Gramatyka na bardzo dobry [PDF]

Zitiervorschau

GRAMATYKA NA

bardzo dobry

GRAMATYKA NA BARDZO DOBRY książka pomocnicza do nauki gramatyki języka polskiego Opracowanie Krzysztof Gierymski

Wstęp

Niniejsze opracowanie opiera się na obowiązującym program ie szkolnym z zakresu nauki o języku w klasach IV-VIII i ma za zadanie ułatw ić młodym Czytelnikom poznanie i utrw alenie podstawowych wiadom ości z gram atyki języka polskiego. Powinni po tę pozycję sięgnąć uczniowie szkół podstawowych, a zwłaszcza ci, których w niedalekiej przyszłości czeka egzamin do szkoły średniej. Z powodzeniem może z niej również korzystać m ło­ dzież przygotowująca się do egzaminów maturalnych, książka ta pomoże irn w powtórzeniu najważniejszych zagadnień z gramatyki języka polskiego. Sądzimy, że pokazanie w nowy, niekonwencjonalny sposób obow ią­ zujących w podręcznikach szkolnych teorii i reguł ułatwi poznanie często niełatwych problem ów gramatycznych. Ma temu służyć form ułow anie prostych definicji, grom adzenie zro­ zum iałych przykładów oraz przedstawienie zagadnień w postaci przej­ rzystych graficznie tablic. Liczym y na to, że zaproponowany w opracowaniu sposób pokazania m ateriału z gram atyki rzeczywiście pomoże naszym Czytelnikom opanować wiadom ości z tej dziedziny na bardzo dobry!

3

S A M O G Ł O S K I: a, ą, e, ę, i, o, u, (ó ), y.

GŁOSKI S P Ó Ł G Ł O S K I: b, c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h, j, k, I, ł, m, n, ń, p, r, s, sz, ś, t, w, z, ź, ż.

GŁOSKA

to najmniejszy dźw ięk m ow y ludzkiej, który można w yodrębnić słuchem.

L IT E R A

to granczny (napisany, w yd ruko w an y) znak głoski.

3 głoski

□ □ E

E

□

E

3 litery

[B

□

E

4 głoski

□

□

□ E I

□ E

5 liter

E

4 głoski ►

6 liter

□ □ □ □ □ □ E f

R

- niektóre polskie g ło ­ ski składają się więcej niż z jednej litery.

1 g ło s k a 2 lit e r y

5

NARZĄDY MOW Y:

SYLABA

biorą udział w pow staw aniu głosek.

to część wyrazu utworzona przez samogłoskę lub samogłoskę ze spółgłoską (spółgłoskam i).

u - pał Z płuc w ydycham y powietrze, które przez tchaw icę dostaje się do krtani, gdzie znajdują się wiązadła głosowe, których drgania pow odują powstanie dźwięku.

płuca tchaw ica z krtanią

—

AKCENT W YRAZOW Y podniebienie miękkie i twarde, wargi, język, zęby, dziąsła.

1 jama nosowa

4 litery 3 głoski 4 litery

w ! z a 4 głoski

G ło s k i u s tn e

-

G ło s k i nosow e

-

G ło s k i d ź w ię c z n e

—> ko - ło — >• nos

to silniejsze w ym ów ienie jednej z sylab w wyrazie.

akcent w języku polskim pada najczęś­ ciej na drugą sylabę od końca.

b

6

Sylaba otw arta - jest zakończona samogłoską. Sylaba zamknięta - jest zakończona spółgłoską.

jama gardłowa 1 jama ustna

sa - mo - lot

-

„ i ' przed samogłoską (e) nie jest sam o­ dzielną głoską, a jedynie zmiękcza s p ó ł­ głoskę poprzedzającą (b').

bi e i

„ i " przed spółgłoską (z) nie tylko zm ięk­ cza spółgłoskę poprzedzającą (w '), ale rów nież stanow i samodzielną głoskę.

w

szko - ła

pi - sa - li śmy pi - sal - bym gra - m a - ty - ka c z te - ry - sta Rzecz - po - sp o - li - ta

w tego typu wyrazach akcent pada na trzecią sylabę od końca.

w tych wyrazach akcent pada na czwartą sylabę od końca.

przy ich w ym aw ianiu powietrze prze­ chodzi tylko przez usta.

np. a, o, u, i, b, t, k, 1, r, f, w, z.

przy ich w ym aw ianiu powietrze prze­ chodzi nie tylko przez usta, ale też przez nos.

ą, ę, m, n' -> ni e m' -> mi ó d|

przy ich w ym aw ianiu drgają wiązadła głosowe.

b, d, g, z, ź, z, dz, dź, dż, w, j, m, n, 1, ł, r oraz wszystkie samogłoski.

n,

ń,

G ło s k i b e z d ź w ię c z n e

- przy ich w ym aw ianiu nie drgają w ią ­ zadła głosowe.

p, t, k, s, ś, sz, c, ć, cz, f, ch.

S p ó łg ło s k i m ię k k ie

- środek języka wznosi się ku podniebie­ niu.

ś, ź, ć, dź, ń, p', b', f', w ', m', 1', k', g', ch', j.

S p ó łg ło s k i tw a rd e

- środek języka zajmuje inne położenie.

s, z, c, dz, n, p, b, f, w, m, 1, k, g, ch, t, d, sz, ż, cz, dż, r, ł.

AK C EN T Z D A N IO W Y

Pi pi

sa sa

by - śmy by - ście

to silniejsze w ym ów ienie jednego z wyrazów w zdaniu.

- najczęściej akcentujem y ostatni wyraz w zdaniu. W lipcu w yjadę na w c z a s y (a nie na kolonie). - czasami akcentujem y wyraz lub wyrazy znajdujące się w innym miejscu zdania, jeżeli zależy nam na ich uw ypukleniu lub chcemy zw rócić na nie czyjąś uwagę.

W lip c u wyjadę na wczasy (a nie w sierpniu). W lipcu w y ja d ę na wczasy (a nie zostanę w dom u).

1

g ro t żelazny - tak piszemy grod żelazny - tak m ów im y Bezdźwięczne „ t " pod w pływ em dźwięcznego „ ż " może stać się w w y ­ m ow ie dźwięcznym „ d " .

>

udźwięcznienie

bieg krótki - tak piszemy biek krótki - tak m ów im y - Dźwięczne „ g " pod w pływ em bez­ dźwięcznego „ k " staje się w w ym ow ie bezdźwięcznym „ k " . ubezdźwięcznienie

U P R O S Z C Z E N IA G R U P SPÓ ŁG ŁO SKO W YC H

to opuszczanie spółgłosek podczas wym awiania niektórych grup s p ó łg ło ­ skowych.

tak piszemy

tak m ów im y

kró le w ski

króleski

krakow ska

krakoska

sześćset

szejset

trz c in a

czcina

ja b łk o

ja p ko

p ie rw s z y

pierszy

pięćdziesiąt

piędziesiąt

sześset

8

9

10

11

lis - ek

FORMANTY

lis lis - isko ptasz - ek

dzięki nim t w o r z y ­ m y wyrazy.

ptak ptasz - ysko

R O D Z IN A W Y R A Z Ó W

to grupa w y r a z ó w p o ­ k re w n y c h .

Wyrazy pokrewne ma­ ją w s p ó ln y rdze ń.

F o rm a n ty ró ż n ic u ją zn a cze n ia w y ra z ó w .

R Z E C Z O W N IK I

R Z E C Z O W N IK I P O C H O D N E

kwiat

kwiaciarnia

kwiaci - a rn ia

kwiat

kwiaciarka

kwiaci - arka

hurt

hurtownia

hurt - o w n ia

hurt

hurtow nik

hurt - o w n ik

apteka

aptekarz

aptek

arz

P R Z Y M IO T N IK I w olny

—>

biały gruby

>

12

I : I

szkolny

waga

9 :ż

ważyć

duch

ch : sz

duszek

kot

t :c

kocur

wolność

w oln - ość

biel

biel - 0

rada

d : dz'

radzić

grubas

grub - as

stolarz

rz : r

stolarski

las

a:e s:ś

leśny

wóz

ó :o z : z'

wozić

C Z A S O W N IK I pracować

szkoła

- to wymiana sa m o g ło s e k lub s p ó ł­

pracownik

praco w - n ik

pracować

płacownia

pracow - m a

palić

palacz

e :o m' : m

ziomek

pal - acz

palić

palarnia

pal - a rn ia

P' : P e :ó

pniak

ręka ziemia

ę:ą k : cz

O BOCZNOŚCI

g ło s e k (zachodząca między tematem wyrazu podstawowego a podstawą

rączka

słowotwórczą wyrazu pochodnego).

13

W Y R A Z Y ZŁOŻONE

z ło ż e n ia

to wyrazy pochodne m a­ jące dw ie podstaw y sło ­ w o tw órcze połączone cząstką „ o " lub „ i" .

z ro s ty

to wyrażenia zrośnięte w jeden wyraz.

z e s ta w ie n ia

to wyrażenia składające się z dw óch lub więcej w yrazów pisanych o d ­ dzielnie.

złożenia

zrosty

zestawienia

samochód

czcigodny

N o w y Rok

czarodziej

dobranoc

Boże Narodzenie

łam igłów ka

Krasnystaw

Zawisza Czarny

w yrw idą b

W ielkanoc

Ameryka Południow a

cudzoziemiec

pięćdziesiąt

dwadzieścia pięć

pięciobój

siedemdziesiąt

pociąg w idm o

pędziwiatr

pięćset

wrona pospolita

samosąd

osiemset

W ielki Piątek

w iercipięta

lekceważyć

Stare M iasto

czterowiersz

okam gnienie

M inisterstw o O chrony Środowiska

N e o lo g iz m y

FLEKSJA

- to dział gramatyki zajmujący się odmianą wyrazów.

- od m ien n e czę ści m ow y - n ieo dm ienn e części m ow y

to no w o powstałe, no w o utw orzone wyrazy; przestają być neologizmami, kiedy już na stałe stają się powszechnie używane.

oraz - funkcje składniow e części m o w y 14

15

Części m o w y

czę ści m o w y

C Z A S O W N IK

o d m ie n n a

n ie o d m ie n n a

p y ta n ia

—

c o ro b i? c o s ię z n im d zie je ? w ja k im je s t s ta n ie ?

—

k to ? co?

—

ja k i? ja ka ? ja k ie ? k tó ry ? k tó ra ? k tó re ? czyj? czyja ? czyje ?

—

ile? k t ó r y z k o le i?

odmienna

R Z E C Z O W N IK

odmienna

P R Z Y M IO T N IK

odmienna

L IC Z E B N IK

odmienna

Z A IM K I: rz e c z o w n e p rz y m io tn e lic z e b n e

odmienne

Części mowy:

—

o d p o w ia d a ją na p y ­ ta n ia ty c h czę ści m o w y , k tó r e z a s tę ­ p u ją .

PRZYSŁÓW EK

—

nieodmienna

ja k? g d zie ? k ie d y ?

Z A IM E K PRZYSŁOW NY

—

nieodmienna

o d p o w ia d a na p y t a ­ n ia p rz y s łó w k a .

P R Z Y IM E K

—

nieodmienna

—

nieodmienna

—

nieodmienna

—

S P Ó J N IK W Y K R Z Y K N IK PARTYKUŁA

16

—

nieodmienna

O D M IE N N E

czasowniki, rzeczowniki, przym iotniki, li­ czebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne, liczebne.

N IE O D M IE N N E

przysłówki, zaimki przystawne, przyimki, spójniki, w ykrzykniki, partykuły.

S A M O D Z IE L N E

rzeczowniki, przym iotniki, liczebniki, czasowniki, zaimki, przysłówki, w ykrzyk­ niki - są samodzielnymi częściami w y ­ powiedzenia.

N IE S A M O D Z IE L N E

spójniki, przyimki, partykuły nie są samodzielnymi częściami w yp ow ied ze­ nia.

Samochód jechał szybko, (trzy wyrazy i trzy części zdania)

i

Przyjechałem do ciebie z daleka, (pięć w yrazów i trzy części zdania)

17

CZASY

C ZAS T E R A Ź N IE JS Z Y

- jest odmienną mowy,

częścią

- odmienia się przez o s o ­ b y, lic z b y , czasy, t r y ­ by i s tr o n y .

osoba

liczba pojedyncza

osoba

liczba mnoga

1 - ja

piszę

1 - my

piszemy

2 - ty

piszesz

2 -■ w y

piszecie

CZAS PRZESZŁY

liczba pojedyncza

liczba pojedyncza

liczba pojedyncza

1

1 - c z y ta łe m

1

c z y ta m

2 - czytasz

c z y ta ła m

3 - czyta

2 - czytałeś

- czyta

czytałaś

- czyta

3 — czytał - czytała

3 - on

pisze

- ona

pisze

- ono

pisze

3 - oni - one

CZAS PRZYSZŁY

piszą

- czytało

bę d ę c z y ta ł bę dę c z y ta ła

b ę dę c z y ta ć 2 - będziesz czytał będziesz czytała będziesz czytać 3 - będzie czytał - będzie czytała

piszą

- będzie czytało

w liczbie pojedynczej występuje w trzech r o ­ d z a ja c h : męskim, żeń­ skim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dw óch: męskoosobowym i niemęskoosobowym :

- on pisał - ona pisała — ono pisało - oni pisali - one pisały

- będzie czytać

- r. m ę ski - r. żeń ski - r. n ija k i - r. m ę s k o o s o b o w y - r. n ie m ę s k o o s o b o w y

3. os. I. poj.

3. os. I. mn.

liczba mnoga

liczba mnoga

liczba mnoga

1 - czytamy

1 - czytaliśmy

1 - będziemy czytali

2 - czytacie

czytałyśmy

będziemy czytały

3 - czytają

2 - czytaliście

będziemy czytać

- czytają

czytałyście

2 - będziecie czytali

3 - czytali

będziecie czytały

- czytały

będziecie czytać 3 - będą czytali

K o n iu g a c ja - to odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony.

- chłopiec ja d ł - dziewczyna ja d ła - dziecko ja d ło - chłopcy je d li - dziewczęta ja d ły - dzieci ja d ły

18

- r. męski - r. żeński - r. nijaki - r. męskoosobowy - r. niemęskoosobowy - r. niemęskoosobowy

3.os. I.poj.

- będą czytały - będą czytać

czas te ra ź n ie js z y czas p rz e s z ły

3. os. I. mn.

czas p rz y s z ły czas p rze szły czas p rz y s z ły

19

STRONY

TRYBY

TR Y B R O ZK AZU JĄ C Y

TRYB O R ZE KA JĄC Y

liczba pojedyncza

liczba pojedyncza

liczba pojedyncza

1

1

2 - czekaj

pisałabym

3 - rysuje

3

pisałbyś

niech czeka

Mama ubiera Kasię.

pisałbym

1 - rysuję 2 - rysujesz

-

CZYNNA

TR Y B P R Z Y P U S Z C Z A JĄ C Y

- rysuje

- niech czeka

pisałabyś

- rysuje

- niech czeka

pisałby

- to osobow a forma czasownika, podm iot jest w y k o ­ nawcą czynności.

pisałaby pisałoby liczba mnoga

liczba mnoga

1 - rysujemy

1 - czekajmy

pisalibyśmy

2 - rysujecie

2 - czekajcie

pisałybyśmy

3 - rysują

3 - niech czekają - niech czekają

pisalibyście

- rysują

liczba mnoga

pisałybyście 3 - pisaliby pisałyby

- orzeka, inform uje o w y ­ konaniu jakiejś czynności w czasach: teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym.

r W id z ę

światło.

Z a p a liłe m lont...

- nie ma 1. osoby I. poj., w 3. osobie pojawia się sło w o ,,n ie c h " , - nie ma form czasów.

W y k o n a j to zadanie. Goście n ie c h w salonie.

c z e k a ją

Na pewno z w y c ię ż y m y . P o c z e k a jm y na niego.

20

U c z y łb y m się bez koń­ ca. Ona n a m a lo w a ła b y ten obraz bez tw ojej pomocy. W y k o n a lib y ś m y naszą pracę bez usterek.

Kasia ubiera się.

to osobowa forma czasownika „b y ć " lub „zo sta ć" i forma przy­ m iotnikow a czasow ni­ ka (im iesłów przym iot­ n ikow y bierny),

- to osobowa forma czasownika i zaimek zw rotny „się ",

t

- podm iot jest w y k o ­ nawcą i odbiorcą czyn­ ności.

podm iot oznacza przedm iot czynności, a nie jej wykonaw cę.

-f

j

M echanik '! samochód.

n a p ra w ia

| Znany pisarz l książkę.

p is a ł - b y m osobow a cząstka fo r m a „b y m " c z a s o w n ik a nie ma form czasów.

Kasia jest ubierana przez mamę.

|

—

Sam ochód je s t n a p ra ­ w ia n y przez m echani­ ka.

n a p is a ł

X Piotr u c z y się. Jola p rz e g lą d a w lustrze.

się

Książka z o s ta ła n a p i­ sana przez znanego p i­ sarza.

C Z A S O W N IK I P R Z E C H O D N IE

C Z A S O W N IK ! N IE P R Z E C H O D N IE

- to te, które posiadają form y strony j biernej, np.

- to te, które nie posiadają form strony biernej, np.

budow ał ~ był budowany reperuje - jest reperowany S zniszczyła - została zniszczona w ykona - zostanie wykonana będzie m alow ał — będzie m alowany

stać, leżeć, iść, wisieć, spać, hałaso­ wać, żyć, lecieć, fruwać, żartować, dostać.

21

C ZA S O W N IK I

N IED O K O N AN E

NIEO SO B O W A F O R M A C Z A S O W N IK A

OSOBOWA FORMA C Z A S O W N IK A

-• nieosobową i nieodm ienną formą czasownika jest - b e z o k o lic z n ik .

- to forma czasownika o d m ie n ia ją ­ ca się przez: o s o b y , liczby, czasy, tryby, strony.

D O KO N A N E

inform ują o p rz e b ie g u lub t r w a n iu czynności.

- inform ują o czynności z a ­ k o ń c z o n e j w przeszłości lub m a ją c e j się zakończyć w przyszłości.

czytał

przeczytał

robiła

zrobiła

wracało

w ró ciło

będę pisał

napiszę

¡LICZNIK T ’""'"''”

teraźniejszym

*

przeszłym

rg ra m

g ra łe m

”

- ć

czytać, grać, kłaść, zanieść, gryźć, znaleźć.

- c

biec, tłuc, strzec, piec, rzec, móc.

da) śpię' (ty ) sPafeś- ( ° n) b?dzie pracował, (ona) zobaczy, (ono) niech zrobi, (m y) m oglibyśm y, (w y) róbcie, (oni, one) bawią się.

nie występują w czasie tera­ źniejszym z a g ra łe m

przeszłym FORMY ZAKOŃCZONE NA -n o , -to : P rz y w ie z io n o skrzynie pełne srebra.

*■

przyszłym

b ę d ę g ra ł

z a g ra m

przyszłym

- zrobiono, w ykonano, czytano. - rozpoczęto, o d kryto , d o tkn ię to .

czas p rz y s z ły z ło ż o n y 1. poj.

czas p rz y s z ły p r o s ty I. mn.

I. poj.

I. mn.

1 - będę g o to w a ł

będziemy go tow a li

2 - będziesz go tow a ł

będziecie go tow a li

2 - ugotujesz

ugotujecie

3 - będzie g o tow a ł

będą go tow a li

3

ugotuje

ugotują

- ugotuje

ugotują

- będzie gotow ała będzie go tow a ło

22

R o z p o c z ę to przygotow anie do w e ­ sela.

będą go tow a ły

1 - u g o tu ję

- ugotuje

ugotujem y

IM IESŁOW Y PRZYMIOTNIKOW E

- c z y n n e -» myślący, dotykające. - b ie rn e -» odkryty, widziana.

IM IESŁO W Y PRZYSŁÓWKOWE

- w s p ó łc z e s n e -» rysując, niosąc. - u p rz e d n ie -> ujrzawszy, zjadłszy.

23

pełni rolę różnych części zdania.

C ZASO W N IK

IMIESŁOWY

c

tw orzym y od czasowników.

•isasutsatKos

IMIESŁOWY PRZYMIOTNIKOWE

| w zdaniu mc że być:

1

Robert w y je c h a ł z miasta.

osobowa forma czasownika

P rz y g o to w a n o śniadanie.

forma zakończona na -no

Karol z o s ta ł marynarzem.

forma osobowa pochodząca od „zostać"

1 orzeczeniem

łącznikiem (w orzeczeni u imienriym)

Jurek b y ł grzeczny.

_ “27 7727777} 1 orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym)

1

forma osobowa pochodząca od „b y ć ”

Praca została w y k o n a n a .

im iesłów przym iotnikow y bierny

Ten film jest p a s jo n u ją c y .

im iesłów przym iotnikow y czynny

U cz y ć s ię jest przyjemnie. podm iotem O c z e k u ją c y niecierpliw ili się.

CZYNNE - tw orzym y od te ­ matu 3. osoby 1. m nogiej czasu te ­ raźniejszego c z a ­ s o w n ik ó w n ie ­ dokonanych: myśl

,,ą '

za pomocą przy­ rostka:

BIERNE

WSPÓŁCZESNE

tw orzym y od te ­ matu czasu prze­ szłego lub teraź­ niejszego c z a s o ­ w n ik ó w p rz e ­ c h o d n ic h :

tworzym y od te ­ matu 3. osoby I. mnogiej czasu te­ raźniejszego c z a ­ s o w n ik ó w n ie ­ dokonanych:

czyta

ferii

z końców kam i p rz y m io tn ik o w y ­ mi: -y, -a, -e, -e g o , -e j, itd.

m y ś l- ą c - y

za pomocą przy rostków: on - t z końców kam i p rz y m io tn ik o w y ­ mi: -y, -a, -e, -e g o , -e j, itd. czytań

UPRZEDNIE tw orzym y od te ­ matu czasu prze­ szłego c z a s o w n i­ ków dokona­ nych:

pisz

y

przeczyta

za pomocą przy­ rostka: i

bezokolicznik im iesłów przym iotnikow y czynny

IMIESŁOWY PRZYSŁÓWKOWE

-■ ąc

Jerff

za pomocą przy­ rostków : - w szy łs z y

I

pisz - ąc czytaj - ąc robi - ąc

przeczyta - wszy doszed - Iszy

rn y ś ią c

z ro b iw s z y z ja d łs z y

czytaj - ą c - a

r o b i- o n —a

id ą c

rysuj - ą c - e

o d k r y - t- e

p a trz ą c

p is z ą c y

p is a n y

ry s u ją c

b ie g n ą c a

o b ło ż o n a

w a lc z ą c

k rz y c z ą c e

u m y te

|

Lubię g ra ć w piłkę. bezokoliczniki

dopełnieniem Chcemy w y g r y w a ć . W a lc z ą c y bokserzy zostali rozdzieleni.

Imiesłów przym iotnikow y czynny

U d e rz o n y przeciwnik w ycofał się.

Imiesłów przym iotnikow y bierny

1 przydawką

Biegli krz y c z ą c . j okolicznikiem Szedł k u le ją c .

24

im iesłow y przysłów kow e współczesne

f w ykonaw szy u s ia d łs z y \

i

[s k o ń c z y w s z y ]

J

Im iesłow y przym iotnikow e mają w łaściw o ści czasow ników i przym iotników , ozna­ czają czynność lub stan, ale odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.

Im iesłowy przysłówkowe mają właściw ości czasowników , oznaczają czynność lub stan, podobnie jednak jak przysłówki pozostają nieodmienne.

ODMIENNE

NIEODMIENNE 25

Im ie s łó w p r z y m io tn ik o w y

Im ie s łó w p r z y s łó w k o w y

czynny

b ie rn y

w s p ó łc z e s n y

u p rz e d n i

czytający

czytany

czytając

-

RZECZOWNIK

k to ?

co?

jest odmienną częścią mowy. czytać

własne przeczytać

—

przeczytana

przeczytawszy

skończyć

—

skończony

skończyw szy

spać

śpiąca

śpiąc

-----

leżeć

lezące

leżąc

-

przedmioty

robić

robiący

robiąc

-----

pióro zeszyt lampa

ro b io n y

żywotne

rzeka pies wieś parapet

kot człowiek wąż karp

nieżywotne długopis dywan chmura kaloryfer

oznacza:

osoby

zwierzęta, rośliny

Jurek pisarz mama

pies topola ptak

pojęcia

czynności

etyka prawo dobro

czytanie bieg trzepanie

cechy młodość wesołość wysokość

z ro b iw szy

zrob io ny

zrobić

Poznań Nowak Wenus Janek

pospolite

odmienia się przez przypadki i liczby: gotować

g o tu ją cy

g o to w a n y

go tują c

ugotować

—

ugotow ana

—

iść

idąca

—

przypadek

u g o to w a w szy

idąc

dojść

—

—

—

doszedłszy

rysować

rysujący

rysow any

rysując

—

ciągnąć

ciągnący

ciągnięty

ciągnąc

—

wyjechać

_

—

—

w yjecha w szy

O D M IE N N E

N IE O D M IE N N E

M ianow nik - kto? - co? Dopełniacz kogo? - czego? C elow nik - komu? “ czemu? Biernik - kogo? » co? Narzędnik - kim? - czym? M iejscow nik - o kim? “ o czym? Wołacz

liczba mnoga

rycerz

rycerze

rycerza

rycerzy

rycerzowi

rycerzom

rycerza

rycerzy

rycerzem

rycerzami

rycerzu

rycerzach

rycerzu!

rycerze!

D e k lin a c ja - to odmiana przez przypadki. te m a t m to część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu końcówki, k o ń c ó w k a ^ » zmieniająca się podczas odmiany część końcowa wyrazu. poi - e, poi - a, poi - u, poi - e, poi - em , poi - u, temat

26

liczba pojedyncza

końcówka

27

Różne postacie tego samego tematu nazywamy - te m a ta m i o b o c z n y m i.

R O D Z A J R Z E C Z O W N IK A

I. poj.

M ianow nik: drog - a Celownik: drodz — e

j'

drog J

rodzaj męski

I. mn.

: £ d ro d z j|

M ianownik: drog - i Dopełniacz: dróg - yS

drog

liczba pojedyncza

ten

rodzaj żeński

ta

rodzaj nijaki

to

dzban samochód

rzeka konwalia

okno podw órko

rodzaj gramatyczny

chłopiec

dziewczynka

dziecko

chłopcy

dziewczynki

dzieci

rodzaj naturalny

zawodnicy rycerze zeglarze

rzeki dzbany konwalie

okna samochody podwórka

rodzaj męskoosobowy

rodzaj niemęskoosobowy

dróg liczba

Oboczności tematu polegają na wymia nach samogłosek lub spółgłosek.

wąż

ą : ę

węż - a

mąk - a

k : c

mąc - e

las

a : e s : s'

lesi - e

mod - a

d : dz'

modzi - e

anioł

°

f

faniel - ej

baz - a

z : z'

I Rzeczownik w zdaniu może być:

bazi - e

te n

dorosły m ężczyzn a

r, męski

ta

ładna d z ie w c z y n a

r. żeński

to

grzeczne d z ie c k o

r. nijaki

dzielni ż o łn ie rz e

r. męskoosobowy

te

stylowe la m p y

r. niem ęskoosobowy

te

czarne k a p e lu sze

r. niem ęskoosobowy

te

wysokie d rz e w a

r. niemęskoosobowy

te

i. poj.

i. mn.

K rz e s ło stoi w pokoju, (co? - m ianow nik) Kot M ru c z e k skoczył na parapet, (jaki?)

[

orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym )

Łukasz zostanie te n is is tą , (kim zostanie?)

dopełnieniem

J utro przeczytam ksią żkę, (co? - biernik)

j~okoliczn’ikiem " "™|

28

Będę wracał nocą. (kiedy?) M ów iła do mnie sz e p te m , (jak?)

i W Y R A Ż E N IE S P R Z Y IM K O W E

- to połączenie przyimka z rzeczownikiem, zaimkiem rze- 1 czownym, przymiotnikiem, liczebnikiem, przysłówkiem. 1

Pójdę do sklepu po pączki. Napiszę list do ciebie. Przebywałem z chorym i. Jestem um ów iony na piątą. Okręt podpłynął za blisko.

29

PRZYM IOTNIK

- jaki? jaka? jakie? - który? która? które? - czyj? czyja? czyje?

S T O P N IO W A N IE P R Z Y M IO T N IK Ó W

Stopniowanie jest odmienną częścią mowy, odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.

m a ły chomik, d re w n ia n y most, s ta lo w y miecz, d o b r y piłkarz, n i­ s k ie drzewa, b łę k itn y kwiat, b ia ­ ło -c z a rn e stroje.

-- oznacza w łaściw ości osób, zw ie­ rząt, przedmiotów, pojęć. - jest określeniem rzeczownika, wskazuje na jego wielkość, kolor, kształt, materiał:

Stopniowanie

proste

opisowe

regularne

nieregularne

stopień rów ny

mocny

dobry

słony

śliski

stopień wyższy

mocniejszy

lepszy

bardziej słony

mniej śliski

stopień najwyższy

najmocniejszy

najlepszy

najbardziej słony

najmniej śliski

M. I. poj. r. męski

M. I. poj. r. męski

b ia ły (jaki?)

r o w e r (kto? co?) — > związek zgody

przymiotnik

rzeczownik

liczba pojedyncza Przyp. M.

rodzaj męski

rodzaj żeński

wysoki

wysoka

rodzaj nijaki

D.

wysokiego

wysokiej

wysokiego

C.

wysokiemu

wysokiej

wysokiemu wysokie

B.

wysokiego, -i

wysoką

N.

wysokim

wysoką

wysokim

Ms.

wysokim

wysokiej

wysokim

W.

wysoki!

wysoka!

wysokie!

30

rodzaj męskoosobowy

Przymiotnik w zdaniu może być: ♦

liczba mnoga Przyp.

Przymiotnik dostosowuje się pod względem przypadka, liczby i rodzaju do formy grama­ tycznej określanego rzeczownika.

wysokie

i przydawką

G o rą ca woda wyciekała z kranu, (jaka?)

I podmiotem

K w a r c o w y nie wytrzym ał uderzenia, (kto?)

rodzaj niemęskoosobowy

M.

wysocy

wysokie

D.

wysokich

wysokich

C.

wysokim

wysokim

B.

w ysokich

wysokie

N.

wysokim i

wysokim i

Ms.

wysokich

wysokich

W.

wysocy!

wysokie!

orzecznikiem | (w orzeczeniu imiennym)

j dopełnieniem

Jutro będę m ąd rzejszy, (jaki będę?)

Marcin pokonał siln ie js z e g o , (kogo?)

31

w zdaniu mogą być:

PRZYSŁÓWEK przydawką

jak? - gdzie? - kiedy?

T w ó j list przyszedł za późno, (czyj?) Ł

orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym)

->

jest nieodmienną częścią mowy.

Ten pies jest nasz. (czyj?)

Z A IM K I LIC Z E B N E - występują w funkcji liczebnika i odpowiadają na jego pytania: - ile? - k tó r y z k o le i?

oznacza różne okoliczności wykonania czynności: m iej­ sce, czas, sposób.

T w o rz y się g o n a jc z ę ś c ie j od p rz y m io tn ik a :

ile. tyle. w zdaniu mogą być: przydawką

I w z d a n iu je s t o k o lie z n ik ie m :

p r z y m io tn ik i

p rz y s łó w k i

wesoły

wesoło

zgrabny

zgrabnie

J

Dzisiaj dostałam t y le kw iatów , (ile?) Gepard biega szyb ko , (jak?)

okolicznik sposobu

Przyjechałem w c z o ra j, (kiedy?)

okolicznik czasu

Kraków jest b lis k o , (gdzie?)

okolicznik miejsca

stopniowanie regularne

stopniowanie nieregularne

stopień rów ny

ładnie

źle

słodko

stopień wyższy

ładniej

gorzej

bardziej słodko mniej starannie

stopień najwyższy

najładniej

najgorzej

najbardziej słodko

bardzo.

całkiem,

wczoraj,

jutro,

stopniowanie opisowe

zawsze,

starannie

najmniej starannie

wszędzie,

dziś.

T e p rz y s łó w k i n ie p o c h o d z ą od p r z y m io tn ik ó w .

34

35

W Y K R Z Y K N IK

jest nieodmienną częścią mowy.

wyraża uczucia, emocje, rozkazy, w olę mówiącego, wzruszenie, zawołanie. przyimki złożone

przyimki proste w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez, między.

_

.

obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, wbrew, pomimo. 1

,

W YKRZYKNIKI: | ach! och! hej! hop! hen! hola! halo! ech! oj! aj! ej! o! hura! hi! ha! bęc! brzdęk!

H u ra ! Jesteśmy górą.

Nałożyłem garnitur w prążki. H a io ! M ó w jeszcze głośniej! Pojechałem z kolegą na wycieczkę.

" .-

■=»--- ..- .............. .. Ml, — -------

SPÓJNIK

O j, nie zdążę tego zrobić!

jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy.

spaja, łączy wyrazy w zdaniu lub zdania składowe w zdaniach złożonych.

spójniki współrzędne i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jednak, zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież.

spójniki podrzędne że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem , zanim.

PARTYKUŁY: bym, byś, by, byśmy, byście, czy, nie, niech, oby, niechaj, byle, bodaj, chyba, no, -że, -ż, -li, (chodźże, czyż, znaszli).

Jacek i W acek nabroili w szkole.

O b y się spełniło moje życzenie.

Strzelałem, a le niestety nie trafiłem.

N ie byłem na tym koncercie.

Pilnie trenuję, że b y w przyszłości zwyciężać.

C zy wszystko dobrze się ułoży?

36

37

CZĘŚCI ZDANIA

SKŁADNIA

PRZYDAW KA

jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które? ile? czego? z czego?

P O D M IO T

k to ? co?

- c o ro b i? c o się z n im d zie je ? w ja k im je s t s ta n ie ?

O R Z E C Z E N IE

- to nauka o b u dow ie w ypow iedzeń, bada czę­ ści składow e w y p o w ie ­ dzenia oraz sposoby ich łączenia.

kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? - o kim? o czym?

DOPEŁNIENIE

-

O KOLICZNIK

jak? gdzie? kiedy? skąd?

-

po co? dlaczego? jak dtugo? mimo co?

Starszy kolega poszedł ze mną do kina.

starszy

jaki?

przydawka

drugorzędna część zdania

kolega

kto?

p o d m io t

głów na część zdania

poszedł

co zrobił?

o rz e c z e n ie

głów na część zdania

ze mną

z kim?

dopełnienie

drugorzędna część zdania

do kina

gdzie?

okolicznik

drugorzędna część zdania

39

Trzej nieznośni chłopcy I Duże brunatne niedźwiedzie

|

| powrzucali kamienie do studni. j leniw ie walczyły na arenie.

S y re n y w yły nieprzerwanie. O ni byłi niezwykle zajęci.

B ia li uderzyli znienacka. S zósta dochodziła na zegarze. W a lc z ą c y zostali rozdzieleni. U d e rz o n y zaczął się bronić. W y g r y w a ć jest przyjemnie. Błyskało w oddali.

40

z d a n ie b e z p o d m io to w e

41

Nasi piłkarze rozegrali dobry mecz. Szybko wracajcie do domu. Jutro odrobiłybyśmy zaległości. ORZECZENIE IMIENNE

składa się z dw óch części:

ŁĄCZNIKA - to osobowa forma czasowni­ ków: „ b y ć " , „ s t a ć s ię ” lub „ z o ­ s ta ć " .

ORZECZNIKA i to różne części mowy: rzeczow nik; przymiotnik; zaimek rzeczowny, przymiotny; imiesłów przy­ m iotnikow y; liczebnik.

T jestem byłem będziesz stanę się jesteś zostanie jest było

pilotem (rzeczownik) dobry (przym iotnik) pierwszy (liczebnik) kimś (zaimek rzeczowny) interesująca (im iesłów przym iotnikowy czynny) wykonana (im iesłów przym iotnikowy bierny) ze stali (wyrażenie przyimkowe) sympatycznie (przysłówek)

Formy zakończone na -n o , - to mogą pełnić funkcję orzeczenia w zdaniach bezpodm iotowych. W Atomicach urządzono huczne wesele. Rozpoczęto polowanie w pobliskim borze.

42

43

-

OKOLICZNIK jest określeniem czasownika

może być w yra ­ żony:

jak? - gdzie? - kiedy? dlaczego? - mimo co? w jakim celu? pod jakim warunkiem? wskazuje na okolicz­ ność w ykonyw ania ja ­ kiejś czynności:

PRZYSŁÓWKIEM

Zachowuj się p o p ra w n ie , (jak?)

ZAIM KIEM PRZYSŁOWNYM

Pójdziemy ta m tę d y , (którędy?)

IMIESŁOW EM PRZYSŁÓWKOWYM W SPÓŁCZESNYM

Szedłem k u le ją c , (jak?)

WYRAŻENIEM PRZYI MIKOWYM

Wracamy d o d o m u . (gdzie?)

RZECZOWNIKIEM

Przyjechałem no cą. (kiedy?)

RODZAJE O KO LICZNIKA:

D O P E Ł N IE N IE B LIŻSZE

D O P E Ł N IE N IE D A LS ZE

- przy przekształceniu zdania ze strony czynnej na bierną staje się podm iotem .

- nie zmienia swojej funkcji składniowej; zachowuje sw oją formę.

zdanie w stronie czynnej

44

W okresie letnim wyjadę w g ó ry .

O K O L IC Z N IK CZASU

D łu g o myślałem nad zadaniem.

O K O L IC Z N IK CELU

Idę do sklepu p o c z e k o la d ę .

O K O L IC Z N IK PRZYCZYNY

Z p o w o d u n ie p o g o d y nie wyjedziemy.

O K O L IC Z N IK SPOSOBU

Będę uczył się p iln ie .

O K O L IC Z N IK P R Z Y Z W O L E N IA

P o m im o b ó lu dokończył bieg.

O K O L IC Z N IK W ARUNKU

W p rz y p a d k u c h o ro b y odłożę wyjazd.

1

Malarz i

maluje i

ł obraz i

farbami. i

podm iot (kto?)

orzeczenie (co robi?)

dopełnienie (co?)

dopełnienie (czym?)

i

zdanie w stronie biernej

r ~ O K O L IC Z N IK M IE J S C A

Obraz i

jest m alowany i

farbam i i

przez malarza. i

podm iot (co?)

orzeczenie Imienne (co się z nim dzieje?)

dopełnienie (czym?)

dopełnienie (przez kogo?)

gdzie? dokąd? skąd? którędy? kiedy? odkąd? dokąd? jak długo? po co? na co? w jakim celu? dlaczego? z jakiej przyczyny? jak? w jaki sposób? mimo co? mimo czego? pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?

45

ZWIĄZEK RZĄDU

ZWIĄZEK ZGODY

W związku rządu czasownik łączy się z rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym w funkcji dopełnienia, a także rzeczownik z innym rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym. Czasami przym iotnik z rzeczownikiem.

o rz e c z e n ie

d o p e łn ie n ie

p rz e g lą d a m

(co?) 1 (kogo?) i

~T~

w ie rs z

(o czym?)

_ ....... T (z kim?)

(czyj?)

K a ro la

czasownik i - rzeczownik w funkcji dopełnienia

o film ie

czasownik i - wyrażenie przyimkowe w funkcji dopełnienia

z b ra te m

czasownik i - wyrażenie przyim kowe w funkcji dopeinienia

p o e ty

rzeczownik w m ianowniku i rzeczow­ nik w dopełniaczu

(z czego?)

z d re w n a

(czego?)

z a u fa n ia

godny

M . I. p o j. r. ż.

46

czasownik i - rzeczownik w funkcji dopełnienia

!

ro z m a w ia liś m y

dom

a lb u m 1

w id z im y

. ... ..... id z ie c ie

Wyraz nadrzędny d e c y d u je o formie gramatycznej wyrazu podrzędnego.

rzeczownik i wyrażenie przyimkowe przym iotnik i rzeczownik

D. I. p o j. r. ż.

47

ANALIZA GRAM AT Y CZNO-LOGICZNA ZDANIA POJEDYNCZEGO

ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI

[Grupa orzeczenia]

[Grupa podm iotu] W zw ązku przynależności łączy się zazwycz aj czasownik z przysłówkiem, zaimkien t przysłownym, imiesłowem przysłówkt jw y m lub wyrażeniem przyimkow ym vv funkcji okolicznika.

b ie g n ę

(jak?)

p o le c ą

szedł

(gdzie?)

(po co?)

czasownik i - przysłówek w funkcji o ko ­ liczni ka

d a le k o

(gdzie?)

(jak?)

w ra c a m y

id ę

szybko

(gdzie?)

p rz y s ia d ł się

Najczęściej wyraz podrzędny (określają­ cy) jest w y ra z e m n ie o d m ie n n y m .

czasownik i

ta m

przysłówek w funkcji okolicznika

czasownik i - zaimek przysłowny w fun kej i okolicznika

g w iż d ż ą c

czasownik i -

do w ó dcy

— > rzeczownik;

M. I

rzymskich

— > przym iotnik;

D. i. mn. r. niemęskoosobowy.

legionów

— > rzeczownik;

D. I. mn. r. niemęskoosobowy.

często

— > przysłówek.

przemawiali

— > czasownik; 3. osoba, l mn. r. m ęskoosobowy, czas przeszły, tryb orzekający, str. czynna, niedokonany.

do

— > przyirnek.

sw oich

— > zaimek przyrniotny; D. I. mn. r. m ęskoosobowy.

żołnierzy

— k rzeczownik; D. I. mn. r. męskoosobowy.

im iesłów przysłów kow y współczesny w funkcji okolicznika

do dom u

czasownik i -

wyrażenie przyimkowe w funkcji okolicznika

p o k s ią ż k ę

czasownik i -

wyrażenie przyimkowe w funkcji okolicznika

czasownik i -

bezokolicznik w funkcji okolicznika

w y je c ta li

o rz e c z e n ie

48

(po co?) p o d z ię k o w a ć \

(kiedy?)

- i -

czasownik i -■ wyrażenie przyim kowe w fun kcji okolicznika

p o t y g o d n iu

o k o lic z n ik

►

z w ią z e k p rz y n a le ż n o ś c i

rrin. r. m ęskoosobowy.

O (co robili?) dow ódcy

—

•+-

(czego?)

I le g io n ó w (przydawka 4 dopełniaczowa) (jakich?) | rz y m s k ic h (przydawka przymiotna)

p r z e m a w ia li

j

(kiedy?) c z ę s to (okolicznik czasu)

związek zgody

d o w ó dcy przemawiali p rz y s z e d łe m

często przemawiali do sw oich żołnierzy.

D ow ódcy rzymskich legionów

do w ó dcy legionów

—> związek rządu

rzymskich legionów

•••> związek zgody

przemawiali często

—> związek przynależności

przemawiali do żołnierzy

->

sw oich żołnierzy

—> związek zgody

f

(do kogo?) d o ż o łn ie rz y 4 (dopełnienie)

I

(czyich?) s w o ic h (przydawka przymiotna)

z w ią z e k g łó w n y

z w ią z k i p o b o c z n e

związek rządu

49

W YPO W IEDZENIA

R Ó W N O W A Ż N IK I Z D A Ń

Z D A N IA

zawierają czasownik w fo r­ mie osobowej (orzecze­ nie).

nie zawierają czasownika w form ie osobowej.

Gdzie jest Łukasz? Czytajcie! Proszę przechodzić tylko w miejscach dozw olonych.

Gdzie Łukasz? Czytać! Przechodzić tylko w miejscach dozwolonych.

Podziaf wypowiedzeń ze względu na cel wypow iedzi:

Przyjeżdżamy do Warsza­ w y we wtorek.

Przyjazd do W arszawy we wtorek.

0 której godzinie odlatuje samolot?

50

0 której godzinie od lo t sa­ molotu?

p y ta ją c e

Proszę zapiąć pasy.

4 --------

Zabieraj się stąd! Dostałem piątkę z fizyki! Kiedy pozmywasz?!

4 .......... w y k r z y k n ik o w e

ro z k a z u ją c e

—

►

------ &

Zapiąć pasy.

Zabierać się stąd! Nie niszczyć ławek! Cicho!

51

Zdanie

W YPO W IEDZENIA WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE

musi zawierać orzeczenie.

Pisatem. Zaw odnicy rozegrali wspaniały mecz. I

Zdanie pojedyncze

zawiera jedno orzeczenie.

W ypowiedzenia współrzędnie złozone łą czne . Treści obu zdań składowych łączą się.

Piosenkarka śpiewała na estradzie.

1

2

spójniki:

Marek jest zdolny I uczy się pilnie.

Marek odprow adził koleżankę.

1

Zdanie pojedyncze n ierozw śnięte

i, oraz, a, ani, jak również.

2

zawiera orzeczenie lub podm iot i orzeczenie, ale bez określeń.

Czyta. 1

Pomarańcze dojrzewają.

spójniki:

2

Biegacze byli już zmęczeni, a le nie chcieli odpoczywać.

Zdanie pojedyncze ro z w in ię te

1 zawiera podm iot i orzeczenie rozwinięte za p o ­ mocą określeń.

3.

M ój pies szczekał na przechodniów.

Zdanie złożone

2

——— ► -


cztery zdania składowe)

albo, czy, lub, bądź.

W ypowiedzenia współrzędnie złożone w y n ik o w e . Treść drugiego zdania w ynika z treści pierwszego.

1 Gdy przyszliśmy na szkolną zabawę, okazało się, ze muzyka rozbrzmiewała już od dawna i wszyscy znakomicie się bawili.

52

ale, a, lecz, je d ­ nak, zaś, nato­ miast.

2

Agnieszka jest pracowita, w ię c w szkole uzyskuje dobre oceny. 1

2

spójniki: więc, toteż, dla­ tego, zatem.

53

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM PRZYDAWKOWYM Zdanie podrzędne zastępuje p rz y d a w k ę zdania nadrzędnego i odpowiada na pytania przydawki:

1P (podrzędne) 2N (nadrzędne) Kto próżnuje, ten nie zbiera plonów . Pyt.: K to nie zbiera plonów? Odp.: - (Ten), kto próżnuje.

Pytamy zdaniem n a d rz ę d ­ n y m (określanym), a o d p o ­ w iadam y zdaniem p o d rz ę d ­ n y m (określającym).

-

jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? z czego?

Książka, którą dostałem od rodziców, okazała się interesująca. 1a

1b

!

2

P: - K tó ra książka okazała się interesująca? 0: - (Ta), którą dostałem od rodziców.

2P 1N Otrzymałem wiadom ość, że mój faw oryt zwyciężył.

1N 2P Zdaje mi się, że już oglądałem ten film. 1 P: - C o mi się zdaje? 0 : - (To), że już oglądałem ten film.

P: - J a ką wiadom ość otrzymałem? 0 : - (Taką), ze mój faw o ryt zwyciężył.

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM DOPEŁNIENIOWYM Zdanie podrzędne zastępuje d o p e łn ie n ie zda­ ----------► nia nadrzędnego i odpow iada na pytania d o pe ł­ nienia:

- kogo? czego? - komu? czemu? - kogo? co? - o kim? o czym?

1N 2P Ten obraz jest taki, jak go sobie wyobrażałem. P: O:

J a k i je s t ten obraz? (Jest taki), jak go sobie wyobrażałem.

1N 2P Jan był tym, kim chciał być. P: K im b y ł Jan? O: - (B ył tym ), kim chciał być.

54

1IM 2P Prosiłem kolegę, żeby mi pomógł. P: - O c o prosiłem kolegę? O: - (O to ), zeby mi pomógł.

1N 2P Będę w ierzył temu, kto mnie nie zawiedzie. P: - K o m u będę wierzył? O: - (Tem u), kto mnie nie zawiedzie.

55

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM OKOLICZNIKOWYM CELU Zdanie podrzędne zastępuje o k o lic z n ik c e lu zdania nadrzędnego i odpowiada na pytania okolicznika celu:

1N 2P Pojadę tam, gdzie będą jechać moi przyjaciele.

po co? na co? w jakim celu?

1N 2P Poszedłem do lasu, żeby nazbierać jagód.

P: - G d zie pojadę? O: - (Tam), gdzie będą jechać moi przyjaciele.

P: - Po c o poszedłem do lasu? O: - (Po to), żeby nazbierać jagód.

1N 2P Idź tędy, którędy prowadzi ścieżka.

1N 2P Pożyczyłem koledze rower, aby mógł dojechać do domu.

1P 2N Gdy zaczął padać deszcz, zrobiło nam się smutno.

1N 2P Nie wyjechałem na wycieczkę, ponieważ źle się czułem.

P: - K ie d y zrobiło nam się smutno? O: - (W tedy), gdy zaczął padać deszcz.

1P 2N Odkąd zacząłeś pracować, zdobyłeś uznanie otoczenia.

P: - D la cze g o nie wyjechałem na wycieczkę? O: Ponieważ źle się czułem. 1P 2N Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem, wszyscy go szanowali

2 P: - O d k ie d y zdobyłeś uznanie otoczenia? O: ^ Odkąd zacząłeś pracować.

56

P: D la c z e g o wszyscy go szanowali? O: - Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem.

57

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM OKO LICZNIKOWYM WARUNKU Zdanie podrzędne zastępuje o k o lic z n ik w a ru n k u zdania nadrzędnego i odpow iada na pytania okolicznika warunku:

1N 2P M a rtw ił się tak, że wszyscy mu w spółczuli.

IP 2N Jeżeli będziesz pilnie się uczył, osiągniesz sukces. P: - Pod ja k im w a r u n k ie m osiągniesz sukces? O: (Pod w arunkiem ), że będziesz pilnie się uczył.

P: J a k się martwił? O: - (Tak), że wszyscy mu współczuli.

1N 2P Sokół tak szybował, że patrzyliśmy zdumieni.

- pod jakim warunkiem? - w jakim wypadku?

1P 2N Gdybyś coś przeskrobał, m iałbyś później kłopoty.

2

P: J a k sokół szybował? O: - (Tak), że patrzyliśmy zdumieni.

1P 2N M im o że niezbyt dobrze się czułem, natychm iast wyjechałem. P: M im o c o natychm iast wyjechałem? O: - (M im o to ), że niezbyt dobrze się czułem.

.earaSBBiinmsa

P: 0:

W ja k im w y p a d k u miałbyś później kłopoty? (W w ypadku), gdybyś coś przeskrobał.

1 2 Wieczorem pójdę do kina albo przeczytam książkę, 3 którą ju tro muszę oddać do biblioteki. 1

1P 2N Chociaż padał śnieg, wszystkie drogi były przejezdne, 2 P: M im o c z e g o wszystkie drogi były przejezdne? 0 : - (M im o tego), że padał śnieg.

58

(którą?) 1 - 2 zdanie współrzędnie złożone rozłączne 3 zdanie podrzędne przydaw kowe

59

A N A L IZ A ZDAŃ W IELOKROTNIE ZŁOŻONYCH

A W yodrębniam y i numerujemy zdania - części składowe.

B Badamy relacje między poszcze­ gólnym i zdania­ mi składowym i.

1

2

C Szukamy zdania nadrzędnego.

D Zdaniem nadrzę­ dnym pytamy podrzędnym o d ­ powiadamy.

M ój krew ny prosił mnie, żebym go odwiedził, 3 kiedy będę w Warszawie.

1

P: - O co prosił mnie mój krewny? O: - ( 0 to ), żebym go odwiedził. 1 - zdanie nadrzędne 2 - zdanie podrzędne dopełnieniow e P: - Kiedy go odwiedził? O: - (W tedy), kiedy będę w Warszawie. 3 - zdanie podrzędne okolicznikow e czasu

I

(o co?);

2

(kie dy? )|

3

1 2a W tedy zobaczyli, że duży pojazd pancerny, 3 2b któremu się przyglądali, zaw rócił nagle i pojechał w 4 odw ro tn ym kierunku. 1

(co?)!

2a

2b

(który?) I

3

1 - zdanie nadrzędne 2a 2b - zdanie podrzędne dopełnieniow e 3 - zdanie podrzędne przydawkowe 2a 2b - 4 zdanie współrzędnie złożone łączne

1

Kiedy ojciec w ró cił do nas, 2 3 nie m ógł się nami nacieszyć, bo zaraz w ezw ano go ponownie. - Szedłem do kolegi, zbytnio się nie śpiesząc.

2 1

;

(kiedy?)

60

;

3

(dlaczego?)

1 zdanie podrzędne okolicznikow e czasu 2 - zdanie nadrzędne 3 - zdanie podrzędne okolicznikow e przyczyny

N P - Szedłem do kolegi tak, ze zbytnio się nie śpieszyłem.

61

M O W A NIEZALEŻNA

MOW A ZALEŻNA ryiTT.p-jr.

■. -r. *__ ^

£,

■ - r. .

,

.

I M O W A N IE Z A L E Ż N A

M O W A Z A L E Ż’ N A

to dosłow ne przytoczenie cudzej lub własnej w ypow iedzi:

to przytoczenie cudzej lub własnej w y ­ powiedzi nie dosłow nie, lecz w postaci zdania podrzędnego dopełnieniow ego:

Nauczyciel zapytał ucznia: „ P o p r a w is z s w o ją o c e n ę ? '

Nauczyciel zapytał, c z y u cze ń p o p ra ­ w i s w o ją o ce n ę .

Uczeń odpowiedział: „ P o p r a w ię " .

Uczeń odpowiedział, że p o p ra w i.

O ficer rozkazał mi: „ W y k o n a j t o z a d a n ie !'

Oficer rozkazał mi, ż e b y m w y k o n a ł t o zad a n ie .

Z D A N IE W P R O W A D Z A J Ą C E

inform uje o tym, kto w ypow iada przy­ toczone słowa.

Z D A N IE W P R O W A D Z A N E

to przytoczenie cudzych lub własnych słó w w ich dosłow nym brzmieniu. „P ob ie gnij do dom u".

Ojciec pow iedział mi:

__

T zdanie w prowadzające

7

zdanie wprowadzane

....

1N

2P

Ojciec powiedział mi,

żebym pobiegł do domu.

L “L™

62

..

j

zc^an'e podrzędne dopełnieniow e

P: - C o ojciec powiedział mi? O: (To), żebym pobiegł do domu.

funkcje składniowe przysłów ka...............................................................

A L F A B E T Y C Z N Y W Y K A Z T E R M IN Ó W

A — akcent w y ra z o w y ............................................................................................

7

akcent z d a n io w y ............................................................................................

7

a lfa b e t..............................................................................................................

G — g ło s k a ............................................................................................................ głoski bezdźwięczne i dźw ięczne ...............................................................

49 60

I— B — bezokolicznik..................................................................................................

23

imiesłowowy równoważnik z d a n ia .......................................................... 61 imiesłowy przymiotnikowe bierne i c z y n n e ............................... 23, 25, 26 imiesłowy przysłówkowe uprzednie i w spółczesne

O — czas teraźniejszy...................................................................................

19, 22

czas przeszły.........................................................................................

19, 22

23, 25, 26, 61

in to n a c ja .........................................................................................................

2

czas p rzyszły......................................................................................... 19, 22 czas przyszły p ro s ty ..................................................................................... 22 czas przyszły z ło ż o n y ................................................................................... 22

K — ko n iu g a cja ................................................................................................... 18 k o ń c ó w k a .................................................................................................... 27

cza so w n ik................................................................ 12, 16, 17, 18— 24, 42 czasowniki dokonane iniedokonane............................................................ 22

L — liczba m n o g a liczba pojedyncza.......................................................... lic z e b n ik ...........................

czasownikinieprzechodnie iprzechodnie..................................................... 21 części mowy (klasyfikacja)................................................................... 16; 17

18, 19, 20, 27, 30 18, 19, 20, 27, 30 16, 17, 32, 33

liczebniki: główne, nieokreślone,

części zdania (klasyfikacja).......................................................................

39

porządkowe, ułamkowe, z b io ro w e ........................................

32

części zdania drugorzędne i g łó w n e ..........................................................

39

liczebniki proste i z ło z o n e ..........................................................................

32

lite ra ................................................................................................................ D — d eklin a cja ........................................................................................................ d o p ełn ien ie....................................................................................

5

27

dopełnienia bliższe i d a ls z e .......................................................................

44

Ł — łą c z n ik .......................................................................................................... 42

39. 44, 55

M — fle k s ja .............................................................................................................

15

fonetyka . ......................................................................................................... fo rm a n ty .................................................................................................. 1 1 ,1 2 formy zakończone na: - no, - t o ....................................................... 23, 42 funkcje składniowe czasow nika................................................................ 24 funkcje składniowe liczebnika................................................................... 33 funkcje składniowe przym iotnika.............................................................. 31

64

5 6

głoski nosowe i u s tn e ................................................................................. 6 grupa orzeczenia 40, 49 grupa p o d m io tu 40, 49

5

analiza gramatyczno-logiczna zdania pojedynczego............................... analiza zdań wielokrotnie zło żo n ych ..........................................................

F

35

funkcje składniowe rzeczow nika............................................................... 28 funkcje składniowe z a im k ó w ...................................................... 33, 34, 35

— mowa niezależna....................................................................................... mowa zależna............................................................................................

62 62

4

IM —

narządy m o w y ............................................................................................. 6 n eolog izm y................................................................................................... 14 nieodmienne części m o w y ............................................................... 16, 17 nieosobowe formy czasow nika.................................................................

23

niesamodzielne części m o w y ...................................................................

17

65

O — o b o czno ści.............................................................................................

13, 28

R — rd z e ń ................................................................................................................

13

odmienne części m o w y

16, 17

rodzaj

czasow nika.......................................................................................

18

o k o lic z n ik okoliczniki: c e lu

39, 45 45i 57

rodzaj

gram atyczny......................................................................................

29

rodzaj

lic ze b n ika ..........................................................................................

32

c z a s u .................................................................................

45, 56

rodzaj

n a tu ra ln y ...........................................................................................

29

m ie js c a .....................................................................

45, 56

rodzaj

przym iotnika.....................................................................................

30

przyczyn y..........................................................................

45, 57

rodzaj

rzeczow nika......................................................................................

29

przyzw olenia.....................................................................

45, 58

rodzaj

z a im k ó w ............................................................................................

33

s p o s o b u ............................................................................ w a ru n k u ............................................................................

45, 58 45, 59

rodzina w y ra z ó w ...........................................................................................

13

orzeczenie 39, 42 orzeczenie czaso w niko w e........................................................................... 42 orzeczenie im ie n n e ...................................................................................... orzecznik

42

równoważniki z d a ń ...................................................................................... 51 rze czo w n ik ....................................................................... 12, 16, 17, 27— 29 rzeczowniki nieżywotne i ż y w o tn e .............................................................

27

rzeczowniki pospolite i w ła s n e ....................................................................

27

S — samodzielne części m o w y ...........................................................................

17

42; 54

osobowa forma cza sow n ika 23, 42 o s o b y ............................................................................................................. 18

sam ogłoski

5, 6

s k ła d n ia ............................................................................................................ 38 P — p a rty k u ła .........................................................................................

16, 17, 37

p o d m io t 39, 41, 54 podmiot d o m y ś ln y ...................................................................................... 41

spójniki podrzędne i w spółrzędne...............................................................

36

podmiot sze re g ow y....................................................................................

41

s p ó łg ło s k i

podmiot w d o pe łn iaczu.............................................................................

41

spółgłoski miękkie i tw a rd e ...........................................................................

podmiot w m ia n o w n ik u .............................................................................

41

stopniowanie p rzym io tn ikó w ......................................................................

31

podstawa s ło w o tw ó rc z a ............................................................................. przedrostek....................................................................................................

11 11

stopniowanie

35

przyd aw ka ........................... 39, 43, 55 przydawka dopełn iaczow a........................................................................ 43 przydawka

p rzyim ko w a .............................................................................

5, 6

p rz ysłó w kó w ........................................................................

6

strony: bierna, czynna, z w ro tn a ................................................................. '2 1 s y la b a .................................................................................................................

7

sylaby otwarta i zam knięta.............................................................................

7

43

przydawka p rzym io tn a ...............................................................................

43

T — te m a t................................................................................................................

27

przydawka rzeczow na.................................................................................

43

tematy o b o c z n e .................. tryby: orzekający, przypuszczający, rozkazujący.........................................

28 20

p rzyim e k......................................................................................... 16, 17, 36 przyimki proste i z ło ż o n e ........................................................................... 36 p rz y m io tn ik............................................................... 12, 16, 17, 30, 31, 35 p rzypa d ki 27, 30 przyrostek...................................................................................................... 11 p rzysłó w e k.....................................................................................

66

s ło w o tw ó rs tw o ............................................................................................... 10 s p ó jn ik ........................................................................................ 16, 17, 36, 53

16, 17, 35

U — ubezdźwięcznienie..................................................................................... udźw ięcznienie upodobnienia

między w yra z o w e

8, 9 8, 9 8, 9

upodobnienia postępowe i w s te czn e ...........................................................

8

67

upodobnienia w ew nątrzw yrazow e............................................................. 8 u p o d o b nie nie ................................................................................................. 8 uproszczenia grup spółg łosko w ych.......................................................... 9 W

— wiązadła

g ło s o w e ........................................................................................

6

w y k rz y k n ik .................................................................................... 16, 17, 37 wypowiedzenia (kla syfika cja )............................................................ 50, 51 wypowiedzenia: oznajmujące, p yta jące ,................................................. 51

zaimki: nieokreślone, osobowe, przeczące, pytające, wskazujące, w zg lę d n e ,..................................................

34

zdania pojedyncze nierozwinięte i ro z w in ię te ...........................................

52

zdania wprowadzające i w prow adzane...................................................... 62 z d a n ie ...................................................................................................... 51, 52 zdanie bezpodm iotow e........................................................................ 41, 42 zdanie wielokrotnie z ło ż o n e ........................................................ 52, 59, 60 zdanie z ło z o n e

52, 53— 59

rozkazujące, w ykrzyknikow e ...................................... 51 wypowiedzenia pojedyncze................................................................. 50, 52

zespoły skła d n io w e .....................................................................................

wypowiedzenia wielokrotnie z ło ż o n e ............................... 50, 52, 59, 60 wypowiedzenia współrzędnie z ło ż o n e :................................................ 50, 53

zestawienia, złożenia, z ro s ty ........................................................................ 14 związek główny izwiązki p o b o czn e ..................................................... 40, 49

- łączne, przeciwstawne, rozłączne, w y n ik o w e 53 wypowiedzenia z ło ż o n e ....................................................................... 50, 52 wypowiedzenia złożone z podrzędnym :................................................. 50 - dop ełn ien iow ym ............................................................................ 55 - okolicznikowym: c e lu ................................................................. 57

związek

wyrazy wyrazy wyrazy wyrazy

c z a s u ............................................................... m ie js c a ............................................................ p rzyczyn y........................................................ przyzw olenia.................................................. s p o s o b u .......................................................... w a ru n k u ......................................................... orzecznikow ym ............................................................................. p o d m io to w y m ............................................................................... p rzydaw kow ym ............................................................................. niepodzielne ipodzielnes ło w o tw ó rc z o ........................................ pochodne ip o d s ta w o w e ............................................................... p o k re w n e ........................................................................................ z ło ż o n e ..........................................................................................

wyrażenie p rzyim kow e ..........................................................................

przynależności...............................................................................

40

48

związek rz ą d u ............................................................................................... 47 związek z g o d y ........................................................................................ 31, 46 związki

skła d n io w e

40, 46— 48

56 56 57 58 58 59 54 54 55 11 11 13 14

29, 36

Z — z a im k i: 16, 17, 33— 35 zaimek lic z e b n y .......................................................................................... 34 zaimek p rzym io tn y ...................................................................................... 33 zaimek p rz y s ło w n y ...................................................................................... 35 zaimek rzeczo w n y...................................................................................... 33 zaimek z w ro tn y .......................................................................................... 34

68

69

SPIS TREŚCI

Rodzaj rzeczownika. Wyrażenie przyimkowe.................................................. Cechy gramatyczne p rz y m io tn ik a ................................................................. Stopniowanie przymiotników. Funkcje składniowe przymiotnika.................

29 30 31

Cechy gramatyczne lic z e b n ik a ....................................................................... Funkcje składniowe liczebnika.......................................................................... Cechy gramatyczne z a im k ó w .......................................................................... Podział zaimków ze względu na znaczenie...................................................... Przysłówek. Zaimek p rz y s ło w n y ............................................................... Przyimek. S p ó jn ik ......................................................................................... W ykrzyknik. P a rty k u ła ..................................................................................

32 33 33 34 35 36 37 38 39 40 41

W s tę p ..................................................................................................................

3

F O N E TY K A ....................................................................................................... Alfabet, głoska, lite ra .........................................................................................

4 5

Narządy mowy. Podział głosek.......................................................................... Sylaba, akcent, intonacja..................................................................................

6 7

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe................................... Uproszczenia grup spółgłoskowych.................................................................

8 9

S K Ł A D N IA ........................................................................................................ Podział części zdania......................................................................................... Grupa podmiotu i grupa orzeczenia. Zespoły składniowe.............................. P o d m io t............................................................................................................

S ŁO W O TW Ó R STW O ..................................................................................... Wyrazy podstawowe i wyrazy pochodne........................................................ Funkcje form antów ...........................................................................................

10 11 12

O rz e c z e n ie ........................................................................................................ P rz y d a w k a ........................................................................................................ D o p e łn ie n ie ...................................................................................................... O k o lic z n ik .........................................................................................................

42 43 44 45

Rodzina wyrazów, wyrazy pokrewne; oboczności......................................... Wyrazy złożone. Neologizmy............................................................................

13 14

F L E K S J A ......................................................................................... Podział części m o w y .........................................................................................

15 16

Związki składniowe: Związek z g o d y .................................................................................................... Związek rzą d u .................................................................................................... Związek przynależności..................................................................................... Analiza gramatyczno-logiczna zdania pojedynczego.......................................

46 47 48 49

Odmienne i nieodmienne, samodzielne i niesamodzielne części m o w y Cechy gramatyczne czasownika. Koniugacja................................................ Czasy czasownika............................................................................................. Tryby czasownika.............................................................................................

17 18 19 20

Strony czasownika. Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie..................... Czasowniki niedokonane i dokonane...............................................................

21 22

Osobowe i nieosobowe formy czasowników.................................................. Funkcje składniowe czasownika..................................................................... Imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe.................................................... Imiesłowy - przykłady......................................................................................

23 24 25 26

Cechy gramatyczne rzeczownika. Deklinacja................................................ Tematy oboczne. Funkcje składniowo rzeczownika..............................

27 28

Rodzaje wypowiedzeń....................................................................................... Zdanie i równoważnik zd a n ia ............................................................................ Podział wypowiedzeń ze względu na celw ypow iedzi.................................... Rodzaje zdań ze względu na ilość orzeczeń.................................................... Wypowiedzenia współrzędnie złożone............................................................. Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym podm iotowym ................................. Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym orzecznikowym............................... Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym przydawkowym............................... Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym dopełnieniowym............................. Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowymm iejsca................... Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowym czasu.................... Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowym c e lu .....................

50 51 51 52 53 54 54 55 55 56 56 57

70

71

Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okołicznikowym przyczyny. . . . . . Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okołicznikowym sposobu Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym okołicznikowym przyzwolenia Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym okołicznikowym warunku Wypowiedzenia wielokrotnie złożone " Analiza zdań wielokrotnie złożonych................. Imiesłowowy równoważnik zdaniaw zdaniu złożonym . . . . . . . . . . . . . Mowa niezależna i mowa zależna........................ Alfabetyczny wykaz term in ó w .......................... Spis treści . . . ...................................................................................................... ..................................................................................................

72

57 58

58 59

5g 60 61 g2 „. 70