tym niebezpieczniejsze, že juž na przelomie 1506 i 1507 r. Litwa i Polska na sejmie w Mielniku zdecydowaly o przygotowaniu do wojny z Moskwą, czemu sprzyjala tež zmiana w polityce Krymu, z ktorym zawarto w koncu 1506 r. sojusz. Uprzedzając koalicjantow, nowy wladca moskiewski, Bazyli III, juž wiosną 1507 r. uderzyl na Smolensk, Minsk i Polock, ale wszędzie napotkal na dobrze zorganizowany opor. Jednoczesnie Litwie pomogl tatarski sojusznik, organizując wyprawę na ziemie moskiewskie. Gdy wydawalo się, že sytuacja jest opanowana, nastąpila rewolta Michala Giihskie­ go, ktory pozbawiony wielu urzędow i znaczenia przez swych wrogow, postanowil wykorzystač sytuację do ich zniszczenia. Swoje wystąpienie Glinskį oparl na haslach obrony prawoslawia, licząc na ruską klientelę, choc sam byl katolikiem. Jego blyskawiczny rajd w początkach 1508 r. na Nowogrodek i Grodno pozwolil mu schwytac i zabič s'miertelnego wroga, Jana Zabrzezinskiego, spowodowac ucieczkę panow rady, ale atak na Wilno nie powiodl się, bo Olbracht Gasztold nie stanąl po jego stronie. Okazalo się

zreszt^, ze proces unifikacji elit spolecznych Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego wokól idei wspólnej dynastii i paristwowosci jest juz dose zaawansowany, hasla religijne nie mialy dia jego prawoslawnych obywateli tak istotnego znaczenia, poparcie wi?c dia buntu Gliriskiego nie bylo zbyt wielkie. Po jego stranie stanali jednak prawoslawni bracia rodzeni i stryjeczni, kniaz Michal Mscislawski, niektórzy kniaziowie Druccy, Zyzemscy, Odyncewiczowie, Lukomscy, Kozlowiccy, Jezierscy, zdolny zolnierz Ostati Daszkiewicz. Niemniej umiej?tnosci przywódcze, zdecydowanie w dzialaniu i posiadane sily zbrojne pozwolily buntownikom zaj^c Kijowszczyzn?, ksi?stwo turowskie, Mozyrszczyzn?, Miriszczyzn?, cz?sc Nowogródczyzny, Homel, Krzyczew i Orsz?. Gliriski liczyl tez bardzo na wsparcie Bazylego III, a gdy warunki tegoz nie w pelni odpowiadaly jego ambicjom, zwrócil si? do Zygmunta II z propozycj^ spotkania. Król nie miai buntownikowi wiele do zaoferowania, wi?c ostateeznie Gliriski przyjql poddaristwo Bazylego III, który na pomoc wystal mu armi? z haslami obrony prawoslawia. Tymczasem Jagiellonowie zawarli wreszeie sojusz w Budzie 31 maja 1507 r. i Zygmunt mogi skorzystac z kilkutysi?cznej pomocy koronnej w kampanii wiosennej 1508 r. Pozwolila ona wyprzec z ziem litewskich armie moskiewskie i wspóldzialajqcego z nimi Gliriskiego. Swoje znaczenie miai tez fakt sprawowania naczelnego dowództwa sii litewsko-polskich przez hetmana Konstantego Ostrogskiego, prawoslawnego kniazia o wyj^tkowym statusie politycznym, wybitnego wodza i organizatora. Wobec aktywnosci stronników Gliriskiego w Wielkim Ksi?stwie doszlo do rozmów pokojowych z Moskw^ i zawarcia 8 pazdziernika 1508 r. ukladu potwierdzaj^cego stan posiadania, co i tak bylo sukeesem Litwy, zwazywszy na ci^g kl?sk ponoszonych w poprzednich zmaganiach. Wojna jednak pokazala, ze Litwa nie ma szans na generalny sukces w starciu z Moskw^ i ze ta wciqz moze jeszeze liczyc na wsparcie pewnych, ale w^skich juz, grup prawoslawnych w Wielkim Ksi?stwie; dala dowód sprawnosci organizacyjnej nowego wladcy i efektywnosci pomo­ cy polskiej, bez której byloby trudno uzyskac i taki sukces, co podkreslil posel litewski Iwan Sapieha w Krakowie w lutym 1509 r.; poswiadczyla potrzeb? utrzymywania dobrych stosunków z Krymem, co wplyn?lo na decyzj? litewskiego sejmu z 1508-1509 r., by wyplacac chanowi (wspólnie z Polskq) coroczne upominki. Gliriski zas, mimo czynionych jeszeze wysilków do powrotu, pozostal na stale w Moskwie. Prowadzone jed­ nak sledztwo w jego sprawie pokazalo, ze dysponowal szerokq sieciq stronników na Litwie, obejmujqc^ wysoko postawione osobistos'ci. Przy okazji zreszt^ zdobywaj^cy przewag? na Litwie Radziwillowie pogrqzyli swych przeciwników, co rozpalilo kolejny etap rywalizacji mi?dzy panami rady. Zygmunt II starai si? lawirowac mi?dzy nimi, by nie dopuscic do przewagi którejs z fakcji. Chc^c uspokoic sytuacj? wewn^trz kraju i wzmocnic jednosc paristwa, juz w 1511 r. amnestionowal stronników Gliriskiego, potwierdzil tez prawne i wlasnos'ciowe przywileje Cerkwi oraz waznych ziem ruskich (kijowskiej w 1507 r., wolyriskiej w 1509 r., polockiej w 1511 r.). Wewn?trzne wzmocnienie kraju przynioslo wymierne skutki w stosunkach z s^siadami, a zwlaszcza zmiennym Krymem, którego hordy niekiedy atakowaly jeszeze ziemie ruskie Wielkiego Ksi?stwa. Kl?ska zadana im pod Wisniowcem 28 kwietnia 1512 r. przez pol^czone sily polsko-litewskie pozwolila na zawarcie pokoju, którego cenq byla zgoda na coroczne wyplacanie chanowi przez oba paristwa 15 tys. zi w ramach tzw. podarków. Za tym poszlo zawarcie w 1513 r. sojuszu skierowanego przeciw Moskwie, która znowu uderzyla na Litw?.

Litwa w unii z Polskq Trudne poczqtki rz^dów Zygmunta II. Bunt Glinskiego

59

ZNOVVU KLĘSKI W WOJNACH Z MOSKVVĄ Traktat z 1508 r. nie zadowolil ani Litwy, ani Moskwy. Ta ostatnia szukala więc tylko pretekstu do wznowienia wojny o ziemie ruskie. Sprzyjala jej międzynarodowa sytuacja polityczna w kontekscie rywalizacji Jagiellonow z Habsburgami i poszukiwania przez tych ostatnich sojusznikow. Najbardziej naturalnym i wygodnym sojusznikiem byl Bazyli III i owo zbliženie szybko zaowocowalo nową wojną moskiewsko-litewską. Atak rozpoczęty 14 listopada 1512 r. zmierzal do opanowania kluczowej twierdzy, wrot do Litwy, czyli Smolenską, a takže Polocką, Witebska i Kijowa. Wojska moskiewskie nie potrafily jednak osiągnąč zakladanych celow, silne posilki zacięžnych Polakow odparly wroga, ale nie potrafily zwycięsko zakoriczyč wojny. Przeciągający się konflikt zniechęcal szlachtę do služby ziemskiej (pospolitego ruszenia), ktora zbierala się z wielkim trudem, a brak byio šrodkow na najemnikow. Tymczasem zachęcony przez cesarza Maksymiliana wielką koalicją z udzialem tež Danii, Zakonu, Moldawii, Saksonii i Brandenburgii Bazyli III w 1514 r. po raz trzeci podstąpil pod Smolerisk i wreszcie zdobyl go 30 lipca. Litwa przežyla szok, bo jej najwažniejsza forteca, brama do serca paristwa, znalazla się na prawie wiek w rękach Moskwy. Dopiero z dužym opožnieniem przybyly na front znowu zaciągnięte oddzialy polskich najemnikov/ i ochotnikow z Zygmuntem II na ežele. Naczelne dowodztwo sprawowal jednak Konstanty Ostrogski, ktory 8 wrzešnia zdruzgotal pod Orszą ogromną armię Iwana Czeladnina, ale Smolenską nie potrafiono odzyskač. Wojna przeciągala się, bo Moskwa nie miala sil na nowe operaeje, a Litwa ani sil, ani pieniędzy na polskich najemnikow. Aby oslabič wroga, Jagiellonowie musieli tež pojsč na duže ustępstwa względem Habsburgow, godząc się w Wiedniu w 1515 r. na przejęcie przez nich w przyszlosci tronow czeskiego i węgierskiego. Ostateeznie sejm litewski w Wilnie w 1516 r. zgodzil się wreszcie na kontynuowanie wojny i odpowiednie do tego podatki, co pozwolilo ponownie sięgnąč po najemnikow z Polski, Czech, Węgier, Niemiec, na ežele ktorych Ostrogski uderzyl na Moskwę w 1517 r., ale nie potrafil zdobyc Opoczki. Coraz bardziej komplikująca się sytuacja międzynarodowa, sojusz Moskwy z Krzyžakami i Krymem przy poparciu cesarza zmuszal Zygmunta II do zwrocenia uwagi przede wszystkim na interesy dynastyczne. Pustki w skarbie litewskim tež mialy swoje znaczenie, a nowe operaeje moskiewskich wojsk niszczyly ziemie Wielkiego Księstwa. W gruncie rzeczy jednak žadna ze stron nie byla w stanie pokonač drugiej i w 1522 r. zawarto rožėj m na 5 lat (w 1526 r. przedlužono go do 1532 r.) z zachowaniem Smolenską z rękach Moskwy. Litwa byla kompletnie wyczerpana dlugą wojną, z trudnos'cią zbierano srebszczyznę (rodzaj podatku), domeną hospodarska w ogromnym stopniu byla zadlužona u litewskich wielmožow. Wobec grožącego paristvvu kryzysu finansowego na sejmie grodzieriskim 1522 r. doszlo do porozumienia wladcy z panarni rady (wsrod ktorych prym wiedli wojewoda wileriski i kanclerz Olbracht Gasztold oraz sklocony z nim Konstanty Ostrogski, wojewoda trocki), ktorzy zgodzili się zwrocič częšč owych majętnošci w zamian za prawo dožywocia na nich. Co więcej, na sejmie tym probowano zatwierdzič przygotowywany zwod prawa, ale rozbiežnošei co do jego brzmienia byly zbyt duže.

KOMPROMITACJA RADY PANOW Następne lata panowania Zygmunta II przyniosly Litwie umoenienie jednošci paristwa, chociaž tnvaly stale wewnętrzne spory między zwalczającymi się fakejami, co paraližo-

walo žyde polityczne (sejmy). Mimo pojawiających się polskich pomyslów wzmocnie- Litwa w unii nia unii, byly one przez radę panów Litwy odrzucane, со doprowadzilo nawet do wyra- z Polską ¿enia przez Olbrachta Gasztolda propozycji, by koronowac na króla Litwy maloletnieKompromitago syna Zygmunta — Zygmunta Augusta, czego nie podjąl nawet sam wladca. Sklóco- cja rady na elitą byla jednak juž w stanie pozytywnie reagowac na zagroženia zewnętrzne, czego panów wyrazem byla wyprawa na czambuly tatarskie w 1527 r., zakoriczona ich rozbiciem nad Olszanicą. Postępujący paraliz panstwa, będący skutkiem ostrych zmagari między frakcjami moznowladczymi, zmusil Zygmunta II do przyjazdu (po pięciu latach niebytnosci) w kwietniu 1528 r. do Wilna na sejm, na który stawili się panowie rady (w szerokim skladzie), chorąžowie, rycerstwo i szlachta. Obrady w atmosferze gorszących scen trwaly az do lutego 1529 r., ale przyniosly decyzje w wielu podstawowych kwestiach politycznych, skarbowych (podatek srebszczyzny i otaksowanie dóbr), wojskowych (uporządkowanie organizacji szlacheckiej služby ziemskiej wedlug nowych zasad) i prawnych (wydanie zwodu prawa, tzw. I Statutu Litewskiego). Jeszcze w paždzierniku tr. zebrai się nowy sejm w Wilnie, który uznal za wielkiego księcia mlodego Zygmunta Augusta i uchwalil podatki na oplacenie wojska. Prawdopodobnie chcąc odwrócic uwagę рагу królewskiej od spraw wewnętrznych, pokazac swą wartosc i oddanie día panstwa, rada panów postanowila wykorzystac sprzyjającą koniunkturę do uderzenia na Moskwę. Po smierci Bazylego III w koñcu 1533 r. nastąpila tam bowiem ostra walka o wladzę przy maloletnim Janie IV Walki 0 tron oslabily tez Krym, którego chanowie potrzebowali dobrych stosunków z Litwą, a sojusz taki przyniósl w polowie 1534 r. atak Tatarów na Moskwę. Zebrawszy kilkudziesięciotysięczną armię i pewne fundusze na jej utrzymanie rada panów, mając zapewnienie Zygmunta II, ¿e postara się o pomoc Polski, rozpoczęla w koricu lata 1534 r. wojnę z paristwem moskiewskim. Nie przygotowano jednak wlasciwie zaplecza, nie bylo jasnego planu dzialari, blędy strategiczne popelnil hetmán Jerzy Radziwill i w rezultacie z kampanii niewiele wyniklo. Spowodowalo za to odpowiedž ze strony Moskwy, której armie podeszly niemal pod Wilno i Nowogródek, pustosząc ogromne polacie panstwa. To dopiero sklonilo radę panów do uchwalenia na sejmie nowych podatków na oplacenie zaciągu 5000 polskich najemników. Ponadto zaniepokojeni sytuacją Polacy zaciągnęli za swoje pieniądze 1500 žolnierzy. Potęžny polski kontyngent wspomógl wydatnie nową litewską ofensywę w 1535 r., día której korzystnym preludium byl niespodziewany dla Moskwy atak na jej ziemie Tatarów krymskich. Atak glównej armii litewsko-polskiej przyniósl wspaniale rezultaty w postaci zajęcia Homla, Staroduba, Poczepu i Radohoszczy, wojska podeszly až pod Briañsk i Mhlin. Na innych frontach nie bylo juž tak dobrze, ale prawdziwą tragedią dla Litwy byl brak s'rodków na prowadzenie dalszej wojny, czyli przede wszystkim oplacenie najemników z Polski. Bez nich zas' Moskwa w 1536 r. odebrala większosc utraconego terytorium 1 znowu zagražala ziemiom litewskim. W rezultacie obie strony konfliktu sklonne byly do zawarcia rozejmu, со osiągnięto w 1537 r. na okres pięcioletni. Wojna ta raz jeszcze pokazala, že Litwa jest za slaba, aby wygrac z Moskwą, nawet gdy ta znajduje się w powaznym kryzysie wewnętrznym, i že bez pomocy militarnej Polski w ogóle nie ma szans na przetrwanie w konfrontacji ze wschodnim sąsiadem, a zresztą nawet ewentualna po­ moc nie gwarantuje sukcesu. Historiografía litewska tego polskiego motywu w zasadzie stara się nie dostrzegac, a przewagę Moskwy widzi w jej zdecydowanie większym potencjale ludnos'ciowym.

61

Dyplomacji litewskiej udalo się pomyslnie uložyč takže stosunki z Krymem, gdzie wladzę objąl w koricu Sahib Girej, który w 1541 r. ostatecznie podpisal pokój z Wilnem, w następstwie czego w rok pózniej spiistoszyl pañstwo moskiewskie. Naštai okres bloParlamenta. , .. . . , ... , . . ryzm -s e jm gie8° spokoju, gdyz zajęta wlasnymi sprawami Moskwa me míala mozliwosci podjęcia i rada panów dzialarí militarnych. Nawet smierc 1 kwietnia 1548 r. Zygmunta Starego nie mogla mied większego wplywu na pañstwo, bo jego następca dawno byl osadzony na tronie wielkoksiąžęcym i przygotowany do sprawowania wladzy. Obylo się tez bez typowych juž zawirowañ związanych z tronem polskim, ale doszly zupelnie nowe problemy, rzutujące na pozycję dynastii, wladcy i stosunki polsko-litewskie.

Litwa w unii z Polską

PARLAMENTARYZM - SEJM I RADA PANOVV

62

W latach 30. XVI w. na scenę polityczną Litwy powoli zaczęla wkraczač szlachta (bojarzy), krotko dotąd trzymana przez dynastię i oligarchow. Pierwszy tego objaw widzimy przy okazji zwolania sejmu w 1534 r., na ktory wladca zaprosil tradycyjnie radę panow, urzędnikow, kniaziow, panow, ale tež reprezentację zwyklej szlachty, ktorą mieli byč chorąžowie i po dwoch wybranych (jednak nie przez ogol szlachty, a przez owych chorąžych, wojewodow, starostow i dzieržawcow) przedstawicieli jednostek administracyjnych. Ten system wylaniania swoistych „poslow” przyjąl się, ale juž na sejmie w 1544 r. Stany przedstawily wladcy szereg prosb tyczących się ich praw i wolnošci, w tym zakwestionowali prawo decydowania tylko przez hospodara i panow radę o tak wažnych sprawach, jak obronnosc kraju, twierdząc, iž zgodnie z tradycją naležy to do kompetencji sejmu walnego. Šwiadczylo to o rosnących ambicjach szlachty, ktora nie zadawalając się biernym uczestnictwem w sejmach, chciala mieč realny wplyw na podejmowane na nich decyzje odnoszące się do najistotniejszych spraw panstwa. Mimo zas' zdecydowanego odrzucenia przez krola owego wniosku w praktyce mūšiai on pojs'č na pewne ustępstwa i ustawa o službie ziemskiej stala się dzielem wspolnej decyzji „stanow naležących do sejmu”. Funkcjonowanie wielkich walnych sejmow w szerokim skladzie bylo jednak czymš wyjątkowym w praktyce žycia politycznego i parlamentarnego. Najczęšciej odbywaly się „sejmy” (a wlas'ciwie spotkania) rady panow, ktora to instytucja funkcjonowala pod nieobecnos'č (częstą) Zygmunta II jako sui generis zbiorowy wladca (rząd), podejmując decyzje (choč w porozumieniu z hospodarem) we wszelkich sprawach dotyczących polityki zewnętrznej i wewnętrznej paristwa, a gdy przybywal on na Litwę, služyla mu za cialo doradcze. W tej sytuacji przyjąl się w historiografii obraz sej­ mu Wielkiego Księstwa Litewskiego jako organu wielkich wlascicieli ziemskich — panow i kniaziow, czlonkow rady (w szerszym lub węžszym skladzie), wyražnie odrožniających się prawnie od innych stanow i warstw spolecznych. To oni w gruncie rzeczy mieli inicjatywę ustawodawczą, glowny glos doradczy i stanowiący, gdy szlachta (bojarzy), choc zajęla w nich juž trwale miejsce, to w charakterze zapraszanego goscia do przedstawienia opinii, nastrojow, potrzeb, a glownie przyjęcia decyzji do wiadomosci, aby mialy one większą rangę jako „uchwaly ziemskie”. Nawet więc w sytuacji wniesienia propozycji przez bojarow to panowie rada wypracowywali stosowną uchwalę i oznajmiali o niej. Uchwaly sejmowe przygotowywane byly w imieniu hospodara, pod nieobecnosc wladcy zas tylko przez radę panow, a rola pozostalych stanow ograniczala się do wyraženia werbalnej lub milczącej zgody. Niemniej jednak panowanie Zygmunta II przynioslo zmiany w funkcjonowaniu sejmu litewskiego, idące w kierunku wzmocnienia

pozycji przedstawicielskiej szlachty, przy czym prawo uczestnictwa w obradach, początkowo zarezerwowane día Litwinów i Zmudzinów, objęlo tež starszyznę oraz bojarstwo prowincji (ziem) ruskich. Ewoluowalo tež w praktyce, gdyž nie bylo unormowane prawnie, pojęcie przedstawicielstwa czy tež reprezentacji sejmowej. Kierunek wiódl od teoretycznie powszechnego udzialu chętnej do tego szlachty, z wiodącą pozycją urzędników (glównie chorąžych), do wyborów (wyznaczania) po dwóch delegatów z powiatów z dodatkiem chorąžych, przy czym owe rčžne systemy egzystowaly obok siebie w zaležnos'ci od rodzaju sejmu, woli wielkiego księcia i samej szlachty. Istotna w rozwoju norm przedstawicielskich byla rola chorąžych, którzy juž na sejmie wileriskim w 1512 r. domagali się udzialu delegatów szlacheckich w sejmach, na co wówczas jeszcze Zygmunt II się nie zgodzil. System elekcyjnos'ci poslów nie odebral jednak szlachcie prawa do osobistego przybycia na sejm, stąd niekiedy byly one bardzo liczne. Za panowania Zygmunta II wydatnie rozszerzyl się tež krąg spraw poruszanych na sejmach walnych, co wiązalo się z uprzywilejowaniem szlachty. Kolejnym istotnym w tym względzie krokiem bylo wydanie w 1528 r. przez niego przywileju, w której potwierdzil on zakaz nakladania na wlascicieli ziemskich podatków bez ich zgody, a ta mogla nastąpic w zasadzie tylko na sejmach walnych. Zostalo to posrednio usankcjonowane w I Statucie Litewskim, w artykule dotyczącym služby ziemskiej, której wymiar okres'lac míala „uchwala ziemska”. Gdy mimo wszystko król próbowal bez zgody sejmu walnego to uczynič, stany na sejmie brzeskim w 1544 r. zakwestionowaly jego decyzję. Dopiero jednak w II Statucie Litewskim z 1566 r. wprost zostalo zapisane, že wladca bez zgody sejmu nie ma prawa okreslac rozmiarów služby wojennej szlachty. Ponadto w I Statucie zawarto nakaz stanowienia nowych praw jedynie przy udziale panów rady, co zwiększalo uprawnienia stanów sejmowych. Ogromna przewaga panów rady w litewskim systemie parlamentarnym potwierdzana byla przez samego hospodara, który do nich, a nie do wszystkich stanów sejmo­ wych, zwracal się tradycyjnie z propozycjami rozpatrzenia pewnych kwestii, a tylko nie­ kiedy mieli oni porozumiec się tež z innymi panarni, kniaziami i bojarami-szlachtą. Ra­ da panów míala tež uprawnienia sądowe — z jednej strony immunitet, bo jej czlonkowie mogli byc sądzeni jedynie przez wielkiego księcia, a z drugiej — wchodzili w sklad powolanej przez sejm w 1529 r. najwyžszej instancji sądowniczej, nazywającej się sejmem sądowym, mającej zbierac się raz w roku. Poniewaž jednak liczba niezalatwionych spraw sądowych w pañstwie byla ogromna, juž na sejmie w 1532 r. panowie rady otrzymali od króla do rozpatrzenia projekt zwolywania sejmu sądowego dwa razy w roku. I Statut Litewski utwierdzal decydujące znaczenie rady panów na Litwie, jej wyjątkowe uprawnienia sądowe, co stalo się jednym z powodów kolejnego starcia, do którego doszlo między nią a zupelnie niespodziewanym día niej przeciwnikiem. Tym byla nowa królowa — Bona Sforza, Wloszka wychowana wedlug najnowszych trendów kulturalnych, prawnych i gospodarczych zachodniej Europy. Ta niezwykla kobieta stala się pomocnikiem męža w rządach, a swe zainteresowania koncentrowala glównie na zasadniczej kwestii sprawnych rządow — ekonomicznej. Zainteresowana wzmocnieniem pozycji Zygmunta II i Zygmunta Augusta jako wladców Wielkiego Księstwa, musíala uderzyc w litewską oligarchię jako naturalnego przeciwnika dynastii i uzurpatora w rządach. W tym celu postanowila przede wszystkim przywrócic dynastii jej domenę, w większosci zastawioną oligarchom, ale po częsci bezprawnie nadal trzymaną mimo uplywu okresu zastawu, a co więcej, bezczelnie rozkradaną w sytuacji braku wlasciwego nad nią nadzoru. Tak powstaly fortuny Gasztoldów, KMgajlów, Radziwillów, jak i o wiele skromniejsze Sapiehów.

Litwa w unii z Polską Parlamentaryzm — sejm i rada panów

63

Litwa w unii z Polską Parlamentaryzm — sejm i rada panów

64

Juž na sejmie 1529 r. zaczęlo się więc zwracanie wladcy bezprawnie trzymanych dóbr, a zapoczątkowana przez Bonę akcja ich rewizji i sprawdzania nadari doprowadzila magnaterię do stanu wrzenia i polączenia, choc na krótko, sii dotąd zwalczających się zajadle fakcji — Gasztoldów i Radziwillów. Walka z Boną stala się dia nich sprawą najwažniejszą, bo uderzającą w podstawy ich potęgi gospodarczej i politycznej. Upór królowej robil jednak swoje, Radziwillom odebrano Grodno i Knyszyn, Gasztold stracil Bielsk, Suraž, Briarisk, Narew i Kleszczele. Bona w ciągu kilkunastu lat stworzyla ogromne, wlasne latyfundium (częšč darowala synowi), wykupując zastawione majętnošci domeny, rugując z niej bezprawnych posesorów. W walce z litewskimi hegemonami królowa próbowala wykorzystac bojarów, ale przede wszystkim dzięki odpowiedniej polityce nominacyjnej męža stworzyc przeciwwagę w samej grupie panów rady, forsując awanse nowej, niekiedy prawoslawnej, magnaterii, jak Chodkiewiczów. Niezbyt wiele w sferze politycznej jednak osiągnęla, bo zawiązany ostatecznie sojusz Radziwillów z Gasztoldami (czego swiadectwem bylo pošlubienie przez Stanislawa Gasztolda Barbary Radziwillówny w 1538 r.) stworzyl nawet jak dia królowej zbyt potęžną šilę. Co prawda, wkrótce potem Gasztoldowie zeszli w ogóle z areny dziejów, ale pozostali wszechpotęžni Radziwillowie. W rezultacie w 1542 r. Zygmunt Stary musial wydac przywilej, w którym zobowiązal się nie rozpatrywac spraw litewskich w czasie pobytu w Polsce, co bylo ograniczeniem jego powagi i kolejną probą odsunięcia wplywu polskich panów na Wielkie Księstwo. Jeszcze więcej udalo się panom rady uzyskac w 1544 r., gdy to król przekazai częšč swych wielkoksiąžęcych prerogatyw synowi, w tym uprawnienia sądowe, nominacyjne, zarząd domeną (ale nie skarbem paristwa), a sam przyjąl dawno juž nie uzywany tytul najwyzszego księcia. Zygmunt Augusi mògi korzystac jednak ze swych uprawnieri jedynie pod nieobecnos'c ojca w Litwie. Czas byl największym sprzymierzericem dynastii w walce z radą panów, gdyž w latach 40. XVI w. większos'c starych opozycjonistów spod sztandarów Olbrachta Ga­ sztolda i Jerzego Radziwilla zeszla z tego swiata, a wladca nie špieszyl się (co bylo glowną cechą jego dzialania!) z nominacjami na wakujące urzędy, nawet te najwyzsze i najwazniejsze dia funkcjonowania paristwa. Wywolywalo to protesty rady panów, že nie jest ona w stante funkcjonowac. Dzięki swym uprawnieniom nominacyjnym Zyg­ munt Stary zmienil wówczas wyraznie oblicze owej instytucji, odmlodzil ją, uczynil bardziej powolną sobie, bo nowi urzędnicy reprezentowali rodziny w dužej mierze związane z dworem, ale tež z Radziwillami, którzy wciąž jeszcze zajmowali czolowe miejsce w paristwie, a niedlugo mieli swą pozycję jeszcze wzmocnic. Związane to bylo z zakoriczonym šlubėm romansem Zygmunta Augusta z Barbarą z Radziwillów Gasztoldową (1547 r.), której bracia — rodzony Mikolaj „Rudy” i stryjeczny Mikolaj „Czarny” nie omieszkali sytuacji wykorzystac. Pojawienie się w Litwie dworu wielkoksiąžęcego Zygmunta Augusta jako stalego ele­ mentu pejzažu struktur administracyjnych, w większosci zresztą zložonego z Polaków, pokazalo w sferze ekonomicznej cięžar jego funkcjonowania. Wydatki na ów dwór byly bowiem ogromne, i to mimo zwielokrotnienia dochodów z dóbr domeny dzięki refor­ mom Bony. Beztroskie žycie wielkiego księcia kosztowalo tak dužo, že w 1548 r. rada panów wymogla na nim wydzielenie z domeny częsci wlasnej, a z reszty utworzenie tzw. dóbr paristwowych. Jedynie to dawalo szansę na stworzenie rezerwy finansowej na potrzeby obronne.

OSTATNI JAGIELLON Formalne objęcie pelnej wladzy wielkoksiąžęcej przez Zygmunta Augusta zmienilo obraz wewnętrznego ukladu šit w Wielkim Księstwie, ale wkrotce tež przeložylo się to na stosunki dužej częšci polskiej elity wladzy do swego nowego monarchy i jego litewskich poplecznikow. Wiązalo się to z malžeristwem Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwillowną i niebywalym w tej sytuacji wzrostem pozycji Radziwillow oraz naglym spadkiem notowari krolowej-wdowy Bony, ktora malžeristwu temų (podobnie jak jej mąž) byla przeciwna. Z punktu widzenia interesu dynastii i politycznego panstw rządzonych przez nowego wladcę byl to bowiem wybor fatalny, dający zamiast korzysci šame klopoty. Bona znalazla w swym stanowisku poparcie elity koronnej, ktora nie chciala dopuscič do koronacji Barbary na krolową. Radziwillowie przygotowali jednak dobrze grunt pod swą nową sytuację. Najpienv uzyskali w 1547 r. tytul ksiąžąt Rzeszy Niemieckiej od cesarza, wkrotce potem „Czarny” pošlubil Elžbietę Szydlowiecką, co pozwolilo mu wejšč do grona elity koronnej, ktorej przedstawicielkami zapelniony zostal dwor Barbary. Dalo to Zygmuntowi Augustowi i szwagrom krolewskim šilę i pozwolilo ostatecznie przeforsowač koronację Barbary na krolową. Sojusz Radziwillow z wladcą-szwagrem przyniosl im nie tylko blask z wejs'cia do rodziny Jagiellonow, ale tež wymierne korzys'ci na Litwie. „Rudy” juž w 1549 r. objąl urząd wojewody trockiego, a „Czar­ ny” do sprawowanego marszalkostwa dolączyl kanclerstwo (1550 r.) i wojewodztwo wileriskie (1551 r.). Ową šilę bracia stryjeczni demonstrowali zwlaszcza wtedy, gdy wladca przebywal w Polsce. Okres hegemonii Radziwillow zbiegl się z rozwojem swiadomosci szlachty litewskiej, ktora coraz mocniej dobijala się pozycji podobnej do koronnej, tak w sferze praw sądowych i ekonomicznych, jak i politycznych. Większosč z owych žądari byla jednak przez wladcę i radę panow odrzucana, bo nie stanowily vvyražnego progra­ mų šwiadczącego o šile i determinacji szlachty. Sytuacja zmienila się, gdy szlachta stala się potrzebna w związku z wydarzeniami zachodzącymi w stosunkach z Moskwą.

Litwa w unii z Polską Ostatni Jagiellon

PROBLEM INFLANCKI Dlugi spoköj panujący na pograniczu litewsko-moskiewskim wynikal z zajęcia się Moskwy sprawami wewnętrznymi panowania Jana IV, a potem ekspansją na wschöd. Wladca Moskwy juž w 1547 r. przyjąl tytul cara, ktörego Wielkie Księstwo Litewskie nie uznalo, co bylo początkiem bardzo agresywnych dzialari zmierzających do zapewnienia sobie calkowitej hegemonii w rejonie. Ich rezultatem bylo zajęcie ziem Chanatu Kazariskiego w 1552 r., Chanatu Astrachariskiego w 1556 r., a wreszcie dotarcia na poludniu do Kaukazu. Potencjalnie niebezpieczne dla Litwy byly tež poszukiwania przez Moskwę bezpošrednich kontaktöw handlowych z zachodnią Europą , czemu služyly przywileje dla kupcöw angielskich zrzeszonych w tzw. Kompanii Moskiewskiej (1554 r.), co przenioslo się takže na stosunki polityczne między Moskwą a Anglią. Owa angielska droga do Europy dawala bowiem Moskwie nie tylko srodki finansowe z intratnego handlu, ale tež naplyw specjalistöw do unowoczesnienia gospodarki oraz infrastruktury wojennej. Najkrötsza droga do Europy wiodla zaš dla Moskwy przez Baltyk i litewska elitą oraz sam wladca mogli się spodziewac wkrötce ponownych klopotöw z agresywnošcią wschodniego sąsiada.

65

Probą zabezpieczenia się przed powtorką z nie tak dawnego sojuszu Moskwy z cesarzem byl šlub Zygmunta Augusta z Elžbietą Habsburžanką (1543 r.), ale ten nieszczęsny, krótki związek nie przyniósl specjalnych korzysci dynastii (brak potomka) i paristwu. Po smierci ukochanej Barbary (1551 r.) król planowal kilka wariantów swego kolejnego malzeristwa, ale žaden nie zawieral opcji kolejnego związku z Habsburgami. Ci jednak, obawiając się sojuszu Rzeczypospolitej z Francją, do czego Zygmunt August usilnie dąžyl, na wszystkie sposoby starali się do tego nie dopušcic. Na skutek wielu intryg grožba wyimaginowanego sojuszu cesarsko-moskiewskiego, potwierdzona królowi przez pozyskanego przez Habsburgów Radziwilla „Czarnego”, zrobila swoje i Zyg­ munt August w 1553 r. pošlubil brzydką, chorowitą Katarzynę Habsburžankę, siostrę swej pienvszej žony, wdowę po Franciszku Gonzadze. To polityczne malzeristwo przynioslo królowi tylko wiele problemów i zgryzoty, ale próby jego uniewaznienia nie powiodly się. Fatalne stosunki między malžonkami spowodowaly wyjazd Katarzyny do Cesarstwa w 1566 r., skąd juž nigdy do męža nie wrócila. Tymczasem zagroženia ze strony Moskwy udalo się zažegnac, gdyž w 1549 r. zawarto z Janem IV rozejm na 5 lat, który w 1556 r. przedlužono do 1562 r. Wkrótce stalo się jednak jasne, že polem nowej konfrontacji będą Inflanty, na które lakomym okiem patrzyly tak elity litewskie, jak i moskiewskie. Dia Litwinów juž dawno istotnego znaczenia handlowego nabrala droga wodna Džwiną do Rygi, a widoczna coraz większa slabosc sklóconego wewnętrznie paristwa zakonnego budzila obawy o možliwosc wykorzystania tego przez Moskwę lub Księstwo Pruskie. Arcybiskupowi ryskiemu Wilhelmowi Hohenzollernowi Radziwillowie zaproponowali więc objęcie tronu ksiąžęcego zsekularyzowanych luterariskich Inflant na wzór pruski z podporządkowaniem się (w charakterze lenna) Wielkiemu Księstwu Litewskiemu (jak Prusy Ksiąžęce Koronie Polskiej). Wilhelmowi plan się podobal, problem w tym, že przeciwny byl mu Zakon. Wkrótce potem w sprawy inflanckie wmieszala się Moskwa, która wymusila na mistrzu krzyžackim w 1554 r. traktat, w któiym ten zobowiązal się nie zawierad sojuszu z Litwą. Dia tej zaš byl to juž widomy znak zaborczych planów moskiewskich w stosunku do In­ flant, owej potrzebnej drogi na Zachöd. Zygmunt August i rada panów postanowili w tej sytuacji przeprowadzic plan Radziwiilów, co zostalo uzgodnione z księciem pruskim Albrechtem i arcybiskupem Wilhelmem. Wobec zdecydowanego przeciwdzialania mistrza Heinrichą von Galen doszlo do wojny domowej w Inflantach, w której gorę wziąl Zakon. To sklonilo wielkiego księcia i radę panów do energicznego dzialania, skoncentrowania dužej armii na granicy inflanckiej i jedynie obawa przed reakcją Moskwy powstrzymala jej uderzenie na Zakon. Ostatecznie jednak we wrzesniu 1557 r. doszlo w Poswolu do podpisania traktatu mię­ dzy nowym mistrzem zakonnym Wilhelmem von Fürstenberg a Zygmuntem Augustem, na mocy którego m.in. Litwa, Inflanty i Polska zawieraly sojusz antymoskiewski, a arcybiskup Rygi nie miai prawa przyjmowac luteranizmu i oglaszac się księciem swieckiego paristwa. Uklad poswolski Moskwa uznala za pretekst do zaatakowania Inflant, co nastąpilo w początku 1558 r. Szybko zdobyto kluczowy dia handlu z zachodnią Europą port w Narwie, potem Dorpat i Marienburg. Mistrz Zakonu zwrócil się do Zygmunta Augu­ sta o naležną pomoc, ale ten obawial się, že będzie to re “ ~ *

r r ši -.£z¿;¿:Z£Zr~'«««» ■,«*,:.