Gjuha letrare shqipe pёr tё gjithё [PDF]

Zitiervorschau

Faqe

2 . Peremr i pronor

. . . . . . . . . . . . . . . . Lakimi i peremrave pronore . . . . . . . . . . . Perdorime te gabuara te di sa trajtave te peremrave pronore : A. Mospershtatje ne rase B. Mospershtatje ne gJini . . . . . . . . . . . . . . . Pè:iremri pronor i(e,tè,)vet . . . . . . . . . . . 3. Peremri pyetes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

.

.

•

•

.

.

.

PASQYRA E LENDES

.

IV. NYJAT TEK EMRI, Fa qe 10

PJESA I : ç:ESH TJE TE MORFOLOGJISE

Ll

I. E M R I Gjinia . Shumesi i emrave Shumesi i emrave mashkullore Shumesi i emrave femerore . . Emra qe perdoren vetem ne shumes Lakimi i emrave . Lakim i i pare Lakimi i dyte . Lakim i i t rete Lakimi i katert Lakimi i emrave ne numrin shumes Disa verejtje per perdorimin e trajtes Nderrimi i gjinise se disa emrave mashk u l lore ne n umrin shumes . . . .

Il. N U M E R O R J . .

III. P E R E M R I l . Peremri vetor

.

.

.

.

. . . Lakimi i peremrave vetore . . . . . . . . . . . . . . . Verejtje rreth disa perdorimeve te gabuara te peremrave vetore •� . Trajtat e shkurtra te peremrave vetore . . . . . . Verejtje rreth disa perdorimeve te gabuara te trajtave te shkurtra te per. . . . . . . emrave vetore . . . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

�

.

.

.

.

'

.

.

;

.

.

.

'

.

290

.

.

.

.

'

.

.

.

.

.

l l'

]3 14

32

36 37 38

40 42 43

44 48

49

52

53 53 53 55 57 59

.

.

•

.

.

.

.

.

.

M B l EMRI, NUMERORI D HE PEREMRI

Funksionet dhe karakteristikat gramatikore te ny jave Lakimi i nY jave . . . . . . . . . . . . . . Disa raste kur duhet perdorur nyja te dhe jo se . Disa raste kur duhet perdorur ny ja se dhe jo te . Disa çeshtje te tjera te perdorimit te nyjave . .

V. F O L J A

.

.

.

.

.

.

Folje kalimtare e j okalimtare Diatezat e foljes . . . . . . . Menyrat e foljes . . . . . Koha, veta dhe numri i foljes Foljet kam e jam . . . . . Ndarja e foljeve ne zgjedhime Zgjedhimi i pare Zgjedh.imi i dyte Zgjedhimi i trete Foljet e parregullta Verejtje rreth perdorimit te d isa traj tave foljore Menyra dimore E tashmja dhe e palo·yera E kryera e thjeshte Menyra lidhore . Menyra habitore Menyra deshirore . Menyra urdherore Pjesorja Verejtje rreth disa foljeve te parregu llta . . . .

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

88 88 90 94 96 87

.

•

63 66 73 74 79 81 85

. .

.

.

.

.

.

. •

1 00 100 101 1 02 1 03 104 1 08 1 09 1 15 121 1 27 128 1 28 128 1 35 1 39 142 142 146 149 1 52 291

Faqe

I. PERDORI MI I EMRIT NE TRAJTE TE SHQUAR DHE TE PASHQUAR ·

Trajta Trajta Trajta Trajta

e e e e

·

·

emrit te shoqeruar nga emrit te shoqeruar nga emrit te shoqeruar nga mbiemrit te emerzuar

Faqe

1 55

PJESA I I : çESHTJE TE SINTAKSES

·

·

1 57

·

1 57 l 59

nje peremer deftor nyja nje . nje numeror . . . . . . .

1 60

1 60

I>ISA PARAFJALEVE, I DI SA LIDHEZA VE . DHE I D I SA FJALEVE LIDHESE .

V I . PERDORIMI I

.

·

.

.

·

.

.

.

.

Mbi . Ne drejtim (te) Prej . . . . . Midis, ne mes, permes dhe ndermjet Perdorimi i peremrit lidhor qe. Nga ku, prej ku, prej ,ga Gje qe, gje e ci/a Apo .

.

.

1 84 1 85

.

1 85 1 86 1 87 1 88

•

II. PERDORI MI I FOLJES NE FUNKSIONIN E KALLEZUESIT

·

1 62

·

.

Perdorimi i foljeve gjysmendihmese mund e duhet perpara nje foljeje ne lidhore . . . . . . . . . . . . Pershtatja e foljeve-kallezues ne kohe . Pershtatja e kallezuesit me kryefjalen . Ndertimi pesor . . . . . . . . . .

III . EMRI DHE PEREMRI NE FUNKSIONIN E KUNDRINORIT

·

1 67 1 70

1 72

·

1 72 1 73

Perdorimi i emrit ne funksionin e kundrinorit prane nJe emri foljor Perdorimi i trajtave te shk:urtra te peremrave vetore . . . . . . .

IV. MBIEMRI DHE EMRI NE FUNKSIONIN E PERCAKTORIT

1 62 1 64

·

·

·

Pershtatja e mbiemrit ose e peremrit qe percakton nje varg gjymtyresh homogjene . . . . . . . . . . . . . . . . . . '· Rendi i percaktoreve te nje gjymtyre . . . . . . . . . . . . . . . .

.

.

•

.

.

.

.

1 89 1 90

.

PJESA I I I : çitSHTJ E TE FORMIMIT TE FJALitVE

1 93

I. SI FORMOHEN FJALET E REJA NE SHQIPEN E SOTME LETRARE ·

·

·

•

·

·

·

·

·

·

·

·

·

PARA GJYMTYREVE HOMOGJENE. FOLJET NDIHMESE NE KALLEZUESIT HO MOGJENE ·

Perdorimi Perdorimi Perdorimi Perdorimi

292

·

·

·

i nyjave para gjymtyreve homogjene . . . . . i parafjaleve para gjymtyreve homogjene . . . . i pjesezave para gjymtyreve homogjene . . . . . i foljeve ndihmese ne kallezuesit homogjene . . .

·

·

1 75 1 76

1 80

. . . . .

180

. . . . . . . . .

181

. . . . .

.

.

.

.

1 96 1 96

1 98

1 75

1 80 ·

.

Ndertimi i fjales. Ndarja e fjaleve sipas formimit te tyre Analiza e fjales sipas ndertimit dhe sipas formimit te saj

II . TIPAT FJALEFOR M U ES PRODUKTIVE DHE AKTIVE NE SHQIPEN E SOTME LETRARE A. FJALET E PREJARDHURA l . FJALE TE FORM UARA ME PARASHTESA

V. PERDORIMI l NYJAVE, I PARAFJALEVE DHE I PJESEZAVE

191

H Y RJ E . . . . . .

·

1 84

1 82 1 83

Formime Formime Formime Formime Form ime Formime

me parashtesen pa- . me parashtesen rnos­ me parashtesen jo- . me parashtesen per· me parashtesen ç-fsh-/zb­ me parashtesat mbi- e neo-

201 203

·

203 203 205 205 206 206 207

293

F'\qe

Fa qe , 3. T i p i numeror (ose shume) + emer ne rrjedhore te pas/zquar shumes .

S HQ IPER I M I T DISA PARAS HTESA VE T:l:. H UAJA .

208

2 PJALE TE FORMU ARA ME PRAPA SHTESA

Prapasbtesa -(è)s . . . . . . . Prapashtesat -ar, -tar . . . . . Prapashtesat -or, -tor . Prapashtesa -ist Prapashtesa -im Prapashtesa •ime Prapashtesa -ese Prapashtesa -je . . . Prapashtesa -ishtej-ishte . Prapasht esat -i, -(e)si, -(e)ri . . . . Prapashtesa -shem . . . . . . Prapashtesat -o-, ro , to , -so-, -zo­ Pr apashtesa -os . Prapashtesa -asj-azi Prapashtesat -(i)sht .

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

•

•

•

•

•

211

. •

.

212

,

. .

.

•

•

-

-

214 216 216

.

.

.

-

.

SH Q I PE RI MI I DISA PRAPASHTESAVE TB HUAJA

220 220 224 227

23 3

294

237 240 240

b) Mbiemrat e nyjshem 3 . Ndajfoljezimi 4 . Para fjalezi m i

242

B. FJ ALET E PERBERA (KOMPOZITAT)

243

Tipat kryesore te kompozita ve emra l . Ti p i emer + emer . . 2. T ip i ndajfo/je + emer . . . . .

ndajfolje

+ fo /je

.

. , . . . . . . . . . . . . . .

252 252

.

.

. .

. .

. . . .

. . .

. . .

.

.

. .

. . . .

. .

. . . .

252 253

. .

253

. .

.

·

·

·

.

254 254

23 1

236

. . . .

250 250

ç . FJALET E PERNGJ ITU RA.

23 1

4. FJALE TE FORMUA RA PA P A RAS HTESA A PRAPAS HTESA . .

249

. . . . . . . . . .

C . FJALE TE FORM UARA NJEKO H E S I SHT ME KO MPOZI M E · . · . · · · · · · . ME PRAPASHTESIM.

230

235

l . E merz i m i

1 . Tipi emer + emer . . . . . 2 . T ip i emer + mbiemer . . .

2. Ti p i emer + folje Kompozitat pa t akim Shkurtesat . . . . .

218

3 . FJALE TE FORMVA RA N J EK OHESI SI-I T M E PARASH TESE E ME · · · · · · · • PRAPASHTESE · · · · · · · · · · ·

2. Mbiemerzi m i a ) Mbiemrat e panyjshem

249

1 . Tipi

21 7

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tipat kryesore te kompozitave m biemra

3. Tipi numerar (ose peremer) + mbiemer Tipat kryesore te kompoiitave folje . . .

217

.

-

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

248 248 249

21 1

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Tipi peremer + emer 5. T i pi fo/je + emer

240 24 1

245 245 247

P J ESA lV : DlSA NGA RREGULLAT KRYESORE MlT TE GJU HES LETRARE SHQIPE

I.

TE DREJTSHQIPTI­ 257

NJOHURI TE PERGJITHSHME

259

O bjekt i i drejtshqiptimit. Drejtshqipt imi dhe drejtshkrimi Stilet e shqipt imit . . . . . . Tingujt e gjuhes letrare s hq ipe . . . . . . . . . . . .

259 260 261 262

I l . DREJTSHQIPTJMI l ZANOREVE

262 263

Zanorja e e t heksuar Zanorja e . . . . . Zanorja e e theksuar . Zanorja é e pat heks uar Zanorja e parathekso re

264 265 265

pa1 me dhe te fjalet k u ajo ndodhet ne rrokjen e pare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) :it- ja parat heksore te fjalet e prejardhura me prapashtesa

a) if.- ja pa rathekso re te fj a let

e

.

.

265 265 295

Fa q e

c ) :E-ja paratheksore ne kufi te temave te fjalet e perbCra dhe te perngji-

tura . . . . . . . . . . Zanorja è pastheksore . . A. È-ja pastheksore jofu ndore B. È-ja pastheksore fundore Zanoret u dhe y Zanorja i . . . . . . Grupi i zanoreve ie . . . Grupet e zanoreve ue, ye . .

.

.

266 267 267 269 272 273

.

273 274

III. DREJTSHQIPTIMI I BASHKETINGELLOREVE Bashketingelloret e zesbme ne fund e ne trup te fjales Bashketingelloret sh-/ zh-/ ç- n istore Shqiptimi i j-se . . . . . . . Nj-ja ne trup e ne fund te fjales Bashketingellorja h . . Bashketingimorja rr . . . . -' Takime bashketingelloresh . l Takimi i g-se ose i n-se me j-ne I V. DREJTSHQIPTIMI I FJALEVE ME PREJARDHJE TE HUAJ

.

.

278

•

279 280

.

. V. THEKSI LITERATURE PLOTES UESE

Tirazh i : 30 000

kopje

· ·

.

·

·

.

28 1 28 1 282 .

·

Formati :

60

x

88/1 6

Shtypur ne Kom b i natin Pol i g ra fi k Shtypsh kronja " M I HAL D U R I ., - T i ra ne

?J7

274 275 276

Sta sh.

.

284 286

2204-72

V'> .

rn .

o G) -

,---

o

::;:::o -n

c::>

s::

--i . rTJ .

m

--i -

=c

�

-("l m:

m:

:D

l>

"tt

m

l>

m C/)

"tt c..

·l

E M RI

GJINIA

·

§ l. Gjinia e emrave ne shumicen derrmuese te rasteve mund te ·dallohet morfologjikisht nga mbaresat qe marrin ata ne trajten e ·shquar te rases emèrore tè njèjesit : emrat mashkullore marrin mbaresèn -i ose -u: plep-i, mendim-i, vèlla-i, burr-i (burre), gjum-i (gjumè), zog-u, dhe-u etj.; emrat femerorè marrin mbaresen -a ose -ja:l> keng-a, pushk-a, shtépi-a, Iute - lul-ja, ujitje - ujit-ja, radio - radio-ja etj. ; emrat asnjanès marrin mbaresen -t(e) ose -it: te ftohte-t, • tè JJerdhe-t, tè zi-té, tè ecur-it etj. �-

Shenim. Ketu eshte fjala n e radhe te pare per emra t e pergjithshem. Gjinia gramatikore e emrav e te perveçem te njerezve percaktohet nga seksi i personit perkates, p.sh. Leke - Leka, Dede - Deda, Kole - Kola, Koço - Koçoja jane emra mashkullore, megjithes e shkojne pas lakimit te emrave femerore, nga ana tjeter, emr a si Nermin-i, Antigoni etj. , jane emra femerore, megjithese shkojne pas lakimit te emrave mashkullore. Po keshtu disa emra si axhe - axha, daje­ - daja, gege - gega, toske - toska, qe shenojne frymore te seksit mashkullor, megjithese shkojne pas lakimit te emrave femerore, i perkasin gjinise mashkullore2 > ' (jane emra mashkullore te Iakimit te trete, -shih me poshte § 38).

Gjinia gramatikore e emrave te mesiperm, te perveçèm e te per­ . gjithshèm, sbprehet sintaktikisht: fjalèt pèrcaktuese dhe fjalet e tjera qe pershtaten me keta emra, vihen ne trajten e gjinise mashkullore, p.sh.: Leka i Madh; Kola èshtè punetor i dalluar; Nermini èshtè pu­ �netore e· dalluar; axha im; daja i vogel etj. 1) Marrin -ja ne trajten e shquar vetem emrat qe dalin me .2) Shih edhe «Drejtshkrimi i gjnhes shqipe>> § 8a.

-e ose -o te patheksuar

11

§ 2. Ka nje numer emrash, te cilet dikur perdoreshin ne mba rè gjuhen si asnjanes dhe e formonin trajten e shquar te emerores e tè ka11ezores me mbaresen -t, p.sh. : dr ithe-t, gjalpe-t etj. Kjo formè degjohet ende sot neper dialektet e ne te folurit e brezit te v jeter. Ne gj uhen letrare te sotme keta emra perdoren si mashkullore, d.m.th. e form ojne trajten e shquar te emerores se njejesit me mbaresen -i dhe trajten e shquar te kallezores me mbaresen -in. Emrat ne fjalè jan e :

balle

bru.me djathe drithe dylle dhalle dhjame grure -

balli brumi djathi drithi dylli dhalli dhjami gruri -

ballin brumin djathin drifhjn dyllin dhallin dhjamin grurin

gjalpe lesh mieli mish

mjalte uje vaj -

gjalpi leshi mielli mishi mjalti uji vaji

-

gjalpin leshin miellin mishin mjaltin ujin vajin

operoi dhjamet ) .

Shenim 2. Emr i krye, kur perdore t me kuptimin «koke)), ne rasen ememre ose kallezore, eshte kurdohere asnjanes dhe e formon trajten e sbquar me mba­ resen - t, p.sh.: me dhemb kryet , ndersa, kur perdoret me kuptimin «kryetar, i pare»· ose «kapitull)) (libri) eshte kurdohere mashkullor dhe e formon trajten e shquar me mbaresen -u, p.sh. : kreu i vendit, kreu i trete etj.

§ 3. Nje numer emrash, te cilet jane perdorur me pare edhe si mashkullore, edhe si femerore ose perdoren ende keshtu neper tè folme te ndry shme, kane kaluar sot perfundimisht ne gjinine mashku­ llore, p.sh.: borxh-i, djep-i, kryq- i, ligj-i, lot-i, nder-il>, pyll-i, qiell-1� shendet-i, turp-i etj.; po keshtu edhe: problem-i, program-i, komu­ nizm-i, marksizm-i, organizm-i, reumatizm-i, sarkazm-i, socializm-i etj_ leminderes.

12

falemnderit, fa leminderit dhe jo fa/emnderes,

SIIUMESI I EMRAVE § 4. Mjetet e formimit te trajtes se shumesit te emrave n� gjuhen sotme letrare jane te larmishme . Ne pergjithesi, trajta e shumesit formohet me ane mbaresash. Nga keto me te perdorshmet jane: -e, -a, -e, p.sh. : anetare, gure , leke, shofere etj. ; dema, fusha, kodra, pellumba, vegla etj . ; aksion e, fise, kombe, shtete etj. Nje vend te rendesishem nder mjetet e formimit te shumesit zene edhe mbaresat -nj e -ra , p. sh.: arinj, mullinj, penj, heronj,ftonj etj.; dhjamera, fshatra, ma/Ira, ujera etj. e

Shenim l. Trajtat asnjanese te ketyre emrave mund te perdoren ne vepra letrare per te individuc..l izuar ndonje personazh me ane te gjubes ose per te karak­ terizuar gjuben e nje epoke te kaluar. Ato mund te perdoren gjitbasbtu edbe ne sbprehje frazeologjike, p.sb. : m'u ngjeth mishte, os e kur kàne marre nje kuptim te veçante, p.sh. : ujet (ne kuptimin «ujet e bolle))), dhjamet (ne mjekes i , p.sb.:

l) Per kete a rsye dubet tbene

Trajtat femerore té tyre, si borxha, djepja, ligja, lodja, ndera, prcb/ema, komunizma, reumatizma, sarkazma etj . , kane dale jashte normes se sotme letrare dhe nuk duhen perdorur. Emri furre eshte i gjinise femerore: furra (dhe jo furri).

fa.

Nje numer emrash e kane trajten e shumesit te njellojte me trajten e njejesit, p.sh.: nje nxenes - shume nxenes, nje mesues shume mesues, nje dite - shume dite, nje kala - shume ka/a, nje ide shume ide, nje shtepi - shume shtepi, nje lagje - shume lagje, nje depo - shume depo etj . Disa emra e formojne trajten e shumesit duke pesuar nderrime tingujsh ne temen e tyre. Nderrimet kryesore jane: a>e, e>i. k>q, g>gj, ll>j, r>j. Nje pjese nga keta emra marri n edhe nje mbarese, p.sh.: breg - brigje , rrezik - rreziqe, kunat - kuneter etj., kurse te tjeret nuk marrin mbatese: dash - desh, mik - miq, plak - pleq, ij e_!l: kungull - kungu!, .b r Per shkak te n 1kt 1t te dialekteve ose te varianteve letrare te meparshme, per disa tipa emrash ne gjuhen e folur e ne gjuhen e shkruar nganjehere ndeshen ende dy ose me shume trajta shumesi, p.sh.: ofie era e oficere, xhepa e xhepe, nxenes (trajte pa mbarese) e nxenesa, dardhe, gjurme (trajta pa mbarese) e dardha, gjurma etj. Nè kèto raste, zakoni sht, vetem njera nga trajtat eshtè ne pajtim me normen e sotme letrare, ndèrsa trajta tjeter nuk eshtè normative dhe ·

; ;;!

�\;

13

duhet menjanuar nga perdorimi letrar. Nè paragrafet me poshte· do te tregojme se cilat jane trajtat normative ne keto raste. Por mè­ parè le te shiko jme disa rregulla te formimit te trajtes se shumèsit ne gjuhen letrare.

SIIUMESI I EMRAVE MASHKULLORE § 5. E formojn e shumesin rregullisht me mbarese n -e emrat. mashkullore qe dali n me : -ac: kupace, pertace, tullace etj.; -aç: gungaçe, gjembaçe, kulaçe, trazovaçe etj. (por : ilaç - ilaçe); -af: çarçafe, fotografe, paragrafe etj.; -ak : binjake, fshatarake, fusharake, kapake, rosake, ushtarake etj.; -aq: hutaqe, shkataraqe etj . ; -asb: balashe, gjwnashe, larashe etj .; -e ç: gjyveçe, kryeneçe etj . ; -ek: byreke, dire/di, dyfeke, dysheke, fisheke, hendeke, lejleke� mjeke etj .; -en: hostene, kapitene, legene, sejmene, sergjene etj . (bejnè perjash tim : bedeP- - bedena, liqen - liqene); -ik : akademike, calike, diabetike, historike, ibrike, klerike, romantike, zhapike etj. (por : armik - armiq, fik - fiq, mik - miq); -in: beduine, kofine, latine, pinguin e, qefine etj . ; -i st : aksioniste, aktivistè, artiste, balliste, çikliste, egoiste; fut­ bolliste, kapitaliste, komuniste, kooperativiste, koriste, le­ niniste, marksiste, specialiste, spartiste, traktoriste, turiste etj.; -ok: maçoke, maloke, miseroke, m}eshterokè, patoke, shoke etj.; -or: agresore, ambasadore, banore, deshmore, .fjalore, frymore, kryqihore, malesore, profesore, punetore, traktore, vapore 14

etj. (por : auditor -auditore, kor-kore, korridor -korri­

dore) ; baloshe, barkoshe, kataroshe, mjekroshe, trimoshe etj. (bejne pèrjashtim : kosh - kosha, djalosh - djelmosha); -ot: despote, dhespote, himarjote, patriote, suljote etj. (ben pèrjashtim lot, qe e ka shumesin njesoj si njèjèsin, pE)r ne trajtèn e shquar lo t-et) ; -tar: çlirimtare, kengetare, lojtare, luftetare, shkrimtare etj.; -tor: fajtore, konsumatore, kultivatore, muratore, punètore etj.; -uk: bishtukè, kopuke etj . Fjalèt e mesipérme e formojné shumesin me mbaresen -e, edhe ne rast se pérdoren si mbiemra né gjininé mashkullore, p.sh. : djem binjake, shkrimtare romantike, nxenes punetore etj . E formojnè traj­ ten e shumesit me mbaresén -e edhe te gjithé mbiemrat e tjere te panyjshem mashkullore, qe dalin me fundoretO e mesiperme, p.sh.: dredharake, artistike, çamaroke etj . § 6. E formojne shumesin pergjitbesisbt me mbaresen -e emrat mashkullore q e dalin l!lé: ( i)an: aeropiane, evropiane, fazane, fidane, filxhanè, fizikane, gjerdane, jargavanè, jorgane, havane, hidroplane, histo­ riane, kazane, luane, matematikane, partizane, politikane, republikane, sahane, shandane, shejtane, timpane, tigane, tirane etj .; - ar : barbare, detare, fshatare, hambare, ka{endare, kèpucare, korçare, skenare, ushtare etj. ; -ec: dordolece, guralece, memece, mistrece, pijanece etj. ; berbere, fenere, frigorifere, kalorifere. oficere, shofere etj. ; -er: -ir: ilire, vampire, zinxhire etj.; -ol: gogole, kaqole etj.; -on: bidone, timone, vagone etj.; -un: bastune, majmune, pirune, sapuné, spiune etj. -osh:

-

Me mbaresen -é e formojne trajten e shurnesit edhe mbiemrat mashkulloré qe dalin me fundoret e mesiperme, p.sh.: djaloshare, barkalece, grindavece etj. l) Fundore quhet tingulli ose tingujt e fundit te fjales qe sherbejne si tipar kla­ sifi kues a karakterizues i saj.

15

Nje numer emrash qe dalin me te njejtat fundore si emrat e me­ siperm, nuk e formojne shumesin me mbaresen -e, po me -a ose me -c. Me poshté po shenojme me te perdorshmit prej tyre. Me mbaresen -a: -an: mana, patellxhana; bishtaleca, karka/eca, kastraveca, keca, speca; -ec: -on: gramafona, magnetofona, mikrvfona, telefona (dhe té gjitha fjalet e huaja te perbera, qe kane si gjymtyre te dyté -fon), k upc,na, napolona; -ol: gola, qafola, sckola, stola; -un: çuna, zhguna. Me mbaresen -e: di vane, duhane, dyqane, hane, karvane, mejdane, oq.:-ane, c-rgan�, piane, stane, tavane, vu/lkane1>; -ar: honor.are, orare, pazare, qi/are, seminare, tipare, thesare, visare, zare etj. ko tece; -ec: -er: dikastere, karaktae, mermere, mindere, mlstere etj .; -ir: hire, manastire, panaire; -on: ballkone, ciklone, elektrone, frone, hone, hormt•ne, kone, protone, sallone, shabllone, zakone; -un: kanune .

-an:

§ 7. Emrat q é dalin mé -al, -ant, -at, -az, -el , -ent, -ez, - id , - i t, -ont, si rregull, e formojné shumesin me mbaresén -e, kur shénojne frymore, d be me -e (ndonjeberé me a) kur nuk shenojne frymore : -

..---e

-al· -----­

�-e:

admiralè, gjenerale, intelektualè, vandale, vasale etj. ; centrale, festiva/e, ideale, kana/e, karnavale, korale, kristale, lokale, male, materiale, minerale etj. (por: kuintale);

,

� -e:

-aot:

-e:

-at:

�-e:

aspirante, elefante, di versante, gjigantè, loborante, kursante, maturante etj.; diamante, restorante, variante etj.; argatè, delegate, diplomate, kroate, la beate, vlonjate etj. (por : kunat :: kuneter').; agregate, aparate, atentate, fosfate, kampionate, kate, kombinate, pal/ate, silikate, shpate etj. (por: shtrat - shtreJer);

--

-e: matrapaze, xhambaze etj.;

--

-az:

·

�-e:

kafaze, pullaze etj.;

-e: dembe/e, kriminelè, teveqe/e etj. (por: harabe/a); -e: akuare/e, due/e, ho tele, kapitele, paste/e, tunele, zabele etj. ; --...... -a: bela, çengela, gjela, tegela, tela etj .;

- el :�

0 . �.

,

l) Te gjithe emrat me -an q e e formojne shumesin me mbaresa t -a osc -e, nuk shenojne frymore.

16

-è:

-et:

_./--...__

-è:

-e:

2-54

U rvt [t1l rt:

\ �. v���----���-

aksidente, argumente, bazamente, !okun.....m?F

-e: atlete, dasaretè-t, deputetè etj.

'�-e:

-ez:

agjente, asistentè, docente, elemente, k.Jif:ntè, stYJienti en . : "'

(por : personalitete);

dete, fakultete, mcgjfete, qytete, shtete, termete etj .

) .t��f:'rg;�_ �

puV,IE'l .

. . .. borg_Jeze, . " k'meze, .. ber,meze, " Vle tnameze- etj.; -e: -e:

'�

qymeze, sofrabeze, trapeze etj. (por: breza); 17

/ -e; / -id:

� -e:

-

.er

a

abaside-t, heraklide-t, in valide etj.;

1 -e:

artiljere, aventurìere, brigadiere, infermiere, r e, karro ciere, magaziniere, mitraljere, . Je r l portzere etJ.; � � -e: kantiere, kuarti e re etj.;

-

_

.

""

'-

-it

-

hibride, metaloide, okside, romboide etj.;

.

�.

para zi te ,

inxhinie­ pio nier é

.

etj.;

petrite

-e:

gjirokastrite,

-e;

boksite, deficite, fosforite, grafite, pirite, suficite etj. (p or : satelite, shirita);

/-e:

-ont: /

� -e:

konte,

-

_./

komite,

__.::.---

fronte, horizonJ.e etj. �

me mbareseD Emrat qe mbaro jné me -U, -oz, e formojné shumesin frymoré : jné shéno nuk kur -a, -e, kur shénojn é frymoré, dhe me

-D:

�

�

-e:

�

-a: fjtila, k'!_l]!!ila, karafila; trenda.fi/a etj.t> (p or : idi/e);

-e:

-oz:

; civile, k.EJ.jle, kopile ......:---

� -a:

......----

bajloze, karqcjo ze,

oza, hlvan ... .

----

mitraloza,

marangoze,

tifoz e etj . ;

rrogo za etj. (por:

lloze).

t c Mbiemrat mashkulloré té panyjshém qe dalin me fun dore e: en mbares me sin shume pèrmendura né kète paragraf, e formoj ne atek le; krimine ideale. normale; italiane, in}orantè; dembele, njoze, v i ta mino ze etj. -

q6 1) Emri bilbil e formon shumesin me -a ne te dyja kuptimet e tij: l. nje zog ke ndon bukur; 2. v e ge l per te fersbellyer.

18

.

-

,

o

rinoqerontè etj.;

- �

§ 8. Emrat mashkulloré qé dalin me -azb, ezb -el, i m -ion, -(i)um, -ozb, -us, e formoj ne shumesin me mbaresen -e: -azh : aliazhe, ambalazhe, grupazhe, plazhe, si/azhe, shantazh4 etj . ; -ezb: kortezhe; -el: a�ble (ansambél), cikle (cikél) ; -im: botzme, kerkimer punime, vendime etj.; -ion : batalione, divizione, dominione, embrione, kampione (mos­ tèr), komisione, legjione, leksione, pozicione, profesione etj. (por : kamione, kampione); . .e, ostume, �-;; - (") 1 um: albume, fior :!l:: ..,. presz'd'zume, s1mpozrume, sta· diurne etj.; -ozh: elozhe. Emrat qè dalin mé� formojnè s humesin né kété m e nyr e : a) me mb aresén -e: diagrame, fonograme, pentagrame, radio--. ;;" :cc::J.�tele�etj.; b) me mtfare sen -e: emri gram - grame dhe emrat e pèrbéré tè njèsive té tjera tè peshés, me gjymtyré tè dyté keté fjalé : centi­ grame, defi!!:Gran:z e , hektograme, "JE_igram!_ etj.

�"!è,

§ 9. Siç éshtè pér�r né § 4, emrat Ìnashkullorè me -�s, -ues a -yes e kané trajtén e shumésit njésoj si té njéjesit : gj:Jlkis, han:tJ, mbledhés, mundes, nxénés, qites, vendés, ""Zgftdhes ay.-(p or =�çei;sq;::.._fd ; degjues, mésues, sulmues, vrapues etj.; hekurkthyes, pèrkthyeJ, udhérréfyes etj. Nuk mardn mbarese ne shumés as mbiemrat mashk ull oré qé dalin me fundoret e mésipèrme, p . sh . : trekendésha barabrinjès, speco djegés, gjarperinj helmues etjl>.

��

§ 10. Siç vumè né dukje mé lart (§ 4), per njè numer emrasb nga tipat e pérmendur né § 5-8, né gjuhén e folur, po aty-kétu edbe né gj ub èn e shkruar, pèrdoren dy e nganjeheré tri trajta sh u mési . Né kéto raste, zakonisht, njèra prej tyre éshtè trajte e drejté, norma• tive, kurse té tjerat nuk jané normative, prandaj duhen ménjanuar nga gjuha letrare. l)

Per

sa u

shtjellua

ne �§

5-9 shih edhe «Drejtshkrimi i gjuhes shqipe» §§ 38-41: 19

Me poshte jane paraqitur rastet kryesore te luhatjeve ne perdorimin e trajtave te shumesit te emrave mashkullore. 4? § 11. Trajta jonormative me mbaresen -a, te perdorura: a) ne vend te trajtave normative me mbaresen -e:

argumenta dokumenta elementa instrumenta koeficienta monumento etj. altoparlanta diamanta karburanta etj.

·---=""

monumente altoparranfe diamante karburéiifie

emra te tjere:

djepa gerxha grushta kallépa kryqa lloza mengjesa problema profila rafta romuza etj.

dje� gerxhe grushte --kallépe kryqe lloze mengjese probleme profile rafte romuze

b) ne vend te trajtave normative me mbaresen -e (ne shumicén e rasteve jane emra qe mbarojne me -an, -el, -(i)er, -en, -ent, -n, ·ir. -ist, -on, -or, -un, te cilet, siç u shpjegua né §§ 4-6, e formojne shum esi n me -e); l) Kur nuk shi!non frymore.

20

l

aeropiane � asllanè fidanl fllxhOJJi_

t

-ant

emra me -ent,

argumente -dokumente elemen""fèf" instrumente koeficienré

aeroplano asllana /idana filxhana kazana etj.

kazane

�'i

...,...

!� l �

\l

-el

dembele ...,kriminele

dembela kriminela etj.

,.-

'

l

trajta jonormative -aD

fil

trajta jonormative

trajta normative

trajta normative

t.l

-

bunketj;_ fenere inxhinie.!i ofieere ., porti ere revo/vere rreshtéfi

\

.1 t

, r

'l

(i)er

-

,l

shoferè togen . transportzere -

l

-en hostene

hostena legena etj .

/egene

-

.i

-ent

�.�

�.1

·�-

l

bunkera fenera inxhiniera oficera portiera revo/vera rreshtera shofera togera transportiera etj.

elementel>

studente 1)

.J

'

Kur shi!non frymore

elemento

studenta etj.

21

l

.(

-il

civileç" katilé

/

p

-ir

eshqJtt-

vamp� zinxhiré

civila katila etj.

l l l ;l

l

peshqira vampira

zinxhira

etj.

�

-lst

akademiste art is� ballist!.-fashiste_./ instrumenti�. komunist� kooperativlste ./ makiniste 10/iste .., shahiste tankiste ,

,,

tele/onist�,. tur iste /

bidone, kamionè . _/ tzm one / vagone ,/

doktore ele vatori _ mot o re / -�

profesorè �

/

akademista artista

ballista fash ista

l

t

in strumen ista

komunista kooperativista makinista solista shahista tankista telefonista turista etj .

l

-(l)oo

-or

bidona kaniiona timona vagona etj.

doktora elevatora m ot ora profesora

l

"l

l l

1

..

'

1

televizora

televizorè / trakt ore / transformator�

trak tora

transformatora etj. -un

majmuné.., piruné bandi/le 1 çekiçe l dollape 1 sakate 1 tifoze

Disa raste te tj era :

majmuna piruna

bandilla

çek iça

dollapa sakata tifoza etj.

c) ne vend te trajtave normative pa mbarese (ne shumicen e rasteve jane emra me -es, -ues, -yes, te cilet, siç u shpjegua ne § 8, e kane ahumesin njesoj si njejesin): trajta normative bl e rès _,:' bre jtès / gazsjelley grykes, korrès / lypès / mbjellès .mbrojtes ,. mikprités naftèsjellèl nxites / percjelles pèrgjegjès rrites sh � -J;etès

\

-es

trajta jonormative bl eresa brejtesa gazsjellesa grykèsa korrèsa lypèsa mbjellèsa mbrojtèsa mikpritesa naftesjellesa nxitèsa percjellesa p érgjegjesa rri tésa sh itèsa tretésa 23

ujèsjellèsa zbutèsa zgjedhèsa etj.

ujèsjellès zbutès zgjedhès degjues drejtues mèsues transmetues transportues hekurkthyes pèrçues pèrkthyes sulmues

-oes, •ye&

dègjuesa drejtuesa mèsuesa transmetuesa transportuesa hekurkthyesa pèrçuesa perkthyesa sulmuesa etj.

Emri mjeshtèr e ka shumèsin njèsoj si njèjésin: njè mjeshter­ - shumè mjeshtèr, pra, trajta mjeshtra nuk eshtè ne pajtim me nor­ men e sotme letrare. § 12. Trajta jono1mative me mbaresén -e tè pèrdorura: a) ne vend tè trajtave normative me mbaresèn -a: trajta normative

trajta jonormative

bèrryla cepa çelèsa çengela filma

bèrryle cepe çelèse çengele jìlme gjyme lapse mane stole tip e xhepe etj.

gjyma

/apsa m ana stola tipa xhepa

b) nè vend tè trajtave normative me mbaresèn -e: (ne shumicen e rasteve janè emra me -af, an, -ar, -er, -on, -or, -un, tè ciJet: siç u shpje­ gua nè § § 4-6, e formojnè shumèsin me -e): -

24

trajta normative

çarçafè paragrafè

trajta jonormative -al

çarçafe paragrafe

-an aeropiane fidane filxhane jorganè tigane

damarè ditarè/ formulare hambarè hangarè margaritare pishtarè rezervuare

aeropiane fidane f ilxhane jorgane tigane etj. '

-ar

damare ditare formulare hambare hangare margaritare pishtare rezervuare etj.

-er fenerè / frigorifere

fenere frigorifere etj.

p o késhtu edhe:

� sapunè

dol/ape sapune

§ 13. Trajta jonormative me mbaresèn -e, tè pèrdorura:

a) nè vend tè trajtave normative me mbaresèn -a:

2S

trajta normative

trajta jonormative

automobila mitraloza qi/ima rrogoza shirita trendafila vinça

automobile mitralozè qilime rrogoze shirite trendafile vinçe etj.

§ 14. Njé numér emrash te gjinisé mashkullore, qé sh èn ojn è kryesisht frymore, e formojnè trajten e shumesit me mbaresen -er, p.sh. : dr eqe':... (dreq), mbreter....(mbret)_z,...roMJ; (rob) etj. Disa prej tyre pésojné edlie ndonje nderrim tingujsh né teme, p . sh. : eter (ate neter (kunat). lugeter llugat). sklleyer (skUa,0, sltt�sh t�) etj. �si i e mrit velia eshté vellezer. Emri zot ka dy trajta shumési sipas kuptimit me te cilin pérdoret: .�, kur pérdoret me kuptimin «i zoti, pronari», dhe zoterinj, kur pérdo ret si titull nderimi.

b) né vend tè trajtave normative me mbaresén -e (pérveç e mra­ ve mé -ant, -at, -ent, -id, te cilét, siç u shpjegua né § 6, kur nuk shenojné frymoré, e formojne shumésin me m'!:>aresen -e, kéto trajta jonormative vihen re edhe te njé numér emrash me -ar, -azh, (i)er -ir etj.): -

trajta normative

trajta jonormative

diamante variante aparate koncentrate

diamante variante aparate koncentraté krevate ambiente elementé instrumente h ibride seminare thesaré personazhé kantieré mindere manastire mikrobé sallame etj.

� ·ambiente

·l

l

elementel> instrumente hibride seminare thesa� personazhe kantiere mindere manastire mikrobe sallame l) Kur nuk shenon frymore.

26

,

�Disa emra

1

qé shénoj né frymoré, kané dy trajta shu mèsi: njé me mbaresen -er e njé tjetér me mbaresén -e ose -a: çame e çamer, gjyshe labé e lebér, nipa e nip!!., prindé o::::::= F" e prinliér yja kéto trajta janè normative, por né gjuhén e sotme vihet re rijé prirje per tè parapelqyer trajtat me mbaresén -e ose -a.

�

�'

§ 16. Per disa emra tè tipave tè mesipèrm krahas trajtés nor­ mative te shumésit pérdoret heré-heré ed h e njé trajté jonormative me m baresén -èr: trajta normative argaté ·avokaté bujq cjep .desh evi ate haj duté gre ké keca

trajta jonormative argatér avokatér. avoketér bujqér cjepér deshér evlatér hajdutér grekér kecér etj.

Trajtat me mbaresen -èr jané dialektore ose tè vjetruara dhe kanè mbetur jashté normés sé sotme letrare. § 17. Disa emra frymorésh, kur pérdoren me kuptim té figur­ shèm, per qéllime stilistike-shprehése, mund ta formojné trajtén e shumésit me mbaresén -er, p . sh.: bufér, hajvanér, kelyshér, qenér, ujqér etj. 27

Ja n je shembull nga letersia artistike : « Vraje, me te Jumte dora, se keta qener i kane vene shke/minJ aulheut!» Por, kur nuk perdoren me kuptim te figurshem, emrat e mèsiperm nuk e formojne shumesin me -er, p.sh. : «degjoheshin te lehurat e qenve te fshatit» ose «nje gjuetar kishte vrare dy ujq» dhe jo : te lehurat e qenerve te fshatit; kishte vrare dy ujqer. ,

§ 18. Emrat mashkullore q e dalin�-i, -e, -o ose -u te theksuar,. e formojne trajten e shumesit pergjithesisht me mbaresen -nj: fiori - florinj, kalli - kallinj, kerci- kercinj, kercu- kercunj,. kerthi- kerthinj, kusheri - kusherinj, mi- minj, mulli- m ullinj, myshteri- myshterinj, turi - turin}, sha� lqinj, sharrexhi - sharrexhinj, zanatçi- zanatçinj etj. (por : kufi- kufij); po !:.esh­ "i zi - te zin} tu edhe mbiernrat rnashkullore me -i : i ri .._ ii! rznJ, �

�

.

....:::::r

(ose te zes); gdhe - gdhenj, korife- korifenj, pe - penj, plebe- plebenj etj., u hero- ..J:ero�, dru- drunj, hu- hunj, kercu- kerc njl>. ..-___

._

-

Sbenim. Bejne perjashtim nga kjo rregull emrat bri, dre e /re, q e e kan!' shumesin perkatesisht brire,2 > drerè, frerè, si edhe emri tru, qe e ka shumesin njè­ soj si njejesin: tru-tè. Emri dru-ri ka dy trajta shumesi : drurè-t dhe drunj-tè, nga te cilat e para ka

marre nje perhapje me te madhe. Ermi dr � - druja i gjinise femerore, qe perdoret zakonisht me kuptimin u zjarri», "'eK"a shumesin njesoj si njejesin, p.sh.; dy metra kub dru: drutè l ke�a etj .

§ 19. Emrat mashkullore qe dalin me togun zanor -ua, e formoj­ ne trajten e shumesit gjithashtu me mbaresen -nj: '-pat­ dragua :::: dragonj, ftua- ftonj, pallua -::-_pallopj, patkua konj�{Por�roje, �j ose zgjoje) etj. -

�

l) Per emrat dhe mbiemrat m e -i duhet pasur kujdes qe ne trajten e shumesit

Ill

llijtè mijte, tè rijtè ose tè mos shkruhen me -j e as pa mbarese, pra trajta myshterite, turitè etj. Jlll�_ja�ormat�. l 2) Shumesi i emrit bri perdoret gabimisht her·- ere edhe ne trajtt\n brini ose brinje, 'duke u ngaHirruar kesht u me shumesin e emrit femeror brinjè- brinja1• shumesi brinjè-t.

28

§ 20. E formojne shumèsin m e mbaresèn -enj emrat: lemé - lemenj, lume- lumenj, perrua perrenj, si edhe mbiemri i madh - te "po kesbìù e ojne shumèsin edhe njé numer emrash qe ·dalin me -a te theksuar dhe qe mund te perdoren edhe si rnbiemra,

_me���

-

.p.sh.:

budalla- bud skarenJ, � fukara- fukarenj, maskara � .qerata- q erate'lij'étj Edhe per keta emra duhet pasur kujdes qè ne shumes te mos shkruhen me -ej, pra, trajta si lemej, lumej, fukarej n u k jane n orma­ -

.

tive.

§ 21. E formojné shumesin me mbaresèn -inj emrat : prift- prifterinj (te ky emer kemi nje mbarese te perbere -erinj), shkop- shkopinj, thelb- thelpinj (te ky emér ndodh edhe nderrimi foneti k b>p); emrat draper, gjarp er dhe gisht kané nga dy trajta shumesi : draper- drapinj, draperinj; gjarper- gjarpinj, gjarperinj; gisht - gishta, gishterinj; nga keto dy trajta, te parat kane marre njè perhap­ je me te rnadhe . § 22. Emrat mashkullore qe dalin me fundoret -all, -éll, -iell, -yell, -ili, -ull, zakonisht e formojné trajten e shumesit duke nderruar bashketingelloren -ll ne -i :

�

papagall- papagaj, portokall- p (por: hall - halle, «barke e vogèl», shall - shalle, tella/1- tella/le) ; del! - dej, kercell- kercej; -...� dierr=-azej, qiell- qiej (por : mie - ·shumes i llojit) ; findye/1- fendyej, fyell- fyej)j kermill- kermij, thenf[ii[- thengjij (por: bandill- bandi/le, mi/l- mille); .(!ku/1- akuj, artikull- artikuj, avull - avuj, brumbu/1- bru­ mbuj, fashikuTr� fashikuj, gargull- garguj, grumbull- grumbuj, ma/l- mallra, sandali- sandalla

�

.1) Varianti femeror i ketij emri: portokalle- portokallja, qe perdoret gjeresisht krahas variantit mashku11or, e ka shumesin pa mbarese: portokal/e-t.

29

i dhull

- idhuj, ishu/1 - ishuj, kungull - kunguj, matrikull - matrikuj.,. oraku/1 - orakuj, popull - popuj, qefull - qefuj, shekull - shekuj, shembull - shembuj, shpargull - shparguj, tingu/1 - tinguj etj . Emri mashkull ne shumés bén meshkuj (dhe jo mashkuj). Per keta emra, né gjuhen e folur e né gjuhen e shkruar n deshen heré-here edhe disa trajta shumési qe nuk jané ne pajtim me rre­ gullen e mésipérme dhe nuk duhen perdorur, p.sh. : mangalle, mangej, p ortokalla, shalla ose shaje, deje, kercelle, kerminj, thengjinj etj.

.....,

§ 23. Disa emra mashkullore qé dalin me . -Il, ashtu si emrat e trajtuar ne paragrafin me sipér, e formojné trajten e shum esit duke kthyer -11-né fundore ne -i e duke marre njekohésisht edhe mbaresen e temes : -e ose duke pésuar edhe ndonje ndérrim tingullor ne zanoret bakall - bakej (por edhe bakaj), çakall - çakej (por edhe çakaj). ha mali - hamej (por edhe hamaj) ; za/1 - zaje, fil! - fije, pyll - pyje, yll - yje (por dhe yj) ; � huall - hoje, shuall - shoje, truall - troje. Trajtat bakenj, çakenj, hamenj nuk jane né pajtim me normen e sotme letrare dhe nuk duhen pérclorur .

§ 24. Emrat qé dalin me bashketingelloret -k ose -g, e formojne trajten e shumesit ne menyra tè ndryshme. Disa nderrojne bashketi­ ngelloren fundore -k né -q ose -g ne -gj, p. sh. : armik - armiq, bujk - bujq, fi}5 - f!:!l_; krushk - krushq, ujk - ujq, murg - m urgJ:, zog - zogj etj . Nje numer emrash te tjere, perveç ndérrimit te -k-se ose -g-se fundore pérkatesisht ne -q e -gj, marrin edhe mbaresen -e: bark - barqe, bisk - bisqe, bllok - blloqe, brisk - brisqe, çark - çarqe, çek - çeqe, disk - disqe, dushk - dushqe, hark - harqe, park - parqe, qark - qarqe, rrezik - rreziqe, shkak - shkaqe etj. �

�

Shenim. l. Emrat breg, shteg, lak e formojne shumesin ne menyren e mesiper­ me, duke nderruar njekohesisht edhe zanoren e rrenjes : brigje, shtigje,

Ill

Sbenim. 2. Emrat me -ak, -ek, -ik, -ok, -uk, siç eshte shpjeguar ne .§ 5, e for­ mojnè shumesin me mbaresen -e dhe nuk duhen ngaterruar me emrat me -k, te permendur ne paragrafin e mesiperm, te cilet me perjashtim tè armik, çi/lig e rrezik, jane njerrokesh .

30

�

'/:'ai�

burg çiflig - çifligje, deng je.�, leng - lengje, pirg - pirgje, plug � plugje, prag - pragje, s e lg - shelgje, treg ........____ - tregje, trung - trungje etj. .� .

.

§ 25. Té gjith�t qe kané prapashtesén -llek, e formojné trajten e shumesit duke ndèrruar -k-nè ne -q e duke marrè edbe mba­ resèn -e : buda/lalleqe, çilimilleqe, matrapazlleqe, pazarlleqe etj . Trajtat buda/la/leke, pazar/leke etj. te kètyre emrave nuk jane ne pajtim me n ormen e sotme dhe nuk duhen pèrdorur.

§ 26. Nje numer emrash dyrrokésh, kryesisht me burim nga turqishtja dhe qe mbarojne me -ak, -ek, -ik, -uk, e formojnè shumesin me mbaresen -e : oxhake�· byreke, dyfeke, fishekè, hendekè; jasteke; furike, ibrike; "iii!uke etj. Per disa prej tyre ndeshet ne gjuhen e folur e ne gjuhen e shkruar ed be nje trajte tjeter shumèsi : oxhaqe, byreqe, hendeqe, jasteqe etj., por trajta e pare me mbaresèn -e po pergjithèsohet gjithnje e mé shumé dhe duhet parapèlqyeri > .

�

�

�

�

lfi..

§ 27. Emrat met , kilome centime milime etj . (d. m . th. te gjitha emértimet e pérbéra qe kanè fjalen meter si gjymtyrè te dyte), si edhe emrat filtèr, litèr e tub e formojné shumesin me mbaresèn -a :

metra, kilometra, centimetra, J!!J!Jme tr�L-..f]lJJ:a..-lil!:.!!, tuba etj. Tr tro, kilometro, centimetro,- milimetro, filtro, tubo etj., nuk jane normative.

�

§ 28. Emri vit ka dy trajta shumesi : vjet dhe vite. Né gjubèn e sotme letrare trajta vjet perdoret zak onisht kur l) Pèr analogji me tipin e mesiperm, edhe disa emra te tJere, qe nuk j ane me burim nga turqisht]a, si dialog, monolog, gra/ik, historik, stomak, ndeshen ndonjehere ne shumes ne trajtat dialogje, monologje, grafiqe, historiqe, sto­ maqe. Keto trajta nuk jane te rregullta dhe nuk duhen perdorur. Trajta norma­ tive e shumesit te ketyre emrave formohet me mbaresen -e: dialoge, monologe, gl'.!lfiki, hiJ.t.o.!f!:.i, stomakè etj . .....5; � �

_

31

�

eshtè e shoqèruar' me ndonjè numèror ose me ndonjè fjalé qè tregon sasi, p.sh. : pese vjet, tridhjete vjet, shume vjet, pak vjet, sa vjet ? etj. Trajta vite pèrdoret ne tè gjitha rastet e tjera, p. sh. : keto vite, vitet e para, vite te paharruara, vitet e shkol/es etj .

Siç shihet edhe nga shembujt e mèsipérm, emrat e prejardhur, te formuar me anè prapashtesash me e fundore, marrin né shumes mba­ resen a

§ 29. Emri flamur ka dy trajta shumesi sipas vendi t tè theksit : kur theksohet ne rrokjen e parè : fldmur, shumesi éshtè f/rjmuj ; kur theksohet né rrokjen e dyte : flamùr, shumèsi eshte flamùre Emri rreth-i ka dy trajta shumèsi sipas kuptimit me tè cilin pèrdoret : rreth - rrathe (si figure gjeometrike ose si njé send konkret) dhe rreth - rrethe (njèsi e ndarjes administrative);

�

-

.

b) Ojithe emrat qé dalin me -el, -er� -ez, -nll, -ur, me nje fjalé, jithe emrat femèrore qe dalin me teme me bashkètingèllore : goge/ - gog/a, pupe/ - pupla, vegél - vegla, etj . ; femer - femra, koder - kodra, leter - /etra, lunder - lundra, th.eter - kthetra, thuper - thupra etj . ; shikez - fshikeza, lidhez - lidhèza, mollez - mol/eza etj. ; �umbull - kumbulla, nofu/1 - nofulla, petull - petulla, shpatull 'Patu/la, tjegull - tjegulla etj. ; 1utur - flutura, gjepura-t.

j

§ 32. E kane shumèsin njesoj si njejesi n : a) nje pjese e emrave femèrore q e dalin me -e te patheksuar

Neç atyre qe marrin mbaresen -a) :

SHUMESI I EMRAVE FEMERORE § 30. Shumèsi i emrave femèrore paraqitet me i ,thjeshtè se shu­ mesi i emrave mashkullorè. Emrat femèrorè marrin né shumès mba­ resèn -a (tuf-a, kumbu/1-a) ose e kanè shumèsin njèsoj si njèjèsin (lule, lope etj.). Disa emra né trajt�n e shumèsit pèsojnè ndèrrime tè tingujve tè temès : dore - duar, grua - gra, nate - net etj. Kèta emra janè tè paktè. § 31. E formojnè shumèsin me mbaresèn -a : a) Shumica e emrave femèrorè q è dalin mè e p.sh. : arke - arka, barke - barka, baze - baza, bishe - bisha, blegeri­ me - blegerima, derrase - derrasa, dhurate - dhurata, egersire ­ - egersira, erresire - erresira, fushe - fusha, hekurudhe - hekur­ udha, l> kazme - kazma, /opate - lopata, mbeturine - mbeturina, mbu­ roje - mburoja, mushke - mushka, ndalese - ndalesa, nene - nena, teprice - teprica, tufe - tufa, vetetime - vetetima, zhurme - zhurma etj . 2> . -

1\

,

-e,

��;

b) tè gjithè emrat qè dalin mè -a -o tè patheksuar :

-a. -e,

-i,

-o,

-u tè theksuar ose me

kala-te, shaka-te, para-te etj. ; dysheme-te, epope-té, re-te, rrufe-te, /ajthi-te, liri-teJ.!t!J:pi- te. ushtri-te etj. ; bordero-te, byro-te etj. ; dru-te,· anije-t, dele-t, faqe-t, nuse-t etj. ; depo-t, pako-t, pallto-t, torno-t, triko-t etj. l >

l : etj . ; dhi-te,

Shenim. Per disa nga emrat e tipave t e mesiperm, per qellime te caktuara stilistike-shprebese ose per te shprehur ngjyrime te veçanta kuptimore, perdore t ne gjuhen letrare edhe shumesi me -ra : çudira, gostira, hordhira, kuslra. marrèzira,

mreku/lira, tepsira, idera; be/ara, shakara, kohèra etj 2) , Ne raste te tjera shumesi

me -ra nuk duhet perdorur.

Nuk duhe t perdorur gjithashtu as shumesi me -a i emrave

te theksuar, si : qershia, shtèpia, tepsia etj.

l) Por udhè- udhè-t. 2) Me fare pak perjashtime (biete, lope, kafshè, shtazè), emrat femerore qe she­

l) Mbiemri e madhe e

32

3-54

nojne qenie te gjalla, e formojne shumesin me rribaresen -a.

�

brinje, dite, ene, kafshe, kofshe, /ope, luge, molle, p/age, rruge, · udhe etj . ;

ka shumesin tè mèdha (dhe jo tè mèdhaj 2) Shih ed!he

babain budallain vèllain xhaxhain etj.

»

»

))

§ 44. Kallèzorja e shquar e emrave te lakimit te dytè qè mbaroj• ne me -a,

-e,

o se -i te theksuar, formohet me mbaresèn -un e jo me -ne,

l Cb po kèshtu e èjne kallezoren e shquar edhe emrat e pèrveçèm tè lakimit te pare qè mbarojne me -a tè theksuar: dhe j o Hamzanè Hamzain » )) /san è Isain » » Rizanè Rizain » >> Thomain etj. Thomanè

§ 42. Emrat qè mbarojne me grupin zanor -ua (tipi ftua - /toi), ne rasen kallezore te shquaL.mUn..d.-te pèrdoren nè dy forma : ose /tuan » kruan kroin » perroin » thoin etj. Clldl1etlr-para:p!ltqyerre-pmrat;;-si-niie tè per ha pura ne Numri

E. Gj. D h. K. Rr.

40

E. Gj. D h. K. Rr.

Trajta e shquar

Trajta e pashquar

(i, e)

(i, e)

(njè) shok (nje) shok-u (nje) shok-u (njé} shok (njé} shok-u (nje) dhe (nje)•dhe-u 1 (njè).dhe-u (11jè) dhe (njè) dhe-u

shok-u (i, e) shoku-t shoku-t shok-un shoku-t

�

(i, e)

\

))

))

))

))

barine .

»

))

njerine etj.

vane

»

atdhenè dhene

))

»

arinè

))

hanxhine

• Po keshtu edhe emrat e perveçem qè mbarojnè njèsoj si te sipèrmit: ""

Aliun Dhermiun

Rasa

))

))

Bedriun

njejes

))

))

�n

§ 43 . LAKIMI I DYTE

kanè

dhe j o

)

dhe jo

Skènderbenè

))

))

Aline

))

))

Dhermine

)) ))

))

))

m è-

Bedrine Ganine

etj.

Trajtat me mbaresèn -ne perdoren ne frazeologjizma si :

mori

dhene (jo dheun) ; l ben hesapet pa hanxhine (jo hanxlziun) etj.

dhe-u dheu-t dhèU-t -

4J

§

45.

LAKIMI

I

§ 46. Emrat qè dalin me -e tè patheksuar, si \dele, fitore,]JJfé etj, ruajnè atè nè gjinore, dhanore e rrjedhore t6 p ra duhet :

TRETE1 >

e

�

Numri nìejes

1

Rasa

l

E. Gj . D h.

l

(i, e)

K.

Rr. E.

Gj.

(i, e)

D h. K.

Rr.

--

E. Gj D h. .

�t/if.S

�

K. Rr.

E. Gj. Dh.

,,

\

K. Rr.

\

(i, e)

l

.

Trajta e shquar fush-a (i, e) fushe-s fushe_-s fushe-n fushe-s

(i, e)

(i, e)

(i, e)

--

l

(njé) fushe (njii) fush-e (nje) fush-e (nje) fushe (njé) fush-e (nje) dele (nje (nje) (nje) e e (nje) dele-je

)) ))

l

Trajta e pashquar

(nje) (nje) (njé) (njé) (njé)

liri liri-e liri-e liri liri-e

del-ja dele-s dele-s dele-n dele-s anij-a anije-s anije-s anije-n anije-s liri-a

(i, e) liri-se

liri-sé liri-né liri-sé

mashkullore s i axhi, dajé etj . l ) Ne kete lakim perfshiben ed be disa emra § 2).

42

(i, e) (njé )) ))

)) )) )) ))

» ))

dhe

))

))

))

))

))

))

))

))

ann

mt -j�

))

))

jo

delje fitorje lu/ishtje mesuesje qytetarje studentje etj.

))

»

)) ))

))

si : anije, ardhje, familfe:-tl!V'tZJe-­

� nè gjinore, dhanore e rr]èahore tè pashquar marrin mbaresèn �- anif.;:J!, . çéshtJ!;j_e� f�m!!J!je, levizje-1§., prandaj ata shkruhen _

e dy -Je nJera pas tj etres._____________ , -- Ne v:end--t!"ketyr e formave tè drejta vihet re se herè-herè pèrdo­ ren gabimisht forma pa m barese, p.sh. : kapiteni i njé anije; rendesia e kesaj çeshtje,· prej njé familje fsha­ tàre etj., kurse duhet : kapiteni i nje anijeje,· rèndèsia e kesaj çeshtjeje; prej nje familjeje /sh.atare. § 48. LAKIMI I KATERT Numri njejes Rasa E. Gj . D h. K. Rr. E. Gj . Dh.

K. Rr.

Trajta e pashquar

(i, e)

(i, e)

Trajta e shquar

(njè) (njè) (nje) (njè) (njeJ

te ftohte l te ftoht-i te ftoht-i te ftohte re ;toht-i

(njè) (njè) (njè) (nje) (njè)

te ecur te ecur-i te ecur-i te ecur tè ecur-i

\

(i, e)

te ftohte-t te ftohti-t te ftohti-t te ftohte-t

� (i, e)

te ecur-it tè ecuri-t te ecuri-t te ecur-it te ecuri-t

--

43

Si emri lisa lakohen edhe té gjithe emrat mashkulloré qe e bej­ né shumésin me -a, p.sh. : dema, gjemba, plepa, plumba, qilima, tela etj.

dallohet Siç shihet nga pasqyra e mésipérme, lakimi i katert té cilat nga i pari vetém né eméroren e ne kallézoren e shquar, né at e ke­ lakimi i katert ka mbaresat -t ose -it. Né rasat e tjera mbares tyre lakimeve jané té njéjt a.

LAKIMI I EMR AVE

§

NE

NUMRIN

E. Gj . Dh.

SHUMES

E. Gj. D h. K. Rr.

44

'\ -

�

(c� (i, e) (c al /is.a_- ve 1 (ca) lisa-ve ,, (ca) lisa (ca) /isa-sh

-ve -ve

-sh

(i,

é

1 �

(i, e l

mm� t male- ve male-ve matt:-1 male-ve

�

E. Gj. D h. K. Rr.

(i, e)

\

r

'

�

(ca) fshatare !l . (ca) fshatare-ve (ca) fshatare-ve \ (ca) fshatare (ca) fshatare-sh ·

\

(i, e

!

shatare-t fshatare-ve fshatare-ve fshtatarè-t fshatare-ve

Si emri fshatare lakohen edhe té gjithé emrat mashkulloré qé e formojn é shumésin me -e, p.sh. : anetare, hambare, aeroplane. parti­ zanè, intelektuale, ku� dokto"ie, motore, berbere, of.!..cere, luftè­ tarè, shqjp_tare, peshqire, zinxhirè, shokè, gurè etj.

Trajta e shquar Mbaresa

lisa-t lisa-ve lisa-ve lisa-t lisa-ve

.

Si emri male lakohen edhe te gjithé emrat mashkulloré qé e béjné shumésin me -e, p. sh. : fise, brigje, shtigje, ledhe, hotele� zabele, kanale, mendime, perparime, punime, vendime, kombe, kende, vende, gjokse, boshte, kopshte, truste, poste, fronte, vargje, harqe, parqe etj.

EMRA MASHKULL OR�

Mbaresa

(ca) male-ve (ca) male (ca) male-sh

K.

in ne numrin résisht nga g i inia ose nga tipi i lakimit té cilit i pérkas te temés baze né hen. njéjes. Traj tat rasore te n umrit shumés formo perkaté­ sat sé emérores sé pashquar shumés, sé ciles i shtohen mbare sit mund té se, p. sh. : lis - lisa, /isave, lisash etj., pra, trajtat e shumé (lis-a), dhe kene dy mbaresa : mbaresen qé tregon numrin, p.sh. : -a ). lisa-sh e, mbaresén qé tregon rasén, p.sh. : -ve, -sh (lisa-v trajté te Ashtu si né njéjés , edhe né shumés emrat lakohen né pashquar e né trajté te shquar. numrin Mé poshté po japim disa pasqyra la�imi té emrave né shumes.

Trajta e pashquar

a) male

Rr.

, p ava­ 49. Té gjithé emrat né numrin shumés lakohen njélloj

Rasa

r �

(i, e) (ca) male-ve

l

-t -ve

l

·E .

Gj. D h. K. Rr.

l

,,

(ca) arinj (i, e), (ca) arinj-ve (ca) arinj-ve (ca) arinj (ca) arinj-sh

Il

•

•

••

arznJ-te (i, e}l arinj- ve 1 arinj-ve arinj-te arinj- ve

-ve

-t -ve

l

45

ose me theks mbi rrokjen e fundit, qe ne shumesin e pashquar dalin me nje nga bashketingelloret -gj, -q, -j, p.�h. : zogj, fiq, miq, pleq, bij, çakej, papagaj etj. E. Gj. D h. K. Rr.

�

,-.

(i, e 1

. (ca) peshq peshq-ve (ca) (ca) peshq-ve (ca) peshq (ca) peshq-ish

(i, e)

peshq-it peshq-ve peshq-ve peshq-it peshq-ve

ore qe nè Sij emri peshq lakohen edhe te gjithe emrat mashkull . ujq, murgj krushq, bujq, : p.sh. , ingéllore shumés dalin me dy bashkét etj. E. Gj. D h. K. Rr.

(i, e)

(ca) (ca) (ca) (ca) (ca)

nxenes nxenes-ve nxenes-ve nxenes nxenes-ish

(i, e)

nxenes-it nxenes-ve nxenes-ve nxenes-it nxenes-ve

Si emri nxenes lakohen edhe té gjithé emrat mashkullorè qe ne eméroren e pashquar shumés dalin me -s, -z ose -r, p.sh. : mesues, punonjes, shites, njerez, mbreter etj.

EMRA E. Gj. D h. K. Rr. 4�

(ca) vajza (i, e) ft(ca) vajza-ve (ca) vajza-ve (ca) vajza ••(ca) vajza-sh

FEM:BROR� ajza-t

Si emri vajza lako hen edhe te gjith é emrat femerore qe e bejne shumesin me .:a, p. sh. : baza, bish a, fusha, lopata, toka, kumbulla,.. vetulla, dhelpra, kodra, motra, pupla, vegla etj. E. Gj . Db. K. Rr.

(ca) lule (ca) lule-ve (ca) Iute-ve (ca) Iute (ca) lule-sh

. (i, e)

luie-t lule-ve Iute-ve fu/e-t Iute- ve

(i, e)

Si emri fu/e lako hen te gjithe emrat feme rore qe dalin me -e ose -o te patheksuar, p.sh . : de/e, faqe, mac e, lagje, anije, lutje, etj. : depo, pako, radio, torno etj. E. Gj. Dh. K. Rr.

l Aa) shtep i

. -

,.

\f

(ca) shtepive (ca) shtep i (ca) shtepi-sh ,1

l

J

�·1.

l

shtepi-te shtepi-1•e shtepi-te shtepi-ve

nore te

-

-

�- ore qe- da11n.. . me

. .. S 1 emr1 sh tepl' l a kohen edh e te- gjtt he emrat fìemer

.

za-

theksuar (-a, -e, - e , -i, -o, -a), p.sb . : kala, para , shaka etj. ; be, ide, re, rrufe etj. ; bukuri, ci/esi, dituri, liri etj. ; gje; byro, tablo etj ; dru.

Shenim. Ne rasen emerore, ne kall�zore e ne rrjedhore te trajtes se pashquatr emrat ne shumes mund te perdoren edhe te pashoqeruar nga fjala ca (qe ka lt u­ ptimin e shumesit te nyjes njè) ose nga ndonje fjale tjeter percaktuese, p.sh. : Ko· rabi dhe Tomori jane male te /arta ,· Shqip èria k a shume male; shumica e lumen]ve tè Shqiperlse burojnè prej malesh. Ne rasen gJinore e dhanore ata pèrdoren kurdo. here te shoqeruar nga fjalet ca, disa ose nga ndonje fjale tjeter percaktuese. p.sh. : (e) disa shokève, (i) kètyre /shatareve, (té) shumè nxenèsve, (e) dh]etè shtèpive etj . Kete kuptim ka fjala ca e vene ne kllapa gjate lakimit te pashquar.

47

Nga pasqyrat e lakimeve qe u parashtruan me siper, mund te vihet re lehte se : a) Mbaresat rasore te shumesit jane :

r

/1

J

per trajten e pashquar d l E. ' -ve Gj. Dh. -ve

J

rl

K.

Rr.

-

-sh, -ish

per trajten -t(e), -it -

ve

-ve

-t(e), -it

-ve

b) Emerorja dhe kallezoija e pashquar nuk kane ndonje mba­ rese rasore ; gjinorja e dhanorja per te dyja trajtat dhe rrjedhorja e shquar kane mbaresen -vel, ndersa rrjedhorja e pashquar ka mbaresen -sh ose -ish. c) E mrat qe ne shumes dalin ,me zanore te theksuar (kala, idg, shtepi), si edhe emrat njerrokesh -c;; me theks ne rrokjén �ndit qe dalin me nje bashketingellore (bij, desh, djem, ftonj, armiq, heronj etj . ) , ne emeroren e ne kallezoren e shquar shkruhen me -e fundore2 : kalate, idete, shtepite etj. ; bijte, deshte, djemte, fiqte, ftonjte etj. ; armiqte, heronjte etj .

�· Emrat qe nTshumes dalin me dy bashketingellore ose me -r, �s, -z, ne rrjedhoren e pashquar marrin mbaresen -ish, ndersa ne emeroren dhe ne kallezore n e shquar marrin mbaresen -it3> : bujq­ -ish, eter-ish, nxenes-ish, njerez-ish; bujq-it, eter-it, nxenes-it, njerez-it etJ.

1 ) Trajtat me -vet te gjinores, dhanores e rrjedhores se shquar, si djemvet, maievet nenavet etj . , kane dale nga norma e sotme gramatikore, ato nuk kryejne ndonje funksion te veçante dhe s'ka perse te perdoren. 2) Shih per kete «Drejtshkrimi i gjuhes shqipe» § 8 dh, e. 3) Shih per kete «Drejtshkrimi i gjuhes shqipe>> § 9 c.

48

DISA

VEREJTJE PER PERDORIMIN

E

TRAJTES

§ 50. Siç u pa edhe nga pasqyrat e lakimeve, emrat ne gjuhèn shqipe perdoren ne dy trajta : ne trajten e pashquar e ne trajten e shquar.

Emri nè traj tèn e pashquar tregon sende, frymorè etj. nè pèr­ gj thesi ne menyre te pacaktuar, p.sh. : Ne brigade erdhi nje pune­ tor i ri; Ne hekurudhe ka mllnetare nga gjithe vendi; Liria fito­ het ne lufte etj .· Emri nè trajtèn e shquar tregon· sende, frymorè etj. te caktuar, tè nj ohur, p.sh. : Punetori i ri i brigades ndjek sbkollen e mesme,· Populli e do osh­ trine e tij ; «0 malet e Shqiperise dhe ju o lisat e gjate h> § 51. Emrat e lakimit tè trete, tè pergjithshem ose té pèrveçèm, qè dalin me -o tè patheksuar, e formojne trajten e shquar me mbare­ sèn -jal , p.sh. : çimentoja, depoja, pianoja, radioja, tifoja, xhiroja etj . ; Gaqoja, Koçoja, Kongoja, Osloja, Vitoja etj . (trajtat me -ua, si : çimen­ 'tua, depua, tifua, Gaqua, Koçua etj . , nuk jane me normative dhe s'duhen perdorur nè gjuhen letrare). Kes h tu duhet thene : çimentoja demtohet nga lageshtia; u ndertua depoja e drithit.: radioja dhe te/evi­ zori buçasin ne çdo fshat; tifoja e shpendeve shkaktohet nga . o . ; xbiroja e ketij viti do te rritet . . . etj. ; erdhi Gaqoja; Koçoja shkoi vullnetar; Kongoja eshte nje nga lumenjte me te medhenj te bo tes; nga Osloja njoftohet se. . . etj . Ne te folur dhe n èper shkrime tè ndryshme vihet re here-herè se per emrat e tipi t tè mèsipèrm ne vend te trajtes se shquar pèrdoret e pashquara, p.sh. : çimento demtohet nga lageshtia; u ndertua depo e drithit; tifo e shpendeve shkaktohet nga . . . ; nga Osio njoftohet se . . . etj . Keto perdorime janè n e k undèrshtim m e normat gra matikore dhe nuk duhen lej uar ne gjuhèn letrare.

l) Shìh «Drejtshkrìmi i gjuhes shqipe» § 25 4-54

c.

49

NDERRIMI I GJINISE SE DISA EMRAVE MASHKULLORE NE NUMRIN SHIJMES § 52. Disa emra qe ne njejes jane mashk ull ore, ne numri n shumes kerkojne qe mbiemrat percaktues te tyre te vihen ne trajten e gji nise femerore. K eta jane : a) emrat qe e formojne shumesin me mbaresen -e, p.sh . ; aparate elek tronike, artet e bukura, keto aspekte, dete te thella, drejtimet kryesore, gaze te djegshme, grupe te veçanta, indet lidhese, kanale ujitese, katunde malore, kurse dymujore, kujtimet e mia, keto laime s'me duken te besueshme, lloje te reja, male te /arta, materiale te tjera, m;nerale te dobishme, mendime te vlefshme, te gjitha organet shteterore, pallate shumekateshe, persoòazhe pozitive, piane pesevje­ çare, probl( me ekonomike, te gjitha prodhimet bujqesore, keto proce­ se jane te mekanizuara, qytetet e medha, ritme te shpejta, sende te gjetura, sulme te befasishme, Sbtetet e shkuara te Amerikes, tanke te renda, g]imnastikore, vende. tipare themelore, tte gime humoristike, us 1 liridashese, keto vendi mejane te drejta, veprime luftarake, vite te zjarrta, zakonet i kane te aferta etj . etj . ( dhe jo : aparate elektronike, keta aspekte, male te !arte, dete te thelle, qytete te medhenj etj.) ; b) emrat q e e formojne shumesin me mbaresen -ra , p.sh. : barera te keqija, djathera te mira, drithera te sivjetme, fshatra te elektrifikuara, leshra te dredhura, mallra te jash tme, mishra te pje­ kura, plehra organike, shira te rrembyera, ujera nentokesore etj . ( dhe jo : barera te keqij, djathera te mire, dritherat e sivjetme etj.) .

\

shum esi n me mba resat -a ose -e. Ky perd orim i gabu ar e ka burimin tek analogjia me emra t feme rore qe dal ì n ne shu mes gjith ashtu mè -a ose mè -e. Keshtu, nuk eshte e drejte te shkru het e te thuh et : bedenat e gurta, filma te xhiruara, gisht a tè forta dhe te shka­ theta, me shènimin e dy go/ave tè tjera, keto jane krimba tè ho/la, specat e mbushura, stolat e gjata, shirita te zeza, tela tè holla, tuba te gjera� midis vagon ave te buku ra etj . (duh ej : beden at e gurte, filmat e xhiruar, tela te holle etj .) ; ose : fakto rèt kryesore, floke te qethura, kèto dy pervjetore, rrathe te medha, keto rezervuare, rezervuare artifi ciale, thasèt e tyre te renda etj. (duhe j : fakto_ret kryesore, floke te qethu r, keta dy pervjetore, rrathe _ te medhenj etj .).

Shenim. Te mos ngaterrohet kjo kategori me emrat qe ne emeroren e pashquar te njejesit dalin me -r dhe e formojne shumesin me mbaresen - a ; mbiemrat qe i percaktojne keta emra, perdoren ne trajten e gj10ise mashkullore : emra ilire, he­ kura te ndryshkur, libra te vjeter, mbiemra te nyjshem; metra katrore, pjepra embi/, regjistra themdtare, urdhra te prere etj. (dhe jo : emra ilire,

.s

\

hkura, libra te vjetra etj.).

te

hekura te ndry­

§ 53. Te gjithe tipat e tjere te emrave mashkullore qe nuk per­ fshihen ne pikat a e b te paragrafit te mesiperm, kerkojne qe mbiemrat e peremrat qe i percaktojne, te vihen ne trajten e gjinise mashkullot€. Pra, eshte i gabuar perdorim i ne gjinine femerore i mbiemrave e i peremrave qe percaktojne emrat mashkullore, te cilet e formojne 50

5J

n.

N U M E R O, R l

§ 54. Nga numerorèt, vetem treftri dallohen sipas gjinise sé emrit me te cilin perdoren. Numerori tre perdoret me emra te gjinise mashkullore, p.sh. : tre djem, tre kalema, tre leke etj. ; po keshtu perdoren edhe numeroret e perbere qe kane si gjymtyré te fundit numerorin tre. : njezet e tre vullnetare, pesedhjete e tre nxenes, nentedhjete e tre vjet etj . Numerori tri perdoret me emra te gjinisè femèrore, p.sh. : tri vajza, tri pena, tri fletore, tri pjese, tri cope etj . ; po kèshtu pérdoren edhe num éroret e pérbere qé kane si gjymtyre te fundit numérorin tri : njezet e tri pjese, dyzet e tri vullnetare, pesedhjete e tri nxénese, nentedhjeté e tri dite etj . Ky dallim gjinie ruhet edhe kur numerori treftri pèrdoret pa emrin perkates, n é raste tè ti lla si : Sa shoke ishin ?

Tre.

Sa fletore bleve ?

t.

52

PEREMRI VETOR

veta I )) II )) III

njejes une

shumes

ti ai, ajo

ju ata, ato

ne

Né tè tria vetat pèremrat kané numèr njèjè s dhe shumés1 por vetim né vetén e treté ata dallo hen edhe sipas gjinisé : mash k.

ai, ata.

fem.

ajo, ato.

Pèremrat veto re lakoh en sipas pasqy n5s sé mepo shtme :

LAK IM I

I

PER EMRA VE

VETO RE

Veta e parè dhe e dyte Rasa

E. Gj . D h. K. Rr .

\

P E R E M R l

§ 55. Peremrat vetoré janè :

Tri.

Ne sa pjese e ndave ? Né tri.

Hl

Veta e pare Njéjès

Shumès

Veta e dyté Njéjès

Shumés

Veta e trete Numri njejés Rasa

E. Gj . D h. K.

Rr.

m

ai i (e) a t U atij, i ate, e a tU

l

f

ajo i (e) asaj asaf, i ate, e asaj

l

l

Numri

shumés

m

ata i (e) atyre atyre, u ata, i atyre

l

l

f

ato i (e) atyre atyre u � ato, 1 atyre ---- ---

· - --

VEREJTJE RRETH DlSA PERDORIMEVE TE GABUAR A TE PEREM RAVE VETORE

\l

\ 1 l

l ) Peremrat vetere ne rasat dhanore dhe kalH�zore kane nje trajte te plote dhe nje trajte te shkurter : mua, me; juve, ju; atij, i etj . Trajtat e shkurtra jane k urdohere te patheksuara dhe shérbejne si kundrina té drejta ose té zhdrejta, d . m.th. u pergj igjen pyetjeve ke ?, ci/in?, k ujt ?, cilit ? me pa (ke ?) ; e gjeta (ke ? çfare ?) ; i Iute m ( k ujt ?), u trego va (kujt?) etj . 2) Peremrar ve �ore te vetes se pare e te dyte n u k perd oren ne rasen gjinore. 3) Per veten e pare e te dyte trajtat e shkurtra te rasave dhanore e kallezore , jane te njellojta : me, na, te, ju. Rasa e tyre m und té per­ caktohet vetem me ane te pyetjeve : Me kujtohet (Kujt ? Mua - rasa dhanore) ; Me pa (Ke ? Mua - rasa kallézore) ; Na kenaqi me ato fjale (Ke? Ne - rasa kallezore) ; Na kenaqi shpirtin me ato fjale (Kujt ? Neve - rasa dhanore). -

-

-

-

§ 56.

Ne gj uhén e folur e ne gjuhen e shkruar vi hen re disa ga­ bime lidhur me pérdori min e trajtave rasore te peremrave vetoré qé u paraqiten ne pasqyrén e lakimit ne paragrafi n e mesiperm . Mé te shpeshta jane rastet e perdorim it te trajtave neve, juve ne vend te ne, ju, d.m. th. perdoret gabimisht trajta e rases dhanore ne vend te trajtes se rases emerore ose te rases kallezore. Ja disa shembuj me perd orime te gabuara te trajtave neve e juve: Po ta nderpresim neve punen . . . ; Ti e mban mend me se loznim neve kur ishim te vegjel ; Neve i kemi te gjitha kushtet per . . . ; Me mje­ tet qe kemi neve . . . ; Kush e ka pastruar oborrin ? - Neve; etj . ; Juve na keni bere nje sherbim te madh; Po juve, a keni qene ne hekurudhe ?; Si shkolla, si juvejeni te rinj etj . ; Neve na ka gezuar pa mase lajmi qe . . . ; Organizata na ngarkoi neve me nje detyre te rendesishme; Juve, sigurisht, ju ka marre urta; Po kush do t'ju shpetoje juve ne mes te oqeanit ? etj. Te te gjithé shembuj t e mesiperm trajtat neve e juve jane perdorur gabi misbt ne vend te trajtave ne e ju. Per te sh mangur kete gabim duhen pasur parasysh rregullat e m eposhtme : Trajtat ne, ju, k u r perdoren p a parafjale, mund t e s herbejne si kryefjale (dhe atehere i pergj igjen pyetjes kush ?), o se si kundriné e drejte (dhe atehere i pergji gjen pyetjes ke?). P . sh. : Ne do te nisemi so t (Kush ? Ne) ; Te na kujtosh edhe ne (Ké ? - Ne) ; Ju keni bere nje pune shume te dobishme (Kus h ? - Ju) ; Po ju pres ju, shoku Agim (Ke ? - Ju) et j . -

Trajtat n e e j u m un d t e perdoren edhe m e parafjale :

a) me parafjalet te(k) e nga, qe kerkojne rasen emerore, p.sh. :

te ne, nga ju etj . ; b) me parafjalét me, per, pa, mbi, nen, nder etj . ; qe kerkoj ne kallezore, p . sh. : me ne, nder ne, per ne, pa ju, per ju, me ju etj. Trajtat e rases dhanore neve, juve shérb.e ine kurdohere si kundri-......._ per�Jlg n . Ar=?-' . �

������j���� �-

\ 54

;,� .r��;Lr"'" ·-

ato jane trajta te rasés dhanore dhe rasa dhanore·perdoret pa parafjale. Pérdo.rimki g&uar i trajtave ne�é vend te ne, ju vihet féi"a emérore--e--K allézore, p.sh. : nga neve, ses as parafjal éve e e mbi juve, pa neve, per juve etj. neve, me juve, te nga juve, te neve, né vend té trajtave neve, }uve, mésipérm Te té gjithé shembuj t e qé jane trajta té rasés dhanore (shih pasqyrén e lakimit), duhej te ishin trajtat ne, ju té rasés emérore e kallézore, sepse pas parafjaléve nga e te pérdoret kurdoheré rasa emérore, ndérsa pas parafjaléve me, mbi, pa, per pérdoret kurdoheré rasa kallézore.

�

§ 57. Pérveç pérdorim it té gabuar té trajtave neve, juve né vend te ne, ju vihet re, ndonése mé' rrallé, edhe gabimi i pérkundért, d.m.th. perdorimi i trajtave ne, ju té rasés emérore e kallézore né vend té traj­ tave neve, }uve tè rasés dhanore. Ja disa shembuj té kétyre pérdorimeve té gabuara : Ky lajm na u komunikua edhe ne; Ne na vjen keq qe. . ; Ne na duhet te mendohemi thelle per keto probleme; Kur na u dha flamuri, ne na dukej sikur . . . ; Kjo pershtypje na krijohet edlze ne te moshuarve; Ju ju pelqen te kendoni kenge partizane; Po jua tregoj edhe ju ate qe mi .

ngjau etj. Te te gjithé shembujt e mésipérm foljet kérkojné kundrina te zhdrejta, prandaj péremrat vetore duhej té ishin pérdorur né trajtén e rasés dhanore neve, juve dhe jo né trajtén e emérores a té kaltézores (ne, ju). § 58. Pas parafjaleve nga e te(k)l > péremri, ashtu si emri, vihet ori vesh nga une (nga kush ?) ; kurdoheré né rasén emérore, p . s · erdhi tek une (te kush ?) ; sille tek une (te kush ?) etj. Vihet re heré-heré se pas kétyre parafjaléve né vend té trajtés une pérdoret gabimisht

a-

\

mua, p.sh. : Eja te mua! ; Neser, mblidhemi te mua ; Mos u largo nga mua! etj . Te té gjithé shembujt e mésipérm duhej pérdorur : tek une, nga un@. Pra : te une te mua gjithnjé asnjéheré nga une nga mua l) Trajta tek perdoret 7..akonisht perpara emrave e peremrave qe fìllojne

56

�

-- . -...-::::

me zan ore .

PEREMRA VE VETO RE. § 59. Gjaté Iakimit, ne rasen dhanore e né kallezore péremrat vetoré kané veç tirajtave té plota edhe trajta té shkurtra. Kéto trajta te shkurtra mund té paraqiten nè ményré té pérmbled hur né pasqyrat e méposht me : Veta e pare dhe

Rasa t

Dh. K.

e

dyte

Veta e parè

j

Njéjés mua, me mua, me

Veta e dytc

Shumés

� ne, na

.l

Njèjés ty, te ty, te

-

l

Shumes ju ve, ju ju, ju

Yeta e treté

Rasa

D h. K.

Numri njejés m atij, i ate, e

l

l

Numri shumés

f

asaj.

ate,

m

--�----

e

i

atyre, ata, i

l

f

- ---- -

u

atyre' ato, i

u

Nga pasqyrat e mésipérme shihet se né vetén e paré dhe té dyté trajtat e shkurtra janè tè njéj ta pér tè dyja rasat : me, na, te, ju per dhanoren e pér kallèzoren ; ne vetèn e treté trajtat e shkurtra jané tè njéjta per tè dyja gjinite, por trajta e shkurter e rasés dhanore éshtè e ndryshme nga trajta e shkurtèr e rasès kallèzore. Trajtat e shkurtra jané kurd oheré té patheksuara. Ato s aèr57

bejne per te· shprèhur kundrinen e drejte ose te · z hdrejte dhe doren vetem ose krahas trajtave té plota, P . s h . : - A me mban mend mua? - Nuk te mbaj mend. Mund te perdoren edhe dy trajta te shkurtra prané �jera-tjetres. Né keto raste e para eshte trajte e shkurter e rases dhanore (e vetes se pare, te dyté ose te trete, te njejesit ose te shumesit), ndersa e dyta eshte trajte e shkurter e rases kallezore (veta e trete e njejesit ose e shu­ mesit), d . m . th. trajtat e shkurtra te rases dhanore mund te bashkohen me trajtat e shkurtra e ose i te kallézores.

Pasqyra e trajtave te shkurtra te basbkuara

l

l

Trajta e kallezores

Trajta e dhanores

me (mua) te (ty)

i (atij, asaj) na (neve) ju (juve) u (atyre) me (mua) te (ty) i (atij, asa;i) na (neve) ju (juve) u (atyre)

+ + + + + + + +

+ + + +

e

(ate)

e

»

e

=

=

ato)

»

» » »

»

� .

l

ia na i jua - ua

=

=

Ma dha librin Ta dha librin la dha librin Na e dha librin Jua dha /ibrin Ua dha librin M'i dha librat T'i dha librat la dha librat N a i dha libra t Jua dha librat Ua dha librat

Nga kjo pasqyre shihet se : a) veH�m trajtat m'i, t'i shkruhen me apostrof; b) vetem traj tat na e, na i shkruhen ndaras ; 58

(atij) + e (ate) a dhashe librin shokut. ra< u (atyre) + e (ate) Ua dhashe librin shokeve.

�i

(atij) + i (ata, ato) dhashe librat shokut. , ua < u (atyre) + i (ata, ato) Ua dhashe librat shokeve.

'=fa

VEREJTJE RRETH DISA PERDORIMEVE TE GABUARA TE TRAJTA VE TE SHKURTRA TE PEREMRA VE VETORE § 60. Mjaft bere vi hen re perdorime te gabuara te trajtave te sbkurtra te peremrave. Keto gabime jane dy farèsh : ga bi me ne numer dhe gabime ne vete .

. Sh em b UJ

Trajta e bashkuar

- ma - ta - ia na e jua

»

e » e » e » i (ata, i » i » i » i » i »

l

9.. trajtat e bashkuara ia, ua mund te dalin ne dy menyra :

i� i

GA B I M E NE NUMER a) u tha atyre dhe jo i tha atyre dhe i jane trajta te shkurtra te rases dhanore te peremrave vetore te vetes se trete, por u eshte trajte e shumesit (atyre u), ndersa i trajte e njéjesit (atij, asaj i). Kur kundrina e zhdrejte eshte nje emér a nje peremer ne numrin shu mes, edhe trajta e shkurter e peremrit q e perserit kundri nen, duhet te jete ne numrin shurnes, d.m.th. u dhe jo i. Keshtu, t e t e gjithe shembujt e meposhtem : Nje kujdes i madh i kushtohet ketu metodave te reja ; Nje pjese e insta limeve nuk i pergjigjet kushteve teknike; Rruga dhe drita i ngjiten maleve; Ushtaret e vdekjes po i afroheshin mureve; Mallra qe i pergjigjen kerkesave te bleresve; Nuk i vuri veshin keshillave te mia; Rinia i ndryshoi pamjen ketyre kodrave; Per sa i perket masave qe Jane marre kunder thatesires etj . , trajta i eshte perdorur gabi m. Ne vend te saj duhej perdorur traj ta u e shumesit, sepse te gjitha kundri­ nat e zhdrejta jane ne numrin shumés : metodave, kushteve, maleve, mureve, kerkesa l'e, keshilla ve, ketyre kodrave, masave. Edhe kur kundrina sh prehet me dy a me shume emra te bashké­ re nd itur ne numrin njéjes, trajta e shkurtér duhet te vihet ne shumes, sepse· u pérgjigjet disa kundri nave, pra, u dhe jo i, p.sh. : U

.

59

Kujdes i veçante duhet t'u kt4shtohet ruajtjes, transportimit dbe perdorimit té lendéve helmuese (dhe jo t'i kushtohet) ; Pushteti popul/or u ka kushtuar rendesi te madhe arsimit dbe kultures ( dhe jo i ka . kush­ tuar) etj. b) ua dha atyre dhe jo ia dha atyre Edhe né kété rast kemi tè béjmé me tè njèjtin gabim : kur kun­ drina e zhdrejte eshté ne numrin shumes, duhet tè perdoret kurdo­ heré trajta ua e formuar nga u + e ose u + i dhe jo trajta ia, q e for­ mo het nga i + e ose i + i. Késhtu, te tè gjithe shembujt e méposhtém : Do t'ia them shoqeve ; per t'ia arritur ketyre qellimeve; Disa. pre} tyre zhdukeshin duke ia lene vendin te tjereve; Borgjezia barrén e gjithe shpenzimeve te luftes ia ngarkon punetoreve; Ai nuk ia perton puneve te ti/la; Shtypi ilegal ia. hoqi masken pscudopatrioteve balliste; Organizata e rinise, ia preu rrugen ketyre sjelljeve etj., trajta ia eshtè pérdorur gabim. Ne vend tè saj duhej pérdorur trajta ua, sepse kun­ drina e zbdrejté éshté ne nu mrin shumés, pra :

ua < u

(atyre) +

----

-----

e

(ate)

i (ata, ato)

ua dha librin shokeve ua dha librat shokeve c) na e dha fjalen dhe jo na i dha fjalen Te bashkimet na e dhe na i (shih pasqyrén né § 59 faqe 58 ), pjesa e parè na éshte trajta e shkurter e dhanores neve, pjesa e dytè éshté trajta e kallézores : e (ate), i (ata, ato). Kur kundrina e drejtè eshte ne numrin njejés, duhet pérdorur trajta na e, ndérsa kur eshtè né numrin shumés na i. Te shembulli N a e dha fjalen, kundrina e drej­ tè fjalen éshté né numrin njéjes, prandaj duhet perdorur trajta e shkurtèr e (ate) dhe j o i (ato). Herè-herè, nén ndikimin e ndonjè tè folmeje, perdoret gabimisht na i né vend tè na e. Ja disa shembuj tè tillé :

60

KHe

e dime edhe pa na i thene ti; N a i keni prishur mendjen fare me kete qe na treguat; Ate nuk na i zuri syri gjekund; Nuk na i kane fajin te tjeret etj. Te tè gjithé shembujt e mésipérm kundrinat e drejta kete, mendjen, ate, fajin jané né numri n njéjés, prandaj duhej pèrdorur trajta e shkurter e, pra na e dbe jo na i.

Permbledhje e gabimeve ne numer a) b) c)

u ua na e

dhe jo » » » �>

(u tha atyre) dha atyre librin (librat) e dha librin)

ia (ua na i (na

GABIME N E VETE dhashe )u ve �he jo u dhashe juve èshté trajtè e shkurtèr e vetès se dyte tè shumèsit pèr rasèn dhanore Uuve ju) ose kallèzore (ju ju), ndèrsa u eshtè trajtè e shkurtér e vetès se trete tè shumesit, per rasèn dhanore (atyre u). Herè-herè trajta u e vetés sé tretè pèrdoret gabimisht né vend tè trajtés ju tè vetés se dytè, p.sh. : Juve u kujtohet mire koha e aksioneve te para; U lutem te me regjistroni edhe mua vullnetar . . . ; Do t'u luteshim, shoku kryetar, qe me rastin e mbarimit te vitit . . . ; Une u kam pritur . . . ; Nuk do t'u harroj kurre etj. Te tè gj ithé shembujt e mésipérm duhej pèrdorur trajta e sbkur­ tèr ju qofté si kundriné e zhdrejtè (rasa dhanore), qoftè si kundriné e drejté (rasa kalh�zore), sepse kéto kundrina né tè gjitha rastet i pérkasin vetés sé dyté : Juve ju kujtohet . . . (Kujt? Juve, : u) ; Ju lutem te me regjistroni . . . (K ujt? Juve, ju) ; Uneju kam pritur . . . (Ké ? Ju, ju) etj . a)

Ju

ju

-

-

-

b) jua dhashe )u ve dhe jo ua dhashe }uve Edhe né keté rast kemi té béj mé me gabimi n qe u pèrshkrua mè sipér : kur kundrina e zhdrejté esh�e né veten e dyte (}u ve), ateheré 6t

duhet perdorur trajta e bashkuar jua (e formuar nga ju + e ose ju + i) dhe jo trajta ua (e formu�r nga u + e ose u + i). Ja disa shembuj ku trajta ua eshte perdorur gabim : Juve ua kane thene te gjitha; Materia/et qe na kerkoni, do t'ua dergojme brenda muajit; Shkaqet e kiisaj gjendjeje p o ua radhitim me

Pèrmbledh�e e gabimeve ne vete ju jua c) u ç) ua

poshte etj . Te keta shembuj kundrina e zhdrejte eshte ne veten e dyte, prandaj prane foljes duhcj perdorur trajta e bashkuar jua : Jua kane thene (Kujt? - Ju ve) ; Do t'jua diirgojmii (Kujt ? - Juve) etj . c) u dhashe atyre d h e jo ju dhashe atyre Me lart, ne piken a te ketij paragrafi , thame se trajta e vetes se trete u perdoret here-here gabimisht ne vend te trajtes se vetes se dyte ju, p.sh. u dhashe }uve per ju dhashejuve. Por vihet re edhe gabimi i perkundert : trajta e vetes se dyte ju perdoret nganjehere gabimisht ne vend te trajtes se vetes se trete u. Ja disa shembuj : Mii keshil/oi t'ju thosha edhe shokeve se . . . ; Ata fil/uan vete nga puna dhe ne nuk ju thame gje; A ta i mposhten me guxim viishtiresitii qe ju dolen gjate ndertimit te ures; Ju lumtii trima ve te mi! - thirri me giizim brigadieri; Disa prinder ju thone femijeve se . . . etj. Te te gjithe shembujt e mesiperm duhej perdorur trajta e shkur­ ter u, sepse kundrinat e zhdrejta te keta shembuj i perkasin vetes se trete. T'u thosha shokeve (Ku j t ? - A tyre, u) ; U lumte trimave te mi (Kujt ?

-

A tyre,

u)

2.

��sve ��y_u,;!· 62

u ua ju jua

jo » » »

(ju

dhashe }uve) dhashe }uve) (u dhashii atyre (ua dhashe atyre)

�jua

PEREMRI PRONOR

§ 61. Peremrat pronore mund te paraqiten ne kete pasqyre per m bledhese : Veta e pare Njejes m.

f.

im

ime

1 l

Shumes m.

f.

� @mia

yne jone tane tona

etj .

ç) ua dhashe atyre dhe jo jua dhashe atyre Edhe ne kete rast kemi te bejme me gabimin qe u pershkrua me siper : kur kundrina e zhdrejte e fjalise i perket vetes se trete, atehere duhet perdorur trajta e bashkuar ua, e formuar nga u (atyre) + e (atii) ose i (ata, ato), dhe j o trajta jua. Ja disa shembuj perdorimesh te gabuara : Per t'jua arritur qiil/imeve te tyre ata piirdorin te gjitha mjetet ; Duhet t'jua biijme te qarte nxeniisve rendesine e punes prodhuese etj. Te shembujt e mesiperm duhej perdorur trajta ua, sepse kundrina e zhdrejte i perket vetes se trete�,..t.)m arritu'!.:ffiillimeve (atyre, u) ;

dhe » » »

a) b)

l l l

Veta e �yte Njejes m.

,_

f.

yt jote

juaj juaj

�

1 l

l

Shumes m.

f.

e tu e tua

l

l

l

Veta e trete Njej es m.

f.

i tij e tij i sa} e sa}

tua} tuaja i tyre e tyre

l l

Shumes m.

f.

j

e tzj e sa} e tyre

l

---====

Nga pasqyra e mesiperme shihet se peremrat pron ore, ashtu si v etoret, kane tri veta dhe perdoren ne njejes e ne shumes. Peremra t vetore kane edhe gjini. Trajta e gjinise mashkullore perdoret kur e mri qe percaktohet, eshte mashkullor, ndersa trajta e gjinise feme­ rore perdoret kur emri q e percaktohet eshte femeror, p.sh. : djali im, shoku yne, qendrimi yt, mendimi i tij, qendrimi i saj etj. ; vajza ime, shoqja jone, sjellja jote , skuadra e tij, vjersha e saj

etj.

63

Ne veten e trete njejes peremrat pronore kane trajta te veçanta qe varen j o vetem nga gjinia e emrit qe percaktojne l > , por edhe nga gjinia e «pronarit», d.m. th. e emrit a e peremrit q e shenon frymorin ose sendin te cilit i pérk.et diçka, p . sh. : Petriti me dha kalemin e tij. Vjollca me dha kalemin e saj. Populli yne eshte zot i vendit dhe i fate ve te tij. Bajamja lulezon e para nga pemet. Lulet e saj jane te bukura. Secili pergjigjet per punen e tij. Secila te ulet ne vendin e saj. Ne vetén e trete perveç peremrave te shenuar ne pasqyren e mesiperme, perdoret edhe péremri i (e, te) ve t, p.sh. : shoku i Yet, shoqja e vet, shoket e vet, shoqet e veta. Per perdori min e ketij per­ emri shih me poshte § 65 . Péremrat pron ore perdoren jo vetem si percaktoré te nje emn (libri im, fushat tona etj .), por edhe me vete . p . sh. : - I kujt eshte ky !iber ? - Imi. Ose : Ndermarrja jone ka me shume punetore se juaja. Shkolla juaj eshte me e re se jona. Ja pasqyra e trajtave te peremrave pronore kur perdoren mé vete : Veta e dyte

Veta e pare Njejes m

f.

imi imja te mite te miat

l

l

m. yni tanet

Shumes

Njejes

Shumes f. jona tonat

m.

l

yti

m. f. ----- f.------

jotja te tutè te tuat

l

juaji juaja tu;p- tu(}jat

-----

--

1 ) Siç shihet edhe nga keta shembuj , peremrat prouore te vetes se trete, kur per­ caktoj u e uje emer te gjinise mashkullore, kane nyjen i : Libri i tij, i saj; kur percak­ toj u e nje emer te gjinise femerore, kane uyjen e: fletorja e tij, e sa} etj. Tcajta­ Uletorja) e tija, e saja, q e perdoren uga ujebere per keta pron ore , kur ata pe r c aktojne uje emer femeror, nuk jane ne pajtim me uormen e sotme g ramatikore dhe duhen menjanuar nga gjuha letcare.' 64

Veta e trete Njejes m. i tiji e tija V t e tiJte ...... te tijat

f.

i saji . e saja l > te sajte te sajat

....,_

t

t

Shumes m

f.

.

i tyri

e tyrja

te tyret

Siç shihet nga pasqyra e mesiperme, peremrat e gjinisé mash­ kullore, kur pérdoren mé vete, né numrin njéjes kane mbaresen

-i:

Imi, yni, yti, juaji, i tiji, i saji, i tyri; peremrat e gjinisé femérore kane mbaresén

imja, jona, jotja, juaja, e tija, e saja, e tyrja;

-a :

né n umrin shumés té gjithé peremrat kane m baresen -t(e) dhe di sa pre j tyre nyjén e pérparme te ; t mit , mia �, ta� et, t�nat, te tute, te tuat, tua}t, tuajat, te tijte, .. . _ te sajte, te tl}at, te sa]at, te tyret. Si pas rregullave te drejtshkri mit, te peremrat e mesiperm pér­ doret mbaresa -te (me -e), kur ndodhet fili pas rrokjes sé tbeksuar, p . sh. : te mite, te sa jte (rrokja e theksuar : mi, saj), dhe mbaresa -t ---"----' (pa -e), kur ndodhet njé rrokje me tej rrokjes sé theksuar, p.sh. : tona.J_, te tuf:!:b tua}!_ etj . Péremri pronor i vet, kur pérdoret me vete, del ne keto trajta :

� � ��

m: f:

l)

njejes

shumes

i veti e veta,

te vetet te vetat

Te mos ngaterrohen keto trajta me trajtat jonormative fletoret e tija/e saja, per te cilat u terhoq verejt ja ne shenimin ne fund te faqes 64.

5-54

65

'

§ 62.

LAKIMI I PEREMRAVE PRONORE

Nga sa u parashtrua ne paragrafin me siper, del se peremrat pro­ nore kane dy lakime te veçanta : a) kur pérdoren pas emrave, b) kur perdoren me vete :

A . LAKIMI I P E REMRAVE P RONOR E KUR P E RDOREN SI P E RCAKTUES TE EMRAVE

I.

Peremri ndodhet pas emrit Veta e pare njejes

Gjinia mashkullore

Gjinia femerore

Veta e pare shumes Prona njejes E. libri yne Gj. i (e) librit tone D h. librit tone K. librin tone Rr librit tone

f'

.

E. librai tané G j . i (e) librave tan librave tan Dh. K. librat tane Rr. librave tane

detyra jone i (e) detyres sone detyres sone detyren tone detyres sone Prona shumes

' ,J

' ."

detyrat tona i (e) detyrave ton detyrave ton detyrat tona detyrave tona•

Vet'a e dyte njejes Prona njejes

Prona njejes detyra ime i (e) detyres sime detyres sime detyren time

libri im E. Gj. i(e) librit tim librit tim Dh. K. librin tim librit tim Rr.

�

Kur k y peremer perd oret s i fjale me vete, n e fu nksion t e emrit, trajta e tij e gjinores, dhan ores dhe rrjedhores eshte � dhe jo tones (shih pasqyren e lakimit § 62, f. 7 1 ), p . sh. ; Ndermarrja juaj do te parakaloje pas sones (j o tones). c) tende e perdorur gabi mìsht ne v � sate : Ne kete rast kemi te bej me gj ithashtu m ìmin e gabuar te traj tes sè kallezores ne vend te trajtes se gjin ores, dhanores ose rrjedh ores . Ja disa shembuj : Une dija vetem se ky eshte kopshti i gjyshes tende ; Jepja kete leter mesueses tende; ç' duhej te beja une atehere, sipas mendjes tende? etj . Te shembujt e mesi perm d u hej te isbte perdorur traj ta sate, e cila i pèrshtatet rases se emrit qe ndodhet para saj (shìb laki min e peremrave pron ore, veten e dyte te n jejesit, § 62, f. 67) . Kur ky peremer perdoret me vete, ne fun ksion te emrit, trajta e tij e gjin ores dhe e rrjedh ores eshtè � dhe jo tendes (shih pasqyren e lakì mit, § 62, f. 72)

�r

l) Ne rastin c perdorimit te gabuar te t raj tes tonè ne vend te sonè, kemi njekohe­ sisht edhe mospershtatje ne gj ini, d.m.th. trajta tonè e gjinise mashkullore (p.sh. shokut tonè) perdoret gabimisht ne vend te trajtes sonè te gjinise feme­ rore (p.sh. shoqes sonè).

75

ç)

tuaj

e pérdorur gabimisht ne vend te

suaj:

Edhe ne kété rast kemi te bejme me perdorimin e gabuar t e trajtés te kall ézores n é vend t e trajtes s e gjin ores, dhanores ose rrje­ dhores. Ja disa shem buj : Si i kane arritur keto suksese nxenesit e shkolliis tuaj? ; Kur po i afrohesha portes tuaj, degjova disa zera nga prapa; Perpara se te niseni per fluturim, na thoni disa gjiira rreth pregatitjes tuaj luftarake etj . Te sbembujt e mésiperm duhej te ishte perdorur trajta suaj, sepse emrat para saj jane né gjinore, dbanore ose rrjedhore (shih lakimin e péremrave pron ore, veten e dyte te shumesit § 62 , f 68) 1 > . Kur ky péremer perdoret me vete, ne funksion te emrit, trajta e tij e gjinores dbe e rrjedh ores esbté suajes dhe jo tuajes (shib pasqyrén e lakimit § 62 , f. 72). 2.

Trajta e kaJiezores perdoret gabimisht ne vend te trajtes se emerores tim ne vend te im time » » >> ime tone » » » yne » jone tone » tend » » )) yt tende » » » jote tua.i » » >> juaj ))

J�l

qé u pérmendén né pikén K éto gabi me ndesben me rrall e se p or, sidoq ofté, duhet te ki ben parasysh ne menyré qé te shm angen pl otésisht . Ja disa sbembuj me perdorime te gabuara : So t nga qyteti tone u nisen 1 5 0 vullnetare per ne hekurudhe; Kooperativa tone po forcohet gjithnjii e . me shume; Ka ardhur vellai tend; Dhe festa tende, ndertues, erdhi perseri; Sukseset qe ka arritur

l'

l)

Ne rastin e perdorimit te gabuar te trajtes tuaj ne vend te suaj kemi njekohe­ sisht edhe mospershtat je ne rase, d.m.th. trajta tuaj e gjinise mashkullore (p.sh. shokut tuaj) perdoret gabimisht ne vend te trajtes suaj te gjinise femerore (p.sh. shoqes suaj) .

76

atdheu tuaj na gézojnii pa masii; Edhe nga hamulloret mund te merren kokrra, por kjo varet plotesisht nga puna tuaj etj. Te sbembujt e mesipérm trajtat e drejta jane : qyteti yné, koope­ rativa jone, festa jote, atdheu juaj, p una juaj, ku peremri eshté ne rasen emerore, ashtu si emri i percaktuar prej ti j. Kur keta péremra pérdoren me vete, né funksion te emrit, trajta e emérores éshté :

imi imja yni jona yti jotja juaji juaja

·

timi timja toni tona t endi t endja tuaji tuaja

dbe j o »

»

» » »

» » »

})

))

))

» »

))

(shih pasqyrat e lakimit § 6 2 f. 7 1 -72) ; p.sb. : Ky çeles nuk esh te imi ( jo timi) ; Kete guxim revolucion ar mund ta ketii vetem nje parti si �j o tona) ; Babai im eshte me plak se yti (jo tendi) ; Kjo pune nuk eshte juaja (jo tuaja) etj . �

PASQYRA PE R M BLEDHE SE E P E RDORIMEVE TE GABUARA DHE E P E RDORIMEVE T E DREJTA TE P E RE MRAVE PRONOR E '

l . Perdorimi i gabuar i trajtes se kallezores ne vend te trajtes se gjinores, te dhanores ose te rrjedhores Veta I njéjés Rasa t

Emér ore Gjin ore D h an ore Kallézore Rrjedbore

Trajta e gab uar

time ti me time

1

Veta I shumés

. T raJta e d reJte . _

l

Jeta ime i (e) jetes sime jetes sime jeten time jetes sime

l

Traj ta e . T raJta . e d reJte gab uar

tone tone tone

_

klasa jone i (e) klasiis sone klases sone klasiin tone klases sone -

Veta I I njejes Rasat

Trajta e ga b uar

Emerore Gjinore D han ore Kallezore Rrj e dhore 2.

l

l

tende tende

l tende

l

l

Trajta e . .. . e d reJte TraJta ga b uar 1

l

tuaj tuaj

l

tuaj

l

l

l l

k/asa juaj i (e) klases suaj klases suaj klasen tuaj klases suaj

=

�

v

l Traj ta e

Rasa

ga b uar

. .. TraJta e dre Jte shoku im shoqja ime shokun tim shoqen time

ti m ti me

Emerore

l .

Kallezore

Veta II njejes Rasa

Emerore

Kallezore

Trajta e gab uar

l

tend tende

l

\

. .. . e d rejte T raJta shoku

yt

shoqja jote

V eta I shumes Trajta e gab uar

tone

l

. .. T raJ. a e d reJte shoku yne shoqja jone shokun ton e shoqen •

V eta II shumes Trajta e ga b uar

l

.. . e d reJte TraJta . shoku

juaj

tuaj shoqja

··--

shokun

tend

shokun

shoqen

tende

shoqen

tuaj

Peremr i pronor pershtatet ne gjini m e emrin q e percakt on, p.sb . : djali im (m), vajza ime (f). Kur perdore t ne vend te emrit, ai merr gjinine e emrit q e zevend eson : Reparti yne esh te me i madh se juaji ( se reparti j uaj) ; Shkolla jone esh te me e madhe se juaja ( se shkolla j uaj) etj . Mirepo nganj e here peremri pronor nuk perdoret ne gjinh 1e e duhur. Gabi met e mosper sbtatjes ne gjini vi ben re vetem te disa nga peremr at e vetes se pare e te dyte : trajta e gjinise femeror e perdore t gabi rn i sht ne vend te trajtes se gjinisè mashku llore :=l ��� l\ O"' . O O..,., n . �� a) !on � p d on�yahimish t ne v_end te yne: � vv Koop-i!ratw·wtqoneka filluar ta ndryshoje edhé menyren e jeteses; Diskutimi jone vazhdoi per nje kohe te gjate; Rrethi jone mund ta zgjeroje pjesemarrjen e kuadrove ne prodhim ; Fatmiri eshte njeriu jone etj . Jone dhe yne janè peremra pronorè tè vetès sè pare tè njejèsit (prona n j ej ès), por i pari eshte i gjinisè ferneror e, i dyti i gjinise mashku llore. Te shembu jt e mesiper m te gjithe emrat qe percakt o­ hen nga peremr i pronor, jane te gjinise mashku ll ore, pranda j pas tyre duhej pèrdoru r trajta yne e gjinise mashku 1 lore dbe jo trajta jone e gjinise femero re. Per te njèjtèn arsye duhet perd orur trajta yni dhe jo joni .i. : - Nga ciii fshat eshte kryetari ? .._ Nga yni \... . � (dhe j o nga joni) . _,�, b� tè perdorur a gabimisb t ne vend Emrat tone u thirren njeri pas tjetrit ; Shume nga fshataret tone kane ndertuar edhe sh tepi me dy kate; Punonjesit tone gjate ketij viti kane bere shume propozime . . . ; Te gjitha keto }ane fryt i punes K\' se perbash ket te kooperativisteve tone etj . Keto gjera po i shohim me syte tona; Ne e hodhem poshte mend� ' -\ min e gabuar se ne shkrepat tona nuk sigurohet buka ne vend; Sa t', ndèrsa te tjeret mund te perdoren me ose pa nyje, p.sh. : erdhi mJ (te) motrèn, vajti te (i) vellai etj. § 70. Nyjat kanè gjini, numèr e rasè. Gjinia, numri dhe rasa e nyjes te mbiemrat, te numerorèt rreshtorè, te pèremrat pro nore (i, e) tij, (i, e) saj etj ., te pèremri dèftor i tillè dhe te e.mrat nè rasèn gjinore pèrcaktohet nga gjinia, numri dhe rasa e emrit qè ndodhet para tyre. Keshtu, kur themi punètor i dalluar, djali i tij, rreshti i dytè, drejtori i shkollès, ne tè katèr rastet kemi nyjen i, sepse emrat punetor, djale, rreshti, drejtori, q è ndodhen para saj, janè emra mash­ kullorè nè numrin njèjès, ne rasen emèrore. Te shembujt punètore e dalluar, tokè e punuar, klasa e peste, festa e ç/irimit kemt nyJen e, sepse emrat punètore, tokè, klasa, festa, qe ndodhen para saj, jane emra femèrore, ne numrin njej es, ne rasen �ore. Nyja te shembuj si te mèsipl!rmtt quhet ne gramatike edhe nyje e lidhur, sepse gjinia, numri dhe rasa e saj varen nga emri qe ka per­ para (punètor i dalluar, punetore e dalluar; drejtori i shkollès, festa e ç/irimit). .-Gjinia, numri dhe rasa e nyjes te emra si tè verdhèt, e ardhmja, e diel etj , dhe te emrat qe tregojne lidhje gjinie e marredhènie fa-

l\

=

=

te ose me nje peremer pronor te paravendosur, nuk perdoren me kuptimin «bashkeshort».

l ) Emrat shoq, shoqe, te pasboqeruar me nje nyje

89

\

mìljare si te birit, se mbeses etj. varen nga vetè fjala ku ato bèjne pjesè ose me tè cilèn pèrdoren , e jo nga ndonjè fjale tjeter, p.sh. : te verdhet, te ecurit, janè emra tè gjinise asnjanèse, prandaj kanè ny­ jen te, e ardhmja èshtè emèr femèror, prandaj ka nyjèn e, birit èshtè emèr mashkullor nè rasèn dhanore, prandaj merr nyjèn __ti­ ndèrsa mbeses éshté emér feméror né rasén dhanore e pér kétè arsye merr nyjén� Nyja ie shembuj si tè mèsipèrmit quhet ne gramatikè edhe nyje rasa e saj, nuk lidhen me ndonjè e keputur, sepse gjinia, numri dhe fjalè tjetèr. Nè shembuj si detyrat e se ardhmes, ve/lai i se shoqes, nyja e· pare i ose e eshte e lidhur, ndérsa nyja e dytè se éshté e kèputur.

LAKIMI

§

I

Gjinia femérore E. (nje) bije e popullit Gj. (i, e) (njé) bije te popullit D h. (nje) bije te popullit K. (njé) bije te popullit Rr. (njé) bije te popullit E. Gj. Dh. K. Rr.

NYJAVE

e

dashur

(njé) bije te dashur (nje) bije te dashur (njé) bije te dashur

bija e dashur (i, e) bijes se dashur bijes se 4ashur bij'litf"'dashur bijes se dashur -

e

te, se te, se te, e te, se e

te, se te, se te, e te, se

Numri shumes

71. Nyjat lakohen né kété ményré :

I. NYJA E

(nje) bije

(i, e) nje bije te dashur

bija e popullit (i, e) bijes se popul/it bijes se popullit bijen e popullit bijes se popul/it

(Per tè dyja gjinitè) E.

LIDHUR

Gj. Dh. K. Rr.

Numri njejes Gjinia mashkullore

(ca) ushtare (bija) te popullit (i, e) (ca) ushtareve (bijave) te popullit (ca) ushtareve (bijave) te popullit (ca) ushtare (bija) te popu/lit (ca) ushtaresh (bijash) te popullit

te te te te te

(njé) ushtar i popullit Gj. (i, e) (nje) ushtari te popullit Dh. (nje) ushtari te popullit K. (njé) ushtar te popullit Rr. (njé) ushtari te popullit

ushtari i popul/it (i, e) ushtarit te popullit ushtarit te popullit ushtarin e popullit ushtarit te popullit

i te te te, e te

E. ushtaret (bijat) e popul/it Gj. (i, e) ushtareve (bijave) te popullit Dh. ushtareve (bijave) te popullit K. ushtaret (bijat) e popullit Rr. ushtareve (bijave) te popullit

E. (njé) ushtar i shkathet Gj. (i, e) (nje) ushtari te shkathet Dh. (njé) ushtari te shkathet K. (njé) ushtar te shkathet Rr. (njé) ushtari te shkathet

ushtari i shkathet (i, e) ushtarit te shkathet ushtarit te shkathet ushtarin e shkathet ushtarit te shkathet

te te te, e te

E. (ca) ushtare te shkathet ushtaret e shkathet te, e Gj . (i, e) (ca) ushtareve te shkathet (i, e) ushtareve te shkathet te te Dh. (ca) ushtareve te shkathet ushtareve te shkathet te, e K . (ca) ushtare te shkathet ushtaret e shkathet te ushtare ve te shkathet Rr. (ca) ushtaresh te shkathet

E.

90

e

te te e

te

91

po keshtu : bija tè dashura ; bijat e dashura etj . Siç shihet nga pasqyra e msiperme, forma. e nyjes né disa raste varet nga trajta e emrit qé ndodhet para saj : né rasén kallezore njéjés te gjinise mashkullore e femèrore nyj éshté te, kur emri para saj éshte i pashquar (nje ushtar te populli nje bije te popullit) dhe e, kur emri éshte i shquar (ushtarin e popullit) né rasat gjinore, dhanore e rrjedhore njejes té gjinisé feméror, nyja eshté te, kur emri para saj eshte i pashquar (nje bije te populli dhe se, kur emri eshte i shquar (bijes se popullit) ; ne rasat emerore e kallezore te shumesit per te dyja gjinité nyj eshte te, kur emri eshté i pashquar (ushtare ose bija tè popullit), dhe e kur emri eshte i shquar (ushtaret ose bijat e popullit). ·

II.

NYJA

E

KEPUTUR

Numri

njejes

/

Gjinia mashkullore

(nje) i ri E. Gj . (i, e) (nje) te riu (nje) te riu D h. (nje) te ri K. (nje) te riu Rr.

i riu (i, e) tè .riut te riut te riun te riut

i (i, e) te te te te

biri birit birit birin birit

i te te te te

Siç shihet nga pasqyra e mésiperme, ne rasat gjinore, dhanore, kallézore e rrjedhore perdoret nyja te, si atéheré kur emri té cilit i pérket ajo, eshte né trajté té pashquar (nje te ri, nje te riu), asht edhe kur ai éshte ne trajté té shquar (te riut, te riun). Gjinia femérore

(nje) e re E. Gj. (i, e) (nje) te reje (nje) te reje D h. (nje) te re K. (nje) te reje Rr. 92

e te te te te

e reja (i, e) se rese se rese te rene se rese

e bija (i, e) se bijes se bijes te bijen se bijes

è

se se te sè

Siç shihet nga pasqyra e mésipérme, né rasat gjinore, dhanore e rrjedhore perdoret nyja tè, kur emri tè cilit i pérket aj o éshté ne trajté tè pashquar, dhe nyja se, kur ky emer éshté né trajté tè shquar.

Ato qé u parashtruan né kèté paragraf, ndihmojné per tè kup tuar. me mire pérdorim in e drejte te nyjave, per tè cilin behet fjalé né para­ grafet e méposht ém. § 72. Nyja èshté pjesè pèrberése e domosdos hme e trajtés sè gjinores. Ajo e dallon kèté rasè nga dhanorja e rrjedhorj a : gjinore : i, (e, te, se) popullit dhanore, rrjedhore : popullit. -

Prandaj èshté i gabuar mospèrdorimi i nyjes ne raste si : niveli [i] jeteses, liqeni [i] Shkodres, stacioni [i] trenit etj . ; i repartit [te] ngjyrosjes, drejtorit [ te] ndermarrjes, rrethit [te] Dibres etj. ; organizata [e] pionierit, dega [e] planit etj . ;J�*)sel koo eratives, ,atrè,ç t!fl v_ g k tj. Ne te gjitha rastet e mèsip€rme nyja duhet shkruar ?.r' uhet shqiptuar rregullisht.

� -

Siç shihet, gabimi i mospérdorimit te nyjés vihet re zakonisht kur emri qé ndodhet para saj èshtè né trajtén e shquar dhe mbaresa e kètij emri tingéllon njèso j me nyjèn ose me tingullin e parè tè saj, p.sh. : niveli i jeteses, shtimit te prodhimit, vatres se kultures etj. (me pérjashtim té rasteve si dega e planit). Nyja e mbiemrav e tè nyjshém dhe e numéroréve rreshtorè èshté gjithashtu njé element i domosdoshém i tyre. Prandaj mospérdorimi i saj, qé vihet re heré-heré né po ato rrethana qé u pérshkruan pér nyjén e gjinores, éshté gjithashtu i gabuar. Duhet shkruar e shqiptuar gjithnjé :

libri i ri, flamuri i kuq, misri i bardhe, librit tè ri, flamurit te kuq, misrit te bardhe et j., ;

klasa e pare, gazeta e sotme, lule e bukur, klases se pare, gazetes se sotme, fu/es se bukur etj. Pèrdorimet e gabuara pa nyjè qé u pérshkruan mé sipér, nuk duhen lejuar as né gjuhén e shkruar e as né gjuhén e folur.

93

DISA RASTE KUR DUHET PERDORUR NYJA TE DHE JO SE § 73. Kur nje emer femeror ne rasen gjinore, dhanore a rrjedhore njejes percaktohet nga nje emer ne rasen gjinore ose nga nje mbiemer i nyjshem, nyja e ketyre eshte se (shih pasqyren e lakimit ne § 71, f.9I .) p.sh. : ) f�M � f.() � historia e luftes se popul/it shqiptar ( dhe j o te popullit) ; fryti i punes se punetoreve (dhe jo te punetoreve) ; ashpersimi i luftes se klasave; flamuri iu dha fabrikes se qelqit,· pas kor.rjes se gryrit etj . Por ne rast se midis ketyre dy emrave ose midis emrit dhe mbi­ emrit ndodhet nje fjale tjeter ( ose disa fjale te tjera), qé pércakton gjithashtu emrin e paré, atehere nyja e emrit te fundit percaktues éshte te e j o se, p.sh. : (i,-:t)fabrikes se tu/lave, por : (i, e) fabrikes [se re] te tu/lave ; minieres se Bulqizes, por : minierès [se kromit} te Bulqizès ; (i, e) fabrikes se re, poi:

S�

-

(i, e) fabrikes [sone] te re. Per kete arsye duhet shkruar : (i, e) klases punetore te Shqiperise (dhe j o se Shqiperise) ; (i, e) Partisè se Punès te Shqiperise (dhe j o se Shqiperise) ; (i, e) pèrhapjes se shpejte te semundjes (dhe jo se sèmundjes) ; (i, e) organizates se rinise te fshatit (dhe j o se fshatit) ; (i, e) shkolles 12-vjeçare te qytetit (dhe j o se qytetit) ; veshjet e krahines se Mirdites dhe te Matit (dhe j o se Matit) ; prodhimet e fushes se Korçes, te Myzeqese, te Vurgut e te Zadrimes· (dhe jo se Myzeqese, se Vurgut) ; (i, e) shoqes sone te paharruar (dhe jo se paharruar) ; (i, e) fshataresise se varfer e te mesme (dhe jo se mesme) ; motres sé saj te dashur (dhe j o se dashur) ; (i, e) nxenèses me te mire (dhe j o se mire) etj. § 79. Kur pas nje emri feméror te shquar te rases gjinore, dha­ nore a rrjedhore njejés, vijne dy a me shumé emra femeroré ne gji­ nore njéjés, te gjithe ata marrin pe r para nyjén se (e jo te), ne rast 94

-

se secili pércakton emrin ne gjinolie qe ndodhet men ie.,w·•. 1 ·� p.s}V punimet e tharjes se· kenetes se _fushes se Thumanes, d.m.th. : unimet) + (e tharjes) + (se kenetes) + (se fushes) + (se Tlìu­ ma� eSJ,-pra, secili prej ketyre emrave ne rasen gjinore percakton ate emer qé ka menjéheré pérpara. P o késhtu ndodh edhe te shembujt e méposhtém : i sherben ngritjes se mireqenies se fshataresise se zonave malore; l'jekti i nderteses, se shkol/.es se kultures; vendimet e mbledhjes se blese se kooperat�vès etj. _ Por kur njé emér né rasen gjinore, qé vjen pas nje emri femeror né f gjinore te shquar njejes, pércakton tére togfjaleshin l > té ciiit i perket ky i fundit, atéhere ai merr pérpara nyjén te e jo se, p .sh. : zhvillimi i industrise se naftes te Shqiperise, sepse : (zhvillimi) + (i industrise se naftes) + (tè Shqiperise), domethéné emri ne gjinore te Shqiperise nuk pércakton vetém emrin né gjinore se naftes, por gjithé ' tò fjalés ·n i industrisè sé naftes, pra, eshté fjala per industrine e n le -· te qiperise dhe jo per narten e Shqiperisè. Po késhtu edhe ne shembujt mé poshté : themelimi i Partisè se Punes te Shqiperise (éshté fjala per Partine Punes te Shqiperisé) ; e Komiteti Qendror i Bashkimit té Rinise sé Punes te Shqiperisi éshté fjala pér Bashkimin e Rinise �e Punes te Shqiperise) ; ( punonjesit e bujqèsise te zonave malore (eshté fjala pér punonje­ it e bujqesise te zonave malore) ; s ne zonen e portes te skuadres mike (eshte fjala pér zonen e portes te skuadres mike) ;

-J

)

l

��

ne rafinerine e naftes te Cerr(kut (éshté fjala pér rafinerine e naf­ tes te Cerrikut) ; l) Nje bashkim fjalesh, oga �e cilat ojera ploteson tjetreo dhe

varet gramatildsht prej saj, ne sintakse quhet togfjaH�sh, p.sh. : oborri i shkolles, qumesht lo1e. dite e bukur etj.

ts

kenget e dasmes te Myzeqese (éshté fjala per kenget e dasmes te Myzeqese) ; Gjate stines sii veres te kiitij viti (éshte fjala per stinen e veres te kii tij viti) etj . Siç shihet, né raste si té mésipérmet, pér té pércaktuar se cila nyjé duhet pérdorur, te apo se, duhet zbuluar lidhja kuptimore e fjaléve, ndryshe mund té lindin keqkuptime. P.sh. po té thuhet : punonjesit e bujqesise se zonave malore, duket sikur béhet fjalé pér bujqesine e zonave malore e jo pér p uno­ njésit e bujqesise té kétyre zonave. Rregulla e pergjithshme pér té gjitha rastet e trajtuara ne §§ 73 ,

74 éshté kjo :

l

'\

\

Nje emer ne rasen gjinore, qe vjen pas nje 1mri femeror ne rasen gjinore te shquar njéjiis, merr nyjen se kur 1percakton drejt­ perdrejt kiite emer, dhe nyjen te kur nuk perca!Ùon drejtperdrejt kete emer.

/

§ 75. Kur mbiemri i nyjshém qéndron para emrit qé pércakton, atéheré nyja e tij lakohet si nyjé e képutur (shih § 71 , f. 92) : K. t.

Rj. (

te lumturen niine se lumtures néne

Nyja mbetet po ajo, dhe ku�i mbiemri éshté ne shkallen siperore té formuar me pjesézén we : me e bukura dite, (i, e) me s; bukures dite, me te bukuren dite etj . Pra, éshté i gabuar pérdorifui i nyjés te né vend té nyj es se ne rasat gjinore, dhanore e rrjedhore te mbiemrat e nyjshém feméroré, 96

1 se dashures motér se bardhes dite se shkretes nené me se bukures dite

�

dashures moter bardhes dite shkretes nenii me te bukures dite etj.

»

»

»

»

shqiptuar :

te te te

dhe jo »

e

»

§ 76. Edhe te emrat feméroré té nyjshém nyja lakohet gjith­

ashtu si ny jé e képutur :

e

E.

hena

K. Rr.

Gj. (i, e) se héniis

se henes

Dh.

te heniin se hénes

Pérdorimi i nyjés te ne vend te nyjés se né gjinore, dhanore e né rrjedhore edhe ne kéto raste éshté i gabuar :

\ \

DISA RASTE KUR DUHET PERDORUR NYJA SE DHE JO TE

E. e lumtura nene Gj. (i, e) se lumtures nene Dh. se lumtures néne

edhe kur keta qéndrojné para emrave. Dubet shkruar

[

programi i se dieles shfaqjet e se �s orari i s� ndeshja e se merkures parashikimi i se ardhmes mbeturinat e SlK:aluare"s perhapja e s� nxenesit � A

i te dieles e te dieles i te merkures e te merkures i te ardhmes e te kaluares e te rese e te pestes etj�

dhe jo »

»

))

»

»

»

»

�

»

»

»

»

»

»

»

Po késhtu veprohet edhe per emrat feméroré te farefisnise, kur pérdoren me ny jé : dhe j o i te bijes ujdesi i se b !es _ » )) te motres l tha se motres » » te shoqes etj. i shkroi se shoqes

�

�

DISA çESHTJE TE TJERA TE PERDORIMIT TE NYJAVE § 77. Kur né rasén gjinore te njé emri feméror té nyjshém ndeshen dy nyja té pérparme se, atéheré e para nga kéto (dhe jo e dyta) zevendésohet me te : pi!rpara [or 7 -s 4

c�i!:t� v

s

5

--*

pi!rpara fo

r�

·

G

s

�· se

i!jì) j; s

i!rtet

97

po keshtu : !rytet e fitores te se rese Pas dasmes te se mbeses dite/indja e vajzes te se motres recitimi i nxeneses te se tetes B

dhe jo » » » » » »

se te rese se te mbeses se te motres se te tetes B

etj.

§ 78. Kur dy emra ne rasen gji n ore vi jne pas nje emri ne eme­ rore njejes dhe i dyti prej tyre percakton jo emrin qe ndodhet para ti j , po tere togfjalesbin, atebere ai merr, si pas gji nise se emrit n e emerore, ny jen i ose e : libri i gjuhes i klases VII rendi i dites i kongresit m inistri i Tregtise i RPSH kampionati i futbollit i ketij viti Partia e Punes e Shqiperise fjala e nderit e shqiptarit Ministria e Industrise e RPSH

dhe » » » » » »

jo » » » » » »

se klases VII se kongresit se RPSH te k etij viti se Shqiperise te shqiptarit se RPSR etj.

Per te percaktuar drejt nyjen qe du het perd orur, edhe kétu, ashtu si ne rasti n e trajtuar ne § 74, duhet zbuluar lidbja kupti m ore e fjaleve, ndryshe mund te lindin keqk uptime, p . s h . , po te thuhet : Partia e Punes se Shqiperise, kampionati i futbollit te ketij viti duket sikur esbte fjala per punen e Shqiperise, e jo per Partine e Pu­ nes ose si kur eshte fjala per futbollin e ketij viti e jo per kampionatin e ketij viti. § 79. M biem ri i nyjshem qe vjen pas n je kundrin ori te drej te, te shpreh ur me nje emer ne kallezore te s hquar, merr nyjen e , kur èshte percaktor, dhe nyjen te, kur ka fun ksion kallezuesor P. 1)

98

Percaktor quhet gjymtyra e fjalise qe ploteson nje gjymtyre tjeter t e shprehur me emer dhe t regon nje t ipar te saj , p.sh . : dite e bukur, populli yoe, Lufta e kla­ save, py/1 me pisha etj. Kallézuesor quhet gjymtyra e fjalise qe varet si nga ka­ llezuesi, ashtu edhe nga kryefjala ose kundrinori i drejt e p.sh . : Qielli u bé i kalter; Drita doli agronome (te keta dy shembuj kallezuesori varet nga kalle­ zuesi dhe n ga kryefj a la) ; Shkollen e kemi te re; Ai i ka fjalet te pakta (te !

;paskesha aenè pasKesn pas (eshim paskeshit

pask�

»

» »

5 . Menyra deshirore 3. Menyra kushtore E kryera

E tashmja

une do te kisha

)) » ti )) » ai ne )) )) j u » )) ata )) })

kishe kishte kishim kishit kishin

E tas hmja

vne paskam l )

ti paske ai paska ne paskemi ju paskeni ata paskan

do te kisha pasur » }) » kishe )) » kish te » » kishim » )) )) » » kishit )) kishin })

>

E

E tashmja do te isha )) » ishe » » ishte )) » ishim » » ishit )) » ishin

Il E tash mja.

kryera

do te kislw qene » » kishe » )) >> kishte }) )) » kishim » » )) » kishit )) )) » kishin

paskesha paskeshe paskesh paskeshim paskeshit paskeshin

E tashmj a qenkam 1> qenke qenka qenkemi qenkeni qenkan

E pakryera qenkesha qenkeshe qenkesh qenkeshim qenkeshit qenkeshin

l) Trajtat paskerkam, paskerke, paskerka . . . ; qenkerkam, qenkerke, qenkerka jane dialektore dhe nuk d u hen perdorur ne gj u hen letrare.

106

ti

P!!:.f_. ....:-:=ai past e

n e� pafl

paça pasur paç » paste » paçim » paç i » paçin »

E tashmja qofsha qofsh qofte qofshim qofshi qofshin

E krye raO paça qene paç » paste » paçim. » paçi » paçin »

6. Menyra urdherore E

4. Menyra habitore

E pak ryera

une �

E k ryera1 >

tashmja

E tashmja

ki kini

}i }in i Pjesorj a

asur 2>

A C:;A P-ti � P-AS-ii-

�'� CA . fvl\ r.71"' ')

p ��-e-)) q

1' \A�\.14 )

qené

E kryera e meny res deshi rore e foljev e kam e jam (ash t u si edhe disa t rajta te tjera koho re te ketyr e fo ljeve) perdo ret shum e rralle, por ket u eshte d hene per ta paraq itur te p lote sistem i n e zgjed h imit. 2) Trajt a patw·, qe perdoret mjaft here ne vend te trajte s pasur, esh t e d ialek t ore dhe d u het menja nuar n ga gj u ha let rare . Nga pjeso rja l!f!!Ur jane formu ar d he perdo ren ne gj u hen Letrare fjalet : i pasur, pasur i, pasanik , p � , nders a t rajt a patw· ka m bet u r e izolu� r si trajte d 1al ektorecthe nt:il(S'h eroen si mbe­ Sbtet je per te form uar fjale te reja .

1 07

Paskajorja per te qene

per te pasur

Pércjellorja duke qené

duke pasur

NDARJA E FOLJEVE NE ZGJEDIDME § 85. Foljet ndahe n ne tri zgjedhim e : piHqej, punoj, Zgjedhimi i pare perfshin foljet e tipit laj, gjej, zanor e, te cilat shkruaj, ziej, lyej etj., d.m.th . folje me teme0 me sen -j. ne veten e pare njejes te kohes se tashm e marrin mbare -lidh, rrit, kap, mby/1, hap, tipit Zgjedhimi i dyte pérfshin foljet e llore, te cilat vras, shes etj ., d.m .th. folje me temé mé bashk etinge sé (une, ne numri n njejes , ne � � vetat nuk marrin asnjé mbare

c �

ti, ai') h ap. , te peZgjedElmi i pare dhe i dyté, sipas ndrysh imeve qe mund so jé tema, ndahe n né klasa e nenkla sa ; Zgjedh imi i pare ndahet ne tri klasa : ; laj - lava K l . I perfsliin folje si punoj - punov a - punuar yer etj., te rref rréfeva /a re ; kthej - ktheva - kthyer, rrefej mbaresat marrin te cilat ne veten e pare e te dyte te sé kryeres se thjesh •

-va, - ve.

- mbajta Kl. II pérfshin folje si gjej - gjeta - gjetur ; mbaj

e zgjero jne - mbajtur etj ., té cilat ne te kryeren e thjesh té e né pjesor e temén me -t-, -jt-. Kl. III pérfshin folje si bej - bera - bere ; hyj - hyra - hyre, temén te cilat né te kryeren e thjesht é, né numrin njéjes e zgjero jne me -r-. qe mbetet l) Teme nga pikepamja morfologjike quhet a j o pjese e fjales

po te

ziej, lyej eshte la-, puno-, heqim mbaresen, p.sh. tema e fo ljeve laj, punoj, shkruaj,

e ne trajta kohore shkrua-, zie-, lye-. Nje folje mund te kete tema te ndryshm e foljes ne kohe temen per fjala eshte Ketu hoq-a). por heq, te ndryshme (p.sh. e tashme.

108

Zgjedhimi i dyté ndahet n é d y klasa : Kl. I pèrfshin folje si hap - hapa - hapur; mat - ma ta matur etj ., té cilat gjaté zgjedhimit nuk e ndrysho jne zanoren e temés ; Kl. II pérfshin folje si heq - hoqa - hequr; marr - mora marré,· vjel - vola - vjele; bèrtas - bèrtita - bèrtitur; flas - fola ­ folur etj ., té cilat gjaté zgjedhimit e ndryshojné zanoren e temés. Zgjedhimi i tretè pérfshin njé numér te kufizuar foljesh, tema e te cilave del me zanore, por ndryshe nga foljet e zgjedhimit té parè, ato né té tria vetat e numrit njénjés nuk kané asnje m barese, p.sh. : (une, ti, ai) pi, fle, di, le, nxè, ve, ze, perze, shpie, shtie etj . Po japim disa pasqyra te ketyre zgjedhimeve.

§ 86. ZGJEDillMI I PARE Trajta pesore

Trajta veprore

une laj ti !an ai hn ne lajmé j u !ani ata lajnè

l.

Ményra déftore

E

tashmja

-j -n -n -jme -ni -jne E

une laja ti laje ai fante ne lanim ju lanit ata lanin

-ja -je -ute -nim -nit -nin

lahem lahesh lahet lahemi laheni lahen

-be m -hesb -bet -bemi -beni -ben

lahesha laheshe lahej laheshim laheshit laheshin

-besba -hesbe -bej -heshim -beshit -hesbin

pakryera

l 09

E ardhshmja

E kryera e thjesh te

uné lava ti la ve ai lau ne lame j u late ata lane

Jl

-va

-ve

u u u u u

-o

-mé -té -né

lava la ve la lame late lane

-va

-ve

-mé -té -né

une do te /aj ti do te lash ai do te laje ne do te lajme ju do te /ani ata do te lajne E

E kryera

jam fare » je eshte » jemi » jeni »

u n e kam /are » ti ke » ai ka ne kemi » » j u keni ata kane »

unè do te lahem ti do te /ahesh ai do te lahet ne do te lahemi ju do te laheni ata do te lahen

jane

»

ard hshmja e perparme

une do te kem !are » ti do te kesh » ai do te kete ne do te kemi » }) ju do te keni ata do 1e kene »

do te jem !are do te jesh }) do te jete » do te jemi » do te jeni )) do te jene »

E kryera e plote isha !are ishe » ishte » ishim » ishit }) ishin })

u n é kisha /are » ti kishe » ai kishte ne kishim » » ju kishit ata kishin »

une te laj ti te lash ai te fa 'e ne ie e ju te !ani ata te lajne

�

110

-sb

-jé -jmé

-Di

-jné

-bem -besb -bet -berni -beni -ben

E pakryera

E kryer a e tejshk uar

une pala /are ti pale » » ai pati ne patem » ju patet » ata paten »

te lahem te lahesh te lahet te /ahemi te laheni te lahen

-j

qeshe /are » qe » qe qeme » qete » qene »

une te /aja ti te laje ai te /ante ne te lanim ju te lanit ata te lanin

�

te lahesha te laheshe te lahej te laheshim te laheshit te laheshin 111

E

kryera

4. Menyra habitore

une te kem fare » ti te kesh » ai te kete ne te kemi » ju te keni » ata te kene »

E

te jem fare te jesh » te jete » te jemi » te jeni » te jene » E

une te kisha fare » ti te kishe » ai te kishte » ne te kishim )) ju te kishit )) ata te kishin

te te te te te te

une lakam ti lake aiìaka n �i

� �

at

>

kryera e plote

tashmj a

isha fare ishe ishte » ishim » ishit » ishin »

u lakam u-zake u 7aka u /akemi i

u-lakèsh

u lakeshim a lakeshit ìi 1akhhin

E tashmja

une do te kisha /are ti do te kishe » » ai do tè kishte ne do te kishim » » ju do te kishit ata do te kishin » 1 12

E kryera

do te fahesha do te faheshe do te lahej Tote ti&Shim do te laheshit do te laheshin

_

·

E

-

u /akesha u lake$he

3. Menyra kushtore

une do te /aja ti do te faje ai do te fante ne do te fanim ju do te /anit ata do te fanin

W\��

-:i:t: t�� E pakryera 'U -----

une paskam /are ti paske » ' ai paska » ne paskemi » ju paskeni » ata paskan »

kryera

qenkam !are » qenke » qenka qenkemi » qenkeni » qenkan »

E kryera e plotè

do do do do do do

te te te te te te

isha !are ishe » ishte » ishim » ishit » ishin »

une paskesha !are paskeshe » ai paskesh » n e paskeshim » j u paskeshic » ata paskeshin » ti

8-54

qenkesha !are qenkeshe » qenkesh » qenkeshim » qenkeshit » qenkeshin >) 113

Pércjellorja

5. Ményra désbirore duke larè

E tashmja u lafsha u lafsh u /afte u lafshim u lafshi u lafshin

une lafsha ti lafsh ai !afte ne lafshim ju lafshi ata lafshin

qofsha /are » qofsh )) qofte qofshim » » qofshi qofshin ))

I

DYTE

Trajta veprore

Trajta pesore

l . Menyra deftore

', une rrit l l

ti rrit ai rrit ne rritim ju rritni ata rritin

-im -ni -in

rritem rritesh rritet rritemi rriteni rriten

-em -esh -et -emi -eni -en

rritesha rriteshe rritej rriteshim rriteshit rriteshin

-esha -esbe -ej -esbim -esbit -esbin

E pakryera 6. Ményra urdbérore

Pa trajte te shkurter

§ 87. ZGJEDErnMU

E tashmja

E kryera une paça larè » ti paç » ai paste ne paçim >> » ju paçi ata paçin ))

duke u larè

Me trajte te shkurter

une rritja ti rritje ai rriste ne rritnim ju rritnit ata rritnin

-ja -je

-te -ni m -nit -nin E

Pjesorja /are

Paskajorja

N�p \

une rrita ti rrite ai rriti ne rritem ju rritèt ata rriten

-a -e -i -ém -et -en

kryera e thjeshte u rrita u rrite u rrit u rritèm u rritet u rritèn

-a -e -ém -et -en 1 15

E ardhshmja e pèrparme

E kryera jam rritur » je esh te » )) }emi » jeni » janè

uné kam rritur )) ti ke » ai ka » ne kemi )) ju keni ata kanè ))

!.

une do te kem rritur ti do te kesh » » ai do te kete ne do te kemi )) )) ju do tè keni ata do tè kene »

isha rritur » ishe » ishte ishim )) )) ishit )) ishin

E tashmja unè te rrit ti te rritesh ai te rrite ne te rritim ju te rritni ata te rritin

E kryera e tejshkuar

1 16

tè tè tè tè tè tè

rritem rritesh rritet rritemi rriteni rriten

tè tè te tè te tè

rritesha rriteshe rritej rriteshim rriteshit rriteshin

-e m -esh -et -emi -eni -en

pakryera

unè te rritja ti te rrit}e ai te rriste ne te rritnim ju te rritnit ata te rritnin

E ardhshmja u n è do tè rrit ti do tè rritèsh ai do tè rritè ne do tè rritim j u do te rritni ata do tè rritin

-esh -e -im -ni -in E

qeshe rritur » qe >> qe }) q eme » qe tè » qenè

une pata rritur )) ti pate )) ai pati ne patem )) » ju patèt ata paten ))

tè jem rritur » te jesh tè jete » te }emi » )) te jeni tè jene »

2 . Menyra Iidhore

E kryera e ploté une kisha rritur )) ti kishe » ai kishte >> ne kishim » ju kishit )) ata kishin

do do do do do do

E kryera do do do do do do

tè tè tè tè tè tè

rritem rritesh rritet rritemi rriteni rriten

unè tè kem rritur ti te kesh >> ai tè kete )) ne te kemi )) ju tè keni )) » ata tè kenè

te jem rritur te jesh » te jete » » tè jemi te jeni » te jene »

117

E kryera e plote une te kisha rritur ti te kishe » )) ai te kishte ne te kishim » )) ju te kishit ata te kishin ))

te te te te te te

4. Menyra habitore

isha rritur » ishe ishte » ishim » ishit >> ishin »

E tashmja une rritkam ti rritke ai rritka ne rritkemi ju rritkeni ata rritkan

E tashmja

1

ao te rriste ne do te rritnim ju do te rritnit ata do te rritnin

do do do do do do

te te te te te te

rritesha rriteshe rritej rriteshim rriteshit rriteshin

do do do do do do

te te te te te te

isha rritur » ishe ishte » ishim » ishit >) ishin »

E kryera une do tè kisha rritur » ti do te kishe » ai do te kishte )) ne do te kishim )) ju do te kishit ata do te ki'shin )) �

118

rritkam rritke rritka rritkemi rritkeni rritkan

u u u u u u

rritkesha rritkeshe rritkesh rritkeshim rritkeshit rritkeshin

E pakryera

3. Menyra kushtore

tZ'f1A

u u u u u u

une rritkesha ti rritkeshe ai rritkesh ne rritkeshim ju rritkeshit ata rritkeshin

E kryera une paskam rritur >> ti paske )) ai paska )) ne paskemi )) ju paskeni ata paskan ))

qenkam rritur )) qenke )) qenka )) qenkemi )) qenkeni )) qenkan

E kryera e plote une paskesha rritur » ti paskeshe » ai paskesh ne paskeshim » » ju paskeshit » a ta paskeshin

qenkesha rritur » qenkeshe qenkesh » qenkeshim » qenkeshit » qenkeshin » 1 19

� 88. ZGJEDHIMI

5 . Menyra d·eshirore E

tashmja

une rritsha ti rritsh o

I TRETE

Trajta veprore

u rritsha

Trajta pésore

-:....� .-r.

�

l . Menyra deftore

ne rritshim j u rritshi ata rritshin

u rritshin E

kryera

une paça rritur ti paç » » ai paste ne paçim )) paçi_ » a paçin »

u né ze - � t1 ze . � a� � ne zeme ju zini ata zene

qofsha rritur qofsh » qofte » qofshim » qofshi » qofshin »

4

,

6 . Menyra urdherore Pa trajte te shkurter

Me trajté te sh kurter

ti rrit ju rritni

rrite rriteni

E

w

tashmja zihem zihesh zihet zihemi ziheni zihen

l

E

pakryera

uné zija ti zije ai zinte ne zinim j u zinit ata zinin

rritu rrituni

zihesha ziheshe zihej ziheshim ziheshit ziheshin

Pjesorja E

rritur Paskajorja per t'u rritur Percjellorja duke rritur 1 20

duke u rritur

l

Il Ili

uné zura ti zure ai zuri ne zume j u zute ata zune

-a -c

-i -me -te -ne

kryera e thjesbte u u u u u u

zura zure zu zume zute zune

-a -e -me -te -ne 121

E

jam zene )) je eshte » jemi » jeni }) jane ))

uné kam zene )) ti ke }) ai ka ne kemi » )) ju jeni ata kane )) E

une te_zib ti rf " zesh . a1- � te� ne�� ju te zini ata te zene

�

ne do te zeme ju do te zini at a do te zene 1 22

te jem zene té jesh » té jeté » te jemi » te jeni » te jene »

Menyra lidhore E tashmja

-sh

-é

-me -ni -ne

te te té te té té

zihem zihesh zihet zihemi ziheni zihen

té té te te te tè

zihesha ziheshe zihej ziheshim ziheshit ziheshin

-be m -besb -be t -berni -beni -ben

E pakryera

kryera e tejshkuar qeshe zene » qe » qe qeme >> » qete qene »

� m�J

une te z�ja ti te zije ai te zinte ne te zinim j u te zinit ata te zinin E

ardhsh

uné do te ze tl do te zeifi

do do do do do do

2.

isha zenè ishe » ishte » ishim >> ishit » ishilil » E

une do te kem zéne » ti do te kesh )) ai do te keté ne do te kemi )) )) ju do té keni ata do te kene ))

kryera e ploté

u né kisha zene ti kishe » » ai kishte ne kishim » j u kishit » ata kishin »

une pata zene ti pate » » ai patì ne patem >> » j u patet » ata paten

E ardhshmja e pérparme

kryera

do do do do do do

'te te te te te te

zihem zihesh zihet zihemi ziheni zihen

une té kem zene >> ti te kesh )) ai te kete ne te kemi )) )) j u te keni ata te kene >>

kryera te jem zénè te jesh » te jete » tè }emi » té jeni » te jene » 123

E

kryera e plote

4. Menyra habitore

te te té té te te

une te kisha zene » ti te kishe >> ai té kishte ne té kishim >> » ju té kishit ata té kishin »

isha zéng ishe » ishte » ishim » ishit » ishin »

E tashmja u

ai zenka ne zenkemi ju zenkeni ata zenkan

3. Menyra kushtore

E

tashmja

do do do do do do

une do te zija ti do te zije ai do te zinte ne do te zinim ju do te zinit ata do te zinin

E

une do te kisha zene ti do té kishe » » ai do te kishte ne do te kishim » » j u do té kishit ata do te kishin »

1 24

té té te te te te

zihesha ziheshe · zihej ziheshim ziheshit ziheshin

kryera

do do do do do do

té te té té "te té

isha zené )) ishe ishte )) ishim » » ishit ishin »

l f-;t:{V.J --

zenkam u zenke u zenka u zenkemi u zénkeni u zenkan

E pakryera u

zénkésha u zenkeshe u zénkesh u zénkeshim u zénkeshit U- zenkeshin

une zénkesha ti zénkeshe ai zenkesh ne zenkéshim ju zenkéshit ata zénkéshin

E kryera qenkam zéné qenke » » qenka qenkemi » qenkeni >> qenkan »

une paskam zéné » ti paske » ai paska ne paskemi » » ju paskeni » ata paskan

E kryera e plote une paskésha zéné » ti paskeshe ai paskésh » ne paskéshim » » ju paskéshit ata paskeshin »

qenkésha zené qenkéshe » » qenkesh qenkeshim » qenkeshit » qenkeshin » 1 25

G§Y
: - (j u)

(une, ti, ai) nxjerr percjell » vjel » djeg » bie >> shtie »

-

-

-

»

» » »

»

nxirrni pereil/n vilni digjni bini shtini

dhe jo

•

»

»

»

»

»

»

»

»

»

»

nxirrja, nxirrje, nxirrte . . ( dhe j o nxjerrja, nxjerrje . . .) ; vilja, vilje , vi/te. . . (dhe j o vjelja, vjelje . . .) et j . ; p o kes htu : .

nxjerrni percjellni vjelni djegni bjeni shtjeni etj .

� b lzje, dilje

�

blin

�nl_!!!., s/i.b:li.m­

.::.blinit. dilnit

blinin, diln in

b) Foljet e meposhtme ne veten e dyte te shumesit e zanoren e temes n� i : .. ' bleni dhe jo (une) blej - (ju) i _blj.[li » » delni di/n i dal - » , » » fieni » )} fie - » l -rr ·_ !!!!_ ngreni » » » ngre - » » leni » » le - » ven i » » » ve - >> » zeni » » ze - » pérzeni "}) » )) pérze - » ))' nxeni )) nxini >> nxe - » (ju) merrni

--

dhe jo

h.J.ihet. òilat

bleja, delja bleje, delje

»

blente, de/te

»

»

blenim, delnim

»

»

blenit, delnit

»

»

blenin, deln in etj. ;

»

blehet, de/et etj .,

� - merrje, me!JJ..e, mernim, "!!!!nit, merrnin, ------

"- dhe j o : mirrja, mirrje, mirrte, mirrn im, mirrnit, mirrnin;

Té gjitha foljet te té cilat zanorja ose grupi zanor i temés ndérro .. hen né i né vetén e dyté té shumésit té sé tashmes (d.m.th. foljet qé pérmenden mé lart né pikat a e b), dali n me i ed he né te pakrveré si edhe né té tashmen e né té pakryerén e trajtés joveprore2> , tria vetat, né njéjés e né shumés :

il

l ) Me perjashtim te foijeve ziej, perziej, ndiej dhe ndjej: zieni !, perzieni !, ndieni ndjeni. Shih edhe «Drejtshkrimi i gjuhes shqipe» § 1 3 b, e, ç. 2) E pakryera e trajtes veprore, si edhe e tashmja e e pakryera e trajtes j o vep ro formohen nga tema e vetes se dyte shumes te se tashmes cteftore, p.sh. : (un . ; e tashme pesore : ndiqe ndjek - (ju) ndiqni ; e pakr. : ndiqja, ndiqje, ndiqte ndiqesh, ndiqet. . . ; e pakryer peso re : ndiqesha, ndiqeshe, ndiqej . . . etj.

1 32

»

dbe j o

por :

mirrni

. . •

)}

po keshtu :

.·

po r : (une) marr

dbe j o

po késhtu : merrem, merresh, mer...e .r t, merremi, merreni, merren; . --...__...._. merr esha, m rresh e, m _ _rreJ, me'!..f!§7flni, meJ;.reshit, ..._merreshin . ..:;.. • ..! ! . : dh e J O : rrtZrrem, mzrresh , mzrret . . . ; . mzrr . . esh a, mzrr \....,... esh e, mzrreJ·... § 96. Folj et fle, ngre, le, ve, ze, nxe, di, pi, rri, si folje té zgje­ dhim it te trete, nuk rnarr in asnje mba resé né te tria vetat e njejé sit te kobe s se tash me : dh

•

�f� }1J1AJ

4

} } .. .. K eto " fo l Je ' ne veten . te-; se e pare.. e te.. trete.. te.. s humes .. 1t - tas hmes se déftores e té lidhores rnarr in mbaresat -me, -ne ( dljl.e jo -jme, -jne) : e) flem e, ngreme, dirne, pime, rrime etj . fli'fìr: ngrfni, diiil, pini, rrini etj .

ç

-- -

---� ·'-'

kopshtar etj.; arsimtar, farkètar, peshkatar, zdru­ kthètar etj.; b) njé person sipas veprimit qé kryen, p.sh. : genjeshtar, kundershtar, notar, tradhtar etj. (kéta tre té fundit jané formuar pérka-1 �ijsis,b;t nga temat e foljeve kundershtoj, notoj, tradhtoj dhe nga ku timi jané emra vepruesi); ç/irimtar, deshmitar, /ajmetar, luftetar 2) udhètar etj. 3->; po késhtu edhe atdhetar («ai qé do atdheun dhe piqet per tè mirén e tij»).

l) Fjala képucetar nuk eshte normative. 2) Fjala luftar nuk eshte normative. 3) Ne disa formime prapashtesa -tar del ne trajten -atar, p.sh. gjakatar, peahkat11r

Me prapashtesén -ar formohen edhe disa emra banorésh, si kolonjar, korçar, lushnjar, myzeqar, pogradecar etj. Mbiemrat e formuar me prapashtesat -ar, -tar 'shprehin pér­ gjithésisht marrédhénie pérkatésore, p.sh. : bregdetar çli rimtar); veç kesaj te emrat me -tar ky kuptim eshte i shoqeruar edhe me nJe nuancc­ tipari, paraqitet si veti e personit perkates. PCr kete arsye thuhet : Populli i Elbasanit priti me dashuri çliruesit e tij, partizanet e Brigades XV Sulmuese,· Otuesit e kupes; fituesit e konkursit etJ.; por : Proletariati eshte çlirimtari i njerezimit n ga shtypja dhe shfrytezimi,· «Ciirimtaret» (titull romani); fitimtaret nuk jane ti pakritikueshem etJ. Te kihet parasysh se tipi i emrave te vepruesit me prapasbtesen -s eshte me produktiv se tipi sinonimik me prapashtesen -tar, keshtu qe ne shume raste ka vetem formime me -s, p.sh.: botues, degjues, lexues, mesues, rrapues etj. (dhe jo njekohesisht edhe botimtar, degjimtar, leximtar etj.), por ne disa raste te veçanta ka veHSm formime me -tar, p.sh.: kercimtar, mendimtar, mergimtar etj. (dhe jo n.iekohesisht edhe kercyes, mendues, mergues etj.). Ne keto raste perdorimi emrave te tipit me -s ose te tipit me -tar eshte ngulitur nga tradita.

pushkatar etj. Kjo trajte e zgjeruar e prapashteses -tar eshte formuar per logji meAstet kur ajo esbte bashkuar me nje teme shumesi me -a: /ajktJ + lajkatar, � + tar: (edhatar e prej ketej edhe gjakatar, peshkatar etj. mimet � -atar k�&.ae \llbetur mjaft te kufizuara ne gjuhen letrare.

212

213

.,.1

PRAPASHTESAT -OR, -TOR § 14. Ne gjuhen e sotme letrare me ane te ketyre prapashtes formohen kryesisht mbiemra qe ne shumicen e rasteve shprehin a) marredhenie perkatesore, p.sh.: arsimor,-e «qé i pérket arsimit ·qe ka te bejé me arsimin», bujqesor, -e «qe ka te béje me b ujqesine qe i perket bujqésise», po keshtu edhe : bashkeshortor,-e, bimor, .boteror,-e, burimor,-e, dialektor,-e, ditor,-e, grdmatikor,-e, he/e" dhor,-e, ideor,-e, javor,-e, kerkimor,-e, mendimor,-e, mjekeso'r,-e, iézor,-e, qymyrguror,-e, sasior,-e, shkollor,-.,, trupor,-e, vjetor,-e etj. ; b) nje tipar dlesor (shume here ne baze te nje krahasimi), p.sh. : ror,-e «qe i ka hije burrit, qe eshté i forte ashtu si burri, qé ka té burrit» (qendrim burreror, sjellje burrerore, kenge burrerore, burreror, tipare burrerore etj .), po keshtu edhe femeror,-e, feminor, foshnjor,-e, njerezor,-e, paqesor,-e, rrenjesor,-e, thelbesor,-e, vajzeror, etj . Prapashtes� -or né disa formime paraqitet ne trajtat e -(e)sor, p.sh. : gjyqesor (gjyq), jetesor (jete), paqesor (paqe), (rrénjé) etj ., ose -(e)ror, p.sh. : boteror (boté), shpirteror (shpirt), sh téror (shtet) etj . t" �\ ..:::, �l ;Ù 'Pfapashtesén -o r éshté sh r Tipi i mbiemrave te' té r . produktiv sidomos né terminologjiné shkencore-teknike, p.sh. : botor,-e, buxhetor,-e, deftor,-e, .thamor,-e,. boshtor,-e, dytesor,-e, dyvizor,-e, (numer) dhjetor, gojor-e, grykor,-e, (dru) gjethotil gjyqesor,-e, (dru) halor,-e, hundor,-e, kanunor,-e, kendor,-e, kohor,­ '!endor,-e, levizor,-e, (menyra) lidhore, ligjor,-e, niadhor,-e, martesor zakonor,-e parespr,-e, rrokj�sor,-e, shendetesor,-e, vepror,-e, · Siç shihet nga kéta shembuj, prapashtesa -or bashkohet zakorus lf me tema emérore e né raste té veçanta edhe me tema mbieméror ' -yej, si edhe

te shumices se foljeve te zgjedhimit té trete e te foljeve te parregullta S1:1pletive, qe dalin ne pjesore me -ne, p.sh. ; /arje (laj , Jare),3> sharje (shaj, share), blerje (blej, blere), fshirje (fshij, fshire), hyrje (hyj, hyré), shtyrje (shtyj, shtyre), zierje (ziej, zier), b/uarje (bluaj, bluar), shuarje . (shuaj, shuar), kryerje 'èkrYej, kryer), lyerje (lyej, lyer) etj . ; nxenie4 > {nxé, �ne), venie' (ve, vene), shtenie (shtie, shtené), lenie (lé, lene), thenie (them, thene), ngrenie (ha, ngrene), qenie (jam, qene) etj. Ne raste te veçanta kjo prapashtesé bashkohet edhe me temen e se tash­ mes, p.sh. : kamje (kam), ngasje (ngas), vrasje (vras). Pra, siç shihet edhe. nga shembujt e mesipérm, prapashtesa -je bashkohet me te gjitha ato tema foljesh, me te cilat nuk bashkohet prapashtesa -im. Emrat e formuar me prapashtesen -je (njesoj si ata me -im) j ane emra abstrakte veprimi, por disa prej tyre e mertojne edhe re­ zultatin e veprimit perkates ose njé send konkret, p.sh. : dalje («dera nga dalim»), hyrje («dera nga hyjmé>>), mbledhj{! (p.sh. : mbledhje e kolektivit), ndarje (