Gry i zabawy językowe [PDF]

Zitiervorschau

GRY I ZABAWY JEZYKOWE JAK POMAGAC DZIECKU W PRZYSWAJANIU

WYDAWNICTWO

.~~~

~

AKADEMICKIE

"ZAK"

~

JEZYKA

Redaktor Józef Marek Sniecinski

Opracowanie graficzne Elzbieta Malik

SPIS TRESCI

Korekta Rqlal Rózycki

9

Wstep

Dlaczego dzialania stymulujace rozwój jezyka dziecka sa takie wazne .... 12 © Copyright by Wydawnictwo Akademickie "Zak" and Ewa Slodowik-Rycaj

Czesc L Czastki slów - gloski, sylaby

Warszawa 20m ISBN 83-88149-60-1

Wydawnictwo Akademickie "Zak" Teresa i Józef Sniccinscy 02-127 Warszawa, ul. Wlodarzcwska 55G m. 11 tel./fax 822-82-67 www.wydawnictwozak.com.pl [email protected] ('i"ySC

•

17

Wymyslamy slowa róznej dlugosci KOI1czymy slowa Znajdujemy poczatek slowa Znajdujemy slowa z okreslona gloska Znajdujemy wyrazy z okreslona litera Przeksztalcamy slowa , Ukladamy rymy Odgadujemy zaszyfrowane wyrazy Wymyslamy jak najwiecej wyrazów z podanych liter Ukladamy jak naj dluzszy wyraz, dopisujac kolejno litery Szukamy wyrazów ukrytych w wyrazach Czytamy od strony lewej do prawej i od prawej do lewej Rozwiazujemy zagadki

18 19 20 21 23 24 25 26 27 28 29 31 34

II. Slowa jako elementy jezyka - slowotwórstwo

43

Laczymy dwa wybrane slowa Dobieramy slowa laczace sie tematycznie Tworzymy ciagi logicznie laczacych sie slów

44 46 48

.JI

49 50

Wyszukujemy slowo, które nie pasuje do pozostalych Wymyslamy slowa o przeciwstawnym znaczeniu Wyszukujemy lllnego Rozwiazujemy znaczne

slowa, które brzmia tak samo a oznaczaja których

odpowiedzia

sa slowa wielo........... 55 56

Wyszukujemy slowa okreslc0ace Nazywamy czynnosci

czynnosci

5H ......... SI)

slowa okreslajace

Podajemy nazwy rekwizytów róznych zawodów

(Jf)

zwiazanych

Sluchamy poJeceJ'i i postepujemy Nazywamy dzwieki Tworzymy neologizmy

z wykonywaniem

62 zgodnie

z nimi

llI. Zdanie Liczymy

jako podstawa

70 72

wypowiedzi

75

brakujace

................ 76 ........... 77

slowo

79

Ukladamy zdania okreslonej dlugosci Ukladamy zdanie z podanymi slowami Konczymy zdanie

81

.. 83 85

Uzupelniamy zdanie brakujacym slowem Zmieniamy kolejnosc slów w zdaniu Zmieniamy sens zdania Przeksztalcamy

Czesc IV Tekst jako ... pelne wykorzystanie porozumlewama SIe

zasad jezykowego 103

zdanie i tworzymy

lancuszek

87 88 89

zdan

Ukladamy zdanie, w którym kazde slowo zaczyna gloska Znajdujemy i poprawiamy bledy Skracamy zdanie Rozwijamy zdanie Laczymy dwa zdania

Znajdujemy kolory w wypowiedzi Okreslamy, czy wypowiedz jest prawdziwa, czy nie Opisujemy cechy rzeczy, zwierzat i ludzi poprzez wyszukiwanie odpowiednich porównan KOJ"iczymy opowiadanie Zadajemy pytania, aby rozwiazac zagadke Ukladamy zagadki Okreslamy wybrana rzecz lub osobe Opisujemy, jak narysowac wzór Zagadki i :i.arty slowne

104 105 106

108 109 110 111 112 113

6H

cechy

slowa w zdaniu

Dopowiadamy

(J3

65 67

Tworzymy neologizmy od slów okreslajacych Wymyslamy zdrobnienia i zgrubienia .. Znajdujemy slowa nadrzedne . Czesc

101

53

Wyszukujemy synonimy Tworzymy rodzinki slów

Znajdujemy

99

pytania zdania przeczace

cos SI

zagadki,

Ukladamy Ukladamy

sie ta sama

I

9 92 94 95 97

Bibliografil

11 S

••

",,-,

-",.-:.

WSTEP

Zamierzeniem tej ksiazki jest inspiracja i dostarczenie pomyslów do zabaw, ktÓre sprzyjac beda zwiekszaniu mozliwosci poprawnego i twórczego opanowania jezyka Twojego dziecka. Ma ona na celu pokazanie, jak wykorzystujac zabawe i przezyw(~jac radosc ze wspólnie spedzanych chwil, pomóc mu w nauce mowy. Dobiegajace ze wszech stron narzekania na brak czasu, zadecydowaly o doborze gier i zabaw. Wybrano tylko takie, które nie wymagaja specjalnych przygotowari i dodatkowych rekwizytów. Moga byc prowadzone w kazdej chwili i w kazdym miejscu. Jedynie czasami potrzebny bedzie dlugopis i kartka, co zostalo zaznaczone przy danej grze specjalnym symbolem m Nie wymagaja tez szczególnej wiedzy. W wiekszosci moga byc prowadzone przez kazda matke, lub inna osobe, która chce przezyc z dzieckiem milo czas i dobrze wykorzystac kazda chwile. Nie sa ani trudne, ani czasochlonne. Znakomicie nadaja sie jako dzialania wypelniajace czas oczekiwania, np. w poczekalni u lekarza, lub na przystanku. W ciagu dnia wiele jest momentów, które mozemy przeznaczyc na zabawe z dzieckiem. Podczas wspólnej jazdy autobusem lub samochodem mozemy z powodzeniem skorzystac z którejs z zaproponowanych gier. Wówczas nie tylko podróz minie nam szybciej, ale takze przyczynimy sie do rozwoju mowy dziecka. Te zabawy i gry z pewnoscia beda zblizac rodziców i dzieci. Adresatem ksiazki sa nie tylko rodzice, ale takze nauczyciele, pragnacy doskonalic jezyk podopiecznych. Propozycje sa takie, ze moga uczestniczyc w nich zarówno dwie osoby, jak i wieksza liczba chetnych. Wiele gier moze byc prowadzonych z cala grupa przedszkolna czy klasa. Nie9

~

I

_

które moga byc podejmowane i prowadzone przez same dzieci, bez udzialu nauczycielki. Prezentowana pozycja dostarcza pomyslów zabaw i gier, nie precyzuje jednak dokladnie zasad, tam gdzie nie jest to konieczne. To, czy przyznawac punkty i w jaki sposób, czy jest jeden wygrany, czy wielu, i tym podobne rozwiazania szczególowe pozostawia sie inwencji grajacych. W przypadku nauczycieli zaklada sie znaczna modyfikacje propozycji, zaleznie od stawianego celu pozajezykowego. Zabawy i gry moga z powodzeniem wypelniac wolne chwile w ciagu dnia w przedszkolu, moga byc takze podporzadkowane realizowanym w danej chwili tematom ogólnym. Przedstawione propozycje zostaly tak dobrane, by przede wszystkim doskonalic jezyk dziecka. Koncentruja sie na formie jezykowej. Zasadniczym przedmiotem uwagi uczyniono okreslone aspekty jezyka jako takiego, a nie tresc. Wymaga to pewnego zdystansowania sie do normalnego uzycia jezyka. Sprzyja wiec nic tylko podnoszeniu poziomu sprawnosci lingwistycznych, alc takze swiadomosci jezykowej. W efekcie zaproponowanych dzialan dzieci osi'lgaja nie Iylko znajomosc regul systemu jezykowego, lecz równiez zamierzone kontrolowanie stosowania tych regul. Pomoze im to w przejsciu z poziomu lingwistycznego na poziom metalingwistyczny. Gry i zabawy zgrupowano w czterech rozdzialach. Jako kryterium po_ dzialu przyjeto poziom sprawnosci jezykowych doskonalonych w danej grze. Wyrózniono: poziom dotyczacy takich elementów jezyka jak fonemy, sylaby, elementy sródsylabowe; poziom obejmujacy wyrazy; poziom dotyczacy zdania; oraz poziom zwiazany z tekstem. Trzeba jednak powiedziec, ze czasami granice nie sa dostatecznie ostre, gdyz cwiczone sprawnosci dotycza jednoczesnie dwóch poziomów. Korzystajac z przedstawionych propozycji, nie trzeba trzymac sie wiernie zaproponowanej kolejnosci. Wybór gier i zabaw moze byc calkowicie dowolny, zaleznie od intencji doroslego. Nie bez znaczenia pozostaja takze zainteresowania dziecka. Wszak najwazniejsza jest tu jego chec i radosc ze wspólnej zabawy. Ona ma byc kluczem do zaciekawienia aktywnoscia slowna i wzbudzenia potrzeby doskonalenia jezyka. Na zakonczenie chcialabym zaznaczyc, ze nie roszcze sobie prawa do autorstwa przedstawionych gier. Tak naprawde wiele z nich jest znanych i wykorzystywanych w pracy z malym dzieckiem. Waznym jednak wydalo mi sie zebranie ich w jednej pozycji, gdyz zwieksza to ich dostepnosc 10

i przyczynia sie do szerszego stosowania. Na co dzien czesto mozna zaobserwowac brak pomyslów i pewna schematycznosc dzialan. Zwlaszcza rodzice czuja potrzebe podsuwania im takich przykladów, o czym przekonalam sie podczas mojej praktyki logopedycznej. Sama takze wielokrotnie odczuwalam brak gotowych propozycji zabaw, które utrwalajac artykulacje, sluzylyby równoczesnie rozwijaniu pozostalych podsystemów jezyka. W tym miejscu chcialabym podziekowac wszystkim osobom, które mialy swÓj udzial w zbieraniu pomyslów.

DLACZEGO DZIAlANIA STYMULUJACE ROZWÓJ JEZYKA DZIECKA SA TAKIE WAZNE

Dla wiekszosci z nas mowa jest czynnoscia tak oczywista, ze nie zastanawiamy sie wcale nad jej znaczeniem. Ale czy moglibysmy wyobrazic sobie nasze zycie bez zdolnosci jezykowego porozumiewania sie? Nawet sytuacja bytnosci cudzoziemca w obcym kr;~jubez znajomosci panujacego tam jezyka, nie daje wyobrazenia o ograniczeniach, jakim podlega ktos pozbawiony mozliwosci poslugiwania sie mowa. Cudzoziemiec opanowal przeciez swój wlasny jezyk, który organizuje i porzadkuje jego sposób myslenia i postrzegania swiata. Pozwala mu takze lepiej panowal: nad wlasnym dzialaniem, gdyz mozliwe st;~je sie planowanie i kontrola przebiegu wykonywanych czynnosci. Dziecko pozbawione mozliwosci nabywania jezyka znajduje sie w sytuacji daleko trudniejszej. Ono dopiero odkrywa swiat, dlatego niezbedne sa mu srodki zastepuj;,ce przedmioty, zjawiska, zdarzenia. Potrzebne jest cos, co pozwoli opisac, przedstawic sobie otaczajaca rzeczywistosc. Role te pelnia slowa. Juz male dzieci staraja sie wywrzec wplyw na innych ludzi. Same takze podporzadkowuja sie ich poleceniom. Dla sprawnej regulacji zachowan wazny jest pewien stopien rozwoju jezyka. Znaczenie jezyka polega takze na tym, ze dzieki niemu mozemy zdobywac wiedze i doswiadczenie bez koniecznosci bezposredniego uczestniczenia w róznych sytuacjach. Gdy jestesmy starsi, stajemy wobec mozliwosci, czy tez raczej koniecznosci, czytania i pisania. Oba te procesy wymagaja sporych umiejetnosci jezykowych. Jesli umiejetnosci te sa niewystarczajace, bedzie to utrudniac opanowanie czytania i pisania. Zostaniemy pozbawieni podstawowego narzedzia poznawania swiata. Poziom rozwoju jezyka w duzej mierze determinuje mozliwosci czlo-

wieka. Czasami zdarza sie tak, ze dzieci, które maja nawet zdolnosci wrodzone, nie osiagaja zadawalajacych wyników w szkole. Najczesciej powodemjest zaniedbanie rozwoju jezykowego i w efekcie poslugiwanie sie jego bardzo uproszczona wersja. Ograniczenia jezykowe wplywaja nie tylko na pogorszenie poznawczego, ale takze emocjonalno-spolecznego funkcjonowania dziecka. Osiaga ono nizsze umiejetnosci spolcczne. Brak mozliwosci slownego przedstawienia wlasnego punktu widzenia, niemoznosc uzgodnienia stanowisk bywa przyczYl1il popadania w konflikty. Zdolnosc werbalnego rozwiazywania nieporozumiCl'i z pewnoscia zredukowalaby liczbe zachowan agresywnych. Powstawanie niekorzystnych dla rozwoju doswiadczen, doprowadza do obnizenia aktywnosci spolecznej i zwieksza ryzyko powstawania nieprzystosowania spolecznego. Izolacja spoleczna, poczucie osamotnienia, zanizona samoocena, poczucie malej wartosci, to tylko niektóre z negatywnych zjawisk, wynikajacych z ograniczeJ'i w porozumiewaniu sie. Ponad wszelkil watpliwosc wykazano, ze poprawne i twórcze poslugiwanie sie jezykiem, juz we wczesnym okresie, decyduje o dalszej karierze. Wprawdzie zdarza sie, ze wolniejszy rozwój mowy w pierwszych latach nie pociaga za sob;, negatywnych nastepstw, lo jednak dzieci, które wczesniej zaczynaja mówic i wczesnie posluguja sie rozwinietym jezykiem, maja znacznie mniej problemów, tab',C z nauka szkolna. Chociaz nabywanie jezyka jest niejako zaprogramowane, to rola otoczenia jest tu niekwestionowana. Wiekszos(: rodziców pomaga w jezykowym rozwoju w sposób naturalny, ale nie zawsze zdaja sobie sprawe, ze moga ten rozwój wzbogacac. To oni dostarczaja wzorów jezykowych i stwarzaja odpowiednie warunki. Czasami dzialania podejmowane sa spontanicznie, a () ich skutecznosci przesadza okazywane dziecku zainteresowanie i troska o jego potrzeby. Nie zawsze to jednak wystarcza. Bywa i tak, ze wymagane sa specjalne ukierunkowane dzialania, zwlaszcza gdy naturalny rozwój jest z jakis wzgledów zaburzony. To przede wszystkim rodzice, a pózniej takze nauczyciele odpowiedzialni sa za rozwój dziecka, w tym takze jego mowy. Nalezy pamietac, ze pierwsze lata, gdy jest ono calkowicie zdane na doroslych, decyduja o tym, jak bedzie wygladal sposób jego jezykowego funkcjonowania, takze w latach pózniejszych. Sposób komunikowania sie wyznaczy jego mozliwosci edukacyjne, zawodowe oraz stosunki z innymi ludzmi.

12 13

Wielu rodziców zdaje sie o tym nie pamietac, czy tez nie wiedziec. Wlasciwie nie przywiazuja wagi do tego, jak dziecko mówi. Jesli juz ten temat pojawia sie, to wylacznie w kontekscie zaburzonej artykulacji. Tymczasem dbalosc o wlasciwy rozwój jezyka we wszystkich jego podsystemach - oto glówny cel domowego wychowania jezykowego'. Zdolnosc rozumienia wypowiedzi, nawet wyrazonej za pomoca skomplikowanych struktur jezykowych, umiejetnosc poslugiwania sie zdaniem rozwinietym, poprawnym pod wzgledem gramatycznym, bogate slownictwo, umiejetnosc zadawania pytan oraz tworzenia dluzszej wypowiedzi spójnej i zrozumialej w oderwaniu od kontekstu - to cel, do którego zmierza dziecko. ". To .takze powinien byc cel rodziców, którzy swiadomie staraja sie pomóc w Jego oSlagmeclU. Oczywiscie sprawnosc jezykowa nie jest jedynym warunkiem skutecznego porozumiewania sie· Obok niej wazne sa: umicj'(tnosc dostosowania wypowiedzi do mozliwosci i spolecznej roli rozmówcy, umiej'(tnosc poslugiwania sie jezykiem w okreslonych sytuacjach. Temat wypowiedzi i miejsce jej powstawania narzucaja wybór srodków j'(zykowych, kanal oraz sposób jej przekazu. Istotna jest takze umiej'(tnosc osi'lgania celu zamierzonego przez nadawce wypowiedzi. Stopniowe opanowywanie zarysowanych ul1liej'(tnosci b'(dzie mozliwe jedynie w sprzyjajacej atmosferze, nastawionej na wyzwalanie potencjalu drzemiacego w dziecku. Stymulacja j'(zykowych umiej'(tnosci, budzenie zaciekawienia jezykiem, wyzwalanie radosci mówienia i checi dzielenia sie uwagami, to tylko niektóre zalozenia wspomnianego juz wczesniej domowego wychowania j'(zykowego. Dzialania te zwlaszcza sil istotne w przypadku dzieci, które nie osiagnely normy jezykowego rozwoju. Wymagaja one kompensacyjnej opieki, majacej na celu poprawne uksztaltowanie ich jezyka mówionego. Sprzymierzencem zarówno w kompensacyjnym, jak i stymulujacym wychowaniu jezykowym powinno byc przedszkole. Nic jednak nie zastapi starari rodziców. Aby choc czesciowo pomóc w tych staraniach, przedstawiam w dalszej czesci propozycje takich dzialan, które sluza doskonaleniu umiejet-

l

Termin "domowe wychowanie jezykowe" zapozyczylam z ksiazki l. Wójtowiczowej: O wychowaniu jezykowym. Warszawa 1997. Wydaje mi sie on niezwykle trafnie oddawac istote omawianych zagadnien.

14

nosci jezykowych. O atrakcyjnosci cwiczen w znacznej mierze decyduje ich forma, stad propozycja gier i zabaw, jako takiego rodzaju aktywnosci, który najlepiej odpowiada potrzebom malego dziecka. Wazne, by wszelkie próby zwiazane z rozwijaniem jezyka przebiegaly w atmosferze zabawy, rildosci odkrywania i eksperymentowania.

CZESC I

CZASTKI SLÓW - GLOSKI, SYLABY

W grach i zabawach zc slowami dziccko uswiadamia sobie fakt istnienia i role najmnicjszych czastck slowa/wyrazu, czyli glosek/liter. Doskonali umiejetnosc ich wyodrl(bniania i manipulowania nimi. Zwraca uwagl( na sylaby i clemcnty sródsylabowe (rymy, aliteracje). Rozpoznawanic i manipulowanic wymicnionymi elementami jezyka dokonuje sie na podstawic slów znaczacych, dziecko poszcrza wiec jedlIoczesnie zasób leksykalny.

CZASTKI SLÓW - GLOSKI,

WYMYSLAMY SLOWA RÓZNEJ DLUGOSCI

• •

Gra polega na wyszukiwaniu slów o okreslonej dlugosci. Ustalamy, czy pod uwage bierzemy sylaby czy gloski. Dla dziecka mlodszego latwiejsza bedzie zabawa z sylabami. Decydujac sie na wariant z gloskami, musimy pamietac o tym, by liczyc gloski, a nie litery. W jezyku polskim, wbrew pozorom, liczba glosek nic zawsze pokrywa sie z liczba liter. Naprzemiennie z dzieckiem wypowiadamy dowolne slowa o okreslonej dlugosci (np. 2-sylabowe lub m