Geweld in De West: Een Militaire Geschiedenis Van De Nederlandse Atlantische Wereld, 1600-1800 (Caribbean) (Dutch Edition) 9004246266, 9789004246263 [PDF]

Zitiervorschau

Geweld in de West

Caribbean Series Series Editors

Rosemarijn Hoefte Royal Netherlands Institute of Southeast Asian and Caribbean Studies

Gert Oostindie

Royal Netherlands Institute of Southeast Asian and Caribbean Studies Editorial Board

J. Michael Dash New York University

Ada Ferrer

New York University

Richard Price

em. College of William & Mary

Kate Ramsey

University of Miami

VOLUME 33

The titles published in this series are listed at brill.com/cs

Geweld in de West Een militaire geschiedenis van de Nederlandse Atlantische wereld, 1600-1800

Onder redactie van

Victor Enthoven Henk den Heijer Han Jordaan

LEIDEN • BOSTON 2013

Omslagillustratie: Pieter Adriaensz Ita verovert twee Spaanse Hondurasvaarders in het zicht van Havana in 1628. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data Geweld in de West : een militaire geschiedenis van de Nederlandse Atlantische wereld, 1600-1800 / onder redactie van Victor Enthoven, Henk den Heijer, Han Jordaan. pages cm. -- (Caribbean series ; volume 33) Includes bibliographical references and index. ISBN 978-90-04-24626-3 (hardback : acid-free paper) -- ISBN 978-90-04-25718-4 (e-book) 1. America--History, Military. 2. America--Colonization--History. 3. Netherlands--Colonies--America-History. 4. Netherlands--History, Military--17th century. 5. Netherlands--History, Military--18th century. 6. Violence--America--History. 7. Militarism--America--History. 8. Indians, Treatment of--America--History. 9. Slave trade--America--History. 10. America--Race relations--History. I. Enthoven, V. II. Heijer, H. J. den. III. Jordaan, Han. E18.75.G487 2013 305.80097--dc23 2013033027

This publication has been typeset in the multilingual “Brill” typeface. With over 5,100 characters covering Latin, IPA, Greek, and Cyrillic, this typeface is especially suitable for use in the humanities. For more information, please see www.brill.nl/brill-typeface. ISSN 0921-9781 ISBN 978-90-04-24626-3 (hardback) ISBN 978-90-04-25718-4 (e-book) Copyright 2013 by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Global Oriental, Hotei Publishing, IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior written permission from the publisher. Authorization to photocopy items for internal or personal use is granted by Koninklijke Brill NV provided that the appropriate fees are paid directly to The Copyright Clearance Center, 222 Rosewood Drive, Suite 910, Danvers, MA 01923, USA. Fees are subject to change. This book is printed on acid-free paper.

inhoud

v

inhoud Lijst van kaarten en afbeeldingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  1 1. De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context, 1585-1800 Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan . . . . . . . . . . . . . . . .  15 DEEL EEN

MILITAIRE ORGANISATIES 2. Wapenvolk in een wingewest: de slavenkolonie Suriname, 1667-1799 Jean Jacques Vrij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  45 3. Krijgsvolk in Elmina: Asafo, garnizoen en Tapoeyerkwartier, 1700-1815 Natalie Everts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  75 4. De vrijen en de Curaçaose defensie, 1791-1800 Han Jordaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 DEEL TWEE

MILITAIR OPTREDEN 5. De binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw Wim Hoogbergen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 6. ‘Wij beleeven hier droevige tyden’: Europeanen, indianen en Afrikanen in de Berbice slavenopstand, 1763-1764 Marjoleine Kars. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

vi

inhoud DEEL DRIE

MARITIEM OPTREDEN 7. Het ‘groot desseyn’ en de aanval op Elmina in 1625 Henk den Heijer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 8. ‘Sijt ghekommandeert te zeijlen na de Kust van Ghenee’: expeditionair optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665 Adri P. van Vliet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 DEEL VIER

MILITAIRE CULTUUR 9. Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk van de WestIndische Compagnie, 1629-1654 Benjamin N. Teensma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 10. Marteling, muiterij en beeldenstorm: militair geweld in de Nederlandse Atlantische wereld, 1624-1654 Wim Klooster. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Over de auteurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .345 Register van persoons-, scheeps- en geografische namen . . . . . . . . . . . . 349

Contents Lijst van kaarten en afbeeldingen vii INLEIDING Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan Hoofdstuk een in militaire context, 1585-1800 Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan DEEL EEN MILITAIRE ORGANISATIES HOOFDSTUK twee de slavenkolonie Suriname, 1667-1799 Jean Jacques Vrij hoofdstuk drie Asafo, garnizoen EN Tapoeyerkwartier, 1700-1815 Natalie Everts HOOFDSTUK vier DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800 Han Jordaan DEEL TWEE MILITAIR OPTREDEN hoofdstuk vijf in de achttiende eeuw Wim Hoogbergen hoofdstuk zes Europeanen, Indianen en Afrikanen iN de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764 Marjoleine Kars DEEL DRIE MARITIEM OPTREDEN HOOFDSTUK Zeven HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625 Henk den Heijer hoofdstuk acht Expeditionair optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665 Adri P. van Vliet DEEL VIER MILITAIRE CULTUUR hoofdstuk negen Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk van de West-Indische Compagnie, 1629-1654 Benjamin N. Teensma hoofdstuk tien Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 1624-1654 Wim Klooster Over de auteurs REGISTER VAN PERSOONS-, SCHEEPS- EN GEOGRAFISCHE NAMEN*

1 De Nederlandse Atlantische wereld

Wapenvolk in een wingewest

Krijgsvolk in Elmina

1

15

43 43 45 45 75 75 109

De binnenlandse oorlogen in Suriname

‘wij beleeven hier droevige tyden’

109 145 145 147

217 245 245 275 275 277

Marteling, muiterij en beeldenstorm

75

147 147 183 183 215 215 217

‘Sijt ghekommandeert te zeijlen na de kust van Ghenee’

15 15

45

109

183

217

245

277

277 313 313 345

313 349

lijst van kaarten en afbeeldingen

vii

Lijst van kaarten en afbeeldingen Kaarten 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Atlantische gebied. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   9 Caraïben. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  10 Guyana’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  11 West-Afrika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  12 Brazilië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  13 Curaçao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  14 Afbeeldingen

Omslag: Pieter Adriaensz Ita verovert twee Spaanse Honduras­ vaarders in het zicht van Havana in 1628. Stichting Atlas van Stolk, Rotterdam 1. Aanval van Pieter van der Does op Gran Canaria in 1599. Stichting Atlas van Stolk, Rotterdam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   18 2. Aanval van Jacob Willekens op Salvador in 1624. Reysboeck van het rijcke Brasilien, Rio de la Plata ende Magallanes, zonder plaats 1624 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   21 3. Fort Amsterdam, 1799. The National Archives, Kew. . . . . . . . . . .   49 4. Het Cordon van Defensie. Nationaal Archief, Den Haag . . . . . . .   61 5. Kasteel Elmina op de Goudkust. W. Bosman, Nauwkeurige beschryving van de Guinese Goud-, Tand- en Slavenkust, Amsterdam 1709 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   77 6. Soldaten en andere bewoners van de Goudkust. J. Barbot, A Description of the Coast, Londen 1732 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   97 7. Plan linie van defensie van Curaçao. Nationaal Archief, Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  113 8. Plan voor de versterking fort Amsterdam op Curaçao. Nationaal Archief, Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  136 9. Modelkampementen voor een bospatrouille. Nationaal Archief, Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  159 10. Samenstelling van een bospatrouille. Nationaal Archief, Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  172

viii

lijst van kaarten en afbeeldingen

11. Portret van kolonel Jan Marius De Salve. Mariniersmuseum, Rotterdam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  199 12. Schepen op de Berbice tijdens de opstand. Nationaal Archief, Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  201 13. Afrikaanse krijgers. P. de Marees, Beschryvinge ende historische verhael vant Gout koninckrijck van Gunea, Amsterdam 1602 . . .  234 14. Het kasteel Elmina op de Goudkust, circa 1650. Nationaal Archief, Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  237 15. Portret van Michiel de Ruyter. Collectie Zeeuws Maritiem MuZEEum, Vlissingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  255 16. De vloot van Michiel de Ruyter in West-Afrika. Hollandtsche Mercurius, Amsterdam 1664 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  265 17. Schets van de kust van Brazilië. New York Public Library. . . . . . .  284 18. Fort Santo Bartolomeus en fort Santo Phillipo, 1637. Nationaal Archief, Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  291 19. Gevecht op een WIC-schip. Stichting Atlas van Stolk, Rotter­ dam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  321 20. Plattegrond van Puerto Rico tijdens de aanval van Boudewijn Hendricksz in 1625. J. de Laet, Historie ofte Iaerlyck Verhael, Leiden 1644 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  327

inleiding

1

INLEIDING Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan Aan het eind van de vijftiende eeuw arriveerden de Europeanen in de Nieuwe Wereld en vonden de zeeweg naar Azië. Beide gebeurtenissen markeren het begin van de Europese expansie; een langdurig proces dat in de tweede helft van de negentiende eeuw met de verovering van grote delen van Afrika en Azië in een eindfase terechtkwam. Dat expansieproces ging gepaard met veel militair geweld. Maar er is een belangrijk verschil tussen de door sterke natiestaten gestuurde imperialistische oorlogen in de negentiende eeuw en de koloniale oorlogen van relatief zwakke staten in de vroegmoderne tijd. Dit boek gaat niet over het imperialistische geweld van natiestaten, maar over het vroegmoderne militaire optreden overzee. Gekozen is voor de relatief onbekende Nederlandse militaire activiteiten in het Atlantische gebied vanaf het einde van de zestiende eeuw tot aan het einde van de achttiende eeuw. In de vroegmoderne tijd werden oorlogen overzee dikwijls niet door staten gefinancierd en uitgevochten, maar door private ondernemingen die steun van overheden genoten. Omgekeerd voerden private partijen het koloniale beleid van de relatief zwakke staten uit. In de tijd van de Republiek der Verenigde Nederlanden was sprake van een symbiotische relatie tussen de publieke en de private sector. Handels­ compagnieën konden in naam van de Staten-Generaal soevereine rechten uitoefenen om de Nederlandse belangen buiten Europa te behartigen. Zo konden zij verdragen sluiten met vreemde mogendheden en beslissen over zaken van oorlog en vrede. De Republiek heeft geen duurzaam Atlantisch imperium gesticht zoals Spanje, Portugal, Engeland en Frankrijk dat hebben gedaan. De Atlantische bezittingen van Nederland waren beperkt. Economisch gezien speelden de Nederlanders echter wel degelijk mee in de Atlantische wereld. Ten eerste dreven zij er handel met hun overzeese bezittingen: de plantagekoloniën op de Wilde Kust, gelegen tussen de Amazone en de Orinoco, en de forten in West-Afrika. Die activiteiten vonden voornamelijk plaats onder de paraplu van de West-Indische Compagnie (WIC), de Sociëteit van Suriname (SvS) en de Sociëteit van Berbice (SvB). Ten tweede speelden

2

inleiding

Nederlandse handelshuizen een significante rol in de handel met Spaanse, Franse en Engelse koloniën. In de ogen van de koloniale autoriteiten was die handel vaak illegaal. De vrijhavens Curaçao en Sint-Eustatius leefden van deze informele handel. Ten slotte kwam een belangrijk deel van de Franse West-Indische suiker en de Amerikaanse Chesapeake tabak via Franse en Britse havens in de Republiek terecht, waar die producten werden verwerkt tot geraffineerde suiker, pijp- en snuiftabak (Enthoven 2003: 385-445; Klooster 2009: 141-180; Van der Voort 1973: 234). De Nederlandse Atlantische wereld had zoals gezegd een ander karakter dan de Spaanse, Portugese, Engelse en Franse Atlantische wereld. Die wereld bestond uit een beperkt aantal nederzettingen met een kleine Europese bevolking die werd bestuurd door (semi)particuliere ondernemingen. Alleen omstreeks het midden van de zeventiende eeuw heeft de Republiek kortstondig een Atlantisch imperium gehad dat bestond uit een reeks handelsposten in Afrika, het noordoostelijke deel van Brazilië, diverse eilanden in de Caraïben, nederzettingen op de Wilde Kust en een kolonie in Noord-Amerika. Maar dat overzeese imperium was klein vergeleken met de imperia van andere Atlantische mogendheden. De twee grootste koloniën, Nederlands-Brazilië en Nieuw-Nederland, hadden respectievelijk 13.500 en 9.000 inwoners. Omstreeks 1800 telden de Nederlandse Atlantische bezittingen gezamenlijk ongeveer 175.000 inwoners, onder wie zich 152.000 slaven bevonden (Enthoven 2005: 155-158). Afgezet tegen de bevolking van de Amerikaanse en West-Indische koloniën van ruim zeventien miljoen mensen, inclusief circa 2,4 miljoen slaven, was dat slechts één procent van het totale aantal inwoners (Benjamin 2009: 400). Demografisch gezien hebben de Nederlanders dus geen rol van betekenis gespeeld. De Portugezen en de Spanjaarden waren de eerste Europeanen die zich in de Nieuwe Wereld vestigden. Voor de Iberische vorsten vormden de nieuw ontdekte gebieden in Amerika en Afrika onderge­schikte onderdelen van hun koninkrijken. Zo benoemde de kroon de koloniale bestuurders, en werd het verkeer tussen moederland en kolonie centraal geregeld via organisaties als de Casa de Contratación in Sevilla en de Casa da Índia in Lissabon. De Engelsen, de Fransen en de Nederlanders die later het Atlantische gebied binnendrongen, deden dat in beginsel anders. Bij hen waren het vooral particulieren die met steun en/of goedkeuring van de overheid nederzettingen stichtten. Zo hadden de Engelsen de Virginia Company, de Somers Islands Company en de Providence Island Company,

inleiding

3

de Fransen de Compagnie de France, en de Nederlanders de Guiaansche Compagnie en de Nieuw-Nederland Compagnie. In de loop van de zeventiende eeuw raakte de overheersende rol van Spanje en Portugal in het Atlantische gebied uitgespeeld. De Portugezen verloren belangrijke bezittingen in West-Afrika en de Spanjaarden konden niet verhinderen dat zich nieuwkomers in de Caraïben en Noord-Amerika vestigden. Tijdens dat proces ontwikkelden Frankrijk en Engeland zich tot belangrijke Atlantische spelers. Die groeiende macht ging met grote verande­ringen gepaard. Zo verdwenen de meeste Franse en Engelse compagnieën, en werd het beheer van overzeese gebiedsdelen een overheids­ aangelegenheid. In Engeland werden de Atlantische bezittingen onder de Committee of Privy Council for Trade and Foreign Plantations gebracht, beter bekend als de Board of Trade (Canny 1998). In de Republiek daarentegen bleef het bestuur van de koloniën een (semi)particuliere aangelegenheid. Aanvankelijk waren er verschillende Nederlandse compagnieën actief voor de vaart op Guyana, West-Afrika en Noord-Amerika (Den Heijer 2005a: 31; Hulsman 2009: 59-69). Bij de oprichting van de WIC in 1621 werden die ondernemingen opgeheven en vielen alle Nederlandse Atlantische bezittingen voortaan onder het gezag van de nieuwe Compagnie. Maar al gauw deden binnen het octrooigebied van de WIC zogenaamde patroonschappen—particuliere koloniën binnen het octrooigebied van de Compagnie— hun intrede zoals Rensselaerswijck in Nieuw-Nederland, Tobago in de Caraïben en Berbice op de Wilde Kust (Van Grol 1980). De WIC had grote ambities. In korte tijd wist zij haar bezit uit te breiden met NoordoostBrazilië (1630-1654), het Afrikaanse eiland Arguin (1633-1678), het fort São Jorge da Mina (1637) gevolgd door meer Portugese forten op de Goudkust, Luanda in Angola (1641-1648) en het eiland São Tomé (1641-1648). NieuwNederland bleef tot 1664 bezit van de Compagnie. Tussen 1656 en 1664 had de stad Amsterdam het bestuur over de kleine nederzetting NieuwerAmstel (fort Nassau) aan de Delaware. Vanwege haar activiteiten in Brazilië had de Compagnie weinig belangstelling voor de Wilde Kust, waar aan de rivieren Berbice, Demerary, Essequebo en Pomeroon vooral Zeeuwse ­ondernemersfamilies zoals Van Pere, De Moor en Lampsins actief waren. Dat veranderde na het verlies van Brazilië in 1654. In 1657 werd het bestuur over de nederzetting aan de Essequebo overgedragen aan de steden Veere, Vlissingen en Middelburg, en ontstond de kolonie Nova Zelandia. Op 1 januari 1664 namen de Staten van Zeeland het bestuur van Nova Zelandia

4

inleiding

over (Enthoven 1999: 207-217). Na de verovering van Suriname in 1667 viel ook deze kolonie onder Zeeuws bestuur. In het Caraïbische gebied breidde de Compagnie haar gezag uit over Sint-Maarten (1630-1633, 1648), Curaçao (1634), Aruba (1636), Bonaire (1636), Sint-Eustatius (1681)1 en Saba (1640). Maar door de vele oorlogen en veroveringen in het Atlantische gebied was de WIC in grote financiële problemen geraakt en moest zij in 1674 worden opgeheven (Den Heijer 1994: 13-96). De Staten-Generaal besloten in 1674 tot een doorstart van de onderneming, die bekend staat als de Tweede of Nieuwe West-Indische Compagnie. Haar belangrijkste bezittingen waren de West-Afrikaanse forten met Elmina als hoofdkwartier. In de Caraïben bestuurde de Compagnie de eilanden Sint-Maarten, Curaçao, Aruba, Bonaire, Saba en sinds 1681 ook Sint-Eustatius. Ten slotte was er de kolonie Essequebo op de Wilde Kust, die Zeeland had overgedragen aan de WIC. Suriname viel nog onder Zeeuws bestuur en Berbice bleef voorlopig bezit van de familie Van Pere. In 1683/4 droeg Zeeland het bezit van Suriname over aan de Sociëteit van Suriname. Na de overval van de Franse kaper Jacques Cassard in 1712 en de betaling van een brandschatting van 300.00 gulden ging Berbice in 1720 over in handen van de Sociëteit van Berbice. Ten slotte werd in 1746 vanuit Essequebo een uitbreiding gerealiseerd langs de Demerary (Den Heijer 1994: 111-187). De desastreus verlopen Vierde Engelse Oorlog (1780-1784) was de opmaat voor de opheffing van het particulier bestuur van de overzeese bezittingen (Enthoven 2009: 176-201). In 1791 nam de Nederlandse staat de bezittingen en schulden van de WIC over, later gevolgd door die van de Sociëteit van Berbice en die van Suriname. Het bestuur van de Nederlandse Atlantische bezittingen vielen achtereen­volgens onder de Directie Ad interim (17911792), de Raad der Koloniën (1792-1795), het Comité tot de Zaken van de Koloniën en Bezittingen in Amerika en op de Kust van Guinea (1795-1800), de Raad der Amerikaansche Bezittingen en Etablisementen (1801-1806), het Ministerie van Koophandel en Koloniën (1806-1807) en het Departement van Marine (1807-1813). Met de opheffing van de particuliere organisaties kwamen ook het burgerlijke bestuur en het militaire apparaat in de koloniën, inclusief de overzeese troepen, in handen van de overheid.

1 Tussen 1636 en 1664 was Sint-Eustatius een patroonschap van Abraham van Pere en Pieter van Rhee. Gedurende de periode 1664-1681 was het eiland in bezit van respectievelijk de Engelsen en de Fransen.

inleiding

5

Vergeleken met andere Europese mogendheden kende de Republiek particulieren een belangrijke rol toe in het veiligheidsbeleid. Die namen niet alleen een deel van de uitvoering voor hun rekening, maar verstrekten ook kredieten waardoor een financiële buffer ontstond. Zo was de betaling van troepen bij het Staatse leger gedelegeerd aan zogeheten solliciteursmilitair die ook de soldij voorschoten, terwijl de aankoop van voeding voor oorlogsschepen door de hoogste officier werd voorgeschoten (Van Nimwegen 2003: 494-518; Bruijn 1998: 65-67). Particulieren speelden ook een belangrijke rol in militaire organisaties overzee. De (semi)particuliere ondernemingen verzorgden de militaire beveiliging van de koloniën; pas in tweede instantie was de Nederlandse staat daarin betrokken. Daarmee week de Republiek af van het normale patroon. In de Nederlandse geschiedschrijving is tot heden weinig aandacht besteed aan vroegmoderne overzeese militaire onderwerpen. De schaarse studies die daarover gaan, beperken zich doorgaans tot fortenbouw en de bekende zee- en veldslagen. In de Angelsaksische wereld daarentegen wordt relatief veel over militaire onderwerpen gepubliceerd. Een bekend voorbeeld is de door Jeremy Black geredigeerde serie Warfare and History, uitgegeven door Routledge. Diverse titels uit deze serie hebben betrekking op de vroegmoderne militaire strijd in het Atlantische gebied. Geweld in de West wil bij die Angelsaksische ontwikkeling aansluiten. Natuurlijk is een boek als het onderhavige verre van compleet. Zo komen het veiligheids­ beleid dat in de Republiek werd geformuleerd en de logistieke ondersteuning vanuit de Republiek nauwelijks aan bod. Met dit boek pretenderen wij geen afgerond overzichtswerk te bieden, maar een palet van onderwerpen van het Nederlandse militaire optreden in het Atlantische gebied in de zeventiende en achttiende eeuw. Geweld in de West is bedoeld als bijdrage aan de discussie over de militaire dimensie van de Neder­landse expansie overzee, waaraan zoals gezegd nog te weinig aandacht is ­geschonken. In het eerste hoofdstuk wordt het Nederlandse militaire optreden in het Atlantische gebied chronologisch in verschillende perioden geschetst. Die perioden kennen politiek-strategische cesuren, zoals de hernieuwde strijd tegen de koning van Spanje in 1621 en het einde van de Spaanse Successieoorlog in 1713. Daarna volgen vier thematische delen waarin bepaalde militaire aspecten worden belicht. Het eerste deel gaat over overzeese militaire organisaties, te weten die van Suriname (Jean Jacques Vrij), West-Afrika (Natalie Everts) en Curaçao (Han Jordaan). De nadruk ligt in

6

inleiding

de hoofdstukken op burgerwachten en garnizoenen in een multi-etnische koloniale samenleving. In het tweede deel worden verschillende belangrijke militaire optredens te land uitgewerkt. Wim Hoogbergen biedt daarin een panoramisch overzicht van de binnenlandse strijd in Suriname en Marjolein Kars beschrijft minutieus de dramatisch verlopen slavenopstand in Berbice. Als tegenhanger van het militaire optreden volgt in deel drie het maritieme optreden. Hierin passeren twee vlootexpedities naar Afrika en Amerika de revue. Henk den Heijer belicht de dramatisch verlopen expeditie naar Elmina en Adri van Vliet beschrijft het Nederlandse expeditionaire optreden op de West-Afrikaanse kust tijdens de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667). In deel vier wordt ten slotte ingegaan op de materiële en immateriële overzeese militaire cultuur. Ben Teensma informeert ons over het materiële militaire inlichtingenwerk van de West-Indische Compagnie, terwijl Wim Klooster als laatste de immateriële gewelddadige excessen in de Nederlandse Atlantische wereld aan de orde stelt. Literatuur Benjamin, Th. 2009. The Atlantic World: Europeans, Africans, Indians and Their Shared History, 1400-1900. Cambridge: Cambridge University Press. Bruijn, J.R. 1998. Varend verleden: De Nederlandse oorlogsvloot in de zeventiende en achttiende eeuw. Amsterdam: Balans. Canny, N. (red.) 1998. The Oxford History of the British Empire. Volume 1. The Origins of Empire: British Overseas Enterprise to the Close of the Seventeenth Century. Oxford: Oxford University Press. Enthoven, V. 1999. ‘Nova Zelandia and Cayenne: The Dutch on the Wild Coast, 1656-1666’, in G. Martinière, D. Poton en S. Souty (red.), D’un rivage a l’autre. Ville et protestantisme dans l’aire Atlantique, XVI-XVIIe siècle. Actes du Colloque organisé à La Rochelle, 13 et 14 novembre 1998. Parijs/Poitiers: La Rochelle: Presses de la MSHS. ____ 2003. ‘An Assessment of Dutch Transatlantic Commerce, 1585-1817’, in J. Postma en V. Enthoven (red.), Riches from Atlantic Commerce: Dutch Transatlantic Trade and Shipping, 1585-1817, pp. 385-445. Leiden/Boston: Brill [The Atlantic World, Europe, Africa and the Americas 1]. ____ 2005. ‘Dutch Crossings: Migration between the Netherlands and the New World, 16001800’, Atlantic Studies 2-2: 153-176. ____ 2009. ‘Dutch Maritime Strategy’, in D. Stoker, K.J. Hagan en M.T. McMaster (red.), Strategy in the War for American Independence: A Global Approach. Londen: Routledge [Cass Military Studies 39]. Grol, G.J. van. 1980. De grondpolitiek in het West-Indisch domein der Generaliteit. Amsterdam: S. Emmering. Heijer, H., den. 1994. De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg Pers. ____ 2005a. De geoctrooieerde compagnie: De VOC en de WIC als voorlopers van de naamloze vennootschap. Deventer: Kluwer. Hulsman, L.A.H.C. 2009. Nederlands Amazonia: Handel met indianen tussen 1580 en 1680 [Proefschrift Universiteit van Amsterdam].

inleiding

7

Klooster, W. 2009. ‘Inter-Imperial Smuggling in the Americas, 1600-1800’, in B. Bailyn en P. L. Denault (red.), Soundings in Atlantic History: Latent Structures and Intellectual Currents, 1500–1830, pp. 141-180. Cambridge: Harvard University Press. Nimwegen, O. van. 2003. ‘Het Staatse leger en de militaire revolutie van de vroegmoderne tijd’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden: 494-518. Voort, J.P. van der. 1973. De West-Indische plantages van 1720 tot 1795: Financiën en handel. Eindhoven: De Witte.

8

inleiding

kaarten

9

ATLANTISCHE OCEAAN ro o m

Azoren

Madeira

isc he S

tr.

t Golfs

Can ar

doldrums

Zu id -

Eq ua

to ri

Canarische Eilanden

Kaapverdische Eilanden ale S

troom

Gu in

ees t

roo

om tro

m Ben gue las

Brazil Stro om

doldrums

ATLANT ISCHE OCEAAN

rift enwindd West

Kaart 1. Atlantische gebied

va Golf

n Ca

e ech p m

an lf v Go

d ur as

da

a t Florid a

Cuba

Jamaica

Bah am

Porto Belo

a’s

Kaart 2. Caraïben

VEN

EZUELA

Puerto Cabello

dse enwin ned n e B e and Eil

Punta de Araya co Orino

Trinidad

(Nieuw-Walcheren)

Sint-Maarten pher sto hri C Sa t nt M Puerto R Sin oD ico Antigua s om i Saba ev Monserrat N ing Guadeloupe Sint-Eustatius o Dominica Martinique Kleine Antillen Curaçao Aruba Bonaire Barbados Grenada Tobago Hispaniola

Bov Eil enw an d

ATLAN TI S C HE O C E A A N

e ds in en

Cartagena

CARAÏBISCHE ZEE

Havana

Str a

ri

o na Passa ge

Flo

Ho n

10 kaarten

er

oon

E ssequ e bo Demera r y

B e r b ic

e azon Am

Suriname

e

Kaart 3. Guyana’s

Paramaribo

Nova Zelandia Po m Stabroek fort Kijkoveral Nieuw-Amsterdam

AT L ANT I S CH E OCEAAN

Wia poc o

co ino Or

kaarten 11

ú Xing

Cabo Verde Goeree

Arguin

e S en Gambia

ga

l V o l ta

e G r us k a n Guin e e

Kaart 4. West-Afrika

ATLANTISCHE OCEAAN

G o lf v

Príncipe São Tomé

Q u aIv k u o o r- Q u a Slavenkust t st k u st G o u dk us Mori Elmina (fort Nassau)

er

in -

Nig

t

Lo

Ko

n

go

kust gola n A goan

Luanda

Cabinda Mpinda

Majombo

Corisco

12 kaarten

kaarten

13

ATLAN T I S C H E O C E A A N azone Am

X ingú

Ceará Paraíba Pernambuco

Recife

ão

F rancisc o

(Mauritsstad)

S

Bahia Salvador Ilhéus

Espírito Santo

Rio de Janeiro São Vincente

Buenos Aires R io

d e la

P la t a Kaart 5. Brazilië

14

kaarten

CARAÏBISCHE ZEE Leliënberg

Cu

ra

ça

Ha

to

o

Sint-Maria

N oordkant Rooy Canary

Piscaderis

fort Sint-Michiel

fort Republiek Willemstad/fort Amsterdam fort Beekenburg

Kaart 6. Curaçao

os

O

Plantages van de WIC

Otrobanda

Koraal Tabak

p D ui v e l skli

tpu

nt

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 15

Hoofdstuk een

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context, 1585-1800 Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan In de inleiding is reeds uiteengezet dat de Europese expansie in het Atlantische gebied onlosmakelijk verbonden was met militair geweld. De Republiek was een betrekkelijke laatkomer in de vaart op Afrika, Amerika en de Caraïben, maar toen haar handelsbelangen daarop toenamen, was de stap naar grootse militaire plannen en projecten snel gezet. In dit hoofdstuk behandelen wij de militaire openingszetten tot aan de oprichting van de WIC, de veroveringen en nederlagen tot aan het midden van de zeventiende eeuw, en de krimp en consolidatie gedurende de tweede helft van de zeventiende eeuw. Na de Spaanse Successieoorlog (1702-1713) volgde voor de Republiek een lange periode van neutraliteit die werd beëindigd met de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784). Tot aan het uitbreken van die oorlog nam de dreiging van buitenlandse mogendheden voor de Nederlandse bezittingen in het Atlantische gebied geleidelijk af, maar die van binnenlandse vijanden van voornamelijk ontsnapte Afrikaanse slaven, Marrons genaamd, juist toe. De Nederlanders werden in Afrika en in de Nieuwe Wereld op verschillende manieren met Europese en niet-Europese tegenstanders geconfronteerd. De opeenvolgende militaire confrontaties, die een periode van meer dan twee eeuwen bestrijken, geven goed weer hoe het karakter van de Nederlandse aanwezigheid in het Atlantische gebied in de loop der tijd is veranderd. Naast een overzicht van dat militaire optreden wil dit hoofdstuk ook inzicht bieden in waardoor en hoe de Nederlandse ambities in het Atlantische gebied geleidelijk werden bijgesteld. Kortom, wat voor Atlantische mogendheid is de Republiek eigenlijk geweest? Irreguliere strijd, 1585-1621/23 Producten uit de Atlantische wereld, zoals suiker, verfhout, goud, zilver en ivoor bereikten in de zestiende eeuw via Sevilla en Lissabon Antwerpen,

16

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

de belangrijkste haven van de Nederlanden. Door de vrijheidsstrijd tegen Filips II—waarbij Portugal tussen 1580 en 1640 tot het Spaanse kamp behoorde vanwege de personele unie tussen beide staten—kwam die aanvoer onder zware druk te staan, met als gevolg dat kort na 1585 (de overgang van Antwerpen naar Spaanse zijde) Nederlandse schippers ook buiten de bekende Europese wateren begonnen te varen. Vanaf 1587 voeren zij voor suiker naar Brazilië. In de loop van de jaren negentig kwam daar West-Indië bij, waar schippers vooral huiden, parels en tabak haalden, gevolgd door West-Afrika voor de inkoop van goud en ivoor. In 1597 werden waarschijnlijk de eerste reizen naar de Wilde Kust ondernomen. Na 1600 vestigde de Guiniaansche Compagnie daar posten voor de handel met Inheemsen. Vanaf 1598 voeren de Nederlanders voor zout naar Venezuela. Nadat Henry Hudson in 1609 de later naar hem genoemde Hudsonrivier en het eiland Manhattan had ontdekt, kwam ook de vaart op NieuwNederland en de handel in otter- en bevervellen op gang. Kort daarna deden Nederlandse schepen de Engelse kolonie Virginia aan om er tabak te laden (Enthoven 1996: 256-268; Enthoven 2003a: 24-44). De Opstand speelde in de eerste jaren van de expansie overzee geen rol van betekenis. Nadat Antwerpen in 1585 naar de Spaanse zijde was overgegaan, consolideerde de strijd zich in de Lage Landen, en na het debacle van de Armada drie jaar later waren de Spaanse maritieme middelen uitgeput. Een decennium lang stond de strijd op een laag pitje. Dit veranderde met de komst van Filips III in 1598. Twee maanden na zijn troonsbestijging kondigde de jonge koning een algemeen handelsverbod met de opstandelingen af. Daardoor werden niet alleen Nederlandse kooplieden getroffen, maar liep ook de financiering van de oorlogsvloot ernstig gevaar. Belangrijke belastinginkomsten voor de financiering van de vloot liepen door het embargo sterk terug (Israel 1989: 56; Enthoven 1996: 132-138). In 1600 probeerden de opstandelingen met de expeditie naar Vlaanderen het tij te keren, maar de slag bij Nieuwpoort liep op niets uit. In juli 1601 volgde het beleg van Oostende, het laatste opstandige bolwerk in de Zuidelijke Nederlanden. Een jaar later werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht. Eén van de doelstellingen van de VOC was het openen van een tweede front in Azië (Witteveen 2002). Kort daarop kwam de oorlog in rustiger vaarwater: begin 1603 werd het Spaanse handelsembargo versoepeld, op 22 september 1604 capituleerde Oostende, en de Nederlandse bondgenoten Engeland en Frankrijk sloten vrede met Spanje. In de loop van 1606 begonnen de eerste diplomatieke demarches tussen de koning van Spanje en de opstandelingen, al snel gevolgd door een staakt-het-vuren.

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 17 Op 9 april 1609 ging het Bestand in dat twaalf jaar zou duren (Israel 1982: 1-15; Enthoven 1996: 138-141). Het initiatief in de strijd verschoof in de jaren voor het Bestand geleidelijk van particulieren naar de overheid. De expedities die werden uitgerust, hadden twee doelstellingen, ten eerste de vijand economisch treffen om de oorlogssituatie in Europa te beïnvloeden en ten tweede steunpunten verwerven voor de opbouw van een handelsnetwerk. De meeste schepen die eind zestiende eeuw naar West-Indië voeren, hadden een commissieof kaperbrief van de overheid, die daarmee het gebruik van geweld tegen de vijand legitimeerde. Naast tabak en huiden waren de Nederlanders vooral op zoek naar parels die de Spanjaarden langs de Terra Firme kust lieten opduiken. Ook probeerden zij via ruilhandel en het ontvoeren van hooggeplaatste functionarissen aan handelswaar te komen (Enthoven 2000a: 26-30). Een voorbeeld van een dergelijke expeditie is de reis van de Zwemmende Leeuw. In 1595 was de Zwemmende Leeuw onder schipper Gillis Dornhoven nabij het eiland Hispaniola bezig met smokkelhandel. Samen met een Franse kaper veroverden de Nederlanders het schip van Pedro de Arana, ‘Contrador en resident van la ville de San Domingo de la Isle Espaignolle des Indes Occidentalles’. Vervolgens overmeesterden de Nederlanders een tweede schip van De Arana. Op de terugweg verkocht Dornhoven de buit in La Rochelle, waarbij grote twijfels rezen of die wel rechtmatig was verkregen. In ieder geval klaagde De Arana in 1610 Dornhoven en zijn kornuiten aan. Tijdens het proces kwam aan het licht dat de grote man achter de expeditie Balthasar de Moucheron was geweest (Enthoven 1996: 258; Van Ittersum 2007: 59-94). Het handelshuis De Moucheron was sinds het begin van de jaren negentig actief in West-Afrika, onder meer in het Senegambia gebied. De Moucheron had grote ambities en wilde vaste voet aan de grond krijgen op de Goudkust. Zijn oog viel op het Portugese kasteel São Jorge da Mina (Elmina), de sleutel tot dat gebied. In de zomer van 1596 ondernamen twee van zijn schepen een aanval op het fort, die op een fiasco uitliep (Enthoven 1996: 181; Den Heijer 1994: 20). Balthasar gaf ondanks die mislukking niet op. Twee jaar later liet hij een aanval op Príncipe uitvoeren. Dat eiland zou als steunpunt voor schepen naar Azië moeten dienen. De Staten-Generaal hadden voor die expeditie vijf schepen ter beschikking gesteld, en met De Moucheron afgesproken dat hij de soldij van de manschappen zou betalen. Hoewel het eiland zonder veel tegenstand werd veroverd, liep het avontuur opnieuw uit op een mislukking. Twee weken voordat versterkingen uit

18

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

Afb. 1. Aanval van Pieter van der Does op Gran Canaria in 1599.

Nederland arriveerden, moesten de verzwakte aanvallers het eiland ontruimen. De laatste poging van Balthasar de Moucheron om in Afrika vaste voet aan de grond te krijgen, was met de expeditie van Van der Does (Enthoven 1996: 182; Den Heijer 1994: 20). Op 15 mei 1599 verliet een Staatse vloot van 73 schepen onder bevel van admiraal Pieter van der Does de rede van Vlissingen. Zeven schepen waren door de Staten van Holland en Balthasar de Moucheron uitgereed. Op 11 juni arriveerde Van der Does met zijn vloot voor La Coruña. Toen bleek dat daar de vloot voor Azië reeds vertrokken was en er geen buit kon worden bemachtigd, ging de tocht verder naar de Canarische Eilanden. Na een korte bezetting van Las Palmas werd de vloot in tweeën gesplitst. Onder bevel van Jan Gerbrantz en Frederick Aartsz voeren 35 schepen beladen met buit terug naar huis. Op de terugweg namen zij nog twee Spaanse schepen. De overige 36 schepen—twee waren bij Las Palmas verloren gegaan—voeren naar São Tomé. Het eiland werd zonder veel moeite op de Portugezen veroverd. Volgens de overlevering zouden honderd stukken geschut, negentienduizend kisten suiker, ivoor, textiel en een grote som

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 19 geld zijn buitgemaakt. Daarna waren de kansen voor de Nederlanders snel verkeken. Er brak een besmettelijke ziekte uit die achttienhonderd slachtoffers maakte onder wie admiraal Van der Does. De overlevenden moesten het eiland noodgedwongen verlaten. Ondanks de omvangrijke buit was de expeditie financieel een teleurstelling. Wel hadden de Nederlanders aangetoond dat zij grootschalige vlootoperaties ver van huis konden uitvoeren (Enthoven 2000a: 50-53; Enthoven 2000b: 80-83). Na de oprichting van de VOC in 1602 en de opening van een tweede front in Azië, ontstond het idee voor een derde front in de West. Voor­ uitlopend op de eventuele oprichting van een Atlantische compagnie zonden de Staten-Generaal eind 1603 zes schepen onder leiding van Paulus van Caerden naar Brazilië. Zijn aanval op Bahia mislukte. Ook werd een aanval uitgevoerd op La Yaguana (Hispaniola). Eind 1605 keerde Van Caerden met drieduizend kisten suiker en wat goud en zilver terug (Sluiter 1948: 626-628; Den Heijer 1994: 23). Ondanks de magere resultaten van die expeditie onderzochten de Staten van Holland en de Staten-Generaal de oprichting van een West-Indische Compagnie, maar onder druk van de recent gestarte vredesonderhandelingen met Spanje verdwenen de plannen daarvoor weer van tafel (Meijer 1986: 21-70). De strijd tegen de Spanjaarden en Portugezen ebde langzaam weg en op 9 april 1609 ging het Bestand in. Het bleef tijdens het Bestand onrustig buiten Europa. De Spanjaarden en de Portugezen probeerden hun belangen in Azië en Afrika veilig te stellen. Omgekeerd ondernam de VOC militaire acties tegen de Iberiërs in Azië. Op de Goudkust vielen regelmatig Nederlandse koopvaarders ten prooi aan Portugese galeien. Na druk van zowel de VOC als kooplieden handelend op Afrika namen de Staten-Generaal op 24 maart 1611 een resolutie aan die het de VOC verbood om zelf vijandelijkheden te beginnen. Alleen als de Spanjaarden of hun bondgenoten het bestand schonden, mocht de Compagnie tot geweld overgaan.1 Dit besluit leidde tot twee expedities. In december 1611 vertrokken op last van de Staten-Generaal vier schepen onder bevel van Jacob Adriaensz Clantius naar Afrika. In 1612 werd door Clantius het fort Nassau te Moree gesticht, van waaruit de Nederlandse belangen op de Goudkust werden verdedigd (Den Heijer 1994: 26-27;­ Den Heijer 2005a: 33). In 1614 vertrok Joris van Spilbergen met vijf oorlogsschepen voor een reis om de wereld. Hij had een commissiebrief van de 1 Resolutiën der Staten-Generaal 1610-1612 1971: 350, 24 maart 1611. Rijks Geschiedkundige Publicatiën 135 (Den Haag 1971). Beschikbaar op de webpagina van het Huygens ING, URL: http://www.historici.nl/Onderzoek/Projecten/Repertorium/app/instellingen/80.

20

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

Staten-Generaal om in het octrooigebied van de VOC Spaanse en Portugese schepen te nemen (Enthoven 1996: 204-205). Tegen 1618 werd duidelijk dat het bestand geen lang leven meer was beschoren. Sinds 1617 voeren schepen met kaperbrieven uit op basis van de resolutie van maart 1611.2 Zo vertrok de Witte Leeuw met schipper Andries Veron in de zomer van 1619 naar West-Indië. Veron zou met dit schip de eerste slaven in Virginia hebben afgeleverd, geroofd van een Portugese slavenhalers, en tevens het schip Nossa Senhora de Candelaria als prijs hebben genomen (Enthoven 2010: 241-245). Als het Bestand inderdaad binnen afzienbare tijd zou aflopen, dan was een derde front in de West wenselijk. In de loop van 1618 kwam de oprichting van een WestIndische Compagnie opnieuw ter tafel, en ontstond een plan voor een grootschalige vlootoperatie. Beide plannen zouden pas na afloop van het Twaalfjarig Bestand worden gerealiseerd: de oprichting van de WIC in 1621 en de Nassausche vloot die in 1623-1626 een reis rond de wereld maakte (Voorbeijtel Cannenburg 1964; Meijer 1986; 44; Den Heijer 1994: 28). Oorlog: het derde front, 1621/23-1654 Toen duidelijk was dat in 1621 de oorlog tegen Spanje zou worden hervat, werd het oude plan van de Staten van Holland voor de oprichting van een West-Indische Compagnie uit de la gehaald en aan de Staten-Generaal voorgelegd. Op 3 juni 1621 stemden de gedeputeerden ter Generaliteit in met het plan en was de WIC een feit. De Compagnie was ingericht naar het model van haar zusterorganisatie de VOC en bestond uit vijf kamers: Amsterdam, Zeeland, Maze, Noorderkwartier en Stad en Lande. Officieel was de WIC opgericht voor de handel in het Atlantische gebied, waarvoor zij een monopolie van de Staten-Generaal had gekregen, maar in werkelijkheid ontpopte zij zich als oorlogsinstrument in de strijd tegen Spanje en Portugal. In het najaar van 1623 ontwikkelden de Heren Negentien, de directie van de Compagnie, een ambitieus aanvalsplan genaamd het ‘groot desseyn’. Volgens dat plan moest een derde front worden gecreëerd naast de reeds bestaande oorlogstonelen in Europa en in Azië. Het ‘groot desseyn’ bestond uit aanvallen op Portugese bezittingen in het Zuid-Atlantische gebied en op Spaanse schepen in het Caraïbische gebied (Den Heijer 1994:

2 Nationaal Archief, Archief van de Admiraliteitscolleges 2425, Register van de Commissien ende instructien van de Admiraliteijt in Zeeland, 1606-1625.

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 21

Afb. 2. Aanval van Jacob Willekens op Salvador in 1624.

28-34). Het belangrijkste doel was de verovering van Brazilië en de Portugese enclaves in West-Afrika. Tussen 1624 en 1626 bracht de WIC diverse oorlogsvloten en -eskaders in zee. De eerste aanval met een vloot van 27 schepen en een strijdmacht van circa 3.250 man was gericht op Salvador, de hoofdstad van Brazilië. Na een korte maar hevige aanval onder leiding van admiraal Jacob Willekens en viceadmiraal Piet Hein viel de stad op 10 mei 1624 in handen van de Nederlanders. Vervolgens werden door deelvloten aanvallen uitgevoerd op Luanda in Angola en Elmina op de Goudkust. De eerste plaats moest de slaven leveren voor de suikerplantages die men in Brazilië hoopte te veroveren. Elmina was belangrijk voor het goud en ivoor dat vanuit deze Portugese enclave naar Lissabon werd geëxporteerd. Beide aanvallen waren echter logistiek slecht voorbereid en mislukten. Bij Elmina liep een strijdmacht van de Compagnie in een hinderlaag en 441 soldaten werden door Afrikaanse bondgenoten afgeslacht. Admiraal Jan Dircksz Lam was daarna genoodzaakt om zich met zijn vloot terug te trekken. Ten slotte liep het ook in Bahia slecht af. Daar arriveerde in maart 1625 een grote SpaansPortugese vloot die het Nederlandse garnizoen in de stad tot overgave dwong. Een hulpvloot onder bevel van WIC-bewindhebber Boudewijn Hendricksz arriveerde net te laat om het verlies van Bahia te voorkomen.

22

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

De strijd op zee in de vorm van kaapvaart verliep gunstiger. Vanaf 1623 werden zelfstandig opererende kaperschepen en eskaders uitgerust, die in het Caraïbische gebied jacht maakten op Spaanse koopvaarders en beperkte amfibische overvallen uitvoerden op kleine kustplaatsen. Zo werd in 1624 het plaatsje Sisal op het schiereiland Yucatan door Pieter Schouten en zijn mannen geplunderd en platgebrand. De WIC was echter niet in staat om Spaanse bezittingen in de Caraïben te veroveren, daarvoor had zij te weinig slagkracht (De Laet 1931-1937: deel een 43-44). Na de mislukte aanvalsgolf op Portugese bezittingen was de Compagnie financieel aan het eind van haar Latijn. Het keerpunt kwam in 1628 toen Piet Hein erin slaagde om een Spaanse zilvervloot nabij Cuba te overmeesteren. De buit die na verkoop 11,5 miljoen gulden opleverde, werd voor een deel geïnvesteerd in een tweede ‘groot desseyn’. Opnieuw was de verovering van het suikerrijke Brazilië het doel, maar de bewindhebbers waren nu wel zo wijs om geen nevendoelen in West-Afrika aan te vallen. Die versnippering van militaire middelen was tenslotte de belangrijkste oorzaak van het mislukken van het eerste ‘groot desseyn’. Ditmaal kozen de Heren Negentien voor een aanval op Recife, de hoofdstad van de suikerrijke provincie Pernambuco. Medio februari 1630 verscheen de Nederlandse vlootvoogd Hendrik Cornelisz Loncq met een vloot van 67 schepen en ruim zevenduizend man voor de stad die hij twee weken later wist in te nemen. Vanuit dit bruggenhoofd wisten troepen van de WIC geleidelijk hun macht uit te breiden over delen van Noordoost-Brazilië. Aanvankelijk verliep de strijd niet erg voorspoedig. De compagnietroepen werden geconfronteerd met Portugese irreguliere eenheden die de omgeving goed kenden en bovendien beter bestand waren tegen het tropische klimaat. Om de kolonie van een voortijdige ondergang te redden werd Johan Maurits (16041679), graaf van Nassau-Siegen en achterneef van stadhouder Frederik Hendrik, tot gouverneur aangesteld. Onder zijn bewind, dat van 1637 tot 1644 duurde, beleefde de kolonie een bloeiperiode. Hij slaagde erin om circa de helft van Portugees-Brazilië in handen te krijgen en de Portugese planters in het door de Compagnie beheerste gebied tot medewerking te bewegen. In 1637 zond hij een expeditie naar West-Afrika die Elmina op de Portugezen wist te veroveren. Van daaruit breidden de Nederlanders hun macht uit over de Goudkust. In 1641 slaagde een expeditie onder leiding van Cornelis Jol erin om Luanda en het Portugese eiland São Tomé in te nemen (Ratelband 2000: 113 en 146). Het imperium van de WIC had daarmee zijn grootste omvang bereikt. Spoedig zou echter blijken dat de

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 23 Compagnie over onvoldoende militaire middelen beschikte om die uitgestrekte bezittingen te kunnen behouden. Na het vertrek van Johan Maurits in 1644 nam het verzet in Brazilië tegen de Nederlandse bezetting snel toe. Tegelijkertijd verminderde de WIC de troepensterkte in de kolonie. In 1635 konden de bevelhebbers nog over een garnizoen van bijna 4.500 man beschikken, maar dat aantal daalde geleidelijk naar 2.600 à 2.700 soldaten, van wie er bovendien permanent vele honderden ziek waren (Ferreira Miranda 2011: 191). Incidenteel werden door de Staten-Generaal versterkingen naar Brazilië gezonden om de kolonie overeind te houden, maar veel soelaas bood dat niet. Ook in de Afrikaanse enclaves verminderde de troepensterkte. In 1648 voelden de Portugezen zich sterk genoeg om een slotoffensief te beginnen. Eerst werden in augustus van dat jaar de compagnietroepen in Luanda door een scheepsmacht onder bevel van Salvador Correia de Sà tot overgave gedwongen. Korte tijd later capituleerden ook de troepen op het eiland São Tomé, die lange tijd strijd hadden moeten leveren tegen eilandbewoners die zich niet bij de Nederlandse bezetting hadden neergelegd. In Brazilië leden de compagnietroepen in april 1648 en in februari 1649 twee zware nederlagen tijdens veldslagen bij Guararapes. Langzaam maar zeker moesten de laatste troepen zich terugtrekken op Recife, de plaats waar het tweede Braziliaanse avontuur in 1630 was begonnen. Toen duidelijk was dat er vanuit de Republiek geen steun meer viel te verwachten, gaven de verdedigers de stad op 26 januari 1654 uiteindelijk op in ruil voor een vrije aftocht. Het doek voor het tweede ‘groot desseyn’ was gevallen en de WIC nagenoeg failliet (Den Heijer 2005b: 38-39). Consolidatie en contractie, 1654-1678 Na het verlies van Brazilië in 1654 brak voor de Nederlanders in het Atlantische gebied een periode aan van consolidatie en uiteindelijk contractie. De expansie van Engeland en Frankrijk overzee blokkeerde voor de Nederlanders nieuwe Atlantische avonturen. In de eerste jaren na de Eerste Engelse Oorlog (1652-1654) waren het vooral Zeeuwse kapers die nog enige buit wisten te behalen door een aantal thuisvarende Portugese suikerschepen te nemen (Binder 1976: 48-51). Dichter bij huis kruisten tussen 1657 en 1661 diverse marine-eskaders voor de Portugese kust als represaille voor de weigering van Portugal om de WIC voor het verlies van Brazilië schadeloos te stellen. De oorlogsschepen onder bevel van Jacob Wassenaar van Obdam en Michiel de Ruyter wisten voor de monding van

24

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

de Taag enkele tientallen suikerschepen te veroveren (Bruijn 1998: 111). Uiteindelijk tekende Portugal in 1661 een vredesverdrag met de Republiek, waarin het de WIC beloofde te compenseren. De grootste dreiging voor de Nederlanders in het Atlantische gebied ging aanvankelijk uit van de Engelsen. Tijdens de Eerste Engelse Oorlog (1652-1654) werd de strijd in Europese wateren uitgevochten, maar in de daaropvolgende oorlog was dat niet meer zo. De Engelsen ergerden zich aan de wijze waarop de WIC Engelse schepen van de Goudkust probeerde te weren en hoe aan de andere kant van de oceaan via Nieuw-Nederland smokkelhandel op Engelse koloniën in Noord-Amerika werd bedreven. Als tegenmaatregel werd in december 1663 een marine-eskader onder bevel van Robert Holmes naar West-Afrika gezonden om met de Nederlanders af te rekenen. Holmes wist na aankomst het eiland Goeree nabij Cabo Verde op de Nederlanders te veroveren en enige tijd later een aantal compagnieforten op de Goudkust. Kort voordat Holmes zijn veroveringstocht beëindigde, vertrok in mei 1664 een tweede oorlogseskader onder bevel van Richard Nicolls vanuit Plymouth naar Nieuw-Nederland. Begin september dwong Nicolls gouverneur Petrus Stuyvesant tot overgave van de kolonie (Jacobs 1999: 165). De gebeurtenissen in West-Afrika en Noord-Amerika vormden de opmaat tot de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667). De Staten-Generaal beklaagden zich via hun ambassadeur Michiel van Gogh bij de Engelse regering over het agressieve optreden van Holmes en Nicolls, maar bedachten tegelijkertijd een militaire tegenzet. Van de nagenoeg failliete WIC viel geen actie te verwachten, dus moest de oorlogsvloot de klus klaren. Michiel de Ruyter, die zich met een Staatse vloot in de Middellandse Zee bevond, kreeg in het geheim opdracht om met zijn schepen naar West-Afrika te vertrekken en daar de ingenomen forten en factorijen op de Engelsen te heroveren. Vervolgens moest hij de oceaan oversteken om de Engelsen in de Caraïben zoveel mogelijk schade te berokkenen en de kolonie Nieuw-Nederland weer in bezit te nemen. Eind oktober 1664 arriveerde De Ruyter bij Cabo Verde. Hij had een amfibische operatie voorbereid om de Engelsen bij tegenstand tot overgave te dwingen, maar dat bleek na aankomst overbodig. De Engelse commandant George Abercromby zag dat hij weinig tegen de overmacht kon beginnen en gaf zich zonder slag of stoot over. In januari en februari heroverde De Ruyter alle forten en factorijen op de Goudkust, inclusief de Engelse vestiging te Cormantijn die in fort Amsterdam werd omgedoopt (Rommelse 2006: 106-108). In Amerika boekte de Ruyter aanmerkelijk minder succes: een aanval op Barbados werd door de Engelsen afgeslagen en van de

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 25 ­ erovering van Nieuw-Nederland werd afgezien. De vlootvoogd achtte de h kans op succes gering en gaf de voorkeur aan het veilig thuisbrengen van de behaalde buit. Op 6 augustus 1665 arriveerde zijn vloot in Delfzijl; de Tweede Engelse Oorlog was toen officieel al enkele maanden aan de gang (Den Heijer 2011: 164-181). Nog voordat De Ruyter in de Republiek was teruggekeerd hadden de Engelsen in het Caraïbische gebied de tegenaanval ingezet. Zij veroverden Sint-Eustatius, Saba en Tobago, maar slaagden er niet in om Curaçao en enkele nederzettingen op de Wilde Kust in te nemen. In de Republiek werden maatregelen genomen om de verliezen in de Caraïben te compenseren. Op 30 december vertrok vanuit Zeeland een oorlogseskader van zeven schepen met circa duizend man aan boord onder bevel van Abraham Crijnssen naar de West. Crijnssen veroverde in 1667 de Engelse kolonie Suriname, versterkte de verdediging van de Nederlandse volksplantingen aan de Berbice, de Essequebo en de Pomeroon, en nam Tobago opnieuw in bezit (Warnsinck 1936). Op 31 juli 1667 sloten de strijdende partijen de Vrede van Breda. In het vredesverdrag was bepaald dat de Republiek in het bezit bleef van Suriname, dat de door de Engelsen veroverde Caraïbische eilanden werden teruggegeven, en dat de door De Ruyter veroverde forten en factorijen in West-Afrika Nederlands waren. De Engelsen behielden de kolonie Nieuw-Nederland. Het leek erop dat de Republiek haar Atlantische bezittingen goeddeels had weten te consolideren, maar na het uitbreken van de oorlog tegen Engeland en Frankrijk in 1672 zou een deel van dat bezit alsnog verloren gaan. Aanvankelijk zette de Republiek in het Atlantische gebied de aanval in. De admiraliteitscolleges van Amsterdam en Zeeland zonden in 1672 en 1673 twee oorlogseskaders naar de West die tevergeefs aanvallen op Franse koloniën uitvoerden. Wel wist de gecombineerde scheepsmacht onder bevel van Jacob Binckes en Cornelis Evertsen de Jonge het eiland SintEustatius op de Engelsen te heroveren (Roos 1992: 105-106). Van daaruit zeilden zij naar de Chesapeake Baai waar een aantal met tabak geladen koopvaarders werd buitgemaakt. In augustus 1673 slaagden zij erin New York te bezetten. De stad werd in Nieuw-Oranje herdoopt en de achterliggende kolonie kreeg haar oude naam Nieuw-Nederland terug. Maar in 1674 werd de kolonie, na de ondertekening van de Vrede van Westminster, weer aan Engeland overgedragen (Shomette en Haslach 1988). De Fransen hebben de strijd tegen de Republiek nog vier jaar voortgezet. Om met hen af te rekenen, zond de Republiek in mei 1674 Michiel de Ruyter met een vloot van 44 schepen, uitgerust met 1.100 kanons en 7.400 koppen naar de Caraïben. Maar de Fransen waren van de Nederlandse plannen op

26

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

de hoogte en hadden de defensie van hun eilanden tijdig versterkt. Daardoor mislukte de Nederlandse aanval op Martinique, het hoofddoel van de operatie, en was De Ruyter gedwongen om met lege handen de thuisreis te aanvaarden. Die nederlaag was een financiële en psychologische klap voor de Republiek. De Fransen hadden echter nog meer in petto. In 1677 wist de Franse admiraal Jean duc d’Estrées het eiland Goeree nabij Cabo Verde op de Nederlanders te veroveren. Vervolgens zeilde hij naar Tobago dat d’Estrées na zware strijd eveneens wist in te nemen (Ly 1993: 129-130; Goslinga 1971: 449-456). Ten slotte werd in augustus 1678 door Jean Baptiste Ducasse het voor het huidige Mauretanië gelegen eiland Arguin ingenomen, waarmee de Nederlanders hun laatste steunpunt in het noordwestelijk deel van Afrika verloren. Oorlog met Frankrijk, 1678-1713 Na de beëindiging van de Derde Engelse Oorlog (1672-1674) ontstond een hechte maritieme samenwerking tussen Engeland en de Republiek die tot aan het uitbreken van de Vierde Engelse Oorlog in 1780 standhield. De Nederlandse oorlogsvloot werd in maritieme kracht geleidelijk overvleugeld door de Royal Navy. Door de samenwerking was het gevaar van nieuwe Engelse aanvallen geweken, maar het optreden van de Fransen bleef gevaarlijk voor de Nederlanders in het Atlantische gebied (Dunthorne 1986: 9-14). Zo werd in mei 1689, aan het begin van de Negenjarige Oorlog (16891698), door een Franse vloot onder bevel van Jean Baptiste Ducasse een aanval op Paramaribo uitgevoerd. De kolonisten slaagden erin om met behulp van enkele Nederlandse koopvaarders de aanval af te slaan. De nabijgelegen kolonie Berbice kwam er minder gelukkig vanaf. Ducasse verwoestte daar enkele plantages en dwong het gouvernement tot het betalen van een brandschatting van 20.000 gulden in slaven en producten. Tevens slaagden Franse kapers erin om de kolonie Pomeroon te plunderen en te verwoesten (Netscher 1888: 154; Pritchard 1998). Dat de aanval op Suriname werd afgeslagen was, gezien de belabberde staat van verdediging, een klein wonder. Sinds de oprichting van de Sociëteit van Suriname streden de directeuren van de Sociëteit, de kolonisten en de Staten-Generaal over de vraag wie verantwoordelijk was voor de verdediging van de kolonie. Volgens het in 1682 door de Staten-Generaal aan haar verleende octrooi diende de Sociëteit van Suriname zorg te dragen voor de organisatie van de defensie. Hoekstenen daarvoor waren de forten Zeelandia in Paramaribo en Sommelsdijck bij de samenvloeiing van de

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 27 Commewijne en Cottica. Daarnaast was er een garnizoen dat door de gewesten van de Republiek werd gefinancierd. Over de gewenste omvang daarvan bestond voortdurend onenigheid; de kolonisten vonden dat in Suriname minstens zeshonderd soldaten gelegerd moesten worden, maar de subsidie van de gewesten was slechts toereikend voor tweehonderd man. Bovendien was de gevechtswaarde van de soldaten gering door tropische ziekten en demotiverend lage salarissen (Lohnstein 1987: 70-71). Maar de Sociëteit was ook na de inval van Ducasse niet bereid meer in de defensie van de kolonie te investeren, terwijl het plantageareaal gestaag in omvang toenam. Ook de andere koloniën op de Wilde Kust hadden te weinig militaire middelen om zich te verdedigen. De defensielast rustte niet alleen op de schouders van het gouvernement, maar ook op die van de kolonisten. In Suriname waren alle weerbare mannen tussen de 16 en 60 jaar verplicht lid van de gewapende burgerwacht die in verschillende, regionaal georganiseerde compagnieën was verdeeld. Elke compagnie stond onder bevel van een burgerkapitein die regelmatig met zijn manschappen moest exerceren (Schiltkamp en De Schmidt 1973 I: 52-53). In tijden van oorlog kon het gouvernement de kolonisten oproepen om samen met reguliere troepen de kolonie tegen aanvallen van de vijand te verdedigen. Daarnaast werden de kolonisten ingezet in de strijd tegen weggelopen slaven. Zij moesten ook slaven leveren voor de aanleg en het onderhoud van verdedigingswerken. Maar in de praktijk onttrokken veel kolonisten zich aan hun militaire verplichtingen (Enthoven 2007; Enthoven 2008). De eerste kolonie die tijdens de Spaanse Successieoorlog (1702-1713) werd aangevallen was Essequebo. Op 18 oktober 1708 verschenen daar drie Franse kaperschepen met circa driehonderd man die enkele plantages plunderden. Tijdens de aanval werd op fort Kijkoveral geruzied tussen de commandeur en de planters over de inzet van de vijftig aanwezige soldaten. Maar al gauw bleek dat de Fransen bereid waren om van een volledige plundering af te zien in ruil voor een brandschatting van 50.000 gulden, te voldoen in slaven en producten. Na de betaling was het leed echter nog niet geleden. In februari 1709 werd de kolonie opnieuw aangevallen, ditmaal door twee Franse kapers die vijfhonderd vaten suiker en een onbekend aantal slaven meenamen, en voor hun vertrek een aantal plantages in de as legden (Netscher 1888: 101-102). Ook in Suriname bestond vrees voor een Franse aanval. Toen begin juni 1712 de Franse kaper Jacques Cassard met enkele schepen in de monding van de Suriname werd gesignaleerd, viel het ergste te vrezen. Maar Cassard beschikte over een beperkte strijdmacht, terwijl vlak bij fort Zeelandia tien

28

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

bewapende koopvaarders voor anker lagen. De kanonniers in het fort en op de schepen verijdelden een landingspoging van Franse troepen, waarop Cassard de aftocht blies (Hrodej 2002: 159-160). De kolonisten grepen het vertrek van de Fransen niet aan om de verdediging te versterken, maar staken hun energie in een klachtenbrief aan de Staten-Generaal, waarin zij de directeuren van de Sociëteit van wanbeheer beschuldigden. De Sociëteit hief slechts belasting om zichzelf te verrijken in plaats van geld in de verbetering van de defensie te investeren. Terwijl de kolonisten en het gouvernement streden over de vraag wie de kosten voor de versterkingen moest betalen, verscheen Cassard begin oktober 1712 opnieuw in de riviermonding. Ditmaal met acht oorlogsbodems, enkele kleinere schepen, circa 350 stukken geschut en een krijgsmacht van meer dan drieduizend man (Hrodej 2002: 170-172). De verdedigers van Paramaribo begrepen al snel dat zij weinig tegen deze overmacht konden uitrichten. Cassard liet het gouvernement weten dat hij bereid was om van de verovering van Suriname af te zien tegen betaling van een brandschatting. Hij dreigde alle plantages te vernietigen als zijn voorstel werd afgewezen. De kolonisten gingen akkoord met het voorstel en onderhandelden met Cassard over de hoogte van de brandschatting. Die eiste de jaaropbrengst van de kolonie die op ruim 600.000 gulden werd vastgesteld. Hij wilde zo snel mogelijk uit de kolonie vertrekken en verlangde dat de brandschatting binnen veertien dagen betaald zou worden in suiker, geld, zilver, koopmanschappen, wissels en slaven (Hartsinck 1974: deel twee 700-720). Na het vertrek van de Fransen was de slavenbevolking van Suriname fors gedaald, mogelijk met circa 1.450 slaven. Een onbekend aantal was aan Cassard geleverd, terwijl anderen tijdens de inval het oerwoud waren ingevlucht en niet terugkeerden naar de plantages. Voor de aanval van Cassard telde Suriname hooguit vijfhonderd Marrons, maar daarna was dat aantal minstens verdubbeld. De gevolgen daarvan voor de interne veiligheid van de plantagekolonie waren op termijn groot (Dragtenstein 2002: 14). Suriname was niet het enige slachtoffer van Cassard. Na het brandschatten van de kolonie was een deel van de Franse strijdmacht naar Berbice gezeild. Ook daar werd het gouvernement voor de keus brandschatting of vernietiging gesteld. De Fransen eisten 300.000 gulden, te betalen in wissels, slaven en producten. Zij namen twee gijzelaars mee als garantie dat de wissels—ruim 180.000 gulden—door de eigenaar van de kolonie, de familie van Pere, zou worden betaald. De Van Pere’s verzilverden de wissels niet, maar verkochten die, en daarmee de kolonie, aan een groep Amsterdamse kooplieden (Netscher 1888: 156-159). Het herstel van Berbice

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 29 zou daarna nog jaren duren. Van de Wilde Kust vertrok Cassard met zijn vloot naar Curaçao waar hij begin 1713 arriveerde. Gouverneur Jeremias van Collen, die een massale aanval vreesde, kondigde direct de staat van beleg af en verbood kapiteins van koopvaarders om de haven van Willemstad te verlaten. Maar na de landing van de Franse troepen wist Van Collen met Cassard tot overeenstemming te komen over de afkoop van de aanval. Curaçao betaalde daarvoor 400.000 gulden. Het laatste eiland dat het moest ontgelden was Sint-Eustatius, waar de commandeur de plundering kon afkopen voor een bedrag van 10.000 gulden. Veel meer van waarde was er op het door talloze aanvallen geteisterde eiland waarschijnlijk niet te vinden (Enthoven 2012). In 1713 sloten de strijdende partijen de Vrede van Utrecht. De Spaanse Successieoorlog had de Nederlandse bezittingen in het Caraïbische gebied veel schade berokkend, maar er waren geen bezittingen verloren gegaan. Gevaar van binnenuit, 1713-1780 Na de Spaanse Successieoorlog werd de Republiek in economisch en politiek opzicht een klein land in Europa dat zich geen kostbare oorlogen meer kon veroorloven. Op zee werd de Nederlandse oorlogsvloot overvleugeld door die van Groot-Brittannië en Frankrijk (Bruijn 1998: 181-182; Van Nimwegen 2002). Tijdens maritieme conflicten leunde de Republiek voortaan sterk op haar bondgenoot Groot-Brittannië. De Republiek voerde na 1713 een neutraliteitspolitiek die haar tot aan het uitbreken van de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784) buiten de grote Europese conflicten hield. Dat alles betekende niet dat er in het Atlantische gebied geen maatregelen werden genomen om de koloniën en de handelsbelangen veilig te stellen. Veel hebben die maatregelen overigens niet uitgehaald. De aanvallen van Cassard en andere Franse kapers hadden opnieuw benadrukt dat een goede defensie onontbeerlijk was. Maar wie moest voor de kosten daarvan opdraaien? De kolonisten vonden dat het gouvernement die last op zich moest nemen, terwijl de bestuurders meenden dat de kolonisten een substantieel deel van de kosten moesten dragen. Overal leidde het beveiligingsvraagstuk tot conflicten tussen kolonisten en bestuur. Zo ontstond er in Suriname onenigheid over de financiering van fort Nieuw-Amsterdam op een strategisch gelegen plek aan de samenvloeiing van de Suriname en de Commewijne. Het gevolg was dat pas in 1734 met de bouw van het fort kon worden begonnen die tot 1747 zou duren (Van der Meijden 1987: 78-83 en 100). In Berbice en Essequebo werden

30

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

eveneens plannen gemaakt voor de verbetering van de defensie, maar van de uitvoering kwam nauwelijks iets terecht. Alleen aan de Berbice werd de houten versterking genaamd fort Nassau vervangen door een stenen fort van beperkte omvang. Tijdens de grote slavenopstand van 1763 die de kolonie bijna ruïneerde, bleek dat het slecht onderhouden fort ongeschikt was als bescherming tegen de opstandelingen. De soldaten moesten zich op enkele schepen in de rivier in veiligheid brengen nadat zij eerst het fort in brand hadden gestoken. Na het neerslaan van de opstand werden plannen ontwikkeld voor nieuwe verdedigingswerken, maar voordat die uitgevoerd konden worden, brak de Vierde Engelse Oorlog uit (Bosman 1994: 25 en 33-37). Op de Bovenwindse Eilanden en Benedenwindse Eilanden was het niet veel beter gesteld. Na de brandschattingen tijdens de Spaanse Successie­oorlog waren hier en daar wel forten opgeknapt en verdedigingswerken bijgebouwd, maar in de loop van de achttiende eeuw leden al die schansen en forten zwaar aan achterstallig onderhoud (Goslinga 1985). Niet alleen de koloniën, maar ook de scheepvaart was kwetsbaar voor aanvallen van oorlogsschepen en kapers. Vandaar dat Nederlandse WestIndiëvaarders in oorlogstijd in opdracht van de Staten-Generaal gekonvooieerd werden door oorlogsbodems van het admiraliteitscollege van Amsterdam. Tijdens de Spaanse Successieoorlog werden voor het eerst koopvaarders met bestemming Curaçao door twee oorlogsschepen begeleid. Na de oorlog voeren zij zonder bescherming op het Caraïbische gebied totdat een Spaanse kaper in de jaren dertig enkele Amsterdamse koopvaarders nam. Kooplieden uit Amsterdam drongen aan op bescherming, waarop de admiraliteit in 1737 een met 52 stukken geschut uitgerust oorlogsschip met een konvooi naar het Caraïbische gebied zond (Bruijn 1988: 127-129; Klooster 1998: 166). Tijdens de War of Jenkins’ Ear (1739-1748) en de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) werden jaarlijks konvooien met oorlogsschepen door de admiraliteit van Amsterdam uitgerust. Toch kon die niet voorkomen dat soms Nederlandse koopvaarders door Engelse en Franse kapers werden genomen. Vaak werden ze beschuldigd van het vervoeren van contrabande3 en tot goede prijs verklaard. Alleen al tijdens de Zevenjarig Oorlog zou de schade twaalf miljoen gulden hebben bedragen (Bruijn 1988: 127-131). Het konvooieren van koopvaarders met bestemming Curaçao, Sint-Eustatius en Paramaribo ging ook na 1763 door. Daar kwam pas een eind aan na het uitbreken van de Vierde Engelse Oorlog. 3 Contrabande = strategische goederen zoals wapens en (scheepsbouw)materialen, waarvan het vervoer in tijden van oorlog naar de oorlogvoerenden verboden was. In verdragen tussen de verschillende landen was dit vastgelegd (Enthoven 2013).

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 31 In de periode van de neutraliteitspolitiek waren de bedreigingen binnen de plantagekoloniën groter dan die van buitenaf. Dat bleek al uit de grote slavenopstand te Berbice, die de kolonie aan de rand van de ondergang bracht. In Suriname vluchtten steeds meer plantageslaven het oerwoud in waar zij Marrongemeenschappen vormden. Hun aantal nam in de loop van de achttiende eeuw sterk toe. Vanuit het binnenland overvielen zij plantages en bedreigden de veiligheid van de kolonie. De kolonisten moesten als slaveneigenaren in principe zelf het Marronprobleem oplossen. De weerbare mannen, verenigd in burgerwachtcompagnieën, moesten de weggelopen slaven opsporen en Marrongemeenschappen vernietigen. De effectiviteit van de burgerwacht was echter gering: de leden ervan woonden te ver van elkaar in het plantagegebied en waren bovendien militair slecht getraind. In de praktijk werden daarom ook soldaten van de Sociëteit ingezet in de strijd tegen de Marrons. In de loop van de achttiende eeuw nam de reguliere strijdmacht toe tot circa 1.500 man. De ‘swaere en excessive kosten’ van deze uitdijende legermacht werden door de gewesten, de Sociëteit en de kolonisten gedragen (Schiltkamp en De Schmidt 1973: deel een 595-599; Van der Meiden 1987: 123-124; Lohnstein 1987: 67-84). Aanvankelijk dacht het gouvernement het gevaar te kunnen beteugelen door een combinatie van vredesverdragen met afzonderlijke Marron­ gemeenschappen en het stichten van een aantal militaire posten in het grensgebied van plantages en oerwoud. Het ontstaan van nieuwe groepen weglopers in het gebied van de Commewijne en de Cottica maakte echter een eind aan die illusie (Hoogbergen 1992; Thoden van Velzen en Hoog­ bergen 2011). Onder gouverneur Jean Nepveu werd in de jaren zeventig een nieuwe methode ontwikkeld voor de strijd tegen de Marrons. Die bestond uit een defensief en een offensief element: de aanleg van een Kordon van Defensie tussen de plantages en het oerwoud, en voortdurende bospatrouilles die Marrons moesten opjagen en hun dorpen en kostgronden vernietigen. Nepveu kreeg in 1775 toestemming van de Sociëteit voor de aanleg van het Kordon dat uiteindelijke 94 kilometer lang zou worden (Habermehl 2000: 39-40). Deze verdedigingslinie liep van de kust naar de plantage Gelderland aan de Suriname en grendelde de plantages aan de Cottica en de Commewijne af van het oerwoud. Het Kordon telde 33 posten met bastions op de hoeken die gedeeltelijk van steen waren opgetrokken. Alle posten waren met geschut van klein kaliber uitgerust en lagen op schreeuwafstand van elkaar. Zij waren door een pad verbonden dat aan de oerwoudzijde met een haag van struiken en bomen was afgezet waarachter glasscherven lagen. Voor het uitvoeren van bospatrouilles buiten het kordongebied werd

32

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

een eenheid van vrijgekochte slaven opgericht, het zogeheten Korps Zwarte Jagers. Deze strijders werden toegevoegd aan de sociëteitssoldaten die jacht maakten op Marrons (Bosschart 2008: 53-54). Tevens werden in 1773 vijfhonderd Staatse troepen onder bevel van Louis Henry Fourgeoud vanuit de Republiek naar Suriname gezonden; later aangevuld tot ruim 1.500 man. De strijdmacht van vrijgekochte slaven en Staatse troepen wist een aantal Marrondorpen in het binnenland te vernietigen, maar slaagde er niet in om het gevaar definitief te bezweren. Bovendien betaalden de mannen van Fourgeaud een hoge prijs; velen van hen stierven of waren verzwakt door tropische ziekten. Tot aan het eind van de achttiende eeuw voerden Marrons nog aanvallen op afgelegen plantages uit. Overigens hebben zich in Essequebo, Demerary en Berbice nauwelijks Marrongemeenschappen in het achterland gevormd. De kolonisten wisten die gemeenschappen met behulp van Inheemse bondgenoten op te sporen en uit te schakelen (Dragtenstein 2002: 236; Pinckard 1806: 240-251). Ondergang: van compagnie en sociëteit naar staat, 1780-1816 De laatste twee decennia van de achttiende eeuw en de daarop aansluitende Napoleontische periode worden vooral gekenmerkt door een snelle opeenvolging van bestuurlijk- organisatorische wijzigingen in het moederland en vlagwisselingen in de koloniën, waardoor de communicatie met name met de Caraïbische eilanden en de Guyana’s tijdens een groot aantal jaren was geblokkeerd. Gedurende vrijwel de gehele achttiende eeuw was de Republiek neutraal gebleven, maar daaraan kwam een einde met het uitbreken van de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784). In 1793 raakte de Republiek in oorlog met het revolutionaire Frankrijk en vervolgens vanaf 1795, na de vestiging van de Bataafse Republiek, aan de zijde van Frankrijk met Groot-Brittannië. Tussen 1800 en 1816 vielen alle Nederlandse koloniën in de Oost en de West, met uitzondering van de vestigingen op de kust van West-Afrika, in Britse handen. De Britse oorlogsverklaring aan de Republiek in december 1780 werd vooraf gegaan door een lange reeks incidenten. In 1775 verklaarden dertien Britse koloniën in Noord-Amerika zich onafhankelijk van het moederland. De bevoorrading van de rebellen, met name de levering van wapens en munitie, geschiedde voor een belangrijk deel vanuit de Republiek, met name via het eiland Sint-Eustatius. Een door de Staten-Generaal uitgevaardigd verbod op deze smokkelhandel haalde weinig uit. Britse irritaties hierover werden verder gevoed door een diplomatiek incident eind 1776,

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 33 toen vanaf fort Oranje op Sint-Eustatius een formeel saluut werd afgevuurd aan een schip dat de vlag van de opstandige koloniën voerde. Een snel groeiende verwijdering tussen Groot-Brittannië en de Republiek was het gevolg. Een confrontatie in Het Kanaal tussen door Nederlandse oorlogsschepen gekonvooieerde koopvaarders en een Brits oorlogseskader, dat de schepen op contrabande wilde controleren, gevolgd door het opbrengen en tot goede prijs verklaren van deze schepen, zette de verhoudingen verder op scherp. In 1778 koos Frankrijk de zijde van de opstandige NoordAmerikanen en verklaarde Groot-Brittannië de oorlog. Spanje volgde het Franse voorbeeld. Een Brits beroep op de Republiek om te voldoen aan verplichtingen tot het geven van militaire steun op grond van in 1674 en 1678 gesloten verdragen, werden door de Staten-Generaal genegeerd. Britse oorlogsschepen en kapers kregen daarop de opdracht om Nederlandse schepen die goederen voor de vijand vervoerden te nemen (Bosscher 1977: 359-360; Enthoven 2009). In 1780 werd op initiatief van de Russische tsarina Catharina II het Verbond van Gewapende Neutraliteit opgericht, waarbij zich onder meer Denemarken, Pruisen en Zweden aansloten. Het was het weerwoord op de Britse houding ten aanzien van de handel door neutrale naties met landen waarmee Groot-Brittannië in oorlog was en de Britse opvattingen over wat als contrabande moest worden beschouwd. Ook de Republiek zette stappen om tot dit verbond toe te treden, maar de Britse oorlogsverklaring van december 1780 maakte dit uiteindelijk onmogelijk. Hoewel toetreding tot het verbond de werkelijke reden voor de oorlogsverklaring was, was er ook een directe aanleiding. De aanhouding door de Britten van een schip op weg naar de Republiek met aan boord de pas benoemde Amerikaanse ambassadeur in de Republiek, Henry Laurens, die in het bezit bleek van een handelsverdrag tussen de Verenigde Staten van Amerika en de stad Amsterdam, werd als aanleiding aangegrepen (Edler 1911; Miller 1970; Bosscher 1977: 360). Het is, gezien de Britse irritaties over de steun van de Republiek aan de opstandige Noord-Amerikanen, niet verwonderlijk dat Sint-Eustatius het eerste doelwit werd van Britse militaire actie. Een vloot onder commando van de Britse admiraal George Brydges Rodney, die al enige tijd in Caraïbische wateren aanwezig was, kreeg opdracht het eiland te nemen. Nog voordat het officiële nieuws van de oorlog Sint-Eustatius had bereikt verscheen een overmacht van Britse schepen op de rede, met aan boord een aanzienlijke troepenmacht onder bevel van generaal John Vaughan. Ieder verzet was zinloos. Het eiland werd zonder slag of stoot ingenomen en grondig door de Britten geplunderd (Hurst 1996; Breen 1998).

34

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

Behalve Sint-Eustatius konden ook drie Nederlandse vestigingen op de Wilde Kust, Berbice, Demerary en Essequebo, in 1781 vrij gemakkelijk door de Britten worden veroverd, evenals de vestigingen op de West-Afrikaanse kust, waar ook fort Crevecoeur in Accra werd vernietigd. Andere Atlantische bezittingen ontsprongen de dans, maar dat was niet te danken aan hun militaire kracht. De algehele staat van de defensie van de Nederlandse koloniale defensie was zwak. Dankzij militaire acties van de Franse bondgenoot konden de Britten uit de door hen veroverde Nederlandse koloniën worden verdreven. Tot het einde van de oorlog bleven die gebieden echter onder Franse controle. De Fransen namen, evenals de Britten tijdens hun kortstondig verblijf, ook de verbetering van de verwaarloosde defensiewerken ter hand onder andere door de aanleg van enkele nieuwe versterkingen (Hartog 1997). In 1784 droegen de Fransen de door hen bezette Nederlandse vestigingen weer over aan de Republiek. De door de oorlog geleden schade was echter immens en dit gaf de WIC uiteindelijk de nekslag. Wel werd nog een initiatief genomen om bestuurlijke verbeteringen in de door de WIC gecontroleerde koloniën Demerary, Essequebo, Curaçao en Sint-Eustatius door te voeren. In 1789 werd een commissie bestaande uit W.A. Sirtema van Grovestins en W.C. Boey uitgezonden om zich ter plaatse van de situatie op de hoogte te stellen. De commissarissen waren aangesteld door stadhouder Willem V, die de functie van opperbewindhebber van de WIC bekleedde. Behalve bestuur, rechtspraak en financiën werd ook de staat van het defensieapparaat kritisch beschouwd. In februari 1791 brachten zij hun rapport uit; tien maanden later werd de WIC opgeheven en vielen alle door deze organisatie bestuurde gebieden terug onder het directe bestuur van de Staten-Generaal. De beide sociëteiten die de koloniën Suriname en Berbice bestuurden bleven nog tot 1795 bestaan (Klooster 1998; Den Heijer 2003). Het laatste kwart van de achttiende eeuw werd gekenmerkt door revolutionaire onrust die in het gehele Atlantische gebied voelbaar was en die gedurende de jaren negentig een hoogtepunt bereikte. De Amerikaanse Revolutie culmineerde in de vestiging van de Verenigde Staten van Amerika. De oorlog tegen Groot Brittannië was in 1783 geëindigd met een Britse erkenning van de Amerikaanse onafhankelijkheid. In 1789 werd George Washington de eerste Amerikaanse president. De in dat zelfde jaar uitgebroken Franse Revolutie had enorme repercussies in Franse koloniën en vervolgens ook in de koloniën van andere Europese mogendheden. Strijd tussen revolutionaire en royalistische elementen in Saint-Domingue,

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 35 de belangrijkste Franse Caraïbische bezitting, mengde zich met een conflict tussen de blanke elite en een naar emancipatie strevende vrije niet-blanke bevolking. Uiteindelijk culmineerde dit in een massale slavenopstand in 1791. Dit leidde weer tot ongekende veranderingen van het Franse koloniale bestel: in 1792 werden de vrije zwarten en gekleurden juridische volledig gelijk gesteld aan de blanken en in 1794 schafte de Nationale Conventie in Parijs de slavernij af. Deze laatste stap was eigenlijk slechts de bevestiging van een de facto in Saint-Domingue bestaande situatie en was verder vooral bedoeld als een wapen in de strijd tegen de Britten. Het nieuws over deze ontwikkelingen verspreidde zich razendsnel in de gehele regio en werkte destabiliserend in andere koloniën (Geggus 1997 en 2010; Scott 1987). Een Franse militaire invasie van de Republiek in januari 1795 leidde tot de vlucht van de stadhouder en het uitroepen van de Bataafse Republiek, die vervolgens een alliantie sloot met revolutionair Frankrijk tegen GrootBrittannië. Het bestuur van de Nederlandse Atlantische koloniën werd door het Bataafse regering opgedragen aan het West-Indisch Comité (17951800). De communicatie tussen koloniën en moederland verliep gedurende deze periode echter uiterst moeizaam; men was nauwelijks op de hoogte van de ontwikkelingen overzee. Inmiddels riep de voormalige stadhouder in zijn zogenaamde brieven van Kew, genoemd naar zijn Engelse ballingsoord, de overzeese koloniale besturen in Oost en West op om de koloniën aan de Britten over te geven (Goslinga 1990: 22-24). De Antillen bleven in eerste instantie voor de Bataafse Republiek behouden. De drie Bovenwindse Eilanden kregen in 1795 bezoek van door het nabij gelegen Franse eiland Guadeloupe gezonden commissarissen. Het Franse deel van Sint-Maarten dat in 1793 vanuit het Nederlands deel was bezet, diende te worden gerestitueerd. Er werden Franse troepen op de eilanden gelegerd en de (blanke) bevolking moest een eed van trouw aan de nieuwe Bataafse regering en de Franse Republiek afleggen (Goslinga 1990: 145-147). Curaçao, dat vanaf het voorjaar van 1795 door Franse kapers als operationele basis werd gebruikt, verkeerde in een staat van chaos door hevige politieke strijd tussen de patriotten en de aanhangers van de stadhouder. In augustus van dat jaar brak, geïnspireerd door de revolutionaire ontwikkelingen in Saint-Domingue, een grote slavenopstand in het noordwestelijk deel van het eiland. Dit verenigde voor korte tijd de partijen maar onmiddellijk nadat de opstand was neergeslagen laaide de politieke strijd weer op. In 1796 werd het eiland na een door de Fransen gesteunde machtsovername, die zonder bloedvergieten verliep, tot een kolonie van de Bataafse Republiek verklaard (Fatah-Black 2011; Jordaan 2011).

36

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

Anders verliep het in de Guyana’s. De vestigingen Berbice, Demerary en Essequebo vielen in 1796 alle drie in Britse handen. Het civiele bestuursapparaat in deze koloniën werd door de Britten gehandhaafd en de Nederlandse militaire eenheden werden in het Britse defensiestelsel opgenomen. Suriname bleef in eerste instantie voor de Bataafse Republiek behouden; in mei 1796 arriveerde er een Bataafs marine-eskader van vijf schepen. De oorlogsschepen vertrokken echter weer in 1799 nadat 600 man extra troepen in de kolonie waren gestationeerd. In augustus van dat jaar verscheen een sterke Britse vloot in de monding van de Surinamerivier. Het gouvernement capituleerde enkele dagen later. Er volgde een militaire bezetting waarbij echter, evenals in de drie naburige koloniën op de Wilde Kust, het civiele bestuur door de Britten intact werd gelaten. Militairen die geen eed van trouw aan de Britten wilden afleggen werden in staat gesteld de kolonie te verlaten. De koloniale militaire eenheden werden ook hier geïncorporeerd in het Britse defensieapparaat. De vrije zwarte en gekleurde gewapende eenheden en de Redimusu, het korps zwarte jagers opgericht om de Marrons te bestrijden, werden omgedoopt tot respectievelijk de Royal Free en de Royal Black Chasseurs (Goslinga 1990: 164-165). De Antillen vielen niet lang daarna eveneens in Britse handen. Het gouvernement van Curaçao koos er uiteindelijk zelfs voor om de hulp van de Britse vijand in te roepen, teneinde te voorkomen dat het eiland door een van Guadeloupe gezonden militaire expeditionaire macht zou worden veroverd. Men vreesde dat wanneer deze voornamelijk uit zwarten bestaande Franse troepen, die gesteund werden door een groot deel van de Curaçaose slavenbevolking, in hun opzet zouden slagen, een bloedbad het gevolg zou zijn (Jordaan 2011). Ook op Curaçao bleef de zittende gouverneur Johan Lauffer naast de Britse militaire commandant in functie. Het militaire apparaat werd gezuiverd en gereorganiseerd. De onderdelen die de Britten betrouwbaar en bruikbaar achtten werden gehandhaafd. Sint-Eustatius, Sint-Maarten en Saba werden in 1801 door de Britten bezet. Na de Vrede van Amiens in 1802 kwamen alle door de Britten veroverde Atlantische koloniën weer in Nederlandse handen. In het moederland, waar na een grondwetswijziging in 1801 de staatsinrichting drastisch was gewijzigd, werd het bestuur van de koloniën nu opgedragen aan de Raad van Amerikaanse Bezittingen en Etablissementen. Het vredesjaar 1802 werd gebruikt om troepenversterkingen overzee te zenden. Maar dit heeft niet kunnen voorkomen dat de Caraïbische koloniën opnieuw in Britse handen vielen.

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 37 Al in 1803 werden Berbice, Demerary en Essequebo voor een derde maal door de Britten bezet, ditmaal permanent. In 1814 werd bij de Conventie van Londen bepaald dat de drie vestigingen aan Groot-Brittannië zouden worden overgedragen. Ze werden samengevoegd tot één kolonie: Brits Guyana. Suriname werd in 1804 door de Britten bezet. In deze laatste kolonie was in December 1802 een marine-eskader met troepenversterkingen gearriveerd, onder commando van schout-bij-nacht Willem Otto Blois van Treslong. Zestien maanden daarna verscheen er opnieuw een Britse vloot in de Surinamerivier. Hoewel de militairen meenden de Britse militaire macht te kunnen weerstaan, voelden burgerij en civiel bestuur weinig voor een confrontatie uit vrees voor de aanzienlijke schade die dat tot gevolg zou hebben. Daarbij kwam dat de door de Britten aangeboden capitulatievoorwaarden evenals in 1799 vrij mild waren. Op 6 mei 1804 gaf de kolonie zich over (Einaar 1934; Menkman 1936; Goslinga 1990: 167-170). Curaçao werd in januari 1803 door de Britten ontruimd na aankomst van Bataafse militaire macht onder commando kapitein Cornelis H. Buschman, die ook het voorlopige bestuur op zich nam in afwachting van de nieuw benoemde gouverneur Pierre J. Changuion, die in 1804 arriveerde. Hij was niet lang in functie. Op nieuwjaarsdag 1807 kwam opnieuw een einde aan het Nederlandse bestuur. Een Britse vloot slaagde er in om, na enkele mislukte veroveringspogingen in de drie voorgaande jaren, met een verrassingsaanval de toegang tot de Sint-Annabaai te forceren en troepen te landen. Zij ontmoetten minimale tegenstand; een vrijwel onmiddellijke capitulatie volgde (Goslinga 1990: 36-44). Sint-Eustatius, Sint-Maarten en Saba waren de laatste koloniën die door de Britten werden veroverd. In 1808 kon in samenwerking met de Fransen nog de Britse landing bij Marigot in het Franse deel van het eiland met succes worden afgeslagen. Twee jaar later, in februari 1810, slaagden de Britten er wel in om troepen in het Franse deel van het eiland aan land te zetten, terwijl in Groot Baai, in het Nederlandse deel, Britse oorlogsschepen verschenen. Hoewel de defensie van het eiland in behoorlijke staat was, was de Britse kracht te groot. Het eiland capituleerde, een week later gevolgd door Sint-Eustatius (Goslinga 1990: 150-151). De Britse tussenbesturen van de zes eilanden en Suriname zouden tot 1816 duren. De vestigingen in West-Afrika bleven gedurende deze gehele periode in Nederlandse handen.

38

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan Besluit

Wat voor Atlantische mogendheid is de Republiek nu geweest? Die vraag is niet eenduidig te beantwoorden. De vroegste Nederlandse activiteiten in het Atlantische gebied waren vooral gericht op handel in combinatie met occasionele kaapvaart tegen Spanjaarden en Portugezen, en niet zo zeer op het veroveren van grondgebied. Overzeese vestigingen hadden, evenals in de Oost, aanvankelijk het karakter van handelsposten. Dit veranderde na het beëindigen van het Twaalfjarig Bestand. Met de oprichting van de WIC, die in de eerste plaats bedoeld was als oorlogsinstrument, werd een agressieve politiek gestart gericht op de verovering van met name de Portugese gebieden in Afrika en Zuid-Amerika, met Brazilië als voornaamste doel. De verovering van Spaanse koloniën was militair gezien te hoog gegrepen, maar zij vormden wel het doelwit van plundering en verwoesting. De in dit kader ontplooide militaire activiteiten waren uiteindelijk niet allemaal succesvol, maar desondanks konden verschillende gebieden in Afrika, Amerika en de Caraïben onder Nederlandse controle worden gebracht. Na omstreeks twee decennia strijd bereikte dit Nederlandse Atlantische imperium zijn grootste omvang: bescheiden vergeleken met het enorme Spaanse territorium, maar niet onaanzienlijk als we het vergelijken met andere Atlantische mogendheden. De ambities overtroffen echter de militaire vermogens van de Republiek. De tweede helft van de zeventiende eeuw stond vooral in het teken van contractie. De financieel uitgeputte WIC moest worden geliquideerd, al kon na een bestuurlijke reorganisatie in 1674 een doorstart worden gemaakt. Omstreeks die tijd hadden de Nederlandse bezittingen in Afrika, op de Wilde Kust en in de Caraïben een omvang bereikt die uiteindelijk gedurende vrijwel de gehele achttiende eeuw kon worden gehandhaafd, al was dat eerder te danken aan de gevoerde neutraliteitspolitiek dan aan de Nederlandse defensieve kracht. Bij militaire activiteiten op zee kwam de nadruk steeds meer te liggen op bescherming van de handelsvloot; in de koloniën richtte men zich vooral op ordehandhaving en acties tegen interne vijanden, zoals de strijd tegen de Marrons in Suriname en het neerslaan van de grote slavenopstanden in Berbice en Curaçao. Aanvallen van buitenlandse vijanden op de Nederlandse Atlantische koloniën resulteerden vanaf het eind van de zeventiende eeuw uiteindelijk niet in een permanent verlies van overzees territorium, maar evenmin kan worden gesteld dat er sprake was van een bijzonder succesvolle verdediging. Tijdens de Spaanse Successieoorlog

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 39 wisten de Franse kapers met succes vrijwel alle Nederlandse bezittingen te plunderen en de Engelse veroveringen tijdens de Vierde Engelse Oorlog konden alleen dankzij steun van de Franse bondgenoot ongedaan worden gemaakt. De Revolutionaire jaren negentig tonen een vergelijkbaar beeld. Als we de gehele periode overzien, dan is het met militaire middelen gestichte Atlantische imperium dat minder dan twintig jaar standhield uitzonderlijk. Zowel gedurende de periode ervoor als die erna lag de nadruk voornamelijk op handel, al dan niet gecombineerd met kaapvaart. Handel was vooral gebaat bij het vermijden van internationale militaire conflicten, bij bescherming van de scheepvaart en bij de handhaving van orde en rust in de steunpunten die de Republiek in het Atlantische gebied bezat. De militaire inspanningen om dat te bewerkstelligen waren daarop toegesneden. Door een sterke focus op de eerste helft van de zeventiende eeuw zijn in de historiografie de aanvankelijk de kostbare militaire operaties met vaak beperkte successen als maatgevend voor de gehele vroegmoderne tijd beschouwd. In combinatie met het financiële debacle van de WIC en de betrekkelijk kleine Nederlandse bezittingen in Afrika, Amerika en de Caraïben, is lang de conclusie getrokken dat de handel en scheepvaart van de Republiek in het Atlantische gebied niets voorstelde. De laatste tien tot vijftien jaar is dat beeld drastisch bijgesteld. De economische rol die de Republiek in de vroegmoderne tijd in het Atlantische gebied heeft gespeeld en het economisch belang dat vooral de Nederlandse betrokkenheid bij de (illegale) inter-koloniale Atlantische handel en scheepvaart voor de Republiek vertegenwoordigde, naast dat van de export van de in de eigen koloniën voortgebrachte producten, zijn lange tijd sterk onderschat. Het mislukken van de pogingen om met militaire middelen een formeel Atlantisch imperium te stichten heeft aan dat economisch belang nauwelijks afbreuk gedaan. Het is tegen die achtergrond dat de hierna volgende hoofdstukken moeten worden beschouwd. Literatuur Binder, F.  1976. ‘Die Zeeländische Kaperfahrt, 1654-1662’, Archief: Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, pp. 40-92. Bosschart, F.G.J.  2008. De troepenmacht in Suriname. Barendrecht: Batavia Publishing. Bosscher, Ph.M. 1977. ‘Oorlogsvaart’, in F.J.A. Broeze, J.R. Bruijn en F.S. Gaastra (red.), Maritieme geschiedenis der Nederlanden, vier delen, deel drie, Achttiende eeuw en eerste helft negentiende eeuw, van ca. 1680 tot 1850-1870, pp. 353-394. Bussum: De Boer Maritiem. Bosman, L.  1994. Nieuw-Amsterdam in Berbice (Guyana): De planning en bouw van een koloniale stad, 1764-1800. Hilversum: Verloren.

40

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

Breen, K. 1998. ‘Sir George Rodney and St. Eustatius in the American War: A Commercial and Naval Distraction, 1775–81’, Mariner’s Mirror 84-2: 193-203. Bruijn, J.R. 1988. ‘Protection of Dutch Shipping: The Beginning of Dutch Naval Presence in the Caribbean, 1737-c. 1775’, in C.G. Reynolds (red.), Global Crossroads and the American Seas. Missoula: Pictorial Histories Publishing.  ____ 1998. Varend verleden: De Nederlandse oorlogsvloot in de zeventiende en achttiende eeuw. Amsterdam: Balans. Dragtenstein, F. 2002. ‘De ondraaglijke stoutheid der wegloopers’: Marronage en koloniaal beleid in Suriname, 1667-1768. Utrecht: IBS en CLACS [Bronnen voor de studie van Suriname 22]. Dunthorne, H. 1986. The Maritime Powers, 1721-1740: A Study of Anglo-Dutch Relations in the Age of Walpole. New York en Londen: Garland Publishing. Edler, F. 1911. The Dutch Republic and the American Revolution. Baltimore: The Johns Hopkins Press [Johns Hopkins University Studies in Historical and Political Science 29/2]. Einaar, J.F.E. 1934. Bijdrage tot de kennis van het Engelsch tussenbestuur van Suriname, 18041816. Leiden: M. Dubbeldeman. Enthoven, V. 1996. Zeeland en de opkomst van de Republiek: Handel en strijd in de Scheldedelta, c. 1550-1621. Leiden: Luctor et Victor. ____ 2000a. ‘De nobili, sed non foelici expeditione navali: Deel een over de edele vlootexpeditie naar São Thomé van 1599’, Marineblad 110-2: 50-53. ____ 2000b. ‘De nobili, sed non foelici expeditione navali: Deel twee over de ongelukkige vlootexpeditie naar São Thomé van 1599’, Marineblad 110-3: 80-83.  ____ 2003. ‘Early Dutch Expansion in the Atlantic Region, 1585-1621’, in J. Postma en V. Enthoven (red.), Riches from Atlantic Commerce: Dutch Transatlantic Trade and Shipping, 1585-1817, pp. 17-47. Leiden/Boston: Brill [The Atlantic World, Europe, Africa and the Americas 1]. ____ 2007. ‘Onder de wapenen: Burger-soldaten in de Atlantische wereld’, Leidschrift. Historisch Tijdschrift 2-2: 13-41.  ____ 2008. ‘Black Soldiers: Military Force and Slavery in the Early Modern Atlantic World’, in J. Boll (red.), War: Interdisciplinary Investigations. Oxford: Inter-Disciplinary Press. Beschikbaar als e-book http://www.inter-disciplinary.net/publishing/idp/eBooks/wiiindex.html (2008).  ____ 2009. ‘Dutch Maritime Strategy’, in D. Stoker, K.J. Hagan en M.T. McMaster (red.), Strategy in the War for American Independence: A Global Approach. Londen: Routledge [Cass Military Studies 39].  ____ 2010. ‘De Witte Leeuw en de “20. and Odd Negroes’’’, in M. Ebben, H. den Heijer en J. Schokkenbroek (red.), Alle streken van het kompas: Maritieme geschiedenis in Nederland. Zutphen: Walburg Pers. ____ 2012. ‘”That Abominable Nest of Pirates”: St. Eustatius and North America, 1680-1780’, Early American Studies: an Interdisciplinary Journal: 10-2.  ____ 2013. ‘Neutrality: Atlantic Shipping in and after the Anglo-Dutch Wars’, in Ph. Stern en C. Wennerlind (red.), Mercantilism Reimagined: Political Economy in Early Modern Britain and its Empire, pp. 328-347. Oxford University Press (in druk). Fatah-Black, K.  2011. ‘The Patriot Coup d’état in Curaçao, 1796’, in: W. Klooster en G. Oostindie (red.), Curaçao in the Age of Revolutions, 1795-1800, pp. 123-140. Leiden: KITLV Press [Caribbean Series 30]. Ferreira Miranda, B.F.  2011. Gente de Guerra: Origem cotidiano e resistência dos soldados do exército da Companhia das Índias Ocidentais no Brasil, 1630-1654 [Proefschrift Universiteit Leiden].

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 41 Geggus, D.P.  1997. ‘Slavery, War, and Revolution in the Greater Caribbean, 1789-1815’, in D.B. Gaspar en D.P. Geggus (red.), A Turbulent Time: The French Revolution and the Greater Caribbean, pp. 1-50. Bloomington en Indianapolis: Indiana University Press.  ____ 2011. ‘Slave Rebellion during the Age of Revolution’, in W. Klooster en G. Oostindie (red.), Curaçao in the Age of Revolutions, 1795-1800, pp. 23-56. Leiden: KITLV Press [Caribbean Series 30]. Goslinga, Cornelis Ch.  1971. The Dutch in the Caribbean and on the Wild Coast, 1580-1680. Assen: Van Gorcum & Co. ____ 1985. The Dutch in the Caribbean and in the Guianas 1680-1791. Assen: Van Gorcum.  ____ 1990. The Dutch in the Caribbean and in Surinam, 1791/95-1942. Assen/Maastricht: Van Gorcum & Co. Habermehl, N.D.B.  2000. Joan Cornelis van der Hoop (1742-1825): Marinebestuurder voor stadhouder Willen V en Koning Willem I. Amsterdam: Bataafsche Leeuw. Hartog, J.  1997. De forten, verdedigingswerken en geschutsstellingen van Sint Eustatius en Saba van Pieter van Corselles tot Abraham Heyliger, 1636-1785. Zaltbommel: Europese Bibliotheek. Hartsinck, J.J.  1974. Beschryving van Guiana of de Wilde Kust in Zuid-America, deel twee. Amsterdam: S. Emmering. Heijer, H. den 1994. De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg Pers. ____ 2003. ‘The Dutch West India Company, 1621-1791’, in J. Postma en V. Enthoven (red.), Riches from Atlantic Commerce. Dutch Transatlantic Trade and Shipping, 1585-1817, pp. 77-112. Leiden/Boston: Brill [The Atlantic World, Europe, Africa and the Am­ericas 1]. ____ 2005a. De geoctrooieerde compagnie: De VOC en de WIC als voorlopers van de naamloze vennootschap. Deventer: Kluwer. ____ 2005b. ‘Bewindhebbers, gouverneurs en raden van bestuur (Het bestuur van de WestIndische Compagnie in de Republiek en in Brazilië)’, in M.L. Wiesebron (red.), Brazilië in de Nederlandse archieven, 1624-1654, pp. 17-41. Leiden: CNWS.   ____ 2011. ‘Michiel de Ruyter’s Expedition to West Africa and America, 1664-1665’, in J.R. Bruijn, R. Prud’homme van Reine en R. van Hövell tot Westerflier (red.), De Ruyter Dutch Admiral, pp. 163-181. Rotterdam: Karwansaray. Hoogbergen, W. 1992. ‘De bosnegers zijn gekomen!’ Slavernij en rebellie in Suriname. Amsterdam: Prometheus. Hrodej, Ph. 2002. Jacques Cassard: Armateur et corsaire du Roi-Soleil. Rennes: Presse Universitaires de Rennes. Hurst, R. 1996. The Golden Rock: An Episode of the American War of Independence, 1775-1783. Annapolis: Naval Institute Press. Israel, I.J. 1982. The Dutch Republic and the Hispanic World, 1606-1661. Oxford: Clarendon Press.  ____ 1989. Dutch Primacy in World Trade, 1585-1740. Oxford: Clarendon Press. Ittersum, M.J. 2007. ‘Mare Liberum in the West Indies? Hugo Grotius and the Case of the Swimming Lion, a Dutch Pirate in the Caribbean at the Turn of the Seventeenth Century’, Itinerario 31-1: 31-33. Jacobs, J.  1999. Een zegenrijk gewest: Nieuw-Nederland in de zeventiende eeuw. Amsterdam: Prometheus-Bert Bakker. Jordaan, Han. 2011. ‘Patriots, Privateers and International Politics: The Myth of the Conspiracy of Jean Baptiste Tierce Cadet’, in W. Klooster en G. Oostindie (red.), Curaçao in the Age of Revolutions, 1795-1800, pp. 141-169. Leiden: KITLV Press [Caribbean Series 30]. Klooster, W.W. 1998. Illicit Riches: Dutch Trade with the Caribbean, 1648-1795, Leiden: KITLV Press [Caribbean Series 18].

42

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

Laet, J. de 1931-1937. Iaerlyck verhael van de verrichtingen van de Geoctoyeerde West-Indische Compagnie in derthien boecken. Bezorgd door S.P. l’Honoré Naber. Vier delen. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging 34, 35, 37, 40]. Lohnstein, M.J. 1987. ‘De werving voor de militie in Suriname in de 18e eeuw’, Oso 6-1: 67-84. Ly, A.  1993. La Compagnie du Sénégal. Parijs: Karthala. Meijden, G.W. van der. 1987. Betwist Bestuur. Een eeuw strijd om de macht in Suriname 16511753. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw. Meijer, A.C. 1986. ‘“Liefhebbers des vaderlandts ende beminders van de Commercie”: De plannen tot oprichting van een generale Westindische Compagnie gedurende de jaren 1606-1609’, Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, pp. 21-70. Menkman, W.R. 1936. ‘Suriname onder Engelsch bestuur’, West-Indische Gids 17-1: 322-334. Miller, D.A. 1970. Sir Joseph Yorke and Anglo-Dutch Relations, 1774-1780. Den Haag: Mouton. Netscher, P. M. 1888. Geschiedenis van de koloniën Essequebo, Demerary en Berbice, van de vestiging der Nederlanders aldaar tot op onzen tijd. Den Haag: Martinus Nijhoff. Nimwegen, O. van. 2002. De Republiek der Verenigde Nederlanden als grote mogendheid: Buitenlandse politiek en oorlogvoering in de eerste helft van de achttiende eeuw en in het bijzonder ten tijde van de Oostenrijkse Successieoorlog, 1740-1748. Amsterdam: Bataafsche Leeuw. Pinckard, G. 1806. Notes on the West Indies: Written during the Expeditions under the Command of the late General Sir Ralph Abercromby. Drie delen. Londen: Longman, Hurst, Rees and Orme. Pritchard, J. 1998. ‘The Franco-Dutch War in the West Indies. 1672-1678: An Early “Lesson” in Imperial Defense’, in W.M. McBride (red.), New Interpretations in Naval History: Selected Papers from the Thirteenth Naval History Symposium, pp. 189-210. Annapolis: Naval Institute Press. Ratelband, K. 2000. Nederlanders in West-Afrika, 1600-1650: Angola, Kongo en São Tomé, Zutphen: Walburg Pers. Resolutiën der Staten-Generaal, 1610-1612. 1971. Den Haag: Instituut voor Nederlandse Ge­­ schiedenis [Rijks Geschiedkundige Publicatiën 135]. Rommelse, G. 2006. The Second Anglo-Dutch War, 1665-1667: International Raison D’Etat, Mercantilism and Maritime Strife. Hilversum: Verloren. Roos, D. 1992. Zeeuwen en de Westindische Compagnie. Hulst: Van Geyt Productions. Schiltkamp, J.A. en J. Th. de Schmidt. 1973. West Indisch plakaatboek: Plakaten, ordonnantiën en andere wetten, uitgevaardigd in Suriname, deel een. Amsterdam: S. Emmering. Scott, J.S. III 1986. ‘The Common wind’: Currents of Afro-American Communication in the Era of the Haitian Revolution [Proefschrift Duke University, Durham, N.C.]. Shomette, D.G. en R.D. Haslach 1988. Raid on America: The Dutch Naval Campaign of 16721674. Columbia: University of South Carolina Press [Studies in Maritime History]. Sluiter, E. 1948. ‘Notes and Comment’, The Hispanic American Historical Review 28-4. Thoden van Velzen, H.U.E. en W. Hoogbergen 2011. Een zwarte vrijstaat in Suriname: De Okaanse samenleving in de 18de eeuw. Leiden: KITLV Press. Voorbeijtel Cannenburg, W. 1964. De reis om de wereld van de Nassausche vloot, 1623-1626. Den Haag: Nijhoff [Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging 65]. Voort, J.P. van der 1973. De West-Indische plantages van 1720 tot 1795. Financiën en handel. Eindhoven: De Witte. Warnsinck, J.C.M.  1936. Abraham Crijnssen, de verovering van Suriname en zijn aanslag op Virginië in 1667. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij. Witteveen, M. 2002. Een onderneming van landsbelang. De oprichting van de Verenigde OostIndische Compagnie in 1602. Amsterdam: Amsterdam Univertsity Press.

De Nederlandse Atlantische wereld in militaire context 43

DEEL EEN

MILITAIRE ORGANISATIES

44

Victor Enthoven, Henk den Heijer en Han Jordaan

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

45

HOOFDSTUK twee

Wapenvolk in een wingewest de slavenkolonie Suriname, 1667-1799 Jean Jacques Vrij Inleiding Kenmerkend voor Suriname in de hier besproken periode is dat rond de 90 procent van de bevolking slaaf was. De kleine vrije bevolkingsgroep bestond aanvankelijk uitsluitend uit blanken, maar dat veranderde door de druppelsgewijze instroom van gemanumitteerde slaven: kleurlingen (in de Surinaamse context mensen van gemengd Europees-Afrikaans bloed) zowel als zwarten. Deze verschuiving voltrok zich met name in de stad Paramaribo, waar de vrije burgerbevolking zich concentreerde. Vermoe­ delijk waren de vrije bewoners daar tegen 1800 al in meerderheid niet langer blank (Brana-Shute 1985: 82-83; Vrij 1998: 130-133). De overgrote meerderheid van de bevolking—een derde of iets meer van de vrijen en ruim 90 procent van de slaven—woonde evenwel op de plantages aan de oevers van de rivieren, waar suiker, koffie en katoen voor de export werd verbouwd (Van Stipriaan 1993: 311-312; Van Lier 1977: 110). De slavenkolonie was immers ook een exploitatiekolonie, primair opgezet om tegen zo laag mogelijke kosten producten voort te brengen. Deze karaktertrekken van de Surinaamse samenleving hadden belangrijke repercussies voor vrede en veiligheid. De hier beschouwde periode ligt ingeklemd tussen de Zeeuwse verovering in februari 1667 van de op dat moment Engelse volksplanting en de capitulatie voor een Brits eskader in augustus 1799. De kortstondige Engelse herbezetting van oktober 1667 tot april 1668 daargelaten, hield Suriname gedurende dit tijdsbestek als Nederlandse bezitting stand. Zonder moeite ging dat echter niet. Daadwerkelijk aangevallen werd de volksplanting slechts tijdens oorlogen van de Republiek der Verenigde Nederlanden met Frankrijk in 1689 en in 1712. Maar dat betekent niet dat Suriname de overige tijd van buiten af niets te vrezen had. Gedurende de laatste twee jaar van de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748), tijdens de Vierde Engelse

46

Jean Jacques Vrij

Oorlog (1780-1784) en opnieuw nadat de Republiek in 1793 met Frankrijk in oorlog raakte, dienden de bewoners van de kolonie voorbereid te zijn op een aanval van overzee. Daarnaast kregen zij te maken met binnenlandse vijanden. In de zeventiende eeuw waren dat primair Inheemse bewoners, die tijdens de Indiaanse Oorlog (1678-1686) de verzwakte kolonie bijna van de kaart veegden, in de achttiende eeuw ging het met name om Marrons, gevluchte slaven en hun nakomelingen, die een continue bedreiging vormden, culminerend in de crisis van begin jaren zeventig. Een slavernijregime is geen stabiel maatschappelijk systeem en draagt in zich de kiem van een interne geweldsspiraal. Historisch gezien is slavernij veelal een product van geweld. Een slaaf was vaak een overwonnene, een krijgsgevangene wiens leven door zijn overwinnaar gespaard is. Voor een groot gedeelte van de Afrikanen die als slaaf naar Suriname kwamen, was dit hun daadwerkelijke persoonlijke ervaring. Veel slaven legden zich niet bij dit lot neer. Tussen meester en slaaf bestond daarom een latent vijandelijke relatie. Slavernij was, zoals John Locke in 1690 meende, ‘nothing else but the state of war continued’ (Davis 2006: 2-3). In Suriname was marronage (vlucht) de meest acute vorm van slavenverzet. Maar wanneer de militaire druk van de Marrongemeenschappen op de kolonie toenam, werd ook de latente vijandschap van de slaven manifest. Dan doemde het schrikbeeld op van een complete maatschappelijke omwenteling. Om het latente gevaar van de slaven te beteugelen, voerde de lokale overheid, het Hof van Politie, voor zover zij dit niet beschouwde als een zaak van de particuliere slavenhouder, vooral een beleid van verordeningen. Slaven werden beperkt in hun bewegingsvrijheid en in de vrijmoedigheid waarmee zij zich tegenover blanken mochten gedragen. Maar tegenover de interne en externe dreiging was weerbare mankracht nodig. Het karakter van Suriname als wingewest en slavenkolonie bepaalde in belangrijke mate op welke manschappen het regime in welke omstandigheden een beroep kon doen. Dit verband zal in deze bijdrage worden geanalyseerd. Noodgedwongen maakte de overheid gebruik van een lappendeken aan categorieën weerbare mannen, met ieder zijn plussen en minnen. Een rode draad in het overzicht van militaire organisaties dat volgt, is dan ook dat men in de één veelal een panacee zocht voor de deficiënties van de ander. De verschillende categorieën zullen behandeld worden in de volgorde waarin zij in aanmerking kwamen ter verdediging van de kolonie. Een eerste optie waren in Europa geworven soldaten. Hun kwantitatieve en kwalitatieve tekorten maakten echter dat naar alternatieven moest worden

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

47

omgezien. Burgerkolonisten vormden een eerste substituut, maar waren niet altijd gemotiveerd en moeilijk te dwingen. Aanvulling werd verder— paradoxaal genoeg—gezocht in de slavenbevolking. Toen men tijdens de crisis van begin jaren zeventig met zijn neus op het gevaar van het wapenen van slaven gedrukt werd, nam men de stap om enkele honderden slaven speciaal ten behoeve van militaire dienst vrij te maken. Tussendoor maakte men sporadisch, met name in de strijd tegen binnenlandse vijanden, gebruik van de diensten van bondgenoten uit het achterland, Inheemsen en Marrons, veelal voormalige vijanden, met wie vredesverdragen waren gesloten.1 Het garnizoen Na enkele jaren van Zeeuws bestuur werd Suriname in 1683 overgenomen door de Sociëteit van Suriname, een particuliere onderneming. Deze Sociëteit, waarvan de directie in Amsterdam vergaderde, bleef eigenaar van de kolonie (onder oppergezag van de Staten-Generaal) tot 1795 toen de Bataafse Republiek de overzeese gebiedsdelen nationaliseerde. In Paramaribo werd de Sociëteit vertegenwoordigd door een gouverneur. Het Hof van Politie, het Surinaamse bestuurscollege telde naast de gouverneur ook circa tien door stemgerechtigde ingezetenen uit hun midden verkozen raadsheren. Via hen hadden ook de kolonisten een stem in het koloniaal beleid.2 In de risicoanalyse van de Sociëteit werd aanvankelijk alleen rekening gehouden met een aanval van overzee. Om de vijand buiten de deur te houden, werden versterkingen aangelegd aan de riviermondingen. Dit waren de natuurlijke bases van het garnizoen en tevens de plek waar een groot deel van de gewapende burgerij zich moest verzamelen in tijden van externe dreiging. De uitbreiding van het aantal forten liep gelijk op met de voortschrijdende kolonisatie langs de rivieroevers. Nog uit de Engelse tijd dateerde het fort Zeelandia bij Paramaribo aan de Surinamerivier. In 1686 begon men met de aanleg van het fort 1 Driemaal kreeg de kolonie kortstondig bijstand van militaire korpsen uit Europa: Staatse troepen onder generaal-majoor Hendrik Ernst van Spörcke in de jaren 1750-1754 en onder kolonel Louis Henry Fourgeoud in 1773-1778 en Spaanse Gardes Wallonnes (600 man) in 1799. Hun aanwezigheid zorgde voor veel spektakel in de kolonie, maar was verder van relatief beperkte betekenis. Lohnstein 1988: 51; Stedman 1988: 29, 321, 324, 563, 607; Wolbers 1861: 480. 2 Actief kiesrecht had iedere ingezetene, ongeacht geloof of huidskleur, mits in bezit van enig onroerend goed en vrijgeboren. Zie verder hoofdstuk 5.

48

Jean Jacques Vrij

Sommelsdijck, op de plek waar de rivieren Cottica en Commewijne samenkwamen. Het fort Nieuw-Amsterdam aan de samenvloeiing van de Commewijne en de Suriname, bedoeld om dat deel van de rivier te beveiligen dat buiten de dracht van het het geschut van fort Zeelandia lag, kwam in 1747 gereed. Op het eind van de hier besproken periode werden in Saramacca, aan de westkant van de kolonie het fort Marquette, later Braak geheten, en het fort Groningen opgericht.3 Volgens artikel 27 van het eigendomsoctrooi kwam de verdediging van de kolonie voor rekening van de Sociëteit, met name bouw en onderhoud van de verdedigingswerken, geschut, munitievoorraad en het garnizoen. Zo eenduidig als dit leek, zoveel onenigheid ontstond hierover tussen de Sociëteit en de kolonisten. Dat had alles te maken met het feit dat beide partijen de kolonie primair vanuit een winstoogmerk beschouwden. De bouw van het fort Sommelsdijck bijvoorbeeld was, betoogden de directeuren, buiten hen om geschied en zij achtten zich derhalve niet verantwoordelijk voor het onderhoud. Evenmin waren zij bereid de aanleg van fort Nieuw-Amsterdam geheel te bekostigen (Van der Meiden 1987: 80-83). Voor wat betreft het aantal militairen dat zij voor haar rekening moest nemen hield de Sociëteit in het algemeen vast aan maximaal driehonderd.4 Voor deze soldaten kreeg de Sociëteit in beginsel een subsidie van de provincies en tijdens de Spaanse Successieoorlog (1702-1713) betoogden de kolonisten dat op grond daarvan het garnizoen zeshonderd man sterk moest zijn. De effectieve sterkte bedroeg in 1701 echter maar ongeveer honderd en elf jaar later 268. De repliek van de directeuren was dat van het bedrag dat zij daadwerkelijk ontvingen hoogstens 181 man betaald konden worden, zodat de Sociëteit er feitelijk bij inschoot.5 Een ander geschilpunt was principieel. Terwijl over het inzetten van Sociëteitstroepen tegen de Inheemse vijand geen verschil van mening had bestaan (‘Brieven’ 1923/4: 430, 436; 1924/5: 41; 1929/30: 270), beschouwde de directie het beteugelen van de slaven en het bestrijden van de Marrons 3 Van der Meiden 1987: 55, 80-88, 95-100; Nationaal Archief (NA), West-Indisch Comité 106 nr. 5, Friderici aan Comité, 9 augustus 1798; Temminck Groll 1973: 279. 4 NA, Archief Sociëteit van Suriname (SvS) 92 f. 41, Directeuren aan Van Scharphuysen, 22 december 1690; Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgemeestersarchief (PA 5028) 542A, Remarques directeuren, 22 oktober 1765; Lohnstein 1988: 49-53. Deze en volgende cijfers zijn exclusief artillerie, administratief en verzorgend personeel. De artillerie bestond lang uit 40-60 man, maar werd in 1786 fors uitgebreid. Lohnstein 1987: 51, 52, 57. 5 NA, SvS 127, Notulen, 12 januari 1701; NA, Archief van de Staten-Generaal (SG) 5775 (liassen WIC), Directeuren aan Staten-Generaal, 3 maart 1713. Zie voor de kwestie van de subsidie van de gewesten Van der Meiden 1987: 11, 33, 75-76.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

49

Afb. 3. Fort Amsterdam, 1799.

als een zaak van de kolonisten. Dezen zagen dat anders: zo betoogden de burgerofficieren in 1712 dat de zwakte van het garnizoen er schuldig aan was dat de plantages in de bovenlanden een weerloze prooi waren geworden voor de Marrons. De directeuren antwoordden dat de militairen nog nooit tegen de Marrons waren ingezet en daartoe ook ongeschikt waren, ‘als geen de minste kennisse van de bosschen hebbende’. Maar bovenal waren slaven particulier eigendom van de planters en moesten zij zelf maar zorgen dat ze het niet kwijt raakten; een humaner behandeling zou al veel helpen.6 Hoewel de gouverneur in 1730 door de Sociëteit geautoriseerd werd om de militairen tegen de Marrongemeenschappen in de strijd te werpen,7 bleef haar standpunt dat dit feitelijk niet haar verantwoordelijkheid was. Om die reden weigerde de Sociëteit bijvoorbeeld ook financieel bij te dragen aan het in 1772 speciaal ten behoeve van de strijd tegen de Marrons opgerichte Vrije Korps.8

6 NA, SG 12564-67 (loketkas), Rekest Surinaamse burgerofficieren, 17 september 1712; NA, SG 5775 (liassen WIC), Bericht directeuren, 3 maart 1713. 7 Van der Meiden 1987: 78; Lohnstein 1988: 48; Beeldsnijder 1994: 80-81. Dragtenstein (2002) laat evenwel overtuigend zien dat militairen in de praktijk al ver voor 1730 deelnamen aan de strijd tegen de Marrons. 8 NA, SvS 101 f. 215v, Directeuren aan gouverneur en raden, 28 november 1772.

50

Jean Jacques Vrij

Toch werd het garnizoen in de achttiende eeuw in een aantal stappen uitgebreid tot circa 1.500 man en dat louter om het binnenlands gevaar te kunnen beteugelen. Deze uitbreiding kwam evenwel voor het leeuwendeel ten laste van de kolonisten die daartoe belasting betaalden aan de in 1749 ingevoerde Landskassa tegen de Weglopers. Van de in 1753 doorgevoerde verdubbeling met driehonderd militairen betaalden de kolonisten op deze manier 175 man. Het in 1759 in het leven geroepen zogenoemde Tweede Bataljon (zeshonderd man) kwam in principe geheel voor hun rekening, zij het dat, indien de Kassa tegen de Weglopers tekort kwam, de Sociëteit een kwart van de kosten voor haar rekening zou nemen. Dezelfde regeling gold voor de uitbreiding met nog eens driehonderd man in 1772.9 De kolonisten accepteerden deze lastenverdeling tegen wil en dank. De verovering door een buitenlandse vijand hoefde niet rampzalig te zijn (zoals bewezen werd in augustus 1799), maar een verder opmars van de Marrons kon gemakkelijk het einde van hun ondernemingen inluiden.10 Ondertussen betekent dit wel dat de kenmerkende taak van het Surinaamse garnizoen een heel andere werd dan het bemannen van forten in de kuststreek met het oog op een externe dreiging. Aanvankelijk kwam de betrokkenheid van soldaten bij de binnenlandse strijd vooral neer op deelname aan expedities tegen de Marrongemeen­ schappen in het achterland, soms verenigd met burgers en ‘schutternegers’, altijd vergezeld van grote aantallen slaven van particulieren die als lastdragers dienden. In juli 1730 trokken bijvoorbeeld 31 soldaten, vergezeld van 82 burgers, een kleine driehonderd slaven en een groot aantal vrije Inheemsen op tegen de Marrons in Saramacca; in 1749 bestond de expeditie onder kapitein Carel Otto Creutz uit honderd militairen en driehonderd slaven onder wie vijftig schutternegers.11 Al voor 1750 was het aan velen echter wel duidelijk geworden dat deze ‘tochten’ ondoelmatig waren.12 Men zag twee oplossingen: 1) het sluiten van vrede met een gedeelte van de Marrons met de bijkomende bedoeling dezen tot bondgenoten te maken in de strijd tegen de overige gemeenschappen (waarover later meer) en 9 Van der Meiden 1987: 123-4; Lohnstein 1988: 52; NA, SG 3808, Resoluties, 20 juli 1753; NA, SG 3814, Resoluties, 21 december 1759; NA, SvS 101 f. 199, Directeuren aan gouverneur en raden, 6 augustus 1772. 10 Van den Bouwhuijsen 1988: 86, Memorie oud-raden, 8 juni 1757; SAA, Archief Marquette 291C, Nepveu aan Van der Hoop, 30 oktober 1774. 11 NA, Archief van het Hof van Politie en Criminele Justitie en voorgangers (HvP) 285, Rapport Willem Bedloo, 10 augustus 1730; NA, HvP 41, Notulen 17 juni 1749; Dragtenstein 2002: 85-7, 137. 12 De Beet en Price 1982: 37-38, Mauricius aan directeuren, 25 januari 1750.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

51

2) het aanleggen van militaire posten aan de grens van het plantagegebied—in de zogenoemde bovenlanden—die met elkaar in verbinding zouden staan en de kolonie als het ware moesten afgrendelen. Het was met name om deze posten te bemannen dat besloten werd tot oprichting van het Tweede Bataljon in 1759.13 Het idee vond zijn vervolmaking, door een meer efficiënte plaatsing en uitbreiding van het aantal posten, in het eind jaren zeventig op initiatief van gouverneur Jean Nepveu (1768-1779) tot stand gebrachte Kordon van Defensie. Eind 1772 waren 819 van de 1.302 soldaten op posten in het binnenland gelegerd. Fort Zeelandia had 137, fort Nieuw-Amsterdam 67 man, de overigen waren op expeditie of lagen in het hospitaal.14 Zoals Nepveu begin jaren zeventig met klem betoogde, kon men echter niet volstaan met te trachten de Marrons de doortocht naar de plantages (en vluchtende slaven de weg naar de Marrons) te verhinderen. Het was tegelijk nodig om de Marrons in de droge tijd door patrouilles voortdurend op te jagen en hen, onder meer door het vernietigen van hun kostgronden, het bestaan moeilijk te maken; dat zou tegelijk slaven demotiveren om hun toevlucht bij hen te zoeken. Men had dit in Nepveus ogen sinds de met Aukaners en Saramakkaners gesloten vrede te weinig gedaan en daarom was de kolonie begin jaren zeventig in zulke penibele omstandigheden beland. Nepveu was zich er overigens van bewust dat de doorsnee Europese soldaat hiervoor minder geschikt was. Te vaak kreeg men volk dat niet eerder gediend had, dat zelfs nog moest leren met een geweer om te gaan; zij waren geen partij voor de Marrons ‘die thans in goede ordre en onverschrokken krijgsbedrijven tegen de beste troepen niet zoude behoeven te swigten’. Bovendien waren zij slecht bestand tegen tropische infectieziekten. In het veld stierven de soldaten ‘als sneeuw voor de zonneschijn’. Dat gold vooral voor nieuwkomers: het eerste jaar kon men van hen al ruim de helft afschrijven wegens ziekte en sterfte. Slechts van degenen die de eerste drie jaar waren doorgekomen, trok men werkelijk profijt. Het zou dan ook zijn voorgekomen dat van het garnizoen van 1.200 er geen honderd man inzetbaar waren. Nepveus conclusie was dat, tenzij men voor het noodzakelijke doorkruisen van de bossen ‘neegers of mulatten’ in kon zetten, het ‘altoos ellendig en van wijnig nut’ zou zijn.15 13 NA, SG 3808, Resoluties, 20 juli 1753; NA, SG 3814, Resoluties, 21 december 1759. 14 NA, SvS 349, Bijlage 619, 28 november 1772. 15 NA, SvS 347 f. 98, Nepveu aan directeuren, 13 juni 1772; NA, SvS 347 f. 138, Nepveu aan directeuren, 27 juni 1772; NA, SvS 347 f. 154, Nepveu aan directeuren, 25 juli 1772; NA, SvS 349 f. 1, Nepveu aan directeuren, 23 januari 1773; SAA, Archief Marquette 291C, Nepveu aan Van der Hoop, 30 oktober 1774.

52

Jean Jacques Vrij

Ook gouverneur Jan Gerhard Wichers (1784-1790), meende in 1784 dat Europeanen voor deze taak eigenlijk niet geëquipeerd waren en dat het overgelaten moest worden aan de zwarte manschappen van het Vrije Korps. Men wilde zich echter niet volledig op hen verlaten. In 1786 werd een modus gevonden door de oprichting van het Korps Jagers, van 100 à 150 man, dat samen met het Vrije Korps de taak kreeg om de bossen te doorkruisen en de Marrons afbreuk te doen. Het werd geformeerd uit manschappen van het garnizoen die op grond van kundigheid en ervaring in de strijd in het binnenland uitgekozen waren.16 Gewapende burgers Het eerste middel dat men in Suriname bij de hand had om het tekort aan militairen te compenseren was het mobiliseren van de vrije burgerbevolking. In Holland waren met name de weerbare ingezetenen van de steden in burgercompagnieën georganiseerd en tot verschillende vormen van wapendienst verplicht (Knevel 1994: 189), in Suriname gold dit voor de vrije bevolking in de gehele kolonie. Het aantal compagnieën nam toe met de groeiende omvang van de volksplanting. In 1701 waren het er zes, waarvan één in Paramaribo. Op het einde van de eeuw was het aantal meer dan verdubbeld: negen in het plantagegebied en maar liefst zes in Paramaribo: vier voor de blanke ingezetenen, twee voor de vrije zwarten en kleurlingen.17 De (deels theoretische) exclusiviteit van de gewapende burgerorganisatie van de Hollandse steden (Knevel 1994: 194-214) bestond in Suriname niet. Hier geen uitsluiting van mensen die mogelijk minder belang hadden bij de verdediging van de bestaande orde: nieuwkomers en minvermogenden. Iedere man die uit Europa in de kolonie aankwam, al was hij zo arm als een kerkrat, legde direct de burgereed af en werd dan zonder veel uitstel in een burgercompagnie ingelijfd.18 Evenmin werden, zoals in Holland tot 1795 wel het geval was, Joden buitengesloten. Terwijl Joden in het plantagegebied een aparte divisie vormden aan de Surinamerivier, dienden zij in de stad met de christenen in gemengde burgercompagnieën. Helemaal rimpelloos verliep dat niet. Zo spuwden Joodse voormannen in 1764 hun gal over het feit dat Joodse 16 NA, SvS 511, Wichers aan Munter, 14 december 1784; Lohnstein 1988: 57. 17 NA, SvS 229 f. 29 e.v., Van der Veen aan directeuren, 6 oktober 1701; NA, SvS 349 f. 125 e.v., Bijlage, 23 januari 1773; Einaar 1934: 175-178, Memorie Floris Visscher Heshuysen, 1805. 18 Nieuwkomers uit Europa waren zes weken na aankomst tot gewapende burgerdienst verplicht. NA, SvS 146, 13 februari 1754; Plakaten 1973: 952.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

53

schutters bij de burgerexercities steevast achteraan werden geposteerd. Ook bestond nog tot 1814 de ongeschreven regel dat in de stedelijke burgercompagnieën de rangen boven die van gemeen schutter voor Joden gesloten waren.19 Het feit dat antisemitische tendensen in Suriname niet verhinderden dat Joden in de gewapende burgermacht waren geïncorporeerd, onderstreept nogmaals hoezeer hier gold: ‘alle hens aan dek’. Ook tekenend is dat, terwijl men in Holland schutterplichtig was vanaf zijn achttiende jaar, die leeftijd in Suriname bij zestien lag—en in het geval van de in 1775 opgerichte Compagnieën Vrije Burgers Mulatten en Negers zelfs bij veertien!20 In alle gevallen hield de verplichting tot gewapende burgerdienst overigens op bij het bereiken van het zestigste levensjaar. De numerieke bijdrage die de weerbare burgers aan de totale gewapende macht leverden was dan ook substantieel. In 1675 waren er in de kolonie 184 weerbare burgers (127 christenen en 57 Joden) tegenover 119 militairen (Mulert 1917). In 1701 bestonden de burgercompagnieën uit 488 man, terwijl de sterkte van het garnizoen begin dat jaar slechts 86 bedroeg en nadat het in verband met het dreigende internationaal conflict in allerijl was aangevuld nog steeds minder dan tweehonderd.21 Tegenover een garnizoen van hoogstens driehonderd soldaten, telden in april 1738 de op dat moment acht burgercompagnieën tezamen 820 man, van wie 236 stadsbewoners.22 Het relatieve gewicht van de burgers in het Surinaamse militaire apparaat liep na 1753 door de stapsgewijze uitbreiding van het aantal beroepsmilitairen terug, maar bleef aanzienlijk. Als we aannemen dat op de circa zeshonderd plantages gemiddeld twee vrije mannelijke bewoners woonden (Essai Historique 1788: deel twee, 38-39), dan konden de plantagedivisies eind achttiende eeuw ongeveer zeshonderd gewapende burgers fourneren: er moest namelijk altijd één man op de plantage achterblijven. De manschappen van de burgercompagnieën van Paramaribo waren ondertussen alleen maar in aantal toegenomen. In augustus 1774 bestonden zij al uit 495 man.23 Daar kwamen een jaar later nog de circa 120 man bij van de 19 NA, HvP 392 f. 416 e.v., Memorie Hoogduits-joodse natie, 14 december 1764; NA, HvP 195, Notulen 11 augustus 1814. 20 Van Scharphuysen 1697: 7; NA, HvP 92, Ordre en reglement voor de compagnien vrij mulatten en vrij negers, 22 augustus 1775. Volgens Brouwn waren in 1793 schutterplichtig ‘alle manspersoonen van 15 tot 60 jaaren’. Brouwn 1793: 7-9. 21 NA, SvS 228 f. 232 e.v., Monsterrollen, 22 januari 1701; NA, SvS 229 f. 29 e.v., Missive Van der Veen, 6 oktober 1701. 22 NA, HvP 580, Lijsten burgercompagnieën, maart-april 1738. 23 NA, SvS 207, Journaal, 4 augustus 1774.

54

Jean Jacques Vrij

Compagnieën Vrije Burgers Mulatten en Negers, die vanwege hun enigszins aparte status in een afzonderlijke paragraaf behandeld zullen worden. Opgemerkt kan nog worden dat het aantal gewapende burgers niet alleen bijzonder groot was in verhouding tot het aantal beroepsmilitairen, maar ook naar proportie van de vrije burgerbevolking in haar geheel. In Holland maakte in de zeventiende eeuw een achtste tot een kwart van de weerbare mannen deel uit van de schutterijen. Dat is, aannemende dat weerbare mannen er een kwart van de bevolking uitmaakten, drie tot zes procent van de populatie (Knevel 1994: 189-90). Zet hier tegenover de 1.200 man die omstreeks 1775 in Suriname in de burgercompagnieën waren georganiseerd, op een totale vrije burgerbevolking van slechts drie à vierduizend! De mate waarin de Surinaamse burgerbevolking gemilitariseerd was, lijkt extreem. Maar de cijfers vertellen maar een gedeelte van het verhaal. ‘Daar voor sijn de militaire’ Een aantal factoren had een nadelige invloed op de effectiviteit van onder de wapenen geroepen burgers. Om te beginnen woonde de meerderheid pluksgewijs verspreid langs de rivieren. Wanneer zij zich, met name in geval van een buitenlandse dreiging, moesten groeperen, ging daar flink wat tijd overheen: sommigen hadden wel drie à vier dagen nodig om van hun plantage naar het fort te komen.24 Gouverneur Paul van der Veen (1696-1707) had een geringe dunk van de militaire waarde van burgers en meende dan ook dat men niet teveel moest leunen op hun inzet. Velen wisten maar nauwelijks met een geweer om te gaan, gedrild werd er niet of nauwelijks. Dit was een structureel manco.25 Een vijftiental oud-raden typeerde in 1757 met name de plantagebedienden als ‘seer onbedreeven en onkundig in’t manieeren der snaphaanen door welke onkunde veele ongelukken geschieden’.26 En op militair kapitein John Gabriel Stedman maakte de gewapende burgerij in de jaren zeventig een potsierlijke indruk: ‘They are a few gentlemen excepted who command them such a set of dastardly scarcrows, that they will absolutely not bear to be mentioned as fighting men’ (Stedman 1988: 82). 24 NA, SvS 228 f. 227 e.v., Missive Van der Veen, 24 januari 1701. 25 NA, SvS 229 f. 29 e.v., Missive Van der Veen, 6 oktober 1701; Einaar 1934: 181, Memorie Floris Visscher Heshuysen, 1805. 26 Van den Bouwhuijsen 1988: 75, Memorie oud-raden, 8 juni 1757.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

55

Voorts was de vraag of burgerkolonisten wel bereid zouden zijn de kolonie tegenover een buitenlandse vijand te verdedigen. In dit verband zijn de inzichten van de Franse historicus Charles Frostin met betrekking tot Saint-Domingue relevant. Hij noemt antimilitarisme ‘l’une des caracteristiques les plus révélatrices de l’esprit colon’ (Frostin 1973b: 318; Frostin 1973a: 220-236). Het uitte zich in de neiging zich aan gewapende burgerdienst te onttrekken, in betoonde afkeer van de beroepsmilitairen en in ongenegenheid zich tegen een buitenlandse vijand te verzetten. Als hoofdoorzaken ziet Frostin het verdwijnen van emotionele identificatie met het moederland en het gegeven dat in de kolonie iedere activiteit die niet op het vergaren van rijkdom gericht was, veracht werd. Veel hiervan is ook op Suriname van toepassing. Waren de kolonisten in Saint-Domingue nog overwegend uit één land, Frankrijk, afkomstig, in Suriname vormden de kolonisten een samenraapsel van nationaliteiten. In 1688 typeerde militair kapitein Abraham van Vredenburch hen daarom als ‘liefdeloose swacke rietstocken die ons in de eerste noodt begeven’.27 De meesten hadden ‘geen Neêrlands hart, en vervolgens geen patriottische sentimenten’, meende 60 jaar later ook gouverneur Jan Jacob Mauricius (1742-1751).28 Een groot gedeelte had bovendien in de kolonie weinig te verliezen behalve hun leven. Kort na de brandschatting door de Franse kapitein-ter-zee Jacques Cassard in 1712 betoogde het lokaal bestuur dat op de kolonisten bij een externe aanval geen staat viel te maken omdat zij voor tweederde bestonden uit loontrekkers en ongebonden jongemannen uit verschillende landen.29 Maar de bezittende klasse was eigenlijk geen haar beter. Al in 1684 wezen sommige planters verzet tegen buitenlandse agressors af. Zij meenden dat men daarmee de verwoesting over zichzelf zou afroepen (‘Brieven’ 1929/30: 271-272). Als kolonisten weerstand tegen een buitenlandse vijand al konden billijken, dan vonden ze dat dit de verantwoordelijkheid van de Sociëteit was. Ten tijde van de Oostenrijkse Successieoorlog ontstond ongenoegen over een door gouverneur Mauricius ontworpen ‘alarmreglement’, dat onder meer bepaalde naar welke forten de respectievelijke burgercompagnieën zich in geval van dreiging dienden te begeven. Gegeven de gespannen internationale situatie verklaarden de burgerkapiteins zich wel bereid hun 27 NA, SvS 218, f. 325 e.v, Van Vredenburch aan Verboom, 7 juli 1688. 28 Wolbers 1861: 172. Nog in 1805 kwalificeerde Heshuysen de burgercompagnieën als ‘des ramas de toutes sortes de nations […] et sans esprit public’. Einaar 1934: 181. 29 NA, SG 5775 (liassen WIC), Rekest raden van politie, 17 juni 1713.

56

Jean Jacques Vrij

steentje bij te dragen, maar onder protest, ‘vermeenende anders ongehouden te sijn, de fortresse te defendeeren, daar voor sijn de militaire’.30 Een bijkomende grief was dat zij op de forten samen met de militairen zouden moeten dienen en onder militaire discipline zouden vallen. Dit leidde opnieuw tot problemen in 1749, ten tijde van de expeditie tegen de Marrons onder leiding van kapitein Creutz. Omdat een derde van het driehonderd man sterke garnizoen op de tocht zou gaan, bepaalde het Hof van Politie dat de burgercompagnieën van Paramaribo vijftig man voor garnizoensdienst moesten leveren, onder meer om wacht te houden op fort Zeelandia. Tot dit laatste bleek geen burger te bewegen. In plaats van blanke burgers werden tenslotte 25 vrije kleurlingen gerekruteerd, die zich wel inschikkelijk toonden.31 We zagen reeds dat de planters de verantwoordelijkheid voor het bestrijden van de binnenlandse vijand gemakkelijker aanvaardden. Deze vormde immers een onmiskenbare bedreiging voor hun bestaan. Er bestond ook een opvatting dat burgers, met name plantagebedienden, hiervoor in verschillende opzichten geschikter waren dan soldaten. Enerzijds omdat zij als plantagemensen minder onvoorbereid stonden tegenover de ongemakken van het binnenland, anderzijds omdat zij beter dan militairen wisten om te gaan met de slaven die aan de expedities deelnamen.32 Een bijkomende overweging was dat in geval van opstand op een plantage de naburige burgers doorgaans veel sneller ter plekke waren dan men er militairen heen kon sturen.33 Dit laatste was ook de reden dat vaak aangedrongen werd op uitbreiding van het aantal blanke bedienden op de plantages. Dat vroeg echter om investeringen, waartoe veel planters niet bereid bleken. Omdat zij vanaf 1759 het grootste gedeelte van het garnizoen financierden, toonden de planters zich sedertdien helemaal ongenegen om meer blank plantagepersoneel aan te nemen. In 1763, na de slavenopstand in buurkolonie Berbice, poogde de Sociëteit een plakkaat uit 1699 nieuw leven in te blazen waaraan in Suriname, volgens haar uit ‘een vuyle baatsugt en slordige gierigheid’, nimmer de hand gehouden was. Op iedere twintig plantageslaven zou men voortaan één blanke in dienst moeten hebben. De planters voelden hier niets voor. Nu zij het Tweede Bataljon betaalden, viel het inzetten van 30 NA, SvS 136, Notulen, 25 augustus 1744. 31 NA, SvS 141, Notulen, 17 juni, 12 en 13 september 1749; Recueil 1752-4: deel vier, 230-232, 278-280. 32 Recueil 1752-4: deel vier, 232, Memorie Mauricius, 22 mei 1750. 33 NA, SvS 155, Notulen, 5 mei 1763.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

57

burgers tegen de binnenlandse vijand in hun ogen überhaupt niet meer goed te billijken.34 De motivatie onder de blanke plantagebewoners zelf was inmiddels ook zwak. Eigenaren, degenen met het duidelijkste belang bij het bestrijden van de binnenlandse vijand, woonden nog maar zelden op hun bezit.35 Terwijl eigenaren in voorbije tijden de kern hadden gevormd van de deelnemers aan de ‘burgertochten’, bestonden die inmiddels over het algemeen uit plantagebedienden, die met reden protesteerden dat dit werk niet in de arbeidsovereenkomst stond. Om hun personeel te sparen huurden planters wel plaatsvervangers, maar die kregen voor hun diensten een vaststaand bedrag, zodat zij er belang bij hadden de tocht zo kort mogelijk te laten duren.36 In geval van nood, zoals in 1757 na de slavenopstand in Tempatie en in het begin van de jaren zeventig, werden ook mannen uit de stad opgeroepen voor wapendienst in het binnenland. Dat veroorzaakte doorgaans veel beroering. De stedelijke burgercompagnieën bestonden grotendeels uit ambachtslui, kooplieden en klerken. Zoals voor de blanke bevolking in het algemeen, gold voor hen dat zij Suriname veelal beschouwden als ‘een land van vreemdelingschap en passage’.37 Zij wilden snel fortuin maken om dan elders te gaan rentenieren. Aan burgerplichten die hen in hun economische voortgang hinderden, hadden zij een broertje dood. Dat gold bijvoorbeeld voor de nachtwacht, waarvoor zij om de circa twaalf dagen werden opgeroepen, terwijl de zorg voor rust en orde in nachtelijk Paramaribo toch in hun eigen belang was. Wanneer maar mogelijk huurden zij plaatsvervangers, zogenoemde ‘loonwachters’. Die maakten er dan vaak zo’n potje van, dat gouverneur en raden de burgernachtwacht maar voor enige tijd af­schaften en de taak aan bezoldigde ‘klapperlieden’ of aan militairen toe­ bedeelden.38 34 SAA, Burgemeestersarchief (PA 5028) 544C, Sociëteit aan Staten-Generaal, 6 juli 1763; SAA, Burgemeestersarchief (PA 5028) 544C, Raden van politie aan Staten-Generaal, 18 februari 1764; NA, SvS 337 f. 384-8, Bijlage missive Nepveu, 28 maart 1769. Feit was dat volgens artikel 12 van de conventie betreffende het Tweede Bataljon burgerexpedities tot het verleden zouden behoren ‘ten zy in particuliere gevallen, en in hooge nood’. Tenslotte werd na veel geharrewar een afgezwakte versie van de door de Sociëteit beoogde regeling aangenomen. Plakaten 1973: 851, 1 februari 1773. 35 Velen woonden niet eens meer in Suriname. Van der Meiden 1987: 125-126; Van Stipriaan 1993: 293. 36 Recueil 1752-4: deel vier, 86-89, Mauricius aan burgerofficieren, 13 mei 1749. 37 Gouverneur Mauricius, geciteerd in Wolbers 1861: 172. 38 NA, SvS 135, Notulen, 14 februari 1742 en 30 augustus 1743; NA, SvS 148, Notulen, 23 december 1756; NA, SvS 152, Notulen, 3 december 1760; NA, HvP 179, Notulen, 14 januari 1799.

58

Jean Jacques Vrij

De situatie in het binnenland was voor hen nog veel verder van hun bed. In september 1773 weigerden enige blanke stadsbewoners om aan het hoofd van een detachement van 25 vrije zwarten en kleurlingen een post in het binnenland te gaan bewaken. Zij protesteerden dat zij ‘genoeg belast’ waren ‘en niet behoorde uyt haar brood genomen te werden’ en meenden dat ‘de militairen, ofte wel plantagie bediendens konden werden geemployeerd’. Hoewel gouverneur en raden uiteindelijk aan het langste eind trokken, bleek eens te meer dat men burgers veel minder aan het touwtje had dan soldaten.39 Men bleef bij het mobiliseren van deze categorie voor de defensie toch grotendeels afhankelijk van hun goede wil. ‘De beste inwoonders’ De vrije zwarten en kleurlingen, de laatsten in deze periode met een algemene term ‘mulatten’ genoemd, vormden de verstedelijkte bevolkingsgroep par excellence. Met name in het laatste kwart van de achttiende eeuw bestond tussen hen en de blanke stadsbewoners veel overlapping qua broodwinning. Weliswaar was nog maar een enkeling in de economische toplaag vertegenwoordigd en behoorden relatief velen tot de onderklasse, maar een middenlaag van ondernemers, ambachtslieden en mensen met administratieve functies binnen overheid of particuliere sector was duidelijk in opkomst. Volwassen mannen vormden overigens, geheel anders dan binnen de blanke groep, een duidelijke minderheid. Een telling uit 1781 van in Paramaribo woonachtige vrije kleurlingen en zwarten leverde 148 mannen (van wie 132 in staat tot wapendienst) en 323 vrouwen op, benevens 132 jongens en 136 meisjes.40 In de slavenkolonie Suriname was deze bevolkingsgroep opgezadeld met een maatschappelijk stigma, dat van overheidswege gecultiveerd werd. De argumentatie was dat zichtbare gelijkwaardigheid tussen blank en nietblank tot ongewenste aspiraties van de slaven aanleiding zou geven. Het discriminatoir beleid kreeg vooral gestalte toen, omstreeks het midden van de achttiende eeuw, duidelijk werd dat de vrije kleurlingen en zwarten niet langer vielen weg te cijferen. Het had ook gevolgen voor de gewapende burgerdienst, waartoe de weerbare mannen onder hen net als de blanke burgers verplicht waren. Op de monsterrollen van de drie stedelijke burgercompagnieën uit mei 1741 treft men nog verschillende namen van 39 NA, HvP 88, Notulen, 13 september 1773. 40 NA, HvP 113, Bijlage notulen, 12 maart 1781.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

59

k­ leurlingen aan. Spoedig daarop moet men hen echter uit dit verband zijn gaan weren (Vrij 2005: 23-24). In augustus 1747 besloten gouverneur en raden om van de vrije zwarten en kleurlingen een afgescheiden compagnie te vormen. Men meende dat zij, hoewel ‘om veele reedenen […] onder de burgeren niet in de wapenen getrokken’, ondertussen talrijk genoeg waren. Het voorbeeld van andere West-Indische koloniën toonde bovendien aan dat men van een dergelijk georganiseerd gewapend verband veel nut kon trekken.41 Van dit besluit kwam echter niets terecht. In 1766 kwam het plan opnieuw ter tafel. In 1769 werd er ernst mee gemaakt, nadat de gouverneur van de Franse Antillen tijdens een bezoek aan Paramaribo hoog had opgegeven van het grote nut dat de Fransen trokken van de ‘compagnieën mulatten’, met name in de strijd tegen de Marrons en het beteugelen van de slaven. In 1770 werd een reglement ontworpen, waarop medio 1772 goedkeuring verkregen werd van de Sociëteit, maar ook nu weer bleef het besluit zonder concreet gevolg.42 Wellicht bleven gouverneur en raden ten diepste toch beducht dat de stap de maatschappelijke status van de vrije kleurlingen en zwarten verder op zou vijzelen dan wenselijk werd geacht. Anderzijds bestond er eigenlijk ook geen dringende noodzaak. De vrije kleurlingen en zwarten waren al verplicht tot de wapendienst. Sinds 7 juni 1772 werd die verplichting expliciet opgenomen in de bij de manumissie verstrekte vrijbrieven, maar zij had volgens gewoonterecht altijd bestaan (Plakaten 1973: 841). Vanouds was dan ook geregeld een beroep op hen gedaan voor een variëteit aan gewapende diensten, waarbij zij zich veelal inschikkelijker toonden dan hun blanke medeburgers; een illustratie van dit laatste vormt de episode uit 1749 toen blanke stadsbewoners weigerden met de militairen op fort Zeelandia wacht te doen en kleurlingen in hun plaats gingen. Zelfs lijkt sinds omstreeks 1750 sprake te zijn geweest van een informele organisatie onder leiding van de kleermaker Abram de Para, één van de kleurlingen overigens die in mei 1741 nog behoorden tot de reguliere schutterij van Paramaribo. In 1747 had De Para als onderofficier de leiding over zeventien vrije zwarten en kleurlingen tijdens een grote tocht tegen de Saramakkaner Marrons en ook in 1749 en 1750 voerde hij dergelijke detachementen aan tijdens kleinere tochten. In 1755 zouden zij 68 weerbare 41 NA, HvP 35, Notulen, 15 augustus 1747. 42 NA, SvS 331 f. 5, Crommelin aan directeuren, 10 januari 1767; NA, SvS 337 f. 226, ­Nepveu aan directeuren, 13 februari 1769; NA, SvS 162, Notulen, 6 december 1770; NA, SvS 62, Resolutie, 3 juni 1772.

60

Jean Jacques Vrij

mannen hebben geteld. Gouverneur Pieter van der Meer (1754-1756) wilde een aantal van hen toevoegen aan een expeditie bestaande uit tweehonderd militairen en vijfhonderd lastdragers, maar deze keer bleken zij minder meegaand: zij wensten eerst financieel gecompenseerd te worden voor de zes jaar eerder gehouden wacht op fort Zeelandia. Na de opstand in Tempatie in 1757 werden echter weer velen uit hun gelederen, evenals andere burgers, naar het gebied gedirigeerd, waar twee van hen sneuvelden. De inmiddels circa vijftigjarige Abram de Para had in 1763 sinds zijn jeugd aan zeventien ‘bostochten’ deelgenomen. Dat was nog voor hij in 1766 met 64 andere vrije zwarten en kleurlingen deel zou nemen aan een grote militaire expeditie tegen een rebellerend gedeelte van de Saramakkaners.43 Ook tijdens de crisis begin jaren zeventig werd op hen vanwege het nijpend tekort aan militairen verschillende malen een beroep gedaan, vooral voor het bemannen van posten in het binnenland en patrouilles in de omstreken van Paramaribo. Soms werden zij gelast zich allen in de stad beschikbaar te houden, terwijl velen van hen als ambachtslieden en vissers voor hun dagelijks brood afhankelijk waren van werk buiten de stad. Dit werd tenslotte dermate belastend dat 52 van hen in oktober 1774 een rekest indienden om tot een compagnie te worden geconstitueerd, teneinde meer systeem en regelmaat in de van hen gevergde diensten te krijgen.44 Nadat op dit verzoek positief was besloten, werden 4 september 1775 dan eindelijk op de Landsgrond even buiten Paramaribo twee compagnieën van in de stad woonachtige vrije zwarten en kleurlingen geformeerd. Volgens de officiële lezing werden de compagnieën opgericht: ‘om buyten Paramaribo & desselfs environs wagten & patrouilles te doen, om reeden, men thans zoo zeer wijnig militie aan Paramaribo houden kan’.45 Dit wekt de indruk dat de overheid volledig bepaalde wat hier gebeurde. Maar de bovenbeschreven wordingsgeschiedenis suggereert dat het besef dat men burgers in ruil voor de van hen gevergde inzet ook tegemoet moest komen daarbij een belangrijke rol speelde. De compagnieën kregen vaandels en werden geleid door officieren uit de eigen gelederen. De manschappen kregen vrijstelling van de hoofdelijke belasting en wanneer zij op expeditie gezonden zouden worden, ontvingen zij een dagvergoeding. 43 NA, HvP 339 f. 264, Rekest De Vreede c.s., december 1747; NA, HvP 42, Notulen, 25 oktober 1749; NA, HvP 46, Notulen, 19 oktober 1750; NA, SvS 147, Notulen, 28 en 29 december 1755; NA, HvP 55, Bijlagen notulen, 16 april 1757, nrs. 8 en 13; NA, HvP 390 f. 141, Rekest De Para, 28 april 1763; NA, HvP 74, Bijlage notulen, 3 november 1766. 44 NA, HvP 414, f. 128, Rekest Van de Loncour c.s., 31 oktober 1774; NA, HvP 92, Notulen 22 augustus 1775. 45 NA, SvS 207, Journaal, 18 en 24 augustus en 4 september 1775.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

61

Afb. 4. Het Kordon van Defensie.

In augustus 1777 werden de Compagnieën Vrije Burgers Mulatten en Negers (hun meest gebruikelijke naam) belast met de nachtwacht aan de stadsgrenzen.46 Sedertdien lijken slechts in 1778 en 1781 detachementen op expedities tegen voortvluchtige slaven buiten Paramaribo te zijn 46 NA, SvS 207, Journaal, 12 augustus 1777; Plakaten 1973: 904-5, 3 februari 1777.

62

Jean Jacques Vrij

g­ ezonden.47 In de praktijk blijkt het model van de Franse West-Indische koloniën, waar de uit deze bevolkingsgroep gevormde burgercompagnieën bij uitstek ingezet werden tegen de binnenlandse vijand, in Suriname dus geen navolging gevonden te hebben (Frostin 1975: 304; King 2001: 59-65). De compagnieën assimileerden zodanig binnen de bestaande stedelijke organisatie dat zij op den duur gewoon de 5e en 6e burgercompagnie van Paramaribo leken te zijn. Tot op zekere hoogte heeft Lohnstein dan ook gelijk met zijn bewering dat van een zelfstandig korps geen sprake was (Vrij 2005: 26; Lohnstein 1988: 55). Tot op zekere hoogte, met name omdat zij niet zoals de andere stedelijke burgercompagnieën onder de burgerkrijgsraad vielen, maar rechtstreeks onder gouverneur en raden. Er bestonden bovendien nog een paar karakteristieke verschillen. De overheid onderstreepte op verschillende manieren hun mindere status, bijvoorbeeld door hen tijdens ceremoniële gebeurtenissen achter de blanke compagnieën te posteren. En in kritieke tijden, zoals tijdens de Vierde Engelse Oorlog of na het uitbreken van de oorlog met Frankrijk in 1793, werden zij eerder dan blanken opgeroepen om posten ver buiten de stad te gaan bemannen.48 Er waren in deze periode, met name onder kleurlingen, zeker mannen die van alles aanwendden om maar geen dienst te hoeven doen in wat zij beschouwden als een organisatie van tweederangsburgers en bepaalde categorieën werden tenslotte ook in de blanke burgercompagnieën ingedeeld (Vrij 1998: 135-136; 2005: 27-28). Maar grosso modo betoonden vrije zwarten en kleurlingen zich als het ging om burgerdienst nog steeds plooibaarder dan blanken. Waarom? Sommigen voelden zich vermoedelijk schatplichtig door hun status als gemanumitteerden. Anderen wilden misschien aantonen dat hen meer achting toekwam dan zij in de slavenkolonie genoten. Degenen zonder vast middel van bestaan zullen de dagvergoeding die aan het bezetten van posten was verbonden wellicht als een positieve prikkel hebben ervaren. Aangaande de vrije zwarten en kleurlingen van Saint-Domingue, die een vergelijkbare houding tegenover de gewapende burgerdienst lieten zien, is opgemerkt dat het hen ook aan de politieke invloed ontbrak om zich met succes tegen de van hen gevergde diensten te verzetten (King 47 NA, HvP 103, Notulen, 28 september 1778; NA, SvS 208, Journaal, 30 oktober en 8 november 1781. 48 NA, HvP 113, Notulen, 10 en 14 mei 1781; NA, HvP 173, Notulen, 15 april 1793; NA, SvS 211 f. 58, Journaal, 25 april 1793; NA, HvP 175, Notulen, 18 april 1795; NA, HvP 186, Notulen, 19 maart 1805.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

63

2001: 53, 63, 75). In Suriname bestond dit verschil met de blanke gewapende burgerij eveneens. Blanke burgerkapiteins hadden gemakkelijk toegang tot raden van politie: zij behoorden tot dezelfde sociale laag, verschillende burgerofficiers werden later lid van het Hof. Gouverneur Wichers wees in 1784 tenslotte nog op een andere eigenschap waarin met name vrije kleurlingen radicaal van de doorsnee blanke kolonist verschilden: ‘Gehecht aan het land, en niet behept met de zucht om in Europa een vertoning te maken, zijn ze de beste inwoonders’.49 Schutternegers Slaven vormden de demografische ruggengraat van de plantagekoloniën op het westelijk halfrond. In Suriname vormden zij in het laatste kwart van de achttiende eeuw zelfs ruim negentig procent van de bevolking. Het is dus geen wonder dat veel van de gaten veroorzaakt door het tekort aan blanken door slaven gevuld werden. Ook bij de landsverdediging waren zij betrokken: ongewapend—als lastdragers bij expedities in het binnenland en als werkvolk bij bouw en onderhoud van forten—maar ook gewapend, als zogenoemde ‘schutternegers’. De burgers van Paramaribo, die zich volgens het alarmreglement van 1743 in geval van externe dreiging naar fort Nieuw-Amsterdam moesten begeven, dienden zich ieder te laten vergezellen door twee slaven, elk voorzien van snaphaan, sabel en ammunitie. De burgers uit het plantagegebied, die naar de forten Sommelsdijck en Nieuw-Amsterdam en naar Paramaribo moesten komen, behoorden zelfs ieder tussen de drie en zes van hun geschiktste slaven mee te brengen.50 Veel slaven waren bedreven in het gebruik van vuurwapens. Dat gold met name voor jagers en wachters en voor de slaven van het hoogste échelon: de opzichters en ambachtslieden, die men soms zelfs de beschikking over een persoonlijk vuurwapen gegeven had (Oostindie 1989: 179, 482 n.160; Van Stipriaan 1993: 381). Voor de binnenlandse strijd werd geregeld van de capaciteiten van deze slaven gebruik gemaakt. Meestal dienden zij tijdens expedities ter versterking van detachementen militairen en/of burgers, zoals de vijftig schutternegers die in 1749 deel uitmaakten van de militaire expeditie onder kapitein Creutz, maar soms opereerden zij ook zelfstandig. Zo ondernamen 49 NA, SvS 511, Wichers aan Munter, 14 december 1784. 50 NA, SvS 135, Notulen, 24 december 1743. Zie ook Plakaten 1973: 912, 20 februari en 30 augustus 1777 en 1000, 8 maart 1781.

64

Jean Jacques Vrij

de roemruchte Quassie van Nieuw-Timotibo in de jaren veertig en vijftig, Joo van Dandiran in de jaren zestig en October van de plantage Lunenburg begin jaren zeventig, aan het hoofd van door hen uitgezochte ‘getrouwe neegers’—medeslaven—tochten tegen de Marrons.51 Over hun motivatie en die van andere slaven die met de wapens aan de zijde van de kolonisten streden is het interessant genoeg te speculeren. Sommigen, die plantages tegen overvallen van de Marrons verdedigden, zullen het gevoel hebben gehad dat zij werkelijk iets te beschermen hadden: schamele bezittingen, vrienden en verwanten. Anderen zullen het oog gericht hebben gehad op sociale stijging. Misschien ook op zelfrehabilitatie, vanuit de gedachte dat men als strijder de schande uitwiste van de capitulatie waardoor men in Afrika slaaf geworden was (Bazin 1975: 153). Velen vonden dergelijke mannen in veel opzichten beter geëquipeerd voor de strijd tegen de Marrons dan blanken. Al omstreeks 1716 was het voor een anonieme auteur een axioma ‘dat neegers door neegers of indianen moeten gevangen worden’.52 Nepveu beschouwde de bovenlaag van de plantageslaven als: ‘doorgaans de beste schutters die in de waereld te vinden zijn, ongemeen sterk en teegen alle fatiguens gehard, in ’t bosch kundig, niet te agterhaalen, en desweegens vrij beeter als blanken’.53 Maar hij meende ook dat de planters veel te lichtzinnig hun vertrouwen op hun slaven stelden. Als men over de slaven in het algemeen sprak, scheen men zich wel bewust van de latent vijandelijke relatie waarin men tot hen stond, maar de eigen slaven bezag men door een roze bril. Terwijl de ervaring toch leerde dat trouw vaak geveinsd was, leek iedereen zich wijs te maken dat ‘zijn uyl een valk is, en dat zijn slaaven trouwe knaapen zijn’.54 Volgens Nepveu speelde hierbij een rol dat het wapenen van slaven een stuk goedkoper was dan andere veiligheidsmaatregelen. Begin 1772 sloeg de stemming echter radicaal om toen een aantal van deze slaven overliep naar de Marrons—die hun aanvallen in deze periode hadden opgevoerd—met medeneming van de aan hen toevertrouwde

51 NA, SvS 199 f. 313, Journaal, 3 oktober 1743; NA, SvS 201 f. 559, Journaal, 16 oktober 1750; Hoogbergen 1992: 36; NA, SvS 163, Notulen, 12 augustus 1771; NA, HvP 85, Notulen, 20 maart 1772. 52 SAA, Familiearchief Bicker 1025A6 f. 18, Memorie over de binnen en buitenlandse securiteyt, ca. 1716. 53 NA, SvS 337 f. 384 e.v., Bijlage missive Nepveu, 28 maart 1769. 54 NA, SvS 337 f. 384 e.v., Bijlage missive Nepveu, 28 maart 1769; NA, SvS 347, f. 154-5, Nepveu aan directeuren, 25 juli 1772; NA, SvS 349 f. 1-23, Nepveu aan directeuren, 23 januari 1773. Ieder denkt dat zijn uil een valk is = ieder denkt dat de zijne de beste is.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

65

wapens en ammunitie.55 Dit vormde een belangrijke achtergrond bij het besluit het Vrije Korps op te richten; wilde men slaven wapenen, dan moest men hen de vrijheid schenken, was de gedachte.56 Het besef dat voor iemand uit de slavenstand de volksplanting uiteindelijk weinig te bieden had om voor te vechten, had op dat moment klaarblijkelijk de overhand. Het wapenen van slaven werd echter spoedig hervat. Al in augustus 1772—het Vrije Korps was nog maar net opgericht—besloot het gezag een militaire post in het binnenland uit gebrek aan militairen en willige burgers door 25 schutternegers te laten bezetten.57 Alles wijst er op dat in Suriname, net als elders in de regio, wanneer in tijden van interne of externe dreigingen het tekort aan weerbare manschap nijpend was, slaven in de hoedanigheid van schutternegers een belangrijke bron van suppletie bleven vormen.58 Bondgenoten Door de koloniale overheid werden verschillende militaire allianties gesloten met gemeenschappen in het achterland van de kolonie, eerst met Inheemse bewoners, later met twee conglomeraten van Marrons: de Aukaners en de Saramakkaners. De overheid verwachtte hiervan verschillende voordelen. Uit de kolonie vluchtende slaven zouden in het door de nieuwe bondgenoten gecontroleerd gebied geen toevluchtsoord meer vinden, maar integendeel door dezen vervolgd en uitgeleverd worden. Omdat men nu eenmaal niet over de militaire macht beschikte om alle binnenlandse vijanden op de knieën te dwingen, zou het tevens een uitkomst zijn wanneer men met een deel van hen vrede kon sluiten. Zij zouden de volksplanting dan met vrucht bij kunnen staan bij het bestrijden van de resterende vijanden. Daarbij speelde dezelfde overweging als bij het inzetten van schutternegers: de Inheemsen en Marrons waren thuis in het bos, veel meer dan de doorsnee blanke soldaat gehard en geoefend in de voor die omgeving geëigende strijdmethoden. Al tijdens de Indiaanse Oorlog bleek dat de koloniale militaire macht zonder bevriende Inheemsen als geleiders weinig uit kon richten.59 Later, 55 NA, SvS 346 f. 139v-140v, Nepveu aan directeuren, 5 februari 1772; NA, HvP 85, Notulen, 27 januari 1772. 56 NA, SvS 207 f. 244-5, Journaal, 1 juni 1772. 57 NA, HvP 86, Notulen, 28 augustus 1772. 58 Brown en Morgan 2006: 3, 9, 122, 136, 209; NA, HvP 121, Notulen, 4 september 1783; Wolbers 1861: 454. 59 Indianen 1992: 22, Verboom aan Gecommitteerde Raden van Zeeland, 23 januari 1681.

66

Jean Jacques Vrij

toen de Marrons de binnenlandse vijand vormden, was assistentie van deze zijde nog steeds onontbeerlijk: ‘sonder haer sal men niet ligtelijk de plaetsen kunnen vinden waer die wegloopers sigh ophouden,’ schreef de militaire commandant in 1716.60 De Inheemsen waren op dat moment echter niet gemakkelijk meer in beweging te krijgen. Vanzelfsprekend had de koloniale overheid op hen niet dezelfde grip als op inwoners van de volksplanting, of dat nu betaalde soldaten, burgers of slaven waren. Het betrof autonome volkeren, met een eigen agenda. In deze periode meende men dat de passiviteit van met name de Caraïben voortkwam uit het feit dat zij door handel reeds alles uit de kolonie wisten te krijgen wat zij begeerden. Zij hadden aan niets gebrek en dat maakte hen ‘luy en vreetssaem’, ‘weelderigh en gemakkelijk’.61 Men diende hun goede wil daarom met beleid te cultiveren. Vooral de Karboegers van Coppename (feitelijk een mengvolk van Caraïben en gevluchte zwarte slaven) wist men zo te bewegen tot bijstand in de strijd tegen de Marrons, niet alleen als verkenners, maar ook als combattanten.62 Zij zouden tot op het eind van de achttiende eeuw hun steentje bij blijven dragen (Hoogbergen 1985: 34-36). Gouverneur Mauricius noemde het precedent van het bondgenootschap met de Coppenamers als een argument voor de poging, in 1749, om met de Saramakkaner Marrons vrede te sluiten. Een andere inspiratiebron vormden Britse voorbeelden: vermoedelijk met name de in 1739-1740 op Jamaica gesloten vredesverdragen, waarbij enkele Marrongroeperingen zich hadden verplicht de kolonie te assisteren in de strijd tegen binnen- en buitenlandse vijanden.63 Die verplichting werd ook in de uiteindelijk in 1760 en 1762 tot stand gebrachte Surinaamse verdragen vastgelegd (Plakaten 1973: 693, 758-759). De Aukaners en Saramakkaners bleken echter minstens even onafhankelijk in hun gedrag als de Inheemsen. Wel waren in de jaren zestig kleine groepjes tijdelijk in Paramaribo verblijvende Aukaners actief in het najagen 60 NA, SvS 243 f. 19-20, De Rayneval aan directeuren, 14 maart 1716. 61 NA, SvS 243 f. 19-20, De Rayneval aan directeuren, 14 maart 1716; SAA, Familiearchief Bicker 1025A6 f. 12, Memorie over de binnen en buitenlandse securiteyt, ca. 1716. 62 SAA, Archief Marquette 298 f. 293-296, Annotatien op de Surinaamsche beschryving van Ao 1718; Dragtenstein 2002: 64-67; NA, SvS 199, Journaal, 1 en 19 augustus, 14 oktober 1743; NA, HvP 36, Notulen, 19 december 1747; NA, SvS 201, Journaal, 3, 15 & 16 september, 16 oktober 1750; NA, SvS 202, Journaal, 13 en 16 maart, 3, 8 en 10 mei 1751. 63 NA, SvS 141, Notulen, 14 maart, 13 mei en 12 september 1749; De Beet en Price 1982: 36-40, Mauricius aan directeuren, 25 januari 1750; Hartsinck 1770: 767-8; Long 2002: deel twee 344-47.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

67

van gevluchte slaven in de onmiddellijke nabijheid van de stad (Dragtenstein 2002: 213-214, 219). Maar zij schijnen daarbij vooral gemotiveerd te zijn geweest door de premie die hen dit opleverde en op hun inzet viel niet te rekenen. In 1770 lukte het niet Aukaners te mobiliseren voor de strijd tegen de Marrons die op dat moment de kolonie belaagden, gouverneur Nepveu’s volhardende pogingen hen te overreden ten spijt.64 De relatie met Aukaners en Saramakkaners bleef ambivalent. Er deden zich voortdurend strubbelingen voor wanneer zij weigerden slaven uit te leveren die planters als hun eigendom claimden. Ook bleken zij soms vriendschappelijke contacten te onderhouden met de binnenlandse vijand (Hoogbergen 1985: 132-133; 245; 325-326). Maar een vredebreuk wilde het koloniaal bestuur koste wat kost vermijden. Gezien het feit dat Aukaners en Saramakkaners goed bewapend, talrijk en hun woongebieden gunstig gesitueerd waren, beschouwde Nepveu dat als ‘het allerergste dat de colonie zou kunnen overkoomen, ja het besoek van een buytenlandsche vijand niet uytgesondert’.65 Men meende ook dat zelfs wanneer de bondgenoten naar willekeur vluchtelingen uitleverden, dit potentiële ‘weglopers’ af zou schrikken.66 Een aantal malen vochten Saramakkaners en Aukaners bovendien daadwerkelijk aan de kant van de koloniale overheid tegen andere Marrons. Dat deden de eerstgenoemden onder hun grootopper­hoofd Abini in 1766, terwijl Aukaners in 1793 de Boni-Marrons de nekslag toebrachten en hun leiders liquideerden (Price 1990: 79-84; Hoogbergen 1985: 352-362). Per saldo lijken de bondgenootschappen met een belangrijk gedeelte van de binnenlandbewoners er dan ook wel degelijk toe bijgedragen hebben dat de kolonie in de hier behandelde 132 jaar heeft kunnen overleven. Het Vrije Korps Plannen om slaven vrij te kopen om hen op permanente basis tegen de binnenlandse vijand in te kunnen zetten, circuleerden in Suriname al sinds de Indiaanse Oorlog (Buve: 1966: 18-19; Dragtenstein 2002: 32-34). Voorstanders hanteerden het al meermalen aangehaalde argument: zwarten waren beter dan blanken geëquipeerd voor de operaties in het binnenland. Tot 1772 kwam er echter niets van terecht. In 1757 wees een 64 NA, SvS 341 f. 117v, Nepveu aan directeuren, 30 juni 1770. 65 SAA, Archief Marquette 291C, Nepveu aan Van der Hoop, 30 oktober 1774; Roos 1784: 30-32. 66 NA, SvS 349 f. 370v, Nepveu aan directeuren, 13 maart 1773.

68

Jean Jacques Vrij

vijftiental oud-raden een dergelijk plan nog resoluut van de hand. Vrijkopen achtten zij onnodig omdat ‘onse slaaven in hunnen servilen staat met getrouwheid voor ons vegten, sonder ons soo veel te kosten’. Vooral vonden zij zo’n formeel korps ‘gevaarlijk en schandelijk’: het verkiezen van zwarten boven blanken voor zo’n essentiële taak zou afbreuk doen aan het relatieve prestige van de blanke in het algemeen—waarmee het hele sociale systeem van de slavenkolonie op het spel zou komen te staan. Het zou zeker de vrijgemaakten zelf hoogmoedig maken, met het risico van gewapende rebellie in geval zij zich eens gekrenkt zouden voelen.67 In 1772 echter bereikte de dreiging van de Marrons een hoogtepunt en was het tekort aan krijgsvolk acuut. Men had om uitbreiding van het garnizoen met driehonderd man verzocht, maar gevreesd werd dat iedere hulp uit het moederland te laat zou komen. Schutternegers vertrouwde men op dat moment niet meer. De enige uitweg scheen dat de kolonie slaven van hun eigenaren overnam en zich door hen vrij te maken van hun loyaliteit probeerde te verzekeren.68 Zo werden 317 slaven gekocht, vrijgemaakt en tot een korps geformeerd, op voorwaarde dat zij, tegen een soldatengage, op afroep inzetbaar zouden zijn tegen de Marrons.69 Het was een keuze geweest voor ‘een extraordinair, onseeker en voor de blanken humilieerent middel’, meenden gouverneur en raden in 1775.70 Maar de gewezen slaven bewezen vrijwel direct hun waarde en gedurende het laatste kwart van de achttiende eeuw vestigde het Vrije Korps een uitzonderlijke reputatie.71 Nog in 1803 werden zij, samen met hun zusterkorps, de Witte Jagers, door het toenmalig bestuur getypeerd als ‘zeer nuttig en onontbeerlijk, om teegens de weglooper neegers in de boschen te ageeren’.72 Er was echter wel degelijk een debetzijde. Ten eerste bleek het niet zo eenvoudig het Korps op peil te houden. In de eerste zes jaar manifesteerde zich direct al een aanzienlijk verloop. Het korps verloor in dat tijdsbestek negentig van de 317 man, het merendeel (74) als slachtoffers van de strijd 67 Van den Bouwhuijsen 1988: 77-80, Memorie oud-raden, 8 juni 1757. 68 NA, SvS 347 f. 98-101v, Nepveu aan directeuren, 13 juni 1772. 69 NA, HvP 86, Bijlagen notulen, 9 en 15 juli 1772; NA, HvP 114, Rapport Beeldsnijder Matroos, 26 juli 1781; Lohnstein 1987: 71. 70 De Beet 1984: 170, Gouverneur en raden aan Staten-Generaal, 20 februari 1775. 71 Hoogbergen 1985: 161-168; Stedman 1988: 82, 99, 396; Essai Historique 1788: deel twee 8-9. Voor het korps werden ook een aantal andere namen gebruikt: ’s Lands Vrijkorps, Korps Vrije Neegers en na de Britse overname in 1799, Korps Zwarte Jagers of Black Chasseurs. Wolbers 1861: 487. 72 NA, Archief van de Raad der Americaansche Bezittingen 175, Prov. Gouvernement aan Raad, 9 januari 1803.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

69

en door ziekte, maar er waren ook andere oorzaken; zeven mannen kochten zich uit, een zelfde aantal verdween uit het korps als gevolg van strafmaatregelen.73 In 1784 telde het Vrije Korps—afgezien van het kader van tien (blanke) officieren—nog maar 178 onderofficieren en manschappen, van wie bovendien lang niet allen volledig inzetbaar waren.74 Hoewel de overheid ook enkele andere bronnen van aanvulling uitprobeerde,75 bleek uiteindelijk maar één manier afdoende: het tegen getaxeerde waarde overnemen van plantageslaven van particuliere eigenaren. Langs die weg werd het Vrije Korps begin jaren negentig weer op een sterkte van ongeveer driehonderd man gebracht. In september 1799 werd de organieke sterkte (inclusief kader) zelfs op vijfhonderd man bepaald—op zich een substantieel gedeelte van de totale gewapende mankracht in de kolonie. Begin 1803 was het korps daadwerkelijk 460 man sterk (tegenover 104 Witte Jagers en een garnizoen van 1.130 man). In 1805 was het aantal alweer gedaald tot 356, exclusief kader.76 Een meer structurele zwakte school in het feit dat anderen vaak onvoldoende respect toonden voor hun status als vrijlieden. Dat was gevaarlijk. Volgens de opzet van het Vrije Korps, was het immers juist die maatschappelijke erkenning die hen een belang in de samenleving moest geven opdat zij een betrouwbaarder factor zouden zijn dan schutternegers. Op de manschappen werd slechts met tussenpozen, vooral in de droge tijd, een beroep gedaan. Aanvankelijk werden zij overigens geacht in de tussenliggende periodes ook zelf in hun onderhoud te voorzien; later kregen zij een vaste, maar verlaagde, maandelijkse toelage. Toen zij op een gegeven moment ook voor langere periodes op posten in het binnenland werden gedetacheerd, stuitte dat op hevige weerstand. Zij vreesden op militaire voet gebracht en bovendien op de posten door blanke militairen als slaven behandeld te worden. Door hen werd min of meer afgedwongen dat de detacheringen op posten geregeld afgewisseld werden met verloven.77 73 NA, HvP 86, Bijlagen notulen, 15 juli en 26 augustus 1772. 74 Wolbers 1861: 391; NA, HvP 127, Generaale staat van ‘s Lands Vrij Corps, 1 februari 1786. 75 Kortverbandvrijwilligers uit de bevolkingsgroep van vrije zwarten en kleurlingen, uit het slavenschip gekochte mannen en Marrons. Wolbers 1861: 391, 429; Plakaten 1973: 1118, 11 februari en 20 september 1788; Hoogbergen 1985: 362-367. 76 NA, SvS 511, Marginale aantekeningen Wichers aan Munter, 14 december 1784; NA, Raad der Americaansche Bezittingen 175, Prov. Gouvernement aan Raad, 9 januari 1803 en bijlage nr. 11; Plakaten 1973: 1143, 1158, 1187, 1200; Wolbers 1861: 549. 77 NA, SvS 169, Notulen, 27 augustus en 5 december 1777; NA, HvP 114, Notulen, 26 juli, 6 en 31 augustus 1781.

70

Jean Jacques Vrij

In die periodes trokken velen naar het plantagegebied, waar hun familie woonde. De blanken daar hadden moeite met de opgevijzelde status van lieden die voorheen plantageslaaf geweest waren. De vrijlieden werden door hen afgeweerd, bespot en zelfs mishandeld. De overheid droeg in zulke gevallen te weinig zorg voor genoegdoening. Al in de jaren zeventig deden zich verschillende veelzeggende incidenten voor, waaruit de desillusie die binnen het Vrije Korps leefde naar voren kwam. In mei 1774 bijvoorbeeld voelde de onderofficier October van Lunenburg zich dermate gekrenkt dat hij zelfmoord pleegde. Kort tevoren had hij zijn gal gespuwd over het feit dat hij van een plantage weggejaagd was: ‘en dat hij op die manier van alle de blanken getracteerd wierden; hoewel hij altoos sijn best gedaen had; en dog de Blanken waaren soo teegen hem, nett off zij lieden sijn kop wouden hebben off hem in de bosch jaagen’.78 October had er op gezinspeeld dat hij overwoog zich bij de Marrons te voegen en tegen de blanken te vechten. De stemming binnen het Korps was in deze periode geagiteerd. Diezelfde maand gaf een andere man een planter die hem op sarcastische toon naar zijn wapenfeiten vroeg weerwoord: ‘Gij luy blanke verdient het goede niet, wat wij vrijlieden voor jouw luy doen, en bij aldien wij niet waaren, soo souden de bos neegers all lang het heelen land ingenoomen hebbe’.79 Dergelijke incidenten en ook de rebellie van 1805, waarbij zo’n vijftig op posten gelegerde manschappen van het Korps naar de Marrons overliepen (De Groot 1988, 1989) brengen de visie van de oud-raden in 1757 in herinnering. In een slavenkolonie als Suriname was de kans inderdaad groot dat leden van een organisatie als het Vrije Korps in hun gevoelens gekrenkt en gedesillusioneerd zouden raken. De overheid was zich van die zwakte overigens terdege bewust en het was ook om dit te compenseren dat in 1786 besloten was het complementaire, uit blanke militairen gerekruteerde Korps Jagers (vanaf 1799 Witte Jagers genoemd) in het leven te roepen. Besluit De zwaktes van de Surinaamse militaire organisatie, zo werd in de inleiding gesteld, vallen voor een groot deel te herleiden op het karakter van Suriname als wingewest en als slavenkolonie. Niet allemaal. De relatieve 78 NA, HvP 826, f. 361 e.v., Verklaring Riviére, (juni) 1774; NA, HvP 90, Notulen, 31 mei 1774. 79 NA, HvP 89, Bijlage notulen, 21 mei 1774.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

71

ongeschiktheid van de doorsnee soldaat voor de strijd in de ‘bossen’ staat hier bijvoorbeeld los van. En het getalsmatig tekort aan militairen had niet alleen te maken met het feit dat de Sociëteit uit baatzucht met de hand aan de knip regeerde, maar moet ook gezien worden tegen de achtergrond van de enorme eisen die het terrein stelde. Als men de kolonie volledig tegen de verspreide binnenlandse vijanden had willen beveiligen, had men, volgens gouverneur Nepveu, wel 30 à 36.000 soldaten nodig gehad.80 De relatie tussen maatschappijkenmerken en weerbaarheid is echter duidelijk bij een nadere beschouwing van de attitude van kolonisten en slaven, de twee voornaamste bevolkingsgroepen die in het tekort aan militairen moesten voorzien in geval de kolonie onder druk kwam te staan van een buitenlandse respectievelijk een binnenlandse vijand. Blanke kolonisten, een multinationaal gezelschap, voelden veelal geen onvoorwaardelijke verbondenheid met de Sociëteit noch de Republiek. Economische activiteiten hadden hun prioriteit en die konden zij eventueel ook onder een ander koloniaal bewind voortzetten. Wat nu een andere buitenlandse mogendheid voor veel kolonisten was, was ‘het bos’ voor veel slaven. Als Marrons de druk opvoerden en een slaaf zich de vraag stelde: ‘moet ik me tegen hen verzetten, ben ik onder hun regime slechter af?’, viel het antwoord evident vaak in het nadeel van de kolonie uit. De rode draad in deze bijdrage was dat in de ene militaire organisatie de oplossing werd gezocht voor de defecten van de ander. Voor het tekort aan militairen zocht men aanvulling onder burgers en slaven, de laatsten zeer talrijk en makkelijker dan de eersten te dwingen maar tegelijk potentieel een binnenlandse vijand. Om aan deze paradox te ontsnappen werd het Vrije Korps opgericht en omdat men hier niet volledig op vertrouwde, het Korps Jagers. Deze twee korpsen beheersten veel beter dan anderen de strijdmethoden die effectief waren tegen de Marrons. Tenslotte werden om de eigen numerieke zwakte te compenseren bondgenootschappen aangegaan met bewoners van het achterland. Deze barokke verzameling van ‘militaire organisaties’ lijkt ondertussen essentieel te zijn geweest in het handhaven van de status quo in Suriname in de hier beschouwde jaren. Literatuur Bazin, J. 1975. ‘Guerre et servitude à Ségou’, in Claude Meillassoux (red.), L’esclavage en Afrique précoloniale, pp. 135-182. Parijs: Maspero. 80 SAA, Archief Marquette 291C, Nepveu aan Van der Hoop, 30 oktober 1774.

72

Jean Jacques Vrij

Beeldsnijder, R.O. 1994. ‘Om werk van jullie te hebben’: Plantageslaven in Suriname, 1730-1750. Utrecht: CLACS & IBS [Proefschrift Rijksuniversiteit Leiden]. Beet, Ch. de en R. Price 1982. De Saramakkaanse vrede van 1762: Geselecteerde documenten. Bewerkt en ingeleid door R. Price, transcriptie en vertaling door Ch. de Beet. Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies [Bronnen voor de Studie van Bosnegersamenlevingen 8]. Beet, Ch. de 1984. De eerste Boni-oorlog, 1765-1778. Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies [Bronnen voor de studie van Bosneger samenlevingen 9]. Bouwhuijsen, H. van den, R. de Bruin en G. Horeweg 1988. Opstand in Tempati, 1757-1760. Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies i.s.m. Stichting Nieuwe West-Indische Gids [Bronnen voor de studie van Afro-Surinaamse samenlevingen 12]. Brana-Shute, R. 1985. The Manumission of Slaves in Suriname, 1760-1828 [Proefschrift University of Florida]. ‘Brieven’. 1923/4. ‘De brieven van gouverneur van Aerssen van Sommelsdijck aan directeuren der Sociëteit van Suriname uit het jaar 1684, medegedeeld door R. Bijlsma’, WestIndische Gids 5: 424-437. ____ 1924/5. ‘De brieven van gouverneur van Aerssen van Sommelsdijck aan directeuren der Sociëteit van Suriname uit het jaar 1684, medegedeeld door R. Bijlsma’, West-Indische Gids 6: 41-48, 593-602. ____ 1925/6. ‘De brieven van gouverneur van Aerssen van Sommelsdijck aan directeuren der Sociëteit van Suriname uit het jaar 1684, medegedeeld door R. Bijlsma’, West-Indische Gids 7: 176-188. ____ 1929/30. ‘De brieven van gouverneur van Aerssen van Sommelsdijck aan directeuren der Sociëteit van Suriname uit het jaar 1684, medegedeeld door R. Bijlsma’, West-Indische Gids 11: 263-274. Brouwn, Ch. 1793. ‘Over de regeering, kerkzaaken, bevolking, defensie-weezen, lugtgesteldheid, vrugtbaarheid, koophandel, konsten en weetenschappen, zeeden en leevenswyze in deze Colonie’, in Surinaamsche Staatkundige Almanach voor den jaare 1793. Paramaribo: W.P. Wilkens. Brown, Ch.L. en Ph.D. Morgan (red.) 2006. Arming Slaves: From Classical Times to the Modern Age. New Haven: Yale University Press. Buve, R. 1966. ‘Gouverneur Johannes Heinsius: De rol van Van Aerssen’s voorganger in de Surinaamse Indianenoorlog, 1678-1680’, Nieuwe West-Indische Gids 45: 14-26. Davis, D.B. 2006. ‘Introduction’, in: C.L. Brown en Ph.D. Morgan (red.), Arming Slaves: From Classical Times to the Modern Age. New Haven: Yale University Press. Dragtenstein, R.F. 2002. ‘De ondraaglijke stoutheid der wegloopers’: Marronage en koloniaal beleid in Suriname, 1667-1768. Utrecht: CLACS & IBS [Proefschrift Universiteit Utrecht]. Einaar, J.F.E. 1934. Bijdrage tot de kennis van het Engelsch Tusschenbestuur van Suriname, 1804-1816. Leiden: M. Dubbeldeman. Essai Historique 1788. Essai Historique sur la colonie de Surinam. Amsterdam: S. Emmering [Onveranderde herdruk van de eerst editie Paramaribo 1788]. Frostin, Ch. 1973a. Histoire de l’autonomisme colon de la partie française de St Domingue aux XVIIe et XVIIIe siècles: Contribution à l’étude du sentiment americain d’independance. Twee delen. Lille: Service de reproduction des thèses [Scriptie Université de Paris I]. ____ 1973b. ‘Les “enfants perdus de l’état” ou la condition militaire à Saint-Domingue au XVIIIe siècle’, Annales de Bretagne 80: 317-343. ____ 1975. Les révoltes blanches à Saint-Domingue aux xvii et xviii siècles (Haïti avant 1789). Parijs: Editions de l’Ecole. Groot, S.W. de 1988. ‘Het Korps Zwarte Jagers in Suriname: Collaboratie en opstand I’, Oso: Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 7: 147-160.  ____ 1989. ‘Het Korps Zwarte Jagers in Suriname: Collaboratie en opstand II’, Oso: Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 8: 7-20.

de slavenkolonie Suriname, 1667-1799

73

Hartsinck, J.J. 1770. Beschryving van Guiana of de Wilde Kust in Zuid-America. Amsterdam: S. Emmering [Onveranderde herdruk uit 1974 van de eerste editie Amsterdam 1770]. Hoogbergen, W.S.M. 1985. De Boni-Oorlogen, 1757-1860: Marronage en guerilla in OostSuriname. Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies i.s.m. Stichting Nieuwe WestIndische Gids [Bronnen voor de studie van Afro-Amerikaanse samenlevingen in de Guyana’s 11. Proefschrift Rijksuniversiteit Utrecht]. ____ 1992. ‘Origins of the Suriname Kwinti Maroons’, New West Indian Guide / Nieuwe WestIndische Gids 66: 27-59. Indianen 1992. Indianen in Zeeuwse bronnen: Brieven over indianen in Suriname tijdens het Zeeuwse bewind gedurende de periode 1667-1682. Paramaribo: Stichting 12 oktober 1992. King, S.R. 2001. Blue Coat or Powdered Wig: Free People of Color in Pre-Revolutionary SaintDomingue. Athens: The University of Georgia Press. Knevel, P.  1994. Burgers in het geweer: De schutterijen in Holland, 1550-1700. Hilversum: Historische Vereniging Holland en Uitgeverij Verloren. Lier, R. van 1977. Samenleving in een grensgebied: Een sociaal-historische studie van Suriname. Derde herziene uitgave. Amsterdam: S. Emmering [Eerste uitgave 1949]. Lohnstein, M.J. 1987. ‘De werving voor de militie in Suriname in de 18e eeuw’, Oso: Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 6: 67-84. ____ 1988. ‘Organisatie, sterkte en samenstelling van de militie, 1724-1795’, Oso: Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 7: 47-62. Long, E. 2002. The History of Jamaica: Reflections on its Situation, Settlements, Inhabitants, Climate, Products, Commerce, Laws, and Government. Drie delen. Montreal & Kingston etc: McGill-Queen’s University Press [Origineel 1774 door T. Lowndes, Londen]. Meiden, G.W. van der 1987. Betwist Bestuur: Een eeuw strijd om de macht in Suriname, 16511753. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw. Mulert, F.E. 1917. ‘De bewoners van Suriname in 1675’, De Navorscher 66: 401-406. Oostindie, G. 1989. Roosenburg en Mon Bijou: Twee Surinaamse plantages, 1720-1870. Dordrecht: Foris Publications. Plakaten 1973. Plakaten, Ordonnantiën en andere wetten uitgevaardigd in Suriname, 1667-1816. Uitgegeven door J. Th. de Smidt met medewerking van T. van der Lee. Amsterdam: S. Emmering. Price, R. 1990. Alabi’s World. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Recueil 1752-4. Recueil van egte stukken en bewyzen door Salomon du Plessis (…) en door andere tegens Mr. Jan Jacob Mauricius (…) als mede door de Sociëteit van Suriname, en denselve gouverneur Mauricius, tegens den gemelde Du Plessis en andere van tijd tot tijd (…) ingedient en overgelevert (…). Vijf delen. Amsterdam: s.n. Roos, P. F. 1784. Redevoering over de oorzaaken van ‘t verval en middelen tot herstel der Volkplanting van Suriname, door P. F. Roos. Uitgesproken te Suriname, 17 april 1784. Amsterdam: Hendrik Gartman. Scharphuysen, J. van 1697. Rapport aen de Hoog Mogende Heeren Staten Generael der Vereenigde Nederlanden door Jan van Scharphuysen, oud-gouverneur der colonie van Suriname overgegeven. Amsterdam: Pieter Sceperus. Stedman, J.G. 1988. Narrative of a Five Years Expedition against the Revolted Negroes of Surinam: Transcribed for the First Time from the Original 1790 Manuscript. Bezorgd door R. Price & S. Price. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Stipriaan, A. van 1993. Surinaams Contrast: Roofbouw en overleven in een Caraïbische plantagekolonie 1750-1863. Leiden: KITLV Uitgeverij. Temminck Groll, C.L. (e.a.) 1973. De architektuur van Suriname 1667-1930. Zutphen: De Walburg Pers. Vrij, J.J. 1998. ‘Jan Elias van Onna en het “politiek systhema” van de Surinaamse slaventijd, circa 1770-1820’, Oso: Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis 17: 130-147.

74

Jean Jacques Vrij

____ 2005. ‘Kleur en Status in vroegmodern Suriname: De schutterij van Paramaribo als case study’, Oso: Tijdschrift voor Surinamistiek 24: 20-38. Wolbers, J. 1861. Geschiedenis van Suriname. Amsterdam: S. Emmering [Onveranderde herdruk uit 1970 van de eerste editie Amsterdam 1861].

krijgsvolk in elmina

75

hoofdstuk drie

Krijgsvolk in Elmina Asafo, garnizoen EN Tapoeyerkwartier, 1700-1815 Natalie Everts Inleiding De West-Indische Compagnie (WIC) kon in de ‘Nederlandsche Bezittingen ter Kuste van Guinea’, een wat ruime benaming voor een keten versterkte handelsposten langs de Goud- en Slavenkust in West-Afrika (het moderne Ghana en Togo), wat gewapende macht betreft beschikken over een bescheiden garnizoen van ongeveer tweehonderd soldaten. In tijden van nood bestond de mogelijkheid de ruim honderd compagnieslaven te ­bewapenen. Daarnaast kon de Compagnie rekenen op militaire ondersteuning van haar bondgenoten uit de inheemse Akan samenleving van Elmina, de asafo en enkele machtige abirempon met hun eigen legertjes van cliënten en slaven.1 De asafo, een soort burgerwacht, opereerden in beginsel autonoom van de WIC. Zij werden langs de vaderlijke afstammingslijn gerekruteerd: zonen werden opgenomen in het kwartier van hun vaders. De leden van iedere asafo voelden een sterke onderlinge solidariteit omdat zij van een gemeenschappelijke voorouder afstamden. Hun militair optreden werd in belangrijke mate gestructureerd door die saamhorigheid en de daarmee samenhangende rituelen. Onder invloed van de contacten met Europeanen ontstonden in de West-Afrikaanse kustsamenlevingen nieuwe culturele patronen en etnische groeperingen. In Elmina vormden de Tapoeyers, de afstammelingen van Europese vaders en Akan vrouwen, een bescheiden maar diverse minderheid. Afgezien van een enkele Euro-Afrikaan die tot een asafo toegelaten was, vinden we hen militair terug in zowel het WIC-garnizoen, als in een eigen kleine compagnie in de stad, het Tapoeyerkwartier.

1 Asafo = letterlijk oorlogsmensen, sa van oorlog en fo van mensen. Het begrip asafo wordt hier gehanteerd als synoniem voor kwartier of compagnie. Abirempon = machtige handelaren, in de bronnen als caboceers aangeduid.

76

Natalie Everts

Kende West-Afrika, of beter Elmina, hiermee ook een eigen vorm van nieuwvorming? Afgaande op de situatie in de koloniale vestigingen in de Nieuwe Wereld, waar mensen van gemengde afkomst in aparte burgercompagnieën dienden,2 ligt het voor de hand de indeling van de Tapoeyers in afzonderlijke militaire organisaties eveneens in verband te brengen met hun etniciteit. In dat geval zouden ze op basis van hun huidskleur en gedeeltelijke Europese achtergrond, het criterium waarmee ze zich uiterlijk onderscheidden van hun inheemse omgeving, zijn gegroepeerd in het compagniegarnizoen en in het Tapoeyerkwartier. De situatie in de Nieuwe Wereld valt echter niet zomaar te projecteren op West-Afrika, waar sociale verhoudingen op de eerste plaats door verbondenheid met de verwantschapsgroep werden bepaald (Lovejoy 1983: 11-13; Brooks 2003: 21). Het lijkt aannemelijker dat familiebanden ook voor de Tapoeyers bepalend waren en dat kleur er veel minder toe deed. In dat geval kan zelfs worden betoogd dat zij voor de Compagnie juist in aanmerking kwamen om als soldaat te dienen, omdat zij vanwege hun vaderlijke verwantschapslijn, of liever gezegd vanwege het ontbreken daarvan in de Afrikaanse samenleving, in de regel geen loyaliteit aan een asafo verschuldigd waren. Zodoende liep de WIC niet het risico van afvalligheid van het garnizoen in geval van onenigheid tussen de WIC en de asafo. In dit hoofdstuk zullen, na een korte introductie van de regionale setting, eerst de verschillende militaire organisaties nader tegen het licht worden gehouden. Wat waren de asafo nu precies, wat was hun taak en hoe functioneerden zij in de praktijk. Op welke wijze waren de Euro-Afrikanen in militair verband georganiseerd en wat was hun positie binnen de inheemse gemeenschap? Hoezeer waren culturele principes bepalend voor het optreden van de drie verschillende categorieën van krijgsvolk in Elmina? Vervolgens zal bekeken worden hoe de asafo, het Tapoeyerkwartier en het garnizoen zich tijdens de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784) teweer stelden tegen een gecombineerde vijandelijke macht van Britten met hun Afrikaanse hulptroepen. De samenwerking op dit kritieke moment luidde een periode in waarin de relatie tussen de Elminese asafo en de verzwakte WIC steeds moeizamer werd.

2 Zie de hoofdstukken 2 en 4 van deze bundel.

krijgsvolk in elmina

77

Afb. 5. Kasteel Elmina op de Goudkust.

Elmina Het kasteel São Jorge Da Mina lag op het uiteinde van een smalle landtong aan het riviertje de Benya, direct naast de dichtbevolkte stad Elmina van ruim 12.000 inwoners. De meeste kanonnen stonden opgesteld aan de zeezijde om Europese handelsconcurrenten buiten de deur te houden maar er stond ook geschut op de aan de landzijde gelegen bastions, en op de redoute Coenraadsburg, die op een strategische hoogte aan de overzijde van de Benya lag. (Van Dantzig 1980: vi, 16). Daarmee wisten de inwoners van de stadstaat Elmina zich beschermd tegen aanvallen van naburige Afrikaanse staten. Begin achttiende eeuw bestond het WIC-garnizoen uit jonge mannen afkomstig uit heel Noordwest-Europa. Slechts een minderheid van hen kwam uit de Republiek. Gemiddeld bevonden zich tweehonderd soldaten op de Kust. Ongeveer de helft daarvan was gestationeerd in Elmina op het ‘hoofdkasteel’ en op Coenraadsburg. De rest was verdeeld over ruim een dozijn buitenforten (zie tabel 1).

78

Natalie Everts

Tabel 1. Aantallen militairen op de Kust van Afrika, 1760 Fort

  Soldaten  Onderofficieren

Elmina Coenraadsburg Sint-Anthonij Hollandia Dorothea Batenstijn Witzen Orange Sint-Sebastiaan Vreedenburgh Nassau Amsterdam Leidzaamheyd Goede Hoop Crèvecoeur Logie te Popo

48 10 9 4 3 7 4 7 9 7 5 7 11 8 11 –

(5) (1) (9) (4) (3) (5) (3) (4) (7) (3) (3) (4) (5) (4) (4)

Totaal

150 (64)

Officieren

Totaal

(2) (1)

1 1 1 – – – – – – – – – – – – –

66 17 13  5  5  9  7 10 11 10  8  9 13 11 18  1

60 (7)

3

213

17 6 3 1 2 2 3 3 2 3 3 2 2 3 7 1

(2) (2)

Bron: NA, NWIC 491 f. 700-708, B&P aan kamer Amsterdam, Generale monsterrol Elmina, 31 december 1760. () = aantal Tapoeyers

De dienst was eentonig en bestond, afgezien van tweemaal in de week exerceren, voornamelijk uit wachtlopen. Alleen bij aankomst van hoog­ waar­digheidsbekleders en bij begrafenissen of de verjaardag van de stadhouder trad het garnizoen aan ‘in de wapenen’. De militairen moesten tweemaal in de week de dienst in de kasteelkerk bijwonen. Hoewel het gebeurde dat een soldaat, mits hij kon lezen en schrijven, als assistent werd benoemd, waren er nauwelijks mogelijkheden voor een militaire carrière.3 Eén op de vijf Europeanen die op de kust dienden liet daar het leven door ziektes, vooral in het eerste jaar na aankomst (Feinberg 1974: 362-367). De soldaten, die ongeveer zestig procent van het totale personeelsbestand uitmaakten, vormden een extra kwetsbare groep. Zij leefden onder erbarmelijke omstandigheden. Zo werden de WIC-bewindhebbers er in 1761 op gewezen dat het aantal militairen veel te gering was, in aanmerking genomen dat: 3 Tot 1792 voerde een vaandrig het bevel over het compagniegarnizoen. Later bestond dit uit drie compagnieën, twee infanterie en één artillerie, onder commando van een kapitein.

krijgsvolk in elmina

79

er altijt drie vierde deel en meer van dezelve ziek leggen, en dat onder de zogenaamde gezonden veel geplaagt zijn met ongemakken aan de beenen, en andere zoo kragteloos dat zij buyten staat zijn hunne geweeren te behandelen.4

De Compagnie claimde nergens territoriale rechten. Haar aanwezigheid op de kust werd simpelweg getolereerd door de plaatselijke machthebbers. Zowel op het kasteel van Elmina als op de buitenforten was de WIC voor haar veiligheid aangewezen op bijstand van de plaatselijke bevolking of zoals een directeur-generaal het verwoordde: [...] Indien de naturellen van een fortres, off de bewoonders van zoodaanigen landstreek in welkers territoir zodanig fort gestigt is ons in cas van vijandelijke invasie van eenige Europeaanse mogentheydt, off gewelddadige bespringinge van andere neegers, met denselven bijstand niet en secondeeren, souden de soldije trekkende manschap der Edele Compagnie van geenige tegenweer verstrekken om zoo een fortres met succes te konnen beschermen, dierhalven bestaat de grootste magt der Edele Compagnie alhier in een goede harmonie met haar naturellen aan te queecken om in cas van nood door haar trouw en bijstand de principaalste tegenweer te bieden.5

Pragmatisch partnerschap In 1482 had hoofdman Caramansa de Portugezen toestemming verleend om op de rots Kokobo, waaronder de oorlogsgod Benya huisde, kasteel São Jorge te bouwen (Wartemberg 1950: 24; Ellis 1964: 53). Economische overwegingen moeten aan zijn besluit ten grondslag hebben gelegen want een fort, in de betekenis van een handelsdepot, bood zijn gemeenschap aansluiting op het Atlantische handelsnetwerk en trok binnenlandse handelaren aan. Tussen de Europese kasteelbewoners en hun Afrikaanse bondgenoten ontstond een symbiotische relatie. Middels het uitdelen van geschenken versterkten de Portugese nieuwkomers hun contacten met zowel hun gastheren als de omringende vorsten. Hoewel de Elminezen zich met Portugese militaire steun wisten los te maken van de koningen van twee nabijgelegen staatjes, Groot Komenda en Fetu, probeerden diezelfde Portugezen hen het handelen met andere Europeanen te beletten. De lucratieve handel in goud lokte steeds meer concurrenten naar de Goudkust 4 Nationaal Archief (NA), Nieuwe West-Indische Compagnie (NWIC) 115 f. 64-65, Brieven en Papieren van de Kust van Guinea (B&P) aan Heren Tien, Rapport L. Renault, 11 juli 1761. 5 NA, NWIC 124, Resolutie directeur-generaal en raden, 19 oktober 1716.

80

Natalie Everts

die overal dongen naar de gunsten van lokale machthebbers. Gevolg was een keten van forten langs dat deel van de kust (Feinberg 1989: 1-30, 77; Van Dantzig 1980: vii-xv). Nadat het de WIC in 1637 was gelukt het kasteel op de Portugezen te veroveren, hield zij vast aan de door haar voorgangers ingestelde beproefde gebruiken voor een soepele omgang met de Elminezen. Onderlinge afspraken, met als doel het creëren van een gunstig economisch klimaat, werden op het kasteel vastgelegd in contracten, die voor beide partijen als bindend golden. De overeenkomst werd steeds vernieuwd bij het aantreden van een nieuwe directeur-generaal en door hem en zijn raadsleden bekrachtigd met zweren op de bijbel, terwijl de ohen (koning), de grandes (familiehoofden) en de vaandrigs van de asafo dit deden met een eed op hun voorouders. Belangrijk onderdeel van de overeen­komst waren de afspraken over wederzijdse militaire bijstand tegen gemeen­schap­pelijke vijanden en conflictbeheersing.6 Dat laatste was zeker noodzakelijk. De zeven Elminese kwartieren waren weliswaar militaire bondgenoten van de WIC maar hun heftige onderlinge conflicten vormden een ernstige bedreiging voor de rust. Dit maakte Elmina, het kasteel incluis, kwetsbaar voor aanvallen van de omringende Fante en voor overzeese dreigingen. Soms werd een speciale overeenkomst opgesteld waarin de Elminese leiders beloofden erop toe te zien om bij een ‘quartier dispuut’ altijd eerst de strijdende partijen uit elkaar te houden. Zo’n geschil kon dan vervolgens op het kasteel door de directeur-generaal, die als arbiter optrad, worden beslecht.7 Hoewel de Compagnie er nimmer in slaagde dergelijke conflicten uit te bannen, oefende ze als bemiddelaar wel een zekere controle uit op de asafo. Kust en achterland Rond 1700 voltrokken zich grote veranderingen in het achterland van de Goudkust. Losse verbanden van familienetwerken groeiden daar volgens het klassieke patroon van staats­vorming uit tot hechte centraal georganiseerde eenheden die omvangrijke legers wisten te mobiliseren (Kea 1982: 92-94). Diezelfde staten gingen zich actief toeleggen op de levering van goud en slaven aan de kustbevolking en aan de Europeanen. Het ligt voor de hand om de oorlogen die daaruit voortkwamen in verband te brengen 6 Voor voorbeelden zie: NA, Collectie Nederlandsche Bezittingen ter Kuste van Guinea (NBKG) 302, Contract, 22 september 1769; NBKG 314, Contract, 27 maart 1781; NBKG 349, Contract, 15 oktober 1816. 7 NA, NBKG 109, Journaal Elmina, 25 maart 1748.

krijgsvolk in elmina

81

met Europese wapenimport en de toegenomen vraag naar slaven in de Nieuwe Wereld, maar dat is een te gemakkelijke vooronderstelling. Interne dynamiek heeft in de expansie van de binnenlandse staten waarschijnlijk minstens zo’n grote rol gespeeld als externe factoren (Thornton 1999: 73-74, 131-133, 139; Klein 1999: 116-117; Kea 1982: 156-157). Asante, dat zich ontwikkelde tot de dominante macht in de regio, en de belangrijkste leverancier van slaven, raakte verwikkeld in een strijd over de controle van de handelsroutes tussen haar territorium en de kust. De Fante kuststaten probeerden hun grip op de tussenhandel te versterken en werden, verenigd in een federatie, de grote tegenspeler van Asante. Zij brachten het kustgebied tussen de rivier de Pra en Accra onder hun invloedssfeer. Goede contacten met zowel inheemse als Europese handelaren aan de kust waren van groot belang voor Asante. Directeur-generaal en raden deden een slimme zet toen ze in 1701, direct na de cruciale overwinning van Osei Tutu—de legendarische eerste Asantehene (vorst)—op buurstaat Denkyra, een gezantschap zonden naar ‘den vorst Zaay’ om hem geluk te wensen met zijn zege. De missie opende de weg voor duurzame handelsbetrekkingen tussen de WIC en het koninkrijk.8 Elmina werd een belangrijke handelspartner voor Asante en daarmee onwillekeurig een vijand van de Fante. De Fante op hun beurt onderhielden weer goede betrekkingen met de Royal African Company, na 1752 Company of Merchants trading to Africa, waarvan de belangrijkste forten op Fante grondgebied stonden. Temidden van een dergelijke vijandige omgeving waren Elmina en de WIC dus vooral op elkaar aangewezen (Daaku 1970: 167, 179-181; Yarak 1990: 126132). De Elminezen waren zich er terdege van bewust dat zonder de rugdekking van het geschut op het kasteel zij het uiteindelijk zouden afleggen tegen hun machtige vijanden. Volgens dat rampscenario zou de hele bevolking—mannen, vrouwen en kinderen—als slaven worden afgevoerd om in de Engelse handelscentra Cape Coast en Anomabu aan slavenhalers te worden verkocht.9 Tegelijkertijd waakten de Europeanen er voor niet te zeer bij inheemse conflicten van hun bondgenoten betrokken te raken. Vanuit hun oogpunt was ieder conflict tussen Asante en haar zuidelijke buurstaten ongewenst 8 NA, NWIC 97 f. 452, B&P aan Heren Tien, Missive J. van Sevenhuysen, 16 november 1701; NWIC 98 f. 16-17 B&P aan Heren Tien, Missive W. de la Palma, 18 juli 1702. 9 In 1740 waren de Elminezen op het nippertje aan dit lot ontkomen. NA, NWIC 111, B&P aan Heren Tien, Journaal, 20 maart 1740. Overigens worden zij qua etniciteit nu wel tot de Fante gerekend.

82

Natalie Everts

omdat dan de staten uit het Fante kamp de wegen naar de kust hermetisch afsloten. Daarmee benadeelden ze niet alleen hun directe tegenstander Asante, maar blokkeerden zo ook alle handel naar de kust. Zo waren de wegen soms jarenlang gesloten. Dan ondernamen de Nederlanders en Britten gezamenlijke bemiddelingspogingen en zonden hun gezanten naar de leiders van de verschillende Fante eenheden en naar de Asantehene om partijen met elkaar te verzoenen.10 Asafo De belangrijkste taak van de asafo was de verdediging van de eigen wijk of kwartier in de stad (De Graft Johnson 1932: 314). Rond 1720 telde Elmina zeven kwartieren. Het voornaamste kwartier was Enyampa, volgens overlevering de wijk van de nakomelingen van de stichter van Elmina. Vervolgens waren er Allade en Abesi. Apenjafoe (ook wel Benya) was gelegen aan de rivier en maakte het kwartier van de vissers en kanovaarders uit; verder had je nog Encodjo, Akim en ten slotte Ankobia, het kwartier van de mensen die voor de Compagnie als makelaars, tolken en gezanten werkten. Aan het begin van de achttiende eeuw was er sprake van een kwartier van vluchtelingen uit het door Asante in 1701 verslagen Denkyra. De kwartieren moeten niet als statische eenheden worden gezien, maar waren voortdurend in ontwikkeling. Vanaf 1737 was er het Makelaarskwartier, dat oorspronkelijk bestond uit bewapende slaven van de compagnie­ makelaar Abocan die in een eigen dorp buiten Elmina woonden. Bij een Fante aanval van 1810 werden vluchtelingen uit dat gebied daarin opgenomen (Feinberg 1989: 105-111; Baesjou 1979a: 19). In 1724, waren de zeven ‘hoofd’ kwartieren ingezet als hulptroepen van de WIC bij ‘de togt tegen Jan Conny’. De operatie had tot doel deze Afrikaanse caboceer te verjagen, die zich meester had gemaakt van een voormalig Brandenburgs fort dat formeel aan de Compagnie was overgedaan. Bij deze gelegenheid werd de rangorde tussen de kwartieren bepaald. Bij terugkeer in Elmina deelde de Compagnie aan ieder kwartier een ‘princevlag van rood wit en blauw’ uit, ‘staande in het wit der vlagge cijfers om hun in de marsch duidelijk te herkennen en des te beeter te konnen onderschijden’. Merkwaardig genoeg kreeg het kwartier dat voor was gegaan in

10 NA, NWIC 666, B&P aan kamer Zeeland, Correspondentie Cormantijn, 17 en 28 juni 1765.

krijgsvolk in elmina

83

de strijd, Enyampa, nummer zeven in plaats van nummer één, omdat, ‘bij hun de eerste er een eer in stellen de laatste te zijn’.11 In plaats van het uitbannen van onderlinge wedijver had de door de Compagnie opgelegde rangorde duidelijk het omgekeerde effect. Bij parades deden zich voortdurend ongeregeldheden voor wanneer ‘opgemelde quartieren hunne plaats tragten agterwaards te schikken’. Zo vochten Allade (5) en Abesi (6) bij herhaling over de volgorde van optrekken. Boosdoener was het ‘jonge volk’, dat maar moeilijk in toom te houden was. Disputen werden ook uitgelokt door het zingen van liedjes, die door een ander kwartier als beledigend werden opgevat of door het rond trommelen van dergelijke aanstootgevende boodschappen.12 Lidmaatschap en organisatie Net zoals overal elders op het Afrikaanse continent werd de sociale structuur bepaald op grond van het verwantschapssysteem. Dat van de Akansprekende bevolkingsgroepen was volgens matrilineaire principes georganiseerd maar kende ook een belangrijke patrilineaire component. (Feinberg 1989: 9, 104). Bij de kwartieren of asafo stond de vader-zoon relatie centraal. Jongetjes werden door hun vaders opgevoed tot visser, landbouwer of handelaar, en ingewijd in de krijgskunst. Vader en zoon behoorden ieder afzonderlijk bij de familie van hun moeder (abusua). Hoe die twee loyaliteiten zich precies tot elkaar verhielden valt moeilijk te achterhalen, maar feitelijk kon een man zich niet onttrekken aan de verplichtingen die hij ten aanzien van zijn kwartier had. In de praktijk wogen die wel eens zwaarder dan de verantwoordelijkheid die hij voor zijn abusua voelde (Christensen 1954: 125; De Graft Johnson 1932: 316-317). Dreigde er gevaar van buitenaf, dan lette niemand meer op zijn verwantschapsgroep maar werd er als één man voor het behoud van het ‘vaderland’ of staat, zoals Elmina er één was, gestreden.13 Tezamen telden de kwartieren gemiddeld circa vierduizend weerbare mannen, waaronder ook degenen met een slavenstatus moeten worden 11 NA, NBKG 119, Journaal Elmina, 7 januari 1758; NA, West Indische Ministeries (WIM) 51bb f. 38-40, Memorie J.A. de Marrée [1806]. In 1806 is er sprake van een witte vlag met leeuw en zwart nummer. De kwartieren zelf probeerden zich steeds opnieuw te onderscheiden door ‘allerhande figuren’ in hun vlaggen in te vlechten. 12 NA, NBKG 297 f. 172, Protokol 1760. Op 11 oktober 1755 vaardigden directeur-generaal en raden een speciale Acte van Harmonie uit om de vrede tussen de kwartieren te bewaren: NBKG 296 f. 170 (gepubliceerd in: Feinberg 1989, 168-169). 13 Het Utrechts Archief, Collectie Ortt 276C f. 63-67, Missive J.P.T. Huydecoper, 12 oktober 1762.

84

Natalie Everts

gerekend. Ieder kwartier werd geleid door een vaandrig of supi, een functie die doorgaans van vader op zoon overging. In vredestijd was de vaandrig vooral een politiek leider, belast met het handhaven van de orde en het afhandelen van geschillen. Aan het hoofd van alle manschappen stond één tufohen, de groot vaandrig, die in tijden van oorlog het opperbevel voerde (Feinberg 1989: 84; De Graft Johnson 1932: 312-314). Elmina kende nooit een sterk centraal gezag. Het stadstaatje werd bestuurd door een collectief van ‘landsgrooten’, waaronder de hoofden van de matrilineaire families die de traditionele elite vertegenwoordigden. Andere invloedrijke personen, zoals de compagniemakelaar, die namens de WIC contacten met inheemse leveranciers van slaven onderhield, en sommige vooraanstaande handelaren, hadden daarin ook een stem. Vanaf het midden van de achttiende eeuw verkregen de vaandrigs meer zeggenschap in bestuurlijke aangelegenheden (Feinberg 1989: 104-108; Baesjou 1979b: 25-27). Lidmaatschap van een kwartier was gekoppeld aan een stadswijk. Net als in de andere kustplaatsen werden Elminese jongens opgevoed in het huis van hun vader. Een kind kwam weliswaar ter wereld in zijn moeders familiehuis en bleef daar zijn hele leven bij betrokken, maar woonde daar niet. Voor meisjes gold dat overigens niet want zij werden door hun moeders opgevoed. Zij waren eveneens betrokken bij het kwartier van hun vader en namen deel aan tal van riten. Zoals in 1777 in Accra, bij een dreigende aanval van een vijandelijke buurstaat. Toen de weerbare mannen de stad verlieten naar hun oorlogskamp in het bos, bleef een deel van de ‘jonge manschap’ aarzelend achter: ‘Welk van gevolg was dat een geheelen hoop vrouwlieden hun bespotten en beschimpten, waardoor er direct verscheydenen uyttrocken’.14 De werving van leden voor de asafo kende een zekere flexibiliteit. Zo kon bijvoorbeeld een invloedrijke oom gemakkelijk een neefje als zoon adopteren en hem in zijn asafo introduceren (De Graft Johnson 1932: 312; Christensen 1954: 122). Het kwam zelfs voor dat Europeanen die binnen de inheemse gemeenschap een zeker respect genoten, gevraagd werden voor een honoraire functie in een kwartier.15 14 NA, NWIC 516, Journaal Accra, 8 en 10 april 1777. Voor de rol van vrouwen op militair gebied zie: Jones 1993: 545-566. 15 NA, NBKG 1135, Brief Jan Nieser, 27 februari 1817. De blanke soldaat Pieter van Doorn werd op last van zijn commandant vanuit zijn standplaats Moree verwijderd omdat hij, nadat hij zich daar bij ‘het jonge volk’ van het ‘Benthierse quartier’ had weten in te likken, als ‘novice’ was aangenomen en had beloofd hen te ‘waarschouwen als er [vanuit het fort]

krijgsvolk in elmina

85

Spirituele identiteit Ideologie speelde bij het functioneren van de asafo een belangrijke rol. De traditionele religieuze opvatting van de Akan was gestoeld op de overtuiging dat de overleden voorouders betrokken bleven bij het bestaan van hun levende nazaten. Sterven werd niet gezien als een eindpunt, maar als een voortzetting van leven. Idealiter ging de ‘ziel’ van een overledene over naar de geestenwereld van waaruit de goede vooroudergeesten (asamanfo) als medium fungeerden tussen hun levende verwanten, de godheden van lagere rang (abosum), en het Opperwezen (Onyame). Een correcte uitvoering van de begrafenisriten vergrootte de kansen van een overleden familielid om de zozeer gewenste status van asamanfo te bereiken (Chukwukere 1981: 62). Volgens de overlevering ging dat bij een begrafenis van een Akan man van vrije afkomst ongeveer zo: de overledene werd gewikkeld in een lijkkleed dat door zijn kinderen werd aangereikt en opgebaard in het huis van zijn abusua, waarin hij uiteindelijk ook (onder de drempel) zijn laatste rustplaats zou vinden, maar niet voordat zijn asafo, waarvan ook zijn kinderen deel uitmaakten, een cruciaal afscheidsritueel had uitgevoerd. Onder begeleiding van drummers en het afschieten van geweren, om de voorouders te attenderen op de komst van een nieuwe ziel, werd het lijk rondgedragen door de leden van de asafo en vervolgens voor het heiligdom van de beschermgod (obosum) van het kwartier geplaatst. Daar werd door een oudste contact gemaakt met de ziel van de overledene om te vernemen of hij klaar was voor de tocht naar de geestenwereld, of dat iets hem daarvan weerhield (Chukwukere 1981: 62-63). Hoewel er binnen asafo-verband bepaalde heroïsche strijders uit voorgaande generaties werden herdacht, vormde de obosum de spil in hun religieuze beleving. Ieder kwartier vereerde er minstens één, die beschikte over bovennatuurlijke kracht afkomstig van Onyame, en huisde in een van leem opgetrokken heuveltje dat tegelijkertijd als verzamelpunt van de asafo diende (Ellis 1964: 82-84; Christensen 1954: 112-116). Tapoeyers Ook voor Euro-Afrikanen gold dat zij in eerste instantie via de vrouwelijke verwantschapslijn binnen de inheemse samenleving werden ingedeeld. iets teegens hun quartier wierd ondernoomen’, NA, NWIC 967, Correspondentie Moree, 23 december 1766.

86

Natalie Everts

De positie van een moeder bepaalde die van haar kinderen. Een Europeaan kon volgens de regels van het gewoonterecht huwen met een Akan vrouw. Voor de kinderen uit dit ‘Afrikaans huwelijk’ was de regel van kracht dat indien hun moeder een vrije vrouw was, zij een vrije status binnen hun abusua innamen. Was zij daarentegen een slavin, dan werden haar kinderen, ongeacht de status van hun Europese vader, eveneens als slaven van de familie beschouwd. Afgezien van zo’n meer erkende relatie kon een Europeaan, evenals een Akan man, ervoor kiezen een slavin te kopen, dan waren de kinderen die hij bij haar kreeg zijn persoonlijk eigendom (Everts 1998: 104-106). Welke militaire rol speelden jongens en mannen van gemengde Europees-Afrikaanse komaf binnen Elmina? Betekende bijvoorbeeld het feit dat hun Europese vader een buitenstaander was, dat zij en hun nakomelingen op hun beurt buitengesloten werden van deelname aan de asafo? Tapoeyers waren niet alleen militair actief in het compagniegarnizoen en het Tapoeyerkwartier maar een enkele maal ook in een asafo. Tapoeyers en Asafo Een onbekend aantal Euro-Afrikanen groeide op temidden van hun matrilineaire verwanten, zonder verdere betrokkenheid bij het kasteel. Omdat de asafo nogal flexibel met de werving van nieuwe manschappen omsprongen, bestond theoretisch voor Euro-Afrikaanse jongens die een vrije positie in een abusua innamen, net als voor vrije Elminese jongens, de mogelijkheid om door hun moeder’s broer, aan diens kwartier verbonden te worden. Redenerend vanuit dat principe werden jongens van slavenkomaf op hun beurt soms ingezet in het kwartier van een mannelijk hoofd van de familie waartoe zij behoorden.16 Van slechts een enkele Tapoeyer is met zekerheid vast te stellen dat hij lid van een asafo was. Commies en boekhouder Nicolaas van Bakergem (†1786), zoon van een directeur-generaal en een Akan moeder van goede familie, behoorde tot het selecte groepje Euro-Afrikanen dat een Europese opvoeding had genoten, gedoopt was en een positie in de WIC-rangen bekleedde. Als vaandrig van Enyampa nam hij tevens een machtspositie in binnen Elmina en werd om die reden door zijn collegae in WIC-dienst als bedreiging ervaren. In een poging Van Bakergem postuum ‘zwart’ te maken bij zijn superieuren, betichtte president Gilles Gallé hem ervan wijlen directeur-generaal Pieter Woortman eens te hebben toegeroepen: 16 NA, NWIC 500 f. 1331, B&P aan kamer Amsterdam, [1788].

krijgsvolk in elmina

87

‘dat hij dit hoofdcasteel met zijne quartieren gemakkelijk zoude kunnen inneemen, wanneer hij het maar wilde’.17 Zo mogelijk nog uitzonderlijker was de positie van de Euro-Afrikaanse vrijhandelaar Jan Nieser. In 1809, toen alle scheepvaart naar Elmina ten gevolge van de oorlogssituatie in Europa was gestremd en de stad door Fante werd belegerd, had hij de asafo van kruit voorzien en zijn 250 bewapende slaven tegen de vijand ingezet. De ‘neegerregering’ had hem vervolgens uit ‘dankbaarheid’ de gecreëerde rang van ‘grootmaarschalk der zeven Elminasche quartieren’ aangeboden.18 Tapoeyersoldaten Veel Tapoeyers kwamen voort uit een relatie tussen een blanke vader en een slavin. Was zij zijn eigendom, dan behoorden haar kinderen hun vader toe. Een andere mogelijkheid was dat hij haar van een eigenaar had vrijgekocht, zodat haar kinderen weliswaar een vrije status hadden maar het tegelijkertijd zonder inheemse familie moesten stellen. Zulke kinderen, die overigens een minderheid vormden, behoorden tot de entourage van het kasteel en groeiden op zonder veel binding met de inheemse samenleving. Gedurende zijn leven probeerde een Europese vader doorgaans zo goed mogelijk voor zijn Afrikaanse gezin te zorgen en wanneer hij zijn einde voelde naderen bedacht hij vrouw en kinderen in zijn testament (Everts 1996: 50-52). Dat was ook het moment waarop een man vaak een vrijbrief liet opstellen voor zijn slavin, zodat niemand meer aanspraak op haar of haar kinderen kon maken.19 Vaders benutten ook de mogelijkheid hun zoon als soldaat aan te melden. Dit alles kon niet voorkomen dat bij onverwacht overlijden van een vader, vooral als deze zelf soldaat was geweest, zijn kinderen in kommervolle omstandigheden achterbleven. Om de nood van zulke kinderen te lenigen bestond er vanouds een zogenaamde Mulatten Kas. Vaders werden geacht daarin tijdens hun leven een bijdrage te storten ‘voor onderhoud’ van hun kinderen. Na repatriëren of overlijden van een vader werd dat bedrag aan hen uitgekeerd. Stierf een kind, dan werden de gelden op een aparte rekening gezet ten bate van de zogenaamde ‘arme mulatten’ die om welke reden dan ook niemand hadden 17 President van de Raad = de ad interim opvolger van een overleden directeur-generaal. NA, NBKG 320 Protokol, f. 103, Missive G. Gallé, 26 januari 1787. 18 NA, NBKG 1135, Missive Jan Nieser, 27 februari 1817; Lever 1970: 253-261. 19 Vrijbrieven zijn te vinden in NA, NBKG 242, Register. Kinderen van blanke vaders mochten volgens het gewoonterecht niet als slaven worden verkocht. NA, NBKG 140, Correspondentie Moree, 13 juni 1774.

88

Natalie Everts

die in hun onderhoud voorzag. Omdat de bijdrage van de vaders niet verplicht was en nalatigheid evenmin werd gesanctioneerd, functioneerde het systeem slecht.20 Uiteindelijk was het opnemen van zonen van compagnie­dienaren in het garnizoen, de meest afdoende oplossing.21 Wegens personeelsgebrek was het al in de zeventiende eeuw gebruikelijk om het WIC-garnizoen met Tapoeyers aan te vullen, maar met nooit meer dan een man of tien. Vanaf het midden van de achttiende eeuw nam hun aantal echter sterk toe (zie tabel 2). Tabel 2. Aantallen Tapoeyers in het WIC-garnizoen,1760-1809 Jaar

Tapoeyers

Europeanen

Totaal

1760 1773 1788 1809

 71 139 138 148

142  61 120   3

213 200 258 151

Bron: Tabel 1; NA, NWIC 931 B&P aan kamer Zeeland, 31 december 1773; NA, NWIC 153A, 30 juni 1788; NA, WIM 51f, Militaire Monsterrol van de Kust van Guinea, 1 januari 1809.

In 1774 uitten de WIC-bewindhebbers hun ongenoegen over het feit dat ‘er zich zeer veel mulatten onder de soldaten bevonden’. Directeur-generaal Pieter Woortman, die zelf nogal wat Euro-Afrikanen had geworven waaronder drie van zijn eigen zonen, diende ‘voortaan geene mulatten onder de soldaaten aan te neemen’. Hierop werden enkele Tapoeyersoldaten op leeftijd met pensioen gestuurd en anderen naar de buitenforten overgeplaatst. Oplopende spanningen op de Kust en een voortdurend tekort aan soldaten leidden er toe dat er in 1779 weer volgens ‘het vanouds op de Kust gebruikelijke privilege’ Tapoeyersoldaten werden gerekruteerd. Bovendien waren de Tapoeyers gehard, in staat om in tijden van schaarste van veel minder te kunnen leven dan hun Europese collega’s en immuun voor veel tropische ziektes.22 Logischerwijs was in het geval van de Tapoeyersoldaten 20 NA, NWIC 487 f. 257-263, B&P aan Heren Tien, Copie weesboek, 3 februari 1729; NA, NWIC 502, Resolutie, 20 november 1734. WIC-dienaren regelden vaak zelf hun nalatenschap door goud in consignatie te geven aan het gouvernement, dat op een door de testateur zelf bepaald tijdstip aan zijn nazaten zou worden uitgekeerd. NA, NBKG 335 f. 94, Minuten van uiterste wilsbeschikkingen, 7 februari 1768. 21 Compagniedienaren uit de gekwalificeerde rangen mochten hun zoontjes vanaf het tiende jaar aanmelden als cadet. NA, NBKG 127, Correspondentie Moree, 6 augustus 1766; NBKG 145, Journaal Elmina, 11 maart 1777. 22 NA, NWIC 17 f. 130, Resoluties Heren Tien, 18 oktober 1774; NA, NWIC 931 f. 263, B&P aan kamer Zeeland, Missive P. Woortman, 28 november 1773; NA, NWIC 499 f. 26, B&P aan

krijgsvolk in elmina

89

geen, of hoogstens bij uitzondering, sprake van een eventuele concurrerende loyaliteit, lees: aan een asafo. De belangrijkste categorie Tapoeyersoldaten die de Compagnie in dienst nam, waren zonen van Akan vrouwen met een abusua. Familieleden meldden soms zelf jongens aan op het kasteel of op een buitenfort. In november 1781 verzocht Tapoeyer Willem Andries de commandant van het fort Hollandia of hij opnieuw als soldaat mocht worden aangenomen. Enkele maanden tevoren had hij zelf ontslag genomen, maar was tot het inzicht gekomen dat hij ‘buyten den dienst geen bestaan’ kon vinden. De commandant meldde dat ‘de famille van dezelve’ hem dagelijks kwam ‘lastig vallen’ om er bij hem op aan te dringen Willem Andries weer aan te nemen.23 Ook waren er nogal wat Tapoeyers die ‘volgens Afrikaanse wetten als huisslaven toebehoorden aan die zwarte meester of meesteres waaraan hun moeder toebehoorde’; zo waren er soldaten die een deel van hun inkomsten aan hun familiehoofd moesten afdragen.24 Voor een Tapoeyerjongen kleefden er ook voordelen aan de WIC-dienst. Ze meldden zichzelf dan ook veelvuldig aan, om vervolgens hun hele arbeidzame leven te dienen. Afgezien van de vaste verdiensten en inwoning, verstrekte de Compagnie hun uitrusting. Dat laatste kwam soms goed van pas want sommige soldaten in spe hadden nauwelijks kleding aan hun lijf, zoals Jan Korff die, toen hij zich kwam aanmelden, ‘armoedig en naakt was’.25 Militairen profiteerden ook van de uit Portugese tijden daterende vistol, die de directeur-generaal recht gaf op een vast percentage van de dagelijkse vangst van de Elminese vissers (Feinberg 1989: 139-140). Net als het overige personeel werden soldaten begraven in een houten doodskist van het gouvernement. De manschappen uit het garnizoen fungeerden als dragers en vuurden het ‘saluut’.26 De Tapoeyersoldaten waren bijzonder gehecht aan hun positie en de daarbij behorende rechten en inkomsten. Zolang ze daarvan verzekerd waren bestond er in het geheel geen gevaar dat zij zich tegen het gouver-

kamer Amsterdam, Missiven P. Woortman, 31 december 1779; f. 1057, P. Volkmar, 8 februari 1781. 23 NA, NBKG 153, Correspondentie Hollandia, 16 november1781. 24 NA, NWIC 500 f. 1331, B&P aan kamer Amsterdam, Anonieme missive, [1788]. 25 Hans Wolf, bijvoorbeeld, had ruim vijftig jaar gediend. NA, NBKG 243 f. 241, Register; NBKG 117, Correspondentie Moree, 11 februari 1756. 26 NA, NWIC 14 f. 197, Resoluties Heren Tien, 26 maart 1766; NA, NBKG 335 f. 36, Minuten van uiterste wilsbeschikkingen, 9 januari 1769.

90

Natalie Everts

nement zouden keren of met de inheemse bevolking zouden gaan samenspannen.27 Die gehechtheid aan hun rang en de daarbij behorende vastigheden hing ook samen met het besef dat zij, als jongens van lage sociale afkomst, het juist aan hun functie op het kasteel te danken hadden dat zij enigszins meetelden in de inheemse maatschappij. De Tapoeyersoldaten van Akankomaf, van zowel vrije als onvrije geboorte, waren via hun moeder in haar wereld verankerd. Dit bracht de nodige verantwoordelijkheden met zich mee, zoals de verplichting in de ‘begrafenis costumes’ voor hun moeder, of wel een bijdrage in de kosten daarvan, te voorzien. Het geheel aan kosten werd gedragen door de gezamenlijke matrilineaire verwanten en betekende soms een zware last voor individuele familieleden (Chukwukere 1981: 62). Tapoeyersoldaten kregen permissie om costumes voor familie ‘te gaan maaken’. Niet alleen voor hun eigen moeder, maar ook voor haar zusters en broers.28 Om dat te kunnen bekostigen, namen soldaten nogal eens al hun tegoeden ineens op of vroegen een voorschot op hun gage. Naast de ‘costumes over de dood van nabestaande vrunden’ (familieleden), namen ze ook geld op ‘ter afmaking van palabbers die zij met sommige hunner ingesetene of andere neegers komen te krijgen’.29 Naarmate de WIC het als handelsorganisatie na 1780 verder aflegde tegen de Britten, werd het voor de Tapoeyersoldaten steeds moeilijker om de gewenste verantwoordelijkheden ten aanzien van hun Afrikaanse verwanten te blijven vervullen. Het personeel op de forten ontving naast het traktement kostgeld dat werd uitgekeerd in handelsgoederen, met name in goedkope gezoete Braziliaanse tabak, waarmee ze hun eigen levensmiddelen op de markt moesten inhandelen.30 In die tijd steeg de Afrikaanse vraag naar andere, kwalitatief betere tabaksoorten, die vooral door Amerikaanse schepen overal op de kust werden ingevoerd, met het gevolg dat de goedkopere tabakssoorten in waarde daalden. De WIC bleef noodgedwongen goedkope tabak aan haar personeel verstrekken, waaronder 27 NA, WIM 51v, Memorie P. Fornaar, 6 oktober 1806. 28 NA, NBKG 129, Correspondentie Apam, 15 februari 1768; NA, NBKG 131, Correspondentie Bercoe, 2 april, 28 mei 1770; NA, NWIC 936 f. 71, B&P aan kamer Zeeland, Journaal, 3 maart 1780. 29 NA, NWIC 510, Resoluties directeur-generaal en raden, 23 november 1769. Palabber of palaver hier in de betekenis van geschil. 30 Soldaten verdienden acht gulden per maand en een kostgeld van ongeveer tien gulden. Europese personeelsleden ontvingen gage op rekening van de WIC-kamer waar ze zich voor de dienst hadden aangemeld. Afrikaans personeel kreeg de gage voor ‘generale rekening’ ter plekke uitgekeerd in handelsgoederen: Feinberg 1989: 34; Baesjou 1998; 27-28.

krijgsvolk in elmina

91

degenen met de laagste rang—de soldaten—het meeste leden.31 Al met al hadden die ontwikkelingen een behoorlijk negatieve uitwerking, niet alleen op de maatschappelijke positie van de Tapoeyersoldaten, maar ook op hun militair functioneren en op het moreel.32 Na 1792, toen het bestuur over bezittingen op de kust was overgenomen door de Nederlandse staat, deden zich verschillende incidenten voor waarbij de manschappen zich ‘insubordinaat’ gedroegen, dreigden met stakingen of weigerden naar hun meerderen te luisteren. Op 5 december 1798 liepen zelfs twintig man met hun ‘zijdgeweer’ in de hand demonstratief de poort uit, direct gevolgd door vijftien ‘weglopers’ van Coenraadsburg, uit protest dat ze sinds maanden geen inkomsten meer hadden ontvangen. Tegen hun officieren hadden ze al geklaagd dat ze hun levensmiddelen, die ook nog duurder waren geworden, al die tijd op de pof hadden moeten aanschaffen met het gevolg dat ze steeds dieper in de schulden waren geraakt en zo ‘niet langer konden bestaan’. Ondanks dat de soldaten zich aan muiterij hadden schuldig gemaakt, toonde het gouvernement begrip voor hun grieven, zodat geen van hen de doodstraf kreeg opgelegd. Natuurlijk kon men, mede door de hernieuwde dreiging van de Fante, zo’n groot aantal soldaten node missen. Het was trouwens aan de Elminese koning en grandes te danken dat het niet tot een geweldsuitbarsting was gekomen, want zij hadden de muiters laten ontwapenen.33 In de jaren daarna stak de onvrede steeds opnieuw de kop op. Reden was iedere keer weer de gebrekkige uitbetaling van de soldijen, zonder dat het gouvernement bij machte was daarin enige structurele verbetering aan te brengen.34 Op 27 februari 1813, toen de soldaten sinds een jaar helemaal niets meer hadden ontvangen, ondernamen de Tapoeyersoldaten een wanhoopsdaad. Zonder te luisteren naar enkele oudgedienden, die nog hadden geprobeerd hen van hun actie te weerhouden, stormden zij gewapend de raadszaal van het kasteel binnen. Naast hun ontslagbriefjes, eisten ze van de daar aanwezige raadsleden onmiddellijke uitbetaling van de achterstal31 NA, WIM 95, Notulen, 31 juli 1797; Reese 2004: 18-37. 32 NA, Archief Stadhouderlijke Secretarie 1287, Rapport L. Kikkert, 1785-1788; NA, Collectie Van der Spiegel 145, Anonieme memorie [1792]. 33 NA, WIM 96, Journaal, november-december 1798; NA, WIM 125, Journaal, 31 januari 1804. 34 Op 17 maart 1805 leverden vrijburger J. Nieser en president I. de Roever ieder een partij handelsgoederen (op wissels ter waarde van respectievelijk 25.000 en 60.000 gulden) aan het garnizoen. NA, WIM 51 i, Resolutie, f. 85. Op 22 oktober 1810 beklaagden acht Tapoeyersoldaten zich in het openbaar tegen hun meerderen. Hoewel ze met verbanning werden bestraft, kregen ze alsnog gratie toen bekend werd dat de Fante in aantocht waren. NA, Ministerie van Koloniën (MvK), Journaal, oktober-december 1810.

92

Natalie Everts

lige soldijen. Toen dit werd geweigerd, namen ze de Europese ambtenaren in gijzeling net zolang tot hun eis zou zijn ingewilligd. De in de redoute Coenraadsburg gelegerde manschappen ondernamen eenzelfde actie. De Tapoeyers hadden zich onherroepelijk van het kasteel en de redoute meester weten te maken, ware het niet dat het de gijzelaars was gelukt een bericht naar buiten te laten smokkelen. De gealarmeerde ‘landsgroten’ lieten inderhaast wat asafo en gouvernementsslaven optrommelen en vroegen Jan Nieser zijn slaven te bewapenen. Bij nadering van de eerste strijders en slaven sloten de muiters in paniek de poort, waarop enkele gouvernementsslaven na enige moeite over de muren wisten te klimmen en, ondanks dat de Tapoeyers hen met bajonetten te lijf gingen, erin slaagden de poort te openen. Vervolgens drongen enkele van Jan Nieser’s slaven binnen, met wat los kwartiervolk, die de muiters overmeesterden. De ­kapitein van het garnizoen wist ternauwernood te voorkomen dat ‘de neegers alle muitende Tapoeyersoldaten doodsloegen’. Vervolgens werd Coenraadsburg met behulp van de Elminese grandes door een list ontzet.35 Deze keer hadden de muiters zich met hun actie de doodstraf op de hals gehaald en de tien aanstichters hoorden dat vonnis dan ook tegen zich uitspreken. Door ‘omstandigheden’, maar vooral ook dankzij de niet aflatende smeekbeden van de ‘familliën’ van de ‘meest schuldigen’, en dankzij het verzoek om clementie van het Tapoeyerkwartier, werd de geëiste straf echter omgezet in verbanning uit het ‘Hollandsch territoir’.36 De overige manschappen, die op hun ‘nederig versoek’ weer in dienst werden aangenomen, moesten nog geduld betrachten tot februari 1816, toen met de komst van de nieuwe gouverneur Herman Willem Daendels eindelijk ook in de achterstallige betalingen kon worden voorzien. In de tussentijd hadden enkele gouvernementsslaven de plaatsen van de verbannen soldaten ingenomen.37 Het Tapoeyerkwartier Tijdens de Britse aanval op Elmina in februari 1782 vochten voor het eerst zo’n twintig Tapoeyers mee als aparte eenheid voor de Compagnie. Dat de 35 NA, MvK 3954, Journaal, februari-mei 1813. 36 NA, WIM, Hollandsche Divisie 41, Proces verbaal tegen verschillende militairen van Elmina en Sint-Jago, april-mei 1813. 37 Na het herstel van het Nederlands gezag, mogelijk dankzij hun interventie bij de muiterij, verwierven de gouvernementsslaven het recht een eigen kwartier te formeren. Hoewel ze toen al de status van vrije inwoners hadden, voerden zij de letters KS in hun vaandel, dat stond voor ‘s Konings Slaven. De Marrée 1817: 51-52.

krijgsvolk in elmina

93

Tapoeyers op het kasteel en Coenraadsburg werden ingezet, betekent dat zij geen verplichtingen ten aanzien van één van de zeven asafo hadden en dus ook niet onder het commando van de vaandrigs stonden. Zij hadden zich vrijwillig gemeld en voelden zich betrokken bij de Compagnie. Zij woonden ‘onder het kasteel’, waar zich buiten de poort al het begin van een eigen wijk of kwartier had gevormd. Directeur-generaal Pieter Volkmar roemde hun inzet. Hij vroeg hen te kiezen wat ze het liefst als beloning daarvoor wensten, een bedrag in goud of de instelling van een speciaal begrafenisritueel: Dat men van nu af aan wanneer een Tapoeyer van ‘t mannelijk ooir (geslacht), mits geen soldaat in ‘s compagniesdienst zijnde, komt te overleyden, en zijn lijk volgens lands gebruyk ter begravinge rondgedragen word, dat hem vereerde met de vlag van ‘t fortres waaronder hij begraven word ter halver stok te laten waaijen en drie schooten uyt het geschut te doen.

Hun reactie op dit voorstel is veelzeggend. Zij verklaarden eenparig: ‘Met het laatste ten uyterste vergenoegt te zijn en die eer met groote dankbaarheid aannaemen als off men hun honderd bendas goud [8.000 gulden] hadde gegeeven’. Zij voegden daar nog een extra verzoek aan toe: of zij daarbij ook nog een doodskist van het gouvernement mochten ontvangen. Dit werd hen wat zuinig toegestaan, ‘mits de Compagnie van voldoende planken was voorzien’.38 Personeelsleden van de WIC werden in een doodskist van het gouvernement begraven. Zoals gesteld was het onder de Akan gebruikelijk dat kinderen voor de lijkwade zorgden waarin hun vader begraven werd. Dat gebaar symboliseerde de band tussen vader en zoon, die hen samen aan hetzelfde kwartier verbond. Met het verzoek aan het gouvernement om een doodskist weken de Tapoeyers van dat Akan gebruik af, want het waren hier de zonen die zich in feite tot hun vaders (of althans de organisatie die hun vaders vertegenwoordigde) richtten, in plaats van andersom. Hiermee incorporeerden zij een nieuw element in hun aangepaste versie van de oorspronkelijke riten, dat er wel op duidt dat ze de band tussen hun vaders en zichzelf, op enigerlei wijze tot uitdrukking wensten te brengen.39 Daarnaast voelden de Tapoeyers zich vereerd dat de Compagnie in het 38 NA, NWIC 511, Resoluties directeur-generaal en raden, 22 februari 1782; NA, NWIC 499 f. 1311, B&P aan kamer Amsterdam, Missive P. Volkmar, mei 1782. De ‘vrij tapoeyer’ Harmen Cobbena was de eerste die met de nieuwe eretekenen begraven werd. NA, NBKG 157, Journaal, 19 juli 1783. 39 Tot in de twintigste eeuw was het alleen voor koningen en belangrijke personen weggelegd om in een doodskist begraven te worden. Chukwukere 1981: 61.

94

Natalie Everts

begrafenisritueel een actief aandeel ging vervullen. Het hijsen van de vlag halfstok en de saluutschoten behoorden tot het gangbare ceremonieel bij de ter aarde bestelling van iedere compagniedienaar. Tegelijkertijd waren die ceremoniën uitstekend in te passen in het vaste onderdeel van elke Akan begrafenis, waarbij men de overledene met de grootst mogelijke statie uitgeleide deed op de reis naar de geestenwereld. De kanonschoten versterkten het effect van geweervuur en drums. Waren de asafo gewend het afscheidsritueel bij een lemen heuveltje uit te voeren, de Tapoeyers deden dat op het plein voor het kasteel waar zich een van ijsselstenen gemetselde kompasroos bevond (Jeekel 1869: 22; Van Dantzig 1980: 15). In april 1782, direct na hun erkenning door de Compagnie, namen leden van het ‘Corps Vrij Tapoeyers’, net zoals die van de reguliere kwartieren, deel aan patrouilles naar Komenda. In totaal dienden ze vijf weken, waarvoor ze van de WIC een vergoeding ontvingen van ƒ40 per week. Bij vertrek van zo’n patrouille verzochten de ‘officieren’ het gouvernement om ‘snaphanen’ voor vijf ‘kleyne kinderen’, die ook meegingen.40 Wie maakten deel uit van het Tapoeyerkwartier? De mannen uit de beginperiode waren veelal eerste of tweede generatie zonen van WICdienaren, die als zelfstandige ondernemers—kleermakers, pruikenmakers, of handelaren—de kost verdienden. Hun achternaam was vaak een patroniem, zoals Claas Frans, alias Tapoeyer Frans of Frans Limoensap, die een lemmetjesplantage met tweehonderd slaven bezat. Hoewel geen van hen een Europese opvoeding had genoten, hadden sommigen van hen leren schrijven, zoals Pieter Barends, de eerste vaandrig van het Tapoeyerkwartier. In zijn jonge jaren had hij minstens één reis gemaakt als opzichter op het slavenschip Vrijheid naar Suriname. Later fungeerde hij als ‘dienaar’, of wel een soort van persoonlijk makelaar, van een directeur-generaal. Wellicht had hij wat onderwijs genoten op het schooltje van de beroemde zwarte dominee Jacobus Capitein. Dirk Hobroek, één van de anderen van het eerste uur, was een zoon van de ‘vrije neegerin’ Adja en een uit WIC-dienst ontslagen opperkoopman, die later, vanuit de Republiek, zijn zoon een aanzienlijk legaat naliet. Hobroek verdiende de kost als kleermaker en handelaar. In 1786 volgde hij Barends op als ‘vaandrig der Tapoejers’.41 In januari 1784 verklaarden de Tapoeyers plechtig dat, mocht Elmina opnieuw worden aangevallen, zij evenals de voorgaande keer zouden tonen 40 NA, NWIC 990 B&P aan kamer Zeeland, Correspondentie Commanij, 27 maart 1782. 41 NA, Raad van Coloniën 94 f. 346, Missive J. de Veer, 18 november 1791; NA, NBKG 342 f. 110, Journaal, 10 maart 1804; NA, NWIC 111 f. 64, B&P aan heren Tien, Generale monsterrol, 31 oktober 1736; NA, NWIC 491 f. 534, B&P aan kamer Amsterdam, Interrogatoir, 22 april 1760; NA, NBKG 300 f. 71, Protokol, 25 april 1765; NA, NBKG 319 f. 106, Protokol 14 juli 1786.

krijgsvolk in elmina

95

‘goed en bloed over te hebben, en willen opofferen aen Haere Hoog Moogende Heeren Staaten der Vereenigde Neederlanden, den heer Erfstadhouder en voor het belang der Edele Westindische Compagnie’. Directeur-generaal Volkmar betitelde hen bij die gelegenheid als het ‘Corps Tapoeyers’. Zelf omschreven ze zich als: ‘Wij, gezamentlijke inboorlingen, vrije burgers en mulatten van het Elminase dorp’.42 Later werden ze ook wel aangeduid als kwartier nummer tien, dat van de vrije burgers of kortweg vrijburgers, in de betekenis van vrije inwoners van de stad, die niet in gouvernementsdienst waren. Hoewel de ‘Heeren’ van het Tapoeyerkwartier tussen 1809 en 1810, tijdens de Fante aanvallen en belegering, werden ingezet om het geschut te bedienen van de speciaal in stelling gebrachte batterij op de Catoenbergh, één van de drie heuvels rond de stad,43 fungeerde het kwartier daarna ook vooral als een belangenorganisatie voor haar leden, die duidelijk een eigen klasse van welvarende kooplieden uitmaakten. Typerend voor die ontwikkeling is dat hun vaandrig toen de titel van burgemeester kreeg. Proberen we het Tapoeyerkwartier te plaatsen in de Elminese maatschappij, dan zien we dat hun aandeel in de verdediging van het kasteel vanaf 1782 hun maatschappelijke emancipatie in de hand werkte. Hun inzet verschafte hen als leden van een minderheidsgroep het recht een eigen or­ganisatie te vormen, waarmee ze een meer erkende plaats binnen de sa­­men­leving verwierven.44 We zagen dat het om mannen van vrije komaf ging, die dus een voordelige, want onafhankelijke, plaats innamen binnen hun inheemse families. Hoewel ze op maatschappelijk en op spiritueel gebied waren ingebed in de Akan-gemeenschap, hadden ze doorgaans wel elementen van een Westerse opvoeding meegekregen. Hun bekendheid met beide segmenten van de Elminese samenleving bood hen vanzelfsprekend de mogelijkheid een eigen invulling aan hun atypische afkomst te geven.

42 NA, NWIC 936 f. 2146, 2287-2288, B&P aan kamer Zeeland, Missive P. Volkmar en missive Corps Tapoeyers, 31 januari 1784. 43 NA, MvK 3954, Journaal, 9 juni 1810. Ze droegen toen een Europees uniform. De Marrée 1818: 52. 44 In 1803 wensten de Cape Coast mulatto volunteers bij hun begrafenissen ook een doodskist, drie saluutschoten en de vlag halfstok, net zoals dat in Elmina bij de ‘Hollandse mulatten’ de gewoonte was. Porter 1970: 5.

96

Natalie Everts Militair optreden tijdens de Vierde Engelse Oorlog

Begin 1782 bereikte de Vierde Engelse Oorlog Elmina. Op 17 februari zette een gecombineerde macht van een Britse landingsdivisie van vierhonderd man, de asafo van Cape Coast en enkele Fante hulptroepen de aanval op de stad in. Het kasteel werd tegelijkertijd door een Brits linieschip van vijftig stukken onder vuur genomen. Na vier dagen vechten in en rondom de stad behaalden de Elminese asafo de overwinning. Op het kasteel hadden leden van het Tapoeyerkwartier samen met enkele WIC-functionarissen het geschut bediend, terwijl de Tapoeyersoldaten de poorten hadden bewaakt. Omdat het niet daadwerkelijk tot een bestorming was gekomen, hadden zij niet in actie hoeven komen. Daar waren maar drie gesneuvelden, allen compagnieslaven die kruit en kogels naar het geschut hadden gedragen. In de stad hadden de asafo een tiental doden te betreuren. De vijand had zwaardere verliezen geleden. Alleen al op 18 februari, toen de Elminezen de Britten en de ‘Engelsche neegers’ vroeg in de ochtend in hun ‘nachtleeger’ hadden verrast, waren twintig blanke soldaten gedood.45 Uit de summiere beschrijving van de acties van de asafo in de bronnen valt op te maken dat ze de aanvallers tot drie keer toe wisten af te slaan. Voor de strijd was de directeur-generaal ingelicht dat de zeven asafo om beurten hun bekwaamste manschappen zouden inzetten op de meest strategische plaatsen: de op de grens met het gebied van Cape Coast gesitueerde Zoeterivier, de toegangsweg tot de stad en meest geschikte landingsplaats voor de Britten, en rondom de heuvel van Sint-Jago met de redoute Coenraadsburg, die gold als de sleutel tot de verovering van het kasteel. Dreigde de vijand ergens door de defensielinies heen te breken, dan stonden strijders van een ander kwartier klaar om hen ‘te remplaceeren off te hulpe te koomen’. Zodra de tegenstander de aftocht blies, werd de achtervolging ingezet, zoals op 20 februari, toen de verslagen militairen van de invasiemacht moesten rennen voor hun leven.46

45 NA, NWIC 499 f. 1309-1319, B&P aan kamer Amsterdam, Bericht P. Volkmar, [mei 1782]; NA, NWIC 990 B&P aan kamer Zeeland, Circulaire missive P. Volkmar, 21 februari 1782, journaal 17-19 februari 1782. 46 NA, NWIC 990 B&P aan kamer Zeeland, Circulaire missive P. Volkmar, 21 februari 1782, journaal 17-19 februari 1782; NWIC 499 f. 1309-1319, B&P aan kamer Amsterdam, Bericht P. Volkmar, [mei 1782]; NBKG 315 f. 1, Protokol, Schikking met de kwartieren, 28 december 1781.

krijgsvolk in elmina

97

Afb. 6. Soldaten (rechtsboven op de afbeelding) en andere bewoners van de Goudkust.

De Elminese asafo dankten hun succes ditmaal aan de betoonde eensgezindheid.47 Hoewel er niets op hun inzet viel aan te merken, sprak directeur-generaal Volkmar wel zijn afschuw uit over ‘de gruwelijke en barbaersche handelwijze’ die zij na afloop van de gevechten, met name op de tweede dag, ten aanzien van hun overwonnen tegenstanders, zowel Britse militairen als hun Afrikaanse hulptroepen, hadden vertoond. Zelfs sommige gewonden waren zonder pardon doodgeslagen, waarna hoofden en andere lichaamsdelen waren afgekapt, die de overwinnaars ‘als in triomph quamen te vertonen en daer mede alle baldadigheden quamen te bedrijven’.48

47 Alleen op laatste dag hadden zich wat ‘onderlinge palabbers’ voorgedaan, tussen de kwartieren vijf, zes, en zeven. NBKG 315 f.1, 26 februari 1782. 48 NA, NWIC 499 f. 1309-1319, Bericht P. Volkmar [mei 1782]. Voor een beschrijving vanuit Brits perspectief zie: Reese 2004: 24-26.

98

Natalie Everts

Defensief hadden de asafo hun mannetje gestaan. Des te opmerkelijker is het dat nog geen maand later er klachten over onbetrouwbaarheid van de Elminese kwartieren door de commandant van het een paar mijl ten westen van Elmina gelegen fortje Vreedenburgh bij Komenda werden geuit. Hij noemde het kwartiervolk, met name de jonge strijders, onwillig. Ze luisterden slecht naar zijn bevelen en velen van hen maakten zich zomaar uit de voeten. Hoe valt dit te rijmen met hun moedige optreden eerder?49 Ongetwijfeld zal nervositeit de commandant parten hebben gespeeld, want na de mislukte aanval op Elmina bleef het Britse oorlogsschip voor de kust kruisen. Bovendien stond het fortje binnen schootsafstand van het veel sterkere Britse fort, waar omheen een groot dorp was gesitueerd waarvan de tot de Fante confederatie behorende bevolking geheel op Britse hand was. Geruchten over in aantocht zijnde Fante versterkingen deden ook nog eens de ronde. Indien fort Vreedenburgh in handen van de Britten zou vallen, lag de weg naar Elmina open en was bovendien de toevoer van levensmiddelen, die veelal uit het plantagegebied rondom Komenda werden aangevoerd, afgesloten. De enige remedie was het Britse fort preventief aan te vallen.50 De val van fort Vreedenburgh Kort na het uitbreken van de Vierde Engelse Oorlog had de Compagnie al met de kwartieren van Elmina afgesproken dat zij om beurten rond Vreedenburgh zouden patrouilleren om de armetierige asafo van Hollandsch Komenda bij te staan. Ter aanmoediging werden door de Compagnie ‘sabels, snaphanen en oorlogspaanen’ verstrekt.51 De asafo hadden als vanzelfsprekend gehoor gegeven aan dat verzoek want er woonden vanouds veel Elminezen. Bovendien hadden veel Elminese families plantages in het omliggende gebied. Op 29 maart 1782, de dag van de geplande aanval op het Britse fort, weigerden de Elminese strijders echter ‘een uytval op de Engelsen te doen, zoo zij niet door haar het eerste geattacqueert worden’. Een kleine maand later weigerden ze weer. Op 2 mei, nadat er Britse troepen waren geland, verklaarden de vaandrigs van de drie kwartieren die er op dat moment patrouilleerden dat ze bereid waren om te vechten, maar dan wel pas na 49 NA, NWIC 990, Correspondentie Commanij, 12, 13 maart 1782. 50 Voor de afkomst van de bevolking van Brits Komenda zie: McCasky 1990, 137. NA, NWIC 990, B&P aan kamer Zeeland, Missiven P. Volkmar, 30 maart, 28 april 1782. 51 NA, NBKG 315 f. 1, Protokol, Schikking met de kwartieren, 28 december 1781. Oorlogs­ paanen = heupdoeken bestikt met versierselen, talismannen en amuletten.

krijgsvolk in elmina

99

het zweren van de eed ‘elkander in dood en leeven bij te staen en niet uyt te scheyden met vegten voordat zij ‘t fort en het crom [dorp] hebben overwonnen’.52 De volgende dag deden de Britse bondgenoten als eerste een uitval en verdreven de dienstdoende Elminezen. Op 28 mei werd fort Vreedenburgh door de Britten ingenomen en vernield en het dorp in de as gelegd.53Bij de haastige aftocht van het garnizoen uit het fort deed zich een ernstig ongeluk voor. De compagniebombardier die vlak voor de overgave probeerde de kanonnen te vernagelen ‘deed door onvoorzichtigheid één der stukken vuren, dat juist gericht was op de plaats waar de meeste Hollandsche neegers zich bevonden, en aldaar verscheidene doodde en kwetste’. Vooral het Ancobia kwartier was zwaar getroffen: de onbedoelde voltreffer doodde in één klap twintig van haar strijders.54 Na de val van fort Vreedenburgh verzwakte de positie van de Neder­ landers op de Kust verder. Alle Nederlandse forten ten oosten van Elmina, in Fante gebied, vielen in Britse handen. Met uitzondering van Accra hadden de garnizoenen zich zonder slag of stoot overgegeven toen een Brits oorlogsschip op de rede verscheen. In Elmina leden zowel de bevolking als het compagniepersoneel gebrek, alle handel lag stil, de pakhuizen waren leeg en het kruit raakte op. Men leefde voortdurend in angst voor de komst van nieuwe Britse oorlogsschepen. Wraak Onderhandelingen over een wapenstilstand werden in februari 1783 gestart (Baesjou 1993: 60). Begin mei 1783 bracht de oorlogsschoener Dolphijn, het eerste schip dat Elmina in twee jaar aandeed, het bericht dat er in Europa een wapenstilstand met de Britten was ingegaan. Op 12 mei werd dit de Elminezen officieel meegedeeld, maar tot ergernis van directeur-generaal en raden weigerden de Elminese leiders de wapenstilstand te erkennen. Volgens eigen zeggen, moesten zij eerst wraak nemen op hun vijanden, de Fante van Brits-Komenda.55 Hierop vroegen de Elminese leiders belet bij directeur-generaal Volkmar en de commandant van het oorlogsschip. Zij verklaarden: 52 NA, NWIC 990, B&P aan kamer Zeeland, Correspondentie Commanij, 29 maart-3 mei 1782.Voor de betekenis van een eed voorafgaande aan een gevecht zie: Rattray 1956: 122-123. 53 NA, NWIC 990, B&P aan kamer Zeeland, journaal 28-29 mei 1782. 54 De Marrée I 1817: 141-142; NA, NBKG 1132, Missive Jan Nieser, Elmina, 10 januari 1790. 55 NA, NWIC 499 f. 1299-1303, B&P aan kamer Amsterdam, Missive P. Volkmar, 12 mei 1783.

100

Natalie Everts niet te zullen rusten voordat de Compagnie alle forten, en bijzonder Commanij daar zij en hunne voorzaaten zo dikwijls om [...] met de Engelschen gevogten hadden, weerom had. Zij hadden altoos gewagt dat de Compagnie zouw gezonden hebben oorlogscheepen om hen te helpen, en dat sij dat nu noch versochten [...], want dat er te veele van hunne kinderen gesneuveld waren om de palabber zo in eene af te doen.

De hoofden van Hollandsch Komenda voegden nog de eigen boodschap toe: dat de Engelsche hen en ons den oorlogh hebben aangedaen, dat zij Commanijse zo veel voor de Compagnie gestreeden en zoo veel geleeden hebben dat, ofschoon alle anderen met de vreede content zijn, zij lieden het niet konden weezen, maer de Compagnie verzoeken dat zij hen ook vier of vijf oorlogscheepen zend om met Engelsch Commanij te vegten en hun fort zo als die het [met het] onze gedaen hebben, demoilleeren.56

Het blijkt dus dat bij de val van fort Vreedenburgh veel Elminezen waren gesneuveld, dat de inwoners van Komenda zwaar hadden geleden en dat beide groepen op wraak zonnen. Volkmar wilde daar echter niet aan en de relatie tussen Compagnie en de bondgenoten raakte bekoeld. De hoofden en compagniemakelaar reageerden niet meer op de herhaalde oproepen van president Gilles Gallé, de opvolger van Volkmar, om op het kasteel te komen voor overleg. Zelfs de komst in mei 1784 van het linieschip Argo van veertig stukken veranderde hier weinig aan. Op 22 augustus sloeg de vlam in de pan nadat: de jonge manschap de grote quartier trom (’t welk het teken is waarop ider zig gewapend onder zijn quartier moet voegen) hebbende doen slaan, was het hele dorp in een ogenblik in volle oproer. […] [Vervolgens zag men] hun ider onder hun quartier vlag schikken en wierden enige vaten met kruyt aangebragt, geweren uytgedeeld en zij wilden nu na ‘t Engelsche fort tot Commanij gaan en daar alles vernielen en dood slaan.57

Tegen de avond verlieten ongeveer 3.000 strijders Elmina. Onderweg brak echter een noodweer uit, waardoor het buskruit onbruikbaar raakte. De volgende ochtend verschenen enkele Elminese leiders op het kasteel. Op de verwijten van Gallé dat zij niets hadden gedaan om het oproer te stuiten, antwoordden zij dat zij ‘het jonge volk’ niet hadden kunnen tegenhouden, omdat die per se wraak wilden nemen op de bezetting van het Britse fort in Komenda en hun plaatselijke bondgenoten. Zij vreesden zelfs voor een 56 NA, NWIC 499, f. 1305-1308, Request Minasche Grandes, 12 mei 1783. 57 NA, Archief der Admiraliteitscolleges (AA) 2419, Rapport H. Reyntjes, 1783-1785.

krijgsvolk in elmina

101

algehele oorlog met de Fante en vroegen om een speciaal onderhoud met kapitein Harmanus Reyntjes, de commandant van de Argo. Op 11 september togen de Elminese leiders in gezelschap van zeshonderd man naar de raadszaal van het kasteel. In aanwezigheid van Reyntjes, president Gallé, en de raadsleden, verklaarde de woordvoerder van de ‘grandes’ dat toen de Britten de Compagnie en haar bondgenoten de oorlog hadden verklaard, zij alles hadden ‘aangewent wat in hun vermoogen was om de Compagnie te beschermen’. Daarbij hadden zij veel schade geleden en waren velen gesneuveld zonder dat ook maar één schip uit Nederland hen te hulp was gekomen. Nu er dan eindelijk een sterk schip was gearriveerd, vroegen zij de kapitein of deze hen wilde bijstaan bij de herovering van fort Vreedenburgh om zich zo te kunnen wreken.58 De vasthoudendheid aan herovering kwam enerzijds voort uit de wens om de status quo van voor de oorlog te herstellen in de hoop bezit—veel Elminezen hadden daar immers plantages—terug te krijgen. De andere, waarschijnlijk voornaamste reden werd door culturele motieven ingegeven. In Komenda had zich een vergelijkbare geweldsuitbarsting voorgedaan als indertijd in Elmina tegen de Britse militairen en hun hulptroepen, al waren de rollen toen omgedraaid. De Britse bondgenoten hadden bij de verwoesting van Hollandsch Komenda echter niet alleen vele inwoners en Elminezen gedood, aldus de woordvoerder van de Elminezen, maar zij hadden ‘zelfs de gebeentens hunner voorouders niet […] laten rusten, maar die allerlei affronten aangedaan’.59 Hoewel wraak aan de actie in Komenda ten grondslag zal hebben gelegen, betrof het in beide gevallen geen toevallige gewelddadige incidenten, maar specifieke krijgsrituelen. Onder strijders was het gebruikelijk om hoofden van dodelijk gewonde en gedode tegenstanders af te kappen, want men geloofde dat de ziel in het hoofd zetelde.60 Hoewel sneuvelen op het slagveld op zich als eervol gold en de ziel van een omgekomen asafo-strijder de geestenwereld uiteindelijk wel zou bereiken, betekende zo’n abrupte dood dat een geest zich eerst enige tijd als wraakzuchtige kwade geest (otofo) zou kunnen manifesteren, net zolang tot de ontbinding van zijn stoffelijk overschot zou zijn voltrokken.61 Strijders vierden de overwinning door schedels van gedode tegenstanders in de lucht te gooien of ze spottend toe te spreken. Soms deden zelfs vrou58 NA, AA 2419, Rapport H. Reyntjes, 1783-1785. 59 NA, AA 2419, Rapport H. Reyntjes, 1783-1785. 60 Isert 1989: 70-71; De Marees 1912: 109; Gyekye 1987: 100. 61 Christaller 1933: 423, 525; McCasky 1995: 306-307; Field 1937: 202-203.

102

Natalie Everts

wen, kinderen en slaven daaraan mee.62 Het is aannemelijk dat de overwinnaars zulke acties beleefden als een rituele verdrijving van de geesten van de in de strijd gedode tegenstanders. Op de vijand buitgemaakte schedels werden vervolgens als krijgstrofeeën ter ere van een obosom van een kwartier op een bepaalde plaats bij diens heiligdom geplaatst. Zo was er nog in 1855 in Elmina een speciale plek waar schedels van in 1782 gesneuvelde Britten werden bewaard (Cruickshank 1855: deel twee 6). Voor nabestaanden moeten dergelijke rituelen onverdraaglijk zijn geweest, (Römer 2000: 79) getuige de heftige reacties van de inwoners van Elmina en Komenda. Hun roep om vergelding lijkt dan ook voort te komen uit een algemeen menselijk verlangen de doden te begraven en de geschonden graven van voorouders te herstellen. De achterliggende idee was dat als nabestaanden maar een schedel of wat beenderen terugkregen ze alsnog in staat waren een ziel op de juiste wijze uitgeleide te doen, of tot rust te brengen (Bosman 1737: deel twee 13-14). De Nederlanders weigerden echter medewerking te verlenen aan een strafexpeditie tegen de Fante en de Britten: het was immers vrede. Hierop verweten de Elminezen de Nederlanders: Dat het hun verwonderde dat men hun in de oorlogh geen scheepen gesonden hadde, [...] maar dat nu het vreede was, kwaamen veel oorlogscheepen op de cust, of men dan bang voor de Engelsche was geweest.

Reyntjes, die zijn best deed zijn woedende gehoor van het tegendeel te overtuigen, zei dat de Nederlanders nooit bang waren geweest voor de Britten, getuige de ‘slagh op de Doggersbank’. Omdat de Britten de Republiek echter onverwachts de oorlog hadden verklaard, was het hen gelukt veel Nederlandse marineschepen te nemen. De Elminezen moesten beseffen dat zij niet de enigen waren die in de oorlog verliezen hadden geleden, maar dat er overal in Holland en in West-Indië mensen waren gesneuveld en gedupeerd. Desondanks hadden de bewindhebbers hen geschenken gestuurd ‘ten teeken men seer vergenoegt over hun was’. Uiteindelijk verklaarden de Elminezen dat ze genoegen namen met Reyntjes’ uitleg en bereid waren van verdere wraakacties af te zien.63 Kort daarop verzochten de Elminese leiders president Gallé er bij de bewindhebbers op aan te dringen aan de vaandrigs van de zeven kwartieren, alsmede aan de oppervaandrig, een maandelijks kostgeld uit te keren. Gallé adviseerde zijn superieuren in patria daar een bedrag aan te spende62 Jones 1983: 93, 199; Hair, Jones en Law 1992: deel twee 607; Römer 2000, 125-126. 63 NA, AA 2419, Rapport H. Reyntjes, 1783-1785.

krijgsvolk in elmina

103

ren, want het behoud van Elmina zou daar wel eens vanaf kunnen hangen. Bovendien zou de WIC zo nog enige invloed op de asafo kunnen blijven uitoefenen. De bewindhebbers gingen akkoord met een kostgeld van vijftien gulden per maand voor de vaandrigs, en twintig gulden voor de oppervaandrig.64 Bij die gelegenheid ontvingen de grandes van Komenda een douceur van buskruit en brandewijn ‘om volgens lands costume hunne gesneuvelde, die zij ten tijden van de attacque der Engelschen tegens ’t Hollandsch fort te Commanij gekregen hebben, te begraven’.65 De gebeurtenissen rond de val van fort Vreedenburgh tonen aan hoe slecht de compagnieautoriteiten, ondanks het vertrouwen dat ze toch steeds stelden in de kwartieren, op de hoogte waren van de specifieke krijgsgebruiken en taboes van hun bondgenoten. Bij een eerder conflict in 1739, toen de asafo een Fante-aanval hadden afgeweerd, was al duidelijk geworden dat de kwartieren inzetbaar waren om hun eigen gemeenschap en het bijbehorend fort te verdedigen op de voor hen beproefde wijze, namelijk die van hun voorouders. Maar vooral dat ze een eigen koers voeren en strikt volgens hun eigen wetten en gebruiken opereerden. Die regels schreven voor dat ze alleen tot de aanval over mochten gaan in geval zij zelf aangevallen werden of om zich te wreken. Overigens werd dit principe van niet aanvallen door de kwartieren die in 1782 als hulptroepen naar fort Vreedenburgh waren gecommandeerd wel heel letterlijk toegepast. Zo’n uiting van onwilligheid van de jonge strijders kon natuurlijk gewoon zijn ingegeven door angst voor de overmacht van Britten en Fante die zij daar tegenover zich wisten.66 Besluit Naast het compagniegarnizoen, dat oorspronkelijk vrijwel geheel uit Europeanen was samengesteld, waren in Elmina twee militaire groeperingen te onderscheiden: de asafo en het Tapoeyerkwartier. Nieuwvorming is een algemeen fenomeen in de Atlantische wereld en de samenleving van Elmina vormde daarop geen uitzondering. Binnen de traditionele Akan context van verbondenheid met de matrilineaire verwantschapsgroep en door het cultiveren van hun patrilineaire afstamming die hun aan het 64 NA, NWIC 937 f. 428-439, B&P aan kamer Amsterdam, Missive G. Gallé, 23 oktober 1784. 65 NA, NWIC 937 f. 670-676, Resoluties directeur-generaal en raden, 20 februari 1785. 66 NA, NWIC 111, B&P aan Heren Tien, Correspondentie Chama, 3 november 1739.

104

Natalie Everts

kasteel bond, verwierven sommige Euro-Afrikanen iets van een eigen positie in de stad en op het kasteel. De WIC, en vanaf 1791 de Nederlandse staat, wierf Tapoeyersoldaten, als substituut voor Europese militairen die slecht bestand waren tegen de tropische ziekten. Daarenboven waren zij, individuele gevallen daargelaten, buitengesloten van de asafo. Tegen 1810 bestond het garnizoen bijna uitsluitend uit Tapoeyers. Hoewel gedoemd tot een relatief armoedig bestaan, bood een aanstelling in compagniedienst een Euro-Afrikaanse jongen enige materiële zekerheid, een optie die ook vanuit zijn familie werd aangemoedigd. De leden van het Tapoeyerkwartier waren, vanwege hun vrije onafhankelijke positie in de Akan wereld, beter in staat het gemis aan een inheemse vaderlijke verwantschapslijn te compenseren. Met de creatie van een eigen militaire groepering betoonden zij hun aanhankelijkheid aan de WIC en hun onafhankelijkheid van de asafo. De militaire rol die zij vervulden tijdens de Vierde Engelse Oorlog bevestigde hun identiteit en leidde in april 1782 tot de erkenning van hun eigen kwartier. Ook cultureel ontwikkelden zij binnen kwartierverband nieuwe vormen, zoals bij de begrafenisriten. Hierbij ontstonden ceremonies die waren samengesteld uit een mengeling van Akan en Europese gebruiken. Het is in dit verband betekenisvol dat ze in de orale traditie ook wel bekend zijn als Akrampafo. Akrampa, een bijnaam voor de gier, is het symbool van Onyame in zijn rol van Schepper, ofwel Hij die zichzelf heeft gecreëerd.67 Het bondgenootschap tussen WIC en de asafo dreef op het gemeenschappelijk belang van behoud van het kasteel en het territorium van de staat Elmina. Hoewel de WIC dankbaar gebruik maakte van de militaire kracht van de asafo tegen externe vijanden, hield de directe aanwezigheid van zo’n krijgshaftige gewapende overmacht vanzelfsprekend een risico in. Bovendien opereerden de asafo vanuit een specifiek ritueel domein en volgens eigen beproefde tactieken. Toen de WIC eind achttiende eeuw economisch verzwakte was ze militair meer en meer aangewezen op de asafo. De bondgenoten speelden tijdens de Vierde Engelse Oorlog een doorslaggevende rol in het terugdringen van de Britse invasiemacht, hetgeen hen moet hebben doen beseffen dat de Compagnie niet langer de machtsorganisatie was waaraan hun voorouders zich vrijwillig hadden verbonden. Een oude hoofdman verwoordde dit gevoel: zijn vader had hem verteld dat de Engelsen vroeger de 67 Interview Nana Kofi Esuon II, Elmina, 27 maart 1990; Meyerowitz 1951: 83. Voor een vroege vermelding van Akrampafo zie: NA, NBKG 349, Contract, Elmina, 15 oktober 1816.

krijgsvolk in elmina

105

Hollanders ook eens onverwacht de oorlog hadden verklaard en forten op de kust veroverd. Toen was echter, zodra dat in Europa bekend was, een vloot uitgezonden: Dat zij Minase daarover ten uytersten verheugt, direct waren op reis gegaen, om de oorlogsschepen te helpen Taccorarij te neemen, […] en Cormantijn. […] Dat toen de Hollanders en zij weer de grootsten van de Cust waren geworden. Dat de Compagnie nu ook zo moest gedaen hebben of noch doen, want dat anders de Hollanders en zij er altoos onder zouwden weezen.68

Niettegenstaande dat laatste de realiteit was, bleven de asafo zich gedurende de hele moeizame periode van de Napoleontische oorlogen onverminderd inzetten voor het gemeenschappelijke belang. Gemor van de jonge strijders werd steeds met harde hand door de vaandrigs gesmoord: Zij dienden zich conform de wens van hun voorouders te gedragen. Literatuur Baesjou, R. (red.).  1979a. An Asante Embassy on the Gold Coast: The Mission of Akyempon Yaw to Elmina 1869-1872. Leiden/Cambridge: Afrika-Studiecentrum [African Social Research Documents 2]. Baesjou, R. 1979b. ‘Dutch ”Irregular” Jurisdiction on the Nineteenth Century Gold Coast’, in R. Baesjou en R. Ross (red.), Palaver: European Interference in African Dispute Settlement, pp. 21-66. Leiden: Afrika-Studiecentrum [African Perspectives].  ____ 1993. ‘De Juffrouw Elisabeth op de kust van Guinea ten tijde van de Vierde Engelse Oorlog’, in B. Brommer (red.), Ik ben eigendom van …, pp. 49-61. Wijk en Aalburg: Pictures Publishers.  ____ 1998. ‘Trade Conflicts in Eighteenth-Century Western Gold Coast, and the Formation of the Nzema State’, in M. Pavanello (red.), Prospettive di Studi Akan: Saggi in memoria di Vinigi L. Grotanelli, pp. 23-55. Rome: Universita di Roma La Sapienza [Quaderni de l’Uomo 1]. Bosman, W.  1737. Nauwkeurige Beschrijving van de Guinese Goud- Tand- en Slavekust. Amsterdam: J. Verheide. Twee delen [Eerste druk 1703]. Brooks, G. E. 2003. Eurafricans in Western Africa: Commerce, Social Status, Gender, and Religious Observance from the Sixteenth to the Eighteenth Century. Athens: Ohio University Press; Oxford: James Curry. Christaller, J.G. 1933. Dictionary of the Asante and Fante language, called Tshi. Basel: Basel Evangelische Missionary Society [Eerste druk 1881]. Christensen, J.B. 1954. Double Descent among the Fanti. New Haven: Human Relations Area Files. Cruickshank, B. 1855. Achttien Jaren aan de Goudkust. Amsterdam: Weijtingh & Van der Haart [twee delen; vertaald door D.P. H.J. Wijtingh].

68 NA, NWIC 499 f. 1305-1308, Request Minasche grandes, 12 mei 1783. Hij doelde op gebeurtenissen uit 1665, tijdens de Tweede Engelse Oorlog, toen een vloot onder leiding van Michiel de Ruyter een aantal forten heroverde op de Engelsen. Zie hoofdstuk 8 in deze bundel.

106

Natalie Everts

Chukwukere, I. 1981. ‘A Coffin for “The Loved One”: The Structure of Fante Death Rituals’, Current Anthropology 22-1: 61-66. Daaku, K.Y. 1970. Trade and Politics on the Gold Coast, 1600-1720: A Study of the African Reaction to European Trade. Oxford: Clarendon Press. Dantzig, A. van 1980. Forts and Castles of Ghana. Accra: Sedco Publishing. Ellis, A.B. 1964. The Tshi-Speaking Peoples of the Gold Coast of West Africa: Their Religion, Manners, Customs, Laws, Language, Etc. Chicago: Benin Press [Eerste druk 1887]. Everts, N.C.,  1996. ‘Cherchez la Femme, Gender-Related Issues in Eighteenth-Century Elmina’, Itinerario 20-1: 45-57.  ____ 1998. ‘Huwelijk naar ’s lands wijze: Relaties tussen Afrikaanse vrouwen en Europeanen aan de Goudkust (West Afrika) 1700-1817. Een aanpassing van de beeldvorming’, Tijdschrift voor Geschiedenis 111-4: 598-616. Feinberg, H.M. 1974. ‘New Data on European Mortality in West Africa: The Dutch on the Gold Coast, 1719-1760’, Journal of African History 15-3: 357-371.  ____ 1989. Africans and Europeans in West Africa: Elminians and Dutchmen on the Gold Coast during the Eighteenth Century. Philadelphia: American Philosophical Society [Transactions of the American Philosophical Society 79, deel 7]. Field, M.J. 1937. Religion and Medicine of the Gã People. Londen: Oxford University Press. Graft Johnson, de, J.C. 1932. ‘The Fanti Asafu’, Africa 5-3: 307-322. Gyekye, K. 1987. An Essay on African Philosophical Thought. Cambridge: Cambridge University Press. Hair, P. E.H, A. Jones, R. Law (red.) 1992. Barbot on Guinea: The writings of Jean Barbot on West Africa, 1678-1712. Deel twee. Londen: The Hakluyt Society [The Hakluyt Society, Second Series 176]. Isert, P. E. 1989. Voyages en Guinée et dans les îles Caraïbes en Amérique. Bezorgd door Nicoué Gayibor. Parijs: Karthala [Eerste druk 1789]. Jeekel, C.A. 1869. Onze Bezittingen op de Kust van Guinea. Amsterdam: C.F. Stemler. Jones, A. (red.) 1983. Samuel Brun’s voyages of 1611-20. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag [German Sources for West African History].  ____ 1993. ‘“My Arse for Okou”: A Wartime Ritual of Women on the Nineteenth-Century Gold Coast’, Cahiers d’Études Africaines 132-33: 545-566. Kea, R.A. 1982. Settlements, Trade, and Polities in the Seventeenth Century Gold Coast. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Klein, H.S. 1999. The Atlantic Slave Trade. Cambridge: University Press. Lever, J.T. 1970. ‘Mulatto Influence on the Gold Coast in the Early Nineteenth Century: Jan Nieser of Elmina’, African Historical Studies 3-2: 253-261. Lovejoy, P. E. 1983. Transformations in Slavery: A History of Slavery in Africa. Cambridge: Cambridge University Press. Marrée, J.A. de. 1817-1818. Reizen op en Beschrijving van de Goudkust van Guinea. Den Haag/ Amsterdam: Gebroeders Van Cleef [twee delen]. Marees, P. de 1912. Beschryvinghe van Guinea: Anders de Goutcust de Mina genaemt liggende in het deel van Africa, S.P. L’Honoré Naber (red.), Den Haag: Nijhoff [Werken uitgegeven door de Linschoten Vereeniging 5] [eerste editie 1602]. McCaskie, T.C. 1990. ‘Nananom Mpow of Mankessim: An Essay in Fante History’ in D. Henige en T.C. McCaskie (red.), West African Economic and Social History: Studies in memory of Marion Johnson, pp. 133-150. Madison: Wisconsin University Press.  ____ 1995. State and Society in Pre-Colonial Asante. Cambridge: Cambridge University Press. Meyerowitz, E.L.R. 1951. The Sacred State of the Akan. Londen: Faber and Faber Limited. Porter, R 1970. ‘The Cape Coast Conflict of 1803: A Crisis in Relations Between the African and European Communities’, Transactions of the Historical Society of Ghana 40: 27-81. Rattray, R.S. 1956. Ashanti Law and Constitution, Kumasi/Londen: Basel Mission Book Depot [Eerste druk 1929].

krijgsvolk in elmina

107

Reese, T.M. 2004. ‘Liberty, Insolence and Rum: Cape Coast and the American Revolution’, Itinerario 28-3: 18-37. Rømer, L.F. 2000. A Reliable Account of The Coast of Guinea, Selena Axelrod Winsnes (red.), Oxford: Oxford University Press [Fontes Historiae Africanae, New Series 3] [Eerste editie 1760]. Thornton, J.K. 1999. Warfare in Atlantic Africa 1500-1800. Londen, New York: Routledge. Wartemberg, J.S. 1950. São Jorge D’Elmina: Premier West African European Settlement. Its Traditions and Customs. Ilfracombe: Arthur H. Stockwell Limited. Yarak, L.W. 1990. Asante and the Dutch, 1744-1873. Oxford: Clarendon Press [Oxford Studies in African Affairs].

108

Natalie Everts

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

109

HOOFDSTUK vier

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800 Han Jordaan Inleiding Gedurende de achttiende eeuw vonden er in de West-Indische koloniën op militair gebied twee belangrijke ontwikkelingen plaats. Allereerst ging het niet-blanke deel van de bevolking, zowel vrijen als slaven, een steeds belangrijker rol vervullen bij de defensie en interne ordehandhaving. Rekrutering binnen deze groepen moest het probleem oplossen van een gebrek aan Europese garnizoenssoldaten. Het vervullen van militaire dienst gaf aan deze achtergestelde en onderdrukte groepen bepaalde voordelen en in sommige gevallen ook aanzien, die soms weer emanciperend werkten.1 Vervolgens deden de schokgolven van de in 1789 uitgebroken Franse Revolutie de Atlantische Wereld op zijn grondvesten schudden. De leuze ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ wekte verwachtingen en zette tegelijkertijd aan tot actie met name binnen het niet-blanke deel van de koloniale samenlevingen, vooral nadat Frankrijk in 1792 eerst de vrije zwarten en gekleurden volledig gelijk had gesteld aan de blanken en twee jaar later de slavernij afschafte, naar later zou blijken tijdelijk (Scott 1986; Gaspard en Geggus 1997). In deze bijdrage komen beide ontwikkelingen samen. Ook op Curaçao werden in de loop van de achttiende eeuw naast een uit soldaten bestaand garnizoen en een blanke burgerwacht twee gewapende, uit niet-blanken bestaande korpsen, geformeerd. Hun aandeel binnen het defensiesysteem werd door het koloniale gouvernement niet onbelangrijk geacht, maar tegelijkertijd waren er ook twijfels over hun betrouwbaarheid en er bestond onder de blanke bevolking angst voor het groeiende getalsmatig overwicht van de vrije zwarte en gekleurde bevolking. De verhoudingen tussen de verschillende eenheden binnen de op slavernij en etnische segregatie gebaseerde samenleving werd evident toen op 17 juli 1740 tijdens de installatie 1 Enthoven 2007; Geggus 1997; King 2001; Scott 1986.

110

Han Jordaan

van Isaac Faesch, directeur (1740-1758), de gehele gewapende macht stond aangetreden. Er ontstond een conflict tussen de beide korpsen van de vrijen over de rangorde bij de parade, waarbij: de vrije negers sustineerden dat zij meerders moesten geconsidereert zijn als de mulaeten, dat zij koningen van haar Rasse hadden en dat de mulaeten die niet hadden, oock als er geene Neegers waaren zoo zouden geene Mulaeten zijn, zij Neegers waeren oock voor de mulaeten op het Eyland.2

Het geschil werd gesust. Maar toen de garnizoenscommandant opdracht kreeg de vrije korpsen af te marcheren, stuitte dit op heftige protesten van een van de officieren van de blanke burgerwacht, die meende dat hij dit bevel zou moeten geven omdat de vrije korpsen onder zijn commando vielen. Een handgemeen kon ternauwernood door Faesch worden voorkomen. Zestig jaar later lijkt binnen de Curaçaose defensiemacht deze strikte segregatie niet langer te bestaan. Nadat in september 1800 het eiland aan Groot-Brittannië was overgegeven, bleef de burgerwacht gehandhaafd, maar de Britse gouverneur uitte de wens dat in de toekomst: the white and the Blacks will be more separated than they were in this morning upon the Parade; for this is absolutely necessary for many reasons besides their appearance, as the words Equality and Liberty are still much in Fashion among them, though their meaning is not very clearly understood.3

Onder invloed van de verspreiding van de nieuwe revolutionaire ideeën was ook op Curaçao spoedig de geest uit de fles. Hoe manoeuvreerden de Curaçaose vrijen binnen dit spanningsveld en hoe kwam dit tot uiting in hun militair functioneren? Wat werd van de kant van het gouvernement in het werk gesteld om zich van de steun en loyaliteit van de gewapende vrije eenheden te verzekeren? Hoe absoluut waren uiteindelijk de etnische scheidslijnen tussen en binnen de verschillende defensieonderdelen? Welke voordelen bood de vervulling van militaire en politionele taken voor de Curaçaose vrijen? Allereerst zal een schets worden gegeven van de ontwikkeling van de rol van gewapende zwarte en gekleurde korpsen ten tijde van de WestIndische Compagnie (WIC). Vervolgens zal worden bekeken hoe het Curaçaose defensiebestel zich ontwikkelde tegen de achtergrond van de 2 Nationaal Archief (NA), Nieuwe West-Indische Compagnie (NWIC) 588 f. 57-59, Faesch aan kamer Amsterdam, 6 augustus 1740; NA, NWIC 598 f. 1179-1181, Convenabel Expediënt, 17 juli 1740. 3 The National Archives (TNA), Kew, War Office (WO) 1 (In-letters and Miscellaneous Papers) 97 f. 3-3v, Seymore aan Portland, 7 november 1800.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

111

revolutionaire tijdgeest. Eerst zal daarbij de periode van de liquidatie van de WIC in 1791 tot en met de chaotische periode rond de patriottische omwenteling op Curaçao in 1796 worden behandeld. Daarna zullen de consolidatie en reorganisatie van het militaire apparaat in de daaropvolgende jaren worden besproken, waarbij de nog altijd op onvrijheid en ongelijkheid gebaseerde maatschappelijke orde omver dreigde te worden geworpen. De organisatie van de Curaçaose defensie tijdens het bestuur van de WIC Curaçao heeft een totale oppervlakte van 440 km2 en ligt op niet meer dan enkele tientallen kilometers van het Zuid-Amerikaanse vasteland. Het eiland was geen typische Caraïbische plantagekolonie, maar in de eerste plaats een handelscentrum. Eind achttiende eeuw woonde minder dan de helft van de bevolking op het platteland. Er was een relatief grote groep van vrijen die, evenals de blanke bevolking, voor het overgrote deel in de stad woonden, maar dan vooral buiten de stadsmuren ten westen van de havenmonding: Otrobanda (aan de Overzijde). Tabel 1. De bevolking van Curaçao, 1789 Willemstad + Pietermaai + fort Scharloo aantal

%

aantal

%

Otrobanda aantal

%

Protestanten 658 Joden 860 Vrijen 401 Slaven 2.773 Vrije bedienden 223

13,4 750 17,5 83 8,2 719 56,4 1.048 4,5 126

27,5 3,0 26,4 38,4 4,6

593 15,2 80 2,1 1.497 38,4 1.598 41,0 134 3,4

Totaal

100 2.726

100

3.902

4.915

Stad totaal aantal

Platteland

Totaal

% aantal % aantal

%

2.001 17,3 468 5,0 2.469 11,8 1.023 8,9 72 0,8 1.095 5,2 2.617 22,7 1097 11,6 3.714 17,7 5.419 46,9 7.445 78,8 12.864 61,3 483 4,2 363 3,8 846 4,0

100 11.543 100 9.445 100 20.988 100

Bron: NA, Raad der Koloniën (RdK) 120 bijlage 16, Rapport Sontag, 1794.

Het bestuur over het eiland lag in handen van een directeur of gouverneur, bijgestaan door een raad, waarin in ieder geval altijd de hoogste civiele en militaire employé’s en de kapitein van de blanke burgerwacht zitting hadden. De raad was verantwoordelijk voor het politieke bestuur en voor de rechtspraak.

112

Han Jordaan

Tabel 2. De militairen van fort Amsterdam en Caracas Baai, 1709-1757 Jaar

Officieren

1709 1732 1757

1 2 1

Onderofficieren en manschappen  

 96  75 157

Bron: West-Indisch Plakkaatboek (WIP), Curaçao: deel een, nr. 64, Instructie De Senilh, 13 december 1709; WIP, deel een, nr. 33, Resolutie, 22 augustus 1644; NA, NWIC 200 f 342343, Monsterrol, 25 juni 1702; NA, NWIC 234, Rantsoenlijsten, 8 januari 1757; NA, NWIC 580 f. 701-2, Rantsoenlijst, 30 oktober 1732.

Compagnie en garnizoen De hoofdmacht van het garnizoen van de WIC was gelegerd in fort Amsterdam, aan de oostelijke kant van de Sint-Annabaai op de Punt (Punda). Daarnaast waren militairen gestationeerd aan Caracas Baai, waar begin achttiende eeuw fort Beekenburg verrees en in verschillende kleinere posten als aan Fuikbaai, Oostpunt en Westpunt (Hartog 1997). Het garnizoen was klein. Het officierskader telde naast een kapitein of kapitein-luitenant meestal nog slechts een luitenant en een vaandrig. Soms was er maar één officier. Onregelmatig en in kleine groepjes werden de militairen vanuit de Republiek overgezonden. De sterfte en desertie onder de garnizoenssoldaten was hoog (zie bijlage). Er waren veel klachten over de geringe militaire bezetting, de hoge sterfte, en over de lage kwaliteit van rekruten, die bij aankomst in extreme gevallen oud en grijs bleken te zijn en gebreken vertoonden als verlamming, doofheid en blindheid.4 Naast het uit infanterie bestaande garnizoen, aangevuld met lokale kanonniers of ‘bosschieters’, beschikte de WIC in Curaçao ook over een ruiterij, bestaande uit ter plaatse gerekruteerde lieden. Dit korps bestond deels uit Inheemsen.5 De belangrijkste rol van deze kleine cavalerie was 4 NA, NWIC 570 f. 598v, Van Collen aan kamer Amsterdam, 13 januari 1711; NA, NWIC 571 f. 695v, Van Beuningen aan kamer Amsterdam, 21 juli 1714; NA, NWIC 573 f. 848, Veldtman aan kamer Amsterdam, 14 januari 1719; NA, NWIC 574 f. 647, Veldtman aan kamer Amsterdam, 8 juli 1719; NA, NWIC 649 f. 749v, Overzicht van het garnizoen; NA, NWIC 566 f. 354v en 357v, Van Beeck aan kamer Amsterdam, 26 juli 1701; NA, NWIC 566 f. 426, Van Beeck aan kamer Amsterdam, 31 augustus 1701; NA, NWIC 566 f. 297, Van Beeck aan kamer Amsterdam, 21 juni 1701; NA, NWIC 567 f. 4v-5, Van Beeck aan kamer Amsterdam, 30 juni 1702; Koninklijk Huisarchief (KHA), Archief Willem V, A18 334-4, Van Grovestins en Boeij aan Willem V, 2 december 1789; KHA, Archief Willem V 334-5, Lijste van Manschappen, omstreeks 1790. 5 NA, NWIC 598 f. 1179-1181, Convenabel Expediënt, 17 juli 1740; Jordaan 1999: 492.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

113

Afb. 7. Plan linie van defensie van Curaçao. 

het verrichten van verken­ningen en ordonnansdiensten. Verder trad de ruiterij vooral op bij het bewaren van de orde en rust op het platteland. 6 Het opsporen van weglopers, ook gevluchte slaven uit Venezuela, behoorde eveneens tot hun taken. Verder was er meestal een oorlogsschip gestationeerd. Het stationschip viel echter niet onder het gezag van het gouvernement. De burgerwacht Het garnizoen werd bijgestaan door gewapende burgers, aanvankelijk uitsluitend blanken. Deze burgerwacht, in de eerste plaats ingezet voor de handhaving van orde en rust in Willemstad en daarnaast bestemd om de kolonie te helpen verdedigen in het geval van een aanval door een externe vijand, was tamelijk autonoom. De burgers stelden zelf een reglement vast voor de wachtdiensten en kozen hun eigen officieren. De benoeming van de burgerkapitein moest, omdat hij krachtens zijn functie ook deel uitmaakte van de raad en in rang direct volgde op de garnizoenscommandant, echter worden bevestigd door de Heren Tien (Hamelberg 1979: 47, 157, 159-160). Het vervullen van dienst bij de burgerwacht was een plicht. Niemand was hiervan vrijgesteld.7 De motivatie onder de blanken om burgerdienst 6 Hamelberg 1979: deel een 46-47; WIP, Curaçao: deel een, nr. 9, Resolutie, 31 maart 1643. 7 WIP, Curaçao: deel een, nr. 145, Reglement burgerwacht, 8 november 1740.

114

Han Jordaan

te vervullen was echter laag. Zelfs in tijden van crisis moesten de burgers worden gemaand om hun wachten te vervullen. Er ontstond een gebruik waarbij de burgers, die zich dat konden permitteren, hun wachten afkochten met een zogenaamde contributiepenning; de armsten onder de bevolking liepen dan vervolgens tegen betaling in hun plaats de verplichte nachtwachten.8 Een zwak, door desertie en sterfte geteisterd garnizoen en een ook qua omvang beperkte en ongemotiveerde blanke burgerwacht, bracht Jacob Beck, directeur (1704-1709), er waarschijnlijk toe om in 1706 tijdens de Spaanse Successieoorlog (1702-1714) zwarten, zowel slaven als vrijen, voor de verdediging van het eiland op te roepen. Hij formeerde uit hen vier compagnieën.9 Begin 1710 waren er totaal zes uit niet-blanken bestaande compagnieën: drie van vrijen, die respectievelijk 15, 18 en 25 man telden, en drie bestaande uit slaven, waarvan twee van 44 en één van 48: totaal 194 man.10 Hoe groot de vrije bevolking in deze periode was, is onbekend. Maar omdat de vrije bevolking grotendeels uit vrouwen en kinderen moet hebben bestaan, moeten er naast de bijna zestig mannen, die in staat werden geacht een wapen te dragen en tussen de zestien en zestig jaar oud zullen zijn geweest, tenminste nog eens tweemaal zoveel andere vrije personen zijn geweest. De totale vrije bevolking zou dan al rond de tweehonderd personen kunnen hebben geteld. De kort voor 1740 geformeerde korpsen van de ‘Vrije Negros en Moulatten’—de exacte datum van de oprichting van deze eenheden is niet bekend—hadden een regulier karakter. Zij dienden onder hun eigen officieren, meestal de meest vooraanstaanden binnen deze groepen. Antonio Beltran, kapitein van de vrije zwarten ten tijde van de slavenopstand in 1750, was schipper.11 Zijn belangrijke maatschappelijke positie blijkt ook wanneer door de lidmaten van de rooms-katholieke kerk een rekest wordt ingediend met verzoek om de priester Grimbier uit zijn ambt te zetten. Bovenaan de verklaring van de zwarte en gekleurde lidmaten prijkt de naam van Beltran.12

8 NA, NWIC 582 f. 413-414v, Van Collen aan kamer Amsterdam, 18 april 1736; WIP, Curaçao: deel een, nr. 78, Waarschuwing, 17 januari 1713. 9 NA, NWIC 568 f. 475, Beck aan kamer Amsterdam, 10 april 1706. 10 NA, NWIC 203 f. 442v-443, 450-452v, 454-455v, Beck aan Heren Tien, 4 maart 1710. 11 NA, NWIC 597 f. 1116-7, Beltran aan kamer Amsterdam, 17 augustus 1750. 12 NA, NWIC 601 f. 439-457, Rekest, 13 juni 1757.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

115

Burgerdefensie onder spanning Hoe groot de Curaçaose vrije bevolking midden achttiende eeuw was, is onduidelijk. Maar de groep moet snel zijn gegroeid. Dit kan worden geconcludeerd uit het feit dat er zich omstreeks deze tijd onder de blanke bevolking een duidelijke angst voor de vrijen begon kenbaar te maken en ook weerstand tegen de steeds verdere etnische vermenging. In 1752 kwam dit tot uiting in een verzoek om een verbod uit te vaardigen op huwelijken tussen blanken en niet-blanken. Het gouvernement echter, bleek geen voorstander van een dergelijk verbod, omdat dit tot verwijdering tussen de verschillende bevolkingsgroepen zou leiden wat de rust niet ten goede zou komen. Er bestond in het beste geval een delicaat evenwicht in de verstandhouding en machtsverhouding tussen gouvernement, blanke burgerij en de vrijen, dat de achtergrond vormde van een jarenlang dispuut tussen burgerij en gouvernement over het commando over de vrijen. Dit trad voor het eerst openlijk naar buiten tijdens het hiervoor al aangehaalde incident bij de installatie van Faesch over de rangorde van de beide vrije korpsen en hun plaats ten opzichte van de gewapende burgerij. Uiteindelijk werd bepaald dat de Vrije Negers en Mulatten ‘als vanouds’ direct onder de gouverneur en de garnizoenscommandant ressorteerden.13 Maar daarmee was de kwestie niet afgedaan. De burgerij bleef gebrand op de incorporatie van de vrije korpsen in hun eigen bevelsstructuur, terwijl het gouvernement niet genegen was om het commando uit handen te geven. Begin 1752 werd de blanke burgerij opgeroepen om een nieuwe burgerkapitein te kiezen en ook hun verdere officieren en onderofficieren te benoemen. De gekozen burgerkapitein kwam vervolgens met de eis dat ook de commandeurs van de buitenbaaien, de planters en de Vrije Negers en Mulatten onder zijn commando zouden worden gesteld. Een zeventigtal burgers diende vervolgens een gelijkluidend verzoek in, waarin zij beweerden dat het vanouds gebruikelijk was dat de vrije gewapende korpsen onder het gezag van de blanke burgerkapitein vielen. Volgens Faesch, daarin bijgevallen door de garnizoenscommandant Jan Gerard Pax, was dit volstrekt onwaar en waren de burgers er alleen op uit om de macht van het gouvernement te beperken. De aanstelling van nieuwe burgerofficieren mislukte uiteindelijk en er kwam geen functionerende burgerwacht. Hierop 13 NA, NWIC 588 f. 57v-59, Faesch aan kamer Amsterdam, 6 augustus 1740; NA, NWIC 588 f. 478v, Faesch aan kamer Amsterdam, 22 april 1741; WIP, Curaçao: deel een, nr. 148, Publicatie, 26 april 1741.

116

Han Jordaan

benoemde Faesch acht schippers die hij autoriseerde om evenzoveel compagnieën vrijwilligers te werven onder de burgerij en de ‘vrije Negros en Mulatten zeevarende perzoonen zijnde’.14 Het was een noodgreep die ook in later jaren zou worden toegepast. De kwestie van de incorporatie van gewapende vrijen werd opnieuw actueel in 1769. Er circuleerden geruchten over een op handen zijnde opstand en in verband daarmee had Jean Rodier, directeur (1758-1761 en 1762-1781), de wachten van de twee vrije korpsen en de blanke burgerwacht laten verdubbelen. Ook de contribuanten moesten verschijnen. De burgers liepen wacht in de stad en patrouilleerden buiten de Stenen Padspoort in Pietermaai en Scharloo. Aan de Overzijde van de haven liepen, zoals gebruikelijk, de vrije zwarten en mulatten hun wachten op het Rif. De vaandrig van de burgerij werd ook naar de Overzijde gezonden met een groep mestiezen.15 Als gevolg van het contribuantenstelsel zullen licht gekleurde personen mogelijk in de praktijk al eerder tegen betaling zijn ingezet bij het lopen van de nachtwachten van de burgerwacht, maar als specifieke groep binnen deze organisatie waren zij nog niet officieel genoemd. In de op somatische gronden en graden van vermenging tussen personen van Afrikaanse en Europese afkomst gebaseerde sociale hiërarchie, werden de mestiezen strikt onderscheiden van de mulatten. De mesties stond hoger in de maatschappelijke rangorde dan de mulat.16 De burgerij leek zich er uiteindelijk bij te hebben neergelegd dat de zwarten en mulatten rechtstreeks onder het bevel van het gouvernement ressorteerden, maar dat gold niet voor de mestiezen: De capitein en officieren van de Burgereij sustineeren, dat een moulat kan niet anders gerekent worden, als het geen direct van een Blanc en een negrin afkomt, dat het overige moustissen sijn, sig houdende aen de gegevene ordres aen de Gouverneur Faesch in de begin van zijne regering dat de vrije negers en moulatten soude sorteeren onder de militaire officieren.17

Uit de groep mestiezen, waarvan er naar schatting totaal ruim driehonderd waren, had men ten tijde van Jacob van Bosvelt, directeur (1761-1762), al enkelen bij de brandspuiten in de stad ingedeeld en direct onder bevel van 14 NA, NWIC 598 f. 1162 ev., Faesch aan kamer Amsterdam, 20 april 1752; NA, NWIC 599 f. 12-5, Rekest aan Faesch, 25 april 1752. 15 NA, NWIC 607 f. 87-88, Rodier aan kamer Amsterdam, 17 januari 1769. Mesties = afstammeling van een blanke en een mulat of van een mesties en een mulat. 16 NA, NWIC 607 f. 88-90, Rodier aan kamer Amsterdam, 17 januari 1769. Mulat = afstammeling van een zwarte vrouw en een blanke man. 17 NA, NWIC 607 f. 90, Rodier aan kamer Amsterdam, 17 januari 1769.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

117

de burgerij geplaatst. Nu waren er plannen om hen onder leiding van een onderofficier van de burgerij met de wacht buiten de Stenen Padspoort te belasten. De kapitein van de burgerij had ook een dertigtal personen opgeëist die op dat moment bij de vrije mulatten dienden, maar volgens hem mestiezen waren. Rodier had dit, tegen de wens van de garnizoensofficieren, toegestaan.18 De vrije zwarten en mulatten bleven als afzonderlijke eenheden naast de burgerwacht functioneren, maar lichter gekleurden waren nu als een afzonderlijk onderdeel binnen de blanke schutterij geïncorporeerd. Er was ook een direct verband tussen het al dan niet betalen van belasting door de vrijen en hun incorporatie in de defensie. Sinds begin achttiende eeuw betaalden de vrije zwarten en mulatten hoofdgeld. Een deel van de blanken zag betaling van belasting door de vrijen als een belediging omdat deze groep dan in dit opzicht met hen gelijkgesteld werd. Maar anderen waren van mening dat het verlenen van belastingvrijdom aan de vrijen onredelijk was. Waarom zouden slavenbezitters onder de vrijen geen hoofdgeld behoeven te betalen?19 Rodier pleitte voor vrijstelling van belasting, want daarmee werd de bijzondere, ondergeschikte positie van de vrijen benadrukt. Wanneer de vrijen evenals de blanke burgers zouden worden aangeslagen, zou de grond verdwijnen onder hun specifieke rol binnen de defensie onder direct bevel van directeur en garnizoenscommandant. Rodier vreesde dat men dan hun steun zou verliezen waarna de verdediging van het eiland niet veel meer zou voorstellen. Bovendien viel er nauwelijks belasting te halen bij deze groep, want het slavenbezit onder hen was gering. Er zouden slechts enkele mulattinnen of mestiezen zijn, de concubines van ‘den een off andere dwaese jood’, die enig slavenbezit hadden. Maar men kon er honderd vinden die slechts één of twee slaven bezaten en de rest helemaal geen enkele. De meeste vrijen moesten harder werken dan de slaven en leden vaak gebrek, vooral wanneer de scheepvaart stil lag.20 Faesch was zeer te spreken over het functioneren van de vrijen in het Curaçaose defensiebestel. Niet alleen waren zij betrouwbare en ‘wakkere kerels’, die goed en snel met het geweer om konden gaan en een uitstekende kennis van het terrein hadden, zij zouden ook zeer gemotiveerd zijn 18 NA, NWIC 607 f. 89, 90-91, Rodier aan kamer Amsterdam, 17 januari 1769. 19 Hamelberg 1979: 208; NA, NWIC 588 f. 726-27v, Faesch aan kamer Amsterdam, 4 juli 1741; NA, NWIC 590 f. 273v, Faesch aan kamer Amsterdam, 28 mei 1743; NA, NWIC f. 823, Faesch aan kamer Amsterdam, 7 januari 1744; NA, NWIC 590 f. 387v-388, Faesch aan kamer Amsterdam, 2 juli 1743; NA, NWIC 205 f. 506, Van Collen aan Heren Tien, 16 juni 1714. 20 NA, NWIC 607 f. 341-345, Rodier aan kamer Amsterdam, 27 september 1769.

118

Han Jordaan

in de strijd, omdat voor hen gevangenneming door een vijand onherroepelijk terugval in slavernij zou betekenen. Volgens Faesch zouden zij goede mariniers zijn; tweederde was zeeman. Zij waren dus zeer waardevol, ondanks hun geringe aantal.21 Zij werden ingezet bij ordehandhaving in Otrobanda en bij de baaien en ter voorkoming van het wegvluchten van slaven naar de Venezolaanse kust. Hun aantal kon zo nodig worden aangevuld met de slaven van de inwoners die ook als irreguliere troepen konden dienen.22 Ondanks zijn tevredenheid over het functioneren van de vrijen achtte Faesch het niet nodig daar extra beloningen tegenover te stellen. Kort na de slavenopstand van 1750 verzocht kapitein Beltran van de vrije zwarten om een levenslang traktement en rantsoen omdat hij in slechte economische omstandigheden verkeerde. Hij wees daarbij op zijn optreden bij het neerslaan van de opstand en bij het opsporen van weglopers en het wachtlopen ter voorkoming dat slaven naar Coro vluchtten.23 Faesch voelde hier weinig voor. Toen de kapitein van de vrije mulatten, Jacob van Loenen, om een stukje land vroeg, werd hem dit geweigerd omdat ‘de vrijneegers of Mulatten zo hast sij een Thuijntie hebben sig op niets meerder appliceeren maar als Luijaarts daar op gaan wonen’. De tuintjes van de vrijen waren bovendien ‘dieven hocken’.24 Het politioneel optreden van de vrije korpsen zal hen bij een groot deel van de niet-blanke bevolking van Curaçao weinig populair hebben gemaakt, terwijl hun autoriteit, zeker onder de blanke bevolking, nauwelijks werd erkend. Een incident illustreert dit. In 1785 was een patrouille vrije zwarten te paard ’s nachts in Otrobanda op een verdacht groepje gestuit, dat zij sommeerden te blijven staan. Dit werd beantwoord met de honende vraag of zij soms dachten ‘meester van de weg’ te zijn en zij kregen het advies om zich uit de voeten te maken. Het kwam tot een handgemeen waarbij een van de vrijen een slaaf verwondde. Daarop verschenen nog enkele zwarten en een blanke, een zekere Gabaaij, die de patrouilleleden van hun 21 Van Laar schatte de totale vrije bevolking op 5.700 personen, waarvan vierhonderd zeevarenden, driehonderd weerbare mannen in het land en driehonderd in de stad. Deze informatie is echter niet even accuraat. NA, NWIC 596 f. 344, 346, Memorie Van Laar; Jordaan 1998: 43-52. 22 NA, NWIC 595 f. 142-145, Faesch aan kamer Amsterdam, 21 mei 1748. 23 NA, NWIC 597 f. 1116-117, Beltran aan kamer Amsterdam, 17 augustus 1750; NA, NWIC 603 f. 913, Van Bosvelt aan kamer Amsterdam, 16 september 1761; NA, NWIC 603 f. 939-943, Beltran aan kamer Amsterdam, 10 september 1761; NA, NWIC 603 f. 947, Van Loenen aan kamer Amsterdam, 10 september 1761. 24 NA, NWIC 601 f. 782-3, Faesch aan kamer Amsterdam, 5 april 1758.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

119

paard trokken, ontwapenden en mishandelden. Nadat andere vrijen te hulp waren gekomen kon de patrouille worden ontzet en werd één van de aanvallers gearresteerd. Gabaaij ging daarop met een groep zwarten en mulatten, mannen zowel als vrouwen, naar het huis van de kapitein van de vrije zwarten, waarbij een uiterst dreigende situatie ontstond. De directeur moest militairen sturen om hem te ontzetten.25 De aanpak van de enige betrokken blanke, Gabaaij, die beweerde niet in de gaten te hebben gehad dat het een patrouille betrof, stelde het gouvernement voor een probleem. Uit de getuigenissen van de vrije zwarten bleek dat hij dit wel degelijk wist, maar Gabaaij kon niets ten laste worden gelegd omdat conform de ongeschreven regels van de koloniale rechtspraak de getuigenis van zwarten tegen blanken niet werd aanvaard. De fiscaal beschouwde dit echter als een bijzonder geval: er was sprake van een aanval op een eenheid die door het gouvernement was belast met ordehandhaving. Daarom zou aan een beëdigde attestatie van de vrijnegers in dit uitzonderlijke geval toch geloof moeten worden gehecht. De fiscaal benadrukte dat hij zonder meer de persoon was om ‘alle prerogative aan de blanken te accordeeren en souteneeren’, maar hier stond de geloofwaardigheid van het korps van de vrije zwarten en daarmee ook het gezag van het gouvernement op het spel. Wanneer Gabaaij niet kon bewijzen dat er geen sprake was van opzet, zou hij ‘aan den lijve’ strafbaar zijn. Pas toen het inderdaad dreigde een zaak te worden was Gabaaij bereid om in de raad ten overstaan van de kapitein van de Vrije Negers te verklaren dat hij nooit zo zou hebben gehandeld als hij had geweten dat het een officiële patrouille betrof. De overweging om ‘een blank zolang zulks immers kan belet worden niet met neegers te comprimitteeren’ woog uiteindelijk het zwaarst.26 Van de liquidatie van de WIC tot en met de omwenteling van 1796 Op 31 december 1791 eindigde het octrooi van de WIC en kwam het bestuur van Curaçao in handen van de Staten-Generaal.27 De militairen van het garnizoen werden nu Staats. Er waren in deze overgangsperiode ongeveer 150 man gelegerd in fort Amsterdam en zo’n twintig man in fort Beekenburg aan Caracasbaai. Vijf gekleurde militairen deden dienst als tamboers. 25 NA, NWIC 613 f. 369-72, Van Teylingen aan gouverneur en raden, 11 mei 1785. 26 NA, NWIC 613 f. 372-377, 381-383, Van Teylingen aan gouverneur en raden, 11 mei 1785. 27 WIP, Curaçao: deel twee, nr. 400, Publicatie en Voorlopige regeling, 12 december 1791.

120

Han Jordaan

Daarnaast waren er dertig kanonniers, die voor bijna eenderde van Curaçao afkomstig waren. De cavalerie, inclusief de kapitein en de luitenant van de Inheemsen, bestond uit 24 man.28 Begin 1793 arriveerde de nieuwe garnizoenscommandant, luitenantkolonel Abraham Perret Gentil, die eerder in Suriname had gediend. Hij trof een ongedisciplineerd garnizoen aan, dat in de slechtst denkbare staat verkeerde.29 De commandant kwam spoedig in conflict met Johannes de Veer Abrahamsz, gouverneur (1782-1796); Perret Gentil meende dat hij in de bestuurlijke hiërarchie na de gouverneur de tweede man in de kolonie was. De gouverneur weigerde hem echter in de raad op te nemen, waarna het conflict zo hoog opliep dat Perret Gentil werd gearresteerd.30 Om het gebrek aan mankracht op te heffen en het eiland in betere staat van defensie te krijgen, werd eind april 1795 besloten om vrijwilligers te werven voor de artillerie. Zowel blanken als vrije zwarten en gekleurden werden opgeroepen om zich te melden.31 Het garnizoen bestond in 1795 uit vijf compagnieën infanterie en een compagnie artillerie waar nog een detachement uit Demerary aan was toegevoegd.32 Op 19 januari 1795 was in het moederland met Franse militaire steun de Bataafse Republiek uitgroepen, waarna met Frankrijk, dat datzelfde jaar de slavernij had afgeschaft, een alliantie werd aangegaan, ontwikkelingen die bekend waren bij zowel de vrije als onvrije bevolking van Curaçao (Hamelberg 1985b: 129; Rupert 2006: 235-236). Een gevolg van het bondgenootschap met Frankrijk was dat Curaçao vanaf 1795 als basis werd gebruikt door Franse oorlogsschepen en kapers met veelal zwarte en gekleurde bemanningen en zelfs zwarte officieren en dat er een Franse agent kwam. Gouverneur en raden bevonden zich in de ongemakkelijke positie van gastheer voor een bondgenoot die de ongelijkheid en onvrijheid in haar koloniën zojuist formeel had uitgebannen en actief de revolutionaire ideeën uitdroeg. Vergeefs werd getracht contacten tussen de kaperbeman-

28 NA, RdK 77 nr. 1, Monsterrollen, 18 februari 1792. 29 NA, RdK 77 nr. 173, Consideratie Von dem Bussche en Van Westerholt, 24 januari 1795. 30 NA, RdK 77 nr. 84, De Veer aan Raad, 29 februari 1793; NA, RdK 77 nr. 105, Perret Gentil aan Raad, 14 maart 1793; NA, RdK 77 nr. 137, Perret Gentil aan Raad, 31 oktober 1793; NA, RdK 77 nr. 137, Perret Gentil aan Raad, 5 november 1793. 31 WIP, Curaçao: deel twee, nr. 433, Publicatie, 27/29 april 1795. 32 NA, Raad der Amerikaanse Bezittingen (RAB) 113C nrs. 1-26, Annotatiën, ongedateerd; NA, RAB 186D-E, Lijsten officieren, 1795 en 17 augustus 1796.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

121

ningen en de zwarte bevolking tegen te gaan.33 Een belangrijk deel van de Curaçaose bevolking stond sympathiek tegenover deze ideeën en de spanningen tussen de verschillende partijgangers, die deels dwars door etnische groepen heen liepen, groeiden. In mei 1795 vond een opstand in Coro plaats, waarbij gevluchte slaven van Curaçao betrokken waren (Palacios 1983: 21). Op 15 juli werd bericht ontvangen dat de Inheemsen in het noorden van Aruba in opstand waren gekomen.34 Begin augustus meldde kapitein-ter-zee Albert Kikkert van het stationschip Ceres: De Negers thans door de meenigvuldige Fransche vrijnegers of Citoijens hier ook wat baldadigheden doende, laaden wij onze stukken met scherp en schroot en leiden twee kleine batterijen aan, een op de berg van Altona en de andere aan de Roode Weg.35

Anderhalve week later weigerden slaven op plantage Knip aan het werk te gaan en brak ook op Curaçao een opstand uit. Er werd onmid­dellijk een detachement van zestien militairen, aangevuld met 45 man gewapende vrijen, uitgezonden, maar tegen de overmacht van de slaven kon deze kleine eenheid weinig uitrichten, terwijl zij bovendien spoedig met gebrek aan munitie kampten. De Curaçaose vrijen waren verdeeld. Er waren onder hen ook personen die sympathiseerden met de opstandelingen en zelfs actief deelnamen aan de opstand. Er bestond bij het gouvernement ontevredenheid over de opkomst van de vrijen waardoor hun inzetbaarheid beperkt bleef en in een geval, de geplande bewaking van de weg bij Hato om te voorkomen dat de opstand zich naar het oostelijk deel van het eiland zou uitbreiden, geheel moest worden afgeblazen (Klooster 1994: 294; De Hoog 1983: 45-46, 52, 56-57; Hamelberg 1985b: 125). Waarschijnlijk heeft hier een rol gespeeld dat in 1750 de opstandelingen vrijwel zonder uitzondering ‘Minaasche’ slaven waren, Afrikanen die nog maar kort daarvoor op het eiland waren aangekomen en dus wat betreft taal en cultuur ver van de rooms-katholieke papiamentssprekende vrije zwarten en gekleurden verwijderd waren, terwijl de opstandelingen in 1795 voornamelijk creoolse slaven zullen zijn geweest die dezelfde taal en cultuur hadden en waaronder zich mogelijk zelfs familieleden van vrijen bevonden. Hoewel sommigen aanvankelijk dachten dat de werkweigering van de slaven op Knip 33 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 12 november, 9 en 24 december 1795. 34 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 15 juli 1795. 35 NA, Departement van Marine 1795-1813, Aanhangsel II (DvM II), 73, Journaal Kikkert, 1-6 augustus 1795.

122

Han Jordaan

onbelangrijk was, duurde het enkele weken voordat de opstand volledig bedwongen was. Op 19 september keerden de laatste eenheden met vliegende vaandels en slaande trom terug, de gevangen genomen leider Tula met zich meevoerend.36 Elders is vastgesteld dat er een verband bestaat tussen het uitbreken van slavenopstanden en de aanwezigheid van een zwakke militaire macht (Geggus 1987). In hoeverre dat op Curaçao een rol heeft gespeeld, is onduidelijk, maar zeker is wel dat de gewapende macht in deze periode onbetrouwbaar was. Marinepersoneel en garnizoens­soldaten gaven zelf vaak aanleiding tot ordeverstoringen, daarin niet zelden gesteund door hun officieren. Zo raakte de overwegend Oranjegezinde equipage van de Medea slaags met matrozen van Franse kapers, terwijl schout-bij-nacht Wiertsz, commandant zeemacht Curaçao (1796-1798), er geen geheim van maakte dat hij hoopte op een Britse interventie, zodat men gedwongen zou zijn het eiland over te geven. De bemanning van de Ceres was minder Oranjegezind en gevreesd werd voor gewelddadige confrontaties tussen de equipages van beide oorlogsschepen.37 Wiertsz kwam in botsing met het gouvernement toen hij eigenmachtig besloot om gewapende patrouilles aan land te zenden, waardoor er ongeregeldheden met de bemanningen van Franse kapers werden uitgelokt en met plaatselijke ‘jonge losbandige liedens’, waarvan hij enkelen liet oppakken. Wiertsz zou opdracht hebben gegeven iedereen die Franse kokardes droeg, hét revolutionaire symbool, op te pakken en verscheidene ingezetenen zouden op zijn bevel zijn mishandeld. Soldaten van het op dat moment nog overwegend Oranjegezinde garnizoen raakten in gevecht met Franse kapers. Bij een van de incidenten werden de door de voornamelijk zwarte en gekleurde Franse kaperbemanningen gedragen kokardes afgesneden.38 De uitgesproken antipatriotse en anti Franse houding van Wiertsz bleef niet zonder gevolgen. Op 10 juli 1796 werd hij door onbekenden aangevallen en zwaar mishandeld, terwijl een van zijn officieren werd gedood.39 Na deze gebeurtenissen gaven verschillende lieden, zoals garnizoenscommandant Van Westerholt die met ‘vloeken en schelden’ zowel de Fransen als een ieder die Fransgezind was shockeerde, duidelijk te kennen wat hun 36 NA, DvM II 164 f. 62, Journaal Detmers, 17, 19 augustus 1795. 37 NA, DvM II 73, Journaal Kikkert, 8, 9-10, 11 en 22 februari, 29 maart en 14-18 mei 1796. 38 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 8-9 februari, 4, 5-6 juli, 1, 2 en 4 augustus 1795; NA, West-Indisch Comité 141A, Relatie; NA, DvM II 73, Journaal Kikkert, 11 juli 1796. 39 NA, West-Indisch Comité 141A, Relatie.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

123

politieke standpunt was. Daags na het incident met Wiertsz togen dronken soldaten naar Otrobanda, waar zij eenieder die een nationale kokarde droeg aanvielen. In de Breedestraat werden soldaten van de weeromstuit door de bevolking met stenen bekogeld. De agressie van de militairen richtte zich, voorlopig alleen verbaal, ook tegen de overwegend patriotse bemanning van de Ceres, ‘dat verdomde Keese schip’.40 In augustus 1796 verving boekhouder-generaal Jan Jacob Beaujon als gouverneur ad interim (1796) De Veer. Wiertsz had instructies uit de Bataafse Republiek ontvangen om alle civiele beambten en militairen uit hun eed aan de stadhouder te ontslaan en een nieuwe eed af te nemen. Beaujon bleek te zijn aangewezen als voorlopige opvolger van De Veer. Alle landmachtofficieren en verscheidene civiele beambten, onder wie het raadslid en kapitein van de burgerij Cancrijn en gouvernementssecretaris Van Starckenborg, weigerden de eed af te leggen. Er volgden chaotische dagen (Hamelberg 1985a: 28-29). Het garnizoen verkeerde in staat van volslagen rebellie en veel soldaten keerden zich tegen hun officieren. Vijftig tot zestig oproerige militairen, voornamelijk artilleristen, schoolden samen in het fort en eisten het hoofd van de aristocraat kapitein Van Westerholt en de vrijlating van enkele zich in arrest bevinden militairen. Hoewel de soldaten zich uiteindelijk terugtrokken in hun kwartieren bleef het onrustig en uiterst gespannen. Daarnaast had de bemanning van de Medea en een deel van de bemanning van de Ceres geweigerd nog langer in dienst te blijven. Een gecombineerde raad, bestaande uit burgerfunctionarissen en zeemachtofficieren, besloot daarom het garnizoen te ontbinden.41 De volgende dag, 15 augustus 1796, werd dit besluit vanaf de trappen van het gouvernement afgekondigd. Aan degenen die opnieuw dienst wilden nemen werd een verhoging van het traktement en rantsoen beloofd.42 De nieuw gekozen burgerkapitein Johan Rudolph Lauffer nam met de burgerwacht bezit van het fort. Het was volgens Lauffer in de eerste plaats aan de burgerwacht te danken dat Curaçao voor de Bataafse Republiek behouden bleef.43 Maar er was ook steun van Franse kant. Kikkert wist met medewerking van de Franse agent, Jean Baptiste Tierce Cadet, de oorlogsschepen te versterken met een groot aantal Fransen, waaronder manschappen van 40 NA, DvM II 164, Journaal Detmers, 10-11 juli 1796. 41 NA, West-Indisch Comité 141A, Relatie; NA, West-Indisch Comité 136 nr. 12 f. 93-94, Beaujon aan Comité, 9 september 1796. 42 NA, West-Indisch Comité 141A, Relatie; WIP, Curaçao: deel twee, nr. 448, Publicatie, 15 augustus 1796. 43 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 18 f. 220-223, Lauffer aan Comité, 28 november 1796.

124

Han Jordaan

in de haven liggende Franse kapers. Een deel van de ontslagen officieren, bang te worden vermoord, zocht gedurende de nacht bescherming aan boord van de Ceres om het eiland de volgende dag spoorslags te verlaten.44 De werving van het nieuwe garnizoen kwam spoedig op gang.45 Er meldden zich zeven officieren van het oude garnizoen, die zolang de oude eed nog van kracht was niet goed voor hun keuze hadden durven uitkomen omdat het merendeel van de officieren uit Oranjegezinden bestond.46 Daarnaast werd de burgerwacht gereorganiseerd. Er kwamen vier korpsen artilleristen, om bij een vijandige aanval in ieder geval de batterijen te kunnen inzetten, en zowel blanken als vrijen werden opgeroepen om zich hiervoor aan te melden. Begin september waren er vijf burgercompagnieën. Burgers die zich proberen te onttrekken werd gedreigd dat zij als ‘onnutte leeden van de burgerlijke maatschappij’ zouden worden aangemerkt en desnoods verbannen. Op 30 september stonden in de naast fort Amsterdam gelegen ‘Plaisiertuin’ de tien burgercompagnieën, waarschijnlijk zo’n achthonderd tot duizend man, alsmede de beide korpsen van vrijen, totaal zo’n vierhonderd man, aangetreden voor inspectie. De vrije zwarten en mulatten kwamen nu onder bevel van burgerkapitein Lauffer.47 Onder druk van de omstandigheden, met het wegvallen van een betrouwbaar garnizoen, had de burgerij eindelijk de zo lang begeerde controle over de gewapende vrije korpsen verkregen! Gouverneur Beaujon bleek nauwelijks vertrouwen in de burgerij te hebben en helemaal niet in de groep van vrijen. Voor het moment was Beaujon er naar eigen zeggen in geslaagd om orde en rust te bewaren, maar hij verwachtte dat dit van korte duur zou zijn.48 Uit vrees voor gewelddadige wanordelijkheden verbood Beaujon iedereen om buiten hun burger­dienst wapens te dragen en de vrijen werd met name verboden om buiten de momenten dat zij wachten vervulden of onderweg waren naar het exercitieterrein gewapend te zijn. Ook alle samenscholingen en vergaderingen werden verboden en de burgerkapitein moest, voordat er kon worden

44 NA, West-Indisch Comité 141A, Relatie; NA, DvM II 73, Journaal Kikkert, 15 augustus 1796. 45 NA, DvM II 73, Journaal Kikker, 17 augustus 1796. 46 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 12 f. 94, Beaujon aan Comité, 9 september 1796. 47 WIP, Curaçao: deel twee, nrs. 449-451, publicaties betreffende respectievelijk: ontslag van de eed aan de stadhouder, 19 augustus 1796; inlevering van wapens en verbod om wapens te kopen van militairen, 19 augustus 1796; formering van vier korpsen artilleristen augustus 1796. NA, West-Indisch Comité 136 nr. 22 f. 164, Lauffer aan Comité, 25 maart 1797. 48 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 12 f. 94, Beaujon aan Comité, 9 september 1796.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

125

geëxerceerd, daarvoor toestemming vragen. Misnoegen onder de burgerij hierover noopten Beaujon deze maatregelen weer in te trekken.49 Beaujon bleef echter ernstig bezorgd over de mogelijkheid om de orde te handhaven. Er waren twee Franse oorlogsschepen gearriveerd om zo nodig assistentie te verlenen, maar nog afgezien van de kosten die Curaçao daarvoor in rekening werden gebracht, zorgde hun aanwezigheid ook voor veel onrust. Zo had commandant Thomas geëist dat de Franse vlag naast die van de Bataafse Republiek zou worden gehesen en nadat dit was toegestaan had hij ‘zonder onderscheid van Pezoonen, Eerst een mulat en vervolgens Elk die maar voorkwam Broederlijk omhelsd’. Vervolgens was in het fort feest gevierd ter ere van de vijfde verjaardag van de Franse constitutie, en daarbij was door Thomas samen met ‘mulatten en allerleij slag van menschen’ onder de soldaten op het plein van het fort gedanst en gezongen. Ik kan niet Ontveinsen [aldus Beaujon] dat deeze gedraegingen onvoorzichtige denkbeelden aan de ongereegelde militairen en het gevaarlijk volkje van de couleur hebben ingeboezemd. De laatstgemelde hebben ook een formeele Repraesentatie aan hem Commt. Thomas gedaan, waarbij met duidelijke bewoordingen begeerd werd in allen opzichten van de Gelijkheid te jouiseeren.50

Op aandringen van de commandanten van de twee Franse oorlogsschepen werd een Comité Militaire geformeerd, bestaande uit officieren van de land- en zeemacht en van de burgerwacht, die inmiddels tot Nationale Garde was omgevormd. Dit Comité, dat zich met alle zaken aangaande defensie zou bezighouden en het opperbevel over alle drie de genoemde krijgsmachtonderdelen kreeg, werd met name ingesteld omdat er een groeiend wantrouwen bestond jegens Beaujon, die ervan werd verdacht het in goede staat van de verdediging brengen alleen maar had gesaboteerd. De gouverneur was uit hoofde van zijn functie wel voorzitter van het Comité, maar de eigenlijke leiding berustte bij de vice-voorzitter, welke functie afwisselend door de kapitein-ter-zee Kikkert en de burgerkapitein Lauffer werd bekleed. Behalve herstel van bestaande verdedigingswerken en eventuele bouw van nieuwe, zou het Comité ook zorgdragen voor de Nationale Garde en dat de militairen onder goede discipline werden gebracht.51 49 WIP, Curaçao: deel twee, nr. 453, Maatregelen, 31 augustus en 2 september 1796. 50 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 13 f. 113-5, Beaujon aan Comité, 17 oktober 1796. 51 WIP, Curaçao: deel twee, nr. 455, Reglement, 20 oktober 1796; NA, West-Indisch Comité 141A, Publicatie, 20 oktober 1796; NA, West-Indisch Comité 136 nr. 18 f. 223, Lauffer aan Comité, 28 november 1796.

126

Han Jordaan

Beaujon, die nu in feite alle directe bemoeienis met de defensie van Curaçao was ontzegd, kwam kort daarop enkele malen in botsing met het Comité. Van Franse kant werd er daarna op aangedrongen Beaujon af te zetten, en spoedig werd hij ook officieel in staat van beschuldiging gesteld, waarbij hem onder meer een goede verstandhouding met de Britten ten laste werd gelegd. Beaujon werd gedwongen terug te treden en burgerkapitein Lauffer volgde hem als gouverneur ad interim op (Hamelberg 1985a: 36-46). Dat Beaujon inderdaad Oranjegezind en pro Brits was is aannemelijk. Jan Jacob was niet de enige Beaujon die bestuursfuncties overzee bekleedde, wat duidt op goede relaties van deze familie met de stadhouder, die opperbewindhebber van de WIC was. Zijn vader, Antoine Beaujon, had de Compagnie op Sint-Eustatius gediend. Zijn broer, Anthonij, was directeur-generaal van Demerary en Essequebo ten tijde van de overgave aan de Britten in 1796. Hij zou tijdens het Britse bestuur van deze koloniën blijven dienen. Over het politieke standpunt van Lauffer is minder duidelijkheid. Hij was een Zwitser, die als militair naar de koloniën was gekomen en zich als koopman op Curaçao had gevestigd. Het is dus de vraag in hoeverre hij zich betrokken voelde bij de politieke strijd tussen Oranjegezinden en patriotten. In de koloniën, met name op Curaçao, kregen deze tegenstellingen hoe dan ook een wat ander karakter (Fatah-Black 2011). De organisatie van het militaire apparaat onder gouverneur Lauffer Lauffer richtte zich in de eerste plaats op de verdere organisatie en oefening van de Nationale Garde, die na de omwenteling vier compagnieën artillerie, zes compagnieën infanterie en drie compagnieën cavalerie omvatte.52 Totaal zal deze macht op dat moment uit ruim duizend man hebben bestaan (tabel 3). De vrees voor een vijandelijke aanval en de centrale rol die de artillerie speelde bij de verdediging van het eiland dwong de autoriteiten naar een beproefd middel te grijpen: vrije zwarte en gekleurde zeelieden, die ervaring met scheepsgeschut hadden, werden in de artillerie van de Nationale Garde opgenomen. Nieuw was dat spoedig ook besloten werd de lagere officiersrangen door vrije gekleurden te laten vervullen. Zij werden gerekruteerd onder de Curaçaose schippers in de hoop dat zij hun matrozen zouden overhalen om ook dienst te nemen.53 52 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 18 f. 220-3, Lauffer aan Comité, 28 november 1796. 53 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 27 f. 168-169, Lauffer aan Comité, 21 augustus 1797.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

127

Het belang van deze macht om orde en rust te bewaren bleek toen Lauffer in conflict kwam met het garnizoen. Er heerste onvrede onder zowel officieren als manschappen vanwege een toezegging over verhoging van rantsoenen en traktementen die niet was nagekomen. Hiervan was sprake in een uit veiligheidsoverwegingen indertijd niet door De Veer gepubliceerd uit het moederland toegezonden plakkaat, waarin ook de nieuw verworven Bataafse vrijheid en gelijkheid werd afgekondigd. De gewezen gouverneur achtte de inhoud ‘niet zoo zeer geschikt […] voor Colonien, in welke men absolutelijk slaaven nodig heeft, en dus geene algemeene vrijheid en gelijkheid kan plaats hebben’.54 Er werd gedreigd verhaal te gaan halen bij De Veer, die nog op het eiland woonde. Lauffer verbood dit. Daarop eisten de militairen een antwoord van Lauffer.55 Vanwege de bestaande tendens van verminderde discipline kreeg Lauffer van de raad toestemming om alle maatregelen te nemen die hij nodig achtte om orde en rust te bewaren. De wachten van de Nationale Garde werden verdubbeld. Omdat enkele compagnieën door het afwezig zijn van zeevolk zwak waren, kreeg Lauffer toestemming om uit de groep van behoeftige burgers te recruteren.56 De raad besloot uiteindelijk dat niet kon worden ingegaan op de eisen van de militairen, maar de officieren gaven Lauffer daarop te kennen dat zij het niet aandurfden om dit bericht aan de manschappen over te brengen. Lauffer nam het op zich om dit zelf te doen, maar trof tegelijkertijd de nodige maatregelen om een eventuele revolte tegen te gaan. De Medea werd in gereedheid gebracht om de soldaten te verhinderen van het fort naar de stad te gaan en de Nationale Garde was paraat. Toen ’s avonds het bericht kwam dat het garnizoen opstandig was en dat de soldaten zich niet naar hun kwartieren wilden begeven, liet Lauffer twee veldstukken in gereedheid brengen en zette hij extra posten uit. De volgende ochtend kwam het bericht dat het garnizoen in de wapens was gekomen. Er ontstond een dreigende situatie en juist toen Lauffer besloten had om tot de aanval over te gaan, bonden de militairen in; ze lieten zich ontwapenen en accepteerden de beslissing van de raad.57 Lauffer was tevreden over de Nationale Garde, die nu uitstekend in staat was om de openbare orde te handhaven. Het garnizoen was duidelijk 54 NA, West-Indisch Comité 136 f. 42-44, De Veer aan Raaden der Coloniën, 2 mei 1796. 55 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 14 en 28 november, 8 december 1796. 56 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 8 december 1796. 57 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 9-10 december 1796; NA, DvM II 73, Journaal Kikkert, 10 december 1796.

128

Han Jordaan

gemaakt dat de burgerij niet langer de wet kon worden voorgeschreven. Hij achtte het eigenlijk onnodig en ook te kostbaar om nog een omvangrijk garnizoen te onderhouden. De inzetbaarheid van de duizend man tellende Nationale Garde was volgens Lauffer te vergelijken met die van de beste militairen. Hij besloot om voorlopig geen nieuwe soldaten te werven. Het grote belang dat Lauffer hechtte aan een sterke Nationale Garde en de daarmee geringere noodzaak van een garnizoen blijken duidelijk uit de getalsverhoudingen tussen de defensie­onderdelen (tabel 3).58 Tabel 3. Militaire sterkte, september 1797 Nationale Garde

Garnizoen

Infanterie Cavalerie Artillerie 6 comp.  3 comp.  4 comp.  Officieren Onderofficieren Tamboers Korporaals Manschappen Totaal

30 23 6 24 327 410

11 9 97 117

17 18 14 526 575

Vrijen

Totaal

Stad Platteland zwarten gekleurden cavalerie 15

400 415

260 260

157 157

218 218

 2.152

Bron: NA, West-Indisch Comité 136 bijlage 29, Lauffer aan Comité, 15 september 1797.

Lauffer overlegde met zijn officieren over het opstellen van een algemeen reglement voor de exercitie van de burgerij. Er kwam ook een burgerkrijgsraad.59 De leden werden door het lot aangewezen uit de officieren. Op 20 maart 1797 legden de officieren van de burgerkrijgsraad de eed af. Het niet verschijnen op exercities was strafbaar, wat onder de manschappen aanleiding gaf tot enig misnoegen.60 De officieren van het garnizoen trachtten Lauffer tegelijkertijd aan zich te binden door een nieuwe eed te verlangen. De vijf oudste officieren legden uiteindelijk zonder problemen de eed af, maar onder de resterende officieren bleken er enkele te zijn die daartegen bezwaren hadden. Met name een zekere luitenant Hagen verklaarde dat hij nooit een eed zou afleggen en dat de officieren die dat wel hadden gedaan ‘schurken en 58 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 7 februari 1797; NA, WestIndisch Comité 136 nr. 22 f. 157-8, Lauffer aan Comité, 25 maart 1797; NA, West-Indisch Comité 136 nr. 28 f. 176, Lauffer aan Comité, 15 september 1797. 59 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 24 februari 1797. 60 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 20, 23-24 maart 1797.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

129

canaille’ waren en ‘dat er in den Raad zowel als in het Committé verscheidene aristocraten waren, aan welke hij geen eed konde doen’.61 Enkele dagen later liet Lauffer Hagen arresteren nadat deze zich met enkele anderen in openbare plaatsen ‘op eene zeer verregaande beleedigende wijze en in zeer oproerige en sediteuse termen zich hadden uitgelaaten omtrend de Regeeringe en die officieren welke den eed hadden gedaan’. Hagen vroeg vervolgens om zijn ontslag, wat hem ook werd verleend.62 Spoedig bleken er toch problemen te ontstaan binnen de Nationale Garde, door de incorporatie van vrijen in de artillerie. Enkele blanken hadden er moeite mee dat vrije zwarten en mulatten, die nooit eerder onder de burgers hadden gesorteerd, nu deel uitmaakten van de Nationale Garde, terwijl bovendien mestiezen en andere licht gekleurden, die wel al in de burgerwacht hadden gediend nu officiersrangen bekleedden. Dit misnoegen werd volgens Lauffer soms aangemoedigd door het gedrag van vrijen die ‘zich zeer veel van hunne bekomene rangen & waardigheeden laatende voorstaan, hetzelve al te veel aan de blanken willen laaten gevoelen’.63 En omdat de blanken in veel gevallen wilden vasthouden aan de aloude scheiding tussen de verschillende etnische groepen was het onvermijdelijk dat er ‘onaangenaamheden’ ontstonden. Lauffer dacht wel het vertrouwen van beide groepen te hebben en waakte ervoor een strikte onpartijdigheid in acht te nemen, maar: ik heb ook tevens op eene voorsigtige wijze en zonder het te laaten blijken, zoeken voor te komen, dat de Lieden van de Couleur zich geene te groote voorrechten aanmatigen, of zodanigen invloed verwerven zouden waardoor zij voor de rust van dit Eiland gevaarlijk zouden kunnen worden.64

De inlijving van een deel van de vrijen in de Nationale Garde was volgens Lauffer ook nuttig om hen als potentieel gevaar te neutraliseren; zij waren niet langer volledig geconcentreerd in eigen eenheden onder hun eigen ‘bijzondere’ officieren. De directe invloed van de beide kapiteins was daarmee beperkt en hun macht beknot. Zij hadden nu volgens Lauffer geen gelegenheid meer om enige poging te wagen om orde en rust in de kolonie te verstoren. waartoe zij, indien hunne invloed en macht zoo groot en onverdeelt waren gebleeven, misschien niet ongeneegen zouden zijn geweest, gelijk niet ondui61 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 11 februari 1797. 62 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 12-17 februari 1797. 63 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 27 f. 171, Lauffer aan Comité, 21 augustus 1797. 64 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 27 f. 171, Lauffer aan Comité, 21 augustus 1797.

130

Han Jordaan delijk blijken kan uit de adressen door hun aan de franschen commandant Thomas bij zijn verblijf alhier gedaan.65

Er was in de koloniën altijd een onderscheid geweest tussen blanken en niet-blanken en hoewel dit in de ogen van ‘den wijsgeerigen beschouwer uit Europa’ als een vooroordeel werd gezien, zou een plotselinge afschaffing van deze ongelijke situatie ernstige gevolgen kunnen hebben. Door middel van wetgeving moest voorkomen worden dat vrijen door de blanken werden benadeeld en dat slaven door hun meesters werden mishandeld, maar het aanroeren van het punt van de gelijkheid bleef een gevaarlijke zaak en men moest zich goed wapenen tegen eventueel misbruik van deze leuze en tegen de mogelijke onrust die een te ver doorgetrokken interpretatie daarvan zou kunnen veroorzaken.66 Ondanks het feit dat Lauffer hoog opgaf van de kwaliteiten van de Nationale Garde, bleek deze niet probleemloos te functioneren. Enkele officieren hadden moeite met het accepteren van door de burgerkrijgsraad genomen besluiten. Toen de maatregelen werden bekend gemaakt om de verdere militaire training ter hand te nemen, leidde dat tot openlijk misnoegen. Met name de periodieke exercities stuitten op verzet. Begin augustus kwam Lauffer in aanvaring met kapitein LaPro van de Eerste Compagnie infanterie die hem te kennen gaf niet aan een bevolen exercitie deel te willen nemen. Uiteindelijk bond LaPro in.67 Maar er waren meer officieren die, volgens Lauffer, problemen hadden met de exercities en dit leidde tot een bijna gewelddadige confrontatie tussen verschillende onderdelen van de Nationale Garde. Kapitein Lange, die geweigerd zou hebben om aan oefeningen deel te nemen en die zich vervolgens halsstarrig en beledigend tegenover de burgerkrijgsraad zou hebben opgesteld, werd gedegradeerd tot gewoon schutter. Dit vonnis van de burgerkrijgsraad zou worden voorgelezen voor het front van de aangetreden Nationale Garde. Maar omdat Lauffer problemen verwachtte, liet hij de burgers niet op de gebruikelijke exercitieplaats in Pietermaai verzamelen, maar in de Plaisiertuin. De gouverneur volgde de exercitie vanaf het fort.68 Toen de Nationale Garde stond aangetreden hadden enkele officieren, onderofficieren en schutters hun handen ‘met neusdoeken bewonden en 65 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 27 f. 171-2, Lauffer aan Comité, 21 augustus 1797. 66 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 27 f. 174-5, Lauffer aan Comité, 21 augustus 1797. 67 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 23-27 maart, 12 en 13 augustus 1797. 68 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 27 september 1797.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

131

de sabels met strikken vastgebonden, eeven zoo als het zeevolk in de Coloniën gewoon is te doen wanneer zij in het gevegt zijn’.69 Toen het vonnis tegen Lange werd voorgelezen, trokken de kapiteins Prince en De Pool hun sabels en stormden, gevolgd door de meeste van hun officieren en enkele kanonniers ‘met een ijsselijk verward geschreeuw’ in de richting van het bataljon infanterie en de commissarissen van de burgerkrijgsraad. Er ontstond een algemene chaos waarin mensen met onblote sabels rond liepen, razend en tierend. Pas toen Lauffer arriveerde keerde de rust terug. De oudste officier van de artillerie, kapitein Brugman, gaf te kennen ‘dat het Corps artillerie sustineerde beleedigd te zijn, terwijl hunne officiers niet geroepen waren bij de Pronuntiatie der sententie’.70 Ook nadat de Nationale Garde was ingerukt bleef een zekere spanning voelbaar. Enkele burgers die tot de compagnie infanterie van de gewezen kapitein Lange behoorden, gaven Lauffer te kennen dat zij er van uit gingen dat nu Lange er niet meer was, zij ook niet meer hoefden te dienen, waarop Lauffer hen uitlegde dat de manschappen niet aan hun officieren maar aan hun eenheid verbonden waren. Hoewel de meesten zich daarmee tevreden stelden, waren er met name twee mulatten die tot deze compagnie hadden behoord en ‘welken altijd zeer familiaar met gem Capn Lange gelieerd waren’ die zich in het bijzonder door hun ‘onbehoorlijk gedrag’ onderscheidden.71 De oorzaak van de ongeregeldheden was, volgens Lauffer, vooral gelegen in geruchten die waren verspreid door Lange en zijn aanhang. Deze geruchten zouden er vooral op gericht zijn om de ‘Lieden van de Couleur’ tegen de blanken op te zetten. De Pool en Prince werden beiden ‘infaam gecasseerd van hunne waardigheeden’ als kapiteins van de Nationale Garde. En de sententie van Lange werd ook omgezet in ‘infame cassatie’ waarbij hem nog eens dringend werd aangeraden zich verder rustig te houden, omdat hij anders als oproermaker van het eiland zou worden gezet. Een vierde officier, luitenant C.A. Fournie, bleek ook de dagen voorafgaande aan het incident in de Plaisiertuin al opruiende taal gebezigd te hebben. Hij werd verbannen. Tekenend is dat Fournie met zijn broer, die schipper was, vertrok naar Les Cayes in Saint-Domingue. Hierna bleef het verder rustig.72 69 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 27 september 1797. 70 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 27 september 1797; NA, DvM II 73, Journaal Kikkert, 27 september 1797. 71 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 27 september 1797. 72 NA, West-Indisch Comité 139, Gouvernementsjournaal, 27-29 september 1797; NA, West-Indisch Comité 136 f. 199-200, Van Eck aan Comité, 16 oktober 1797; NA, West-Indisch Comité 136, 190-7, Lauffer aan Comité, 22 oktober 1797.

132

Han Jordaan

Opvallend is dat Lauffer de kwestie kennelijk als een volledig interne aangelegenheid van de Nationale Garde beschouwde, want beide zeemachtofficieren Wiertsz en Kikkert werden overal buiten gehouden.73 De hiervoor geschetste voorstelling van zaken is echter eenzijdig die van Lauffer. Een drietal officieren, onder wie de ontslagen luitenant Hagen die geweigerd had een nieuwe eed af te leggen aan de gouverneur, en de gedegradeerde kapitein Lange, een van oorsprong Oostenrijks militair die eerder onder meer in Demerary had gediend, maar zich in 1792 als koopman op Curaçao had gevestigd, reisden naar de Bataafse Republiek waar zij hun beklag deden en eerherstel eisten. Lange overlegde verschillende verklaringen waaruit zijn verdienstelijk gedrag moest blijken onder meer bij het neerslaan van de slavenopstand in 1795, als kapitein d’armes aan boord van een Franse kaper en als officier van de burgerij tijdens de Curaçaose omwenteling. Uit hun relaas komt Lauffer naar voren als een despoot die niet terugschrok voor grof machtsmisbruik teneinde hem onwelgevallige personen uit te schakelen. Bovendien zou hij contacten onderhouden met Oranjegezinde lieden.74 Lauffers militaire organisatie getest De rust was teruggekeerd, maar spoedig bleek dat dit slechts van korte duur was. Curaçao raakte, zowel zijdelings als direct betrokken bij revolutionair geïnspireerde conflicten in naburige koloniën en internationale politieke conflicten. In Saint-Domingue was een strijd om de macht gaande tussen Toussaint Louverture en de leider van de mulatten in het zuiden, André Rigaud. Het zuidelijk deel van Saint-Domingue onderhield traditioneel nauwe banden met Curaçao. Een toenemend aantal lieden van allerlei signatuur had zich al vanaf begin jaren negentig vanuit deze Franse kolonie op Curaçao gevestigd. Het gouvernement van Curaçao moest omzichtig manoeuvreren om niet in het conflict tussen Toussaint en Rigaud betrokken te raken (Jordaan 2011: 153-154, 162). In 1797 vluchtten de leiders van een mislukte republikeinse samenzwering in Caracas naar Curaçao. Hun aanwezigheid leidde lokaal tot veel onrust. Vanuit Curaçao zochten zij contact met revolutionaire geestverwanten, onder wie Victor Hugues in Guadeloupe, bij wie zij probeerden steun te vinden om een expeditie naar Venezuela te organiseren teneinde 73 NA, DvM II 73, Journaal Kikkert, 28 september 1797. 74 NA, RAB 192, Zaken van Geertsema Creefts, Hagen en Lange.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

133

de Spaanse autoriteiten daar te verdrijven. Hun pogingen zouden uiteindelijk op niets uitlopen (Aizpurua 2011: 101-106). Tegelijkertijd werd er vanaf 1797 door Franse kapers intensief jacht gemaakt op Amerikaanse schepen. Er was sinds eind jaren negentig een nooit officieel verklaarde oorlog gaande tussen de jonge Verenigde Staten van Amerika en Frankrijk, die bekend staat als de Quasi-War (1798-1800). Uit onvrede over een tussen de Verenigde Staten van Amerika en GrootBrittannië gesloten samenwerkingsovereenkomst, die als een inbreuk werd beschouwd op een in 1778 tussen Frankrijk en de opstandige NoordAmerikaanse koloniën gesloten verdrag, hadden Franse kapers toestemming gekregen Amerikaanse schepen te nemen. De Franse kapers opereerden mede vanuit Curaçao en brachten ook Amerikaanse prijzen in deze kolonie op. De Bataafse Republiek was geallieerd met Frankrijk, maar had geen conflict met de Verenigde Staten van Amerika. Het gouvernement van Curaçao werd er echter door de Amerikaanse autoriteiten van verdacht heimelijk bij deze kaapvaart betrokken te zijn. De gewelddadige neming in de buurt van Aruba van een Amerikaanse schip, de Nautilus, door een vanuit Curaçao uitgevaren kaper, leidde in 1799 tot officiële Amerikaanse klachten en legde daarmee zware druk op Lauffer (Jordaan 2011: 159-160). In het najaar van 1799 onthulde Lauffer plotseling het bestaan van een complot van twee agenten van Saint-Domingue. Generaal Urbain Devaux en burger Isaac Sasportas bezaten een commissie van Toussaint Louverture en de Franse agent op Saint-Domingue, Roume. Er zouden volgens Lauffer plannen zijn om vanuit Curaçao de slaven in gehele regio te bevrijden, te beginnen met die op het eiland. De samenzweerders zouden proberen de vrije zwarten en gekleurden aan hun kant te krijgen. Lauffer liet Devaux en Sasportas naar Saint-Domingue deporteren. Vervolgens kwam Lauffer met een nieuwe onthulling: hij wees als de centrale figuur van de revolutionaire bewerking op het eiland de Franse agent Jean Baptiste Tierce Cadet aan, die tijdens de omwenteling in augustus 1796 had gezorgd voor belangrijke Franse steun. Ook Tierce werd uitgezet. Tierce had vele jaren als koopman op Curaçao gewoond en werd algemeen als een vooraanstaand burger beschouwd. Hij diende ook als artillerieofficier in de Nationale Garde. Daarnaast was hij als agent en receveur voor de revolutionaire overheden van Guadeloupe en Saint-Domingue verantwoordelijk geweest voor de afwikkeling van de verkoop van door Franse kapers binnengebrachte prijzen. Tierce had weer zeer goede connecties met Kikkert. Laatstgenoemde

134

Han Jordaan

zou volgens het relaas van Lauffer voorbestemd zijn om bij een machtsovername zijn plaats in te nemen als gouverneur.75 Dat er onvrede op het eiland was over het bestuur van Lauffer is zeker, maar in hoeverre er inderdaad sprake was van een samenzwering zoals door Lauffer beschreven met een bevrijding van de slaven op Curaçao als eerste oogmerk, is zeer de vraag. Er was wel een Frans plan voor het ontketenen van een slavenopstand op Jamaica als inleiding voor een aanval vanaf Saint-Domingue en Lauffer was daarvan op de hoogte. Zeker is dat Lauffers beschuldigingen de aandacht afleidden van de door de Verenigde Staten van Amerika tegen hem in gebrachte ernstige klachten (Jordaan 2011: 166-167). Het is tegen deze achtergrond dat de dramatische en bizarre ontknoping moet worden gezien die uiteindelijk zou resulteren in een Britse bezetting van de kolonie in 1800. Na de uitzetting van Tierce verslechterde de verhouding tussen Lauffer en Kikkert. Het moet Kikkert duidelijk zijn geworden dat hij niet langer het vertrouwen van de gouverneur genoot. In toenemende mate werd hij overal buiten gehouden. Zo werden zonder hem in te lichten de seinen voor het alarm gewijzigd en werd 3.500 pond buskruit van de marine heimelijk verplaatst. Volgens Kikkert steunde Lauffer volledig op zijn voornamelijk uit ‘lieden van de couleur’ bestaande Nationale Garde.76 Hij had kritiek op de gouverneur die er geen enkel probleem mee scheen te hebben om het fort Amsterdam volledig in handen van zo’n 150 zwarten en mulatten te laten, die daar vrijwel zonder toezicht met het geschut exerceerden.77 Een volgende stap van Lauffer was de verdere neutralisering van de zeemacht onder Kikkert. De beide fregatten in de haven waren niet meer zeewaardig en dienden als drijvende batterijen. Met het afdanken van de bemanning werd geld uitgespaard, ‘veele disputen’ voorkomen en kwamen er zeelieden beschikbaar voor de artillerie van de Nationale Garde.78 In februari 1800 werd in aanwezigheid van Kikkert in de raad een voorstel van Lauffer aangenomen om het marinepersoneel, op veertig man na, af te danken. Lauffer was van mening dat een dergelijke kleine equipage voldoende was voor de bewaking van de schepen en in geval van nood beloofde hij Kikkert 100 tot 150 burgers ter beschikking te stellen. Lauffer 75 Palacios 1983; Hamelberg 1985a; NA, West-Indisch Comité 137 nr. 22, Verklaring Renaud en Forteny, 10 september 1799; NA, West-Indisch Comité 137 f. 15-6 Lauffer aan Comité, 13 september 1799; NA, West-Indisch Comité 137 f. 15-6, Lauffer aan Comité, 7 november 1799; NA, RAB 189 nrs. 125-129, Memorie, 6 augustus 1800. 76 NA, DvM II 74, Journaal Kikkert, 2-26 september 1799, 4 februari 1800. 77 NA, DvM II 74, Journaal Kikkert, 30 juli 1799. 78 NA, West-Indisch Comité 137 f. 6v, Lauffer aan Comité, 13 september 1799.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

135

elimineerde op deze wijze de potentiële bedreiging die uitging van de gewapende macht waarover Kikkert het commando voerde. Uiteraard verzette Kikkert zich hiertegen. Hij vond echter de meerderheid van de raad tegenover zich. Uiteindelijk werd de Medea verkocht. Half april 1800 droeg Kikkert het commando van de Ceres over aan de eerste officier en vertrok naar de Bataafse Republiek.79 Op 23 juli 1800 verschenen enkele Franse schepen voor de haven van Curaçao met zo’n duizend man voornamelijk zwarte militairen uit Guadeloupe, onder leiding van de Franse agent van het Uitvoerend Directoraat, Maurice-Henri Bresseau. Zij boden aan Curaçao te helpen verdedigen tegen een op handen zijnde Britse expeditie. Maar een achterliggende reden was waarschijnlijk twijfel over de betrouwbaarheid van het gouvernement van Lauffer en de vrees Curaçao als steunpunt te verliezen (Jordaan 2011: 144, 166-167). Lauffer sloeg het aanbod van Franse bescherming af omdat hij met zijn eigen militaire macht goed in staat was zich tegen de Britten te verdedigen. Bovendien had de gouverneur al helemaal geen behoefte aan zwarte revolutionaire troepen. Hij verbood de soldaten gewapend aan wal te gaan en toen een groep van dertig tot veertig man dit toch deed, werden zij onmiddellijk gearresteerd en opgesloten. Uiteindelijk gaf de gouverneur toch toestemming om een deel van de Franse militairen te ontschepen, onder voorwaarde dat zij hun woord gaven niets tegen de kolonie te ondernemen en alles in het werk te stellen zo spoedig mogelijk weer te vertrekken. Zij sloegen hun kampement op aan de Overzijde bij de Rodeweg (Palacios 1983). Omdat het Lauffer vrijwel direct na de komst van Bresseau duidelijk was dat diens werkelijke missie de inname van Curaçao betrof, nam de gouverneur de nodige maatregelen om een overrompeling te voorkomen. De stad en fort Amsterdam werden in staat van verdediging gebracht: het geschut werd op de bij het Waaigat geankerde Franse schepen gericht; de manschappen van de buitenposten werden teruggetrokken naar de stad; de Ceres werd bemand met 250 man bestaande uit een compagnie artillerie van de Nationale Garde, aangevuld met manschappen van de vrije korpsen; in Pietermaai werd geschut opgesteld; de batterij bij het kruithuis aan de Overzijde, die niet voldoende kon worden bezet en die de stad kon beschieten werd vernield; patrouilles deden dag en nacht hun rondes.80 79 NA, DvM II 74, Journaal Kikkert, 27 februari, 21 maart, 1 en 15 april 1800. 80 Hamelberg 1985a: 74; NA, RAB 186B, Lauffer aan Coster & Co., 22 juni 1801.

136

Han Jordaan

Afb. 8. Plan voor de versterking fort Amsterdam op Curaçao. 

Bresseau bleef er op aandringen om het eiland onder Franse bescherming te stellen en hij bleek bereid dit desnoods met geweld af te dwingen. Hij wilde gebruik maken van het in de haven geankerde Franse oorlogsschip Vengeance, maar de commandant weigerde en vertrok. Nadat het gouvernement uiteindelijk Bresseau van de nodige victualiën had voorzien,

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

137

een voorschot van 50.000 gulden had gegeven en verder in alles gesteund had om een spoedig vertrek mogelijk te maken, verliet Bresseau uiteindelijk op 3 september 1800 het eiland (Hamelberg 1985a; Palacios 1983). De volgende dag echter landden de Fransen bij Sint-Michielsbaai en ze namen bezit van het daar gelegen fort, naar verluidt met medewerking van Curaçaose commandant. Troepen afkomstig uit het Saint-Domingue, waarschijnlijk op de vlucht na de nederlaag van André Rigaud tegen Toussaint, hadden zich inmiddels bij de eenheden van Bresseau gevoegd. Enkele inwoners van Curaçao en vrijwel de gehele slavenmacht op het platteland sloten zich vervolgens bij de Franse troepen aan (Palacios 1983). Lauffer trok aan het hoofd van vijfhonderd man Nationale Garde en een detachement reguliere troepen naar de Overzijde. Omdat het fort SintMichiel te sterk was om daarop een aanval te wagen, besloot Lauffer voorlopig een voorpost van 350 man, bestaande uit twee compagnieën burgers en verder reguliere militairen, aan de Rodeweg te stationeren. Deze eenheid kreeg de beschikking over twee veldstukken. Lauffer hield nog een eenheid van vijftig man artillerie met vier veldstukken achter de hand en een reserve van vierhonderd man die in geval van een Franse aanval de rechtervleugel moest dekken.81 Maar hiervan zou weinig terecht komen. De volgende ochtend vroeg trokken de Fransen in drie colonnes op naar de Rodeweg. Lauffer ging onmiddellijk naar de Overzijde en liet ponten in gereedheid brengen om de reserve over te zetten. Hij was nog maar nauwelijks in Otrobanda gearriveerd of de in paniek vluchtende soldaten van het garnizoen renden hem als ‘eene troep schaapen’ tegemoet. Hoewel de twee compagnieën burgerwacht ordelijk terugtrokken en ook een van de twee veldstukken wisten mee te nemen, was hiermee de positie onhoudbaar geworden. De achtervolgende Fransen die zich nu in verschillende huizen hadden verschanst, openden het vuur en Lauffer en zijn troepen hadden geen andere mogelijkheid dan zich in de stad en fort Amsterdam terug te trekken. Als de voorpost maar een kwartier had kunnen standhouden, zo meende Lauffer, dan zou er voldoende tijd zijn geweest om de reserves naar de Overzijde te brengen en de zware artillerie van de Nationale Garde in te zetten. De gouverneur had naar eigen zeggen dan de terugweg naar Sint-Michielsbaai kunnen afsnijden en de gehele ‘bende’ kunnen vernietigen.82 81 NA,West-Indisch Comité 136 nr. 66, Lauffer aan Comité, 10 oktober 1800; NA, RAB 186B, Lauffer aan Coster & Co., 22 juni 1801. 82 NA, RAB 186B, Lauffer aan Coster & Co., 22 juni 1801; NA, West-Indisch Comité 136 nr. 66, Lauffer aan Comité, 10 oktober 1800.

138

Han Jordaan

De situatie was nu volstrekt hopeloos voor de belegerden. Al sinds de komst van de Guadeloupse eenheden en Franse kapers in juli waren er geen Noord-Amerikaanse of Spaanse schepen aangekomen, waardoor Curaçao verstoken was van de aanvoer van voedsel. De voedselvoorraden waren voor een belangrijk deel opgegaan aan bevoorrading van de troepen van Bresseau. De Fransen controleerden niet alleen Otrobanda, maar ook het platteland waarmee de daar aanwezige voedselvoorraden en de drinkwatervoorziening in hun handen viel. De Curaçaose slaven dreven al het vee van het oostelijk deel van het eiland naar het Franse kamp. 83 De Curaçaose troepen, die dag en nacht in touw waren geweest gedurende de periode dat de Franse schepen in de haven lagen, waren afgemat. Daarbij moesten ze door gebrek aan slaven naast hun patrouille- en wachtdiensten zelf het zware graaf- en sjouwwerk verrichten voor de inrichting van de stellingen.84 Er zijn geen aanwijzingen dat de vrije zwarte en gekleurde eenheden en de vrije niet-blanken bevolking in het algemeen, geneigd waren de Franse zijde te kiezen (Jordaan 2011: 167). De positie was zo benard dat, toen een Brits oorlogsschip, de Nereide, op 9 september voor de haven verscheen, gouverneur en raden spoedig besloten om de kolonie onder Britse protectie te plaatsen. Dit werd aantrekkelijker geacht dan overgave aan de Franse bondgenoot. De komst van de Nereide dreef de Franse kapers op de vlucht en daarmee werd de blokkade opgeheven. Kort daarna verschenen ook de Amerikaanse oorlogschepen Merrimack en Patapsco, die gehoor hadden gegeven aan een noodoproep van de Amerikaanse Consul op Curaçao B.H. Philips. De Patapsco zeilde de haven binnen en wist zeventig Amerikaanse militairen te landen. Hoewel nog gevreesd werd voor een Franse tegenactie bleek Bresseau vrijwel onmiddellijk daarna gedurende de nacht het eiland te hebben ontruimd. Kapitein Watkins van de Nereide nam daarop onmiddellijk bezit van het eiland (Jordaan 2011: 164- 165). De Britten lieten de zittende bestuurders in functie en incorporeerden een deel van de bestaande Curaçaose defensieonderdelen in hun eigen troepenmacht. Uit de militairen van het Nederlandse garnizoen werden een compagnie artillerie en twee compagnieën infanterie geformeerd.85 Maar veel vertrouwen in de kwaliteit van officieren en manschappen hadden de Britten niet. De officieren waren in hun ogen onervaren en de voornamelijk Duitse soldaten ‘who like others of that Country may be made 83 NA,West-Indisch Comité 136 nr. 66, Lauffer aan Comité, 10 oktober 1800; NA, RAB 186B, Lauffer aan Coster & Co., 22 juni 1801. 84 NA, West-Indisch Comité 136 nr. 66, Lauffer aan Comité, 10 oktober 1800. 85 TNA, WO 1/97 f. 2v, Seymore aan Portland, 7 november 1800.

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

139

under arms what their Officers please have been dreadfully neglected indeed’.86 De Nationale Garde, Lauffers trots, stelde in de ogen van de Britten niet veel voor. Lord Hugh Seymore, gouverneur (1800), rapporteerde: I have this Day reviewed what has hitherto been termed the National Guard, but which I have insisted upon being hereafter termed the Militia, having first proposed the Oath of Allegiance to all the officers, who very willingly subscribed to it. They are a very considerable body in Number, amounting in the whole to about one thousand men, divided into three Companies of Cavalry, Four of Artillery and six if Infantry; but they are ill armed, and being composed of all Religions, professions, as well as of every shade in Colour, indiscriminately mixed, their appearance does not keep pace with the Report Governor Lauffer makes of their good conduct during the siege, or rather during that period they were in hourly expectation of having their Houses pillaged by the French.87

De burgerwacht werd door de Britten gereorganiseerd, waarbij het gekleurde element verdween. De cavalerie, voorheen deels een bereden zwarte eenheid, werd nu een exclusief blanke elite-eenheid van niet meer dan vijftig tot zestig man. Maar volgens zijn opvolger, William Car­lyon Hughes, gouverneur (1801-1803), waren de eertijds in de defensie geïncorporeerde vrije zwarten en mulatten talrijk en het zou te overwegen zijn hen opnieuw in de burgerwacht op te nemen.88 Besluit Vrije zwarten en gekleurden hebben vanaf het begin van de achttiende eeuw een rol gespeeld in de Curaçaose defensie, aanvankelijk ad hoc, maar vanaf omstreeks 1740 als reguliere eenheden. Gedurende de tweede helft van de achttiende eeuw ging het gouvernement steeds meer steunen op de vrije korpsen en was niet genegen het commando over de vrijen aan de burgerij af te staan. De vrije korpsen bleken in het algemeen loyaal en goed inzetbaar, iets wat veelal niet gold voor het meestal zwakke en later ook onbetrouwbare garnizoen en de weinig gemotiveerde blanke burgerwacht. Hoe de loyaliteit van de vrijen moet worden verklaard is niet zonder meer duidelijk. Om hen aan zich te binden verleende het gouvernement weliswaar belastingvrijdom, maar verder was men niet bepaald scheutig met 86 TNA, WO, 1/97, f. 90-90v, Extract brief Seymore, ongedateerd. 87 TNA, WO 1/97 f. 2v-3v, Seymore aan Portland, 7 november 1800. 88 TNA, WO 1/98 f. 43, Hughes aan Hobart, 18 augustus 1802.

140

Han Jordaan

beloningen. Het dienen in de vrije korpsen gaf mogelijk maatschappelijk aanzien binnen de eigen groep, maar daarbuiten nauwelijks. De vrijen, onder wie slavenbezit niet uitzonderlijk was, moeten vooral ook zelf belang hebben gehad bij de instandhouding van de op ongelijkheid en segregatie gevestigde maatschappij, hoewel zij daarbinnen een achtergestelde positie innamen. De situatie veranderde gedurende het turbulente laatste decennium van de achttiende eeuw, in die zin dat er plotseling uitzicht kwam op een maatschappij met een grotere mate van gelijkheid. De ambitie om te delen in de nieuwe vrijheid en gelijkheid bestond wel degelijk binnen de groep van de vrijen. Lauffer wist in zijn dubbelfunctie als gouverneur en burgerkapitein zijn greep op de vrijen te versterken. Tegelijkertijd werden uit pure noodzaak vrije zwarte en gekleurde zeelieden in de Nationale Garde opgenomen. Alleen op deze manier kon aan de behoefte aan artilleristen worden tegemoetgekomen. Dit middel was al eerder toegepast maar nieuw was dat gekleurde schippers nu in officiersrangen werden aangesteld. De uit zowel blanken en niet-blanken bestaande Nationale Garde die Lauffer zo creëerde moest ook een tegenwicht vormen tegen de niet altijd betrouwbare professionele defensieonderdelen die steeds verder door hem werden ingekrompen en tenslotte nauwelijks nog gewicht in de schaal legden. Uiteindelijk leidde dit mede tot een debâcle bij een confrontatie met de troepen van Bresseau. Terwijl het grootste deel van de slaven de kant van de invallers koos, bleven de vrijen in de Curaçaose defensiemacht loyaal aan het gouvernement, mogelijk door Lauffers sterke greep op hen, maar wellicht ook door onzekerheid over een goede afloop na een eventuele Franse overwinning.

Bijlage DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

141

Omvang, sterfte en desertie van militairen, 1702-1744 Jaar 1702 1703 1704 1705 1706 1707 1708 1709 1710 1711 1712 1713 1714 1715 1716@ 1717 1718 1719 1720 1721 1722 1723 1724 1725 1726 1727 1728 1729 1730 1731 1732 1733 1734 1735 1736 1737 1738 1739 1740# 1741 1742 1743 1744 Totaal

  Rekruten*   Overleden+ 24 7 20 18 6 1 17 2 14 – 17 5 5 26 2 12 28 27 23 38 – 2 – – – 1 37 – – 36 11 26 2 48 1 32 49 25 65 – 33 12 25 697

(1) (1) (4) (1) (2) (5) (3) (3) (2) (1) (2)

(1)

(1)

(1)

(28)

10 4 1 7 2 – 6 – 4 – 5 – – 6 1 6 13 12 8 16 – 1 – – – 1 15 – – 19 7 11 2 27 – 17 20 19 28 – 14 2 11 295

Gedeserteerd

(6) (1)

De dienst verlaten

(6) (2) (5)

4 – 6 4 – – 3 – 4 – 3 – – 6 – 4 6 7 4 2 – – – – – – 3 – – 2 – 1 – – – – 4 – 9 – 1 1 2

2 – 1 – – – – – – – 1 – 1 4 – – 1 – – – – – – – – – – – – 1 – 1 – – – 1 1 – 1 – 1 – –

(166)

76

16

(3) (4) (1) (3) (6) (10) (9) (6) (6)

(5) (12) (7) (5) (20) (12) (7) (15) (15)

 Lot Contract  onbekend uitgediend – 8 – 3 2 10 1 6 – 4 – 1 1 7 – 2 – 6 – – 2 6 – 5 – 4 1 9 – 1 1 1 1 7 – 8 – 11 2 18 – – – 1 – – – – – – – – 4 15 – – – – 1 13 – 4 1 12 – – – 21 – 1 – 14 – 24 – 6 – 27 – – – 17 – 9 – 12 17

293

Bron: NA, NWIC 226, Contra-soldijboek, 1701-1744. * Een klein deel van de militairen werd niet vanuit de Republiek overgezonden, maar op Curaçao geworven; dit aantal is tussen haakjes geplaatst. + Het aantal dat binnen een jaar overleed is tussen haakjes geplaatst. @ Een transport van veertien militairen dat in 1716 op Curaçao aankwam, werd doorgezonden naar Sint-Eustatius en is hier niet opgenomen. # Het schip l’Espérance, waarmee in 1740 twaalf militairen werden aangevoerd werd genomen door de Spanjaarden. Vijf van de zich aan boord bevindende militairen gingen over in Spaanse dienst; de overigen kwamen uiteindelijk toch op Curaçao aan.

142

Han Jordaan Literatuur

Aizpurua, R. 2011. ‘Revolution and Politics in Venezuela and Curaçao, 1795-1800’, in W. Klooster en G. Oostindie (red.), Curaçao in the Age of Revolutions, 1795-1800, pp. 97122. Leiden: KITLV Press [Caribbean Series 30]. Enthoven, V. 2007. ‘Onder de wapenen: Burgersoldaten in de Atlantische wereld’, Leidschrift 22-2: 11-41. Fatah-Black, K.  2011. ‘The patriot coup d’état in Curaçao, 1796’, in W. Klooster en G. Oostindie (red.), Curaçao in the Age of Revolutions, 1795-1800, pp. 123-140. Leiden: KITLV Press [Caribbean Series 30]. Gasper, D.B. en D.P. Geggus (red.) 1997. A Turbulent Time: The French Revolution and the Greater Caribbean. Bloomington: Indiana University Press. Geggus, D.P.  1997. ‘Slavery, War, and Revolution in the Greater Caribbean, 1789-1815’, in D.B. Gaspard en D.P. Geggus (red.), A Turbulent Time: The French Revolution and the Greater Caribbean, 1-50. Bloomington: Indiana University Press. Hartog, J. 1997. De forten, verdedigingswerken en geschutsstellingen van de Nederlandse Antillen. Zaltbommel: Europese Bibliotheek. Hamelberg, J.H.J. 1979. De Nederlanders op de West-Indische eilanden, deel een: De benedenwindse eilanden: Curaçao, Bonaire, Aruba. Amsterdam: S. Emmering [Eerder in 1901 verschenen als: Bijdrage tot de jaarverslagen van het geschied-, Taal-, Land- en Volkenkundig Genootschap der Nederlandsche Antillen, gevestigd te Willemstad op Curaçao]. ____ 1985a. ‘Een veel bewogen tijdperk: Een achttal jaren uit de geschiedenis van Curaçao, 1796-1804’, in Eerste jaarlijksch verslag van het Geschied-, Taal-, Land- en Volkenkundig Genootschap gevestigd te Willemstad Curaçao, 24-88. Amsterdam: S. Emmering [Onveranderde herdruk van de uitgave van 1897-1903]. ____ 1985b. ‘De slavenopstand op Curaçao’, in Derde Jaarlijksch verslag van het Geschied-, Taal, en Volkenkundig Genootschap, gevestigd te Willemstad, Curaçao, 120-148. Amster­ dam: S. Emmering [Onveranderde herdruk van de uitgave van 1897-1903]. Hoog, L. de 1983. Van rebellie tot revolutie: Oorzaken en achtergronden van de Curaçaose slavenopstanden in 1750 en 1795. Willemstad: Universiteit van de Nederlandse Antillen. Leiden: Caraibische Afdeling, Koninklijk Instituut voor Taal-, Land-, en Volkenkunde; Amsterdam: Stichting voor Culturele Samenwerking. Jordaan, H. 1999. ‘De veranderde situatie op de Curaçaose slavenmarkt en de mislukte slavenopstand op de plantage Santa Maria in 1716’, in Henny E. Coomans et al. (red.), Veran­derend Curaçao, pp. 473-501. Bloemendaal: Stichting Libri Antilliani 1999.  ____ 2011. ‘Patriots, Privateers and International Politics: The Myth of the Conspiracy of Jean Baptiste Tierce Cadet’, in W. Klooster en G. Oostindie (red.), Curaçao in the Age of Revolutions, 1795-1800, pp. 141-169. Leiden: KITLV Press [Caribbean Series 30]. King, S.R. 2001. Blue Coat or Powdered Wig: Free People of Color in Pre-Revolutionary Saint Domingue. Athens: University of Georgia Press. Klooster, W.W. 1994. ‘Subordinate But Proud: Curaçao’s Free Blacks and Mulattoes in the Eighteenth Century’, Nieuwe West-Indische Gids 68-3/4: 283-300. Palacios, R. 1983. ‘Ansia de libertad: Documentos relativos a la RevoluciónFrancesa en Curazao y la lucha por la igualidad y libertad de 1791-1800, en el Archivo Nacional de los Paises Bajos en el antiguo Archivo de Curazao que allé reposa,’ in: Lantèrnu: Guia pa nos historia 1-1: 20-27. Rupert, L.M. 2006. Inter-imperial Trade and Local Identity: Curaçao in the Colonial Atlantic World [Proefschrift Duke University, Durham, N.C.]. Schiltkamp, J.A. en J.Th. de Smidt (red.) 1978. West Indisch plakkaatboek: Deel twee. Nederlandse Antillen Benedenwinden. Publikaties en andere Wetten alsmede de oudste

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

143

Resoluties betrekking hebbende op Curaçao, Aruba, Bonaire, twee delen: deel een, 1638-1782, deel twee, 1782-1816. Amsterdam: Emmering. Scott, J.S. III.  1986. The Common Wind: Currents of Afro-American Communication in the Era of the Haitian Revolution [Proefschrift Duke University, Durham, N.C.].

144

Han Jordaan

DE VRIJEN EN DE CURAÇAOSE DEFENSIE, 1791-1800

DEEL TWEE

MILITAIR OPTREDEN

145

146

Han Jordaan

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 147

hoofdstuk vijf

De binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw Wim Hoogbergen Inleiding Tijdens de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667) veroverde een Zeeuws eskader Suriname op de Engelsen. Daardoor kreeg de Republiek—na de teloorgang van Brazilië in 1654—weer de beschikking over een tropische landstreek waar suikerriet verbouwd kon worden. Het nieuw veroverde gebied was daarvoor uitermate geschikt. Het kustgebied was vruchtbaar; het was moerassig, maar de Hollanders en Zeeuwen kenden de technieken om door middel van polders een dergelijk gebied in cultuur te brengen. De ruwe suiker werd naar Amsterdam vervoerd waar raffinaderijen het product verder verfijnden. In de loop van de geschiedenis van de kolonie zou blijken dat de dreiging niet van buiten kwam, maar van binnen: een opstand van de Inheemsen (indianen) rond 1680 en voortdurende strijd tegen ‘weggelopen’ slaven en hun nazaten in de gehele achttiende eeuw. Daarop hadden het gouvernement en de planters absoluut niet gerekend. Hoe tegen lowéman (‘weglopers’)1 te ageren, leidde tot voortdurende strubbelingen tussen het Hof van Politie en de planters. De planters zagen graag acties van het Hof, maar hadden weinig zin daaraan veel mee te betalen. Moest er wel of geen vrede met die lowéman gesloten worden? Had het zin een militair kordon rondom het plantagegebied aan te leggen? Kon een zwarte legermacht gevormd uit vrijgekochte slaven een belangrijke bijdrage leveren bij de strijd tegen de binnenlandse vijand? Moest er wel of geen (te betalen) militaire hulp uit het moederland komen? Ook de elkaar soms snel opvolgende gouverneurs hadden daar verschillende meningen over. Al met al werd voornamelijk ad hoc politiek gevoerd. 1 Hoewel het woord ‘wegloper’ in de archieven uit de periode van de slaventijd vaak voorkomt, zal ik het niet gebruiken. Ik geef de voorkeur aan de term lowéman, een term die precies hetzelfde betekent en door veel Marrons gebruikt wordt

148

Wim Hoogbergen

In de loop van de achttiende eeuw vormden deze lowéman, indertijd ‘bosnegers’, tegenwoordig meestal Marrons genoemd, een bedreiging voor het voortbestaan van de kolonie. In het binnenland ver weg van de plantages ontstonden levensvatbare nederzettingen, van waaruit plantages werden bedreigd. Van alle vormen van slavenverzet was enkel ‘marronage’ succesvol. Door deze vorm van verzet verkregen alleen al in Suriname duizenden slaven de vrijheid. Waarom het koloniale bestuur geen eind aan marronage kon maken, komt in dit hoofdstuk aan de orde. Tevens wordt op de vraag ingegaan hoe de Marrons economisch en militair konden overleven en wordt bekeken of de strijd in de loop van de tijd van aard veranderde. In deze bijdrage zal ik een overzicht geven van het militair geweld in Suriname gedurende de achttiende eeuw. Kort nadat de Nederlanders in 1667 de kolonie hadden veroverd op de Engelsen, kregen de planters te maken met een oorlog van Inheemsen die probeerden de nieuwkomers het land uit te jagen. Pas na acht jaar waren alle Inheemsen in de kolonie ‘gepacificeerd’. Al tijdens deze oorlogen meldde zich een nieuwe vijand: groepen slaven die ‘weggelopen’ waren. Aanvankelijk ging het om een paar honderd personen, maar in de loop van de achttiende eeuw groeide het aantal van deze zogenaamde Marrons gestadig, tot zo’n drieduizend personen rond 1770. Met drie groepen sloot de overheid uiteindelijk een vrede in de jaren zestig van de achttiende eeuw. Dit betekende echter niet het einde van de strijd tegen de Marrongemeenschappen. Tot het eind van de slavernij moesten de planters en hun legertjes regelmatig tegen Marrons ten strijde trekken. De laatste ‘bospatrouille’ tegen deze lowéman vond nog plaats in november 1862, een half jaar voor de afschaffing van de slavernij. De kolonie Suriname In 1682 verwierf de West-Indische Compagnie (WIC) de kolonie Suriname van de Staten van Zeeland. De WIC verkocht op haar beurt een jaar later een derde van het nieuwe bezit door aan de stad Amsterdam en een derde aan de familie Van Aerssen van Sommelsdijck, waarna de eigenaren samen de ‘Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname’ vormden. Om te voorkomen dat binnen deze bezitsverhouding de belangen van de WIC zouden prevaleren boven die van de in Suriname gevestigde en te vestigen kolonisten, werden in een ‘Octroy of fondamentele Conditien’ waarborgen opgenomen

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 149 ten behoeve van die kolonisten en de bloei van de kolonie. Het octrooi is dan ook te vergelijken met een grondwet.2 Het octrooi verzekerde de Surinaamse planters een zekere autonomie ten opzichte van de Sociëteit. Het bestuur over de kolonie kwam in handen van het Hof van Politie, een politieke raad, bestaande uit minstens tien planters. Voor elke vacante raadsplaats werd door alle kolonisten bij meerderheid van stemmen een tweetal planters voorgedragen, waaruit de gouverneur er één koos. In de praktijk kwam de verkiezing van de raden van het Hof op coöptatie neer. De minder aanzienlijke inwoners waren afhankelijk van de rijke en machtige planters en lieten zich door hun wensen leiden (Van Lier 1949: 34). De directie stelde de gouverneur aan, een benoeming die de StatenGeneraal moesten goedkeuren. De gouverneur had in alle zaken, juridisch, politiek, wetgevend en militair het hoogste gezag, doch was verplicht alle kwesties van enig belang aan de raden van het Hof van Justitie voor te leggen en besluiten die bij meerderheid van stemmen door de Raad genomen waren ten uitvoer te brengen. Aan de vergaderingen van het Hof van Politie namen bovendien de raadfiscaal en de gouvernementssecretaris deel, maar beiden hadden slechts een adviserende stem. De raadfiscaal, soms jurist, vaak ook niet, was speciaal belast met wetgeving en rechtsspraak. Het Hof van Politie vaardigde de wetten uit (plakkaten en ordonnantiën), nam de besluiten over het starten van criminele en civie1e procedures en fungeerde tevens als rechterlijke macht bij uitspraken over criminele zaken (Hartsinck 1770: 622-624). Het regeringsstelsel had in de achttiende eeuw duidelijke kenmerken van een oligarchisch systeem, een systeem echter waarbinnen twee partijen duidelijk om de dominantie streden. Tegenover de machtige plantersgroep stonden vaak de gouverneur en zijn functionarissen, die in de eerste plaats opkwamen voor de belangen van de Sociëteit. Zij hadden vaak ook meer oog voor het lot van de slaven. De planters hadden dikwijls tegenstrijdige interessen. Vooral de belastingheffing, noodzakelijk om de binnenlandse strijd te kunnen bekostigen, was aanleiding tot voortdurende conflicten. Ook de behandeling van de slaven en de houding tegenover de Marrons vormden vaak een strijdpunt van betekenis. De achttiende eeuw kende twee grote conflicten tussen gouverneurs en de planters, beide (gedeelte2 Het WIC-octrooi eindigde op 31 december 1791. De bestuursvorm in Suriname bleef echter dezelfde, ook nadat in 1795 de Sociëteit van Suriname werd opgeheven en de Bataafse Republiek een comité ad interim had ingesteld dat de belangen van alle West-Indische koloniën moest behartigen (Wolbers 1861: 472).

150

Wim Hoogbergen

lijk) samenhangend met de politiek ten opzichte van de Marrons. Rond 1750 speelde een conflict tussen Jan Jacob Mauricius, gouverneur (17421751), en de ‘cabale’ (tegen hem opponerende planters onder leiding van Salomon du Plessis) voornamelijk handelend over de vraag of met de Marrons in het zuiden vrede gesloten moest worden (Van der Meiden 1987 en Neus 2002). In de jaren 1770 verschilden Jean Nepveu, gouverneur (17681779), en de planters aanzienlijk van mening over de aanleg van een duur Kordon van Defensie, een reeks van onderling verbonden militaire posten ten oosten en zuiden van de plantages, dat de kolonie moest beschermen tegen invallen van Marrons. Gouverneur Nepveu won (Hoogbergen 1985: 28-32). Inheemsen en Marrons niet meegerekend, bestond de bevolking van Suriname in 1684 uit 489 christenen die samen 2.337 slaven bezaten en 163 Joden met 995 slaven.3 Joden en christenen waren in Suriname duidelijk van elkaar te onderscheiden groepen. De Joden woonden voornamelijk op de hoger gelegen zandgronden langs de Surinamerivier, waar zij een eigen synagoge bezaten. Binnen Suriname was Jodensavanne relatief autonoom en de Joden vormden in de kolonie een gerespecteerde bevolkingsgroep.  In 1706 telde Suriname bijna 10.000 slaven. Twintig jaar later in 1728 was hun aantal opgelopen tot 17.516.4 In de daarop volgende jaren steeg het aantal slaven met gemiddeld 750 per jaar tot rond de 40.000 slaven in 1760. Het aantal blanken in de kolonie schommelde in de achttiende eeuw tussen de 1000 en 2000 personen (Van Stipriaan 1993: 314). In 1783 was de slavenpopulatie al weer gedaald naar 37.696.5 In 1801 was de bevolking als volgt samengesteld: 2.200 blanken, 1.888 ‘vrije negers en mulatten’ en 53.804 slaven.6 De bevolking bleef daarna vrij stabiel.

3 Nationaal Archief (NA), Archief van de Sociëteit van Suriname (SvS), Overgekomen Brieven en Papieren (OBP) 213 f. 204, Alle personen die hooft- en ackergeld betaald hebben, 1684. 4 NA, SvS (OBP) 256 f. 170; blanken ouder dan 12: 797; blanken jonger dan 12: 172; slaven ouder dan 12: 13.902; slaven jonger dan 12: 2.645. 5 NA, Archief van het Hof van Politie en Criminele Justitie en voorgangers (HvP) 175, Notulen, 17 december 1783. Het aantal slaven in Suriname bedroeg in december 1782: in Paramaribo 3.113 en in de plantagegebieden 33.583 slaven. 6 The National Archives (TNA), Kew, Colonial Office (CO) 278 (Surinam original correspondence) 4, Precis of letters, 17 oktober 1801.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 151 Opstand van de Inheemsen Het aantal Inheemsen in Suriname was niet groot. Het wordt geschat op 70.000 perso­nen aan het eind van de vijftiende eeuw (Bruijning en Voorhoeve 1977: 298). Daarna slonk hun aantal aanzienlijk als gevolg van contacten met Fransen, Spanjaarden en Engelsen, die ziekten uit Europa meebrachten, waartegen zij geen weerstand hadden. Vooral in de zeventiende eeuw werkte een aanzienlijk aantal Inheemse slaven, de zogenaamde rode slaven, op de plantages. In de koloniën Essequebo, Demerary en Suriname waren het de Caraïben die de ‘rode’ slaven leverden. In de tussenliggende kolonie Berbice onderhielden de Nederlanders goede betrekkingen met de Arowakken. Met de komst na 1700 van relatief grote aantallen Afrikaanse slaven verminderde in de achttiende eeuw het aantal ‘rode’ slaven in de Nederlandse koloniën in Guyana. De gouverneurs probeerden aan deze vorm van slavernij ook een einde te maken, vooral als de slachtoffers Inheemsen waren, die niet al te ver weg woonden; er kwamen allerlei bepalingen die het houden van rode slaven aan banden legden (Whitehead 1988: 160). Kort nadat de Nederlanders de kolonie hadden overgenomen, ontstonden in Suriname schermutselingen tussen Caraïben en Arowakken. De Nederlanders die in het aangrenzende Berbice goede betrekkingen onderhielden met de laatste groep Inheemsen, vreesden een oorlog tussen beide stammen, waaraan niemand wat had (Van der Linde 1966: 41). De gouverneurs van Berbice en Suriname slaagden in 1677 erin beide groepen met elkaar in contact te brengen en vrede te laten sluiten. Dat hadden de Nederlanders beter niet kunnen doen, want het bondgenootschap beviel de beide stammen blijkbaar zo goed, dat zij een jaar later gezamenlijk de zwakke Nederlandse kolonie Suriname aanvielen (Dragtenstein 2002: 36-39). De rebellie van de Inheemsen tegen de Nederlanders begon in de tweede helft van het jaar 1678 vrij plotseling (Buve 1975: 41). In feite escaleerde de situatie door een samenloop van omstandigheden. De slechter wordende verhouding met de Caraïben ging namelijk gepaard met een afname van de blanke bevolking, waardoor de weerbaarheid van de kolonie gestadig afnam. Deze sterke afname van de blanke bevolking zal de Caraïben niet ontgaan zijn. Zij hebben er op het juiste moment gebruik van gemaakt (Wekker 1992: 179). Aanvankelijk vermoordden de Inheemsen zowel blanken als negerslaven, maar al spoedig zagen zij in dat dit laatste een foute tactiek was. In plaats van de Afrikanen dood te slaan, bevrijdden zij de slaven en maakten hen tot bondgenoten. Gedurende het jaar 1679 werd

152

Wim Hoogbergen

het steeds duidelijker dat de opstandige Inheemsen met succes pogingen deden de zwarte slaven aan hun zijde te krijgen. Het aantal slaven dat in de bossen verdween, nam in korte tijd zo sterk toe dat Johan Heinsius, gouverneur (1678-1680), een harde en langdurige strijd tegen hen voorzag (Buve 1975: 45). De Inheemsen dreven de Nederlanders terug tot in fort Zeelandia, de enige versterkte plaats in de kolonie. Een gedeelte liet zich toen overhalen tot een verdrag met de Neder­ landers. Anderen die dit weigerden, werden daarna verslagen met behulp van driehonderd uit Europa aangevoerde Staatse troepen (Wolbers 1861: 54). In 1686 accepteerden de laatste nog strijdende Inheemsen een vredesaanbod, evenals slaven die zich bij de opstand hadden aangesloten. Zij mochten de vrijheid die zij bevochten hadden behouden en kregen de toezegging dat zij nooit tot slaaf gemaakt zouden worden (Buve 1975: 42-45). In Suriname was het na de Inheemsenopstand van 1678-1686 niet meer toegestaan Caraïben of Arowakken als slaven te gebruiken. ‘Wilde’ Inheemsen (Trio, Akurio en Wayana) tot slaaf maken bleef wel toegestaan. De vrede tussen Inheemsen en Europeanen is gedurende de koloniale periode niet verbroken. Slavenverzet Wij hebben vaak veel sympathie voor slavenopstanden, deze felle reacties op een wreed economisch systeem, maar terugblikkend op meer dan vierhonderd jaar slavernij in de Nieuwe Wereld moet geconstateerd worden dat alleen de revolutie op Haïti een eind aan de slavernij heeft gemaakt. Alle andere massale slavenopstanden mislukten. Ook de ontelbare kleine revolten leverden de slaven nauwelijks iets op: de opstanden werden neergeslagen, de opstandelingen in de strijd gedood of daarna geëxecuteerd. Hoezeer slavenopstanden dan ook tot de verbeelding spreken, de talloze mislukkingen maken duidelijk dat het eigenlijk een zeer ineffectieve wijze van slavenverzet was. Marronage was een veel succesvollere manier om aan slavernij te ontkomen. Marronage was soms het gevolg van een slavenopstand (in de literatuur grande marronage genoemd). Meestal betrof het echter een actie van een beperkte groep slaven, die zonder al te veel ruchtbaarheid van de plantage vertrok, de petite marronage (Debien 1966: 6-7; Debbasch 1961-62). Als wij de slavenopstanden in Suriname analyseren, valt op dat de succesvolle opstanden plaatsvonden vóór 1760. We zullen verderop zien dat dit was voordat de overheid vrede sloot met enkele Marrongroepen, name-

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 153 lijk de Okanisi (ook: Ndyuka genoemd), de Saamaka en de Matawai. In de jaren 1750-1759 vonden vijftien slavenopstanden plaats. In totaal waren ongeveer duizend slaven bij die opstanden betrokken, afkomstig van 21 verschillende plantages. Opvallend is—en dat geldt voor de gehele slavernijperiode—dat een opstand of massale werkweigering vrijwel altijd tot één plantage beperkt bleef (Müller 1973: 30; Hoogbergen 1993a: 182-187). In bijna al deze gevallen werden de opstanden gevolgd door massale desertie, waarbij de slaven niet achterhaald werden. Vaak bleken reeds eerder weggelopen slaven een aandeel in de opstand te hebben gehad. Er is dus ook bij deze grande marronage een vorm van samenwerking geweest tussen Marrons en slaven. Al eerder is getracht te achterhalen wat nu precies het verband was tussen marronage en slavenopstanden in Suriname. Er zijn 56 gevallen van slavenrebellie van iets grotere omvang over de periode 1690-1863 geanalyseerd: opstanden, overvallen door Marrons en massale desertie van de slaven. De analyse van deze opstanden maakt duidelijk dat bij alle geslaagde slavenopstanden in Suriname samenwerking tussen slaven en Marrons aantoonbaar was. Of een opstand in Suriname succesvol werd, hing volkomen samen met de wijze waarop Marrons bij het verzet betrokken waren. Als slaven spontaan in verzet kwamen, eindigden hun acties meestal in een debacle: de opstand werd neergeslagen en de opstandelingen berecht. Alleen als een opstand gepland was en te voren de nodige contacten met of door Marrons gelegd waren, was succes verzekerd (Hoogbergen 1993a: 190-194). Verzet van de slaven tegen Marrons die ongevraagd ‘hun’ plantage overvielen, kwam overigens ook voor. Zo attaqueerden op 30 juni 1730 Marrons de plantage Bergendaal, waarbij zij slavinnen roofden. De mannelijke slaven gingen daarna achter de Marrons aan, raakten met hun in gevecht en heroverden ‘hun’ vrouwen. Fel verzet tegen overvallende Marrons werd ook geleverd door de slaven van Dominicus Oudra in 1743 en van de planter Pollak in 1747. In 1754 mislukten twee overvallen van de SaamakaMarrons in de Parastreek vanwege de loyaliteit der slaven. De Okanisi hadden weinig succes bij een overval op plantage Goed Accoord in 1759, eveneens door zich verdedigende slaven.7 Ook gedurende de Boni Oorlogen 7 Voor de overval op Bergendaal zie: NA, Oud-Archief-Suriname (OAS), Gouvernementssecretarie (GS) 1 f. 102, Notulen, 30 juni 1730; voor 1743: NA, SvS 199 f. 270, Gouvernementsjournaal, 19 augustus 1743; voor 1747: NA, SvS 200 f. 501, Gouvernementsjournaal, 6 juni 1747; voor 1754: NA, SvS 202, Gouvernementsjournaal, 12 september en 16 november 1754. Voor de aanvallen van de Okanisi-Marrons in 1759 zie: NA HvP 151, Notulen, 12 februari 1759.

154

Wim Hoogbergen

(1768-1793) verzetten de slaven zich regelmatig tegen aanvallen. Dat was bijvoorbeeld het geval bij overvallen door de Boni-Marrons op de plantages Capoerica (1768), Rustlust (1768-69), Montauban (1771), Groot-Marceille (1774) en Altona en Schoonauen (1775) (Hoogbergen 1985 en 1990). Omgekeerd ging het de Marrons bij overvallen op plantages er lang niet altijd om de slaven te bevrijden. Vaak hadden zij alleen interesse in de vrouwen, in voedsel en in allerlei ijzeren voorwerpen. Zo overvielen de Tesisi-Marrons in oktober 1766 de plantage Rietwijk.8 Van de ongeveer 110 slaven van Rietwijk gingen 55 min of meer vrijwillig met de Marrons mee. Een paar maanden later vielen enkele slaven van Rietwijk weer in handen van de planters. Uit de verhalen van de gevangenen bleek dat de meegenomen vrouwen niets te klagen hadden. Zij hadden het goed bij de Marrons. De mannen daarentegen werden aan hun lot overgelaten. Zij moesten zelf aan voedsel zien te komen, waardoor twee mannen al van honger waren omgekomen. Bovendien bleek een van de mannen door de Marrons om het leven te zijn gebracht op beschuldiging van wisi (hekserij) (Hoogbergen 1990: 45-9). Gegevens over een geslaagde massale desertie naar zich al in het oerwoud bevindende Marrons zijn te vinden over de jaren 1750 (van Joodse plantages), 1751 (van de plantage Overtoom), 1754 (van L’Esperance vluchtten toen 130 slaven) en in 1772 (een vlucht naar de Boni-Marrons). Succesvolle overvallen van Marrons op plantages, waarbij het duidelijk is dat de slaven op de een of andere manier bij de voorbereiding van de overval waren betrokken, vinden wij in 1729 (door de Saamaka Marrons), in 1758 en 1759 (door de Okanisi Marrons), in 1765 en 1766 (door de TesisiMarrons), in 1772 en 1773 (door de Boni-Marrons) en in 1778 door een onbekende Marrongroep.  Tot zover het succesvolle slavenverzet. Er zijn ook een groot aantal mislukkingen te melden. Soms werd een complot ontdekt voordat de slaven iets hadden ondernomen. Mislukte pogingen tot opstand kwamen voor in 1756, 1775 en 1821. In al deze gevallen waren de represailles gering. Ernstiger represailles volgden op neergeslagen opstanden in 1750, 1759, 1761, 1763, 1765 en 1769. In al deze gevallen lijkt het te gaan om vrij spontane oprispingen, waarbij de lont in het kruitvat werd gestoken door uit de hand gelopen gebeurtenissen, zonder enige planning vooraf. Al deze opstanden werden gevolgd door een massale vlucht van de slaven, vaak in paniek, 8 De Tesisi-Marrons woonden van circa 1755 tot rond 1772 in de streek tussen de Commewijne en de Marowijne. Zij sloten zich later aan bij de Boni-Marrons (Hoogbergen 1985: 105-135).

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 155 maar telkens met desastreuze gevolgen. De vluchtelingen werden achterhaald, waarna de planters op bittere wijze wraak namen. De aanstichters van de rebellie werden gefolterd en gedood (Hoogbergen 1993a: 189-193) Sommige opstanden eindigden in gelijkspel, als deze uitdrukking is toegestaan. Redelijk omvangrijke pogingen tot marronage liepen met een sisser af, toen de slaven uit zichzelf weer vrij snel terugkeerden. Soms werden vluchtende slaven achterhaald zonder dat dit tot gevechten met hun achtervolgers leidde. Daar in deze gevallen marronage niet gepaard was gegaan met moord (met name op blanken), plundering of brandstichting, werd door de planters betrekkelijk mild gestraft. Dit soort acties deden zich voor in de jaren 1760, 1768, 1781 en 1795. Ook gevallen van collectieve werkweigering werden zonder veel geweld onderdrukt. Stakende slaven in 1771 en 1776 gingen na afstraffing van hun aanvoerders weer aan het werk. Er waren meer ongeregeldheden die werden beëindigd zonder veel strafmaatregelen. Dat was het geval bij relletjes in 1778, 1784, 1822, 1832, 1857 en 1862 (Hoogbergen 1993a: 189-194). Marronage De belangrijkste vorm van slavenverzet was dus marronage. Marronage was zo permanent dat in alle slavenkoloniën Marrongemeenschappen ontstonden (Price 1973; Genovese 1979). De eerste Marrongemeenschappen in Suriname ontstonden door de opstand van de Inheemsen (1678-1686) toen veel slaven hun vrijheid kregen. Zij bouwden een gefortificeerd dorp in het Paragebied, ongeveer veertig kilometer ten zuidwesten van Paramaribo. De leider werd Ganimet. Hun vrijheid hadden deze Afrikanen grotendeels te danken aan de Inheemsen, maar het waren ook weer Inheemsen die hielpen het dorp van Ganimet in 1681 te verwoesten toen een deel van de opstandige Inheemsen intussen vrede met de blanken had gesloten. Meer dan vijftig Marrons werden daarbij gedood (Buve 1975: 45). De overgebleven opstandige slaven hergroepeerden zich onder het opperhoofd Jermes en trokken naar de Coppename. Vijf jaar later sloot de Surinaamse gouverneur vrede met de ‘Negers aan de Coppename’. In Suriname was dit de eerste groep zwarten die gepacificeerd werd. Zij werden erkend als vrije mensen met een status gelijk aan die van de Inheemsen (Hartsinck 1770: 649). Een deel van deze mensen sloot zich later aan bij Caraïben die aan de Coppename woonden. De Marrons werden al gauw in de Inheemse gemeenschap opgenomen. De bevolkingsgroep die uit het samengaan van Inheemsen en Marrons voortkwam, kreeg de naam

156

Wim Hoogbergen

Karboegers van de Coppename.9 Zij werden trouwe bondgenoten van bestuur en planters. Zij streden onder andere tegen de Kwinti-Marrons (Hoogbergen 1992: 55-58). Petite marronage: weglopen-in-etappes Hoewel de eerste Marrongemeenschappen ontstonden tijdens de opstand van de Inheemsen, is het merendeel van de nederzettingen van ‘weggelopen’ slaven in Suriname ontstaan door individuele marronage of de vlucht in kleine groepen: petite marronage. Dat was niet moei­lijk. Vrijwel alle Surinaamse plantages lagen aan rivieren, daarbij grenzend aan moerassen en oerwouden. Deze woeste gebieden waren in de regentijd nauwelijks toegankelijk. Na het regenseizoen duurde het nog ongeveer twee maanden voordat alle water in de drasbossen was verdwenen, zodat bospatrouilles—de jacht op gevluchte slaven—in de moerassen en vloedbossen gedurende een groot deel van het jaar onmogelijk waren. Planters en soldaten voelden zich in deze moerassen in het geheel niet thuis. Bij de slaven lag dat anders. De meesten hadden in de bossen achter de plantages akkertjes aangelegd, waarop zij hun voedingsgewassen verbouwden. Vooral de mannen trokken regelmatig met jachtgeweren het oerwoud in. In de moeras­ poelen werd zowel door mannen als vrouwen gevist. De slaven beschikten bovendien over kleine korjalen, waarmee zij door kreken en moerassen konden varen. Blanken gingen bijna nooit mee op deze tochten, zodat de slaven hun meesters in kennis over de geografische gesteld­heid van het terrein verre overtroffen. Het was voor een slaaf niet moeilijk zich ongemerkt van de plantage te verwijderen. Van 1767 tot 1802 hield men in Suriname lijsten van ‘weggelopen’ en ‘wedergekeerden’ slaven bij. In deze periode was sprake van 3.415 gevallen van marronage, waarbij in totaal 6.228 lowéman waren betrokken. Van deze 6.228 kwamen er in dezelfde periode 3.074 terug. In totaal is dus 49,6 procent van het aantal ‘weglopers’ teruggekomen en dit betekent dat een kleine meerderheid, namelijk 50,4 procent, definitief is weggebleven. Het netto aantal lowéman in de periode van 1767-1802 bedraagt dus 3.139 mensen, gemiddeld 173 per jaar (Van der Putte 2005: 276-277). De meeste slaven vluchtten alleen of in kleine groepen van twee tot vijf personen de bossen in. De cijfers van 1767-1802 laten zien dat 34 procent van de Marrons alleen wegliep. Nog eens 21 procent van de lowéman blijkt in tweetallen te zijn gevlucht. Verder is ruim 28 procent in groepjes van 9 Karboegers = vermenging van zwarten en Inheemsen.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 157 drie, vier of vijf vertrokken. Er waren 118 aangiftes van groepen groter dan vijf personen. De grote meerderheid, zo’n 80 procent, van deze vluchtelingen was van het mannelijk geslacht (Van der Putte 2005: 278-279). Vaak bleven de vluchtelingen in het begin vlakbij de plantages wonen. In Suriname noemde men dit soort weggelopen slaven: kapuweri-negers.10 Vanuit hun schuilplaats in de kapuweri konden de vluchtelingen voedsel halen van hun eigen of andermans kostgronden.11 Regelmatig keerden zij ‘s nachts terug in de slavenbarakken om te eten, bij te praten, of met een geliefde te slapen. Dit was echter een gevaarlijke onderneming, want op marronage stond de doodstraf en verraad lag altijd op de loer. Na verloop van tijd verenigden de kapuweri-negers zich en trokken verder weg. Zij vormden dan kleine nederzettingen van ‘schuilnegers’, groepjes van ongeveer tien (meestal alleen) mannen. Als die schuilnegers zich konden handhaven, werd de groep geleidelijk aan groter door aanwas van nieuwe lowéman en door een specifiek wervingsbeleid van de schuilers. Ze keerden terug naar de plantages om vrienden en vrouwen over te halen zich bij hen te voegen. In dit stadium van het marronageproces hadden de schuilers al eigen kostgronden en waren dus al een paar jaar van hun plantage weg. Het wonen niet ver van de plantages bleef echter gevaarlijk, dus langzaamaan verwijderden de groepen schuilers zich steeds verder van de plantages, vooral nadat hun dorp ontdekt was. Kleinere groepen sloten zich aan een. Het waren ‘bosnegers’ geworden. Enkele keren werd het gouvernement gedwongen op de een of andere manier tot een vergelijk met de voormalige slaven te komen. De bekendste verdragen waren die met de Okanisi, Saamaka en Matawai in 1760, 1762 en 1767 respectievelijk. Marrons waren reeds lang voor de afschaffing van de slavernij ‘vrije negers’ geworden. Een revolutionaire omwenteling was marronage niet, maar voor velen bleek het de individuele weg naar de vrijheid. De koloniale strijdmacht12 De planters beschouwden marronage niet als opstand, maar als een vervelend bijverschijnsel van slavernij. Op elke plantage waren wel enige 10 Kapuweri = het secundaire bos achter de plantages. 11 Kostgronden = de akkers waarop de slaven hun voedsel verbouwden, waaronder bananen, bonen, maïs, zoete aardappelen, pinda’s en yams. 12 Voor een overzicht van de ontwikkelingen van het militaire apparaat in Suriname in de achttiende eeuw, zie hoofdfstuk 2.

158

Wim Hoogbergen

slaven afwezig. Vaak kwamen ze terug, soms bleven ze weg. Het ‘weglopen’ van een slaaf betekende natuurlijk verlies van kapitaal, maar dat was min of meer ingecalculeerd. Als het maar niet om te veel slaven ging. Waar de planters wel beducht voor waren, is dat die lowéman zich achter de plantages verenigden en plantages gingen overvallen, of een levensvatbare samenleving opbouwden. Dat zou voor de op de plantages achtergebleven slaven een aantrekkelijk alternatief zijn. Met grote regelmaat zochten dan ook kleine patrouilles naar kapuweri- en schuilnegers. De geschiedenis heeft echter geleerd dat zij dit proces niet konden stoppen. Weggelopen slaven verenigden zich en vormden levensvatbare samenlevingen, overvielen plantages, voerden slaven en slavinnen met zich mee, vermoordden de blanken, staken plantages in brand en plunderden. Burgerwacht Om bij overvallen, opstand of massale desertie snel tot tegenacties te kunnen overgaan, had een groot aantal plantages een alarmkanon. Bovendien moest op elke plantage buskruit in voorraad zijn. Een uitgebreid reglement ‘en casse van allarm’ (uit 1760) bepaalde dat iedere burger in het bezit moest zijn van 48 scherpe patronen, kruit, lood, vuurstenen, een goede snaphaan en een geweer.13 Bij alarm moesten twee kanonschoten worden afgevuurd, daarna steeds drie schoten per kwartier. Indien de buren daarop niet reageerden, dienden zij persoonlijk te worden gewaarschuwd. Blanken en vrijen moesten zich onmiddellijk gewapend formeren met hun ‘getrouwste’ slaven, niet meer dan zes, niet minder dan drie. Zij moesten tevens op appèl komen met proviand voor veertien dagen. Daartoe diende op iedere plantage altijd gedroogde kost (meestal beschuit en gort) aanwezig te zijn. In geval van groot alarm moest men zich per divisie op een bepaalde plantage verzamelen: Beneden-Commewijne op Zoelen; Beneden-Cottica op Lusten-Werk; Matapica op Constantia; Boven-Commewijne op Groot-Jalousie; Boven-Cottica en Perica op de kerkgrond; Thorarica op Mopentibo; in Para op Houttuijn; en voor de Joodse plantages in Boven-Suriname op Jodensavanne (Van der Heide 1973: 29). Het plantagegebied was dus verdeeld in acht divisies met aan het hoofd een burgerkapitein. Hij was het hoofd van de gewapende burgerwacht (de militie), zodat alle politietaken onder zijn gezag plaatsvonden. Dit waren voornamelijk kwesties die samenhingen met de beheersing van slaven13 Snaphaan = een handvuurwapen dat niet met een lont, maar door middel van een haan met vuursteen afgeschoten werd.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 159

Afb. 9. Modelkampementen voor een bospatrouille.

macht. De burgerkapitein regelde de bewapening op de plantages. Hij coördineerde de acties als slaven werk weigerden of rebelleerden. Ook moest hij ervoor zorgen dat de burgermilitie bijeen kwam als een plantage door Marrons overvallen werd. Onder zijn commando vielen alle blanken in de divisie die elk een rang in de militie hadden. De burgerkapitein moest toezicht houden op de defensie van de plantages (Hoogbergen 1985: 21). De belangrijkste taak van de burgermilitie was in de praktijk het regelmatig houden van de zogenaamde bospatrouilles: meerdaagse tochten door de moerassen en oerwouden naar de plekken waar Marrons vermoed werden. Een (burger)bospatrouille bestond uit enige blanken, een aantal bewapende slaven—schutternegers genaamd—en een aantal slaven die materialen en levensmiddelen moesten dragen, de lastdragers. Hoewel het aantal leden van een burgerpatrouille per expeditie varieerde, kan globaal gesteld worden dat elke plantage (van een bepaalde divisie) per patrouille twee schutters (blank of zwart) en één lastdrager moest leveren. Vaak voegde het gouvernement aan een burgerpatrouille nog een aantal sociëteitsmilitairen toe.

160

Wim Hoogbergen

In de omgeving van de plantages mochten de achtervolgers niet met scherp op weggelopen slaven schieten. Zij moesten proberen een slaaf geweldloos te vangen. Als dat niet lukte, mocht de vluchteling met grove hagel beschoten worden, om hem zodanig te verwonden dat hij gemakkelijk gevangen genomen kon worden. In principe bleven de burgerpatrouilles in de omgeving van de plantages; als men tegen verder wonende Marrons optrok, werden altijd sociëteitsmilitairen ingeschakeld (Hoog­ bergen 1985: 22). Het garnizoen Indien er geen sprake was van bijzondere omstandigheden, omvatte de militaire macht in Suriname eind achttiende eeuw een garnizoen van sociëteitssoldaten en een detachement artilleristen. Het detachement artilleristen was gelegerd op fort Nieuw-Amsterdam. Het bestond uit circa 170 militairen en de primaire taak was de bewaking van de toegangsroute tot de kolonie. De sociëteitstroepen waren verdeeld over twee bataljons, elk weer onderverdeeld in zes compagnieën. Tot 1772 bestond elke compagnie uit 75 soldaten, maar in dat jaar werd dit aantal met 25 vermeerderd, zodat het totale aantal infanteristen in dat jaar (organiek) op 1.200 personen kwam. De bevelhebber van de troepen was een commandeur. Zo’n duizend militairen waren gelegerd op posten in het binnenland. In de hoofdstad zelf verbleven ongeveer 150 soldaten, die gelegerd waren in fort Zeelandia. Daar woonden ook de hogere officieren (Hoogbergen 1985: 23). Over de koloniale troepen wordt wel geschreven dat zij vochten alsof zij zich in Europa bevonden (bijvoorbeeld: Price 1973: 8). Dit is ook de conclusie van Lohnstein (1987: 78) die stelt dat pas na 1786 meer een guerrilla tactiek volgde. In zijn algemeenheid is dit echter niet juist. Er bestond wel degelijk een aan de omstandigheden aangepast optreden en men zocht naar sporen van de tegenstanders. Een patrouille trok door het oerwoud met een voorhoede (avant-garde), waaraan gidsen en gewapende slaven waren toegevoegd, die de route verkenden. Daarna volgden slaven die het pad moesten openkappen. Militairen gaven hen daarbij dekking. Daarna volgde een gedeelte van de krijgsmacht. Dan kwamen de lastdragers die de proviand op hun hoofden droegen, en achteraan volgde het restant van de militairen. Kwam een patrouille in de buurt van de Marrons, dan liet men de lastdragers achter met een bewapende macht om hen te beschermen. De militairen gingen dan alleen verder.14 14 Voor inzicht in het optreden van de eenheden van planters, zie Hoogbergen (1985) en Dragtenstein (2002). Hieruit blijkt dat zij anders opereerden dan eenheden in Europa.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 161 Wat opvalt, is dat de soldaten nauwelijks pogingen deden te verhullen dat zij eraan kwamen. Men blies op hoorns en schoot vaak voortijdig. De Marrons waren dan gewaarschuwd en konden vluchten, zodat een gevecht vermeden werd. De militairen waren blijkbaar liever bloot dan dood; het waren per slot van rekening ook maar huurtroepen die zich op een wellicht ondoordacht moment in Europa hadden laten ronselen (Lohnstein 1987: 70-75) Veel bospatrouilles hadden een averechts resultaat. De ingehuurde slaven leerden de weg naar de Marrondorpen kennen en maakten daarvan later in ruime mate gebruik. Van de bijna driehonderd slaven van een expeditie in het najaar van 1755 liepen er ongeveer dertig met geweer en bepakking weg. Tijdens een tocht in het daarop volgende voorjaar deserteerden van de 345 slaven er in tijd van anderhalve maand maar liefst tweehonderd. Contact met Marrons had de patrouille niet gehad. Er waren zelfs geen verlaten dorpen ontdekt (Müller 1973: 31 en 43). Staatse troepen Twee keer in de achttiende eeuw kwamen extra troepen uit de Republiek de planters te hulp in de strijd tegen de Marrons. In 1750, tijdens het gouvernement van Mauricius zonden de Staten-Generaal vierhonderd militairen onder het bevel van generaal-majoor Hendrik Ernst, baron von Spörche en kolonel Otto Christiaan, baron van Verschuer. De kosten van deze expeditie werden geschat op 150,000 gulden, waarvan de Sociëteit van Suriname een kwart betaalde. De rest moesten de planters betalen. Om dit te kunnen financieren voerde men een nieuwe belasting in: de Kassa tegen de Weglopers. De planters moesten voor elke slaaf een ‘hoofdgeld’ van één gulden per jaar betalen (Wolbers 1861: 222-223). Toen de Staatse troepen weer waren verdwenen, bleef de belasting bestaan, om de strijd tegen de Marrons te kunnen bekostigen. In 1772 vroeg gouverneur Nepveu in Nederland om 1.200 man Staatse troepen voor de strijd tegen de Boni-Marrons. De Staten-Generaal honoreerden het verzoek en stelden 825.000 gulden ter beschikking. De totale kosten werden op ruim een miljoen gulden geschat.15 De troepen werden ‘gelicht’ uit de bestaande regimenten in Nederland. In februari 1773 arriveerde de Zwitserse kolonel Louis Henry Fourgeoud, de bedwinger van de 15 NA, Archief Pieter van Bleiswijk 301, Generale staat van de cas tot de kosten van de expeditie naar Suriname, s.n.; NA, Archief Pieter van Bleiswijk 301, Petities rakende Suriname, s.n.

162

Wim Hoogbergen

slavenopstand in Berbice (1763), met 407 soldaten op de rede van Paramaribo. Onder hen bevond zich John Gabriel Stedman, de man van het beroemde boek over Suriname uit 1796. Bij aankomst waren al 49 man ziek. Vier maanden later waren nog maar 295 soldaten inzetbaar. Twee jaar later arriveerden nog circa vierhonderd militairen en in december 1776 nog eens 750.16 Van kolonel Fourgeoud is het bekend dat hij zijn troepen via rechte kompaslijnen door het oerwoud liet trekken. Behalve de totale uitputting van zijn soldaten, leverde dat nauwelijks iets op. In 1774 becommentarieerde gouverneur Nepveu de gevolgde tactiek van Fourgeoud: als de kolonel door zou gaan met oorlogvoeren op de manier waarop hij dit het voorgaande half jaar gedaan had, zou hij nog jarenlang zonder enig succes door bossen en moerassen trekken. Het enige wat Fourgeoud bereikte was dat hij zijn manschappen totaal afmatte. Die waren nu vrijwel zonder uitzondering ‘naakt en blood’ (Hoogbergen 1985: 202). Pas na twee jaar van uitermate vermoeiende tochten door de zwampen en moerassen van het Cotticagebied, zag Fourgeoud in dat de Marrons niet op Europese wijze bestreden konden worden.17 Voor het eerst schakelde hij bij zijn jacht op Marrons soldaten in van het Neger Vrijcorps (zie verderop) die tijdens hun patrouilles op sporen van Marrons letten, iets wat Fourgeoud tot dan beneden zijn waardigheid had gevonden. Ook liet hij vanaf toen zijn troepen niet meer met getrommel begeleiden. Fourgeoud verliet op 1 april 1778 met het overschot van zijn troepen Paramaribo en zeilde naar Nederland terug. Daar overleed hij kort na aankomst. Ook Stedman keerde met de troepenmacht naar Europa terug. Hij vermeldt in zijn Narrative dat van de ongeveer 1.200 militairen die naar Suriname waren gezonden, zich bij die gelegenheid maar iets meer dan honderd personen inscheepten; de anderen waren in Suriname overleden, de meesten door ziekte en uitputting (Stedman 1799: deel vier 47). Stedmans mededeling is niet helemaal juist, daar een jaar tevoren al een gedeelte der troepen naar het moederland teruggekeerd was. Bovendien waren er geen 1.200, maar 1.650 manschappen naar Suriname gestuurd.18 16 NA, Archief Pieter van Bleiswijk 317, Lyst van de sterkte, 22 februari 1773; NA, Archief Pieter van Bleiswijk 319, Lyst van de sterkte, 14 juni 1773. 17 Lohnstein meent uit Stedman (1799) te leren dat de troepen nog immer op Europese wijze streden, omdat zij zich—zodra het terrein het toeliet—in gelederen opstelden. Uit de door mij bestudeerde bronnen is niet gebleken dat dit vaak voorkwam (Lohnstein 1987: 78-82). 18 NA, SvS 207, Gouvernementsjournaal, 26 juli 1776.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 163 Compagnieën Vrije Burgers Mulatten en Negers Na enkele eerdere pogingen zonder resultaat werd in september 1775 de Compagnieën Vrije Burgers Mulatten en Negers in Paramaribo opgericht. Vrijgeboren en gemanumitteerde kleurlingen en negers in de kolonie tussen de veertien en zestig jaar dienden in deze burgerwacht. De militie werd alleen uitbetaald bij effectieve dienst: de mannen kregen dan provisie en dagelijks twee schellingen soldij. Het aantal vrije mulatten en negers in Suriname was niet groot, ongeveer vijfhonderd personen. De twee compagnieën waren vooral belast met de nachtwacht aan de stadsgrenzen. Ze hebben nauwelijks tegen Marrons gevochten. Een aantal kleine patrouilles werd door hen ondernomen tegen de Kwinti-Marrons die ten westen van Paramaribo woonden (zie verderop). In de strijd tegen de Boni-Marrons zijn zij twee keer ingeschakeld. Zonder veel resultaat.19 Het Neger Vrij Korps In het roerige jaar 1772, toen de sociëteitstroepen er maar niet in slaagden het Bonidorp Boekoe in te nemen, besloot het Hof van Politie ruim driehonderd slaven voor de krijgsdienst vrij te kopen en tot soldaat te maken. Dit korps zwarte soldaten, in de volksmond Redimusu genaamd,20 zou een belangrijke rol gaan spelen in de strijd tegen de Marrons. In september 1772 slaagden zij erin Boekoe te veroveren (Hoogbergen 1985: 161-169). Het Kordon van Defensie Daar gouverneur Nepveu weinig vertrouwen had in de operaties van kolonel Fourgeoud, stelde hij medio december 1775 de leden van het Hof van Politie voor een militair kordon langs de oostgrens van de plantages aan te leggen. Daar ook de benodigde toestemming uit Nederland al was verkregen, kon men met de aanleg van dit kordon spoedig beginnen. In 1778 was het grotendeels voltooid. In zijn geheel vormde het een linie van 94 kilometer, beginnend bij de Atlantische Oceaan, iets ten oosten van de Oranjekreek en dan lopend naar het zuiden naar de Boven-Commewijne, om daar naar het westen af te buigen. Het eindpunt, post Gelderland, lag aan de Suriname. Het kordon bestond uit 34 militaire posten. Zij waren gedeeltelijk van steen gebouwd en hadden globaal de vorm van een vierkant met bastions op de hoeken. Zij waren uitgerust met kanonnen en op 19 Hoogbergen 1985: 24-25; hoofdstuk 2. 20 Redimusu = rode baret.

164

Wim Hoogbergen

schreeuwafstand van elkaar gebouwd. Elke post beschikte over een tamboer die de reveille en taptoe moest slaan, maar ook signalen moest doorgeven in geval van alarm. Aan de buitenkant van het kordon werden doornige struiken (keskesmaka) aangeplant. Voor de bezetting van die posten zouden in totaal 1.085 manschappen benodigd zijn, maar waarschijnlijk is de bezetting nooit op organieke sterkte gekomen (Hoogbergen 1985: 28-32). Inheemsen Het koloniale bestuur zette in de strijd tegen de Marrons ook Inheemsen (tegen betaling) in, zoals bijvoorbeeld de eerder genoemde karboegers. In 1712 schakelde de overheid Inheemsen in bij zoekacties naar de zogenaamde Claes- en Pedrodorpen, dorpen van Marrons in het gebied tussen de Suriname- en de Saramaccarivier (Dragtenstein 1993: 195). Vijf jaar later probeerde de overheid opnieuw met behulp van Inheemsen de woonplaatsen van deze Marrons te achterhalen. Akuri aan de Coppename waren bereid om hun woonplaatsen aan te wijzen. Later kwamen zij uit angst op deze toezegging terug.21 Ook in 1743 en 1744 gingen Inheemsen mee op patrouilles naar Marrons. In 1743 boekte men wegens ziekte van veel Inheemsen niet veel resultaat, maar een jaar later overviel een groep Caraïben een dorpje van weggelopen slaven aan de Coppename. Zij vermoordden de inwoners en hakten de rechterhanden af als bewijs en om een premie te kunnen innen (Whitehead 1988: 164). Op 2 juli 1792 noteerde de militair P. S. Stoelman dat hij de dag ervoor in het dorp van de Inheemse Jantje was geweest, waar hij alle Inheemsen bezopen had aangetroffen. Boven een vuurtje hingen drie ‘negerhanden’ te drogen. De Inheemsen hadden die negers de dag ervoor vermoord.22 Datzelfde jaar werd een weggelopen slaaf in Paramaribo verhoord die lange tijd in het oerwoud had gewoond in verschillende dorpen. Hij vertelde dat al die dorpen van tijd tot tijd door Inheemsen waren overvallen, waarbij veel slachtoffers waren gemaakt. Militair optreden van de Marrons Hadden de Marrons eenmaal een goede woonplaats gevonden, dan stelden zij alles in het werk om te voorkomen dat achtervolgers hen ongemerkt 21 NA, HvP 244 f. 252, Uitgaande stukken, 27 februari 1717. 22 NA, SvS 399 f. 67, Stoelman aan De Friderici, 2 juli 1792.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 165 konden naderen. Zij zochten bij voorkeur naar plaatsen die als een eiland in het zwampgebied lagen. Bomen werden zo min mogelijk gekapt om geen open plekken te krijgen die van verre opvielen. Als het terrein heuvelachtig was, prefereerden zij de hellingen als woonplaats. De paden naar de dorpen hield men zoveel mogelijk verborgen. In de moerassen werden soms onder het waterniveau stammetjes gelegd die als paden dienst deden, maar die zo kronkelden dat men de ligging moest kennen om er niet naast te stappen. Indien de wegen gemakkelijk herkenbaar waren, dan moesten de soldaten uiterst voorzichtig zijn, omdat dan valkuilen waren gegraven, waarin scherpe puntige stokken in de grond waren gestoken. Een enkele maal vergiftigden de Marrons het water, waar de militairen doorheen moesten waden. De dorpen zelf moesten het van hun strategische ligging hebben, het kwam slechts zelden voor dat de Marrons ze met palissaden omringden. (Hoogbergen 1985: 63). Het platbranden van hun dorpen door de leden van de bospatrouilles was voor de Marrons geen ramp. Binnen een paar weken waren nieuwe huizen opgetrokken. De vernietiging van de gewassen op de velden was echter een ernstiger zaak en kon tot hongersnood leiden. Daarom legden de Marrons uit voorzorg hun kostgronden op enige afstand van hun dorpen aan. Tevens zorgden zij ervoor dat meer gewassen op verschillende gronden werden geteeld, dan voor de voedselvoorziening strikt noodzakelijk was. In kibrikondres (schuildorpen) werden deze extra producten opgeslagen. De Surinaamse Marrons streden in een gebied, waar zij beter uit de voeten konden dan hun koloniale tegenstanders. Dat kwam voornamelijk omdat zij het gebied kenden. Het voordeel dat de Marrons in de strijd hadden, moet niet geïnterpreteerd worden, als zou het natuurlijke milieu zo gunstig voor hen zijn geweest. In de droge tijd konden hun putten met drinkwater verdrogen en het water brak worden. In de regentijd kon het water zo stijgen dat ook de kostgronden onderliepen. Muskieten maakten weinig onderscheid tussen blank en zwart. Vooral het zwampgebied van de Cottica was berucht om zijn veelheid aan insecten en ander ongedierte. De omstandigheden moeten er voor de militairen op de posten onbeschrijflijk slecht zijn geweest. Dag en nacht had men er last van muskieten die zo veelvuldig voorkwamen en zo venijnig staken, dat het ‘met de ergste tortuur’ te vergelijken was. In de bossen iets ondernemen met de afgebeulde militairen was een moeilijke taak. De militaire post ‘s-Lands-Welvaren, aan de Cottica gelegen, werd niet voor niets door de militairen ‘Duivelshaven’ genoemd (Hoogbergen 1985: 62).

166

Wim Hoogbergen

Wat de gevechtstechnieken betreft, is het meest opvallend dat de Marrons een openlijke strijd zoveel mogelijk vermeden. Bospatrouilles liet men rondtrekken en werden zelden aangevallen. Als dit al gebeurde, dan was het meestal kortstondig en op momenten dat het de Europese troepen slecht uitkwam. Eén van de belangrijkste redenen dat Marrons openlijke gevechten meden, was hun inferieure bewapening. Zij hadden vaak wel wat geroofde geweren, maar altijd een tekort aan kruit en lood. Lood werd vaak vervangen door stukjes ijzer of zelfs steentjes. Alleen de Boni-Marrons hebben het bij twee gelegenheden tot openlijke strijd laten komen, in 1772 bij Boekoe en in 1789 bij Arokoe. In beide gevallen waren zij weinig succesvol (Hoogbergen 1985: 148-161, 284-292). Van de Marrons is bekend, dat bij elk geweer drie strijders hoorden. Eén was de schutter, de ander moest het geweer van hem overnemen als de schutter gewond raakte of gedood werd, terwijl de derde er zorg voor droeg dat de gewonde of gedode strijder werd weggevoerd. Men liet geen lijken achter. Voor Marrons was een correcte dodenbezorging en een goede begrafenis een centrale institutie binnen hun cul­tuur. Tot elke prijs moest voorkomen worden dat de nabestaanden getroffen werden door de wraak van de geest van de overledene. Over de overgang van leven naar dood mag de overledene niets te klagen hebben. Daarom waren de Marrons erop gespitst de lijken van het slagveld mee te nemen. Met de lijken van tegenstanders ging men over en weer weinig eerbiedig om. Hoofden werden afgehakt en als voetbal gebruikt, het vel afgestroopt en tussen stokken gespannen (Hoogbergen 1985: 64). De Marrons vochten in het algemeen niet in stilte, integendeel. Bij een aanval werd een overdonderend geluid gemaakt. Men schreeuwde, speelde op tutu’s (hoorns) en sloeg op trommels. Men hoopte daarmee zo’n consternatie bij de tegenstander te verwekken dat hij op de vlucht zou slaan, wat dikwijls gelukte. De Marrons prepareerden zich uitgebreid op de strijd: baden en wassingen. Magische voorwerpen zoals obiya’s en tapu’s23 speelden ook een belangrijke rol in de strijd. Zo verloor een Marron ooit bij een diefstal in Paramaribo een stok met gras omwonden, waarvan gezegd werd dat hij diende om de drager ervan onzichtbaar te maken. Toen de Okanisi eind 1792 ten strijde wilden trekken tegen de Boni-Marrons, verklaarden 23 Obiya = kracht die door de ontvanger als bovennatuurlijk wordt ervaren en kan dienen als bescherming tegen allerlei gevaar. Tapu = letterlijk stoppen of dichtmaken. Het is een amulet of bezweringsmiddel dat Marrons gebruiken om immuun te worden voor gevaar en ziekte. Een veelgebruikt tapu is een bepaald poeder dat in een snee van de armhuid wordt gewreven.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 167 zij dat niet onmiddellijk te kunnen doen, omdat Mama Cato, de priesteres van de stam, enige tijd nodig had om obiya te maken. Kapitein P. S. Stoelman schonk hun toen wat dram (rum), benodigd voor het bereiden ervan. Brooskampers, een negentiende eeuwse Marrongroep, plaatsten een kondi (beeld in de vorm van een wachter) bij de toegangswegen van hun dorp om hen te waarschuwen voor de nadering van een bospatrouille (Hoogbergen 1996: 89). Er zijn berichten dat de Marrons luku-mannen (zieners) visiteerden voor zij ten strijde trokken. In een dorp van de Marron Kormantin Kodjo werd een jachtgado (jachtgod) aangetroffen.24 Een bekend magisch gebruik is het sweri dringi, letterlijk een eed drinken. Groepen Marrons die door het bos zwierven, waren altijd beducht voor overvallen door andere groepen Marrons of Inheemsen. Indien men andere groepen in de buurt ontdekte en men met deze mensen in vriendschap wilde leven, werd op rituele wijze een verbond gesloten. Vaak werd aarde met drank vermengd, waaraan bloed van de personen die het verbond sloten, werd toegevoegd. Van deze drank (de sweri of sweli) werd dan genipt en de achterliggende gedachte was, dat de sweri er zorg voor zou dragen, dat het verbond (de vrede) niet verbroken werd. De sweri had een dodelijke kracht. Sweri werd bijvoorbeeld gedronken toen de Okanisi in 1760 vrede sloten met de Surinaamse planters (Hoogbergen 1985: 65). Strijd en pacificatie Aan het begin van de achttiende eeuw telde Suriname enkele honderden Marrons. De planters beschouwden dat een lastig probleem, maar niet als een serieuze dreiging, daarvoor was hun aantal te gering. Zij namen met tegenzin deel aan bospatrouilles om Marrons op te sporen. Die patrouilles hadden vaak een kleine bezetting en duurden slechts enkele dagen. Toen de Fransen onder Jacques Cassard de kolonie in 1712 binnenvielen en brandschatten, stuurden planters hun slaven de bossen in om uitlevering te voorkomen. Veel slaven keerden na het vertrek van Cassard niet naar de plantages terug, maar voegden zich in de bossen bij Marronge­meen­ schappen die in korte tijd in omvang verdubbelden. Vanaf dat moment werd de dreiging van Marrons door het gouvernement en de planters veel directer gevoeld.25 Vooral Joodse planters, die het meest onder de toege24 Voor de betekenis van magische middelen in de strijd tegen de blanken, zie: De Groot 1980; Hoogbergen 1996; Pakosie 1972; Price 1983a, 1990; Thoden van Velzen en Van Wetering 1988; Hoogbergen en Kruijt 2005: 131-135. 25 NA, SvS 129, Resoluties, 27 februari 1713.

168

Wim Hoogbergen

nomen aanvallen van Marrons te lijden hadden, waren bereid om vaker en langduriger aan bospatrouilles deel te nemen. Het aantal patrouilles nam na 1712 dan ook fors in omvang, duur en frequentie toe. Daarnaast werd de wetgeving tegen lowéman op een aantal punten verscherpt (Dragtenstein 2002: 61 tabel 1, 82 tabel 2; Schiltkamp en De Smidt 1973: nr. 172, nr. 292). Tegen 1730 begonnen zich op zeker vier plaatsen in Suriname uit de groepen ‘lowéman’ stammen te ontwikkelen. In het gebied ten zuidwesten van de plantages, aan de zijrivieren van de Saramacca, formeerde zich de stam der Saamaka. Ten zuidoosten van de Commewijne woonden groepen Marrons die te beschouwen zijn als de voorouders van de Okanisi. In het moerasgebied ten oosten van de Cottica lag het dorpje van Asikan-Silvester, het eerste opperhoofd van de Boni-Marrons. En ten slotte woonden er in deze periode Marrons in het Duivelsbroekzwamp, het moerasgebied tussen de Saramacca en de Atlantische Oceaan (Hoogbergen 1985: 58-60). Tijdens het bestuur van Karel Emilius De Cheusses, gouverneur (17281734), begonnen de Saamaka meer systematisch dan daarvoor met overvallen op plantages. Op 28 juni 1730 overvielen zij Bergendaal, een plantage aan de Boven-Suriname, die het eigendom was van gouverneur De Cheusses. De getergde gouverneur besloot daarop, aangespoord door het Hof van Politie tot een genadeloze achtervolging van de Marrons. Tussen 23 juli 1730 en november 1731 rustte hij zeven expedities tegen de Marrons uit, zes naar het zuidwesten, naar het woongebied van de Saamaka, en één naar het Cotticagebied, waar Aukaners (Okanisi) en Boni-Marrons woonden. Een patrouille onder leiding van vaandrig Augustus Willem Swallenberg nam in 1730 de dorpen van Claes in. Het grootste dorp bestond uit ongeveer driehonderd, een tweede uit circa honderd en een derde uit ongeveer veertig huizen (Wolbers 1861: 144). De hoofdman Claes is in de orale traditie van de Saamaka bekend als Kaasipumbu (De Beet en Price 1982: 3). In hetzelfde jaar verwoestte een patrouille ook het dorp van Pedro. Bij de gevechten rond dit dorp sneuvelden zestien Marrons. De soldaten namen vier mannen, twaalf vrouwen en vier kinderen gevangen (De Groot 1982: 28-9). Nieuwe expedities in 1731 ontdekten aan dezelfde Ponamakreek de ‘Papadorpen en het zogenaamde Creolendorp’ dat uit 120 huizen bestond. Ten oosten van het plantagegebied, tussen de Commewijne en Marowijne, bevond zich ook ‘Pinnenburg’, een in 1733 ingenomen dorp, genoemd naar de grote hoeveelheid valkuilen met scherpe pinnen op de toegangswegen. (Dragtenstein 2002: 109-111).

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 169 Een poging van De Cheusses in 1731 de Saamaka een generaal pardon aan te bieden, mislukte. De gouverneur had twee gevangen Marrons door een bospatrouille naar de dorpen aan de Ponamakreek laten brengen, waar zij vrijgelaten werden. Zij kregen de opdracht contact met de Marrons op te nemen en hen mee te delen dat alle vluchtelingen amnestie zouden krijgen, indien zij zich binnen vier maanden zouden melden op de plantage waarvan zij waren weggelopen, of bij het detachement dat het Papadorp bezet hield. Van de twee ‘bemiddelaars’ keerde er één na enige dagen onverrichter zake terug. De ander verkoos de vrijheid, wat ook gold voor de Saamaka van wie niemand van de amnestie gebruik maakte (De Groot 1982: 35). Ook na 1733 ging de strijd tegen de Marrons in het zuiden met wisselend succes door (Herlein 1718: 115; Dragtenstein 2002: 112-145). De Joodse planter David C. Nassy ondernam in de periode 1731-1749 meer dan dertig kleine en grote expedities tegen de Marrons. Na een overval op de plantage van ene Manuel Pereyra in 1738 organiseerde Jodensavanne een krijgstocht naar Marrondorpen, waarbij Pereyra het leven liet (Nassy 1791: deel een 99-100). Na 1740 sloeg de balans duidelijk door ten nadele van de planters. Doordat steeds kleine groepjes vluchtende slaven zich bij de Marrons aansloten, was hun aantal rond 1749 tot ongeveer 3.000 aangegroeid. Eind jaren 1740 was het aan gouverneur Johan Jacob Mauricius overduidelijk dat verdere strijd tegen de Marrons zinloos was. Hij verwoordde dit zo: Die togten sedert eenige tijd weinig effect doen, en wanneer zij geen effect doen, moet men zeggen, dat zij meer kwaad dan goed uitwerken, en nergens toestrekken dan om de trotsheid en couragie der Wegloopers meer te animeeren (Recueil 1752: deel vier 87).

Hij kreeg van de directie in Amsterdam toestemming met de Marrons vrede te sluiten, waarbij vredesverdragen die de Engelsen in 1739 met Marrons op Jamaica gesloten hadden als voorbeeld dienden. De poging mislukte echter (De Beet en Price 1982; Price 1983ab; Dragtenstein 2002: 133-150). Een opstand op plantages aan de Tempatiekreek in 1757 zou uiteindelijk tot pacificatie van de Marrons in het zuiden leiden (Bouwhuijsen et al 1988). Op 10 oktober 1760 sloten de planters een vrede met de Okanisi. Twee jaar later volgde een vrede met de Saamaka.26 Een kleine groep Marrons, de Matawai, bleef nog wat jaren onrustig, maar werd in 1767 ook gepacificeerd. De Okanisi, Saamaka en Matawai waren vanaf de vrede ‘vrije’ negers en 26 Voor de tekst van dit vredestraktaat zie Hoogbergen en Polimé 2000: 221-240.

170

Wim Hoogbergen

werden door de blanken ‘bevredigde boschnegers’ genoemd, een benaming waarover we nu wat moeten glimlachen. Niet-gepacificeerde Marrons: de Boni’s en de Kwinti Het gouvernement verwachtte dat door het sluiten van vrede met de grootste Marronstammen de rust in de kolonie zou terugkeren. Er bestonden nog enkele, verspreid wonende groepen Marrons, maar de planters twijfelden er niet aan dat zij deze groepen met behulp van de burgermilitie en de reguliere koloniale troepen (ongeveer 750 man) de baas zouden kunnen. Deze niet-gepacificeerde Marrons woonden niet ver van het bewoonde gedeelte van de kolonie, hun aantal was gering en zij waren slecht bewapend. Deze opvatting bleek al snel een grote misvatting. De Boni-Marrons In 1768 ontdekten de planters in het Cotticagebied verschillende dorpen van de Boni-Marrons, waarbij uitgebreide akkers lagen. Een golf van bospatrouilles die de dorpen in brand stak en de gewassen op de akkers verwoestte, volgde op deze ontdekking. Het antwoord van de Boni-Marrons kwam uit wraak en uit noodzaak. De Boni-Marrons overvielen een groot aantal plantages uit wraak, zeker, maar ook om aan voedsel en goederen, en vooral om aan geweren, kruit en lood te komen. De Boni-oorlogen (17681776) waren begonnen. Zeker in de eerste periode boekten de naar hun opperhoofd Boni genoemde Marrons van het Cotticagebied enige sensationele successen, waardoor zij wapens in bezit kregen en veel slaven naar hen overliepen. Aanvoerder Boni bleek een groot strateeg, die spectaculaire acties niet schuwde. De Boni-Marrons kregen de smaak van de oorlogvoering te pakken. Op 12 september 1771 ontdekte een militaire patrouille van vijftig soldaten onder leiding van L.A. Sebulo het grote Marrondorp Boekoe. Het was gelegen achter een diepe zwamp en omringd met palissaden van drie meter hoog, waarin zich schietgaten bevonden. De militairen hadden weinig moeite met de verovering ervan, daar alle mannen op dat moment absent waren vanwege een aanval op een plantage. De patrouille nam 22 vrouwen en kinderen gevangen. Toen op de terugweg naar post ’s-Lands-Welvaren de patrouille in een verlaten Marrondorp uitrustte, zagen de militairen zich op een gegeven moment omringd door Marrons die op terugtocht waren van hun expeditie naar de plantages. Wanhopig probeerden de

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 171 Marrons hun vrouwen en kinderen te bevrijden, maar dat mislukte. In het gevecht sneuvelden vijf soldaten.27 Begin november 1771 zond het Hof van Politie drie expedities gelijktijdig naar Boekoe. Via verschillende routes moesten de soldaten proberen de Marrons in te sluiten en gevangen te nemen. Tevens moest Boekoe alsnog verwoest worden, iets wat Sebulo nagelaten had. De eerste patrouille kon niets vinden, de tweede werd door Marrons aangevallen en maakte snel rechtsomkeert en de derde, opnieuw onder Sebulo, keerde wegens ziekte van Sebulo ook zonder enig resultaat terug.28 Eind november 1771 trok nogmaals een bospatrouille naar Boekoe, bestaande uit 73 soldaten en 81 lastdragers. Bij een ondoorwaadbare zwamp, konden zij niet verder. Aan de overkant lag Boekoe. De dag erop braken gevechten met de Marrons uit, waarbij zeven soldaten sneuvelden. Toen keerde de patrouille snel terug.29 Pas in april 1772 deden de planters een nieuwe poging Boekoe te heroveren. Een aanzienlijke troepenmacht van 150 militairen en 150 lastdragers, onder bevel van kapitein J.H. Oorsinga, voer in korjalen via de Cottica en Barbakoeba naar de moerassen waarin het Boni-dorp lag. Oorsinga wist Boekoe te bereiken, maar daarmee was alles wel gezegd. Het dorp bleek onneembaar.30 In de maanden daarna bleef een troepenmacht aan de andere kant van het moeras liggen. De militairen werden van tijd tot tijd vernieuwd met troepen die op de posten in het plantagegebied lagen. De Boni’s trokken zich weinig aan van de militairen voor hun dorp. Zij gingen zelfs op expeditie naar het plantagegebied en overvielen daar plantages, vermoordden directeuren, staken plantagehuizen in brand en voerden na afloop veel slaven met zich mee (Hoogbergen 1985: 156-60). Na deze overvallen drong het tot de planters door dat zij met de militairen die zij tot hun beschikking hadden, de Boni-Marrons niet konden verslaan. Voordat de Staatse troepen van Fourgeoud arriveerden, slaagden de Redimusu er in september 1772 in het dorp Boekoe in te nemen. Het dorp lag strategisch op een strandwal in het moerasgebied, maar de zwarte soldaten ontdekten het geheime pad dat achter het dorp naar het plantagegebied leidde. De Boni-Marrons werden daarna jarenlang (van 1773 tot 1777) achtervolgd door de Redimusu, sociëteitstroepen en Staatse troepen, 27 NA, HvP 163, Notulen, Relaas van Sebulo, 24 september 1771. 28 NA, HvP 163, Notulen, 19 november 1771; NA, HvP 346, Requesten, Rapport van Kraft, 15 november 1771. 29 NA, HvP 163, Notulen, Rapport patrouille van Kraft en Keller, 7 december 1771. 30 NA, HvP 164, Notulen, Oorsinga aan Hof van Politie, 30 april 1771.

Afb. 10. Samenstelling van een bospatrouille (detail).

172 Wim Hoogbergen

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 173 waarbij zij van de Redimusu het meest te vrezen hadden. In deze periode sloten de Marrons van Kormantin Kodjo en de Tesisi-Marrons zich bij de Boni-Marrons aan. Keer op keer bouwden de Marrons nieuwe dorpen en legden akkers met voedsel aan, maar telkens weer ontdekten de troepen hun dorpen en kostgronden. Op hun beurt bleven de Marrons plantages overvallen. Ondanks de voor Suriname bijzonder grote legermacht van ongeveer duizend sociëteitsoldaten en 1.650 Staatse troepen konden de Boni-Marrons niet verslagen worden. Nepveu ging toen over tot een andere tactiek. In plaats van offensief tegen de Marrons te opereren, besloot hij tot de aanleg van een reeks militaire posten ten oosten en zuiden van de plantages, het Kordon van Defensie. Nadat in augustus 1776 opnieuw belangrijke dorpen van de Boni’s waren ontdekt en verwoest, besloten de Marrons over de Marowijne naar Frans-Guyana te vluchten. Het Kordon van Defensie heeft nooit voldaan. Voordat het klaar was, waren de Boni’s naar Frans-Guyana gevlucht en er waren te weinig troepen om het kordon goed te bemannen. Vanuit hun nieuwe woongebied hervatten de Boni-Marrons in 1789 de strijd tegen de kolonie met aanvallen op plantages. Als antwoord hierop bouwden de Nederlanders een militaire post aan de Marowijne bij de Arminavallen, van waaruit ongeveer zeventig soldaten de Boni’s in de gaten moesten houden. Vanuit Armina slaagde een gecombineerde troepenmacht van ongeveer zeventig sociëteitstroepen en Redimusu er op 30 april 1790 het hoofddorp van de Boni’s, Arokoe, in te nemen. In de weken erna verwoestten de militairen in de omgeving van Arokoe nog veertien andere dorpen. De Boni’s waren intussen 40 km naar het zuiden gevlucht, waar zij nieuwe dorpen bouwden. Meer dan een jaar onderhandelden de Nederlanders en Boni’s daarna over een vrede (zoals in de jaren 1760 met de Okanisi, Saamaka en Matawai gesloten was), maar de besprekingen liepen op niets uit. De Nederlanders eisten steeds opnieuw dat Boni mensen uitleverde. Verder moesten de Boni’s zich aan de monding van de Marowijne vestigen, wat zij weigerden. Van Nederlandse zijde dienden de onderhandelingen vooral om tijdswinst te creëren. Men wist niet zeker of in een komende oorlog de gepacificeerde Okanisi neutraal zouden blijven. Toen dat het geval leek, werd de oorlog hervat (Hoogbergen 1985: 308-316). In de strijd die toen volgde, wisten de Nederlanders de Okanisi zelfs aan hun kant te krijgen. Dat was voornamelijk het gevolg van een onbezonnen actie van de Boni’s op het Okaanse dorp Animbaw (De Groot 1980: 5-12; Hoogbergen 1985: 339-48; Thoden van Velzen en Hoogbergen 2011: 235-263). Een bospatrouille van de Okanisi in februari en maart 1793 slaagde erin

174

Wim Hoogbergen

Boni, Kormantin Kodjo en twintig andere Boni-Marrons te doden en 38 Marrons gevangen te nemen. In totaal elf Bonidorpen maakten de Okanisi met de grond gelijk (Hoogbergen 1984: 154-160; Thoden van Velzen en Hoogbergen 2011: 263-269). Terugblikkend op de jaren 1789-93 kan gesteld worden dat de strijd na de val van Arokoe in 1790 eigenlijk al voor de Boni-Marrons verloren was. Daarna waren zij door gebrek aan ammunitie geen partij meer voor de Nederlanders. Begin 1790 bestond de stam nog uit ongeveer 450 personen, maar de strijd, de honger en een pokkenepidemie sleepten velen naar het graf. Bovendien namen de Nederlanders 148 Boni-Marrons gevangen. Na 1793 was hun aantal tot 100 à 150 geslonken. De overgeblevenen vestigden zich onder Boni’s zoon Agosu rond 1810 aan de Lawa, waar hun nazaten— voor zover zij niet recentelijk naar het kustgebied van Frans-Guyana zijn gemigreerd—nog steeds wonen. De Kwinti-Marrons Ook ten westen van Paramaribo woonden in 1760 al Marrons, de voorouders van de huidige Kwinti. In de periode 1760-1775 woonden de Kwinti in twee gebieden. Aan de monding van de Saramaccarivier lagen vier á vijf dorpjes, vaak op enige dagen afstand van elkaar verwijderd. Een tweede woongebied van de Kwinti lag iets zuidelijker (Hoogbergen 1992: 32-39). In 1761 en 1762 ontdekten bospatrouilles bij de Saramacca dorpen omringd door grote kostgronden. In juli 1762 werden de Kwinti overvallen door een kleine patrouille van veertien (net gepacificeerde) Okanisi. Aan die patrouille namen ook drie gewapende slaven deel onder aanvoering van ‘kapitein’ Joo, die regelmatig slavenlegertjes aanvoerde. De gecombineerde patrouille ving in de dorpen acht Marrons.31 In 1765 overvielen de Kwinti de op het veld werkende slaven van Altona en voerden vijf slaven met zich mee. Een jaar later overrompelden zij plantage Onoribo. Zij doodden één slaaf, verwondden er twee in ernstige mate, staken alle slavenhuizen in brand en voerden vijf slaven met zich mee. Een kleine patrouille van zes gewapende burgers, aangevuld met achttien gewapende slaven achtervolgde hen. Hun tocht was niet ongevaarlijk, want van tijd tot tijd stiet men op valkuilen, waarin de Marrons scherpe pennen van zo’n twintig centimeter lengte hadden geplaatst. Na anderhalve dag kwamen de

31 NA, HvP 154, Notulen, 29 juli en 10 augustus 1762.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 175 achtervolgers bij een dorp. De burgers schoten twee Marrons dood; de anderen wisten te ontkomen.32 In september 1769 bood het opperhoofd van de gepacificeerde Matawai, Musinga, aan een Kwintidorp in de Parastreek aan te vallen. Hij verzocht het Hof van Politie om geweren en kruit. Het duurde daarna nog een jaar voor Musinga daadwerkelijk tegen de Kwinti optrok. De actie liep voor de Matawai bijna verkeerd af. Op een gegeven moment bemerkten zij door de Kwinti omsingeld te zijn, zodat zij geen kant meer uit konden. Musinga kon niets anders doen dan verklaren dat hij goede bedoelingen had. Twee soldaten die met Musinga in het Kwintidorp waren geweest, verklaarden later in Paramaribo dat het dorp uit twintig stevige huizen bestond, waarin ongeveer dertig mannen, veertien vrouwen en tien kinderen woonden. Een aantal maanden later trok Musinga opnieuw tegen de Kwinti ten strijde en maakte toen 22 gevangenen. 33 In december 1772 arriveerden enige Inheemsen in Paramaribo, die een Kwintidorp hadden overvallen. Zij hadden daar elf personen gedood, waarvan zij de rechterhanden toonden. Vijf vrouwen en zes kinderen hadden zij gevangengenomen.34 Veel aandacht werd aan de Kwinti niet besteed in de periode 1770-1775. De acties van de Boni-Marrons in het oosten van de kolonie, eisten alle aandacht van de planters op. Een patrouille Redimusu ontdekte in juni 1775 hun dorp Makamaka, bestaande uit veertig huizen.35 In februari 1776 keerde een bospatrouille van de Kwinti terug met een gevangen vrouw en twee kinderen. Hierna besloten de Kwinti de Saramacca over te steken en zich te vestigen tussen deze rivier en de Coesewijne. Kleine burgerpatrouilles aangevuld met Redimusu (in totaal zo’n 25 personen) die in maart en september 1778 en in februari 1779 naar de Kwinti zochten, keerden terug zonder iets ontdekt te hebben. Het waren Inheemsen die begin 1779 nieuwe Kwintidorpen bij de Coesewijne ontdekten. Opnieuw werd de jacht geopend (Hoogbergen 1992: 45). In april 1779 vochten ‘Caraïbische Indianen’ met Kwinti’s, waarbij aan beide zijden doden vielen. Toen zij dat in Paramaribo kwamen vertellen, stuurde het Hof van Politie een ‘goede, sterke patrouille’ militairen naar 32 NA, HvP 158, Notulen, Relaas van F.A. Poll van Onoribo, 1 december 1766. 33 NA, HvP 161, Notulen, 7 en 11 september 1769, 2 en 4 oktober 1769, 6 en 8 december 1769; NA, OAS 817 f. 234 ev., Procesverbaal van Markies van Abraham de Vries, 22 en 26 februari 1770; NA, OAS 817 f. 234 ev., Nadere informatie bij de negerin Dozinda van Elias Syllo, 23 februari 1770. 34 NA, HvP 164, Notulen, 10 december 1772. 35 NA, HvP 167, Notulen, 15 mei en 6 juni 1775.

176

Wim Hoogbergen

de Inheemsen om gezamenlijk tegen de Marrons op te trekken.36 Een maand later kwamen de Caraïben, zeven opperhoofden met tachtig mannen, vrouwen en kinderen, in triomf in Paramaribo de gerookte handen brengen van twee gedode Marrons. Hun opperhoofd Frans verklaarde dat zijn strijders het Kwintidorp hadden ingenomen en verwoest. Buiten de twee, waarvan de rechterhanden werden getoond, zouden nog zes Marrons zijn gedood.37 In november namen de Marrons wraak. Zij overvielen enige vissende Inheemsen, vermoordden er twee, en maakten vier geweren buit. In november en december, gedurende een expeditie die bijna een maand duurde, zocht een gezamenlijke patrouille van 36 Okanisi en 18 Inheemsen naar de Kwintidorpen bij de Coesewijne. Pas na drie weken zoeken vonden de Inheemsen twee dorpen, bestaande uit 19 en 33 huizen. Bij de dorpen werd hevig gevochten, maar na uren strijd vluchtten de Kwinti.38 In december 1782 rapporteerde J. Heyger, conducteur39 van de Redi­musu dat zijn gidsen twee Kwintidorpen van 42 en 56 huizen hadden ontdekt. De nieuwe dorpen bleken zwaar verdedigd. De Marrons hadden een ring van palissaden aangelegd, waardoor de patrouille zich een weg moest hakken. Bovendien lagen de dorpen in een moeras. Op de paden naar het dorp stonden schildwachten op de uitkijk. De dorpelingen werden daardoor tijdig gewaarschuwd, zodat vrijwel iedereen bijtijds kon vluchten. Voordat de Marrons hun dorp verlieten, staken zij het in de brand. Het vuur zette evenwel niet door, zodat de Redimusu het konden blussen.40 Op 26 november 1783 overvielen ongeveer twintig Kwinti, gewapend met lansen, machetes, pijlen en boog de plantage La Bonne Amitié. De aanwezige planter werd vermoord en de plantagewoning totaal geplunderd. Niets wat transportabel was, lieten de overvallers staan. De belangrijkste buit waren ijzeren voorwerpen, geweren, ammunitie en een doos goud. Toen de plundering voltooid was, staken de Kwinti alle plantagegebouwen in brand met uitzondering van de huizen van de slaven. De overvallers namen twaalf slaven mee, waaronder negen jonge vrouwen. De volgende dag zette een patrouille Redimusu de achtervolging in. Na twee weken ontdekten zij drie dorpen omringd door kostgronden. Na felle gevechten werden de dorpen ingenomen. Een paar Marrons sneuvelden, 36 NA, HvP 171, Notulen 23 april 1779. 37 NA, HvP 171, Notulen, 12 mei 1779. 38 NA, HvP 172, Notulen, 27 december 1779. 39 Conducteur = blanke onderbevelhebber. 40 NA, SvS 377, J. Heyger aan De Friderici, 24 december 1782.

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 177 de rest wist te ontkomen. Na de inneming van hun dorpen vluchtten de Kwinti in zuidelijke richting.41 Pas anderhalf jaar later werden de nieuwe Kwintidorpen ontdekt. In de morgenstond van 24 maart 1785 trachtte een patrouille van 22 Redimusu hun dorp te omsingelen. De Kwinti-Marrons ontdekten hen echter, namen ijlings de vlucht, daarbij alle gereedschap, het voedsel en veel wapens achterlatend. De zwarte soldaten zetten de achtervolging in, schoten één Marron dood, verwondden er enkelen en namen drie van de van La Bonne Amitié meegevoerde slavinnen gevangen.42 Twee maanden later ontdekten de Redimusu nog enkele Kwintidorpen. Bij de bestorming ervan sneuvelden drie Marrons. Drie inwoners werden gevangen genomen.43 Ook in 1786, 1787, 1789 en 1790 werden Kwintidorpen ontdekt en verwoest. Daarna werd het stil rond de Kwinti. Uitgezonden patrouilles konden de nieuwe dorpen niet meer vinden. Na 1790 werd nog maar weinig van de Kwinti vernomen. Waarschijnlijk waren zij een heel eind in westelijke richting getrokken naar het in die periode onbewoonde gebied tussen de Coppename en de Corantijn, tegen Berbice aan. Na 1809 zijn geen militaire patrouilles meer tegen hen opgetrokken. Hoewel niet officieel gepacificeerd, kregen zij langzamerhand toch die status. Tussen hen en de planters ontstond min of meer een status quo. De Kwinti bemoeiden zich niet meer met de plantagekolonie, de planters niet meer met hen. In het midden van de negentiende eeuw verhuisden de Kwinti naar de Saramacca, waar zij gingen wonen in de omgeving van de Matawaidorpen. Een gedeelte van de groep woont daar nog steeds. Anderen trokken na ruzies weg en vestigden zich aan de Coppename, waar hun nazaten nog steeds wonen.44 Besluit Veranderde er veel in Suriname in de houding van de planters ten op­ zichte van de slaven gedurende de achttiende eeuw? Ik heb de neiging deze vraag te beantwoorden met: wel wat, maar niet spectaculair veel. Allereerst moet opgemerkt worden dat na de vredestraktaten met de Marrons in het zuiden de planters er een nieuwe bondgenoot in de strijd tegen opstandige slaven bij kregen. In het vredestraktaat bepaalde artikel 41 NA, HvP 175, Notulen, 27 november en 1 december 1783. 42 NA, SvS 382, Verslag van De Friderici, 3 april 1785. 43 NA, SvS 382, Rapport Andere Vinsaque, 10 mei 1785. 44 NA, Ministerie van Koloniën (1850-1900) 1307, Gouvernementsjournaal, 7 maart 1887.

178

Wim Hoogbergen

8 namelijk dat de Marrons de blanken moesten helpen indien gevechten zouden uitbreken bij een buitenlandse invasie en in de strijd tegen andere Bosnegers. Er stonden ook drie artikelen in die bepaalden dat de Marrons de blanken moesten helpen bij een slavenopstand en dat zij altijd alle ‘lowéman’ die naar hen vluchtten moesten uitleveren, weliswaar tegen een premie (Hoogbergen en Polimé 2000: 221-240). Hebben ze dat ook gedaan? Ja en neen. Vooral in de eerste jaren brachten de Marrons, nog enthousiast over de vrede, regelmatig naar hen gevluchte slaven naar Paramaribo. Toen het Hof enkele van deze slaven ter dood liet brengen, veranderde die houding, want de Marrons waren van mening dat afgesproken was dat deze mensen niet ter dood gebracht zouden worden. Daarna ontstond er min of meer een houding dat geen lowéman meer werden uitgeleverd, tenzij het Hof wist dat zich gevluchte slaven bij de Marrons bevonden en (soms heel lang) om de uitlevering van deze mensen vroeg. In de strijd tegen de niet-gepacificeerde Marrons hebben zowel de Okanisi als de Matawai de planters enige keren geholpen. De Matawai trokken ooit op tegen de Kwinti en de Okanisi kozen op een gegeven moment de kant van de Nederlanders in hun strijd tegen de Boni-Marrons. Het was een Okaanse patrouille die in 1793 Boni en Kormantin Kodjo doodde. Het is echter niet zo dat de vrede met enkele Marrongroepen een einde maakte aan marronage en marronoorlogen. Heel veel gevluchte slaven vonden bij de gepacificeerde marrons een veilige haven. De Marrons noemden deze mensen: bakabusi nenge, negers uit het achterbos, als we dit letterlijk vertalen. Er zijn heel veel bakabusi nenge in de marronsamenlevingen opgenomen. In dit hoofdstuk hebben we ook gezien dat andere Marrons, voor een deel groepen die al voor 1760 bestonden (de Boni- en de Kwinti-Marrons), voor een ander deel groepen die zich na 1760 vormden (de Paramaka en Brooskampers) nog strijd tegen de legers van de planters leverden. Overigens namen de Boni-Marrons het merendeel van deze strijd op zich. De anderen verkozen toch meer in stilte een nieuw bestaan in de bossen op te bouwen. We beschikken niet over cijfers van aantallen ‘weggelopen’ slaven in de negentiende eeuw. Ik denk wel dat als we die zouden hebben, dat dan aan te tonen zou zijn dat marronage in de loop van de tijd verminderde. Dit hangt samen met de veranderde samenstelling van de Surinaamse slavenbevolking. In Afrika geboren slaven verkozen eerder de vrijheid in het bos dan Creolen, slaven die in Suriname waren geboren. De meerderheid van

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 179 de geïmporteerde slaven was volwassen en van het mannelijke geslacht, een demografisch gegeven met een zware wissel op de geboorte- en sterftecijfers. Doordat de sterftecijfers die der geboorten constant overtroffen, bleef het aandeel van de in Afrika geboren slaven binnen de totale Surinaamse slavenpopulatie heel lang hoog. In 1740 was nog 90 procent van de slaven in Afrika geboren, in 1770 nog 70 procent (Price 1976: 12). Doordat na 1780 de invoer van slaven fors verminderde, steeg het percentage Creolen in de kolonie. Het omslagpunt (meer Creolen dan in Afrika geboren slaven) werd echter pas rond 1820 bereikt. Bij een populatie van Creolen is ook de sekseratio in evenwicht, er zijn evenveel vrouwen als mannen en op de plantages woonden ook de kinderen van de slaven. Veel minder reden dus om het bos in te vluchten. Helemaal een einde aan marronage kon het bestuur nooit maken. De geografische condities van Suriname bleven hetzelfde en het bleef altijd mogelijk de achterdijk van een plantage definitief over te steken. Achter de plantages bleven oerwouden en moerassen liggen en tot aan de afschaffing van de slavernij bleven slaven weglopen. Bij de Emancipatie in 1863 bleken ongeveer 770 slaven te zijn ‘weggelopen’, wat in dit geval wilde zeggen dat hun namen wel in de slavenregisters stonden, maar dat zij bij de verificatie van de slaven enkele maanden voor de Emancipatie niet op de plantages aanwezig waren. Marronage was dus in Suriname een succesvolle vorm van verzet, waardoor in Suriname duizenden slaven de vrijheid kregen. Aan die strijd kon de overheid geen einde maken omdat de Marrons een onmetelijk oerwoud tot hun beschikking hadden en zich daarin steeds konden verbergen. De manier waarop de planters tegen ‘weggelopen’ slaven optraden, veranderde in de achttiende eeuw nauwelijks. Burgerpatrouilles zochten naar vluchtelingen vlak achter de plantages en grotere patrouilles van militairen trokken in de grote, droge tijd naar plaatsen dieper in het binnenland waar woonplaatsen van Marrons vermoed werden. Succes hadden deze patrouilles echter zelden. Als er al dorpen gevonden werden, bleken de inwoners verdwenen, waarna de patrouilleleden zich gingen bezighouden met het vernietigen van de huizen en het uitrukken van de gewassen op de kostgronden. Bij alle patrouilles probeerde men gidsen in te schakelen, bij voorkeur gevangen genomen Marrons, maar vrijwel altijd ontsnapten die gidsen weer of konden de dorpen per ongeluk of expres niet vinden. En als men in de buurt van een dorp kwam, gebeurde er wel iets doms, meestal expres, zodat de Marrons konden vluchten en de troepen niet echt hoefden te vechten. Opvallend is ook dat men toch vrij vaak ad hoc het

180

Wim Hoogbergen

oerwoud introk. Heel vaak liep men dan ook al snel een verkeerde kant op. Zo kregen de Marrons een goede kans om niet in de handen van de koloniale legertjes te vallen. En dat is maar goed ook, want anders hadden er nu niet meer dan 110.000 nazaten van deze interessante bevolkingsgroep in Suriname, Frans-Guyana, Nederland en de Verenigde Staten van Amerika kunnen wonen. Literatuur Beet, Ch. de en R. Price 1982. De Saramakaanse vrede van 1762: Geselecteerde documenten. Universiteit Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies [Bronnen voor de studie van Bosnegersamenlevingen 8]. Bouwhuijsen, H. van den (et al.) 1988. Opstand in Tempati, 1757-1760. Utrecht Universiteit: Centrum voor Caraïbische Studies. Bruijning, C.F. en J. Voorhoeve (red.) 1977. Encyclopedie van Suriname. Amsterdam: Elsevier. Buve, R.Th.J. 1975. ‘Governor Johannes Heinsius: The Role of Van Aerssen’s Predecessor in the Surinam Indian War, 1678-1680’. In P. Kloos en H.J.M. Claessen (red.), Current Anthropology in the Netherlands. Rotterdam: Anthropological Branch of the Netherlands Sociological and Anthropological Society. Debbasch, Y. 1961-62. ‘Le marronage: Essai sur la désertion de l’esclave antillais,’ L’Année socio­logique 3-1-112: 117-195. Debien, G. 1966. ‘Le marronage aux Antilles françaises au XVIIIe siècle,’ Caribbean Studies 6-3: 3-44. Dragtenstein, F. 1993. ‘Indiaanse opperhoofden rond 1700’, Oso: Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis 12-2: 188-198.  ____ 2002. ‘De ondraaglijke stoutheid der wegloopers’: Marronage en koloniaal beleid in Suriname, 1667-1768. Utrecht: IBS en Clacs [Bronnen voor de studie van Suriname 22]. Genovese, E.D. 1979. From Rebellion to Revolution. Baton Rouge: Louisiana State University Press. Groot, S.W. de 1980. ‘Boni’s dood en Boni’s hoofd: Een proeve van orale geschiedenis’, De Gids 143: 3-15.  ____ 1982. ‘Surinaamse Marrons in kaart gebracht 1730-1734’, In B.F. Gal­jart en J.D. Speckman en J. Voorhoeve (red.), Een andere in een ander: Liber amicorum voor R.A.J. van Lier, pp. 19-45. Leiden: Instituut voor Culturele Antropologie en Sociologie der Niet-Westerse Volken. Hartsinck, J.J. 1770. Beschrijving van Guiana of de wilde kust in Zuid-Amerika. Twee delen. Amsterdam: Gerrit Tielenburg 1770. Heide, J. van der 1973. Het leven in de kolonie Suriname in de 2e helft van de 18e eeuw. Paramaribo: Department of Construction. Herlein, J.D. 1718. Beschryvinge van de Volks-Plantinge Zuriname. Leeuwarden: Meindert Injema. Hoogbergen, W. 1984. De Boni’s in Frans-Guyana en de Tweede Boni-oorlog, 1776-1793. Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies [Bronnen voor de studie van Bosnegersamenlevingen 10].  ____ 1985. De Boni-oorlogen, 1757-1860: Marronage en guerilla in Oost-Suriname. Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies [Bronnen voor de Studie van Afro-Amerikaanse Samenlevingen in de Guyana’s 11].  ____ 1990. The Boni-Maroon Wars in Suriname. Leiden: Brill. 

binnenlandse oorlogen in Suriname in de achttiende eeuw 181 ____ 1992. ‘Origins of the Suriname Kwinti Maroons’, New West Indian Guide / Nieuwe WestIndische Gids 66-1/2: 27-60.  ____ 1993. ‘The Relationship between Marronage and Slave Rebellions in Suriname’, in: W. Binder (ed.), Slavery in the Americas, pp. 165-196. Würzburg: Könighausen und Neumann.  ____ 1996. Het kamp van Broos en Kaliko: De geschiedenis van een Afro-Surinaamse familie. Amsterdam: Prometheus. Hoogbergen, W. en D. Kruijt 2005. De oorlog van de sergeanten: Surinaamse militairen in de politiek. Amsterdam: Bert Bakker. Hoogbergen, W. en Th. Polimé 2000. ‘De Saramakaanse vrede in het Sranantongo’, Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis 19-2: 221-240. Kaiser, H. 1997. Maria Sibylla Merian: eine Biographie. Düsseldorf: Artemis en Winkler. Lier, R.A.J. van 1949. Samenleving in een grensgebied: Een sociaal-historische studie van Suriname. Den Haag: Martinus Nijhoff. Linde, J.M. van der 1966. Surinaamse suikerheren en hun kerk: Plantagekolonie en handelskerk ten tijde van Johannes Basseliers, predikant en planter in Suriname. Wageningen: H. Veenman en Zonen. Lohnstein, M.J. 1987. ‘De werving voor de militie in Suriname in de 18e eeuw’, Oso: Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 6: 67-84. Meiden, G.W. van der 1987. Betwist bestuur: Een eeuw strijd aan de macht in Suriname, 16511753. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw. Müller, M. 1973. ‘Tien jaren Surinaamse guerilla en slavenopstanden, 1750-1759’, Tijdschrift voor geschiedenis 86: 10-50. Nassy, D. de I.C. (e. a.) 1791. Geschiedenis der kolonie van Suriname. Amsterdam/Harlingen: Allert en Van der Plaats [Herdruk Amsterdam: S. Emmering, 1974]. Neus, H. 2002. Susanna de Plessis: Portret van een slavenmeesteres. Amsterdam: KIT. Pakosie, A.R.M. 1972. De dood van Boni. Paramaribo: geen uitgever. Price, R. 1973. Maroon Societies: Rebel Slave Communities in the Americas. New York: Anchor Books.  ____ 1976. The Guiana Maroons: A Historical and Bibliographical Introduction. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. ____ 1983a. First-Time: The Historical Vision of an Afro-American People. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. ____ 1983b. To Slay the Hydra: Dutch Colonial Perspectives on the Saramaka Wars. Ann Arbor: Karoma Publishers.  ____ 1990. Alabi’s World: Coercion, Colonialism and Resistance on an Afroamerican Frontier. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Putte, R. van der 2005. ‘Surinaamse “weglopers” van de jaren 1767-1802’, Oso: Tijdschrift voor Surinamistiek 24-2: 276-288. Recueil 1752. Recueil van egte stukken en bewijzen door Salomon du Plessis en door andere tegens Mr. Jan Jacob Mauricius, Gouverneur-Generaal der kolonie Suriname alsmede door de Societeit van Suriname en den Selven Gouverneur Mauricius tegen den gemelden du Plessis en andere van tijd tot tijd zoo ter Vergaderinge van haar Hoog Mogende Heeren Staaten-Generaal, als van de Societeit van Suriname ingedient en overgelevert. Vier delen. Amsterdam: Petrus Schouten. Schiltkamp J.A. en J.Th. de Smidt 1973. West Indisch Plakaatboek: Plakkaten, ordonnantien en andere wetten, uitgevaardigd in Suriname. Twee delen. Amsterdam: Emmering. Stedman, J.G. 1796. Narrative of a Five-years’ Expedition against the Revolted Negroes of Surinam, in Guiana on the Wild Coast of South-America: From the Year 1772, to 1777. Londen: J. Johnson and J. Edwards.  ____ 1799. Reize naar Surinamen, en door de binnenste gedeelten van Guiana. Amsterdam: Johannes Allart.

182

Wim Hoogbergen

Stipriaan, A. van 1993. Surinaams contrast: Roofbouw en overleven in een Caraibische plantage economie,1750-1863. Leiden: KITLV Uitgeverij. Thoden van Velzen, H.U.E. en W. van Wetering 1988. The Great Father and the Danger: Religious Cults, Material Forces, and Collective Fantasies in the World of the Surinamese Maroons. Dordrecht: Foris Publications [Caribbean Series 9]. Thoden van Velzen, H.U.E. en W. Hoogbergen 2011. Een zwarte vrijstaat in Suriname: De Okaanse samenleving in de 18e eeuw. Leiden: KITLV Uitgeverij. Wekker, J.B.Ch. 1992. ‘Archiefdocumenten verhalen over Indianen’, SWI-Forum 9-1/2: 99-127. Whitehead, N.L. 1988. Lords of the Tiger Spirit: A History of the Caribs in Colonial Vene­zuela and Guyana 1498-1820. Dordrecht: Foris Publica­tions [Caribbean Series 10]. Wolbers, J. 1861. Geschiedenis van Suriname. Amsterdam: H. de Hoogh.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

183

hoofdstuk zes

‘wij beleeven hier droevige tyden’ Europeanen, Indianen en Afrikanen iN de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764 Marjoleine Kars Inleiding In 1763 brak in de Nederlandse kolonie Berbice in Zuid-Amerika de grootste en langdurigste slavenopstand van het Caraïbische gebied uit, althans vóór de revolutie in Saint-Domingue (Haïti) van 1791. De revolte in Berbice begon in februari 1763 en werd pas effectief onderdrukt in de zomer van 1764. De laatste opstandelingen werden geëxecuteerd in december 1764, bijna twee jaar na het begin van de rebellie, waarna de gouverneur een generale amnestie afkondigde. Het overgrote deel van de vier- tot vijfduizend Afrikaanse slaven in Berbice was bij de opstand betrokken. Het bleek voor het koloniale gouvernement niet eenvoudig om de opstand neer te slaan en de kolonie weer onder controle te krijgen. De rebellen waren vastberaden en hun numerieke overwicht was groot. Zij bedienden zich van hit-and-run tactieken waartegen de Europeanen nauwelijks konden optreden. In eerste instantie ontbrak een duidelijke counter insurgency.1 De militairen kwamen maar moeizaam vooruit in het tropische oerwoud. Daarnaast droeg het vochtige en hete klimaat er toe bij dat veel soldaten aan ziektes bezweken. Westerse artillerie en vuurwapens, doeltreffend in de verdediging van plantages, waren in de dichte bossen niet effectief. Gebrek aan solidariteit onder de burgers en ontevredenheid onder de soldaten verdeelden de blanken. Hulp uit patria kwam moeizaam op gang. Acht lange maanden na het uitbreken van de opstand verzuchtte gouverneur Wolfert Simon van Hoogenheim (1760-1764) dat hij ‘een droevig ijnde’ tegemoet zag. Hij vroeg zich vertwijfeld af of ‘het Christendom’ aan ‘de

1 Counter insurgency = gevechtsoperaties tegen een irregulier optredende tegenstander.

184

Marjoleine Kars

woedende barbaarse vijande opgeoffert’ zou worden, want, ‘op die voet als het hier uitziet konne wij ’t niet lang houden’.2 Dat het de blanken uiteindelijk lukte om hun gezag te herstellen, was enerzijds te danken aan nieuwe troepen waarmee de rebellen dieper het oerwoud in werden gedreven. Hierdoor kregen de rebellen gebrek aan voedsel en wapens en namen hun onderlinge twisten toe. Anderzijds was het herstel van het koloniale gezag en de plantage-economie in grote mate te danken aan de assistentie van Inheemsen en ‘getrouwe Criole neegers’. Deze hulptroepen bezaten kennis en vaardigheden die voor de koloniale macht in Berbice onontbeerlijk bleken. Geweld was inherent aan de slavensamenleving. De slavenopstand in Berbice maakt duidelijk hoe moeilijk het voor koloniale besturen was om gezag uit te oefenen, met name in een confrontatie met grootschalig verzet, zonder steun van onderdrukte groepen zoals Inheemsen en zwarten. Antropologen hebben militaire assistentie van Inheemsen aangeduid met ‘ethnic soldiering’. Over de hele wereld hebben dergelijke ‘ethnic soldiers’ bijgedragen tot het in stand houden van Europese koloniën. Ze vochten tegen andere Inheemsen, rebellerende slaven of Europese rivalen. Ze werden tot zulke steun gedwongen of overgehaald met beloftes van politieke, militaire of economische voordelen. Het machtsevenwicht tussen Inheemsen en kolonisten bepaalde de controle die de koloniale autoriteiten over zulke soldaten uitoefenden (Whitehead 1990). Een dergelijk begrip bestaat niet voor de steun van zwarten bij het in stand houden van het blanke gezag, alhoewel talloze slavenregimes gebruik hebben gemaakt van militaire diensten van onvrijen (Brown en Morgan 2006). In dit hoofdstuk zal het verloop van de opstand worden geschetst en de rol worden toegelicht van de slaven en Inheemsen die het gouvernement hebben gesteund. Het onderzoek berust geheel op Nederlandse bronnen: het journaal van gouverneur Van Hoogenheim waarin hij dagelijks verslag deed van de gebeurtenissen in de kolonie, verslagen van militairen en andere overheidspapieren. De invalshoek is die van de blanken, niet die van de opstandige slaven.

2 Nationaal Archief (NA), Archief van de Sociëteit van Berbice (SvB) 226, Dagregister van gouverneur W.S. van Hogenheim (DH), 27 september 1763.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

185

Berbice De kolonie Berbice lag op de Wilde Kust, zoals de Nederlanders het gebied tussen de rivieren Orinoco en Amazone noemden. Tegenwoordig maakt Berbice deel uit van de republiek Guyana. Guyana bestaat merendeels uit dichte bossen en savannen begroeid met stug gras. Plantages lagen in de kustvlakte, waar de grond het vruchtbaarst was. Het klimaat was tropisch, met afwisselend periodes van droogte en overvloedige neerslag. Van eind februari tot eind april was er een korte droge tijd. Tijdens de daarop volgende lange regentijd, die duurde tot half augustus, veranderden grote delen van de kolonie in moeras waardoor de sterfte door infectieziekten als gele koorts schrikbarend toenam. Met name nieuwkomers uit Europa stierven snel. In augustus begon de lange droge tijd die tot eind december duurde. Daarna volgde de korte regentijd tot begin februari, waarna de cyclus van seizoenen zich herhaalde.3 De eerste nederzetting in Berbice werd gesticht in 1627 als een patroonschap door Abraham van Pere uit Zeeland. De familie Van Pere bleef eigenaar van de kolonie gedurende bijna honderd jaar. In 1712, tijdens de Spaanse Successieoorlog, veroverde een Franse expeditie de kolonie. De Van Peres weigerden een losgeld te betalen. Twee jaar later namen Amsterdamse beleggers de kolonie en de schulden van de familie over. Om kapitaal aan te trekken en om de kolonie uit te breiden, werd in 1720 een aandelenfirma, de Sociëteit van Berbice, opgericht, die in 1732 van de Staten-Generaal een octrooi ontving. Dit octrooi maakte de kolonie onafhankelijk van de West Indische Compagnie (WIC).4 Het octrooi regelde ook het bestuur van Berbice dat sterk leek op dat van Suriname. De directie van de Sociëteit in Amsterdam had het recht een gouverneur te benoemen, die zijn commissie echter ontving van de Staten-Generaal. Samen met een uit planters bestaande Raad van Politie en Criminele Justitie, en een Hof van Civiele Justitie vormde de gouverneur het dagelijks bestuur van de kolonie. In de praktijk verliep de samenwerking tussen gouverneur en raden, net als in Suriname, vaak moeizaam, omdat de belangen van de eigenaren in Amsterdam en die van de planters niet altijd overeenkwamen. Het octrooi legde de verantwoording voor de verdediging van de kolonie bij de directie, die over het algemeen te weinig 3 Hartsinck 1770: 289; Stipriaan 1993: 77; Stedman 1988: 53. 4 Velzing 1979: 48; Netscher 1888: 7-10, 155-171; Den Heijer, 1994: 143-147. Voor de tekst van het octrooi, zie Hartsinck 1770: 347-354.

186

Marjoleine Kars

aan defensie uitgaf, ook al mocht zij daarvoor een extra-ordinaris hoofdgeld aan de kolonisten opleggen.5 De Sociëteit exploiteerde elf plantages aan de Berbice. Verder waren er particuliere plantages: aan de Berbice tussen de tachtig en negentig en aan de Canje, een zijtak van de Berbice, tussen de veertig en vijftig.6 Bij het uitbreken van de opstand woonden in de kolonie ongeveer 350 Europeanen, 4.000 tot 5.000 zwarte slaven, zowel Afrikanen als Creolen (personen geboren in de Nieuwe Wereld) en iets meer dan 300 indiaanse slaven.7 Er waren weinig vrije gekleurden. Voor zover bekend bestonden er in Berbice, integenstelling to Suriname, vóór 1763 geen nederzettingen van Marrons (weggelopen slaven). De Inheemsen hadden dit belet.8 De slaven waren tewerkgesteld bij de productie van suiker, cacao, koffie en katoen op de plantages en zij verbouwden voedsel voor zichzelf op zogenaamde kostgronden. Voor een makkelijke aan- en afvoer lagen de plantages aan de rivier, de meeste hoog stroomopwaarts. Daar was weliswaar de grond minder vruchtbaar, maar men hoefde er de akkers niet in te polderen om ze tegen hoog water te beschermen. Om de kolonie te verdedigen tegen aanvallen beschikte men over drie kleine versterkingen, alle in min of meer slechte staat. De grootste, fort Nassau, lag in het hart van de kolonie. Hier kwam de Raad bijeen en er werd ook recht gesproken. Naast het fort lag het gehucht Nieuw-Amsterdam, bewoond door ambachtslieden en sociëteitsfunctionarissen. In de jaren veertig werd er aan de monding van de Canje een kleine batterij, SintAndries, gebouwd. In 1751 werd er een uur stroomopwaarts van Sint-Andries nog een kleine versterking aangelegd, Brandwacht genaamd. De Sociëteit onderhield een klein garnizoen, verspreid over de forten en een aantal posten in het binnenland, die zowel voor defensie als voor de handel met Inheemsen dienden.9 De Europeanen onderhielden over het algemeen goede relaties met de Inheemsen. Het grootste deel van de indiaanse bevolking in Berbice 5 Netscher 1888, 178-179, Hartsinck 1770: 348; NA, SvB 223, Korte memorie, 8 Januari 1757. 6 Kaart (1763); Naam-lyst (1763); Netscher 1888: 191; Kramer 1991: 52, 61; Hartsinck 1770: 288. 7 NA, SvB 49, Missieve directeuren, 17 augustus 1763. 8 NA, SvB 223, Korte memorie, 8 januari 1757. Eind achttiende eeuw verbleven er wel Marrons in Berbice, maar vormden geen bedreiging. Zie, bijv., The John Carter Brown Library, Rapport aan Zijne Doorluchtigste Hoogheid, den Heere Prince van Orange en Nassau &c. &c. &c., 1790. 9 Netscher 1888, 178-180; Hartsinck 1770: 377-780, 385.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

187

bestond uit Arowakken en Warouwen, door de blanken meestal aangeduid als ‘onze indianen’, die allerlei hand- en spandiensten voor de kolonisten verrichtten.10 Aan de grenzen van de kolonie en hoger stroomopwaarts aan de Berbice, woonden de Akowaios en Caraïben, die onafhankelijk van de Europeanen leefden, maar wel handel met hen dreven.11 In de loop van de achttiende eeuw nam de bezorgdheid van de Europeanen over hun veiligheid toe. Het numerieke overwicht van de zwarte bevolking groeide door toenemende import van slaven tot er meer dan vijftien slaven op iedere Europeaan waren. Verder liet de verdediging te wensen over. Er bevonden zich minder dan honderd militairen in de kolonie en de forten verkeerden in slechte staat (Netscher 1888: 179). Mannelijke burgers werden geacht de soldaten ter zijde te staan in geval van een vijandelijke aanval of slavenopstand. Hiervoor was de kolonie in vier districten of divisies ingedeeld: drie aan de Berbice en één aan de Canje. Ieder van deze districten had een burgerwacht van weerbare blanken onder bevel van een burgerkapitein, maar dit stelde niet veel voor want net als in Suriname, hadden de meeste burgers weinig animo voor een dergelijke dienst.12 Vanaf 1730 brak er grofweg iedere tien jaar een kleine slavenopstand uit, die meestal snel onderdrukt werd. In Juli 1762 vond een grotere revolte plaats toen 26 mannen, vrouwen en kinderen op de plantage Goed Land en Goed Fortuin aan de bovenloop van de Berbice in opstand kwamen. De gouverneur kon ternauwernood een expeditie van twee officieren, tien soldaten en enkele gewapende burgers bij elkaar krijgen. Tijdens twee mislukte aanvallen van deze expeditie sneuvelden enkele Europeanen. Het duurde zes weken voor het commando de rebellen uiteindelijk wist te verslaan. Eén van de rebellen voorspelde, net voor hij eind november de dood vond op het rad, dat wat de opstandelingen niet was gelukt, ‘zouden anderen naderhand wel ter uitvoer brengen’.13 Na deze kostbare les verzocht de gouverneur de directie in Amsterdam om meer soldaten, echter zonder resultaat. Het gevoel van onveiligheid werd nog vergroot door grote sterfte onder de bevolking als gevolg van een aantal epidemieën dat uitbrak in de periode 10 NA, SvB 226, DH, 20 september 1763. 11 Whitehead 1990 en 1999; Bos 1998; Bancroft 1769; Fermin 1770; Quandt 1807. 12 The National Archives (TNA), Kew, Colonial Office (CO) 111/73 f. 29, Answers upon the queries, c. 1797. Zie hoofdstuk 2 in deze bundel voor een discussie van de burgerwacht in Suriname—dezelfde problemen plaagden de militie in Berbice. 13 Koninklijk Huisarchief (KHA), Collectie Bentinck (CB), G2-54 I, George aan Bentinck, 8 februari 1763; Wyland 1763: 1-5; Netscher 1888: 192.

188

Marjoleine Kars

tussen 1757 tot na het neerslaan van de opstand in 1764. Door de proportioneel grotere sterfte van blanken werd het overwicht van slaven ten opzichte van het aantal Europeanen vergroot, terwijl ook het aantal soldaten werd gedecimeerd. Daarnaast had het grote aantal zieken tot gevolg dat er minder voedsel werd verbouwd, waardoor met name onder de slaven veel honger heerste. Alles bij elkaar is het niet verwonderlijk dat de opstand zo snel om zich heen kon grijpen.14 Begin der revolutie De rebellie begon op 23 februari 1763 op de plantage Magdalenenburg aan de Canje. Meer dan zeventig slaven vermoordden de plantagedirecteur en een blanke timmerman. Met geweren en ammunitie die ze van de plantage hadden gestolen trokken de rebellen vervolgens naar de naburige plantage La Providence waar ze de bomba,15 die weigerde met de opstand mee te doen, de keel afsneden en tien slaven overhaalden om zich bij hen aan te sluiten. De directeur van die plantage, Jean Jolie, een burgerkapitein, vluchtte naar de nabij gelegen plantage Stevensburg, vanwaar hij bericht over de opstand naar gouverneur Van Hoogenheim in fort Nassau zond en zoveel mogelijk planters verzamelde. Door gebrek aan soldaten kon de gouverneur slechts een detachement van twaalf matrozen onder leiding van een stuurman naar de Canje sturen. Toen ze daar arriveerden, waren de rebellen al richting de Corantijn, de grensrivier tussen Berbice en Suriname, vertrokken. Op 25 februari overvielen meer dan dertig gewapende rebellen er een kleine Surinaamse militaire post. Twee Inheemsen die bij de post woonden, raakten gewond. Met nieuwe voorraden en wapens voeren de rebellen de Canje op en veroverden een Inheems dorp. 16 Mogelijk beïnvloed door deze opstand begon op zondag 27 februari de ‘revolutie,’ zoals Van Hoogenheim die noemde, aan de Berbice. De brandhaard van de rebellie lag in het hart van de kolonie, geconcentreerd op een aantal particuliere plantages, gelegen tussen de sociëteitsplantages Vlissingen en West Souburg. Terwijl de blanken naar de kerk waren, begon het oproer op de plantages Leliënburg, Juliana, Hollandia & Zeelandia en 14 NA, SvB 227, Van Hoogenheim aan Staten-Generaal, 23 maart 1763; Hartsinck 1770: 364-370; Netscher 1888: 179, 189-194; Velzing 1978: 47-55. 15 Bomba = slaaf die voorman op een plantage is. 16 NA, Archief van de Sociëteit van Suriname (SvS) 318, Journaal Heuer, 25 februari– 5 maart 1763; NA, SvB 134, Heuer aan gouverneur Crommelin, 5 maart 1763; NA, SvB 134, Notulen Hof van Politie, 5 april 1763; Wyland, 1763, 8-9; Netscher 1888: 194-195.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

189

Elizabeth en Alexandria. Coffij, een kuiper op de plantage Leliënburg, werd tot gouverneur uitgeroepen, en Accara van dezelfde plantage tot kapitein. De mannelijke rebellen organiseerden zich op militaire wijze—sommigen waren kapitein, luitenant of soldaat—anderen kregen bestuurlijke titels, zoals fiscaal en raadsheer.17 Alhoewel we niet precies weten hoe de opstand voorbereid was, is wel duidelijk dat het merendeel der rebellen van particuliere plantages kwam en velen van hen Afrikanen en geen Creolen waren. Veel sociëteitsslaven stonden terughoudender tegenover de opstand.18 Zij werden veelal gedwon­gen mee te doen en waren ook de eersten die zich weer overgaven. Hun terughoudendheid is gedeeltelijk te verklaren doordat de directeuren van sociëteitsplantages onder groter toezicht stonden dan die van particuliere plantages en de slaven waarschijnlijk meer te eten kregen en beter behandeld werden. Maar belangrijker was dat veel van de sociëteitsslaven Creolen waren, die meer te verliezen hadden in een opstand dan nieuwkomers uit Afrika, zowel wat familie- en gemeenschapsbanden als bezittingen betreft. Slechte behandeling was volgens de rebellen de directe aanleiding voor de opstand. Coffij en Accara verklaarden dat de wrede en onrechtvaardige manier waarop een aantal blanken, waaronder de directeur van Leliënburg, met hun slaven omging ‘de reede van deese oorlog is’. Zulke ‘heeren’ gaf de slaaf niet ‘dat haer toe kwam’. Waarschijnlijk doelden zij op traditionele rechten van slaven, gebaseerd op ordonnantiën en gewoonten, die veelal te maken hadden met het verstrekken van voedsel, met het aantal werkuren en met de ‘vrije’ zondagen om de kostgronden te bewerken. Het al genoemde tekort aan voedsel in de kolonie, dat met name de slaven trof, zal mede zijn veroorzaakt door stagnerende bevoorrading als gevolg van de Zevenjarige Oorlog (1756-1763). Bovendien gebruikten planters meer geweld dan acceptabel was: ‘[dat de planters] het volk Seere mishandelt hebben, en og over de natur met schleegen en shwippen getracteert’.19 De koloniale macht was te zwak om de opstand te onderdrukken; in fort Nassau bevonden zich niet meer dan tien gezonde soldaten en er waren maar 45 soldaten in de hele kolonie. De tien soldaten van de Accowysche 17 NA, SvB 226, DH, 27 februari 1763; NA, SvB 135, Examinaties der rebellen. 18 NA, SvB 226, DH, 26 mei, 3 augustus, 19 october, 13 en 22 november 1763; NA, SvB 135, Van Hoogenheim aan directeuren, 26 februari 1764. 19 NA, SvB 227, Coffij en Akkarra aan Van Hoogenheim, 8 maart 1763; NA, SvB 227, Coffij aan Van Hoogenheim, 2 augustus 1763. Beide brieven zijn gedrukt in Lichtveld en Voorhoeve, 1958: 85. Zie ook KHA, CB, Schrijven aan Brunswick, 19 Juli 1763.

190

Marjoleine Kars

post vluchtten naar Demarary.20 Bovendien raakten de kolonisten verdeeld. De meesten waren geneigd om zichzelf en hun bezittingen, waaronder slaven, in veiligheid te brengen en niet te vechten. Enkele sociëteitsfunctionarissen verklaarden zich zelfs van hun ambtseed ontslagen. Fiscaal E.F. Harkenroth vond dat hij ‘voor Twintig Guldens ’s-maands zoo niet gebonden wilde weezen, en ook niet verpligt was voor dat geld te vegten [en] zig te laaten dood Schieten’.21 De bemanningen van de vier koopvaarders die op de rivier voor anker lagen waren nauwelijks genegen hulp te bieden aan de in nood verkerende kolonie, waarop deze schepen door Van Hoogenheim werden gevorderd.22 Onder deze omstandigheden—een totale ineenstorting van het koloniale gezag—bleek het vuur van opstand onblusbaar. Op de ene na de andere plantage liep het werkvolk weg, daarbij wapens, proviand, kleding en gebruiksvoorwerpen meenemend. Binnen een dag waren al twintig plantages bij de opstand betrokken en dat aantal nam snel toe, wat erop wijst dat de zaak goed was voorbereid.23 De rebellen vermoordden minstens veertig blanken, een onbekend aantal slaven en namen enkele Europeanen gevangen.24 Veel blanken vluchtten in paniek naar naburige koloniën. Anderen zochten hun toevlucht op de gevorderde schepen of ze begaven zich naar het vervallen fort Nassau, waar de gouverneur verbleef. Inheemsen die nabij de plantages woonden vluchtten ook weg.25 De situatie werd al snel onhoudbaar. Op 8 maart noteerde Van Hoogenheim dat: de rebellen sig reets op alle planatages boven ’t fort hebben uitgebreijd, en dat se overal deerlijk huis houden, met alles te verwoesten, en door den brand te vernielen, dat ze op de fortresse aan quamen en ons zoude bestormen, en dat ze duizenden uitmaakten etcetera.26

Die avond besloten de Europeanen fort Nassau te verlaten. Het fort werd in brand gestoken en men voer met de schepen en een flottielje van korjalen de rivier af naar fort Sint-Andries. Onderweg werd duidelijk dat de rebellie zich ook al stroomafwaarts van fort Nassau had verspreid. Met

20 NA, Collectie Fagel, Monsterlijst der militie, 26 maart 1763. Deze soldaten keerden in mei weer naar Berbice terug. NA, SvB 226, DH, 10 mei 1763. 21 NA, SvB 134, Resoluties Hof van Politie, 6 maart 1763. 22 NA, SvB 226, DH, 28 februari–7 maart, 1763; NA, SvB 134, Van Hoogenheim aan directeuren, 6 april 1763. 23 NA, SvB 134, Hoogenheim aan directeuren, 25 maart 1763. 24 NA, SvB 319, Nota van die Geene door de Rebellen zijn gemassacreert, ongedateerd. 25 NA, SvB 226, DH, passim. 26 NA, SvB 226, DH, 8 maart 1763.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

191

uitzondering van enkele plantages aan de kust hadden de opstandige slaven de kolonie volledig in handen.27 De situatie in fort Sint-Andries was niet veel beter. Een groot aantal planters van de Canje en hun slaven hadden er hun toevlucht gezocht. Om iedereen een dak boven het hoofd te geven, werden slaven aan het werk gezet om hutten te bouwen. Het fort lag open en bloot in het savaan, zoals de Nederlanders de savanne aanduidden. Het miste een borstwering, telde maar twee oude kanonnen en zoetwater ontbrak. Er waren slechts 24 soldaten en een handjevol officieren over. De meeste kolonisten wilden vertrekken; slechts twaalf planters waren bereid te blijven. Geconfronteerd met deze wanhopige situatie schreef een vertwijfelde Van Hoogenheim: in de allernaarste haggelijkste omstandigheid, die oit kan bedagt worden, op de uiterste Grensen van deese ongelukkige Colonie, in een woeste zavaan, zonder hoop van eenige hulp of ontzet, wijnig provisies en veele monden om te spijzigen, die nog boven dien voor ’t grootste gedeelte tot alles onwillig waaren, en murmureerden dat men haar niet aanstonts met de Schepen vertrekken lied.28

Ondanks deze vrijwel onhoudbare situatie bleef de gouverneur vastbesloten. De komst van een kleine honderd soldaten uit Suriname op de brigantijn Betsy eind maart was een grote opluchting. Van Hoogenheim stuurde meteen een detachement van 25 soldaten en zes burgers naar de Canje om op de plantage Fredriksburg post te vatten en vandaar te patrouilleren. De twee schepen die wilden repatriëren bleven voorlopig, afgeladen met vluchtelingen. Met de overige soldaten, een handvol burgers en een onbekend aantal slaven waagde de gouverneur het om op 31 maart met de Adriana Petronella, de Standvastigheid en de Betsy de Berbice op te varen. De bestemming was de grote sociëteitsplantage Dageraad, één van de weinige plantages die de blanken nog in handen hadden en die over kostgronden en zoetwater beschikte. Het merendeel van de 150 slaven van deze plantage was nog aanwezig en er had zich nog een dertigtal mensen bij hen gevoegd van het werkvolk van de particuliere plantages Mara en Herstelling. Zij waren ‘wat Schuuw en bang, egter reedelijk wel gedisponeert en gezegelijk’ tegenover de terugkerende blanken. De gouverneur

27 NA, SvB 226, DH, 8-16 maart, 1763; Netscher 1888: 203-204. 28 NA, SvB 226, DH, 17 maart 1763.

192

Marjoleine Kars

richtte op 1 april op de Dageraad zijn hoofdkwartier in, niet vermoedend dat hij gedwongen zou zijn er anderhalf jaar te blijven.29 De rebellen, die beschikten over zeshonderd à zevenhonderd weerbare mannen, hadden zich intussen verzameld op de naburige particuliere plantage Vigilantie, stroomopwaarts gelegen van de Dageraad. Op 2 april vielen zij ’s-morgens vroeg met drie- tot vierhonderd man de Dageraad aan. De soldaten namen hun stellingen in zoals die de vorig dag waren ingericht. Zij slaagden erin drie aanvallen af te slaan, met verlies van slechts één burger. De rebellen verloren waarschijnlijk zeven man.30 De volgende dag brachten twee Inheemsen en Jan Abraham Charbon, een blanke jongeman die enige weken in gevangenschap had doorgebracht en door de rebellen danig was mishandeld, een brief van rebellenleider Coffij. Coffij verontschuldigde zich voor de aanval, die zonder zijn goedkeuring of medeweten was uitgevoerd door zijn rechterhand, kapitein Accara. Hij verzekerde Van Hoogenheim dat hij wilde onderhandelen en niet vechten. Hij stelde voor de kolonie in tweeën te delen.31 Het lijkt aannemelijk dat Coffij in dit idee werd gesterkt door de recente vredesonderhandelingen in Suriname met de Saramaka en Djuka Marrons.32 Om tijd te rekken begon Van Hoogenheim een correspondentie met Coffij. Inheem­ sen en slaven brachten de brieven over en weer, zoals zij ook de correspondentie met andere posten en naburige koloniën verzorgden. In de tussentijd liet Van Hoogenheim de verdediging van de plantage versterken en er werd aan de waterkant een batterij ingericht. Dagelijks werden er patrouilles van Inheemsen en slaven uitgezonden om te achterhalen waar de rebellen zich bevonden.33 De situatie voor de blanken verslechterde met de dag. Op 6 april vielen ongeveer vierhonderd goed gewapende rebellen de plantage Frederiksburg aan, die verdedigd werd door 25 soldaten, zes burgers en enkele Inheemsen en slaven. Na een bijna vier uur durend gevecht werden de blanken gedwongen zich terug te trekken naar fort Sint-Andries, drie doden ach29 NA, SvB 226, DH, 29-31 maart, 1763; Netscher 1888: 207; NA, SvB 135, Rapport van G. Knollard aan W.W. Hattinga, 1 April 1763; NA, SvB 134, Notulen, 2 april 1763; NA, SvB 226, DH, 31 maart 1763. Het aantal slaven op de Dageraad is een schatting. NA, SvB 133, Inventaris van de Dageraad, 10 october 1762; NA, SvB 226, DH, 31 oktober 1764. 30 NA, SvB 226, DH, 2 en 3 april 1763. 31 NA, SvB 226, DH, 2 april 1763; NA, SvB 134, Notulen Hof van Politie, 2 april 1763. In zijn journaal schat Van Hoogenheim het aantal op 300 tot 400, het Hof noemt er 700. De brieven zijn gepubliceerd in: Lichtveld en Voorhoeve 1980: 71-97. 32 NA, SvB 134, Notulen Hof van Politie, 21 maart 1763. 33 NA, SvB 226, DH, 4 en 6 april, 1763.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

193

terlatend. De rebellen, die naar schatting dertig man hadden verloren, staken vervolgens de plantage in brand. Zij hadden de Canje weer geheel in handen.34 Twee koopvaarders weigerden nog langer in Berbice te blijven en vertrokken naar het vaderland. Bovendien waren veel soldaten ziek. En weer net toen de situatie er hopeloos uitzag, kwam er hulp van buiten. Begin mei arriveerden de Zeven Provintiën en de Sint-Eustatius met 150 militairen uit Sint-Eustatius.35 Even overwogen de kolonisten met deze versterking tegen de rebellen op te trekken. Uiteindelijk besloot men te wachten op verdere versterkingen en tot er voldoende Inheemsen waren om het plantagegebied af te sluiten, zodat de rebellen bij een eventuele aanval zich niet konden terugtrekken in het bos.36 De soldaten van Sint-Eustatius kwamen net op tijd. Op 12 mei ontdekte een patrouille dat de rebellen paden aan het kappen waren richting de Dageraad. Een dag later, om tien uur in de ochtend, viel een grote groep rebellen—Van Hoogenheim schatte hun aantal op tweeduizend, wat aan de hoge kant lijkt—met roffelende trommels de plantage van drie kanten aan. Aanvankelijk drongen zij de blanken terug. Het artillerievuur van de twee schepen en de batterij aan de waterkant deed de rebellen echter terugdeinzen. Een tegenaanval uitgevoerd door 280 soldaten dwong hen, na de nodige tegenstand, op de vlucht. De Standvastigheid probeerde de rebellen die in ongeveer zestig kano’s probeerden te ontkomen de terugtocht over de rivier te versperren. Gebrek aan wind verhinderde dit, maar met het scheepsgeschut kon wel een aantal van de korjalen ‘met goederen en negers opgepropt’ tot zinken worden gebracht, zodat de opvarenden zich al zwemmend het vege lijf moesten redden.37 Ondanks de intensiteit van het gevecht viel het aantal doden mee. De blanken vonden acht dode rebellen wier hoofden zij afkapten en ter afschrikking op staken aan de rivieroever zetten. De rebellen hadden hun overige doden en gewonden, zoals hun gewoonte was, meegenomen. De blanken verloren in dit vier uur durende gevecht slechts één man en er waren tien gewonden, waarvan er later nog één zou overlijden. ‘Het arivement der twee Barken van Sint-Eustasius, heeft waarscheijnelijk ons behoud[en]’, noteerde Van Hoogenheim later. Doch deze soldaten, ‘vol moet en Courage’ zoals de gouverneur hen beschreef, verklaarden meteen na het gevecht ‘geen voet meer aan de wal te zullen zetten nog geen geweer 34 NA, SvB 134, Knollart aan Hattinga, 6 april 1763. 35 NA, SvB 226, DH, 3 mei 1763; Netscher 1888: 212-213. 36 NA, SvB 226, DH, 6 mei 1763. 37 NA, SvB 134, Notulen, 14 mei 1763; NA, SvB 226, DH, 13 mei 1763.

194

Marjoleine Kars

meer te zullen opvatten’ tenzij de gouverneur hun premies beloofde voor het doden of gevangen nemen van rebellen.38 Gedurende de zomer en herfst hielden de rebellen en de Europeanen elkaar behoedzaam in het oog.39 Voor het uitvoeren van verkenningsmissies waren mensen nodig die de omgeving goed kenden, het moeilijk begaanbare terrein de baas waren en tegen het tropische klimaat bestand waren. Europeanen bleken hiervoor minder geschikt. Het merendeel van de verkenningstochten en het inlichtingenwerk werd daarom verricht door slaven en door Inheemsen, waarvan een aantal dat eerder was gevlucht weer was teruggekeerd.40 Sommige van deze patrouilles werden geleid door vrije gekleurden die door de gouverneur als ‘kapiteins’ aangeduid werden. Deze kapiteins waren leden van de familie Broer. De pater familias Jan Broer sr. was eigenaar van een van de weinige plantages in het binnenland. Deze nederzetting was gelegen aan de Cambia kreek op een kruispunt van paden tussen de Canje en de Berbice en heette heel toepasselijk Eenzaamheid. Verscheidene leden van de familie Broer waren plantage-­eigenaren. Filip Broer, eigenaar van Philipsburg, werd al in de eerste week van de opstand door de rebellen gedood. Jan Broer jr. werd door de rebellen vermoord toen hij probeerde om de bomba’s van enkele plantages, waar naar verluidt de slaven geweigerd hadden aan de opstand mee te doen, over te halen om loyaal aan de blanken te blijven. Jans hoofd werd demonstratief op een staak gezet. Later bleek zijn moordenaar de vroegere bomba van de plantage van zijn vader te zijn.41 Toen Jan Broer sr. een paar maanden later aan koorts overleed, noteerde Van Hoogenheim in zijn dagregister het grote verlies van deze man: ‘al was het ook maar alleen ten aansien van de indianen, dien hij alle tot hun plicht hieuw en met wien hij wel wist om te gaan’.42 Het lijkt erop dat verschillende leden van de familie Broer Inheemsen aanvoerden die op of nabij hun plantages woonden en met wie zij een soort van patroon-cliënt relaties onderhielden, waarbij de mannelijke leden van de Broer familie hun vertrouwens­positie gebruikten om tussen deze Inheemsen en het koloniale gezag te bemiddelen. 38 NA, SvB 226, 13 mei en 4 juni 1763. 39 NA, SvB 226, 13 mei en 4 juni 1763. 40 NA, SvB 226, 13 mei en 4 juni 1763. 41 NA, SvB 365, Petitie van Jan Broer aan Hof van Politie; NA, SvB 134, Notulen, 28 mei 1763; NA, SvS 319, Nota van diegeene door de Rebellen zijn gemassacreert, zonder datum; Wyland 1763: 13; Naam-lyst 1763; NA, SvB 135, Examinatie 18, Isaacq van Jan Broer, 5 maart 1764; NA, SvB 135, Examinatie 84, Frans van de Eenzaamheid, 10 maart 1764. 42 NA, SvB 226, DH, 9 september 1763.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

195

Op 4 juni bijvoorbeeld, verliet een dergelijke patrouille onder leiding van Jan Broer de Dageraad en trok langs de Berbice stroomopwaarts richting Vigilantie. Omdat de mannen weinig rebellen of vaartuigen bespeurden, waagden zij het bij zonsondergang nabij de plantage te komen. Zij werden echter door de schildwachten ontdekt. Toen die alarm sloegen en zelfs een kanon afschoten, trok de patrouille zich schielijk terug. De volgende dag werd dezelfde patrouille weer uitgezonden om te zien of de rebellen iets aan hun posities hadden veranderd. Maar de patrouille werd al snel door een groep rebellen in een boot ontdekt en men zag zich gedwongen om onverrichter zake terug te keren, om het in de dagen erna weer te proberen. Op 19 juni stuurde Van Hoogenheim een officier met soldaten en drie slaven achter een inheemse patrouille aan om te controleren of zij ‘wel behoorlijk recognoseere en met ons wel op regt handele’.43 Noch de rebellen noch de Europeanen ondernamen een groot offensief in de zomer van 1763. De grote regentijd was begin mei aangebroken. Veel soldaten en matrozen leden aan dysenterie en koortsen. Alleen al op de Zeven Provintien waren tachtig van de 110 matrozen ziek en de overigen weigerden verder dienst te doen. Eind augustus was de helft van de opvarenden, inclusief de kapitein, overleden.44 De Europeanen, die naar schatting over niet meer dan vierhonderd man beschikten en bovendien merendeels door ziekte verzwakt waren, durfden geen aanval op de rebellen te wagen. Bovendien was Van Hoogenheim bevreesd om de rebellen het bos in te jagen, waar zij Marrongemeenschappen zouden kunnen vormen, die, zoals al gebeurde in Suriname, grote problemen voor het plantageregime konden veroorzaken.45 De enige manier om marronage in Berbice te voorkomen was door inheemse bondgenoten te bewegen om de rebellen te beletten van de plantages het bos in te trekken.46 Van Hoogenheim maakte dan ook dankbaar gebruik van de inspanningen van Laurens Storm van ’s-Gravesande, gouverneur van Essequebo (1742-1772), die goede betrekkingen onderhield met de Caraïben en Akowaios. In de loop van de zomer slaagde Van ’s-Gravesande erin hen te bewegen de bovenloop van de Berbice te 43 NA, SvB 226, DH, 4 en 5 juni 1763. 44 NA, SvB 226, DH, 25 en 28 mei en 26 augustus 1763; NA, SvB 134, Gouverneur en Raden aan de Sociëteit van Berbice, 24 august 1763. 45 NA, SvB 226, DH, 6 mei en 19 juli 1763. Voor marronage in Suriname, zie hoofdstuk 5. 46 NA, SvB 226, DH, 5 juni en 23 november 1763; NA, SvS 318, Notulen Hof van Politie, 21 maart 1763; NA, SvB 319, Crommelin aan [?], 23 juli 1763.

196

Marjoleine Kars

bezetten. Desondanks bleef actie uit, mede doordat de bossen overal nog onder water stonden.47 De rebellen hadden zo hun eigen problemen. Allereerst hadden zij een tekort aan kruit en lood. Tevens zorgde interne tegenstellingen voor onenigheid. De opstandelingen vormden een coalitie van Creolen en Afrikanen. Tussen beide groepen bestonden culturele verschillen die zich uitten in verdeeldheid over strategie. Er bestond vooral verschil van mening over hoe men de nieuw gewonnen vrijheid het best zou kunnen waarborgen. Terwijl Creolen, onder wie Coffij, het meeste heil zagen in het voortzetten van onderhandelingen met Van Hoogenheim om tot een verdeling van de kolonie te komen, waren de Afrikanen meer geneigd te vechten om de blanken met geweld te verdrijven. Sommigen wilden zich bij de Marrons in Suriname aansluiten of de slaven in Demerary bevrijden om zo sterker te staan. Mogelijk hadden de rebellen ook verschillende doelen voor ogen. Het lijkt erop dat sommigen de plantages wilden handhaven, met zwarten in plaats van blanke eigenaren, terwijl anderen een meer onafhankelijk bestaan nastreefden. Een zelfde soort dynamiek speelde een rol in de Haitiaanse Revolutie (1791-1804) (Thornton 1993; Thornton 1998). Hoe dan ook, aan het begin van de herfst bleek het voor Coffij onmogelijk om zijn leiderschap te handhaven en hij pleegde zelfmoord. De nieuwe leider Atta, een Afrikaan, maakte Coffij’s rechterhand, Accara, tot zijn slaaf.48 Ondanks toenemende onderlinge spanningen behielden de rebellen die zomer het initiatief. Zij verplaatsten zich binnen de kolonie met grotere vrijheid dan de Europeanen, die alleen patrouilles over kleine afstanden durfden uit te zenden.49 In kleine groepen overvielen de rebellen regelmatig posten en plantages en vochten ze met Inheemsen. Op 23 juli, bijvoorbeeld, werd een post bemand door vier burgers en een korporaal bij de Grote Dubbelminakreek aan de monding van de Canje door honderd rebellen aangevallen. Drie niet-militairen, waaronder de vrije gekleurde Jeremias Broer, wisten te ontkomen. Drie soldaten waren minder gelukkig en werden gevangen genomen. Van Hoogenheim stuurde meteen een vaartuig om de bewaking van de Beneden-Canje over te nemen. Helaas werden de veertig matrozen ziek en het schip keerde onverrichter zake terug naar de monding 47 NA, SvB 226, DH, 7 mei en 7 augustus 1763; Villiers 1920: 226, 237, 239, 244. 48 NA, SvB 226, DH, 20, 29 juni, 9 oktober, 19 en 23 november 1763; NA, SvS 320, Texier aan directeuren, 14 november 1763. 49 Posten waren er bij fort Sint-Andries, aan de Corantijn, aan de Beneden-Canje en bij de Brandwacht. In de kreek Abbarij hielden een aantal Inheemsen onder leiding van de vrije gekleurde Klaas Broer de wacht. NA, SvB 226, DH, 19 augustus en 9 september 1763.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

197

van de Berbice. Hierop vertrokken de laatste Europeanen die nog aan de Beneden-Canje verbleven naar fort Sint-Andries.50 Om dergelijke aanvallen te voorkomen, zetten de Europeanen schildwachten uit en stuurden ze dagelijks Inheemsen en slaven op verkenning. Daarnaast vonden er langeafstandspatrouilles van Inheemsen, vaak onder leiding van vrije gekleurden, plaats naar moeilijk toegankelijke, maar strategische kreken. Zo ontdekte een dergelijke patrouille op vijf kwartier lopen van de Dageraad de sporen van zo’n veertig rebellen die leken te leiden naar de kostgronden van de Dageraad. Hierop werden de wachtposten versterkt en werd een detachement van 25 man op weg gestuurd om de rebellen te onderscheppen. Dergelijke operaties waren aan de orde van de dag.51 In de zomer en herfst van 1763 maakten de Europeanen zich niet alleen zorgen over vijandelijke overvallen. Zij waren ook bang voor vijanden in eigen kring. Zo waren begin juni zeventig sociëteitssoldaten uit Suriname bij de Corantijn, de grensrivier tussen Berbice en Suriname, aangekomen. Samen met zeventig Inheemsen had deze eenheid een succesvolle actie tegen een groep opstandelingen aan de Canje ondernomen. Door een tekort aan slaven moesten de soldaten echter zelf de paden kappen en onderkomens bouwen. Zij weigerden deze zware arbeid, die hun identeit als vrije Europeanen aantastte, te verrichten en begin juli brak er een muiterij uit. Een deel van de muiters sloot zich bij de rebellen aan. Dit veroorzaakte uiteraard grote ongerustheid onder de blanken die, overtuigd van hun militaire superioriteit, veronderstelden dat nu juist de assistentie van deze blanke militairen de rebellen in staat zouden stellen de strijd te winnen (Kars 2009). Deze muiters waren niet de enige ontevreden soldaten. De Surinaamse sociëteitsmilitairen, meest Fransen, die al in maart waren aangekomen, werden er ook van verdacht om te gaan muiten en hun officieren rapporteerden aan Van Hoogenheim dat zij niet langer voor hun trouw in konden staan. De soldaten en matrozen uit Sint-Eustatius ‘murmureerden’ over de slechte voeding.52 Terecht vreesde men dat eventuele deserteurs waardevolle informatie aan de rebellen zouden kunnen geven. Zo had een kort tevoren weggelopen slaaf de aanval op de post aan de Grote Dubbelmina­

50 NA, SvB 226, DH, 24, 26 Juli 1763; NA, SvB 134, Gouverneur en Raden aan directeuren, 24 augustus 1763. De korporaal had geen schildwacht uitgezet. 51 NA, SvB 226, DH, 22 juli 1763. 52 NA, SvB 226, DH, 27 juli, 28 september, 15 en 16 oktober 1763.

198

Marjoleine Kars

kreek geleid.53 ‘Dus moeten wij alle moment gedugt wezen’, zo vatte Van Hoogenheim de situatie samen in een brief aan de Sociëteit, ‘zoo wel voor Trouwloosheijt & verraad van binnen, als voor attaques van buijten’.54 Tegen het eind van de zomer was de situatie voor de Europeanen kritiek. De ‘woedende ziekte’ zoals Van Hoogenheim de koortsepidemieën aanduidde, maakte veel slachtoffers. Tussen medio juni en medio augustus stierf meer dan een derde van de ‘ganse magt’ en eenderde was ziek.55 Bovendien naderde het einde van de regentijd. Dit zou de bossen beter begaanbaar maken en een grote aanval van de rebellen was dan waarschijnlijk. Wel konden de kolonisten steeds meer rekenen op inheemse hulp. Een deel van hen was door Storm van ’s-Gravesande bewapend. Deze Inheemsen vielen de rebellen ver stroomopwaarts aan, in de omgeving van de plantage Savonette. Desalniettemin raadden de Surinaamse officieren Van Hoogenheim begin oktober aan om de Dageraad te verlaten en zich terug te trekken op het uitgebrande fort Sint-Andries. De gouverneur weigerde dit.56 Die herfst keken de Europeanen reikhalzend uit naar de komst van versterkingen uit de Republiek. Meteen na het uitbreken van de opstand had Van Hoogenheim om hulp gevraagd, zowel bij de directeuren in Amsterdam als aan de Staten-Generaal. De Sociëteit besloot eind mei om twee schepen met vijftig soldaten te sturen. Een maand later zegden de Staten-Generaal drie oorlogschepen en vierhonderd soldaten toe. Deze schepen vertrokken eind juli en half augustus. Verder besloten de StatenGeneraal om zeshonderd vrijwilligers uit het Staatse Leger onder kolonel Jan Marius de Salve te sturen. Het duurde drie maanden voordat dit regiment geformeerd was. De Salve en zijn troepen zouden pas in januari 1764 in Berbice arriveren.57

53 NA, SvB 226, DH, 4, 8, 22 mei, 18, 19, 27, en 30 september 1763; NA, SvB 134, Notulen Hof van Politie, 29 september 1763. 54 NA, SvB 134, Van Hoogenheim aan directeuren, 29 september 1763. 55 NA, SvB 226, DH, 17 augustus 1763; NA, SvB 134, Gouverneur en Raden aan directeuren, 24 augustus 1763. 56 NA, SvB 226, DH 4 oktober 1763. Voor de steun van Inheemsen, zie NA, SvB 134, Van Hoogenheim aan directeuren, 24 augustus 1763; NA, SvB 226, DH, 18 januari, 14 mei, 27 juli, 10 en 25 september 1763, 23 maart, 12 april, 5 juli 1764. Zie ook KHA, CB, G2-54 I, Douglas aan Hertog van Brunswijk, 26 februari en 25 april 1764. 57 Dorren 1948: 302-305; NA, Collectie Fagel, Douglas aan Brunswijk, 21 december 1763.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

199

Afb. 11. Portret van kolonel Jan Marius De Salve.

Het tij keert Met de komst, eind oktober, van het oorlogsschip Sint-Maartensdijk, met de eerste 150 van de 400 militairen, brak een nieuwe fase aan in the strijd tussen slaven en kolonisten. Uit vrees dat de nieuw aangekomen soldaten ziek zouden worden, werd besloten hen direct in te zetten bij de Canje. Op die manier wilde men in ieder geval één rivier weer onder controle krijgen, de communicatie met de Corantijn verbeteren en de paden van de Canje naar het verwoestte fort Nassau beveiligen om zo een grote expeditie op de Berbice zelf te kunnen voorbereiden.58 In november werd dit plan uitgevoerd. Van Hoogenheim en Marius Haringman van de Sint Maartensdijk deelden het commando. Met 180 soldaten, officieren en matrozen, zeilde men in twee bewapende barken de Canje op, waar men aan de bovenloop zeker duizend rebellen verwachtte. Stroomopwaarts stuitte de strijdmacht inder58 NA, SvB 226, DH 5 november 1763.

200

Marjoleine Kars

daad op rebellen, maar die trokken zich zonder te vechten over de rivier terug. Hierbij pasten ze de tactiek van de verschroeide aarde toe. De gouverneur moest ‘met groote deernisse’ toekijken hoe huizen, molens en andere gebouwen door het vuur werden verteerd. Hoewel de meeste rebellen wisten te ontkomen, slaagden de Europeanen er binnen een week in om ze uit het stroomgebied van de Canje te verdrijven en het pad van de Canje naar de Berbice te beveiligen.59 Het wachten was nu op de verdere versterkingen uit Europa. Eind november 1763 arriveerde het oorlogsschip Dolphyn, met 24 kanons en 150 koppen, en de door de Sociëteit van Berbice gehuurde koopvaarders Zonnestein en Hercules met vijftig soldaten. Begin december kwam ook de oorlogssnauw Zephyr, met twaalf kanons en 110 soldaten, aan.60 Met deze versterkingen ondernamen de Europeanen half december een grote expeditie om zich meester te maken van de Berbice. Men had niet de illusie de opstandelingen te kunnen verslaan, maar men hoopte ze van de plantages te verdrijven, zodat ze niet meer over kostgronden beschikten. Verder wilde men zoveel mogelijk slaven overhalen naar de Europeanen terug te keren, of, waar dat niet lukte, hen gevangen te nemen of te doden. Een detachement van dertig soldaten werd naar Demerary gestuurd om van daaruit de ver stroomopwaarts gelegen plantage Savonette te versterken. Zo wilde men de rebellen de pas af snijden, zodat ze niet over de rivier het bos in konden vluchten.61 Op 19 december zeilde een macht van drie- tot vierhonderd soldaten ondersteund door slaven en Inheemsen op vijf schepen, inclusief de Dolphyn en de Zephyr, de rivier op. Twee koopvaardijschepen bleven ter verdediging achter bij de Dageraad en de Vigilantie. Van Hoogenheim aanschouwde nu voor het eerst sinds zijn vlucht, driekwart jaar eerder, de verwoestingen die de rebellen hadden aangericht, het was een ‘verschrikkelijk...spectakel’. Evenals langs de oevers van de Canje zag men hier platgebrande plantages en vernielde velden. Nieuw-Amsterdam was geheel door brand verwoest, alleen de Lutherse kerk en de pastorie stonden nog overeind. Bij de Wironje kreek bleken ook de gereformeerde kerk en het huis van de dominee nog min of meer ongeschonden; alleen het van bladeren vervaardigde dak van de kerk was vernield. Het oorlogschip Dolphyn werd bij het voormalige fort Nassau achtergelaten om het pad naar de Canje 59 NA, SvB 226, DH, 9-19 november 1763; NA, Collectie Fagel, Haringman aan StatenGeneraal, 20 november 1763. 60 Netscher 1888, 229-232; Dorren 1948, 306. 61 NA, Collectie Fagel, Haringman aan Staten-Generaal, 18 december 1763.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

201

Afb. 12. Schepen op de Berbice tijdens de opstand.

te dekken en om de communicatie met de andere schepen open te houden.62 Onderweg werden patrouilles de wal opgestuurd om plantages te verkennen, schade op te nemen en rebellen op te sporen. Op strategische plaatsen, zoals aan de Wikkie en Wironje kreken, werden troepen achtergelaten om de rebellen de pas af te snijden. De rebellen trokken zich voor de naderende schepen terug. Plantages die tot dan toe ongeschonden waren gebleven, staken ze alsnog in brand. Slaven die min of meer in rust hadden geleefd en niet aan de opstand hadden deelgenomen werden onder dwang meegevoerd. Hier en daar ontdekten de Europeanen slaven die zich hadden verstopt of die door de rebellen waren achtergelaten omdat ze te oud of te ziek waren. Sommigen gaven zich vrijwillig over, anderen werden gevangen genomen. Zij wisten te melden dat de rebellen door gebrek aan voedsel gedwongen waren ongedierte te eten. Verder verkeerden de opstande­lingen in grote wanorde, zowel door de oprukkende blanken, als door onderlinge strijd. De rebellen hoopten stroomopwaarts zich te kunnen her­groeperen.63 Een enkele maal vond er een vuurgevecht plaats, waarbij aan beide zijden slachtoffers vielen. Zo roeide op 26 december 1763 een detachement van 150 soldaten naar de plantage Hardenbroek. Rebellen die tussen het 62 NA, SvB 226, DH, 18, 19, 22, 23 december 1763; Dorren 1948: 309; NA, Collectie Fagel, Haringman aan Staten-Generaal, 9 februari 1764. Het precieze aantal soldaten dat aan de expeditie deelnam is moeilijk te bepalen aan de hand van de beschikbare documenten. 63 NA, SvB 226, DH, 18-31 december 1763.

202

Marjoleine Kars

kreupelhout verscholen lagen vuurden op de officieren die, tegen de orders in, niet verspreid maar in één tentboot bijeen zaten. Een indiaan en drie van de zeven officieren sneuvelden. Een zwarte gids en drie andere officieren raakten zwaar gewond; een van deze officieren overleed later. Na een minuut of tien van intens vuren trokken de rebellen zich terug, nadat ze de plantage in brand hadden gestoken, enkele doden achterlatend. De Europeanen richtten vervolgens op Hardenbroek een kleine militaire post in.64 Hoewel de Nederlanders er uiteindelijk redelijk in slaagden controle over de rivier te herwinnen en de rebellen van de plantages en de kostgronden te verdrijven, ontstond er een nieuw probleem. De vluchtende rebellen verdwenen in het bos waar de Europeanen niet bij machte waren ze te volgen. De soldaten kwamen in de dichtbegroeide en moerassige bossen slechts moeizaam vooruit en verdwaalden constant.65 De rebellen maakten paden en kreken onbegaanbaar met voetangels en omgehakte bomen. Bovendien was tegen die tijd een kwart van de uitgeputte expeditiemacht ziek. De Europeanen konden weinig meer doen dan op strategisch gelegen plantages zoals Savonette, Hardenbroek en Cornelia Jacoba, kleine eenheden achter te laten. Patrouilles van slaven en Inheemsen, soms vergezeld van soldaten, verkenden vanaf die posten de omgeving om uit te vinden waar de gevluchte rebellen zich ophielden. Inheemsen stationeerden zich ook langs verschillende kreken om daar de rebellen te verhinderen kostgronden aan te leggen en hen te beletten de kolonie te ontvluchten.66 Op dit kritieke moment van de operatie arriveerde eindelijk kolonel Jan Marius de Salve met ongeveer zeshonderd man. Eind januari 1764 werden deze troepen ingekwartierd in het verwoeste Nieuw-Amsterdam, waar De Salve de pastorie als hoofdkwartier gebruikte. De kerk werd als hospitaal ingericht. De nieuwe troepen werden over de verschillende posten verspreid om er de uitgeputte soldaten af te lossen. Verder konden deze troepen weinig doen. Een grote expeditie tegen de rebellen was uitgesloten. Daartoe ontbraken voldoende ‘goede getrouwe Negers’ om de provisie en munitie te dragen.67 Operaties over de rivieren konden met schepen wor64 NA, SvB 226, DH, 26 december 1763; NA, Collectie Fagel, Haringman aan StatenGeneraal, 17 januari 1764. 65 NA, Collectie Fagel, Haringman aan Staten-Generaal, 9 februari 1764; NA, Archief van de Admiraliteitscolleges (AA) 2985, Haringman journaal, 26 december 1763. 66 NA, Archief van de Staten-Generaal (SG) 9219, Tweede verbaal De Salve, 10 en 11 januari 1764; NA, SG 9219, Vijfde verbaal De Salve, 16 maart 1764; NA, Collectie Fagel, Haringman aan Staten-Generaal, 9 februari 1764. 67 NA, SvB 226, DH, 23 en 26 januari 1764.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

203

den ondernomen, maar voor de bospatrouilles waren dragers onontbeerlijk. Bovendien zou een grote operatie tegen de rebellen, die zich voortdurend verplaatsten en waarvan niemand wist waar ze zich precies ophielden, een uitputtende onderneming worden, waarvan de uitkomst hoogst onzeker zou zijn. Ook meenden Van Hoogenheim en De Salve dat de rebellen door een dergelijke expeditie afgeschrikt zouden worden en zich minder makkelijk zouden overgeven.68 De posten kregen opdracht om met kleine patrouilles de rebellen op te sporen en hun over te halen de strijd te staken en terug te keren. Door gebrek aan slaven en Inheemsen om zulke patrouilles uit te voeren, lukte dit niet overal.69 De situatie van de rebellen verslechterde ondertussen gestaag. Terwijl de kolonisten nieuwe voorraden en troepen uit Europa ontvingen, kampten de rebellen met gebrek aan wapens en munitie. Ook konden zij door de zware regens en de ondergelopen bossen geen eten vinden of kosttuinen aanleggen. Ze zouden gedwongen zijn bladeren te eten en hadden grote moeite hun kinderen te voeden. Verder vielen ze door voortdurende onderlinge conflicten in steeds kleinere groepen uiteen.70 Sommigen rebellen trokken stroomopwaarts de Berbice op om er kostgronden aan te leggen, waar ze echter werden belaagd door Inheemsen. Anderen werden door honger de bossen uit gedreven en verschansten zich achter plantages waar ze eten hoopten te vinden, maar waar ze ook gemakkelijk door de Europeanen en Inheemsen konden worden overmeesterd.71 Inheemsen doodden regelmatig rebellen. Om een beloning op te strijken, hakten ze de rechterhand van de dode af en brachten deze als bewijsmateriaal naar de koloniale autoriteiten.72 Het is niet verwonderlijk dat onder zulke benarde omstandigheden steeds meer rebellen zich overgaven, vaak in groepen van veertig of meer. Eind februari 1764 bivakkeerden er 1.300 teruggekeerde slaven op de Dageraad en zeshonderd bij De Salve in Nieuw-Amsterdam. Toen hadden ook twee rebellenleiders, Accara van versterking de Brandwacht en Goussarie van plantage Oosterbeek, zich overgegeven. In ruil voor clementie gingen zij voor de Europeanen werken om hun mederebellen over te halen zich over te geven. Zij deden hun werk goed, want een maand later was het aantal teruggekeerde slaven al meer dan 2.600, velen zo ‘mager als 68 NA, SvB 226, DH, 17 februari 1764. 69 NA, SG 9219, Vierde verbaal De Salve, 13 en 17 februari 1764. 70 KHA, CB, Douglas aan Bentinck, 12 februari 1764. 71 KHA, CB, Douglas aan Brunswijk, 26 februari 1764. 72 NA, SvB 226, DH, passim; NA, SG 9219, Verbalen van De Salve, passim.

204

Marjoleine Kars

een Stuk Hout’.73 Volgens kolonel De Salve waren deze twee overlopers uiteindelijk van doorslaggevende invloed op de terugkeer van bijna een kwart van de in het binnenland levende slaven.74 Zij verkregen aan het eind van de opstand immuniteit en hun vrijheid en vertrokken met majoor Fourgeoud naar de Republiek en later naar Suriname. De vele gevangenen veroorzaakten de nodige problemen. Van Hoogen­ heim vond het schier onmogelijk ‘om plaets voor deselve te vinden, en het spijsigen van zoo veel volk heeft ook zijn inconvenienten’.75 Gedeeltelijk werden deze problemen opgelost door de kolonisten met hun slaven te laten terugkeren naar hun plantages, mits ze niet werden verdacht van zware misdrijven als ‘christenmoord’, roof, brandstichting, of leiderschap van de opstand. Deze gevangenen werden in de boeien geslagen. De anderen liepen vrij rond en diegenen die daartoe in staat waren werden zoveel mogelijk aan het werk gezet op de plantages of als ambachtsnegers, dragers, gidsen en roeiers.76 Het uitschakelen van degenen die weigerden zich over te geven werd een langdurige aangelegenheid, vergelijkbaar met de strijd tegen de Marrons in Suriname. Het jagen op deze volhouders gedurende de zomer werd voornamelijk uitgevoerd door slaven, Inheemsen en soldaten vanuit de verspreide posten. Dagelijks ontvingen de Europeanen nieuwe berichten over groepen opstandelingen. Eenheden die er op uit werden gezonden, ontdekten dat deze berichten vaak niet klopten of dat de rebellen alweer naar een andere plek waren getrokken. Het waren voornamelijk patrouilles van Inheemsen en slaven die, zonder acht op zulke berichten te slaan, de sporen volgden en er zo in slaagden rebellen gevangen te nemen of te doden. Vooral langs de bovenloop van de Berbice bevochten Inheemsen en rebellen elkaar op gezette tijden. Op 23 maart 1764 overmeesterden tweehonderd soldaten en gewapende slaven een rebellendorp van vijftig hutten en tweehonderd inwoners. Onder aanvoering van Accabré, van de plantage Stevensburg, hadden deze ‘Guangoo negers’—misschien te identificeren als Kanga—zich van Atta afgesplitst. De blanken zaten deze Guango’s al twee maanden op de hielen. Het dorp lag op een eiland in een swamp op drie uur lopen van de socië73 NA, SvB 226, DH, 4 februari 1764. 74 NA, SG 9219, Vijfde verbaal De Salve, 15 maart 1764; Netscher 1880: 405; NA, Collectie Fagel, Resoluties Staten-Generaal, 15 Oktober 1765. 75 NA, SvS 135, Van Hoogenheim aan directeuren, 26 februari 1764; NA, SG 9219, Vijfde verbaal De Salve, 2 maart 1764. 76 NA, SG 9219, Vijfde verbaal De Salve, 8 maart 1764; Derde verbaal De Salve, 14 januari 1764.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

205

teitsplantages Peereboom en Markeij. De aanval werd vanaf drie plantages ondernomen. Het pad nabij het dorp was vergeven van voetangels en scherpe staken. De majoor die de leiding over de expeditie had, schatte dat zijn mannen ongeveer twintig Guango’s hadden gedood en dat de rest gevlucht was. In de erop volgende dagen werden Accabré en een goede tachtig van zijn volgelingen gevangen genomen. Zelf leden de Europeanen geen verliezen. Van Hoogenheim was onder de indruk van Accabré die ‘de pretentie van een prins’ had. Op Van Hoogenheim’s vraag naar zijn rol in de opstand antwoordde de leider dat: ‘hij het Corps Gecommandeert had, waer meede hij Atta verschijde rijsen [malen] had overwonnen, en een Heer van zijn volk was geweest, maer thans van mij een slaef was’.77 Niet alle rebellenleiders werden door de Europese soldaten op zo een spectaculaire wijze uitgeschakeld. Accarra en Goussari vingen de belangrijkste leiders. Medio april overmeesterden zij Atta, die na Coffij’s zelfmoord de algehele leiding van de opstand had. Later die maand grepen zij Baubé en medio juni slaagden zij er in ‘den Soo zeer berugten als gevreesde’ Fortuin van de plantage Helvetia, onder wie zij zelf aan het begin van de revolte hadden gediend, in hechtenis te nemen. Tegen die tijd rapporteerde Van Hoogenheim dat de rust in de kolonie grotendeels was hersteld, hoewel er nog tientallen rebellen actief waren.78 Het herstel van het koloniale gezag viel samen met een gestaag verminderende effectiviteit van De Salve’s troepen als gevolg van ziekten. Eind februari 1764 waren er slechts 380 gezonde mannen. Drie maanden later lagen vier hospitalen vol en de kolonel rapporteerde dat ‘de spaden dagelijks in de gront zijn, om de lijken ter aarde te laten zinken’.79 Het aantal soldaten op de zes posten nam gestaag af.80 Eind juli waren er nog maar twintig gezonde soldaten en medio augustus waren alle officieren ziek, behalve De Salve. Inmiddels was een aantal planters met behulp van teruggekeerde slaven begonnen de schade aan gewassen en gebouwen op hun 77 NA, SG 9219, Vijfde verbaal De Salve, 24 en 25 maart 1764; NA, SvS 226, DH, 26 januari en 29 maart 1764. 78 NA, SG 9219, Zesde verbaal De Salve, 14 april 1764; NA, SG 9219, Zevende verbaal De Salve, 26 april 1764; NA, SvB 226, DH, 14 juni 1764 en passim. Er zijn helaas weinig details over hoe Accarra en Goussari te werk gingen. 79 NA, SG 9219, Vierde verbaal van De Salve, 24 februari 1764; NA, SG 9219, Zevende verbaal De Salve, 15 mei 1764. 80 Medio mei was het aantal posten vermindert tot zes, met in total 93 soldaten. Deze posten lagen op de plantages Hardenbroek, Savonette, Oosterbeek, Engelenburgh en de Cornelia Jacoba aan de Berbice en Stevensburg aan de Canje. In Juni werd het aantal soldaten op deze posten wegens ziektes wederom verminderd. In augustus werd de post Engelenburgh opgeheven. NA, SvB 226, DH, 16 mei, 17 juni, 7 augustus 1764.

206

Marjoleine Kars

ondernemingen te herstellen. De koloniale overheid vroeg hen om hun ‘getrouw volk’ in de omgeving van hun eigen plantages te laten patrouilleren en om slaven te leveren aan de vijf overgebleven militaire posten om daar patrouille te lopen.81 Ondertussen was men in maart 1764 begonnen om de gevangengenomen rebellen te verhoren. Dit werd gedaan door de heren L. Abensets, het enige oorspronkelijke lid van het Hof van Politie, en de nieuw aangestelde leden D. Sollicoffre en D. Stubbeman. Op basis van hun ’examinatien’ bepaalde het hof later wie vrij werden gelaten en wie gestraft diende te worden. De examinatien vorderde maar langzaam omdat de beslommeringen op hun eigen plantages de nodige aandacht van de commissarissen opeisten. Van Hoogenheim meende ook dat de commissarissen partijdig waren ten opzichte van hun eigen slaven, die ze liever weer aan het werk zetten dan hen te veroordelen.82 De directeuren in Amsterdam waren er voorstander van om alleen de hoofdschuldigen te straffen en zo het toch al enorme verlies aan arbeidskrachten te minimaliseren. Slaven die onschuldig werden bevonden, konden door hun eigenaren worden opgehaald, als die tenminste in de kolonie aanwezig waren of ze werden ingezet voor militaire doeleinden, zoals het bouwen van nieuwe fortificaties, arbeid aan publieke werken of op de sociëteitsplantages. Anderen dienden het regiment van De Salve in huis­houdelijke en ambachtelijke diensten. Diegenen die niet tot werken in staat waren verbleven op de Dageraad waar Van Hoogenheim wist niet goed wat hij met hen moest beginnen.83 De slaven die schuldig werden bevonden, werden geëxecuteerd op de brandstapel, het rad of aan de galg. In maart 1764 werden vijftig mannen en drie vrouwen geëxecuteerd. In april en juni in totaal 63 mannen en één vrouw en de laatste zeven mannen op 15 december.84 Na dit machtsvertoon van de executies stelde het koloniale gezag zich barmhartig op. Zowel de directeuren als de planters begrepen dat er in een kolonie, die voortdurend met een tekort aan werkkrachten kampte, een evenwicht gevonden moest worden tussen het straffen van de schuldigen, om een voorbeeld te stellen in de hoop nieuwe opstanden te voorkomen, en het beperken van de verdere daling van de toch al geslonken slavenbevolking. Om ‘exessive schadens’ te voorkomen, werd daarom op 15 decem81 NA, SvB 226, DH, 3 april 1764. 82 NA, SvB 226, DH, 26 februari, 11 en 17 mei 1764. 83 NA, SvB 226, DH, 12 mei en 2 juni 1764. Veel van de sociëteitsslaven die aan De Salve waren geleend om aan de fortificaties te werken, werden door de officieren als bediendes gebruikt. NA, SvB 226, DH, 31 oktober 1764. 84 NA, SvB 226, DH, 17 maart, 28 april, 15 juni en 15 december 1764.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

207

ber een generaal pardon uitgevaardigd voor de opstandelingen. Onder de slaven die gedwongen waren de executies op die dag bij te wonen ontstond volgens de gouverneur ‘Soo groten blijdschap en geruststelling […] dat sij alle met luijden stemmen uijtroepen dank je dank je’.85 Terwijl de meeste slaven die de Europeanen hadden geassisteerd als slaven terug naar de plantages gingen, werden enkele sociëteitsslaven voor hun diensten aan de planters met hun vrijheid beloond. Dit betekende echter niet dat dit ook inhield dat ze over hun eigen arbeid konden beschikken. Van Hoogenheim benadrukte dat: ‘zij daerom niet minder souden gehouden wesen haer ambagten in dienst van de directie te exerceeren, sonder dat ’t haer oid vrij soude staen deselve te quitteeren, om in dienst van Particulieren over te gaen’.86 Toen de amnestie werd afgekondigd was de rust in de kolonie al enige tijd teruggekeerd. Onderzoek door De Salve wees in augustus 1764 uit dat de planters zich weer veilig voelden en dat de kolonel zich op zijn vertrek kon gaan voorbereiden. Wegens ziekte, zowel onder de soldaten als onder de matrozen van de transportschepen, konden de troepen pas eind november naar patria vertrekken. Er bleef een garnizoen van honderd vrijwilligers achter onder leiding van majoor Louis Henry Fourgeoud om te voorkomen dat ‘de Neegers hun overwinnars siende weggaan’ opnieuw ‘tot de Eene off andere quaadaardige Conspiratie kunnen uijtspatten’. Deze eenheid, met de slavenjagers Accara en Goussari, verliet Berbice in maart 1765. Een paar jaar later zou Fourgeoud een groot expeditiekorps tegen de Marrons in Suriname leiden. Accara en Goussari zouden hem tijdens deze expeditie als opzichters over de slaven begeleiden.87 Voor de kolonie waren de gevolgen van de opstand desastreus geweest. Eind 1764 bedroeg de bevolking nog maar 3.370 slaven en 116 blanken. Vergeleken met de vier á vijfduizend slaven en 350 Europeanen aan het begin van de revolte was de bevolking flink gedecimeerd. Van de elf sociëteitsplantages waren er vijf grotendeels vernietigd, vele van de particuliere plantages waren verlaten en veel andere waren geheel of gedeeltelijk verbrand. Op maar 61 plantages kon het werk worden hervat. Wel was het herstel van de kolonie opmerkelijk snel. In 1777 waren er 4.463 slaven.

85 NA, SvB 226, DH, 12 september, 16 december 1764. 86 NA, SvB 226, DH, 14 november 1764. 87 NA, SG 9220, Vervolg verbaal De Salve; Stedman 1988: 422.

208

Marjoleine Kars

Twintig jaar later waren er 14.792 slaven, 428 blanken en 242 vrije gekleurden in de kolonie.88 Besluit Het moge duidelijk zijn hoe moeilijk het voor de Nederlanders was om na het uitbreken van de rebellie hun greep op de kolonie te herstellen. Zij zagen zich niet alleen geconfronteerd met een numerieke overmacht van opstandelingen en grote aantallen weggelopen slaven, maar kampten bovendien met een tekort aan soldaten en materieel, moeilijk begaanbaar terrein, onvoldoende geografische kennis, zware klimatologische omstandigheden, catastrofale tropische ziektes, gebrekkige ondersteuning uit het moederland en tegengestelde belangen tussen directie en planters. Het militaire overwicht, voor zover dat bestond door de inzet van schepen en artillerie, verdween zodra er een irreguliere oorlog ontstond toen de rebellen de plantages verlieten en de bossen introkken. Voor het uitoefenen van hun macht waren de blanken dus in grote mate afhankelijk van de diensten van loyale slaven en Inheemsen, die de onontbeerlijke kennis en vaardigheden bezaten die de Europeanen misten. Zij bewogen zich met groter gemak door het terrein, kenden de wegen beter, en werden niet onmiddellijk door de rebellen als vijanden herkend. Voor essentiële onderdelen van een militaire operatie als communicatie, inlichtingen en verkenning, oriëntatie in het terrein en het opsporing van de tegenstander waren de Europeanen volledig aangewezen op de diensten van Inheemsen, vrije gekleurden en zwarte slaven. Bovendien waren ze afhankelijk van slaven en Inheemsen als hulptroepen voor allerhande ondersteunende taken. Zoals reeds aangegeven hebben antropologen zulke assistentie van Inheemsen aan koloniale besturen aangeduid met ‘ethnic soldiering’ (Whitehead 1990). Vanaf het begin van Nederlandse kolonisatie op de Wilde Kust hadden de Arowakken de nieuwkomers, met wie zij handel dreven, gesteund. De Caraïben waren meer vijandig en werden pas aan het eind van de zeventiende eeuw gepacificeerd, waarna de Nederlanders een aantal verdragen met beide groeperingen sloten. Deze verdragen stelden de handel, inclusief die in inheemse slaven die de Caraïben en Arowakken aan de Nederlanders verkochten, veilig en alle partijen beloofden weder88 De slavenbevolking bestond in 1764 uit: 1.308 mannen, 1.317 vrouwen en 745 kinderen. NA, SG 9220, Vervolg verbaal De Salve, 14 september 1764; Kramer 1991, 53; Netscher, 1888, 247; TNA, CO 111/73 f. 10, A statement of the population, januari 1799.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

209

zijdse hulp. De koloniale overheid stemde er in toe om conflicten tussen Inheemsen te beslechten en verbood haar burgers om Arowakken of Caraïben tot slaaf te maken. De Inheemsen namen het op zich, om weggelopen slaven op te sporen en om de Nederlanders te helpen in geval van slavenopstanden. Ten tijde van de opstand van 1763-1764 waren zulke verdragen van kracht tussen de Caraïben in Essequebo en Demerary en met de Arowakken in Suriname en Berbice (Kars 2011). Ondanks deze verdragen was militaire hulp van Inheemsen niet vanzelfsprekend. De bereidheid om assistentie te verlenen hing zowel af van de politieke, strategische en economische belangen van de Inheemsen en hun individuele leiders als van de relaties tussen Inheemsen en individuele blanken, zoals gouverneur van ’s-Gravesande en de posthouders (grensposten ter verdediging en voor handel met Inheemsen) met wie ze om­­ gingen. De Arowakken en Caraïben hadden medio achttiende eeuw nog vol­doende onafhankelijkheid om zelf te beslissen of ze de Nederlanders wilden steunen en hoe. Hoewel zij tegen betaling vochten ging het hen niet alleen daarom. Zij wilden graag hun bevoorrechte handelspositie met de Europeanen handhaven. Ook waren zij wars van Marrons die zij zagen als concurrenten voor natuurlijke rijkdommen en hun vrouwen. Desal­ niette­min stelden de Inheemsen voorwaarden. Ze kwamen en gingen wanneer het hen uitkwam en weigerden te vechten als ze zich slecht behandeld voelden of de risico’s te groot vonden. De Inheemsen die rond de plantages in Berbice woonden waren meer afhankelijk van de blanken en hadden minder zelfbeschikking dan de Arowakken en Caraïben. Toch verlieten ook zij regelmatig de posten die zij bewaakten, zoals aan de kreek Abarij of de post aan de Corantijn. Ze konden alleen overtuigd worden hun diensten te hervatten door een beroep te doen op hun trots en met hogere beloningen. De blanken ervoeren deze onafhankelijkheid van de Inheemsen als frustrerend, maar hadden geen keus dan hen zoveel mogelijk tegemoet te komen. De Inheemsen waren de enigen die konden voorkomen dat de rebellen Marrondorpen diep in de bossen zouden stichten (Kars 2011). Er is geen term voor de militaire assistentie van slaven vergelijkbaar met ‘ethnic soldiering’. In sommige maatschappijen werden slaven speciaal voor militaire dienst gekocht en opgeleid, in andere gevallen werden ze gerekruteerd in momenten van crisis en nood (Brown and Morgan 2006; Vrij en Hoogbergen, deze bundel). In de Nieuw Wereld waren het vooral de Spanjaarden die gebruik maakten van militaire diensten van slaven en ex-slaven (Landers 2006). Maar ook andere koloniale machten maakten militair gebruik van slaven en vrije gekleurden. Ze moesten wel, gezien het

210

Marjoleine Kars

chronisch tekort aan manschappen, hun kwetsbaarheid voor tropische ziekten, en hun geringe capaciteiten voor succes in moeilijk begaanbaar terrein. De slaven die in Berbice de Nederlanders hielpen hun gezag te herstellen, waren echter geen militaire slaven. Hoewel sommigen van hen met de blanke meevochten tijdens kritieke momenten, was hun belangrijkste bijdrage niet als gewapende soldaten maar als ondersteunend personeel. Hun diensten als verkenners, spionnen, gidsen, slavenjagers, lastdragers en roeiers waren essentieel bij het herstel van het slavenregime. En terwijl in veel slavensamenlevingen militaire dienst de kans op emancipatie met zich meebracht, werden in Berbice minder dan twintig behulpzame slaven beloond met (beperkte) vrijheid. De anderen werden naar hun plantages teruggestuurd. Naar de motieven van slaven die de Nederlanders steunden moeten we grotendeels raden. Bescherming van familie, kostgronden, bezit, behoud van sociale positie en voorrechten, angst voor de rebellen, hoop op beloning en misschien zelfs vrijlating, en de gelegenheid om militaire vaardigheden ten toon te spreiden, om maar een paar voorbeelden te noemen, speelden alle ongetwijfeld een rol. De Nederlanders spraken altijd over ‘getrouwe’ slaven, en voor sommigen zal het beschermen van hun eigenaar, zijn of haar familieleden en bezit, inderdaad een belangrijke zaak geweest zijn. Anderen werden waarschijnlijk minder gedreven door loyaliteit aan hun eigenaar dan door eigenbelang, dat naar hun mening niet in gewapende revolutie lag. Net als vele andere onderdrukte groeperingen vormden slaven niet automatisch een solidaire groep.89 De Nederlanders waren zich terdege bewust van de onontbeerlijke steun van Inheemsen en slaven bij het onderdrukken van de opstand, ook al zagen zij zichzelf als de hoofdrolspelers. In februari 1764 schreef gouverneur Van Hoogenheim hoopvol dat als: wij het geluk hebben van onse Troepes, niet te veel door Siekte en Sterfte, te Sien verswakken, wij met behulp der Indianen in Staat zullen zijn, om de ganse Rebelleij, ten Eenen maal uit te roeijen, en de Colonie Soo vijlig als vooren te herstellen.90

89 De bundel van Brown en Morgan concentreert zich vooral op gewapende slaven die als soldaten optraden en minder op slaven die als hulptroepen dienst deden. Brown en Morgan 2006. 90 NA, SvB 226, DH, 14 februari 1764.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

211

Hij karakteriseerde de hulp van de Inheemsen als: ‘waarlijk het is het middel om het land regt te suijveren’.91 Zelfs toen hij en De Salve elkaar al verschillende malen verzekerd hadden dat de rust in de kolonie hersteld was, toonden zij zich verheugd over de aankomst van enkele honderden Caraïben uit Essequebo, hoewel ze hen uit de beperkte voorraden moesten voorzien.92 Deze Inheemsen verdienden premies met het jagen op de overgebleven rebellen in de bossen. De Nederlanders begrepen trouwens goed dat zulke acties vijandigheid tussen Inheemsen en slaven veroorzaakten, animositeit die zij aanmoedigden als een middel om in de toekomst zowel marronage als slavenopstanden te voorkomen. Een sociëteitsfunctionaris legde uit dat dit optreden van de Inheemsen de oorzaak was van: een groote verbittering tusschen de swarten en haer [indianen], welke wel en in de redelijkheijt aengequeekt, niet als van veel nut en dienst in het vervolg voor de colonien kan wezen.93

Concluderend kan worden gesteld dat zonder de hulp van Inheemsen en slaven de Nederlanders Berbice niet herwonnen zouden hebben. Ik wil uiteraard niet beweren dat de steun verleend door slaven en Inheemsen alleen verantwoordelijk was voor het mislukken van de opstand; de onderlinge verdeeldheid van de opstandelingen en het feit dat zij niet, zoals de Europeanen, opnieuw bevoorraad konden worden met voedsel, wapens, en soldaten, speelde hen zeker ook parten. Het ontbrak de kolonisten echter aan politieke wil, logistieke ondersteuning, lokale kennis en vaardigheden en immuniteit tegen tropische ziekten, waardoor zonder hulp de strijd tegen de rebellen niet gewonnen kon worden. De slavenopstand in Berbice maakt duidelijk waar de grens van vroegmoderne koloniale macht lag. Geweld was cruciaal bij het verwerven en behouden van koloniën en bij het in stand houden van een slavensamenleving. Dit geweld kon echter niet worden uitgeoefend zonder medewerking en steun van individuen uit die groepen tegen wie dit geweld gericht was.

91 De Villiers 1920: 237, Van Hoogenheim aan Storm van ’s-Gravesande, 25 februari 1764. 92 NA, SG 9219, Zesde verbaal De Salve, 14 februari en 11 april 1764. 93 De Villiers 1920: 239, Storm van ’s-Gravesande aan directeuren, 9 april 1764.

212

Marjoleine Kars Bijlage Overzicht van aangevoerde soldaten

Aankomst

Schip

Aantal

Opmerking

28 maart 1763

Betsy

3 mei 1763 3 mei 1763 8 juli 1763 28 oktober 1763 19 november 1763 1 december 1763 2 december 1763 5 december 1763 1 januari 1764

Zeven Provinciën Sint-Eustatius Demerary’s Welvaren Sint-Maartensdijk Jongen Thomas Zonnestein, Hercules Dolphyn Zephyr i Jan en Anthonij, Vrouwe Zusanna, u Samuel Galleij, Wakkerheijd, y 600 Regiment De Salve+ Gerrit en Jan Jacob, George Hendrik, u Catharina Elisabeth t

1 januari 1764 1 januari 1764 1 januari 1764 Totaal

97 Sociëteitssoldaten uit Suriname, onder leiding van Texier en Rijssel* 80 WIC-soldaten van Sint-Eustatius 66 WIC-soldaten van Sint-Eustatius 40 WIC-soldaten van Sint-Eustatius 150 Staatse troepen 36 Sociëteitssoldaten uit Amsterdam 50 ‘gezonde mannen samen’ 150 Staatse troepen 110 Staatse troepen

1.379

Bron: NA, SvB 226, DH, 3 mei 1763; Dorren 1948: 298; NA, SvB 226, DH, 8 juli 1763; NA, SvB134, Crommelin aan Van Hoogeneheim, 26 maart 1763; Dorren 1948: 298; NA, SvB 226, DH, 19 november 1763; NA, SvB 226, DH, 28 november 1763; NA, SvB 226, DH, 28 oktober 1763; Dorren 1948: 302; NA, SvB 226, DH, 4 december 1763; Dorren 1948: 302; NA, SG 9219, Tweede verbaal De Salve, 2 januari 1764. * Hiervan waren er 25 bestemd voor de Corentijn, om daar post te houden. Dus voor Berbice waren er maar 75 bestemd. + Het exacte aantal manschappen is onduidelijk. Volgens Dorren bestond het regiment uit 50 officieren, 73 sergeanten en korporaals, 12 tamboers, en 468 soldaten. Volgens de Lijst der officieren van het regiment van De Salve bestond het uit: 48 officiers, 2 aides de camp, 1 kwartiermeester, 2 adjudanten, 1 majoor ingenieur, 1 luitenant ingenieur, 1 landmeester, 1 chirurgijn-major, 5 meesterchirurgijns, 6 onderchirurgijns, 2 geweermakers, 1 lademaker, 2 provoosten en 1 sousluitenant bij de artillerie. Volgens de Lijste der onderofficieren en gemeenen waren er 72 onderofficieren, 12 tamboers, 65 grenadiers, 403 soldaten en voor de artillerie 6 bombardiers, 6 korporaals, 24 timmerlieden en 24 kanonniers.94

94 Dorren 1948: 302-303; NA, SG 9219, Verbalen De Salve, 6 november 1763–11 juni 1764; NA, SG 9220, Vervolg verbaal De Salve, 21 juli 1764–2 april 1765; NA SG 9221, Bijlagen behorende bij de verbalen van De Salve, 1765; NA, SG 9222, Kopieën van het tweede, derde, vierde, zesde en zevende verbaal van De Salve, 24 december 1763–11 juni 1764.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

213

Literatuur Bancroft, E. 1769. An Essay on the Natural History of Guiana, in South America. …. Londen: T. Becket en P. A. De Hondt. Bos, G. 1998. Some Recoveries in Guiana Indian Ethnohistory. Amsterdam: Vrije Universiteit. Brown, Ch.L. en Ph.D. Morgan (red.) 2006. Arming Slaves: From Classical Times to the Modern Age. New Haven: Yale University Press. Dorren, C.J.O. 1948. De geschiedenis van het Nederlandsche Korps Mariniers van 1665-1945. Den Haag: Zuid-Hollandsche Uitgevers Maatschappij. Fermin, Ph. 1770. Nieuwe algemeene beschryving van de colonie van Suriname: Behelzende al het merkwaardige van dezelve, met betrekkinge tot de historie, aardryks- en natuurkunde. Harlingen: V. van der Plaats jr. Hartsinck, J.J. 1770. Beschrijving van Guiana of de wilde kust in Zuid-America, … Eerste Deel. Amsterdam: Tielenburg [Herdruk Amsterdam: S. Emmering, 1974]. Heijer, H. den 1994. De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg Pers. Kaart.  1763. Kaart van de ge’octroyeerde Colonie van Berbice. Kars, M. 2009. ‘Policing and Transgressing Borders: Soldiers, Slave Rebels, and the Early Modern Atlantic’, in New West Indian Guide / Nieuwe West-Indische Gids 83-3-4: 191-218.  ____ 2011. ‘”Cleansing the Land”: Dutch-Amerindian Cooperation in the Suppression of the 1763 Slave Rebellion in Dutch Guiana’, in W.E. Lee (red.), Empires and Indigenes: Intercultural Alliance, Imperial Expansion, and Warfare in the Early Modern World, pp. 250-275. New York: New York University Press. Kramer, K. 1991. ‘Plantation Development in Berbice from 1753 to 1779: The Shift from the Interior to the Coast’, Nieuwe West-Indische Gids 65-1/2: 51-65. Landers, J. 2006. ‘Transforming Bondsmen into Vassals: Arming Slaves in Colonial Spanish America’, in Ch.L. Brown en Ph.D. Morgan (red.), Arming Slaves: From Classical Times to the Modern Age, pp. 120-145. New Haven: Yale University Press. Lichtveld, U.M. en J. Voorhoeve (red.) 1980. Suriname: De spiegel der vaderlandse kooplieden. Een historisch leesboek. Den Haag: Nijhoff. Naam-lyst 1763. Naam-lyst der Bestierders Officieren en Bediendens &c. Op de Colonie de Berbice, Wieronje, Canje en Wicki Nevens de Respective Ed. Achtb. Gouverneurs, Raaden, Fiscall, Secretaris, Officieren en andere Heeren, enz. Amsterdam: Petrus Schouten. Netscher, P. M. 1888. Geschiedenis van de Coloniën Essequebo, Demerary en Berbice. Den Haag: Nijhoff. Quandt, Ch. 1807. Nachricht von Suriname und seinen Einwohnern, sonderlich den Arawacken, Warauen und Karaiben, von den nüzlichsten Gewächsen und Thieren des Landes, des Geschäften der dortigen Missionarien der Brüderunität und der Sprache der Arawacken. Nebst einer Charte und zwey Kupfern. Görlitz: J.G. Burghart. Stedman, J.G. 1988. Narrative of a Five Years Expedition against the Revolted Negroes of Surinam: Transcribed for the First Time from the Original 1790 Manuscript. Bezorgd door R. Price en S. Price. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Stipriaan, A. van 1993. Surinaams contrast: Roofbouw en overleven in een Caraibische plantage economie,1750-1863. Leiden: KITLV Uitgeverij. Thornton, John 1993. ‘”I am the Subject of the King of Kongo”: African Political Ideology and the Haitian Revolution’, Journal of World History 4-2: 181-214.  ____ 1998. Africa and Africans in the Making of the Atlantic World, 1400-1800. Cambridge: Cambridge University Press [Tweede editie]. Velzing, I. 1979. ‘De Berbice Slaven Opstand, 1763’ [Doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam]. Villiers, J.A.J. de en L. Storm van ’s-Gravesande 1920. Storm van ’s-Gravesande: Zijn werk en zijn leven: uit zijne brieven opgebouwd. Den Haag: Nijhoff.

214

Marjoleine Kars

Whitehead, N.L. 1990. ‘Carib Ethnic Soldiering in Venezuela, the Guianas, and the Antilles, 1492-1820’, Ethnohistory 37-4: 357-85.  ____ 1999. ‘Native Peoples Confront Colonial Regimes in Northeastern South America, c. 1500-1900’, in F. Salomon en S.B. Schwartz (red.), The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas. Vol. III: South America, Part 2. Cambridge: Cambridge University Press. Wyland, J.P.  1763. Journaal, of dags-aantekening van het voorgevallene in de colonie van Rio Barbiecie: beginnde met de revolte der negers van den 6 july 1762, en eyndende met des shryvers arriviment in Texel op den 11 july 1763. Amsterdam: Johannes Roos ... en Hendrik Holthuysen.

de berbice SLAVENOPSTAND, 1763-1764

DEEL DRIE

MARITIEM OPTREDEN

215

216

Marjoleine Kars

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

217

HOOFDSTUK Zeven

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625 Henk den Heijer Inleiding Omstreeks 1600 verplaatste de oorlog tussen de Republiek der Verenigde Nederlanden en Spanje zich in hoog tempo van het land naar de zee. Het optreden van de Nederlandse marine beperkte zich aanvankelijk tot de bescherming van de kustwateren, waarvan ook de blokkade van de Schelde en de Vlaamse kust deel uitmaakten, maar allengs werden ook acties verder van huis ondernomen. De eerste operaties buiten de Noordzee en Het Kanaal werden samen met de Engelse marine uitgevoerd. Zo veroverde een Engels-Nederlandse vloot in 1596 de Zuid-Spaanse havenstad Cádiz. Tijdens de kortstondige bezetting van de stad richtte die gecombineerde strijdmacht grote schade aan (Bruijn 1998: 27). Enkele jaren later waren de Nederlanders in staat om zonder hulp van de Engelsen grote expedities tegen de vijand te ondernemen. In 1599 werd onder bevel van admiraal Pieter van der Does voor het eerst een grote oorlogsvloot uitgerust die tot taak had Spanje van haar rijke Amerikaanse bezittingen af te snijden en enkele Spaanse en Portugese eilanden in het Atlantische gebied te veroveren. De vloot, waaraan ook verschillende particuliere kooplieden vaartuigen leverden, telde 73 schepen met een bemanning van achtduizend koppen. Van der Does en zijn mannen slaagden erin de Canarische Eilanden te plunderen en São Tomé te bezetten, maar zij betaalden daarvoor een hoge prijs (Ebben 2001: 1-18). Een aanzienlijk deel van de bemanning stierf tijdens acties en aan tropische ziekten, waardoor São Tomé weer moest worden prijsgegeven. Bovendien viel de buit tegen. Financieel gesproken was de expeditie geen succes, maar vanuit psychologisch oogpunt was zij van groot belang. De Republiek had immers bewezen in korte tijd een omvangrijke oorlogsvloot in zee te kunnen brengen die niet alleen een bedreiging vormde voor de scheepvaart op Iberische havens, maar die tevens in staat was de Spaanse en Portugese bezittingen in het Atlantische gebied aan te tasten (Enthoven 2000).

218

Henk den Heijer

Naast de marine ondernamen ook particuliere kooplieden uit de Republiek acties tegen Spaanse schepen en bezittingen in het Atlantische gebied. Voor de Spaanse kust en in de Caraïben waren diverse Hollandse en Zeeuwse kapers actief (Van Ittersum 2007). Een van de belangrijkste investeerders in de Atlantische vaart was de Zeeuwse koopman Balthasar de Moucheron. Hij stond aan het hoofd van een grote handelsonderneming die aan het eind van de zestiende eeuw enkele factorijen in het Senegambia gebied bezat en schepen uitreedde naar West-Indië. De Moucheron probeerde zijn handelsactiviteiten in West-Afrika uit te breiden, maar stuitte daarbij op de militaire macht van de Portugezen. Om die macht te breken, besloot hij het kasteel São Jorge da Mina (Elmina) aan te vallen, de belangrijkste en sterkste vesting van de Portugezen op de West-Afrikaanse kust.1 De aanval, die in de zomer van 1596 met twee goed bewapende schepen onder bevel van Karel Hulscher werd uitgevoerd, liep uit op een mislukking waarbij veel schepelingen het leven lieten. Maar dat was voor De Moucheron geen reden om zijn Afrikaanse plannen te laten varen. In 1598 werd een nieuwe aanval op de Portugese macht ondernomen, ditmaal op het eiland Príncipe in de Bocht van Guinee. Een eskader van vijf schepen onder leiding van Julius Cleerhagen slaagde er in augustus van dat jaar in het eiland te veroveren, maar enkele maanden later moest de kolonie alweer worden prijsgegeven. Een Portugese strijdmacht van het nabij­ gelegen São Tomé dwong de Nederlanders het eiland te verlaten (De Stoppelaar 1901: 140-149; Enthoven 1996: 256-268). Lang niet alle expedities van de marine en van particulieren waren succesvol, maar zij toonden wel aan dat de maritieme macht van de Spanjaarden en Portugezen tanende was. Dat besef bracht verschillende lieden in de Republiek ertoe om voor de stichting van een monopolistische compagnie voor de handel en scheepvaart op Afrika en Amerika te gaan ijveren. Als een dergelijke onderneming de beschikking had over voldoende kapitaal, zou zij ook vloten kunnen uitrusten voor de verovering van handelsposten en koloniën van de vijand in het Atlantische gebied. Hiermee zou na Europa en Azië (door de Verenigde Oost-Indische Compagnie) een derde front in de strijd tegen de koning van Spanje in de Atlantische wereld 1 De oorspronkelijke Afrikaanse naam van Elmina is onbekend. Aanvankelijk noemden de Portugezen de nederzetting Aldeia das Duas Partes (dorp dat uit twee delen bestaat, gescheiden door de rivier de Benya). Daarnaast werd de naam ‘la Minne d’Or’ gebruikt, dat goudmijn betekent naar het goud dat er werd verkocht. Na de stichting van het kasteel São Jorge da Mina in 1482 gaven Europeanen de aangrenzende plaats dezelfde naam. De Nederlanders echter noemden het kasteel en de plaats Elmina, de naam die ook in dit hoofdstuk wordt gebruikt. Zie voor de discussie over de naamgeving: Hair 1994: 43-44.

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

219

geopend kunnen worden. Aan het begin van de zeventiende eeuw werden de eerste plannen voor een West-Indische Compagnie (WIC) bedacht. In februari 1606 riepen de Staten van Holland een commissie in het leven die de haalbaarheid daarvan moest onderzoeken. De commissie bracht in september 1606 een rapport uit dat positieve adviezen en een conceptoctrooi bevatte. Het stuk werd een maand later naar de andere gewesten gestuurd als voorbereiding op de bespreking in de Staten-Generaal. In artikel vijf van het conceptoctrooi was bepaald dat, als de Spanjaarden en Portugezen de nieuwe onderneming zouden dwarsbomen: de voorseyde compaignie bij desen sal sijn geauthorizeert ende volcommelijcken gelast d’zelve mette wapenen sulcx te mogen constringeren ende om deselve te doen alle mogelijcke affbreuck te water ende te lande (Meijer 1986: 52).

Niemand in de Republiek twijfelde eraan dat de Iberiërs de Nederlandse onderneming in het Atlantische gebied op alle mogelijke manieren zouden tegenwerken. Artikel vijf van het conceptoctrooi was dan ook niets anders dan een verpakte aanvalsverklaring; de op te richten compagnie kreeg eigenlijk op voorhand al het recht om op grote schaal vijandelijke schepen en bezittingen in West-Afrika en Amerika aan te vallen. De opstellers van het conceptoctrooi hadden overigens geen plan bedacht hoe dat het beste kon worden verwezenlijkt. Zij hadden slechts de wil daartoe op papier gezet (Meijer 1986: 52). Juist op het moment dat het plan van de Staten van Holland vaste vormen begon aan te nemen, toonden Spanje en de Republiek zich bereid om over duurzame vrede of op zijn minst een wapenstilstand te onderhandelen. Beide landen hadden zwaar geleden onder de langdurige strijd. Spanje stond er economisch slecht voor en kon de kosten voor het omvangrijke leger in de Zuidelijke Nederlanden nauwelijks meer opbrengen. Ook de Republiek moest steeds dieper in de buidel tasten om de oorlog te kunnen financieren. Tijdens geheime vredesonderhandelingen bleken vooral de maritieme acties van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in Azië en de plannen voor de oprichting van een Atlantische compagnie obstakels voor de vrede te vormen (Den Tex 1962: 645). De Staten-Generaal waren echter niet bereid de door de VOC in Azië veroverde bezittingen prijs te geven. Wel werd het plan voor de oprichting van de WIC tijdens de onderhandelingen van tafel gehaald, waardoor de Spanjaarden in 1609 alsnog met een wapenstilstand instemden. Hiermee was het gevaar voor een Nederlandse aanval op Spaanse en Portugese bezittingen in het Atlantische gebied voorlopig geweken (Israel 1995: 404).

220

Henk den Heijer

Na de val van Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619) in augustus 1618, een van de grootste voorstanders van de wapenstilstand met de Spanjaarden, lag de weg naar hervatting van de oorlog met Spanje open en daarmee de oprichting van een West-Indische Compagnie. Vervolgens werd bijna drie jaar onderhandeld over een compagnieoctrooi waarin alle belanghebbenden zich konden vinden. Uiteindelijk stemden de StatenGeneraal op 3 juni 1621, krap twee maanden na de afloop van het Twaalfjarig Bestand, in met het eindresultaat en was de oprichting van de WIC een feit (Den Heijer 1994: 28-31). Op papier kon de strijd tegen de vijand beginnen. In dit hoofdstuk zullen de WIC-plannen voor een grootschalige aanval op de Spaanse en Portugese bezittingen in het Atlantische gebied, het zogeheten ‘groot desseyn’, nader worden onderzocht. Speciale aandacht zal worden besteed aan één onderdeel van het ‘groot desseyn’, de mislukte aanval op het Portugese bolwerk Elmina op de Goudkust in West-Afrika in oktober 1625, waaraan weinig aandacht in de geschiedschrijving is geschonken. Tevens zal worden belicht waardoor het ‘groot desseyn’ faalde en wat de gevolgen daarvan zijn geweest voor de maritieme expansie van de Republiek in het Atlantische gebied. Ambitieuze aanvalsplannen Het lag voor de hand dat de WIC het initiatief voor een aanval op de Spaanse en Portugese koloniën in het Atlantische gebied zou nemen, maar dat was niet het geval. Nog voor het aflopen van het Bestand hadden de bewindhebbers van de VOC namelijk al eens met de gedachte gespeeld een oorlogsvloot naar Spaans-Amerika uit te rusten.2 Dat idee werd in 1619 door stadhouder Maurits (1567-1625), graaf van Nassau en prins van Oranje, opgepakt, maar vooralsnog niet uitgevoerd (Van Dam 1929: eerste boek, deel twee 496). De stadhouder stelde toen voor om een grote militaire expeditie naar de westkust van Spaans-Amerika te ondernemen, alwaar de Nederlanders zich meester zouden moeten maken van de zilvermijnen van Potosí. Daarmee zou de Republiek twee vliegen in één klap kunnen slaan: zij zou zichzelf toegang tot rijke hulpbronnen verschaffen en tege­ lijker­tijd de vijand van zijn voor de financiering van de oorlog onont­­ beerlijke zilverinkomsten beroven. Maurits probeerde niet alleen de 2 Joris van Spilbergen was in 1617 met een VOC-vloot van een wereldreis in de Republiek teruggekeerd. Zijn bevindingen op de westkust van Zuid-Amerika hadden de bewind­hebbers op het idee gebracht dat de Compagnie de aldaar gelegen zilvermijnen op de Spanjaarden zou kunnen veroveren (Warnsinck 1943).

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

221

bewindhebbers van de VOC, maar tevens de Staten-Generaal tot deelname aan de expeditie te bewegen. Zijn inspanning leidde ertoe dat de Hoogmogende Heren zich in augustus 1619 bereid verklaarden om de kosten van vijf goed uitgeruste oorlogsschepen voor hun rekening te nemen (Voorbeijtel Cannenburg 1964: xx). Toch duurde het nog tot na de beëindiging van het Bestand in 1621 voordat de stadhouder het aanvalsplan in de vergadering van de StatenGeneraal ‘serieuselijck’ zou ‘recommanderen ten reguarde van de groote voordelen en inkomsten die de koninck van Spagnien daerdoor quam te missen’.3 Aangenomen wordt dat hij de aanval niet tot de zilvermijnen van Potosí wilde beperken, maar ook andere Spaanse en Portugese doelen in het Atlantische gebied op het oog had.4 Voor een breed opgezette aanval echter waren meer middelen nodig dan de Staten-Generaal in eerste instantie hadden toegezegd. Zij beloofden daarom zes in plaats van vijf oorlogsbodems aan een vloot te zullen leveren en stelden de bewindhebbers van de VOC, indien nodig, nog twee extra schepen in het vooruitzicht. Bovendien namen zij de uitrustingskosten van de gehele vloot voor hun rekening, met uitzondering van de victualiën die door de VOC zouden worden betaald (Van Dam 1929: eerste boek, deel twee 526). Ook de bewindhebbers van de nog maar net opgerichte WIC werden voor deelname aan de expeditie benaderd, maar die vonden het niet verstandig om het ‘grootste ende ghereedste ghedeelte van haere middelen te wagen op een dessein vol van onsekerheyt’ (De Laet 1931-1937: deel een 6-7). Vooralsnog investeerden zij liever in minder ambitieuze projecten. De afwijzende houding van de WIC-bewindhebbers was opmerkelijk, zeker in het licht van de plannen die zij korte tijd later zelf zouden ontwikkelen. Uiteindelijk stelden de Staten-Generaal en de VOC zonder hulp van de WIC een vloot van elf oorlogsschepen samen die eind april 1623 richting Amerika vertrok. Deze zogeheten Nassausche Vloot heeft weinig successen behaald. Toen de vloot een jaar later voor de Chileense kust verscheen, waren de Spaanse zilverschepen uit de havenplaats Arica al vertrokken. De strijdmacht aan boord was bovendien te gering om een serieuze aanval op het bijna vijfhonderd kilometer landinwaarts gelegen Potosí te ondernemen. Bij vertrek uit de Republiek telde de vloot ongeveer 1640 soldaten en matrozen, maar dat aantal was door sterfte en desertie voor Chili al met minstens honderd afgenomen (Voorbeijtel Cannenburg 1964: 4-5; Doedens 3 Nationaal Archief (NA), Archief van de Staten-Generaal (SG) 47, Resoluties, 4 mei 1622. 4 ‘Advies’ 1871; Boer 1900.

222

Henk den Heijer

en Looijesteijn 2008: 58-59). Ook het onderscheppen van rijk beladen koopvaarders uit Manilla, één van de andere taken van de vloot, liep op niets uit (Voorbeijtel Cannenburg 1964: cii). Voor de Spanjaarden kwam de Nederlandse expeditie naar ZuidAmerika niet als een verrassing. Reeds voor het aflopen van het Twaalfjarig Bestand hielden zij serieus rekening met aanvallen op hun koloniën in de West. Daarom ook had Filips III (1578-1621), koning van Spanje en Portugal, opdracht gegeven de garnizoenen op de belangrijkste Caraïbische eilanden te versterken. Hij was vooral beducht voor een aanval op Havana (Wright 1921: 602). Het echte gevaar kwam overigens niet van de Nassausche Vloot, maar van de WIC. Die zond namelijk kapers naar het Caraïbische gebied uit voor aanvallen op Spaanse schepen en nederzettingen. Dat de bewindhebbers van deze Compagnie niet meteen voor grootscheepse aanvallen op Spaanse en Portugese doelen hadden gekozen, maar voor beperkte kaapvaartexpedities, had alles te maken met gebrek aan kapitaal. Beleggers voelden er aanvankelijk weinig voor om hun geld in de WIC te steken, waardoor de kapitaalverwerving traag verliep en de bewindhebbers de inschrijving op aandelen tot eind 1623 open moesten houden (Den Heijer 2005a: 62-63). Toen in augustus 1623 duidelijk was dat er voldoende kapitaal ingelegd zou worden, kwamen de Heren Negentien voor de eerste maal officieel in vergadering bijeen.5 Tijdens deze meerdaagse vergadering werd uitvoerig over de te volgen strategie gediscussieerd. De bewindhebbers waren het er snel over eens dat een massale aanval op Spaanse en Portugese koloniën de voorkeur genoot, maar zij beseften tevens dat het moeizaam verworven kapitaal niet meteen in zo’n riskante onderneming gestoken kon worden. Verschillende scenario’s passeerden daarna de revue. Allereerst werd overwogen enkele goed bezeilde schepen achter de Nassausche Vloot aan te sturen en zo alsnog aan deze expeditie deel te nemen, maar dat voorstel werd verworpen. Het zou de slagkracht van de Compagnie in het Atlantische gebied slechts verzwakken. Een tweede mogelijkheid was de verovering van het Spaanse fort te Punta de Araya op de Venezolaanse kust, waardoor de WIC zich toegang tot de rijke zoutpannen aldaar kon verschaffen.6 Maar ook dit plan verdween door een niet nader genoemde reden van tafel. Ten 5 De Heren Negentien vormden het hoogste bestuurscollege van de WIC (Den Heijer 1994: 31). 6 Sinds het einde van de zestiende eeuw haalden Nederlanders op grote schaal zout in Punta de Araya, maar tijdens het Twaalfjarig Bestand hadden de Spanjaarden er een fort gebouw, waardoor deze zoutvaart onmogelijk was geworden (Sluiter 1948: 175).

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

223

slotte stelden de bewindhebbers vast dat de vijand de meeste schade zou ondervinden als de Compagnie zijn aanvoer van suiker en zilver uit de koloniën zou blokkeren. Daardoor zouden de Spanjaarden in ernstige financiële problemen geraken en hun maritieme en militaire activiteiten in het Atlantische gebied moeten beperken (De Laet 1931-1937: deel een 7-8). De verzwakte koloniën zouden vervolgens een gemakkelijke prooi voor de WIC vormen. Maar grootscheepse aanvallen op suiker- en zilvervloten vereisten goed uitgeruste vloten, waarvoor maanden van voorbereiding nodig waren. Dergelijke aanvallen zouden bovendien meer effect hebben als de Compagnie ook de aanvoer van Afrikaanse slaven kon verhinderen ‘met de welcke sij hen niet alleen door de gantsche West Indien, maer oock in de coninckrijcke van Spagnien ende Portugael ende hare dependentien sijn diendende’.7 En daarmee kwam de mogelijkheid van een breed opgezette maar kostbare aanval opnieuw ter sprake. Het initiatief daartoe werd door de bewindhebber Boudewijn Hendricksz genomen. Hij stelde voor een omvangrijke kapervloot naar West-Indië uit te rusten.8 Dat plan werd vooralsnog niet uitgevoerd, maar het legde wel de basis voor een veel omvangrijker plan dat als het ‘groot desseyn’ de geschiedenis is ingegaan. Het ‘groot desseyn’ In het najaar van 1623 werd het grote aanvalsplan door de bewindhebbers nader uitgewerkt. Voor de uitvoering daarvan was allereerst gedegen kennis vereist van de Spaanse en Portugese vlootbewegingen in het Atlantische gebied, maar ook van zeestromingen en weersgesteldheden in de verschillende seizoenen. Tevens was betrouwbare informatie nodig over verdedigingswerken en troepensterkten in de verschillende koloniën. Aan deze kennis en informatie over het Atlantische gebied ontbrak het niet (Schmidt 2001: xix). Sinds het einde van de zestiende eeuw werden er in de Republiek veel reisjournalen van Nederlandse zeelieden gepubliceerd die voor de WIC bruikbare informatie bevatten.9 Uitgerekend toen de bewindhebbers zich over de uitvoering van het ‘groot desseyn’ bogen, werd de Toortse der Zee-Vaert van Dierick Ruiters gepubliceerd; een boek met recente en uiterst waardevolle gegevens over het Atlantische gebied. Ruiters kende de kusten van Afrika en Amerika als zijn broekzak en had tijdens een langdurige 7 NA, Archief van de Oude West-Indische Compagnie (OWIC) 1, Notulen Heren Negentien, 3 augustus 1623. 8 NA, OWIC 1, Notulen Heren Negentien, 17 augustus 1623. 9 Van Linschoten 1596; De Marees 1602; Ottsen 1603. Deze en andere werken bevatten waardevolle informatie over de Atlantische wereld.

224

Henk den Heijer

gevangenschap in Brazilië veel kennis van dat land vergaard, die hij in zijn boek had verwerkt (Ruiters 1913: xiv-xvi). Hij besloot bovendien zelf aan de belangrijkste expeditie van het ‘groot desseyn’ deel te nemen, de aanval op de Braziliaanse stad Salvador. Naast gedrukte journalen konden de bewindhebbers ook putten uit de ervaringen van zeelieden die het Atlantische gebied bevoeren. Schippers en stuurlieden hielden journalen bij en maakten waardevolle kustprofielen en zeekaarten van gebieden die zij voor het eerst bezochten.10 Op basis van al deze gegevens selecteerden de bewindhebbers de doelen die in twee fasen zouden worden aangevallen. Het ‘groot desseyn’ moest de vijand van zijn belangrijkste hulpbronnen beroven: de rijke suikergebieden in Brazilië en het zilver dat vanuit MiddenAmerika naar Sevilla werd verscheept. Zonder deze inkomsten kon Spanje zijn strijd tegen de Republiek in Europa onmogelijk financieren. Het plan zou in twee fasen worden uitgevoerd. Eerst zouden Brazilië en de Portugese bezittingen in West-Afrika worden veroverd. Luanda en andere WestAfrikaanse plaatsen moest de slaven leveren voor de suikerplantages in Brazilië. Tijdens de tweede fase zou de Nederlandse positie in Brazilië worden versterkt en zouden tevens aanvallen worden uitgevoerd op Spaanse zilvervloten in het Caraïbische gebied. In het najaar van 1623 werd hard gewerkt aan de uitreding van een grote oorlogsvloot voor de eerste aanvalsgolf. Tijdens de eerste fase van het ‘groot desseyn’ zouden twee vijandelijke doelen worden aangevallen. Allereerst was ‘by de vergaderinghe der XIX besloten dat men de Bahia de todos os Santos11 in Brasil soude aentasten’ (De Laet 1931-1937: deel een 7-8). Daarvoor werd een vloot van 27 schepen uitgereed die in verschillende eskaders naar de Kaapverdische Eilanden zou varen om vandaar de gezamenlijke oversteek naar Brazilië te maken. Aan boord van de schepen, die met 489 kanons waren uitgerust, bevonden zich 3.250 manschappen onder wie circa 1.500 soldaten.12 Op 8 mei 1624 verscheen deze vloot onder bevel van admiraal Jacob Willekens voor de ingang van de Allerheiligenbaai en werd de aanval op Salvador ingezet; twee dagen later was de stad in handen van de Nederlanders. Eind juli keerde Willekens met elf schepen en een aanzienlijk deel van de manschappen terug naar de Republiek. Hij voerde een rijke buit mee, die onder meer bestond uit textiel, tabak en 3.900 kisten 10 Zie voor het inlichtingenwerk hoofdstuk 9. 11 De officiële naam van de stad was en is Salvador, gelegen aan de Allerheiligenbaai (Bahia de Todos os Santos). 12 Johannes de Laet beschrijft in zijn Iaerlyck Verhael een vloot van 26 schepen, waarbij hij vergat het door de kamer Amsterdam uitgeruste schip Gelderland te vermelden (De Laet 1931-1937: deel een 8, noot 1).

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

225

suiker. De waarde ervan bedroeg naar schatting een miljoen gulden (De Laet 1931-1937: deel vier 286). Piet Hein, de vice-admiraal van de vloot, vertrok een week na Willekens met zeven schepen naar West-Afrika. Daar moest hij de tweede aanval van de eerste fase uitvoeren op het Portugese slavenstation São Paulo de Luanda in Angola. De bewindhebbers hadden eind september 1623 al een eskader van drie schepen onder bevel van Filips van Zuylen naar WestAfrika gezonden. Van Zuylen had opdracht om handel te drijven en zoveel mogelijk Portugese koopvaarders voor de Afrikaanse kust te veroveren. Tevens werd van hem verwacht dat hij zich voor de aanval op Luanda met de vloot van Piet Hein zou verenigen (Ratelband 1959: lv-lvi). Maar Van Zuylen miste Hein, die vervolgens besloot alleen de aanval te ondernemen. Toen de vice-admiraal in oktober 1624 voor Luanda verscheen en bemerkte dat de stad veel zwaarder was verdedigd dan hij op basis van de hem ter beschikking staande informatie had gedacht, gaf hij opdracht om alleen de Portugese koopvaarders in de baai aan te vallen. Die aanval eindigde in een fiasco. De schepen liepen in de baai met zijn vele ondiepten herhaaldelijk aan de grond en moesten zich uiteindelijk terugtrekken (Prud’homme van Reine 2003: 69-70). Toch was deze mislukte aanval, waarbij slechts beperkte verliezen werden geleden, een kleinigheid vergeleken met dat wat zich enkele maanden later aan de andere zijde van de oceaan zou afspelen. Door een traag verlopende communicatie waren de bewindhebbers in de Republiek een maand later dan de Spanjaarden van de verovering van Salvador op de hoogte gesteld. De Spanjaarden maakten optimaal gebruik van hun kennisvoorsprong en rustten in allerijl een omvangrijke armada voor de herovering van de stad uit. Deze vloot, bestaande uit 52 schepen voorzien van 1.185 stukken geschut en een strijdmacht van ruim 12.500 man, verscheen op 30 maart 1625 voor de ingang van de Allerheiligenbaai. Het was de sterkste strijdmacht die tot dan toe de Atlantische Oceaan was overgestoken (Boxer 1957: 25). De zwakke Nederlandse bezettingsmacht wist een maand stand te houden, maar moest zich uiteindelijk overgeven. De Spaanse vlootvoogd Don Fadrique de Toledo y Osorio behandelde de krijgsgevangenen correct en liet ze met hun schepen en wapens voor de verdediging onderweg naar de Republiek terugkeren (Den Heijer 2005b: 30). Met hun vertrek was de eerste fase van het ‘groot desseyn’ niet alleen afgesloten, maar tevens op alle fronten mislukt. Het plan om Salvador en het suikerrijke Braziliaanse achterland te veroveren en vervolgens de stad Luanda voor de aanvoer van slaven naar

226

Henk den Heijer

Brazilië, leek goed doordacht. De Compagnie zou met het bezit van beide steden de vijand van een economische levensader afsnijden en zelf de winst van de suiker- en slavenhandel naar zich toetrekken. Maar de wijze waarop het plan werd uitgevoerd was op zijn zachtst uitgedrukt ondoordacht. Jacob Willekens had voor de verovering van Salvador de beschikking gekregen over een redelijke, maar geen overdreven sterke vloot. Als wij zijn scheepsmacht met die van Pieter van der Does uit 1599 vergelijken, was hij zelfs gering. De vloot was desalniettemin sterk genoeg voor het bereiken van het eerste doel. Daarna echter ging alles mis wat maar mis kon gaan. Een groot deel van de vloot en de strijdkrachten verlieten Salvador kort na de verovering, zoals ook in de instructie van Willekens en Hein was vastgelegd. Het geringe aantal achterblijvers kon zich niet buiten de stad wagen zonder door strijders uit het achterland te worden aangevallen. Vervolgens was de verzwakte bezettingsmacht niet in staat de stad langdurig tegen een grootscheepse tegenaanval te verdedigen. Achteraf beschouwd kunnen we stellen dat het van de bewindhebbers niet alleen onverstandig was om Jacob Willekens naar de Republiek te laten terugkeren voordat hulptroepen waren gearriveerd, maar tevens dat het van weinig wijsheid getuigde om Piet Hein daarna met een te zwakke strijdmacht naar Luanda te sturen. Zelfs als de vice-admiraal zich met het eskader van Filip van Zuylen had kunnen verenigen, dan nog was de aanval op Luanda een hachelijke onderneming geweest. De sterkte van de stad was danig onderschat. Een andere misrekening van de bewindhebbers was de snelle reactie van de Spanjaarden op het verlies van Salvador. Hulptroepen en nieuwe aanvalsplannen Maanden voordat berichten over het rampzalige verloop van de eerste fase van het ‘groot desseyn’ in de Republiek binnensijpelden, dachten de Heren Negentien in september 1624 al na over de uitvoering van fase twee.13 Wederom kozen de bewindhebbers voor een logistiek gecompliceerde operatie, waarbij verschillende vlooteenheden meerdere doelen moesten aanvallen. De kern van fase twee was de uitrusting van een omvangrijke hulpvloot naar Salvador. Enige haast was daarbij wel geboden, zeker toen bekend werd dat de Spanjaarden aan de uitreding van de eerdergenoemde 13 NA, OWIC 1, Notulen Heren Negentien, 23 september 1624. Aanleiding voor de uitwerking van fase twee was het rapport van Jacob Willekens over de verovering van Salvador dat eind augustus met het jacht Vos in de Republiek arriveerde (De Laet 1931-1937: deel een 29).

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

227

armada werkten. Desondanks meenden de bewindhebbers dat de Nederlandse troepenmacht ter plaatse sterk genoeg was om een beleg tot de komst van de hulpvloot te doorstaan. Naast de versterking van de bezettingsmacht te Salvador werden ook aanvallen op andere doelen aan beide zijden van de Atlantische Oceaan voorbereid. In de laatste maanden van 1624 werd in de havens van de Republiek koortsachtig gewerkt aan de uitreding van de vloot die in verschillende eskaders zou uitlopen. Door stormachtig winterweer echter moest het vertrek keer op keer worden uitgesteld (Den Heijer 2006: 36). Aanvankelijk hadden de Heren Negentien het plan om een vloot van 25 schepen met een troepenmacht van ruim 2.700 soldaten en matrozen onder bevel van admiraal Jan Dircksz Lam naar Salvador te sturen. Maar toen duidelijk werd hoe omvangrijk de Iberische scheepsmacht was, besloten zij het zekere voor het onzekere te nemen en een tweede vloot in gereedheid te brengen. Daarvoor werden in allerijl nog zestien schepen uitgerust met circa tweeduizend man aan boord.14 Deze tweede vloot, die samen met de eerste zou vertrekken, stond onder bevel van admiraal Andries Veron. Bewindhebber Boudewijn Hendriksz van de kamer Noorderkwartier was met de algehele leiding van de expeditie belast. Nadat de eerste opdracht van de expeditie—het versterken van Salvador als bruggenhoofd in vijandelijk gebied—was uitgevoerd, moest de vloot in tweeën worden gesplitst. Beide vloten zouden vervolgens afzonderlijk doelen in het Caraïbische gebied en in West-Afrika moeten aanvallen. Dit plan, waarvan bij vertrek alleen Boudewijn Hendricksz op de hoogte was, zou door slechte weersomstandigheden en onvoorziene tegenslagen geheel anders verlopen dan de Heren Negentien zich hadden voorgesteld (De Laet 1931-1937: deel een 32-35); Boxer 1957: 27). De meeste schepen van de twee vloten staken pas begin maart 1625 in zee, waarna zij in eskaders naar de Kaapverdische Eilanden zeilden. Van daar zouden zij gezamenlijk de oversteek naar Brazilië maken. Terwijl Boudewijn Hendriksz met zijn schepen richting Kaapverdische Eilanden koerste, werd Salvador door de Spaans-Portugese strijdmacht van Don Fadrique de Toledo heroverd. Hendriksz arriveerde op 26 mei voor de ingang van de Allerheiligenbaai en kon daar slechts constateren dat een 14 Volgens bewindhebber Johannes de Laet werden 32 schepen en 9 jachten uitgereed, waarvan 3 schepen onder bevel van Jan Dircksz Lam naar West-Afrika voeren (De Laet 1931-1937: deel een 32-35). Boxer noemt een aantal van 34 schepen, maar dat zijn de schepen die in Salvador aankwamen; op weg daarheen waren al jachten uit de vloot vertrokken die de communicatie tussen verschillende eenheden verzorgden (Boxer 1957: 27).

228

Henk den Heijer

tegenaanval op de enorme vijandelijke troepenmacht zinloos was. Er zat niets anders op dan overgaan tot de uitvoering van het tweede deel van de expeditie die Boudewijn Hendricksz samen met zijn medebewindhebbers had bedacht. Hijzelf zou met het grootste deel van de vloot naar het Caraïbische gebied zeilen om daar het eiland Puerto Rico in bezit te nemen en één van de Spaanse zilvervloten te veroveren die zich eind augustus in Havana voor de gezamenlijke oversteek naar Spanje verenigden (Goslinga 1971: 164). Boudewijn Hendricksz vertrok op 5 augustus met achttien schepen richting Caraïbische gebied. Daar werd zijn vloot door een orkaan verrast, waardoor drie schepen verloren gingen en veel andere vaartuigen zware averij opliepen. Nadat de schade enigszins was hersteld, werd een aanval op Puerto Rico ondernomen die op een mislukking uitliep. De verdediging van het kasteel aan de baai die toegang gaf tot de stad was te sterk voor de aanvallers. Ten slotte zette Hendricksz koers naar Cuba om zich aan zijn laatste opdracht te wijden. Maar de vlootvoogd overleed plotseling en zijn opvolger, vice-admiraal Adriaen Claesz, had de bemanning nauwelijks in de hand. Gebrek aan gezag van de nieuwe admiraal en zijn officieren, en een dreigend tekort aan victualie dwong hem om in juli 1626 de thuisreis te aanvaarden (De Laet 1931-1937: deel een 130). Terwijl Adriaen Claesz naar de Republiek vertrok, maakte Piet Hein met een vloot van veertien schepen de oversteek naar het Caraïbische gebied. Hij had opdracht gekregen zich bij de vloot van wijlen Boudewijn Hendricksz te voegen voor een gezamenlijke aanval op een van de rijk beladen zilvervloten, een aanval die door de hierboven geschetste omstandigheden nooit heeft plaatsgevonden. Vanaf nu zullen wij de ontwikkelingen aan de overzijde van de Atlan­ tische Oceaan laten rusten en ons richten op een andere doelstelling van de tweede fase van het ‘groot desseyn’, de verovering van het Portugese kasteel Elmina op de Goudkust van West-Afrika. Die taak hadden de Heren Negentien toebedeeld aan Jan Dircksz Lam. Hij zou met het kleinste deel van de voor Salvador gesplitste vloot naar West-Afrika moeten zeilen, alwaar hij zijn strijdmacht vanuit het op de Goudkust gelegen fort Nassau moest zien te versterken met Nederlandse en Afrikaanse troepen. De directeur-generaal van de WIC in West-Afrika te Moree, Adriaen Jacobsen van Amersfoort, moest die Afrikaanse troepen onder lokale bondgenoten zien te werven. Lam was voor zijn vertrek uit de Republiek overigens niet over dit deel van zijn missie ingelicht. Daarvan zou hij pas na de versterking van Salvador door Boudewijn Hendrickz, die zoals eerder aangegeven als enige alle taken van de expeditie kende, op de hoogte worden gesteld. Maar de

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

229

leiders van de expeditie zouden spoedig bemerken dat er bij de uitvoering van het krijgsplan veel mis kon gaan.15 Jan Dircksz Lam vertrok eind december 1624 met zijn vlaggenschip Hollantsche Thuijn en enkele andere compagnieschepen van de rede van Texel richting Het Kanaal. Daar moest hij zich volgens zijn instructie op de rede van Plymouth met de overige eskaders van beide vloten tot een sterke zeemacht verenigen. Van daar zouden zij gezamenlijk naar de Kaapverdische Eilanden zeilen, waar vers water en proviand voor de oversteek naar Brazilië moest worden ingenomen. Maar slecht weer op de Noordzee noopte de admiraal beschutting te zoeken op de rede van Vlissingen waar hij noodgedwongen tot begin maart 1625 moest blijven liggen. Toen Lam uiteindelijk op 20 maart voor Plymouth verscheen, kreeg hij van de compagnieagent ter plaatse, Abraham Jennen, te horen dat Boudewijn Hendricksz en Andries Veron twee dagen eerder met een vloot van negentien schepen naar de Kaapverdische Eilanden waren gezeild. Andere schepen waren al eerder in eskaders vertrokken. Hij had opdracht om zo snel mogelijk te volgen, maar nieuwe stormen dwongen hem nog ruim een maand voor de Engelse Zuidkust beschutting te zoeken. Uiteindelijk vertrok Lam eind april met drie achtergebleven schepen—de Hollantsche Thuijn van de kamer Amsterdam, de Neptunus van de kamer Zeeland en de Oranigienboom van de kamer Maze—richting West-Afrika. Halverwege de kust van Portugal werd de laatst ontvangen instructiebrief, die pas geopend mocht worden nadat het eskader de 36 graden noorderbreedte was gepasseerd, tijdens de scheepsraad gelezen.16 Daarin stond dat Lam met zijn schepen koers moest zetten naar het onbewoonde São Vicente, een van de noordelijke Kaapverdische Eilanden, waar hij op de vaste waterplaats een brief met nadere instructies in een blikken trommel onder een hoop stenen zou vinden. Een dergelijke manier van berichtenverkeer was niet ongewoon bij intercontinentale tochten en expedities op grote afstand van het vaderland (Moree 1998: 32-35). Lam moest vervolgens maximaal acht dagen voor het eiland blijven liggen in afwachting van andere afgedwaalde compagnieschepen, waarna hij de oversteek naar Salvador moest maken.

15 Waerachtich verhael 1626. 16 NA, SG 9291, Journaal Lam, 26 april 1625. Willem Cunningham, commandeur op het schip Neptunus, had de instructiebrief voor Wight van de compagnieagent Nieuwlandt ontvangen. De brief was door Boudewijn Hendriksz voor zijn vertrek naar de Kaapverdische Eilanden aan de agent overhandigd.

230

Henk den Heijer

Het eskader van Lam ankerde op 15 mei 1625 in de baai van São Vicente, recht tegenover de plaats waar vaker Nederlandse schepen vers water innamen.17 Daar vonden de manschappen twee door Boudewijn Hendricksz en Andries Veron ondertekende brieven, waarin Lam werd opgedragen zich zo snel mogelijk tot veertien graden zuiderbreedte te laten afzakken om vervolgens westwaarts naar Brazilië te zeilen. Hendriksz en Veron waren al een maand eerder met 34 schepen en jachten richting Salvador vertrokken. Maar het was voor Lam en de zijnen niet mogelijk op São Vicente te verversen: de waterbronnen waren zo goed als opgedroogd en proviand was er niet te vinden. De scheepsraad besloot daarop water en voedsel te rantsoeneren en voor het aanvullen van de voorraden Sierra Leone aan te doen. Van daar zou alsnog de oversteek gemaakt kunnen worden. Het duurde uiteindelijk een maand voordat weer land werd waargenomen. Lam bevond zich toen ter hoogte van Cabo Monte, circa vijftig mijl (314 km) ten zuiden van de baai van Sierra Leone waar hij enkele dagen later het anker liet vallen.18 Inmiddels waren er door het gebrek aan drinkwater en voedsel aan boord veel doden en zieken te betreuren. Bovendien bleek het vlaggenschip van de admiraal zo ernstig te lekken, dat de bemanning dag en nacht moest pompen om het drijvende te houden. Van een kort oponthoud kon daarom geen sprake zijn. Ruim twee maanden verstreken met het inslaan van proviand, het repareren van het vlaggenschip en het behandelen van zieke bemanningsleden die voor hun herstel in tenten aan de wal waren ondergebracht. Na zoveel verloren tijd twijfelden Jan Dircksz Lam en zijn officieren sterk aan het nut van de oversteek naar Brazilië, maar tijdens een vergadering van de scheepsraad op 23 augustus besloten zij toch om vijf dagen later onder zeil te gaan en de oorspronkelijke opdracht alsnog uit te voeren. Maar dat besluit werd door een onverwachte gebeurtenis doorkruist. Twee dagen voor Lams vertrek arriveerde Andries Veron met een vloot van twaalf schepen in de baai van Sierra Leone. Hij wist Lam te melden dat Salvador door de strijdmacht van Don Fadrique de Toledo y Osorio was heroverd, en dat er sinds het vertrek uit het vaderland op de vloot van Boudewijn Hendricksz meer dan tweeduizend doden te betreuren waren geweest.19 Na een weinig succesvolle kruistocht in Braziliaanse kustwate17 NA, 4 VEL X, Routeboek Kaap Verdische Eilanden, 35. Zie voor het aandoen van São Vicente: Ratelband: 1950, 76. 18 Hier worden Hollandse mijlen bedoeld van 6.280 m. De baai van Sierra Leone, ook wel Rio Sierra Leone genoemd, achter het schiereiland gelegen waarop nu de stad Freetown ligt, was een belangrijke verversingsstation voor schepen die op Guinea voeren. 19 NA, SG 9291, Journaal Lam, 26 augustus 1625.

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

231

ren had Boudewijn Hendricksz de officieren van de geheime instructie op de hoogte gesteld en vervolgens de vloot conform de instructie in tweeën gesplitst. Zelf vertrok hij met een deel van de vloot voor de eerder vermelde plundertocht naar het Caraïbische gebied. Veron kreeg opdracht om met twaalf schepen naar de Goudkust te varen en daar een aanval op Elmina uit te voeren. Waar Jan Dircksz Lam zich met zijn eskader ophield wist op dat moment niemand. Dat Veron de admiraal in de baai van Sierra Leone aantrof was dan ook louter toeval. De aanval op Elmina Op 13 september belegden Lam en Veron aan boord van de Hollantsche Thuijn een geheime scheepsraad die de aanval op Elmina moest voorbereiden.20 De raad besloot het jacht Postpaert vooruit te sturen om Adriaen Jacobsen van Amersfoort van de komst en het doel van de vloot op de hoogte te stellen. Van Amersfoort bevond zich in het te Moree gelegen fort Nassau ten zuiden van Elmina.21 Bovendien werd hem gevraagd de compagnieschepen die zich op de rede voor fort Nassau bevonden vast te houden ter versterking van de naderende hoofdmacht. De rest van de vloot zou vervolgens met een wijde boog richting Goudkust zeilen, waar de schepen ten westen van Elmina voor anker moesten gaan. Het was daarbij van groot belang uit het zicht van de kust te blijven om ontdekking door de Portugezen op de wal te voorkomen. Een verrassingsaanval bood uiteindelijk de grootste kans op succes (Den Heijer 2006: 50). De tocht van de hoofdmacht verliep minder georganiseerd dan was gepland. Op weg naar het zuiden verloren verschillende grote oorlogsbodems het contact met de vloot. Lam zelf bereikte begin oktober met negen schepen de Greinkust. Daar werd besloten nogmaals een jacht naar fort Nassau te sturen om Van Amersfoort te vragen of hij zich zo spoedig mogelijk met zijn schepen en hulptroepen naar Komenda wilde gaan. Zodra de voltallige vloot voor Komenda bijeen was, zou een brede krijgsraad van scheepsofficieren, officieren van de landingstroepen en officieren van fort Nassau, definitief bepalen hoe de aanval het best kon worden georganiseerd. Jan Dircksz Lam arriveerde uiteindelijk op 21 oktober met de kern van de vloot voor Komenda waar de afgedwaalde schepen reeds enkele 20 NA, SG 9291, Journaal Lam, 13 september 1625. De scheepsraad bestond uit negen officieren, inclusief beide admiralen. 21 Fort Nassau was in 1612 in opdracht van de Staten-Generaal gesticht door Jacob Adriaensz Clantius (De Jonge 1871: 40-430).

232

Henk den Heijer

dagen voor anker bleken te liggen. Van Adriaen Jacobsen van Amersfoort en zijn hulptroepen echter was nog geen spoor te bekennen. Tabel 1. Samenstelling van de vloot van Jan Dircksz Lam, 1625 Naam schip

  Kamer

Hollandtschen Thuijn Haerlem Swarte Leeuw Postpaerdt (jacht) Middelburgh Hoope Neptunus Arnemuijden Sphera Mundi Oranigienboom Zeepaerdt (jacht) Engel Gabriël Oudevaer (jacht) Omlandia Dolphijn

Amsterdam Amsterdam Amsterdam Amsterdam Zeeland Zeeland Zeeland Zeeland Maze Maze Maze Noorderkwartier Noorderkwartier Stad en Lande Stad en Lande

Grootte Kanons Bemanning* Soldaten* (in lasten) 350 280 180 100 250 250 200 90 200 200 50 160 90 250 115

Totaal

40 32 28 14 28 26 24 10 32 16

100 80 70 57 129 153 105

22 20 26 18

76 100 76

75 75 75 20 75 40 40 54 100 40 40 75 60 50 50

336

1.126

869

60 120

Bron: De Laet 1931-1937: deel een 32-34 en 106-107; NA, SG 9291, Journaal Lam; NA, OWIC 43, Journaal Willem Cunningham. * Aantal opvarenden bij vertrek uit de Republiek.

Lam vond dat er niet op de directeur-generaal kon worden gewacht—elk uitstel betekende immers een grotere kans op ontdekking door de Portugezen—en liet de aanwezige officieren voor een krijgsraad bijeenroepen. Tijdens het beraad werd besloten een troepenmacht van acht compagnieën van elk 150 man te formeren, waarvan vier compagnieën in de voorhoede en vier in de achterhoede zouden oprukken. De strijdmacht kreeg de beschikking over een niet nader gespecificeerd aantal stukken klein geschut, waarover Hans Campen als artilleriemeester werd aangesteld. Tevens werd er voor technische ondersteuning een eenheid genie geformeerd die onder bevel stond van luitenant-ingenieur Hans Philipsz Grijf. Het opperbevel over de troepen berustte op voorstel van Lam bij Andries Veron, ‘besonderlijck om hem d’ere te bethoonen’ die hem als admiraal toekwam.22 Lam zelf zou de aanval op Elmina vanuit zee coördi22 NA, SG 9291, Journaal Lam, 21 oktober 1625. Lam was voor het vertrek uit de Republiek als bevelvoerend officier boven Veron geplaatst, maar door het uiteenvallen van de vloot had Veron vanaf de Engelse zuidkust effectief het bevel over een groot deel van de vloot

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

233

neren. Tijdens het oprukken van de landstrijdkrachten zouden vier grote oorlogsschepen zo dicht mogelijk onder het kasteel gaan liggen om het met zwaar geschut vanuit zee te bestoken, terwijl drie jachten het gelijknamige dorp onder vuur zouden nemen waar een batterij met drie stukken geschut stond opgesteld.23 Uit het laatste blijkt dat de Portugezen lucht hadden gekregen van de Nederlandse aanvalsplannen en in allerijl het dorp in staat van verdediging hadden gebracht (Vogt 1979: 180-181). Daags na het opstellen van de aanvalsplannen bracht Lam een bezoek aan de vorst van Klein Komenda om hem ervan te overtuigen dat de Nederlanders het niet op zijn koninkrijk, maar op de Portugezen in Elmina hadden gemunt. De vorst drong er bij die gelegenheid op aan ook de koning van het landinwaarts gelegen Groot Komenda daarvan op de hoogte te stellen, aangezien die het de Nederlanders beslist ‘qualijck zoude nemen’ als zij ‘sonder sijn weten landen ende ijets op de Portugesen soude willen attenderen’.24 Het te vriend houden van lokale vorsten was van groot belang, maar nog belangrijker voor het welslagen van de aanval op de Portugezen was het aangaan van militaire bondgenootschappen met een of meerdere vorstendommen. De Nederlanders in fort Nassau wisten dat uit ervaring maar al te goed; zij hadden in 1619 hun positie in Saboe kunnen versterken dankzij de hulp van lokale troepen (Ruiters 1913: 62-63). Maar Lam merkte slechts op dat Van Amersfoort invloed op de lokale vorsten zou kunnen uitoefenen zonder daadwerkelijk op militaire samenwerking aan te sturen. Op 24 oktober, toen de aanvalsplannen al waren opgesteld, voegde Arent Jacobsen van Amersfoort zich op de rede van Komenda met twee vrachtschepen en enkele jachten bij de hoofdmacht van Lam en Veron.25 Hij bracht 150 man Afrikaanse hulptroepen van Saboe mee die aan de reeds samengestelde krijgsmacht werden toegevoegd. Een dag later werd een strijdmacht van 1350 soldaten, matrozen en zwarte krijgers met sloepen aan land gezet. De manschappen waren voorzien van klein geschut, musgevoerd. Om conflicten en competentiestrijd te vermijden gaf Lam het opperbevel van de landstrijdkrachten aan Veron. 23 De schepen die voor het kasteel werden ingezet waren de Haerlem, Omlandia, Oranigienboom en Speramunde, terwijl voor het bombardement van het dorp de jachten Arnemuijden, Ouwe Vaertgen en Zeepaert waren uitgekozen. NA, SG 9291, Journaal Lam, 24 oktober 1625. 24 NA, SG 9291, Journaal Lam, 22 oktober 1625. 25 Volgens de tekening die Hans Propheet van de aanval op Elmina heeft gemaakt, bestond de vloot op het moment van de aanval uit negentien schepen. Arent Jacobsen van Amersfoort zou dus twee schepen en twee jachten aan de vloot hebben toegevoegd.

234

Henk den Heijer

Afb. 13. Afrikaanse krijgers, begin 17e eeuw.

ketten, blanke wapens, schoppen en houwelen. Zij moesten vanaf de landingsplaats nabij Komenda tot aan Elmina circa dertien kilometer over het strand en door met struiken begroeid heuvellandschap afleggen. Na een dag marcheren waren de troepen het kasteel tot schootsafstand genaderd. De Portugese soldaten, die de strijdmacht vanaf de muren had waargeno­ men, vuurde enkele kanonschoten op de vijandelijke troepen af, zonder overigens enige schade aan te richten of slachtoffers te maken. Voor Veron was dat het moment om zijn manschappen buiten het bereik van het Portugese geschut achter een heuvel halt te laten houden. Het plan was om daar de nacht door te brengen, waarna de troepen de volgende dag uitgerust de aanval op het kasteel zouden inzetten. Van een verrassingsaanval kon geen sprake meer zijn.26 Terwijl de meeste soldaten en matrozen achter de heuvel hun wapens aflegden en zich vermoeid op de grond uitstrekten, besloot luitenant Hans Philipsz Grijff met enkele officieren en een kleine eenheid soldaten de omgeving van het kasteel te gaan verkennen. Het was, naar snel bleek, een ernstige tactische fout om de hoofdmacht zonder goede beveiliging achter 26 NA, SG 9291, Journaal van Lam, 25 oktober 1625.

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

235

te laten en op verkenning uit te gaan. Boven op de heuvel werd de eenheid van Grijff verrast door een vijandelijke strijdmacht van ‘swarten, naer gissinghe op die plaetse met meer als tweehondert man’, die ‘met een groote furie en snelheijt’ op de Nederlanders afkwamen.27 De officieren schreeuwden hun manschappen aan de voet van de heuvel toe de wapens op te pakken om het gevaar te keren, maar daarvoor was het al te laat. Soldaten en matrozen renden in paniek door elkaar zonder naar hun musketten te grijpen en vormden zo een gemakkelijke prooi voor de aanvallers. Enkele soldaten en matrozen liepen in blinde angst de zee in en verdronken, maar veel meer mannen werden door de met machetes gewapende Afrikanen gepakt en ‘als hoenderen de cop aff geslagen’. In korte tijd werden 441 soldaten, matrozen en officieren gedood, onder wie 25 Afrikaanse bondgenoten.28 Het aantal doden had overigens veel hoger kunnen zijn, als de aanvallers er niet op uit waren geweest om de kleding van de Nederlanders onbebloed in handen te krijgen. Zij dwongen hun slachtoffers zich eerst uit te kleden alvorens ze te onthoofden, waardoor anderen konden vluchten. Zij werden later door sloepen van de kust afgehaald. Andries Veron, de bevelhebber van de strijdmacht, een aantal officieren en schippers van de vloot slaagden er niet in te vluchten en werden onthoofd. De aanvallers stopten de afgehakte hoofden in zakken en brachten ze naar de Portugese gouverneur, die hen voor elk vijandelijk hoofd dat ze hem leverden een bedrag van zestig gulden had beloofd.29 Geheel onwetend van dat wat zich op de kust afspeelde, werd volgens plan door het eskader van drie jachten en vier schepen een hevig bombardement op het kasteel en het naastgelegen dorp uitgevoerd. Maar de Nederlanders hadden de vuurkracht van de Portugezen onderschat en merkten dat de aangevallenen hen meer schade konden berokkenen dan omgekeerd het geval was. Zo kreeg het schip Oranigienboom enkele voltreffers te verwerken. Toen na een beschieting van uren duidelijk was dat het bombardement weinig effect sorteerde, besloot de bevelhebber met zijn schepen terug te keren naar de rede van Klein Komenda. Daar werd duidelijk welk een ramp zich voor de Nederlanders had voltrokken. Aanvankelijk dacht men dat ook directeur-generaal Arent Jacobsen van Amersfoort was omgekomen, maar dat bleek niet het geval te zijn; die was zwaar gewond door zijn zwarte hulptroepen van het slagveld naar Klein 27 NA, SG 9291, Journaal van Lam, 25 oktober 1625. 28 NA, SG 5751, kamer Amsterdam aan Staten-Generaal, 22 mei 1626. 29 Waerachtig verhael 1626. De Afrikanen kregen hoogstwaarschijnlijk geen geld, maar een beloning in goederen ter waarde van zestig gulden.

236

Henk den Heijer

Komenda gedragen. Een dag na de slachtpartij werd hij, samen met honderden andere overlevenden, per sloep naar de schepen overgebracht. De leger- en vlootleiding begon zich ondertussen ernstig zorgen te maken over de zwakke bezetting van fort Nassau. Veel soldaten waren immers voor de aanval op Elmina tijdelijk aan het garnizoen onttrokken. Het was niet denkbeeldig dat de Portugezen in hun overwinningsroes fort Nassau zouden aanvallen en veroveren. Om dat te voorkomen werden in allerijl twee schepen met manschappen naar Moree gezonden.30 De mislukte aanval op het Portugese kasteel betekende niet meteen het einde van de Nederlandse expeditie op de Goudkust. Tijdens een algemene krijgsraad werd een nieuwe aanval voorgesteld. Het plan was om Elmina wederom vanuit zee zwaar onder vuur te nemen, terwijl een strijdmacht van Afrikaanse bondgenoten het kasteel vanaf de landzijde zou bestormen. Vanzelfsprekend waren ‘de vruntschappen vande coningen van Groot Commanij, Fetou ende Sabou’ onontbeerlijk voor het welslagen van het plan.31 Anders dan tijdens de eerste aanval werd nu wel actief lokaal steun geworven. Commies Jacob van der Wel werd naar de koning van GrootKomenda gezonden om hem in ruil voor geschenken tot een militaire aanval op Elmina over te halen. Andere compagniedienaren werden met giften naar de koningen van Fetu en Sabu gezonden om ook hen ‘tegens de Portugesen op te hitsen’. Toen de vorsten enkele dagen later de Nederlanders hun steun hadden toegezegd, werd daadwerkelijk tot de aanval besloten. Jan Dirckz Lam zeilde op 5 november met het grootste deel van zijn vloot naar Elmina waar hij de schepen in een halve cirkel voor het kasteel liet uitwaaieren. Vervolgens werd drie dagen achtereen het kasteel bestookt, maar wederom liepen de schepen meer schade op van de Portugese artillerie dan andersom. Bovendien bleef de aanval van de Afrikaanse ‘bondgenoten’ vanaf de landzijde uit. De Portugezen hadden de vorst van Fetu, en wellicht ook de koningen van de andere rijken, met geschenken overgehaald om hun de kant te kiezen. Toen dat duidelijk was, besloot Lam in overleg met de scheepsraad de beschieting van het kasteel te staken en zich terug te trekken naar de veilige rede van fort Nassau.32 Daarmee was ook de tweede aanval op Elmina mislukt. Nieuwe pogingen

30 NA, SG 9291, Journaal van Lam, 4 november 1625. 31 NA, SG 9291, Resoluties scheepsraad, 4 november 1625. Fetu lag rondom de stadstaat Elmina en Sabu ten oosten daarvan. 32 NA, SG 9291, Resoluties scheepsraad, 7 november 1625; NA, OWIC 43, Journaal ­Cunningham, november 1625.

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

237

Afb. 14. Het kasteel Elmina op de Goudkust, circa 1650.

werden, zeker nu duidelijk was dat de Nederlanders geen steun van Afrikaanse bondgenoten hoefden te verwachten, niet meer ondernomen. Via Brazilië naar de Republiek Op 29 november, ruim een maand na de desastreuze aanval op Elmina, vertrok Jan Dircksz Lam met zijn vloot en uitgedunde bemanning naar het zuiden, vanwaar hij ter hoogte van Gabon westwaarts via Príncipe naar Brazilië wilde varen. Vervolgens zou koers gezet moeten worden naar het Caraïbische gebied alwaar hij Spaanse ‘schepen die naer de Havana van Novo Hispania coomen’ hoopte te veroveren. Zo zou de schade die de expeditie de Compagnie tot dan toe had opgeleverd beperkt kunnen worden.33 Maar ook dit plan viel in duigen. Half december arriveerden de schepen ter hoogte van Gabon, maar de Nederlanders slaagden er door een tegenstroom niet in om de oversteek naar Príncipe te maken. Intussen waren drie schepen uit de vloot zo ernstig lek geraakt, dat reparatie niet langer uitgesteld kon worden. Bovendien had de vloot met veel zieken te kampen, en moesten water en proviand worden ingenomen. Lam riep de scheepsraad bijeen die vervolgens besloot Príncipe links te laten liggen en zo snel mogelijk in de monding van de Rio 33 NA, SG 9291, Resoluties scheepsraad, 25 november 1625.

238

Henk den Heijer

Gabon voor anker te gaan.34 De gehele maand januari van het nieuwe jaar werd besteed aan het breeuwen en schoonmaken van de schepen alsmede aan het inslaan van vers water en voedsel. Voor het verkrijgen van proviand moest eerst de argwaan van de lokale bevolking, die recentelijk slechte ervaringen met Nederlanders had opgedaan, worden weggenomen. Kort tevoren hadden bemanningsleden van twee VOC-schepen zich namelijk aan enkele Afrikaanse vrouwen vergrepen en voedsel van de bevolking geroofd. Lam beloofde de Afrikanen geen haar te zullen krenken en hun bezit ongemoeid te laten, waarna zijn manschappen van de plaatselijke vorst toestemming kregen om buffels te jagen en proviand in te slaan. Tijdens het verblijf te Gabon arriveerden enkele schepen van de WIC en een VOC-schip, waarvan de bemanningen wisten te melden dat de stadhouder in het vaderland was gestorven en dat de stad Breda in handen van de Spanjaarden was gevallen. Wellicht dat de laatste mededeling Jan Dircksz Lam sterkte in de opvatting dat hij zijn expeditie tegen de Span­ jaarden en Portugezen vastberaden moest voortzetten. In het journaal van Lam is daarover echter niets te vinden, maar uit de resoluties van de scheeps­raad blijkt dat hij en zijn medeofficieren nog steeds van plan waren ‘de cust van Brasilien ende Rio de Janeiro aen te doen’ en daar zoveel mogelijk vijandelijke schepen buit te maken.35 De vloot bereikte op 15 maart 1625 het ten zuiden van de evenaar gelegen eiland Annobon. Hoewel het eiland Portugees bezit was en er vijandelijkheden te verwachten waren, verliepen de contacten met de gouverneur en de lokale bevolking vreedzaam. In ruil voor enkele tonnen meel en zout alsmede twee kannen wijn kregen de Nederlanders toestemming om naar behoefte sinaasappels en ander voedsel in te slaan. Toen de schepen voldoende bevoorraad waren, kon de oversteek naar Brazilië worden gemaakt. Eind april, vier weken na het vertrek van Annobon, werden de jachten van de vloot ter verkenning vooruit gezonden. Zodra land werd waargenomen, moesten zij de rest van de vloot met kanonschoten waarschuwen. Op 22 april kwam Cabo Santo Agostinho in zicht, maar uit angst om aan lagerwal te geraken, besloot Lam geen land aan te doen. Een harde zuidoostelijke wind maakte het bovendien vrijwel onmogelijk richting Rio de Janeiro te zeilen. Na overleg met vice-admiraal Adriaen Joorisz Bres en schout-bijnacht Willem Cunningham werd besloten een noordoostelijke koers richting Azoren te varen, waarmee ook het plan kaapvaart in het Caraïbische gebied te bedrijven kwam te vervallen. Daar hoopte men alsnog enkele 34 NA, SG 9291, Resoluties scheepsraad, 24 december 1625. 35 NA, SG 9291, Resoluties scheepsraad, 26 januari 1626.

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

239

vijandelijke schepen buit te kunnen maken, maar ook dat bleek ijdele hoop te zijn. Uiteindelijk arriveerde de vloot van Jan Dircksz Lam op 20 juni 1626, bijna anderhalf jaar na het uitlopen van de schepen, de Republiek. De expeditie had veel geld en mensenlevens gekost, maar niets opgeleverd (De Laet 1931-1937: deel een 159). Besluit De massale aanval die in de jaren 1624-1625 door de WIC werd ingezet, kwam niet uit de lucht vallen. De basis daarvoor was al gelegd tijdens het Twaalfjarig Bestand. Na diverse opties in overweging te hebben genomen, kozen de bewindhebbers in 1623 uiteindelijk voor een meervoudige aanval in twee fasen op de Portugese bezittingen in Afrika en Amerika. In het Caraïbische gebied zouden vooral Spaanse vloten worden aangevallen. Aan de selectie van de aanvalsdoelen was een uitvoerige discussie voorafgegaan, waarin de beschikbare klimatologische, geografische en militaire informatie over de diverse gebieden een belangrijke rol heeft gespeeld. Daarna was maanden gewerkt aan het gereedmaken van de vloten. De gekozen strategie—de vijand beroven van zijn belangrijkste hulpbronnen die onontbeerlijk waren voor de financiering van de oorlog in Europa—was helder, maar de verschillende expedities die in het kader daarvan werden uitgereed, zaten logistiek te gecompliceerd in elkaar. In een tijd waarin communicatie moeizaam verliep en positiebepaling op zee problematisch was, moesten deelvloten en eskaders elkaar over grote afstanden zien te vinden, wat in de praktijk vaak mislukte. Daarnaast betekende de keuze voor aanvallen op meerdere doelen met deelvloten een enorme versnippering van maritieme en militaire macht. Die tactiek zorgde ervoor dat Salvador, de enige stad die tijdens het ‘groot desseyn’ werd veroverd, door onderbezetting van het garnizoen al na een jaar moest worden prijsgegeven. En het eskader van Piet Hein was simpelweg te gering om een succesvolle aanval op Luanda te kunnen ondernemen. De strijdmacht van Jan Dircksz Lam voor de aanval op Elmina was bij wijze van uitzondering niet aan versnippering van maritieme en militaire macht onderhevig, maar dat was meer het gevolg van toeval dan van planning; de ontmoeting van Lam en Veron in de baai van Sierra Leone was immers niet door de Heren Negentien gepland. Toch ging het ook daar mis. Het mislukken van de aanval was primair het gevolg van het onderschatten van het belang van lokale bondgenoten in de strijd tegen de Portugezen. Bovendien werd de tactische fout gemaakt te ver van het strijdtoneel te landen, waardoor de

240

Henk den Heijer

vermoeide troepen door de vijand verrast konden worden. De Portugese gouverneur van Elmina had door omkoping wel de steun van Afrikaanse vorsten weten te verwerven. Dankzij de Afrikaanse hulptroepen die zij hem leverden, kon hij met een garnizoen van nog geen honderd soldaten een vijandelijke aanval van een legermacht van 1.350 man en vloot van negentien schepen vrijwel probleemloos afslaan. De WIC betaalde een hoge prijs voor de mislukking van het ‘groot desseyn’. Nog voor de verovering van Salvador hadden de bewindhebbers bij de aandeelhouders aangedrongen op een verhoging van vijftig procent van het reeds door hen ingeschreven kapitaal. Met dat geld hoopten zij de kosten van de expedities te dekken. Aan die oproep werd algemeen gehoor gegeven, zodat de bewindhebbers reeds in 1624 wisten dat zij voor de uitvoering van hun plannen over een bedrag van ruim 10,6 miljoen gulden konden beschikken (Schneeloch 1982: 26; Van Winter 1978: 49). Maar in het najaar van 1626 was het de bewindhebbers duidelijk geworden dat een aanzienlijk deel van het moeizaam verworven bedrijfskapitaal was opgegaan aan mislukte expedities. Waarschijnlijk heeft de verovering van Salvador de meeste buit opgeleverd—3.900 kisten suiker en een onbekende hoeveelheid andere goederen—maar de opbrengst daarvan woog niet op tegen de kosten die waren gemaakt. En tijdens de tweede fase van het ‘groot desseyn’ had Boudewijn Hendricksz weliswaar 24 schepen voor de Bra­zi­ liaanse kust en in het Caraïbische gebied buit weten te maken, maar dat waren voornamelijk kleine barken die proviand voor lokaal gebruik vervoerden; kortom producten met weinig waarde. Succesvoller waren de kleine eskaders en alleen opererende kaapvaarders die relatief veel schepen wisten te veroveren (De Laet 1931-1937: deel vier 280-287). Het moet voor de bewindhebbers een wrange constatering zijn geweest dat de duurste investeringen de hoogste verliezen hadden opgeleverd. De mislukking van het ‘groot desseyn’ betekende niet meteen het einde van compagnieaanvallen op vijandelijke doelen. Wel kozen de bewindhebbers voor een andere strategie. In plaats van riskante aanvallen op koloniën en vijandelijke steunpunten werden in de jaren 1627 en 1628 alleen maritieme acties uitgevoerd. Het resterende kapitaal werd geïnvesteerd in de uitrusting van verschillende vloten, eskaders en schepen die kaapvaart in Amerikaanse wateren moesten bedrijven. De successen die daarmee werden behaald, waren aanzienlijk. In twee jaar tijd werden ruim honderd schepen genomen die vele miljoenen guldens aan buitgeld opleverden (De Laet 1931-1937: deel vier 283). De meest succesvolle actie was de verovering

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

241

van een zilvervloot door Piet Hein begin september 1628 waarmee voor ruim 11,5 miljoen gulden aan zilver en andere goederen werd buitgemaakt. Het is opmerkelijk dat de bewindhebbers na deze eclatante verovering opnieuw hun strategie wijzigden en wederom voor de verovering van koloniën kozen. Het geld dat zij daarvoor in kas hadden, was gering. Van de door Piet Hein behaalde buit bleef, na aftrek van de kosten, het rechtmatige deel van de stadhouder en een riante dividenduitkering voor de aandeelhouders, ‘slechts’ een bedrag van 1,5 miljoen gulden voor de compagniekas over. Daarmee werd een nieuwe aanval op Portugees-Brazilië gefinancierd. Ditmaal kozen de Heren Negentien voor een aanval op Recife en Olinda, twee dicht bij elkaar gelegen plaatsen die samen de toegangspoort tot de suikerrijke provincie Pernambuco vormden. Maar de bewindhebbers waren nu wel zo wijs om een sterke vloot van 67 schepen met een strijdmacht van ruim zevenduizend man voor één aanvalsdoel uit te rusten. Bovendien werd na de verovering van beide plaatsen in februari 1630 snel en adequaat in de Republiek gehandeld; met steun van de Staten-Generaal werd een hulpvloot naar Brazilië gezonden om het bruggenhoofd in vijandelijk gebied te versterken en verder uit te bouwen.36 De strategie van de tweede aanval op Brazilië was zonder twijfel succesvoller dan die van de eerste, maar dat heeft de maritieme en militaire positie van de WIC in het Atlantische gebied niet versterkt, integendeel. Na het mislukken van het ‘groot desseyn’ was de Compagnie een groot deel van haar financiële reserves kwijt. De opbrengst van de zilvervloot bood de gelegenheid om nogmaals op veroveringen in te zetten, maar daarna was de ook kas leeg. Om de strijd tegen de Portugezen in Brazilië vol te kunnen houden, moesten de bewindhebbers in toenemende mate een beroep doen op de beurzen van hun aandeelhouders en op bijdragen van de Staten-Generaal. Beide financiers waren echter steeds minder bereid om kapitaal in de bodemloze put Brazilië te steken en zonder geld is geen oorlog te winnen. In 1654 trokken de laatste compagnietroepen zich terug uit Brazilië en was de maritieme en militaire rol van de WIC in het Atlantische gebied zo goed als uitgespeeld. Literatuur ‘Advies’ 1871. ‘Advies tot aanbeveling van de verovering van Brazilië door de West-Indische Compagnie’, Kroniek van het Historisch Genootschap gevestigd te Utrecht 27: 228-256. 36 Zie voor de troepenopbouw in Brazilië hoofdstuk 10.

242

Henk den Heijer

Boer, M.G. 1900. ‘Memorie over den toestand der West-Indische Compagnie in het jaar 1633’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 21: 343-362. Boxer, C.R. 1957. The Dutch in Brazil, 1624-1654. Oxford: Clarendon Press. Bruijn, J.R. 1998. Varend verleden: De Nederlandse oorlogsvloot in de 17de en 18de eeuw. Amsterdam: Balans. Dam, P. van. 1927-1954. Beschryvinge van de Oostindische Compagnie. Zeven delen. Bezorgd door F.W. Stapel en C.W.Th. van Boetzelaer. Den Haag: Martinus Nijhoff [RGP grote serie 63, 68, 74, 76, 83, 87, 96]. Doedens, A. en H. Looijesteijn (red.) 2008. Op jacht naar Spaans zilver: Het scheepsjournaal van Willem van Brederode, kapitein der mariniers in de Nassause vloot, 1623-1626. Hilversum: Verloren. Ebben, M.A. 2001. ‘El ataque de Van der Does a Canarias y la expansión neerlandesa a finales del siglo XVI y comienzos del siglo XVII’, in A. de Béthencourt Massieu (red.), Coloquio internacional Canarias y el Atlántico, 1580-1648. IV centenario del ataque de Van der Does a las Palmas de Gran Canaria, 1999, pp. 147-168. Las Palmas: Cabildo de Gran Canaria, Real Sociedad Económica. Enthoven, V. 1996. Zeeland en de opkomst van de Republiek: Handel en strijd in de Scheldedelta, ca. 1550-1621. Leiden: Luctor et Victor.  ____ 2000. ‘De nobili, sed non foelici expeditione navali: deel een en twee over de edele vlootexpeditie naar São Thomé van 1599’, Marineblad 110-2: 50-53 en 3: 80-83. Goslinga, C.Ch. 1971. The Dutch in the Caribbean and on the Wild Coast, 1580-1680. Assen: Van Gorcum. Hair, P. E.H. 1994. The Founding of the Castelo de São Jorge da Mina: An Analysis of the Sources. Madison: University of Wisconsin-Madison. Heijer, H. 1994. De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg Pers. ____ 2005a. De geoctrooieerde compagnie: De VOC en de WIC als voorlopers van de naamloze vennootschap. Deventer: Kluwer. ____ 2005b. ‘Bewindhebbers, gouverneurs en raden van bestuur (Het bestuur van de WestIndische Compagnie in de Republiek en in Brazilië)’, in M.L. Wiesebron (red.), Brazilië in de Nederlandse archieven, 1624-1654, pp. 17-41. Leiden: Research School CNWS. ____ 2006. Expeditie naar de Goudkust: Het journaal van Jan Dircksz Lam over de aanval op Elmina, 1624-1626. Zutphen: Walburg Pers [Werken uitgegeven door de LinschotenVereeniging 105]. Israel, J.I. 1995. The Dutch Republic: Its Rise, Greatness, and Fall, 1477-1806. Oxford: Oxford University Press. Ittersum, M.J. van 2007. ‘Mare Liberum in the West Indies? Hugo Grotius and the Case of the Swimming Lion, a Dutch Pirate in the Caribbean at the Turn of the Seventeenth Century’, Itinerario: International Journal on the History of European Expansion and Global Interaction 31-3: 59-94. Jonge, J.K.J. de 1981. De oorsprong van Neerland’s bezittingen op de kust van Guinea, in herinnering gebracht uit de oorspronkelijke stukken, naar aanleiding van een voorgenomen afstand dier bezittingen aan Groot-Brittannië. Den Haag: Martinus Nijhoff. Laet, J. de 1931-1937. Iaerlyck verhael van de verrichtingen van de Geoctoyeerde West-Indische Compagnie in derthien boecken. Bezorgd door S.P. l’Honoré Naber. Vier delen. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging 34, 35, 37, 40]. Linschoten, J.H. 1596. Beschryvinghe van de gantsche custe van Guine. Amsterdam: Cornelis Claesz. Marees, P. de 1602. Beschryvinghe ende historische verhael vant gout koninckrijk van Gunea. Amsterdam: Cornelis Claesz. Meijer, A.C. 1986. ‘“Liefhebbers des vaderlandts ende beminders van de Commercie”, de plannen tot oprichting van een generale Westindische Compagnie gedurende de jaren 1606-1609’, Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der

HET ‘GROOT DESSEYN’ EN DE AANVAL OP ELMINA IN 1625

243

Wetenschappen, pp. 21-70. Middelburg: Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Weten­ schappen. Moree, P. J. 1998. ‘Met vriend die God geleide’: Het Nederlands-Aziatisch postvervoer ten tijde van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Zutphen: Walburg Pers. Ottsen, H. 1603. Iovrnael oft daghelijcx-register van de voyagie na Rio de Plata (…). Amsterdam: Cornelis Claesz. Prud’homme van Reine, R. 2003. Admiraal Zilvervloot: Biografie van Piet Hein. Amsterdam: Arbeiderspers. Ratelband, K. 1950. Reizen naar West-Afrika van Pieter van den Broecke, 1605-1614. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken Linschoten-Vereeniging 52].  ____ 1959. De Westafrikaanse reis van Piet Heyn, 1624-1625. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken Linschoten-Vereeniging 61]. Ruiters, D. 1913. Toortse der zee-vaert (1623). Samuel Brun’s Schiffarten, 1624. Bezorgd door S.P. L.’Honoré. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken Linschoten-Vereeniging 6]. Schmidt, B. 2001. Innocence Abroad: The Dutch Imagination and the New World, 1570-1670. Cambridge: Cambridge University Press. Schneeloch, N.H. 1982. Aktionäre der Westindischen Compagnie von 1674. Stuttgart: KlettCotta. Stoppelaar, J.H. de 1901. Balthasar de Moucheron: Een bladzijde uit de Nederlandsche handelsgeschiedenis tijdens den tachtigjarigen oorlog. Den Haag: Martinus Nijhoff. Tex, J. den 1962. Oldenbarnevelt: Oorlog, 1588-1609. Deel twee. Haarlem: Tjeenk Willink. Vogt, J. 1979. Portuguese Rule on the Gold Coast, 1469-1682. Athens: University of Georgia Press. Voorbeijtel Cannenburg, W. 1964. De reis om de wereld van de Nassausche vloot, 1623-1626. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken Linschoten-Vereeniging 65]. Waerachtich verhael 1626. Waerachtich verhael van de gantsche reyse ghedaen by den eer­ samen Jan Dircksz Lam als admirael van een vloot schepen uyt de vereenichde Nederlanden. Amsterdam: Jan van Hilten. Warnsinck, J.C.M. 1943. De reis om de wereld van Joris van Spilbergen, 1614-1617. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken Linschoten-Vereeniging 47]. Winter, P. J. van 1978. De Westindische Compagnie ter kamer Stad en Lande. Den Haag: Martinus Nijhoff. Wright, I.A. 1921. ‘The Dutch and Cuba’, Hispanic American Historical Review 4: 597-634.

244

Henk den Heijer

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

245

hoofdstuk acht

‘Sijt ghekommandeert te zeijlen na de kust van Ghenee’1 Expeditionair optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665 Adri P. van Vliet Inleiding In mei 1664 vertrok Michiel Adriaansz de Ruyter (1607-1676), vice-admiraal van Holland, op last van de Staten-Generaal met een eskader van twaalf oorlogsschepen naar de Middellandse Zee. In zijn instructie stond dat hij de Barbarijse kapers, met name die vanuit Algiers, moest beteugelen. Deze ogenschijnlijk normale opdracht—De Ruyter was al vaker hiervoor naar het Middellandse Zeegebied gestuurd—werd in augustus 1664 gewijzigd. Zijn kruistocht tegen de Barbarijse kapers moest hij direct afbreken. De Ruyter diende voor zover mogelijk in het geheim zijn eskader gereed te maken voor een tocht naar West-Afrika om daar de Engelse agressie te beantwoorden. Al lange tijd woedde er op de kusten van West-Afrika een felle concurrentiestrijd tussen Nederlandse, Engelse, Deense en Zweedse handelscompagnieën. Vooral de West-Indische Compagnie (WIC) en de Company of Royal Adventures (CRA) betwistten elkaar de handel in ivoor en goud. Dit was overigens niet het geval met de handel in slaven, waar nog een beperkte vraag naar was (Zook 1919). Toen een eskader onder het bevel van de latere admiraal sir Robert Holmes (1622-1692) in het begin van 1664 onverwacht en in vredestijd het eiland Goeree en de meeste Nederlandse forten op de kust van Guinea veroverde, eisten de bewindhebbers van de WIC dat de Staten-Generaal tegenmaatregelen zouden treffen. In deze bijdrage staat De Ruyters expeditie op de West-Afrikaanse kust centraal. Immers, één van de karakteristieken van koloniale oorlog is expeditionair optreden. Expeditionair optreden is het uitvoeren van een militaire operatie op relatief grote afstand van de thuisbasis door een logistiek 1 The National Archives (TNA), Kew, High Court of Admiralty (HCA) 30 (prize papers) 226, Jannetje Cornelis aan Joost Joostens, 25 november 1664.

246

Adri P. van Vliet

zelfstandige en geïntegreerde strijdmacht, die, door haar militair vermogen in een opgedragen operatiegebied te projecteren, een afgebakend doel wil bereiken (Leidraad 2005: 25-26). Het vervolg van de reis van De Ruyters eskader naar het Caraïbische gebied en Noord-Amerika blijft hier grotendeels buiten beschouwing. Allereerst wordt ingegaan op de conflicten die zich aan de vooravond van de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667) tussen Engeland en de Republiek ontwikkelden. De uitzonderlijke besluitvorming rondom het sturen van De Ruyter naar West-Afrika komt uitvoerig aanbod. In het kader van expeditionair optreden wordt verder aandacht besteed aan de samenstelling, bewapening en bemanning van het eskader van De Ruyter. Een aparte paragraaf is gewijd aan de communicatie tussen De Ruyter en zijn opdrachtgevers: de bewindhebbers van de WIC, de gouverneur op de kust van Guinea en de Staten-Generaal. Het expeditionair optreden wordt uitgewerkt aan de hand van drie amfibische operaties. Het was de taak van het eskader, tegenwoordig aangeduid met de term amphibious task force, om een landingseenheid de gelegenheid te bieden een amfibische operatie uit te voeren. In doctrinetaal: An amphibious operation is ‘a military operation launched from the sea by a naval and landing force (LF) embarked in ships or craft, with the principal purpose of projecting the LF ashore tactically into an environment ranging from permissive to hostile’. In outline it will see an amphibious task force (ATF) seeking to manoeuvre into a position of advantage in the littoral in respect to the enemy, from which force can be threatened or applied ashore. Such littoral manoeuvre will be directed towards a decisive point or a crit­ ical vulnerability that impacts a centre of gravity (MCDP 3).

Afsluitend wordt ingegaan op het effect van De Ruyters tocht en de vraag of de door de Staten-Generaal beoogde strategische doelstellingen daadwerkelijk zijn bereikt. Conflicten aan de vooravond van de Tweede Engelse Oorlog, 1665-1667 Na afloop van de Eerste Engelse Oorlog (1652-1654) kon iedereen die betrokken was bij handel, scheepvaart en visserij opgelucht ademhalen. Jarenlang waren de West-Europese wateren oorlogsgebied geweest. Een periode van relatieve vrede brak nu aan. Potentiële brandhaarden bleven echter bestaan. In de Oostzee, de Middellandse Zee, Azië, de Nieuwe Wereld en West-Afrika botsten de Engelse en Nederlandse handelsbelangen.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

247

Een punt dat voortdurend aanleiding gaf voor conflicten tussen de Republiek en Engeland was de opvatting over het principe mare clausum versus mare liberum. Engeland huldigde de eerste opvatting en claimde de soevereiniteitsrechten over de haar omringende zeeën: de Noordzee, Het Kanaal en de Atlantische Oceaan tot aan haar koloniën in Amerika en West-Indië, terwijl de Republiek juist een voorstander was van mare liberum oftewel een vrije zee voor iedereen. Tijdens de Engelse Burgeroorlog (1642-1651) was de economische positie van de Nederlanders in de Atlantische wereld ten kostte van de Engelsen versterkt. Vooral Jacobus Stewart (1633-1701), hertog van York en broer van Karel II, koning van Engeland, wilde dit rechtzetten, onder meer door verovering NieuwNederland (Harper 1964). Op grond van het principe mare clausum eiste de Engelse koning dat alle schepen in zijn zeeën, en later overal ter wereld, als eerbewijs hun vlag streken als zij een Engels koopvaardij- of oorlogsschip ontmoetten. Voor de visserij in de Engelse wateren moest toestemming worden gevraagd. Haaks op het Nederlandse idee van de vrije zee echter stond de monopoliegedachte die zowel de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) als de WIC in hun octrooigebieden voor Nederlanders hanteerden. Daarnaast werden potentiële handelsconcurrenten, onder wie de Engelsen, zoveel mogelijk uit Azië en uit de bezittingen van de WIC geweerd. Het kwam kortom neer op een open zee voor enkelen en een gesloten zee voor alle anderen.2 Johan de Witt (1625-1672), raadpensionaris van Holland (1653-1672), deed zijn best om de vrede te bewaren en slaagde er via geslepen diplomatie in een escalatie in de Oostzee te voorkomen. Dankzij zijn inspanning sloten op 21 mei 1659 Frankrijk, Engeland en de Republiek het zogeheten Haags Concert. Het voornaamste doel was in de Oostzee de vrede tussen Zweden en Denemarken te herstellen. Na het plotselinge overlijden van Olivier Cromwell (1599-1658), Lord Protector van Engeland (1654-1658), trok de Engelse vloot zich uit de Oostzee terug. Een Nederlandse vloot onder De Ruyter kreeg door het onverwachte vertrek van de Engelsen een grotere bewegingsvrijheid. In samenwerking met de Denen veroverden de Nederlanders in november 1659 het eiland Funen op de Zweden. Met het plotselinge overlijden van de Zweedse koning Karel X (1622-1660) in februari 1660 kwam er een eind aan het Zweedse expansionisme. Zweden en

2 Boxer 1974: 20-23; Jones 1996: 145-148; De Groot 2004; Rommelse 2006; Ittersum 2006.

248

Adri P. van Vliet

Denemarken sloten toen de Vrede van Kopenhagen. Daarmee was de rust en het machtsevenwicht in de Oostzee voorlopig hersteld. Lange tijd slikten de Staten van Holland en de Staten-Generaal de Engelse agressie. De staatsgezinde partij die onder Johan de Witt in de Staten-Generaal de dienst uitmaakte, voerde een politiek van actieve neutraliteit, wat inhield dat men via bondgenootschappen de vrede in Europa probeerde te handhaven. Alleen als de Nederlandse handelsbelangen ernstig gevaar liepen, was men bereid gewapend in te grijpen (Oudendijk 1944: 67-77; Bruijn 1998: 108-109). In 1660 deden zich in Engeland grote politieke veranderingen voor. De republikeinse Commonwealth verdween en het verjaagde huis van Stuart hernam haar koninklijke rechten. Via Scheveningen keerde Karel II (16301685), koning van Engeland (1660-1685)en zoon van de door de republikeinen onthoofde Karel I (1600-1649), uit zijn ballingschap terug naar Engeland. Karel II voerde geen grote koerswijzigingen door in het buitenlandse en koloniale beleid van Engeland. Onder zijn bewind stuurde Engeland wederom aan op een conflict met de Republiek. De anti-Nederlandse gevoelens werden vooral gevoed door kringen rondom de katholieke broer van de koning, Jacobus (1633-1701), hertog van York. Jacobus, die weinig op had met de protestantse Republiek, was in 1661 benoemd tot Lord High Admiral, het hoofd van de Royal Navy. Ook Londense kooplieden en aandeelhouders van de CRA waren, maar dan vanuit economische motieven, zeer oorlogsgezind (Elias 1930: 19; Japikse 1900: 349; Rommelse 2006). Een belangrijke handelaar op het Oostzeegebied en leverancier van de Royal Navy, George Cock, verwoordde de oorlogszuchtige opvattingen van de kooplieden met ‘the trade of the world is too little for us two, there­ fore one must down’,3 terwijl een populair volksliedje uit 1663 het iets directer uitdrukte met ‘Make wars with Dutchmen, Peace with Spain. Then we shall have money and trade again’ (Kennedy 1976: 58-59). Sommige historici menen dat de groeiende oorlogsstemming in Engeland tegen de Republiek naast economische belangentegenstellingen ook werd gevoed door politieke en religieuze tegenstellingen tussen beide staten (Pincus 1996). Een van de eerste regeringsdaden van de nieuwe Engelse koning was de herbevestiging van de Navigation Act uit 1651. Voortaan mochten allerlei goederen alleen naar Engeland vervoerd worden met Engelse schepen of met schepen uit het land waar de goederen vandaan kwamen. En het 3 Latham en Matthews 1974: deel vijf 35, dagboekaantekening, 12 februari 1664.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

249

was alleen aan onder Engelse vlag varende schepen toegestaan om het scheepvaartverkeer met de Engelse koloniën te onderhouden (Harper 1964: 53-59). Engelse kooplieden rustten nu steeds vaker zelf schepen uit, waardoor het vrachtvervoer met Nederlandse schepen werd beperkt. Intussen groeide de commerciële rivaliteit tussen beide zeemogendheden en daarmee ook het aantal conflicten. De Engelsen zochten naar mogelijkheden om de Nederlandse handelsroutes over te nemen en Nederlandse kooplieden uit hun koloniën te weren. Aan de lucratieve Nederlandse smokkelhandel tussen Noord-Amerika, Suriname en de Republiek moest een einde worden gemaakt (Japikse 1900: 49-55; Rodger 2005: 65-68; Rommelse 2003: 17-18). Eén van de conflictgebieden was West-Afrika waar Nederlanders, Engel­ sen, Zweden en Denen handelsposten en forten bezaten. Onderling kwam het daar geregeld tot confrontaties. Elke compagnie probeerde een zo goed mogelijke uitgangspositie voor haar handelsactiviteiten te verwerven. De Engelsen rustten twee vlootexpedities uit, beide onder leiding van Robert Holmes. Beide operaties waren geheel en al gericht tegen de WIC. De eerste­ expeditie vond plaats in 1661 toen Holmes met een Company of Royal Adventurers of England Trading into Africa (CRA) eskader de positie van de Engelsen in het Senegambia gebied versterkte. De tweede volgde in 1663/1664 met een vloot van CRA en oorlogsschepen naar Cabo Verde en de Goudkust. Uiteindelijk vormden deze expedities en de verovering van Nieuw-Nederland door Richard Nicolls de directe aanleiding voor het uitbreken van de Tweede Engelse Oorlog.4 De eskaders van Holmes waren uitgerust door de CRA en hadden een commissie van de hertog van York. Jacobus gaf als bewindhebber van de CRA, met stilzwijgende goedkeuring van zijn broer Karel II, aan Holmes vergaande instructies mee om naar de rivier de Gambia te varen en daar de belangen van de CRA veilig te stellen door er de kooplieden, goederen, schepen, forten en factorijen te beschermen. De rechten van de compagnie langs de Goudkust moest Holmes handhaven of afdwingen en tegenstand neerslaan. De schepen die zich verzetten moest hij nemen, vernietigen of laten opbrengen naar Engeland. Hiertoe zou doctor at laws Richard Lister, ‘judge of his Majesties Court of Admiralty’, te Cormantijn zitting houden.5

4 Japikse 1900: 49-55; Jones 1996: 145; Rodger 2005: 65-68; Rommelse 2003: 17-18. 5 TNA, State Papers Domestic 29 (Secretaries of State) 114, Verhoor Holmes, 3 maart 1665; Pepys Library, Cambridge, PL 2698 f. 223, Journaal Holmes; Pepys Library PL 2698 f. 225, 23 mei 1664.

250

Adri P. van Vliet

Op 1 februari 1664 arriveerde Holmes’ eskader voor Cabo Verde. Zijn eerste slachtoffer was de met acht stukken bewapende WIC-fluit Brielle uit Hoorn. Daarna maakte hij zich meester van het hoofdkwartier van de WIC op het eilandje Goeree. Bij deze actie werden twee voor anker liggende schepen genomen en twee tot zinken gebracht (Ollard 1969: 92-93). Tabel 1. Nederlandse schepen genomen bij Cabo Verde en veroordeeld, 23 mei 1664 Naam

Schipper

Kamer

Lading

Walters Brielle

Jacob Johnson Zeeland Van Ardra met slaven naar Sint-Christoffels Cornelius Noorderkwartier Voor de WIC met ijzer en goederen naar Cornelisz Elmina Met goederen van Adreano Romanno van Cabo Verde en Abraham Drago van Amsterdam naar West-Indië Groningen John Petersz Stad en Lande Op weg naar Elmina voor slavenhandel galley Bron: Pepys Library, PL 2698 f. 225-35, Journaal Holmes, 23 mei 1664.

Holmes vervolgde zijn weg via Sierra Leone en Ivoorkust naar de Goudkust. Een aanval op het kleine fort Sint-Anthonie bij Axim mislukte. Succesvoller was hij bij fort Witsen te Takoradi. Wellicht om zich vrij te pleiten van enige nalatigheid schreef compagniedienaar Hendrik Froom aan de bewindhebbers van de WIC: het sal u e(dele) wel bekent wesen van het overgaen [van] ’t fort Taccoraij, daer ick in was, dat sij ons met behulp van de negeres ende met het canon van haer schepen met stormen ofgenoemen hebben.6

Het volgende doel van Holmes was de betwiste WIC-nederzetting Cabo Corso. De Nederlanders hadden op 2 mei 1663 in die plaats het voormalige Zweedse fort Carolusburg veroverd. Johan Valckenburgh (1623-1667), directeur-generaal op de Kust van Guinea, belegerde vervolgens in maart 1664 het eveneens in Cabo Corso gelegen Deense hoofdkwartier fort Frederiksburg. Aan die actie kwam een einde door de onverwachte komst van Holmes. Valckenburgh vertrok met zijn hoofdmacht naar Elmina, het handels- en bestuurscentrum van de WIC op de West-Afrikaanse kust, dat nu tegen een aanval van de Engelsen moest worden beschermd. In Carolusburg liet hij een kleine bezettingsmacht achter. In samenwerking met de Denen en Afrikaanse bondgenoten sloeg Holmes het beleg voor 6 TNA, HCA 32 (prize papers) 1823, Hendrick Froom aan kamer Amsterdam, 9 augustus 1664; Ollard 1969: 105-108.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

251

Cabo Corso. Na zware beschietingen gingen zijn troepen op 7 mei tot de aanval over. Mede door een muiterij onder het garnizoen zag gouverneur Paulus Morgendal zich genoodzaakt Cabo Corso over te geven. De al eerder geciteerde Hendrick Froom weet de overgave van het sterke fort Cabo Corso vooral aan de houding van het personeel van de WIC ‘de heeren meesters hebben eenige ontrouwe dienaeren, die meer geneegen sijn tot voordeel van de vijanden, als voor de e[dele] comp[agnie]’ dan aan het Engelse machtsoverwicht.7 Helemaal correct is deze observatie niet. Het fort te Shama was inmiddels alweer op de Engelsen heroverd (Van Dantzig 1980: 33-34). In samenwerking met de Engelse gouverneur van Cormantijn, Francis Selwyn, pakte Holmes daarna de factorijen te Adja en Anemaboe aan. Op 12 juni 1664 gaf de bezetting te Adja zich zonder slag of stoot over. Wel vloog later de factorij in de lucht doordat het kruit vlam vatte. Ruim zestig Afrikanen en Engelsen verloren hierbij het leven. De gevangen genomen Nederlanders moesten hiervoor boeten. Een aantal werd vermoord en anderen zwaar mishandeld. Op 20 juni 1664 werd ook Anomabu ingenomen. Een WIC-functionaris liet hierbij het leven. Een aanval op het kasteel Elmina werd door Valckenburgh afgeslagen. Wel vielen enkele WICschepen in handen van de Engelsen.8 In juni 1664 beëindigde Holmes zijn tocht langs de West-Afrikaanse kust, die ruimschoots aan de gestelde verwachtingen had voldaan: in het Senegambia gebied was de Nederlandse invloed tot nul gereduceerd en op de Goudkust waren enkele belangrijke WIC-vestigingen veroverd. Holmes had de WIC een enorme klap toegebracht. Met uitzondering van Elmina, Axim, Accra en het fort te Shama waren haar bezittingen op de Goudkust nu in handen van de CRA. Ongeveer terzelfder tijd (september 1664) veroverde een Engelse vloot onder leiding van Richard Nicolls (1624-1672) Nieuw-Nederland. Via São Tomé keerde Holmes terug naar Engeland, waar hij op 16 december 1664 in Portsmouth voor anker ging. Om enigszins aan de grieven van de Staten-Generaal tegemoet te komen werd Holmes een maand later op bevel van Karel II voor de vorm in de Tower gevangen gezet. Toen de Tweede Engelse Oorlog een feit was, kwam Holmes in maart 1665 vrij.9 7 TNA, HCA 32 (prize papers) 1823, Hendrick Froom aan kamer Amsterdam, 9 augustus 1664; Pepys Library PL 2698, Journaal Holmes, 7 mei 1664. 8 TNA, HCA 32 (prize papers) 1823, Hendrick Froom aan kamer Amsterdam, 9 augustus 1664; Elias 1930: 42; Japikse 1900: 393-396; Ollard 1969: 108-119. 9 TNA, State Papers Domestic 29 (Secretaries of State) 110 f. 87, Ondervragingsverslag, 14 januari 1665 (os); Ollard 1969: 129-131.

252

Adri P. van Vliet Besluitvorming rondom de verrassingsaanval van De Ruyter

In kringen rondom raadpensionaris Johan de Witt was men vooralsnog huiverig voor een te harde aanpak van Engeland. Immers, Karel II was de oom en de natuurlijke beschermer van de jonge Oranjeprins Willem III. Een te sterke anti-Engelse politiek speelde direct de prinsgezinden in de kaart. De roep om de benoeming van Willem III tot stadhouder zou daardoor alleen maar groter worden. En dit was wel het laatste dat De Witt en consorten wilden. In het voorjaar van 1664 was in de Republiek voor iedereen de maat vol. Zeker nadat bekend werd dat het Engelse Parlement een rapportage van een commissie, die onderzoek had gedaan naar de ‘reasons for the general decay of trade’, uitvoerig had besproken. De Nederlandse kooplieden werden daarin neergezet als de ‘greatetst obstruction’ voor de Engelse handel. Het Parlement adviseerde Karel II ‘to take some speedy and effectuall course for the redresse thereof and all other of the like Nature and for prevention of the like for the future’ (Japikse 1900: 313-314). Gelijktijdig deed in de Republiek het gerucht de ronde dat Karel II in het geheim twintig oorlogsschepen uitrustte om de VOC-retourvloot te onderscheppen. Talloze reders leden bovendien schade doordat hun koopvaardij- en vissersschepen door Engelse kaperschepen werden genomen en opgebracht (Panhuijsen 2005: 300). De Staten-Generaal namen voorzichtig tegenmaatregelen. Twee adviesjachten moesten in Het Kanaal alle thuiszeilende schepen waarschuwen voor Engelse agressie. Een eskader onder Cornelis Tromp (1629-1691), viceadmiraal van Holland vanaf 1665, voer uit om de VOC-retourvloot op te vangen. Eveneens besloten de Staten-Generaal een miljoen gulden beschikbaar te stellen voor de uitrusting van dertig oorlogsbodems. Om de Engelsen niet teveel te bruuskeren werd hierbij uitdrukkelijk aangeven dat het ging om de bescherming van de Nederlandse koopvaardij en visserij. De Engelsen reageerden hierop met een verhoging van hun eigen vlootuitgaven. Intussen bestookte Sir George Downing (c. 1624-1684), ambassadeur van Engeland in Den Haag, raadpensionaris De Witt, de Staten van Holland en de Staten-Generaal voortdurend met verwijten dat de Nederlanders met geweld de handel van de Engelsen op de kust van Guinea verhinderden. Ook diende hij namens de CRA bij de Staten-Generaal nieuwe schade-

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

253

claims in. De WIC had na de eerste expeditie van Holmes van 1661 enkele CRA-schepen genomen.10 Op 21 juli 1664 bracht Andries Cornelissen Vertholen, schipper van het WIC-schip Eendracht, verslag uit aan de Staten-Generaal over het optreden van Holmes op de Goudkust. Karel II ontkende echter ten overstaan van Michiel van Gogh (1602-1668), de Nederlandse ambassadeur in Londen, van Holmes’ optreden op de hoogte te zijn geweest en beloofde passende maatregelen te nemen indien de geruchten op waarheid berustten.11 Een week later drongen bijna gelijktijdig de afgevaardigden van Zeeland en Stad en Lande (Groningen) bij de Staten-Generaal erop aan dat de Republiek passende maatregelen tegen de Engelse agressie in West-Afrika zou nemen.12 De Staten-Generaal vroegen de admiraliteitscolleges, die belast waren met de uitvoering van het maritieme veiligheidsbeleid, om advies. Met uitzondering van het admiraliteitscollege Friesland, dat een voorbehoud maakte, adviseerden de vier andere colleges (Zeeland, de Maze in Rotterdam, Amsterdam en het Noorderkwartier) de WIC met twaalf oorlogsschepen te steunen, waarvoor door de Staten-Generaal een bedrag van 600.000 gulden gevoteerd diende te worden. De WIC zelf zou twee schepen ter beschikking stellen. De overweging bij dit advies was dat de reputatie van de staat werd bedreigd. Met voortvarendheid werd het advies op 6 augustus door de Staten van Holland, de grootste geldgever, en op 9 augustus door de Staten-Generaal geloodst en bekrachtigd. Het bevel over de twaalf schepen werd opgedragen aan Jan van Kampen (ca. 1610-1665), kapitein in dienst van het admiraliteitscollege Amsterdam.13 ‘Tot stijvinge ende handthavinge van ’t recht van ’t landt, ende van de generale geoctroyeerde West-Indische Compagnie’ moesten de schepen 10 NA, Archieven der Admiraliteitscolleges (AA) 1288, Notulen admiraliteitscollege Amsterdam, 8 mei 1664; NA, Archief van de Staten-Generaal (SG) 5581 (liassen admiraliteiten), Staten-Generaal aan Meppel, 8 mei 1664; West-Fries Archief (WA), Oud Archief Hoorn (OAH) 725, Secrete Resolutiën Staten van Holland, 23/24 mei 1664; Japikse 1900: 327-328; Oudendijk 1944: 84; Panhuijsen 2005: 294-304. 11 NA, SG 5767 (liassen WIC), West-Indische Compagnie aan Staten-Generaal, 21 juli 1664; Aitzema 1669-1672: deel vijf 135-136; Japikse 1900: 348. 12 NA, SG 5581 (liassen admiraliteiten), Admiraliteitscollege Zeeland aan Staten-Generaal, 28 juli 1664; Japikse 1900: 354. 13 NA, SG 3913, Secrete resolutiën Staten-Generaal, 9 en 11 september 1664; NA, SG 12582.12, Commissies Jan van Kampen en Maarten van Hertsbergen, 10, 17 en 20 september 1664; Zeeuws Archief (ZA), Archief van de Staten van Zeeland (SvZ) 970 (ingekomen stukken), Staten-Generaal aan Staten van Zeeland, 6, 7, 15, 16 augustus 1664; WA, OAH 725, Secrete resolutiën Staten van Holland, 6, 7 augustus 1664; Aitzema 1669-1672: deel vijf 177179; Japikse 1900: 354, 420.

254

Adri P. van Vliet

zo spoedig mogelijk in zee lopen. Van Kampen moest de verloren gegane WIC-bezittingen heroveren en de door hem veroverde forten voorzien van garnizoenen. Ruim vierhonderd soldaten werden hiervoor uit het Staatse leger gelicht. Genomen WIC-schepen moesten worden bevrijd en Engelse schepen die Nederlandse schepen hadden genomen of beschadigd worden uitgeschakeld. Om te voorkomen dat de Engelse vloot Van Kampens eskader zou aanvallen, werd luitenant-admiraal jonkeer Jacob van Wassenaer (1610-1665), heer van Obdam, gelast hem door de Hoofden (het Nauw van Calais) tot in Het Kanaal te begeleiden.14 De verwachtingen omtrent het eskader van Van Kampen waren niet al te hoog gespannen. De vraag was of de schepen ongehinderd door Het Kanaal naar de Goudkust zouden kunnen zeilen. Dankzij zijn voortreffelijke spionagenetwerk rapporteerde George Downing al op 9 augustus Londen over de plannen van de Staten-Generaal, de sterkte van de vloot, de bewapening en het aantal opvarenden.15 Toen De Witt op 6 augustus in de Staten van Holland het voorstel verdedigde om twaalf schepen naar Guinea te sturen, had hij samen met Job de Wildt, secretaris van het admiraliteitscollege Amsterdam, al een plan uitgewerkt om in plaats van Van Kampen, De Ruyter vanuit de Middellandse Zee naar West-Afrika te sturen. In het uiterste geheim werd een kleine groep Hollandse statenleden hierover geïnformeerd. In de Amsterdamse vroedschap werd het voorstel uitgebreid besproken. Amsterdamse kooplieden en regenten hadden grote belangen in de VOC en waren daarom meer in de VOC dan in de WIC geïnteresseerd. Omwille van de WIC wilde men eigenlijk geen nieuwe oorlog met Engeland riskeren. Ook vonden de Amsterdammers het maar niets dat de straatvaarders in de Middellandse Zee door het voorgenomen vertrek van De Ruyter van bescherming werden ontbloot. Toch lanceerde De Witt een dag later in de vergadering van de Staten van Holland zijn De Ruyter-plan. Doordat alle niet-Amsterdamse gecommitteerden hierover vol lof waren, stemden de Amsterdamse vertegenwoordigers uiteindelijk ook in met De Witts voornemen (De Bruin 1991: 311). Enkele gedeputeerden uit Gelderland, Zeeland en Stad en Lande werden nu ook in vertrouwen genomen, waarna De Witt op 9 augustus het eerder genoemde voorstel tot uitrusting van twaalf schepen onder Van Kampen 14 WA, OAH 725, Secrete resolutiën Staten van Holland, 7 augustus en 27 september 1664. 15 TNA, State Papers Foreign 84 (Holland) 171, Downing aan Bennett, 9 augustus 1664; NA, AA 219, Resoluties Staten-Generaal, 12 en 16 augustus 1664.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

255

Afb. 15. Portret van Michiel de Ruyter.

bij de Staten-Generaal inbracht. Het besluit om De Ruyter een andere opdracht te geven werd in de vergadering niet besproken. Op maandag 11 augustus 1664 werden de notulen van 9 augustus geaccordeerd. Terwijl de Engels gezinde gedeputeerden werden afgeleid, werden de notulen zo snel voorgelezen dat de inhoud de meeste aanwezigen ontging. Niemand van de niet-ingewijden bemerkte dat een besluit om De Ruyter naar Guinee te sturen gehecht was aan de resolutie over Van Kampen. Hoogstwaarschijnlijk ter afleiding werden aan het einde van de vergadering nog enkele brieven van de vice-admiraals De Ruyter en Jan Cornelisz Meppel en van diplomaat Jean Bertrand de Mortaigne besproken, evenals een voorstel van de Raad van State om tot oprichting van een regiment zeesoldaten te komen, het latere Korps Mariniers.16 De Witt 16 Jean Bertrand de Mortaigne was namens de Staten-Generaal als diplomaat toegevoegd aan de bemanning van de Spiegel om met fiscaal Gilbert de Vianen de onderhandelingen in Barbarije te voeren. Hij kwam pas 24 mei 1664 te Cádiz bij De Ruyter aan boord.

256

Adri P. van Vliet

notuleerde eigenhandig het besluit in het secreet register. Geen enkele buitenstaander had door wat er was gebeurd. Ook voor Downings informanten bleef het besluit verborgen. Secretaris De Wildt kreeg opdracht het besluit naar De Ruyter te sturen. Drie ijlbodes gingen over land op weg naar Spanje. Men verwachtte in Cádiz, Alicante of Malaga de nieuwe instructie aan De Ruyter te kunnen overhandigen.17 De Witt leverde hier, hoewel niet helemaal rechtsgeldig, een bestuurlijke topprestatie. Zeker 170 mensen uit de Staten van Holland, de Amsterdamse vroedschap en de Staten-Generaal waren op de hoogte van de bijzondere opdracht voor De Ruyter en toch bleef het besluit voor de vijand maandenlang geheim. Zelfs de altijd uitstekend geïnformeerde secretaris van de Engelse admiraliteitsraad, Samuel Pepys (1633-1703), wist van niets. De amphibious task force van Michiel de Ruyter In het voorjaar van 1664 was De Ruyter, zoals we al eerder zagen, met een eskader naar de Middellandse Zee gestuurd. Het was dit eskader dat de Staten-Generaal in augustus/september 1664 vanuit de Middellandse Zee naar West-Afrika dirigeerden. Het bestond uit twaalf oorlogsschepen en een bevoorradingsschip. Het admiraliteitscollege Amsterdam had zeven, die van de Maze en die van het Noorderkwartier elk drie schepen geleverd. De admiraliteitscolleges van Zeeland en Friesland hadden op het laatste moment vanwege financiële problemen afgezegd. Vice-admiraal Jan Cornelisz Meppel (1609-1669) voerde het commando over de oorlogsbodems van het Noorderkwartier, Aart Jansz van Nes (1626-1693) over die van Rotterdam en De Ruyter over die van Amsterdam. De Ruyter was tevens met het opperbevel belast. De grootte, ouderdom en kwaliteit van De Ruyters schepen waren zeer uiteenlopend. Vier behoorden tot het type linieschip en de resterende schepen waren, met uitzondering van de bevoorradingsfluit, fregatten. Beide vice-admiralen en kapitein Hendrick Adriaensz hadden elk redelijk nieuwe schepen. Aart Jansz van Nes voer op het oudste schip, de Princes Louise. Het was in 1646 op de landswerf te Rotterdam gebouwd. Ook de Rode Leeuw en de Caleb dateerden uit het midden van de zeventiende eeuw en stonden te boek als oud en versleten. Vooral op de terugreis over de 17 ZA, SvZ 2480, Resolutiën Staten-Generaal, 9 en 11 augustus 1664; Brandt 1687: 294-296; Japikse 1900: 354-356. De hele gang van zaken wordt zeer uitvoerig beschreven in De Bruin 1991: 310-314.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

257

Noord-Atlantische Oceaan zouden de Rode Leeuw en de Caleb met hun slechte tuigage, gescheurde zeilen en lekkende rompen voor veel vertraging zorgen. Jan du Bois, kapitein van De Ruyters vlaggenschip, beschreef de Caleb als een van de zorgenkinderen dat ‘tot sinckens toe leck’ was en waar men ‘met gemack een vuyst op sommige plaetsen daer door duwen, en de aengegroeyde vuylicheyt door ’t schip trecken’ kon. De Rotterdam van Leendert Haexwant had ook problemen met een versleten tuigage. In zijn correspondentie klaagde Haexwant daar voortdurend over en drong hij aan op het toesturen van nieuw materieel.18 Tabel 2. Samenstelling van het eskader van De Ruyter naar de Middellandse Zee, 1664 Admiraliteit

Commandant

Naam schip

Kanons

Opvarenden

Amsterdam Michiel Adriaansz Spiegel de Ruyter Amsterdam Gidion de Wildt Provincie van Utrecht Amsterdam Willem van der Zaen Geloof Amsterdam Isaack Sweers Middelburg Amsterdam Hendrick Adriaensz. Damiaten Amsterdam Jacob Cornelisz Swart Edam Amsterdam Enno Doedesz Star Groene Kameel Rotterdam Aart van Nes Princes Louise Rotterdam Leendert Haexwant Rotterdam Rotterdam Jan van Nes Harderwyck Noorderkwartier Jan Cornelisz Meppel Noorderkwartier Noorderkwartier Dirck Gerritsz Pomp Rode Leeuw Noorderkwartier Govert ’t Hoen Caleb

  68

  310

  58   50   36   32   34   10   40   34   34   50   36   36

  265   220   165   135   135     30   175   124   150   258   150   150

Totaal

 518

    2.267

Bron: NA, Collectie De Ruyter 89, Betaalrol 1664-1665; Verhoog en Koelmans 1961: 23.

In de jaren voor het uitbreken van de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667) waren de admiraliteitscolleges juist gestart met een standaardisatieprogramma voor het scheepsgeschut, de vervanging van brons door ijzer en de vergroting van het kaliber. Een gelijktijdige ontwikkeling was de inkorting van het scheepsgeschut van zestien tot tien à elf voet. De kanons waren daardoor beter hanteerbaar en de vuursnelheid was hoger. Het admiraliteitscollege van Amsterdam vervulde een voortrekkersrol. De meest gangbare kanons werden de 18-, 24- en 36 ponders. Vanwege de stabiliteit van 18 Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH), Schependocumentatie, dossier Rotterdam; Brieven van Katelynen Haexwant aan haar man in: TNA, HCA 30 (prize papers) 224, 10 november 1664; 226, 16 november 1664; 645, z.d. 1664; TNA, HCA 32 (prize papers) 1822, 20 oktober, 10 en 15 november 1664; Verhoog en Koelmans 1961: 22-25, 97-98.

258

Adri P. van Vliet

het schip stond het zwaarste geschut op het onderste geschutsdek. Onduidelijk blijft of De Ruyters vloot al volledig volgens de nieuwe standaard was bewapend. Een korte notitie uit het journaal van Isaack Sweers duidt hier wel op. 19 De Spiegel had verreweg de meeste vuurkracht, gevolgd door de Provincie van Utrecht. De schepen uit Rotterdam en het Noorderkwartier bleven qua bewapening ver achter bij die van Amsterdam. Meestal bepaalde de koers van het schip de hoek waaronder geschoten kon worden. De dracht van het geschut lag op maximaal 800 meter voor de zwaarste stukken en op maximaal 400 meter voor de lichtste vuurmonden. Het laden en afvuren was een arbeidsintensief proces. De scheepstamboer zorgde met zijn tromroffels voor de juiste afstemming.20 Tabel 3. Herkomst opvarenden op de Spiegel, 1664

Bootsvolk

Militairen Totaal

 (Onder) Matrozen Totaal (Onder) Soldaten Totaal Officieren Officieren

Republiek  Holland  Zeeland  Overig  Onbekend Totaal Spaanse Nederlanden Engeland Schotland Noorwegen Zweden Denemarken Duitsland Overig Onbekend Totaal

14 6 1 4 25

55 11 9 0 75

0 0 0 7 2 2 4 1 8 49

4 1 1 43 14 11 6 3 12 170

69 17 10 4 100

4 0 1 3 8

35 0 6 4 45

39 0 7 7 53

108 17 17 11 153

4 1 1 50 16 13 10 4 20 2 219 10

3 3 16 4 1 4 3 3 9 91

3 3 16 4 1 4 3 3 9 91

7 4 17 54 17 17 13 7 29 310

Bron: NA, Collectie De Ruyter 89, Betaalrol 1664-1665.

19 Verhoog en Koelmans 1961: 23-24. 20 Diekerhoff 1967: 43-51; De Jonge 1858-1862: deel een 652-4; Verhoog en Koelmans 1961: 24.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

259

De totale bemanning van deze oorlogsvloot, inclusief de soldaten, telde ruim 2.267 koppen (zie tabel 2). Zoals gebruikelijke vormden de op­varenden van De Ruyters eskader een smeltkroes van nationaliteiten. De betaalrol van het vlaggenschip de Spiegel geeft een goed inzicht in de heterogeniteit van de bemanning (zie tabel 3). Van de officieren en onderofficieren was het grootste deel afkomstig uit Holland en Zeeland. Onder de officieren waren veel bekende namen, zoals Isaack Sweers (1622-1673), Willem van der Zaen (1621-1669), Aart van Nes (1626-1693) en Jan van Nes (1631-1680); stuk voor stuk ervaren mannen die in een aantal gevallen al eerder onder De Ruyter hadden gediend tijdens tochten naar de Oostzee en de Middel­ landse Zee (Blok 1930: 233; Bruijn 1998: 148-151). Opvallend is het grote aantal (onder)officieren van Scandinavische herkomst. Bij de matrozen was ongeveer de helft buitenlander. Van de 170 kwamen er minstens 83 van buiten de Republiek en hiervan waren er maar liefst 68 uit Denemarken, Noorwegen en Zweden afkomstig. Bij de soldaten was de verhouding tussen Nederlanders en buitenlanders bijna één op één. De Scandinaviërs hadden nu in vergelijking met de vroege zeventiende eeuw ten koste van Engelsen en Schotten een dominante positie aan boord van de Nederlandse oorlogsbodems verworven. Toch blijft het opmerkelijk dat aan de vooravond van de Tweede Engelse Oorlog nog een aantal Engelsen en Schotten aanmonsterde. Nergens tijdens deze reis werd echter hun loyaliteit in twijfel getrokken. Ook het ongedaan maken van de heroveringen van de CRA in West-Afrika, vormden voor hun functioneren geen beletsel.21 Communicatie Een snelle en veilig verlopende communicatie was voor het welslagen van een expeditie zoals die van de Ruyter van essentieel belang. Hiervoor is al ingegaan op de problemen rond de geheimhouding van het plan voor de expeditie en het zo spoedig mogelijk doorgeven van de opdracht voor de uitvoering daarvan aan De Ruyter. De grote afstand vormde hier een complicerende factor. Maar niet alleen de communicatie met autoriteiten in de Republiek—de Staten-Generaal, de admiraliteitscolleges en de WIC— was belang. De Ruyter moest zich op enig moment ook in verbinding stellen met directeur-generaal Jan Valckenburgh in Elmina, terwijl er tussen de schepen van de vloot onderling een voortdurende behoefte aan uitwis21 NA, Collectie De Ruyter 89, Betaalrol 1664-1665; Bruijn 1991: 71-73, 167-169.

260

Adri P. van Vliet

seling van informatie bestond en de bemanningen van de individuele schepen van ontwikkelingen op de hoogte moesten worden gebracht en bevelen moesten ontvangen. Hoe werkte dit in de praktijk? Toen De Ruyter in mei 1664 uitvoer naar de Middellandse Zee had hij van het admiraliteitscollege Amsterdam expliciet opdracht gekregen om elke twee weken schriftelijk rapport uit te brengen over de stand van zaken. Veel improvisatietalent was nodig om zijn opdrachtgevers geïnformeerd te houden. Hetzelfde gold voor het briefverkeer tussen de Republiek en de handelsposten van de WIC. Allerlei opties werden door De Ruyter, Meppel en Van Nes benut om aan hun informatieplicht te voldoen. Op 10 mei 1664 ontmoette De Ruyter bij Dover kapitein IJsbrant de Vries op de Star, komend van Bordeaux, aan wie hij brieven overhandigde voor de StatenGeneraal, het admiraliteitscollege Amsterdam en voor zijn vrouw Anna van Gelder (Verhoog en Koelmans 1961: 134). Als het weer ‘postdach’ was, kweet hij zich van zijn rapportageverplichting en verstuurde via consuls in de havensteden Alicante, Cádiz, Malaga of Algiers zijn brieven. De consuls zorgden ervoor dat de berichten over land of over zee naar de Republiek werden verstuurd en bij de Staten-Generaal, de Staten van Holland, de afzonderlijke admiraliteitscolleges en familieleden werden bezorgd. Als alles goed verliep was een brief ongeveer binnen zes weken bij de geadresseerde. Tijdens het eerste deel van zijn reis naar en in de Middellandse Zee verstuurde De Ruyter in de maanden mei tot en met augustus 1664 51 brieven, waarvan 21 aan het admiraliteitscollege Amsterdam en in het bijzonder aan secretaris De Wildt waren geadresseerd. In mindere mate informeerden de andere vlagofficieren, zoals Meppel en Aart Jansz van Nes, afzonderlijk hun opdrachtgevers in Enkhuizen en Rotterdam. Slechts een enkele brief van hen is bewaard gebleven. Toen De Ruyter op 1 septem­ber 1664 opdracht kreeg de Middellandse Zee te verlaten en naar ­West-Afrika te zeilen, was er nog even sprake van een toenemende corres­ pon­dentie met de consuls in Alicante, Cádiz en Malaga. Allerlei problemen rond de bevoorrading van zijn vloot werden mede dankzij de consuls opgelost.22 Toen De Ruyter de Straat van Gibraltar eenmaal was gepasseerd, vielen deze communicatiepijlers weg en was hij voor zijn briefverkeer aangewe-

22 NA, AA Collectie Mels 1, Briefwisseling tussen De Ruyter en consul Gijsbert Mels, 9, 21 september 1664 en 1, 2 oktober 1664; NA, Collectie De Ruyter 34, Brievenboek.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

261

zen op toevallige ontmoetingen met adviesjachten23 of thuiszeilende WICschepen. De geregelde informatieverstrekking kwam daardoor stil te liggen. Over de resultaten van zijn optreden in Guinee en in het Caraïbische gebied waren de Staten-Generaal en het admiraliteitscollege Amsterdam dan ook slecht geïnformeerd. Slechts zes brieven kon De Ruyter vanuit Guinee en het Caraïbische gebied naar de Republiek verzenden. Informatie over de acties in Noord-Amerika bereikte de Republiek in het geheel niet. Het geruchtencircuit draaide op volle toeren, maar niemand kon duidelijkheid verschaffen over de positie van de vloot van De Ruyter.24 Voor De Ruyter was het van belang dat hij vanuit de Republiek op de hoogte gehouden werd van de nieuwste ontwikkelingen. Zo ontving hij in Alicante op 7 juli 1664 via consul Jacob Clark (Clercq) van het admiraliteitscollege Amsterdam een waarschuwing dat de relatie tussen de Republiek en Engeland zeer gespannen was, en dat de Engelse vice-admiraal John Lawson, die zich met een eskader in de buurt van De Ruyter bevond, niet te vertrouwen was. Ondanks alle beperkingen en bijgestaan door enig geluk slaagden zijn opdrachtgevers er in om op cruciale momenten De Ruyter per schip nieuwe, aanvullende orders te doen toekomen. De inzet van het eskader werd daardoor optimaal benut en kon worden aangepast aan de zich verslechterende relatie tussen de Republiek en Engeland. De ontvangst van de expresbrief op 1 september 1664 via consul Jacomo Drielenburch te Malaga met de verrassende opdracht naar de Goudkust te zeilen was er één van. De twee andere orders van respectievelijk 10 januari 1665 en 13 februari 1665 betroffen de toestemming om alle gewapende Engelse schepen in het Atlantische gebied aan te vallen en de opdracht Cabo Corso of Cormantijn te veroveren en Nieuw-Nederland te heroveren en daarna via het Caraïbische gebied plunderend huiswaarts te zeilen.25 De communicatie tussen De Ruyter en zijn officieren verliep volgens de gebruikelijke methoden. Voorafgaande aan het uitzeilen naar een nieuwe bestemming werd op de Spiegel scheepsraad gehouden. Elke kapitein kreeg dan een schriftelijke order uitgereikt waarin de eindbestemming, koers, zeilinstructies, rendez-vous et cetera waren vastgelegd en hoe hij diende te handelen als hij onverhoopt van het eskader afdwaalde. De kapiteins werden met seinvlaggen naar het vlaggenschip ontboden. Koerswijzigingen 23 Adviesjacht = kleine schepen voor het overbrengen van berichten of personen of voor het uitvoeren van verkenningen. 24 NA, Collectie De Ruyter 34, Brievenboek; Haje 1976: 12-14; Megen 2003: 149-151; Moree: 1998: 25-49; Verhoog en Koelmans 1961: 129, 134, 148-149. 25 NA, SG 5767 (liassen WIC), Valckenburgh aan Staten-Generaal, 27 februari 1665; Verhoog en Koelmans 1961: 188, 248, 262-263.

262

Adri P. van Vliet

werden eveneens met seinvlaggen kenbaar gemaakt. Soms werd een sloep uitgezet om informatie van een specifieke kapitein te krijgen. Schriftelijke communicatie werd tot een minimum beperkt. Sporadisch schreef De Ruyter een brief naar een van de kapiteins. Slechts van Meppel en Willem van der Zaen is bekend dat zij brieven van De Ruyter ontvingen toen zij met hun eskader zelfstandig een opdracht uitvoerden. De commandanten zorgden er zelf voor dat hun opvarenden het doel van de reis et cetera te horen kregen. Een uitzondering vormde het biljet dat De Ruyter op 21 januari 1665 aan de grote mast van elk schip liet slaan, waarin het scheepsvolk ter aanmoediging vrije plundering van Engelse schepen in het vooruitzicht werd gesteld. Het berichtenverkeer tussen directeur-generaal Johan Valckenburgh te Elmina en De Ruyter startte nadat hij het eiland Goeree had heroverd. De Ruyters eerste brief aan Valckenburgh dateert van 6 november 1664. De Ruyter meldde toen zijn komst in de regio en dat Goeree weer in het bezit van de WIC was gesteld. De overige correspondentie in de maanden januari en februari 1665 betrof hoofdzakelijk de planning van de amfibische operaties, uitwisseling van gevechtsinformatie, de administratie van buitgoederen en de uitwisseling van beleefdheden.26 Gedurende de hele reis verzond De Ruyter meer dan honderd brieven. Mede dankzij de inzet van dit communicatiemiddel werden zijn opdrachtgevers enigszins geïnformeerd en ontving De Ruyter de instructies die uiteindelijk op cruciale momenten de koers van zijn reis bepaalden.27 Drie amfibische operaties De meest bekende maritieme operatie, toegeschreven aan De Ruyter, is de aanval op Chatham in 1667. Een expeditionaire scheepsmacht vernietigde toen op de Medway bij Chatham een groot aantal afgemeerde Engelse oorlogsbodems. De nieuw gevormde eenheid zeesoldaten, het Korps Mariniers, landde bij Sheerness en bezette er tijdelijk het fort (Dorren 1948). De Ruyter had echter al eerder succes met dergelijke operaties. Veel ervaring had hij opgedaan tijdens een grootschalige landing bij Nyborg op het Deense eiland Funen in het najaar van 1659. 26 NA, Collectie De Ruyter 34, Brievenboek, 6 november 1664. 27 NA, SG 5582 (liassen admiraliteiten), De Ruyter aan Staten-Generaal, 2 september 1664; NA, Collectie De Ruyter 34, Brievenboek, april 1664-4 mei 1665; NA, AA Collectie Aanwinsten XLVII, 21, Journaal Reynoud Borremans, 1664-1665.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

263

Onduidelijk is of het eskader van De Ruyter uitgerust was met extra sloepen om de zeesoldaten aan land te brengen. Hoogstwaarschijnlijk was dit wel het geval. De zeesoldaten werden niet voor niets meegenomen. Op de vloot van Jan van Kampen was voor de geëmbarkeerde zeesoldaten een aparte uitrusting meegenomen, zoals grote sloepen die minstens honderd man konden vervoeren, lichte musketten en tenten om aan land te gebruiken. Soortgelijke uitrusting zal De Ruyters vloot vanuit de Middellandse Zee hebben meegenomen.28 Bij de herovering van de forten Witsen en Cormantijn op de Goudkust was een grote rol weggelegd voor de zeesoldaten. Gezamenlijk met matrozen, en soms onder een eigen bevelhebber, zette De Ruyter hen in op de grens van land en water. Volgens een vast stramien trad deze gecombineerde troepenmacht op. Steeds openden de landingstroepen vanuit zee onder dekking van het scheepsgeschut de aanval. In eerste instantie werden de zeesoldaten gerekruteerd uit de garnizoenen van de steden. Elk gewest leverde naar rato een aantal soldaten voor de zeedienst. Na afloop van een actie werden zij weer afgedankt. Hoge eisen werden aan deze soldaten gesteld. Op een scheepsdek vechten, vanuit zee een fort bestormen of een landing uitvoeren vereisten andere vaardigheden dan een reguliere veldslag of verdediging van een versterking. Ook was aan boord van de schepen accommodatie en voeding vaak veel minder dan aan de wal. De bevelvoering was zeer eenvoudig. Het hogere officierskader ontbrak meestal. Het waren vooral scheepskapiteins die de zeesoldaten de ‘weg’ wezen. Pas na de oprichting van het Korps Mariniers in 1665 kregen de zeesoldaten erkenning. Vanaf dat jaar vormden zij als aparte groep de ruggengraat van amfibische operaties.29 De aanval op Goeree Op 7 oktober 1664 liet De Ruyter de witte vlag waaien en ontbood alle commandanten aan boord van de Spiegel. Hij maakte het doel van de tocht bekend. Via de Canarische Eilanden zou het eskader richting WestAfrika zeilen om daar de verloren gegane WIC-bezittingen op de Engelsen te heroveren. Als eerste zou het eiland Goeree voor de kust van Cabo Verde worden aangevallen. Deze onverwachte nieuwe opdracht verraste de opvarenden. Engel de Ruyter (1649-1683), zoon van Michiel die als adelborst op de Spiegel mee28 NA, SG 12582.12, Commissie voor Maarten van Hertsbergen, 17 september 1664. 29 Dorren 1948; Prins 1966; Bruijn 1998: 166-167; Leidraad Maritiem Optreden 2005: 79-84.

264

Adri P. van Vliet

voer, beschreef het algemene gevoelen als ‘daer wij seer ontstelt over waren ende niet op sulcken reis gedacht hadden’. Adelborst Reinoud Borremans had meer oog voor zijn collega’s toen hij in zijn journaal noteerde dat ‘’t scheepsvolck hun verblijden, verhoopende een iegelijck goede buijt te becoomen’.30 Voorlopig was het nog niet zover. Het onverwachte karakter van de reis stelde De Ruyter voor grote problemen. Hij en al zijn commandanten kenden de West-Afrikaanse kust niet en het ontbrak De Ruyter aan bruikbare zeekaarten. Hij liet zijn kapiteins onder hun bemanningsleden informeren of er iemand was die enige nautische kennis van Cabo Verde en het eiland Goeree had. Alleen een kwartiermeester op de Rode Leeuw wist iets te vertellen over de aard van de verdedigingswerken op Goeree, de forten Nassau en Oranje. Gewapend met deze geringe kennis zeilde de vloot richting Cabo Verde (Brandt 1687: 305). Ondertussen werden op zee voorbereidingen getroffen om de zeesoldaten aan land te brengen. De krijgsraad stelde een aanvalsplan op. De algehele leiding berustte bij de diplomaat Jean Bertrand de Mortaigne, die inmiddels de rang van kolonel had gekregen.31 De zeesoldaten stonden onder bevel van kapitein Jan du Bois en adelborst graaf Jan van Hoorn, de matrozen onder de kapiteins Jacob Cornelisz Swart en Jan Jansz van Nes. In totaal zouden 350 man landingstroepen met boten en sloepen de aanval inzetten. Indien er Engelse schepen onder het fort Nassau zouden liggen, dan moesten die eerst worden uitgeschakeld en pas daarna zou de ontscheping van de landingstroepen plaatsvinden. Zij die als eerste granaten in de forten gooiden, konden rekenen op een beloning. Ook werden er gedetailleerde afspraken gemaakt welke schepen de aanval zouden openen en wie eventuele vluchtende Engelse schepen zou achtervolgen. Te behalen buit zou onder alle opvarenden worden verdeeld (Blok 1930: 216; Brandt 1687: 306-307). Op 22 oktober 1664 bereikte het eskader Goeree. Negen Engelse schepen lagen bij fort Nassau voor anker: acht door de CRA gecharterde koopvaardijschepen en één schip van de Royal Navy. De Ruyters eskader zeilde in een halve maanvormige formatie om de Engelse schepen heen en sloot ze in. Tot een treffen kwam het niet. De volkomen verraste Engelsen dachten niet aan verzet. Zij stuurden twee onderhandelaars met de vraag waarom 30 NA, AA Collectie Aanwinsten XLVII 21, Journaal Reynoud Borremans, 1664-1665; Blok 1930; 215. 31 NA, SG 9335, Journaal Bartram de Mortaigne, 11 oktober 1663-10 augustus

1665.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

265

Afb. 16. De vloot van Michiel de Ruyter in West-Afrika.

de Nederlanders zich in vredestijd op zo’n agressieve manier manifesteerden. De Ruyters antwoord was duidelijk. De Republiek was niet in oorlog met Engeland, maar hij had wel de opdracht van de Staten-Generaal het onrechtmatige optreden van de CRA te bestrijden. De commandant van het Engelse oorlogsschip, James Reynolts Culpepper, verklaarde daarop dat hij zich afzijdig zou houden indien de Engelse schepen en de twee forten zouden worden aangevallen. De schippers van de koopvaardijschepen toonden zich bereid afstand te doen van de lading die behoorde tot de Engelse Compagnie. Wel wilden zij hun schepen behouden en een vrachtprijs ontvangen. De Engelse gouverneur Sir George Abercromby stond er alleen voor. Zijn verzoek om tien dagen bedenktijd werd door de krijgsraad afgewezen. Op 24 oktober 1664 gaf Abercromby het eiland en de forten aan De Ruyter over. Een dag later bezetten de Nederlanders de forten Oranje en Nassau. Het garnizoen kreeg een vrije aftocht en transport naar Engelse vestigingen aan de rivier de Gambia of in Sierra Leone en naar het fort Cormantijn aan de Goudkust. Ook de Engelse oorlogsbodem mocht vertrekken.

266

Adri P. van Vliet

Tabel 4. Overzicht van de Engelse koopvaardijschepen bij fort Nassau, oktober 1664 Naam schip Victorie Sint-Martha Hoopwel Afrika Spoedig Advys Dolfyn Voorspoedt Spion

Geschut 33 20 20 20 16 20  8  1

Opvarenden 50 42 45 45 28 42 16  7

Bron: Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam, Amsterdam, B-1-0053, Journaal van de Spiegel; Brandt 1687: 308.

Uit de Engelse schepen werden de goederen van de CRA gelost. Alles werd nauwkeurig geadministreerd. De schippers kregen voor het gederfde vrachtloon een wissel die zij ten laste van de WIC konden verzilveren. Met uitzondering van het jacht Spion mochten daarna alle schepen vertrekken. Het jacht werd ten behoeve van de WIC in beslag genomen en herdoopt in Goeree. Alle schepen uit het eskader stonden één man af voor de bemanning van het jacht. Op 28 oktober 1664 besloot de krijgsraad de heroverde bezittingen officieel aan de WIC over te dragen. De fiscaal van vice-admiraal Meppel, Johannes Celarius, werd voorlopig als gouverneur aangesteld. Bij loting werden op alle schepen een dozijn matrozen en soldaten aangewezen, die een 130 man tellend garnizoen zouden vormen. Adelborst Otto van Nievelt van de Spiegel werd belast met het commando over deze bezetting. Cornelis Mangelaer uit Zierikzee was één van de ‘vrijwilligers’ die de Spiegel vaarwel zei en op Goeree achterbleef. De achterblijvers kregen de verzekering dat zij door het eskader van Jan van Kampen zouden worden afgelost en dat hun gages zouden worden verhoogd. 32 Op donderdag 6 november 1664 hield dominee Gerardus Flokkenius een afscheidspreek en een dag later vertrok De Ruyter richting Sierra Leone.33 De aanval op fort Witsen Door tegenwind en windstilte vorderde het Nederlandse eskader maar langzaam. Pas op 4 januari 1665 rondden de schepen Cabo Tres Puntas aan 32 TNA, HCA 30 (prize papers) 226, Grietje Martens aan Cornelis Mangelaer, 10 oktober 1664; NA, Collectie De Ruyter 89, Betaalrol, 1664-1665. 33 NA, AA Collectie Aanwinsten XLVII 21, Journaal Reynoud Borremans, 1 november 1664; Brandt 1687: 305-318; Blok 1930: 215-219; Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam (NSA), Amsterdam, B-1-003 f. 27-9, Journaal Spiegel; NSA, XLs-96-009 f. 28-9, Journaal Isaac Sweers; Verhoog en Koelmans 1961: 208-217.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

267

de Goudkust. Bij enkele Inheemsen informeerde De Ruyter naar de situatie ter plekke. Zij vertelden hem dat de nabijgelegen WIC-handelspost Batenstein bij Boutrou nog door veertien Nederlanders werd bezet. Daar werd contact gelegd met commies Bartholomeus Rietbeeck, die De Ruyter adviseerde om eerst het dichtbij gelegen fort Witsen bij Takoradi te heroveren.34 De Ruyter meldde daarop aan directeur-generaal Valckenburgh te Elmina zijn aankomst op de Goudkust en vroeg hem inlichtingen over Takoradi. Intussen zeilde het eskader door en ankerde ’s avonds voor fort Witsen. De volgende morgen werd adelborst Reinout van Coevorden met een sloep, voorzien van een witte vlag, naar het fort gezonden om het op te eisen. Dicht onder de wal werd hij met musketkogels en kanonsalvo’s ontvangen. Onverrichter zake keerde Van Coevorden terug. Aan boord van de Spiegel werd toen krijgsraad gehouden. Spoedig was men het er over eens dat vierhonderd soldaten en matrozen gezamenlijk een landing zouden uitvoeren. Adelborst graaf Van Hoorn kreeg opnieuw het bevel over de soldaten. De matrozen werden aangevoerd door de kapiteins Jacob Cornelisz Swart, Jan du Bois en Jan van Nes. De hele landingsoperatie stond onder leiding van Van Hoorn. In de loop van de dag ankerden de vijf kleinste schepen binnen schootsafstand van fort Witsen. Kruiselings werd het fort onder vuur genomen. Onder dekking van dit bombardement werd de landingstroepen met sloepen aan wal gezet. Tussen de vier- en vijfhonderd Afrikaanse bondgenoten van de Engelsen boden op het strand fel verzet. Verschanst achter hun ingegraven kano’s onthaalden zij de landingstroepen op een regen van kogels. Uiteindelijk maakten de met schroot geladen stukjes geschut op de sloepen een einde aan hun tegenstand. De Afrikanen vluchtten naar hun nederzetting bij Takoradi. Hoewel het Engelse garnizoen de witte vlag hees, bleef de toegangspoort gesloten. Het scheepsgeschut bleek slechts weinig schade aan de muren te hebben aangericht. Met stormladders en een granaat werd een beslissing geforceerd. Eén van De Ruyters matrozen, de uit Noorwegen afkomstige Lourens Teunissen, veroverde de Engelse vlag en matroos Gerrit Jacobsz van de Princes Louise hees als eerste de Staatse vlag op het fort. Beiden ontvingen later hiervoor 25 gulden. Naast de zeven kanonnen die in het veroverde fort werden aangetroffen viel er weinig buit te behalen; de handelsvoorraden bleken door de Engelsen naar Cormantijn te zijn verzonden. 34 In het journaal van Jan Cornelisz Meppel wordt hij als gouverneur-kapitein Rijmsdijck vermeld. NSA, I-001 f. 49v, Journaal Meppel.

268

Adri P. van Vliet

Een dag later arriveerden uit Elmina twee vertegenwoordigers van Valckenburgh met in hun kielzog twee à driehonderd kano’s, bemand met circa duizend inheemse hulptroepen. Gezamenlijk werd de nederzetting bij Takoradi verwoest en werden de laatste tegenstanders uitgeschakeld. Op advies van Valckenburgh werd fort Witsen opgeblazen. De kosten om het fort in stand te houden zouden te hoog zijn. Nog diezelfde dag zette het eskader koers naar Elmina. Na aankomst waren de opvarenden tien dagen lang bezig met het ontladen van buitgoederen. Alles werd in Elmina geregistreerd en opgeslagen.35 De aanval op Cormantijn Op 10 januari 1665 arriveerde schipper Govert Hermansz met het adviesjacht de Vergulden Tijger op de rede voor Elmina met informatie en nieuwe instructies uit Amsterdam. Hermansz had wegens zware storm een Engelse haven aangedaan. Daar had hij vernomen dat een Engelse vloot van dertig schepen onder admiraal Ruprecht van de Palts (1619-1682), hertog van Cumberland, zeilklaar lag om naar Guinee te gaan. Soortgelijke inlichtingen ontving De Ruyter ook van de Staten-Generaal, die bovendien meldden dat een eskader onder Jan van Kampen zo spoedig mogelijk ter assistentie naar de West-Afrikaanse kust zou uitlopen. De Ruyter kreeg toestemming alle gewapende Engelse schepen die hij ontmoette te nemen of te vernietigen (Brandt 1687: 330-332). Direct nam De Ruyter maatregelen om te voorkomen dat hij door een Engels eskader verrast kon worden. De vloot werd in opperste staat van paraatheid gebracht. Vier schepen van zijn eskader en het WIC-jacht Eendracht patrouilleerden in het zeegebied voor Elmina om de komst van prins Ruprecht of Van Kampen af te wachten. Twee eerder bij Goeree aangehaalde Engelse koopvaardijschepen, de Victoria en Sint-Martha, werden nu tot goede prijs verklaard en als branders ingericht. Intussen wist Valckenburgh De Ruyter te overtuigen dat eerst Cormantijn en niet Cabo Corso veroverd moest worden. De Afrikanen die rond Cabo Corso woonden, waren zeer sterk, oorlogszuchtig en pro-Engels, die bij Cormantijn daarentegen waren ‘te koop’. Voor goederen ter waarde van 24.000 gulden was een deel van hen bereid het Engelse kamp te verlaten. Een harde kern, onder hun leider Jan Kabesse, bleef de Engelsen trouw. Kabesse was berucht om de wreedheden die hij, in het bijzijn van de gou35 Brandt 1687: 325-329; Verhoog en Koelmans 1961: 244-245; NSA, B-1-0053 f. 42-3, Journaal Spiegel.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

269

verneur Francis Selwyn, tegen Nederlanders had begaan (Brandt 1687: 335-341). Uiteindelijk nam op 4 februari 1665 de krijgsraad het besluit niet langer af te wachten en Cormantijn aan te vallen. De strategie was identiek aan die van de actie tegen fort Witsen. Soldaten en matrozen zouden weer gezamenlijk optreden, de eersten onder leiding van graaf Van Hoorn, de laatsten onder aanvoering van schout-bij-nacht Willem van der Zaen, bijgestaan door de kapiteins Jan du Bois, Govert ’t Hoen, Jan van Nes, Jacob Cornelisz Swart en Isaack Sweers. De totale landingseenheid bestond uit zes- à zevenhonderd man. Zij werd bijgestaan door vier- à vijfhonderd kano’s bemand met ongeveer twaalfhonderd pro Nederlandse Elminezen. Eerst zou men trachten de factorijen Anomabu en Adja uit te schakelen en dan de aanval openen op Cormantijn. Twee dagen later ging het eskader onder zeil. Op 7 februari 1665 was men op de plaats van bestemming. De dag begon met gebed, waarna werd ontbeten. Vervolgens werd de landingseenheid geformeerd. Van alle ma­trozen die hierbij waren ingedeeld, werden de namen afgeroepen. Als bewapening werden ‘houwers’ en pistolen uitgereikt. De konstabels en busschieters ontvingen handgranaten. Een deel van de matrozen ontfermde zich over stormladders. Zij zouden met de bestorming beginnen. De Elminezen kregen een stuk linnen om de hals om hen te onderscheiden van de Engels gezinde Fanti.36 ’s Middags werd de eerste aanval op Annemabo ingezet met sloepen en kano’s. Maar door de zware deining en branding was er voor de landingsvaartuigen geen doorkomen aan. Bovendien werden de landingstroepen vanaf het strand met musketten zwaar onder vuur genomen en met kanonnen vanuit Cormantijn beschoten. De actie werd uiteindelijk afgeblazen. Door verkeerde communicatie waren ook de omgekochte Fanti niet in actie gekomen. De bezetting van Annemabo voelde zich echter zo bedreigd dat zij de factorij liet springen en zich terugtrok op Cormantijn. Een aanval op Adja liep aanvankelijk vast door hevig verzet van de proEngelse Fanti, maar bij een nieuwe poging de volgende dag, werd de factorij snel onder de voet gelopen. Nadat gouverneur Selwyn een schriftelijk verzoek tot overgave had afgeslagen, werd de hoofdaanval op Cormantijn ingezet, ingeleid met een beschieting vanaf verschillende schepen. ’s Mid­ dags vond de ontscheping plaats. Al schietend en houwend trokken de landingstroepen op naar het fort, dat stormenderhand werd genomen. 36 Fanti = één van de Akan-sprekende groepen rond op kust van Guinea. Zij vormden een losse federatie van kuststaatjes. Fetu was daar één van.

270

Adri P. van Vliet

Enorme wreedheden werden door de Afrikaanse bondgenoten begaan. Tegenstanders werden onthoofd ‘waarbij zij de afgeslagen hoofden ’t on­­ derste boven houdende, met haer handen in ’t bloedige strot-gat, groote vreughde en triomph bedreven’.37 Nadat de Engelsen de vlag hadden gestreken, bleven de Fanti onder Jan Kabesse zich nog enige tijd tot het uiterste verzetten. Selwyn wist te voorkomen dat Kabesse de lont in de kruitkamer stak. Hierop pleegde Kabesse zelfmoord. De anderen staakten toen hun verzet. Cormantijn was gevallen en de WIC kreeg daardoor 28 kanonnen in handen. Bovendien werden 58 Engelsen krijgsgevangen gemaakt, inclusief gouverneur Selwyn. Intussen was de chaos compleet. ‘’t Gemeene volk was zoo heet naar den sterken drank als naar den buit’.38 Er was de landingstroepen vrije plundering in het vooruitzicht gesteld. Kisten, koffers, balen en pakken werden opengereten en Spaanse wijn en brandewijn werden overvloedig geconsumeerd. De volgende dag wist De Ruyter slechts met grote moeite de discipline enigszins te herstellen, waarna het merendeel van de soldaten en matrozen terugkeerde naar de vloot. Een bezetting van 72 man bleef achter in het fort dat de naam Amsterdam kreeg.Valckenburgh stelde een gewezen compagniedienaar, Samuel Smit, aan tot gouverneur.39 De Ruyter keerde daarna terug naar Elmina, waar na zijn aankomst een klein schip arriveerde, gecharterd door het admiraliteitscollege Rotterdam, met nieuwe instructies van de Staten-Generaal. De Ruyter kreeg opdracht de Atlantische Oceaan over te steken en de Engelsen zoveel mogelijk schade toe te brengen in het Caraïbische gebied en Noord-Amerika, waarna hij achter Schotland om naar huis moest zeilen. Indien mogelijk moest De Ruyter Nieuw-Nederland heroveren. In september 1664 was deze WICkolonie door een Engels eskader onder bevel van kolonel Richard Nicolls (1624-1672), de latere deputy-governor van New York, ingenomen. In maart 1665, de Tweede Engelse Oorlog was inmiddels een feit, stak De Ruyter met zijn eskader de Atlantische Oceaan over. Hij slaagde er in de West echter niet in zijn successen op de kust van Guinee te evenaren. De Engelsen waren gewaarschuwd en boden onder andere bij Barbados veel tegenstand. Er viel geen territoriale winst te behalen. Van een aanval op Nieuw-Nederland werd afgezien. Slechts enkele Engelse schepen vielen in handen van De Ruyter. Bij Newfoundland, in de baai van Saint-Johns, werden ten slotte nog enkele koopvaardij- en vissersschepen genomen. Op 37 Verhoog en Koelmans 1961: 83. Zie ook hoofdstuk 3. 38 NSA I-001 f. 55v-56, Journaal Meppel, 8, 9 februari 1665; Brandt 1687: 353. 39 Brandt 1687: 355; Verhoog en Koelmans 1961: 85.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

271

21 juni 1665 werd de thuisreis ondernomen. Op 6 augustus ‘’s avondts quaemen wij voor Delfzyl ten ancker, waer over groote blijtschap betoont werde’.40 Besluit: het doel bereikt? Het expeditionaire optreden voor de Westkust van Afrika was vanuit strategisch oogpunt een groot succes. Ondanks de gebrekkige communicatiemiddelen was De Ruyter in staat de orders die hij van de Staten-Generaal had gekregen uit te voeren. Het belangrijkste doel, het ongedaan maken van de Engelse veroveringen in West-Afrika, werd bereikt. Daarnaast onderstreepte het vlagvertoon in het Caraïbische gebied en Noord-Amerika het belang dat de Republiek hechtte aan haar overzeese bezittingen. Ook aan het bevel om in het Atlantische gebied de aanval op Engelse koopvaardij- en oorlogsschepen te openen, werd ruimschoots voldaan. De Ruyter wist met zijn eskader 29 Engelse schepen te veroveren. Slechts in het uitvoeren van zijn laatste opdracht, het zoveel mogelijk schade toebrengen aan de Engelse koloniën in de West en het zo mogelijk heroveren van Nieuw-Nederland, is De Ruyter niet volledig geslaagd. Het verrassingselement dat bij de aanvallen op de Afrikaanse kust een belangrijke rol speelde was nu afwezig. De Engelsen in het Caraïbische gebied waren op de komst van De Ruyters vloot voorbereid, zoals de mislukte aanval op Barbados duidelijk maakte. Op grond hiervan besloot De Ruyter daar geen verdere acties te ondernemen. Mede gezien de staat van zijn vloot, de prijzen die hij had genomen en de buitgoederen die in de schepen waren geladen, zag De Ruyter ook af van een aanval op Nieuw-Nederland. Een dergelijke onderneming bracht teveel risico’s met zich mee. Op zijn terugreis boekte hij bij Newfoundland nog wel enkele successen. Naast de bereikte strategische doelen leverde de reis van het eskader ook financiële voordelen op. Bij terugkeer in Delfzijl had De Ruyter vijf prijzen geladen met suiker en tabak bij zich. Twee andere ‘suikerprijzen’ waren van de vloot afgedwaald en hoogstwaarschijnlijk in het Noorse Bergen achtergebleven. Bij de actie tegen CRA-vestigingen in Sierra Leone werd 16.000 pond ivoor buitgemaakt. De aan de WIC en in het Caraïbische gebied verkochte prijzen en buitgoederen vertegenwoordigden een waarde 40 NA, SG 5587 (liassen admiraliteiten), Staten van Groningen aan Staten-Generaal, 27 juli 1665, De Ruyter aan Staten-Generaal, 6 augustus 1665; Brandt 1687: 345-355; De Balbian Verster 1925: 55-56; Prud’homme 1996: 140-142; Verhoog en Koelmans 1961: 82-85, 97-103, 256-262; NSA, I-001 f. 55v-56, Journaal Meppel, 8/9 februari 1665.

272

Adri P. van Vliet

van bijna 230.000 gulden. Helaas ontbreekt de informatie om de totale opbrengst van De Ruyters expeditie te berekenen.41 In 1667 kwam er een einde aan de Tweede Engelse Oorlog. Bij de Vrede van Breda werd bepaald dat de status quo in West-Afrika werd gehandhaafd. Cabo Corso bleef Engels en werd het Engelse hoofdkwartier Cape Coast. De andere forten in West-Afrika bleven in handen van de WIC. Het op de Engelsen veroverde fort Cormantijn, herdoopt in fort Amsterdam, werd toegevoegd aan de bezittingen van de WIC. Dankzij de succesvolle expeditie van De Ruyter was de positie van de WIC in West-Afrika versterkt. De grootste concurrent van de WIC in dit gebied, de CRA, kwam door de geleden verliezen in grote financiële problemen en werd in 1672 opgeheven en vervangen door de Royal African Company.42 Literatuur Aitzema, L. van. 1669-72. Saken van Staet en Oorlogh, in, ende omtrent de Vereenigde Nederlanden. Zeven delen. Den Haag: Johan Veely. Balbian Verster, J.F.L. de 1925. ‘De tocht van De Ruyter naar de Goudkust en West-Indië in 1664 en 1665’, Jaarverslag Vereeniging Nederlandsch Historisch Scheepvaartmuseum te Amsterdam 9: 50-58. Blok, P. J. 1930. Michiel Adriaanszoon De Ruyter. Den Haag: Nijhoff. Boxer, C.R. 1974. The Anglo-Dutch Wars of the 17th Century 1652-1674. Londen: National Maritime Museum. Brandt, G. 1687. Het leven en bedryf van den Heere Michiel de Ruiter, hertog, ridder &c, L. Admiraal Generaal van Hollandt en Westvrieslandt. Amsterdam: Blaeu. Bruin, G. de 1991. Geheimhouding en verraad: De geheimhouding van staatszaken ten tijde van de Republiek, 1600-1750. Den Haag: SDU. Bruijn, J.R. 1998. Varend verleden: De Nederlandse oorlogsvloot in de 17de en 18de eeuw. Amsterdam: Balans. Dantzig, A. van 1980. Forts and Castles of Ghana. Accra: Sedco Publishing. Diekerhoff, F.L. 1967. De oorlogsvloot in de zeventiende eeuw. Bussum: Fibula-Van Dishoeck. Dorren, C.J.O. 1948. De geschiedenis van het Nederlandsche Korps Mariniers, 1665-1945. Den Haag: Zuid-Hollandsche Uitgevers Maatschappij. Elias, J.E. 1930. De Tweede Engelsche Oorlog als het keerpunt in onze betrekkingen met Engeland. Amsterdam: Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Groot, H. de 2004. The Free Sea. Bezorgd door D. Armitage. Indianapolis: Liberty Fund [Natural Law and Enlightenment Classics]. Haje, Chr.F. 1976. De Oprechte Haarlemsche Courant en Michiel Adriaansz. De Ruyter. IJmuiden: Vermande Zonen BV Uitgevers. Harper, L.A. 1964. The English Navigation Laws: A Seventeenth-Century Experiment in Social Engineering. New York: Octagon Books. Heijer, H. den 1994. De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg Pers. 41 NA, SG 5587 (liassen admiraliteiten), Admiraliteitscollege Amsterdam aan StatenGeneraal, 27 augustus 1665; Aitzema 1669-1672: deel vijf 470-471; Blok 1930: 233-234. 42 Elias 1930: 47; Den Heijer 1994: 80; Israel 1995: 774.

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

273

Israel, J.I. 1995. The Dutch Republic: Its Rise, Greatness, and Fall 1477-1806. Oxford: Clarendon Press. Ittersum, M.J. 2006. Profit and Principle: Hugo Grotius, Natural Rights Theories and the Rise of Dutch Power in the East Indies, 1595-1615. Leiden: Brill [Brill’s Studies in Intellectual History 139]. Japikse, N. 1900. De verwikkelingen tusschen de Republiek en Engeland van 1660-1665. Leiden: S.C. van Doesburgh. Jones, J.R. 1996. The Anglo-Dutch Wars of the Seventeenth Century. Londen/New York: Longman. Jonge, J.C. de 1858-62. De geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen. Vijf delen. Haarlem: Kruseman. Kennedy, P. M. 1976. The Rise and Fall of British Naval Mastery. Londen: Fontana. Latham, R. en W. Mathhews (red.) 1974. The Diary of Samuel Pepys, deel vijf. Londen: G. Bell and Sons ltd. Leidraad Maritiem Optreden 2005. Leidraad Maritiem Optreden: De bijdragen van het Commando Zeestrijdkrachten aan de Nederlandse krijgsmacht. Den Helder: Commando Zeestrijdkrachten. MCDP 3 1998. Marine Corps Doctrinal Publication (MCDP)0 3: Expeditionary Operations. Washington: United States Marine Corps. Megen, N. 2003. ‘”Ick leer nu moij lesen en schrijven als ul sien kan”’, Tijdschrift voor Zeegeschiedenis 22-2: 147-156. Moree, P. J. 1998. ‘Met vriend die God geleide’: Het Nederlands-Aziatisch postvervoer ten tijde van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Zutphen: Walburg Pers. Ollard, R.  1969. Man of War: Sir Robert Holmes and the Restauration Navy. Londen: Hodder & Stoughton. Oudendijk, J.K. 1944. Johan de Witt en de zeemacht. Amsterdam: Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Panhuysen, L. 2005. De ware vrijheid: De levens van Johan en Cornelis de Wit. Antwerpen/ Amsterdam: Uitgeverij Atlas. Pincus, Steven C.A. 1996. Protestantism and Patriotism: Ideologies and the Making of English Foreign Policy, 1650-1668. New York: Cambridge University Press. Prins, R.J. 1966. De historische ontwikkeling van de amfibische oorlogvoering. Den Helder: Marinestafschool. Prud’homme van Reine, R. 1996. Rechterhand van Nederland: Biografie van Michiel Adriaens­ zoon de Ruyter. Amsterdam/Antwerpen: De Arbeiderspers. Rodger, N.A.M. 2005. Command of the Ocean: A Naval History of Britain 1649-1815. Londen: Penguin Books/National Maritime Museum. Rommelse, G. 2003. ‘English privateering against the Dutch Republic during the Second Anglo-Dutch War, 1664-1667’, Tijdschrift voor Zeegeschiedenis 22-1: 17-31.  ____ 2006. The Second Anglo-Dutch War, 1665-1667: International Raison D’Etat, Mercantilism and Maritime Strife. Hilversum: Verloren. Verhoog, P. en Koelmans, L.  1961. De reis van Michiel Adriaanszoon de Ruyter in 1664-1665. Den Haag: Nijhoff. Zook, G.F.  1919. The Company of Royal Adventurers trading into Africa. Lancaster, Penn.: Press of the New Era Printing.

274

Adri P. van Vliet

optreden op de kust van West-Afrika, 1664-1665

DEEL VIER

MILITAIRE CULTUUR

275

276

Adri P. van Vliet

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

277

hoofdstuk negen

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk van de West-Indische Compagnie, 1629-1654 Benjamin N. Teensma Inleiding1 Voor militaire operaties is informatie onontbeerlijk: waar bevindt de vijand zich, wat zijn de belangrijkste troepenconcentraties en verdedigingswerken, hoe kom je daar, wat is de gesteldheid van het terrein, enzovoort? Het Nederlandse militaire optreden in Brazilië was hierop geen uitzondering. Ook voor de Nederlanders speelden militaire inlichtingen een cruciale rol. Deze bijdrage biedt een overzicht van wat de Nederlanders voor en tijdens hun bezetting van de provincie Pernambuco en omliggende gebieden aan gegevens over land, volk en vijandelijk potentieel in de regio hadden verzameld alsmede de manier waarop. Als eerste komt het routeboek van hoofdkaartenmaker van de WestIndische Compagnie (WIC) Hessel Gerritsz (1580?-1632) uit 1629 aan bod, gevolgd door het routeboek van bewindhebber Johannes de Laet (15821649) uit 1637.2 Deze werden in Amsterdam samengesteld uit documenten die de samenstellers ongetwijfeld hebben bekort en strikt op hun in­­ formatiewaarde toegesneden. Daarmee hebben hun routeboeken aan gevoelswaarde ingeboet. De eveneens in Neder­land geredigeerde officiële WIC-geschiedenissen als De Laet’s Iaerlick Ver­hael van 1644 en Caspar Barlaeus’ (1619-1673) Rerum [... ] in Brasilia […] gestarum [... ] historia van

1 Ik ben Günter Schilder dank verschuldigd voor het gebruik van de fotokopieën uit de bibliotheek van de Vakgroep Cartografie van de Universiteit van Utrecht. 2 Over het genre routeboek of koersbeschrijvingen, ook wel roteiros, derroteros, routiers, rutters genaamd, en de samenstellers Hessel Gerritsz en Johannes de Laet, zie Teensma 2005. De tiende druk van het Portugese standaardwoordenboek van António de Morais Silva geeft in vertaling de volgende definities van het woord roteiro: 1) geschreven tekst, boek of uiteenzetting over de toestand der kusten, stromingen, ondiepten, klippen en al het overige dat zeevarenden behoren te weten, 2) gedetailleerd verslag van een voor het eerst ondernomen lange reis of zeiltocht over onbekende zeeën.

278

Benjamin N. Teensma

1647, zijn het werk van Nederlandse kamergeleerden zonder direct contact met de beschreven feiten. Die boeken ruiken niet naar modder en kruit. Zulke geuren stijgen wel op uit het door Johan Maurits van NassauSiegen (1604-1679), gouverneur van Brazilië (1637-1644), verzamelde convoluut (bundel handschriften) Brasilianische Sachen, 1636-1654.3 De hierin opgenomen eigen­tijdse stukken stammen uit de provincie Pernambuco en werden later onbewerkt samengebonden. Dit werk wordt als derde beschreven. De modder- en kruitdampen stijgen nog het sterkst op uit het onthullende boek O Valeroso Lucideno van de Portugese priester Manuel Calado (1584?-1654) uit 1648. Vóór het uitbreken van de opstand der moradores (Portugese kolonisten) in juni 1645 kon hij zich vrijelijk door Recife en Maurits­stad bewegen. Daar heeft hij Johan Maurits persoonlijk ontmoet en gesproken. Na het uitbreken van de opstand verbleef hij als adviseur en zielzorger in de directe nabijheid van de opstandelingenleider João Fernandes Vieira (†1681). Om het gevaar van een eenzijdig Nederlands sfeerbeeld te vermijden, komt ook O Valeroso Lucideno aan bod. Een samenleving onder spanning Vanaf haar oprichting in 1621 hadden de bewindhebbers van de WIC als onderdeel van de Nederlandse strijd tegen de Koning van Spanje—tussen 1580 en 1640 heeft er een personele unie tussen de kronen van Portugal en Spanje bestaan—de verovering van een rijke Portugese suikerkolonie in Brazilië nagestreefd: het ‘groot desseyn’. Een eerste bezetting van Salvador aan de Allerheiligenbaai in 1624-1625 mislukte. Na jaren van voorbereiding verscheen in februari 1630 een tweede invasievloot van de Compagnie voor de Braziliaanse kust. Deze stond onder bevel van admiraal Hendrik Loncq en had de verovering van de provincie Pernambuco ten doel. In het hem meegegeven routeboek van de kusten van Brazilië stond het nauwkeurige stratenplan en een gedetailleerde gebouwenlijst van de hoofdstad Olinda. Een exuberante schildering van de toenmalige weelde en decadentie van die stad vindt men in het eerste hoofdstuk van O Valeroso Lucideno (Calado 1648). Vanuit de hooggelegen stad hadden de bewoners zonder moeite de grote Nederlandse vloot kunnen zien naderen, maar de 3 Over Johan Maurits’ convoluut in het Koninklijk Huisarchief (KHA), Particulier archief van Johan Maurits van Nassau-Siegen (JMNS) A4-1454, Brasilianische Sachen, 1636-1654, zie Gonsalves de Mello 2000: 119-152.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

279

dikbuikige suikerplanters en -handelaren hadden het op dat moment te druk met de viering van de zojuist bekendgemaakte geboorte van kroonprins Baltasar Carlos (1629-1646), de eerste zoon van Filips IV (1605-1665), koning van Spanje. De bewoners van het achterland hielden het dreunen van de Nederlandse scheepsartillerie daarom voor het knallen van het feestvuurwerk (Calado 1985: 42). De Portugese taal, het rooms-katholieke geloof en de monarchale staats­ vorm waren sinds de zestiende eeuw het culturele en ideologische bindmiddel van de Braziliaanse samenleving geweest. Maar onder dat cement woekerden dissidente ideeën. De inwoners van Brazilië vormden geen etnische en maatschappelijke eenheid en hun dynastieke ideaal was door de annexatie van Portugal door de Spaanse kroon ondermijnd. Bovendien werd het rooms-katholicisme voort­durend door heterodoxe elementen uit het jodendom en de door Inheemsen en Afrikanen clandestien beleden religies aangeknaagd. Aanvankelijk speelde de Nederlandse propaganda daar handig op in door het WIC-bewind als verlossing van het Spaanse juk en waarborg voor gewetensvrijheid af te schilderen. Maar toch reageerde de plaatselijke bevolking afwijzend op dat rooskleurige beeld, omdat zij niet gediend was van het calvinisme, het strikte administratieve en fiscale klimaat van de Compagnie, de voor haar onbegrijpelijke Nederlandse taal en de in Recife, de havenstad van Pernambuco, openlijk beleden joodse godsdienst. Want de gemiddelde Pernambucaanse inwoner was niet Europees, Inheems, Afrikaans, katholiek of joods, maar van alles een beetje en bovendien liberaal, rekkelijk en hedonistisch; zeker niet Nederlandstalig of dogmatisch calvinistisch. Iets te voortvarend waren de Nederlanders er vanuit gegaan dat de door de Spanjaarden onderdrukte Portugezen, de door de Pernambucanen overheerste Inheemsen en Afrikanen en de door de Inquisitie geknevelde nieuw-christenen hen als bevrijders zouden verwelkomen (Den Heijer 1994: 35). In de praktijk pakte dat anders uit en de inlichtingendienst van de Compagnie had dat niet voorzien. In 1644 zou Johan Maurits van NassauSiegen de volgende samenvattende opinie over de inwoners van Pernam­ buco formuleren: Het staet niet te twijffelen dat allschoon zij aen U Hoogmogenden metten eedt van getrouwicheyt sijn verplicht, nochtans in haer hert een ander Heer

280

Benjamin N. Teensma dienen, en dat sij van onse Regeringe, ommegangh ende manier van leven een walgingh hebben.4

Het cartografisch instituut van de WIC In de jaren 1624-1625 had de WIC bij haar eerste poging een suikerland bij het Braziliaanse Salvador da Bahia in te nemen, nog over weinig kennis van de regio beschikt. In 1623 had de Zeeuwse zeevaarder Dierick Ruiters in Vlissingen een zeer informatief boekje over het Zuid-Atlantische gebied en zijn in dertig maanden opgedane ervaringen in Brazilië uitgegeven (Ruiters 1913). Hij had er de techniek van de suikerproductie en de topografie van de Allerheiligen­baai waaraan Salvador is gelegen kunnen waarnemen. Terecht was hij dan ook uitgenodigd het WIC-expeditieleger van 1624 te vergezellen. Zo was hij in staat geweest de Nederlandse troepen bij hun invasie van mei 1624 tot de wallen van de stad Salvador te leiden. Mede dankzij hem was de Compagnie geattendeerd op het grote belang van deugdelijke informatie over beoogde invasiedoelen en hun omge­ving. Voor de door de stad Leiden naar voren geschoven bewindhebber Johannes de Laet was dat aanleiding geweest in 1625 de eerste druk uit te brengen van zijn welbekende compilatiewerk Nieuwe Wereldt ofte beschrijvinghe van West-Indiën uyt veelderhande aenteeckeningh van verscheyen natiën bijeenversamelt.5 Maar dat boek was de vrucht van studeerkamerarbeid. In de inleiding van de tweede druk van 1630 voegde hij echter als nieuwe informatiebron toe: ‘Ende eyndelijck verscheyden journalen ende aenteeckeninghen van de schippers, commisen ende stierlieden die dese landen onlangs hebben bevaren door last van de Geoctroyeerde WestIndische Compagnie’ (De Laet 1630: Voorrede). Want als bewindhebber had De Laet toegang tot het cartografisch instituut van de Compagnie gehad, welks hoofdkaartenmaker hem op de recent binnen­gekomen en inmiddels doelbewust vergaarde Braziliaanse gegevens had ge­wezen. Na de smadelijke overgave van Salvador aan een Iberische troepenmacht op 30 april 1625, had de WIC op 8 september 1628 haar financiële verliezen 4 Nationaal Archief (NA), Archief van de Staten-Generaal (SG) 5757 (liassen WIC), Vertoogh, 20 september 1644. 5 Van dit werk bestaat geen moderne uitgave. Het dient in thematisch verband gebracht te worden met De Laet’s ongedateerde manuscript in de New York Public Library, Mss 924, Navigatiën naer West-Indiën; extracten uyt verscheydene schrijvers, z.j. Hiervan is een fotokopie aanwezig in de bibliotheek van de Vakgroep Cartografie van de Universiteit van Utrecht.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

281

door de verovering van de Spaanse zilvervloot aangezuiverd en bereidde zij zich op een nieuwe aanval op een Braziliaans suikerland voor. Dit keer was de keuze op het gewest Pernambuco gevallen. De WIC was een gemengd bedrijf dat zich op verovering, kaapvaart, handel, suikerproductie en het stichten van nederzettingen toelegde. De aanval die zij begin 1630 op de Braziliaanse provincie Pernambuco lanceerde, had veel voorafgaand onderzoek naar de lokale omstandigheden gevergd. Dat inlichtingenwerk was toever­trouwd aan het cartografisch instituut van de Compagnie, gevestigd in Amsterdam en geleid door Hessel Gerritsz (Keuning 1949). Zijn titel was hoofdkaarten­maker. Het was zijn taak de commandanten van het expeditieleger en de bestuurders van de nieuwe kolonie van zo nauwkeurig mogelijke militaire, politieke, economische, demografische, sociologische, hydro­grafische, topografische, klimatologische en uiteraard ook agrarische informatie te voorzien. Informatie vergt informanten en de inkomende gegevens vereisen zorgvuldige behandeling. Zulk werk is de taak van een inlichtingendienst. Het vak kan niet in een alomvattend handboek worden vastgelegd, want het karakter van de binnenkomende informatie is van toevalsfactoren af­hankelijk. De feiten worden geleverd door buitgemaakte documenten, in het buitenland geschreven routeboeken, reizigers, krijgsgevangenen, overlopers, verraders en doelgerichte observatie van eigen waarnemers. Voor de invasie van 1630 hadden ook de in 1625 door Boudewijn Hendricksz uit Paraíba meegebrachte Inheemse ‘tolkenstudenten’ waardevolle gegevens verschaft. Van essentieel belang was dat de versnipperd binnenkomende feiten door een alert en des­kundig bureau werden verzameld, bewerkt, geselecteerd en geanalyseerd. Bij de WIC geschiedde dat in de vorm van handgeschreven, min of meer thematisch ingedeelde, op het octrooigebied toegespitste bloemlezingen, routeboeken genaamd. Het routeboek van Hessel Gerritsz uit 1629 De meeste bestanddelen uit de overgeleverde routeboeken van de WIC dateren van na het Nederlandse vertrek uit Salvador da Bahia in 1625 en tonen aan dat de Compagnie al snel daarna begonnen was met het smeden van plannen voor de verovering van een ander gewest in Brazilië. De beschrijvingen van Noordoost-Brazilië, van de Pernambucaanse hoofdstad Olinda, het eiland Fernando de Noronha en van de Caraïbische en Kaapverdische Eilanden zijn het laatst en ongeveer gelijktijdig tot stand

282

Benjamin N. Teensma

gekomen. Maar omdat men een kolonie op de Brazi­liaanse noordkust evenmin wilde uitsluiten, werden aan het routeboek uit 1629 ook aan die regio gewijde beschrijvingen toegevoegd. Het origineel van het aan admiraal Loncq en kolonel Diederick van Waerden­burgh—respectievelijk de vloot- en de legercommandant van de expeditionaire macht—meegegeven Braziliaanse routeboek uit 1629 bestaat niet meer als eenheid. De inhoud ervan werd in vier fragmentarische, elkaar onderling aanvullende handschriften overgeleverd. Eén ervan werd in 1901 door de Nationale Bibliotheek van Brazilië in Rio de Janeiro aangekocht.6 Een tweede fragment bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek (KB).7 De twee laatste stukken zijn aanwezig in het Nationaal Archief (NA).8 Deze manuscripten bieden een gedetailleerde beschrijving van de hydrografische situatie op de zeeën en langs de kusten van Noordoost-Brazilië, samengesteld uit fragmenten uit logboeken van Nederlandse kapiteins die de regio aan het begin van de zeventiende eeuw hebben bezocht. Het KB-manuscript is de enige vind­plaats van de uitvoerige beschrijving van Pernambuco’s toenmalige hoofdstad Olinda, met een legenda voor alle straten en belangrijke gebou­wen ter toelichting van een later verwijderde stadsplattegrond. Over die plattegrond schrijft Kees Zandvliet:9 Some Dutch were familiar with Spanish and Portuguese territories because of their service under Spanish and Portuguese colonial admi­nistrators. Cornelis Jansz of Haarlem, for example, lived for almost 30 years in Recife and was constapel (gunner) in the service of governor Albuquerque. [...] It was probably this same Jansz who pro­vided the WIC with information on the artillery in Recife and Olinda along with a—now lost—town plan, the exten6 Nationale Bibliotheek van Brazilië 4: 3-24, Hessel Gerritsz’ manuscript. De titelloze tekst werd in een Franse vertaling van de Hagenaar Eduard Johan Bondam gepubliceerd (Gerritsz 1907). De originele Nederlandstalige versie kan in fotokopie in de bibliotheek van de Vakgroep Cartografie van de Universiteit van Utrecht geraadpleegd worden. Van Hessel Gerritsz’ routeboek uit 1629 is een Braziliaanse uitgave in Portugese vertaling in voorbereiding. 7 Koninklijke Bibliotheek (KB), Den Haag, 75 E 72, Beschrijving van verschillende plaatsen in Brazilië. 8 NA, 4. VEL X, Roteiro van de West-Indische eilanden, Guyana, Brazilië en omliggende vaarwaters met landvertooningen, 1627-1628; NA, Archief van de Oude West-Indische Compagnie (OWIC) 49 (Overgekomen Brieven en Papieren van Brazilië en Curaçao) nr. 228, Beschrijving van de kust van Brazilië om en bij Fernambuco, circa 1630. Een gelijknamig onderdeel bevindt zich ook in 4. VEL X en in het handschrift van Rio de Janeiro; Teensma 2006. 9 De tekst van de beschrijving van Olinda uit het manuscript van de KB 75 E 72 bevindt zich in facsimile in het kaarten­aanhangsel van Wiesebron 2005: 10a-10f. Helaas staan daar alle linkerblad­zijden op de plaats van de rechterbladzijden afgedrukt.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

283

sive legend of which conveys how information of military relevance was meticulously recor­ded by Jansz. All Olinda’s streets are mentioned by name, and the direction, height differentials, pavements, width and length are described in Dutch equivalent. For example, it is mentioned that the length of the Rua da Alfândega is one third of the Breestraat in Amsterdam, and that the valley adjacent to the city’s west side is as wide as Amsterdam’s Nieuwmarkt.10

Officieren zijn vooral gebaat bij duidelijke stratenplannen van de plaatsen die zij moeten veroveren, met helder geformuleerde situeringen der belang­ rijkste gebouwen. En van Olinda kregen zij die aangereikt in de bondige beschrijving uit het manuscript in de KB. Die tekst geeft verwij­ zingsnummers naar een bijhorende plattegrond.11 Haarlemmer Cornelis Jansz was de informant die de WIC rond 1628 van alle gewenste militaire en topografische bijzonderheden over Recife en Olinda heeft voorzien.12 Het onderdeel ‘Beschrijvinge van de cust van Brasil om ende bij Farnambuco’ is een nauwkeurig, overwegend hydro-geografisch overzicht van het gebied waar de Nederlanders in februari 1630 zouden binnenvallen.13 Duidelijk wordt erin aangegeven op welke eilandjes men zich in geval van nood zou kunnen terugtrekken, waar drinkwater te vinden was, wat goede ankergronden waren en welke kusten om hun riffen en rotsen gemeden moesten worden. Ook werd volop aandacht aan de toegang tot de havenkom van Recife en aan de ligging en bewapening van zijn verdedi10 Zandvliet 2002: 191. De Braziliaanse historicus José Luiz Mota Menezes betreurt het ontbreken van Portugese topogra­fische beschrijvingen van Olinda van vóór de Nederlandse inval van 1630. Voor de toenmalige Pernambucaanse bevolking was de kennis van de topografie van hun hoofdstad zo vanzelfsprekend, dat zij het overbodig vonden haar te beschrijven. Historische en sociologische beschrijvingen van de stad uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw zijn er voldoende, maar geen topo­grafische (Mota Menezes 2000 en 2006). 11 De plattegrond ontbreekt helaas. Dat gemis kan ondervangen worden door de blinde kaart (een kaart waarop de ligging van plaatsen, rivieren en dergelijke is aangegeven, zonder bijvoeging van de naam) van Olinda op afbeelding 97 van de Vingboons-atlas. De Vingboons-atlas die zich in het Nationaal Archief bevindt, is in 1981 in facsimile uitgegeven (Bracht 1981). Een plattegrondje van Olinda vindt men tevens op blad 4 van Cornelis Goliath’s Afbeeldinge van drie steden in Brasil als Olinda de Phernambuco, Mauritsstadt ende Reciffo, 1648 in facsimile afgedrukt in: Gonsalves de Mello 1976: 61. 12 Cornelis Jansz uit Haarlem gaat schuil achter de verschrijving Jong [= Corn(elis)] Jansen op bladzijde 51 van het Rio-manuscript. Want door de eigenaardigheden van zijn door dertigjarig verblijf in Brazilië gelusitaniseerde taalgebruik is hij identificeer­baar. Jesus 1679: 39, en in de daarin voorkomende ongepagineerde Index onder Letra C bij ‘Cornelim Ians’. De Leidse Universiteitsbibliotheek bezit een exemplaar van deze eerste druk, signatuur 1368 D 17. 13 NA, OWIC 49 (Overgekomen Brieven en Papieren van Brazilië en Curaçao) nr. 228, Beschrijving van de kust van Brazilië om en bij Fernambuco, circa 1630.

284

Benjamin N. Teensma

Afb. 17. Schets van de kust van Brazilië.

gingsforten geschonken. Voor de goede verstaander wordt het zelfs duidelijk dat het strand van Pau Amarelo inmid­dels als landingsplaats van het invasieleger was aangewezen, omdat het op comfortabele loopafstand van Olinda aan een onverdedigde en voor grote schepen goed bereikbare baai lag: ‘Van Phernabuco nae Paomarelho is ’t al laech landt met creupelbosch bewassen. [...] Paomerelho is een haven 2½ legue [± 15 km] benorden

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

285

Phernabuco waer een schip bij hondert last in can. De cust maeckt daer een inbocht van een groot mijl lanck’.14 Voor de legerofficieren van de WIC waren de regionale topografische beschrijvingen uiteraard belangrijker dan de hydrografische. Zij moesten immers hun troepen over land langs de kortste en gemakkelijkste route naar de opgegeven doelen voeren en bij eventueel onheil zo snel mogelijk naar de dichtstbijzijnde uitwijkplaatsen in veiligheid brengen. Daarom wordt in dit routeboek de grootste aandacht aan juist die onderwerpen besteed. Eilanden waren in geval van nood de belangrijkste toevluchts­ oorden. Het iets ten zuiden van Recife liggende eilandje Santo Aleixo was daarvoor de eerste kandidaat, maar door zijn minuscule afmetingen zeker niet de beste. Een veel aantrekkelijker toevluchtsoord was Fernando de Noronha. Het hoofdeiland Fernando de Noronha van de gelijknamige archipel ligt circa 350 kilometer ten oosten van de hoofdstad Natal van de tegenwoordige Braziliaanse deelstaat Rio Grande do Norte in de Atlantische Oceaan. Het meet ongeveer negen bij 2½ kilometer. Zijn vroegst bekende kaart werd naar metingen van kapitein Dirk Simonsz van Uitgeest geschetst.15 In augustus 1627 werd het eilandje door een eskader onder commando van Piet Hein bezocht. Aan de gegevens uit de toen bijgehouden scheepsjournalen heeft de hoofdkaartenmaker van de WIC zijn beschrijving van het eiland ontleend (Gerritsz 1907: 156). Mocht een invasie op de kust van Pernambuco slagen, dan zou het bezit van zo’n strategisch steunpunt voor de Compagnie van grote waarde zijn voor met name de vaart naar de Antillen. Daarom werd in Hessel Gerritsz’ routeboek veel aandacht aan de exacte ligging van het eilandje, zijn ankergronden en zijn kwaliteiten als bevoorradingsstation geschonken. Ook een inventaris van de daar aanwezige water- en voedselvoorraden werd opge­nomen. Er waren beekjes met goed drinkwater, maar uit één ervan smaakte het water helaas naar salpeter. De voeding was weliswaar ge­varieerd, maar zou door een groot aantal consumenten al heel snel opgesou­peerd zijn. Er waren bokken, geiten en runderen gesignaleerd; er groeide kreupelbos voor brandhout; aan de zuidkant stonden grote vijgenbomen die timmerhout leverden. Een ideaal gebied kortom: Daer wassen overvloedich comcommers ende calbassen; als het in de tijt is heeft men daer schiltpadden; voort visch, voornaemtlijck steenbrasem bij 14 NA, OWIC 49 (Overgekomen Brieven en Papieren van Brazilië en Curaçao) nr. 228 f. 6r, Beschrijving van de kust van Brazilië om en bij Fernambuco, circa 1630. 15 Nationale Bibliotheek van Brazilië 4: 3-24, Hessel Gerritsz’ manuscript f. 56.

286

Benjamin N. Teensma die cleine eilantjes, ende creeften; oock overgroote menichte van gevogelt als seevogels ende tortelduiven, die t’samen soo mack sijn dat sij haer met de handt laeten grijpen. [...] Het landt is soo oneffen dat die daer soud willen woonen, wel hollen en gaten genoch sou connen vinden om hem te schuilen, dan die van buiten comt niet daervan soud connen vernemen (Gerritsz 1907: 53).

De Antillen lagen aanzienlijk verder weg. West-Indië was echter ook onderdeel van het WIC-octrooigebied, zodat die eilanden niet in het routeboek van Hessel Gerritsz mochten ontbreken. Bovendien zeilden de schepen uit Brazilië vaak via de Antillen terug naar Europa. Van het hoofdstuk Beschrijving van de Caribes, ook wel de Canibales of Wilde Eilanden genoemd, is de belangrijkste informatie afkomstig van Renke [= Rei­nier] Pieters van Ameland, stuurman op het WIC-jacht Kat, waarmee hij in 1627 een verkenningstocht langs de West-Indische eilanden had gemaakt. Die eiland­beschrijving beoogt hetzelfde als die van Fernando de Noronha: aan te geven wat de belangrijkste ankerplaatsen waren, waar men brandhout en drinkwater innam en wat er aan levensmiddelen voorradig was. Daarnaast werden de gangbare koopmansgoederen niet vergeten.16 Het tweede manuscript in het Nationaal Archief bevat ten slotte een gedetailleerde beschrijving van de Kaapverdische alias Zoute Eilanden.17 Hessel Gerritsz heeft de materialen hiervoor voornamelijk uit het eveneens door hem beheerde VOC-archief bij­eengevoegd. Uit een in 1629 in Sevilla gedrukt Spaans pamflet blijkt dat de Nederlanders al in december 1628 bezig waren op het Kaapverdische eiland Santiago een fort te bouwen, maar dat de voltooiing ervan door de komst van drie Portugese schepen verijdeld werd.18 Hier wordt een causaal verband gelegd tussen de verovering van de Spaanse zilvervloot door Piet Hein op 8 september 1628, het daardoor geactiveerde voornemen een nieuwe kolonie in Brazilië te stich­ten, en de wenselijkheid halverwege het traject van Nederland naar Pernam­buco over een logistiek steunpunt te beschikken. De eilanden worden één voor één

16 Uitvoerige beschrijvingen van deze eilanden vindt men in de manuscripten te Rio de Janeiro, NA, 4.VEL X, Roteiro van de West-Indische eilanden, Guyana, Brazilië en omliggende vaarwaters met landvertooningen, 1627-1628; KB 131 B 12, Beschrijvinghe van de landen op de groote caert afgebeeld, 1635. 17 NA, 4.VEL X, Roteiro van de West-Indische eilanden, Guyana, Brazilië en omliggende vaarwaters met landvertooningen, 1627-1628. 18 Dit pamfletje van vier bladzijden, Vitoria (1629), staat in facsimile afgedrukt in Ros Larena 2000: 172.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

287

beschreven en het eiland Santo Antônio als aantrekkelijkste verversingsplaats aangewezen: Het eylandt St. Antonio [...] is uytermaaten hooch als de Pico in Cana­riën, meest doorgaande met wolcken bedeckt; is bewoont ontrent met 500 sielen: swarten onder een Portugeesche gouverneur. Daar sijn eenige bocken, granaatappelen, banannesen, pattattes weynich, die sij niet en verruylen. Haar voornaamste bogaart staat an de oostsijd van ’t landt schuyn over de baij van St. Vincent, wat bij westen van de clooff off dal dat men daar siet, alwaar bij de Gouverneur Reynst’s volck getelt is: 91 orangenboomen, 2 limoenboomen, 2 daatelboomen, eenige granaat­boomen, met oock eenich suyckerriet. [...] Het schip Leyden an. 1620 heeft daar becoomen 31.000 orangen, 500 limoenen, 25 schoone citroenen, 300 banannen, 26 bocken, over de 60 hoenders—die tot 2 off 3 reaalen betalende—een deel bocken tot 4 reaalen ’t stuck; de rest in vergel­ding van eenige cleyne vereering an den oom van den Gouverneur; de appelen tot 5 reaalen ’t duysent.19

Het Braziliaanse routeboek van Hessel Gerritsz uit 1629 is in vier delen overgeleverd. Hoewel het ook beschrijvingen bevat van de Kaapverdische en Caraïbische Eilanden was het in de eerste plaats bestemd om nauwkeurige informatie te leveren voor de in 1630 geplande invasie van Pernambuco. Het wijst de meest geschikte landingsplaats in Pernambuco aan, beschrijft de topografie van de hoofdstad Olinda, geeft aanwijzingen voor het binnenvaren van de haven van Recife en verschaft relevante militaire inlichtingen over de daar aanwezige vijandelijke versterkingen en artillerie. Ook bevat het gegevens over de dichtstbijzijnde uitwijkplaatsen voor het geval dat de invasie onverhoopt mocht mislukken. Mede dankzij die perfecte handleiding heeft de Compagnie de verovering van een enclave op de Pernambucaanse kust in korte tijd kunnen verwezenlijken. Het routeboek van Johannes de Laet uit 1637 In 1632 kwam Hessel Gerritsz te overlijden. De WIC benoemde geen nieuwe hoofdkaartenmaker, maar zette het vergaren en bewerken van inlichtingen over haar octrooigebied met lagere functionarissen voort. Uit de Nederlandse enclave in Pernambuco vloeide de informatiestroom gestaag. Vanuit de hoofdstad Recife werden de kusten van Noordoost-Brazilië systematisch door schepen van de Compagnie in kaart gebracht. Voormalige werknemers en ge­vangenen van de Portugezen brachten rapport uit over 19 NA, 4.VEL X f. 37-38, Roteiro van de West-Indische eilanden, Guyana, Brazilië en omliggende vaarwaters met landvertooningen, 1627-1628.

288

Benjamin N. Teensma

hun ervaringen, ook Portugese overlopers en krijgsgevangenen wisten veel te vertellen en bovendien konden de naar Recife uitgezonden ambtenaren uit eigen waarneming allerlei belangwekkende economische, topografische en sociologische details verzamelen. Ten slotte belandden al die gegevens bij de kamer Amsterdam (Zandvliet 2002: 171-186). Door zijn vroegere publicaties over Zuid-Amerika had ­bewindhebber Johannes de Laet ondertussen de weg naar dat archief gevonden. Zodra de Nederlandse kolonie in Pernambuco na enige tijd levensvatbaar leek te zijn, en Johan Maurits van Nassau-Siegen in de loop van 1636 tot haar gouver­neur was aangewezen, achtte De Laet het moment aangebroken om uit de recent binnengekomen informatie een nieuw Braziliaans routeboek samen te stellen. Vermoedelijk hoopte hij daarmee de nieuwe opperbevelhebber op discrete wijze op nog openstaande desiderata van de Heren Negentien, de centrale directie van de Compagnie, te attenderen. Uiteraard zou de eventuele vervulling daarvan afhangen van de beschikbare financiële en militaire middelen, want naast pacificatie en stabilisatie behelsden zij niet minder dan gebiedsuitbreiding van de kolonie van de provincie Maranhão in het noorden tot aan de Rio de la Plata in het zuiden (Boxer 1957: 147). Johan Maurits was eind oktober 1636 van de rede van Texel vertrokken en op 23 januari 1637 in Recife gearriveerd. De laatste bijdrage aan het routeboek van Johannes de Laet dateert van begin 1637. Daarna moest het manuscript van 99 bladzijden nog gekopieerd en ingebonden wor­den, zodat de gouverneur het op zijn vroegst in april 1637 heeft kunnen ontvangen. Na zijn eerste succesvolle campagne in het zuiden van Pernambuco was hij toen juist in Recife teruggekeerd. Maar over zo’n spoedbestelling valt in de archieven niets te vinden; zij is dan ook zuiver hypothetisch. Een dergelijk werk bestaat echter wel dege­lijk. Want op 9 december 1867 werd in Haarlem de bibliotheek van de familie Enschedé geveild, waaronder het volgende manuscript: Beschrijvinge van de custen van Brasil en verder zuidelijk tot Rio de la Plata; toestand der forten, enz. Getrokken uit scheepsjournalen, officiële verklaringen enz. van 1624-1637. 1 vol. vélin. fol. MS. important de la main de JOAN DE LAET, l’ auteur d’une Description des Indes Occidentales et d’une Relation des faits mémorables de la Compagnie des Indes Occidentales.20 20 Het manuscript belandde in The John Carter Brown Library, Codex Du. 1, Beschrijvinge van de custen van Brasil en verder zuidelijk tot Rio de La Plata, 1637. Een fotokopie is aanwezig in de bibliotheek van de Vakgroep Cartografie van de Universiteit van Utrecht. Catalogus 1867: 153. Over Johannes de Laet, zie Gonsalves de Mello 1986 en Jacobs 1996. In 2007 is het in Portugese vertaling verschenen (De Laet 2007).

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

289

De Laet’s routeboek uit 1637 werd volgens het beproefde recept van Hessel Gerritsz samengesteld. Als centraal thema bevat het hydrografische ge­ge­vens uit de logboeken van diverse Nederlandse zeevaarders over de Bra­zi­liaanse kusten en het estuarium van de Rio de la Plata, waaraan econo­ mische, topografische en militaire gegevens van andere informanten over datzelfde uitgestrekte gebied werden toegevoegd. Onder die informanten bevinden zich mensen als de reeds vermelde konstabel Cornelis Jansz uit Haarlem, de mineraloog Willem Joosten Glimmer, enkele tussen 1625 en 1630 in Nederland opgeleide inheemse tolken als Antonio Paraupaba en Pedro Poti (Hulsman 2005), de ex-krijgsgevangenen Assuerus Cornelisz en Hendrik Coenraeds uit Breda en de Portugese schipper Bartolomeu Peres uit Viana do Castelo. Tevens werd een fragment uit een officieel rapport van Johannes van Walbeeck, Poli­tieke Raad van Brazilië, over de algemene toestand van de kolonie in 1633 opgenomen. Als informant ontbreekt echter de naam van de mesties Domingos Fernandes Calabar,21 die volgens Manuel Calado, zie hierna, geruime tijd als topinformant op het schip van admiraal Jan Cornelissen Lichthart was meegevaren om hem alle bevaarbare rivieren, landingsplaatsen en plantages langs de Pernambucaanse kust aan te wijzen. De Portugezen executeerden Calabar in juli 1635 (Calado 1985: 48). De meeste in dit routeboek opgenomen aanbevelingen dateren uit de periode vanaf 1630. Een chronologische greep daaruit levert de volgende concrete adviezen op: 1) Willem Joosten Glimmer, circa 1630: verover een nieuwe kolonie in de zuiderkwartieren [= São Paulo en Minas Gerais]; bezet Buenos Aires en beheers op die manier de zilversmokkel uit Potosí en de slavenimport uit Angola, 2) de Braziliaanse Inheemsen, 1630: neem het Portugese fort van Rio Grande do Norte in; verover Paraíba en de Paraibaanse suikerlanden; sluit bondgenootschappen met de Inheemsen tussen Rio Grande do Norte en Maranhão, 3) Bartolomeu Peres, 1631: verover de suikerlanden langs de Capiberibe; neem het Portugese fort van Rio Grande do Norte in; bezet de haven aan de Sint-Augustinuskaap; isoleer het vijandelijke hoofdkwartier in het Pernambucaanse binnenland, 4) Johannes van Walbeeck, 1633: blokkeer de kusten om de Portugese suikerexport te beletten; bezet de haven aan de Sint-Augustinuskaap; verover het vijandelijke hoofdkwartier in het binnenland; bezet het eiland Itamaracá. Het routeboek bevat ook informatie afkomstig van de VOC-soldaat Hendrik Coenraeds. Deze was in 1630 op weg naar Azië bij het innemen 21 Mesties = afstammeling van een blanke vader en een Inheemse moeder of omgekeerd.

290

Benjamin N. Teensma

van zoetwater op de Braziliaanse kust gevangengenomen en naar de stad Rio de Janeiro overgebracht. Eind 1631 was hij daarvandaan als kamenier van de gouverneur van Buenos Aires meegereisd. Bij zijn terugkeer in Nederland in 1636 heeft hij de WIC geen concrete adviezen, maar wel een nauwkeurig rapport over de zwakke verdediging van de steden Buenos Aires en Rio de Janeiro kunnen geven, met name over de geringe omvang der aanwezige garnizoenen, de ligging en de deplorabele conditie van hun forten en het aantal en de kalibers der schaarse vuurmonden (Teensma 1998; Teensma 2008: 126-137). Bij aankomst van gouverneur Johan Maurits van Nassau-Siegen in Recife in januari 1637 was een deel van die adviezen al uitgevoerd: Itamaracá was bezet, de forten van Rio Grande do Norte en Nazaré op de Sint-Augustinus­ kaap, en ook het kapiteinschap Paraíba waren veroverd en het arraial Bom Jesus (hoofdkwartier Goede Jezus) had zich overgegeven. In december 1640 scheurde Portugal zich los van Spanje. Hoewel Portugal een wapenstilstand met de Republiek sloot, ratificeerde de Portugese regering uiteindelijk het verdrag niet. Hierdoor zou de strijd overzee voortgezet worden. Zo veroverde de WIC in Brazilië nog de provincies Sergipe en Maranhão. In augustus en september 1641 volgden nog Luanda en São Tomé (Van de Haar 1961: 52). Ook de bezetting van de economisch zeer aantrekkelijke en op vijandelijk Spaans territoor liggende stad Buenos Aires bleef tot de toegestane mogelijkheden horen en werd dan ook serieus door Johan Maurits overwogen. Zijn belangstelling voor Buenos Aires was vermoedelijk gewekt door de inlichtingen van Willem Joosten Glimmer en Hendrik Coenraeds over de lucratieve ruilhandel in Angolese slaven tegen ongemunt zilver uit Potosí die daar gedreven werd (De Laet 1931-1937: deel vier 58-62). In de zestiende en zeventiende eeuw was zilver uit Potosí een der meest rendabele grondstoffen voor de Spaanse economie. De mijnen lagen in Opper-Peru, in de hedendaagse republiek Bolivia. Het erts werd per muil­ ezel naar Callao, de havenstad van Lima, gebracht; daarvandaan per schip naar Panama; vervolgens de landengte overgezet, en in de haven van Porto Bello aan de Antilliaanse zijde op de transportschepen naar Spanje ver­ laden. Langs diezelfde route reisden in omgekeerde richting de voor Peru bestemde Europese waren en ook de Afrikaanse slaven die het graafwerk in de mijnen moesten verrichten. De bestaande route was gebonden aan strikte regels: men mocht geen andere weg kiezen en onderweg moest men op diverse plaatsen tolgelden betalen. Door de vele overladingen, gigantische afstanden, extreem lange reisduur en hoge tollen moesten voor alle

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

Afb. 18. Fort Santo Bartolomeus en fort Santo Phillipo, 1637.

291

292

Benjamin N. Teensma

ingevoerde goederen astronomische prijzen betaald worden. Dat gold zeer zeker ook voor het onmisbare artikel mankracht, oftewel Afrikaanse slaven (Nascimento 1994: 918). De route van Angola naar Potosí zou aanzienlijk korter en sneller zijn als men van de haven van Buenos Aires gebruik kon maken, maar daar ver­zetten de gevestigde monopolie- en belastingstelsels zich tegen. De route over de Rio de la Plata werd als smokkelweg beschouwd en was officieel verboden. Maar als gevolg van de torenhoge prijzen die men in Potosí bereid was voor Angolese slaven neer te tellen, bloeide de clandestiene handel tussen Angola en Potosí via Buenos Aires. De slaven werden in realen van achten of ongemunt zilver betaald. De ambtenaren langs de clandestiene weg sloten voor een aantrekkelijk smeergeld de ogen en de smokkelkapiteins konden voor hun anonieme zilver probleemloos suiker en verfhout kopen in Brazilië (Nascimento 1994: 918). Dankzij de inlichtingen van Willem Joosten Glimmer en Hendrik Coenraeds waren de Heren Negentien zich terdege van de winstmogelijk­heden aan de Rio de la Plata bewust. Uit de berichten van het tweetal valt op te maken dat jaarlijks zeven à acht slavenschepen de haven van Buenos Aires binnenvielen onder het voorwendsel dat ze door ziekte aan boord of stormschade daartoe gedwongen waren. Volgens Glimmer arriveerden daar op die manier zo’n zes- à zevenduizend Angolese slaven per jaar. Een jonge slaaf van 23 à 24 jaar kostte volgens hem 600 à 700 peso in Buenos Aires, en 1.000 peso in Potosí. Het winstpercentage leek dus aanzienlijk.22 Dit had tot gevolg dat de WIC in 1642 inderdaad voorbereidselen trof om de haven aan de Rio de la Plata te veroveren. Haar plannen werden echter gedwarsboomd door de noodzaak de schaarse schepen en manschappen bij Maranhão en São Tomé in te zetten (Boxer 1957: 147). Het Braziliaanse routeboek van Johannes de Laet uit 1637 was in de trant van Hessel Gerritsz van bij de WIC binnengekomen informatie samengesteld en is aan de consolidatie van Pernambuco gewijd. Verder werd daarin geadviseerd om de nog niet bezette Portugese forten en havens in Noordoost-Brazilië te veroveren, met de vloot de kust af te sluiten om de Portugese suikerexport te beletten en het Portugese hoofdkwartier Bom Jesus te vernietigen. Voorts om de invloedssfeer van de kolonie naar het zuiden uit te breiden door de havens van Rio de Janeiro en Buenos Aires te bezetten en daardoor greep te krijgen op de winstgevende ruilhandel in 22 Of de prijs van de slaven werkelijk zo hoog was, is twijfelachtig. 100-200 peso lijkt meer realistisch.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

293

slaven uit Angola tegen ongemunt zilver uit Potosí. Aanleiding om het samen te stellen was hoogstwaarschijnlijk de benoeming in 1636 van Johan Maurits van Nassau-Siegen tot gouverneur van Nederlands-Brazilië. Het convoluut van Johan Maurits van Nassau-Siegen, 1636-1654 Meer informatie over Argentinië en de Andeslanden vindt men in Bra­si­ lianische Sachen 1636-1654.23 Deze handschriftenbundel bevat soms moeilijk leesbare stukken in het Nederlands, Duits, Portugees, Frans, Latijn en Spaans betreffende het gouvernement van Johan Maurits van NassauSiegen in Brazilië. De rangschikking der folio’s in de band is niet systematisch. Aan onderwerpen vindt men politieke situatiebeoordelingen, regerings­verordeningen betreffende maniokaanplant en terreurbestrijding, officiële correspondentie met de Portugese gouverneur te Salvador, inventarislijsten van levens­middelen en munitie, verzoekschriften van lokale autoriteiten, de chro­nische economische crisis, speurtochten naar vermeende zilvermijnen, regionale beschrijvingen, persoonlijke transacties van Johan Maurits, geschenkaanbiedingen en al dan niet anonieme verklikkingen. Dit convoluut kan beschouwd worden als een zinderend agglomeraat van alle denkbare impulsen die Nederlands-Brazilië destijds hebben beroerd. Het onderdeel ‘inlichtingenwerk’ komt er ruimschoots in voor. Om meer over de Andeslanden aan de weet te komen, had de gouverneur een anonieme Spaanstalige reiziger gevraagd zijn in die gebieden opgedane ervaringen op schrift te stellen. Dat heeft een uitvoerige, helaas onge­dateerde Informatie van eenige landen van Peru opgeleverd. De auteur vertelt dat hij in 1602 en in 1632 in Lima had gewoond en dat hij daarvandaan over land naar Buenos Aires was gereisd. In dit document is ook sprake van het binnendringen der Nederlanders in de Stille Zuidzee via Kaap Hoorn, waarmee hoogstwaarschijnlijk op Hendrik Brouwers expeditie van 1643 naar Chili wordt gedoeld. Verder vindt men in deze bundel een geactualiseerde ano­nieme Nederlandstalige beschrijving van de Rio de la Plata met uitvoe­rige informatie over de zeilroute, het klimaat, de Inheemsen, de economie, de stad Buenos Aires en haar inwoners. De auteur beperkt zich ertoe op te merken: ‘T is nu een jaar geleden dat rapporteerder van dit noch aen Rio de Plata geweest is’. Om zich van een geregelde slavenaanvoer te verzekeren had de WIC onder­tussen in Afrika in 1637 het fort São Jorge d’Elmina en in 1641 de 23 KHA, JMNS A4-1454, Brasilianische Sachen, 1636-1654.

294

Benjamin N. Teensma

Angolese stad Luanda veroverd. Over dat onderwerp zijn in het convoluut Brasilianische Sachen slechts een paar documenten aanwezig. Een ongeda­ teerde Franstalige Informatie van Angola geeft aanbevelingen over de juiste omgangsvormen met de in Luanda gevestigde slavenleveranciers—‘pour la plupart Nouveaux Chrétiens [nieuw-christenen]’—en over de techniek van de slavenhandel. En verder bevat het een ongedateerde Beschrijvinge vant eylandt San Thomé met een uitzonderlijk fraai getekende kaart. Omdat Nederlands-Brazilië als tropische landbouw­kolonie geheel op slavenarbeid was aangewezen, vertegenwoordigde iedere gezonde Afrikaan een hoge economische waarde waar men zuinig mee diende om te gaan. Vandaar dat Johan Maurits in zijn reeds vermelde Vertoog van September 1644 niet naliet de slavenhalers tot grote zorgvuldigheid aan te manen: Ick verneme uyt de registers van de vendu’s dat van 6468 stuck tsedert den 7 February 1642 tot den 23 July 1643 overgesonden, op de reyse [...] sijn overleden 1524 off ongeveer een vierde part, twelck men toeschrijft de quade accomodatie, het gebreck van behoorlycke noot­druft, en de daeruyt spruytende siecten. De prijs van swarten loopt hoogh off laegh nadat sij vet off mager sijn, gelijck van de paerden en beesten, ende om haer dispoost over te brengen is geen ander trac­tament van noode als boonen off milho, baccaliau, water, ende dat sij arriverende datelijck uyt de schepen worden gelicht om sich te ver­verschen. Dit is een werck van geringe costen dat nochtans veel impor­teert, soo voor de Compagnie als de copers, alsoo sij bij manquement van dese cleynicheden dickmaels in sulcken staet sijn overgecomen dat men haer buyten waerde most laten gaen, ende dat voort nae de levering meer als de helft is gestorven.24

Uiteraard was opperbevelhebber Johan Maurits vooral geïnteresseerd in bijgewerkte topografische gegevens over het eigen territoor en de sterkte van de vijand. Over dit thema bevat dit convoluut een ongedateerde Wegwijser van de stad Mauritia totaen ’t fort Mauritius aen Ryo St. Franciscus geleegen. Zonder franje somt dit documentje alle waterlopen en gehuchten op die men op het genoemde traject passeerde. Dit op smal formaat gevouwen katerntje is een handzame gids voor een te paard gezeten officier, die het gemakke­lijk in de schacht van een van zijn rijlaarzen kon wegbergen. De Braziliaanse historicus Evaldo Cabral de Mello (1975: 226) schreef over dit gidsje: ‘Deze wegwijzer somt de oversteekplaatsen van vijftig rivieren 24 De tekst komt ook voor in Barlaeus. Door beide versies te vergelijken wordt duidelijk dat Barlaeus in zijn hagiografie van Johan Maurits er niet voor terugschrikt zijn bronnen te verdraaien. Waar Johan Maurits vermeldt dat ongeveer 25 procent van de Afrikaanse slaven tijdens de overtocht naar Recife kwam te overlijden, een reëel sterftecijfer, presteert Barlaeus het om dit cijfer te reduceren tot ongeveer 2½procent. En dit is geen rekenfout. Barlaeus 1923: 407.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

295

op, waarvan slechts vijftien van bruggen voorzien waren; hoogstwaarschijn­ lijk ruwhouten kwakels, terwijl de 35 andere met schuiten gepasseerd moesten worden, of bij laagtij doorwaad’. Zoals bekend heeft Johan Maurits in de maanden april en mei van het jaar 1638 een grote, maar mislukte aanval ondernomen op Salvador, de hoofd­stad van Portugees-Brazilië. Ter voorbereiding van die campagne was de cartograaf Cornelis Sebastiaansz Goliath (circa 1612-circa 1662) in 1637 op spionagetocht naar de Allerheiligenbaai gestuurd om de ligging van de versterkingen rond de stad in kaart te brengen.25 Het voorontwerp hiervan met begeleidende tekst (181-182) is echter in zulk onleesbaar handschrift dat deze waardevolle Gelegentheyt van de fortten in de Bahia de Todos Santos veel onderzoekers is ontgaan (Gonsalves de Mello 1976: 28-29). Andere documentatie voor de veldtocht naar Salvador aan de Allerheiligen­baai in 1638 zijn twee ongedateerde en anonieme rapportjes. Het eerste bevat, inclusief de namen der commandanten, een ‘Rolle van de soldaeten in de Bahia de Todos Sanctos’. Het stuk is ingedeeld in: – Rolle van de compagniën burgerei van Baya bestaende in 5 compagniën. bedragen in als 300 coppen. – Rolle van de gewapende bouren dy om de Baya sijn. bestaende in 11 compagniën, bedragen in als 610 coppen. Het tweede rapport bevat, inclusief de namen der commandanten en aantallen soldaten, een lijst van ‘Hoofftofficiers ende sterckte van de Spanische macht tegenwoordich in de Bahia’. In de namenlijst worden welbe­kende personages genoemd als: comte de Baniolo, maistre-de-campo general; Louis Barbalho, kolonel; Camaron, gouverneur van de Brazilianen (Inheemsen); Henrique Dias, gouverneur van de negers. Op de Inheemse Antônio Filipe Camarão en de Afrikaan Henrique Dias wordt nog teruggekomen (pp. 189,191). Verder vindt men in deze bundel het anonieme, ongedateerde verslag van een reis van veertig dagen door de binnenlanden van Ceará, met vooral etnologische en zoölogische bijzonderheden. Onlangs werd deze tekst geïdentificeerd als het dagboek van de Duitse natuurvorser Georg Marcgraf

25 NA, OWIC 52 (Overgekomen Brieven en Papieren van Brazilië en Curaçao) nr. 1, Kaart van het fort Sint-Bartolomeus, 1637; NA, OWIC 52 (Overgekomen Brieven en Papieren van Brazilië en Curaçao) nr. 2. tekening met plattegrond van de forten Santo Phillipo, SintBartolomeus en Sint-Alberto, 1637.

296

Benjamin N. Teensma

(1610-circa 1644) over de periode van 28 juni tot 6 augustus 1639 (Marcgraf 2002). Voor Nederlands-Brazilië was 1639 een zeer kritiek jaar. In de Aller­ heiligenbaai werd een machtige Iberische vloot toegerust onder bevel van Dom Fernando de Mascarenhas, Conde da Torre, om de Nederlanders uit Per­nambuco te verjagen. Tot ondersteuning van de te verwachten invasie werden in de loop van dat jaar alvast guerrilla-eenheden uit Salvador naar het Neder­landse gebied gestuurd, die voor grote onrust op het platteland zorgden. Voor zover het hem mogelijk was, liet Johan Maurits daarom de politiek onbetrouwbare Portugese kolonisten ontwapenen; en om zich van de loyaliteit van de Inheemsen te verzekeren, belegde hij in juli van dat jaar een solidariteitsbijeenkomst met hen. Ondertussen had hij de handen vol met het aanvuren van de Nederlandse troepen, het versterken van de vloot, het instrueren van de kapiteins, het inspecteren van de forten, het stationeren van eenheden bij de mogelijke landingsplaatsen Candelária ten zuiden en Pau Amarelo ten noorden van de hoofdstad Recife (Bots en Leroy 1984: 583-584; Soler 1999: 81-84). Tevens is een Portugese tekst van een officieel plak­kaat opgenomen waarin de plattelandsbevolking werd gelast terstond al haar vuur-, slag- en steekwapens bij het dichtstbijzijnde gemeentehuis in te leveren op straffe van de dood door ophanging (Boxer 1957: 90-94). Een op het eerste gezicht raadselachtige en nauwelijks ontcijferbare notitie in Siegener Plat-Duits heeft eveneens met de dramatische gebeurtenissen van het jaar 1639 te maken. Hij werd door Johan Maurits in driftig handschrift op het papier geworpen, en luidt als volgt: Beweis das durch ordrer und befehl der ObberRiegierung in Brasil ein geboorner Brasilian genandt Pantalyon, Capitein über eine Aldea oder dorff, über boort geworffen und verdrongt worden ist. Diese Stücke seint bewahrett worden weihlen meine feinde in Niderlandt ausgespreggt gehabtt Ich hette dieses aus eigener macht als ein Tiran thun lasen; das contrarij alhier wirtt erwisen. [Bewijs dat op bevel van de Hoge Raad een indiaans aanvoerder, Pantalyon, overboord gezet en verdronken is. Deze stukken werden bewaard omdat mijn vijanden in de Republiek beweerden dat ik dat eigenmachtig heb laten doen, maar het tegendeel wordt hier bewezen] (pp. 211, 212).

Omdat naast deze aantekening geen andere stukken over de dood van een Inheemse Pantalyon in de bundel voorkomen, moet men concluderen dat zij er vermoedelijk op een later tijdstip uit verwijderd werden. Uit andere bronnen is bekend dat hier sprake is van de liquidatie van Pantaleão Correia, hoofd van het Inheems dorp Itapecerica. Want op het in juli 1639 gehouden ‘indianensymposium’ had hij zich als enige fel anti-Nederlands

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

297

en onwankelbaar katholiek betoond, zodat hij door de regering staatsgevaarlijk werd geacht. Uit de zojuist aangehaalde notitie van Johan Maurits blijkt dat de man op volle zee overboord geworpen werd. Kennelijk was hierover een geruchtenstroom op gang gekomen, die de volle verantwoordelijkheid voor het incident bij de gouverneur neerlegde. In Caspar Barlaeus’ bijna hagiografische geschiedenis van Johan Maurits’ bewind in Nederlands-Brazilië wordt die affaire uiteraard doodgezwegen. Details over die ‘dis­crete’ liquidatie vindt men wel in een brief van 10 september 1640 van dominee Vincent Joachim Soler uit Recife aan André Rivet in Den Haag. Daarin schrijft hij: J’avoy oublié que pour donner quelque couleur à la calomnie, on obiecte à Son Excellence la mort d’un Brasilien, jetté à la mer, et le bannissement de deux ou trois Portugais. Le Brasilien avoit gaigné mille morts. Le grand crédit qu’il avoit parmi tous ceux de sa nation, et le danger éminent où il avoit mis cet estat par sa révolte infal­lible, ont fait choisir, non à Son Excellence seul, mais à tout le Conseil, ce genre de mort, à fin d’en oster la connoissence aux Bra­siliens [Ze hebben Z.E. [Johan Maurits] de dood van een overboord gezette Braziliaan verweten. Die man had duizend doden verdiend. De grote invloed die hij op al zijn stamgenoten uitoefende, en het gevaar van zijn onvermijdelijke muiterij voor de Staat, hebben niet alleen Z.E. maar de hele Hoge Raad voor deze executie-methode doen kiezen, om te voorkomen dat de Brazilianen er achter zouden komen]. 26

Overeenkomstig het al eerder aangehaalde begrip routeboek (zie noot 2) instrueerde de leiding van het cartografisch instituut van de WIC haar informanten om in sobere bewoordingen zoveel mogelijk hydro- en nesografische gegevens over de Zuid-Atlantische regio te verzamelen. In de routeboeken van Hessel Gerritsz en Johannes de Laet is die werkmethode goed herkenbaar, hoewel inhoudelijk aangevuld met allerhande informatie over militaire, topografische, klimatologische, demografische en niet te vergeten: economische onderwerpen. Hun bundels kwamen in Amsterdam in sereen redactiewerk van knippen en plakken tot stand. Daarentegen was Johan Maurits van Nassau-Siegen als gouverneur en opperbevelhebber op volstrekt andere wijze bij de Braziliaanse kolonie betrokken. Vaak moest hij met bescheiden middelen adequaat op urgente 26 Bots en Leroy 1984: 585; Soler 1999: 125, n. 194. Vincent Joachem Soler (±1590-1665) is een voormalige augustijner monnik uit Valencia, in Frankrijk tot het calvinisme overgegaan en daar tot predikant opgeleid, en in 1636 tot zielzorger van de Franstalige troepen in Nederlands-Brazilië benoemd. De correspondentie die hij tussen 1636 en 1643 met zijn kerkelijk superieur, André Rivet (1595-1650), hoogleraar in de theologie en gouverneur van de Prins van Oranje, voerde is van grote waarde voor onze kennis van Nederlands-Brazilië.

298

Benjamin N. Teensma

situaties reageren. Het ontbrak hem voortdurend aan tijd de papierwinkel die zijn ambt met zich meebracht te ordenen. En dus liet hij de paperassen die hij relevant vond tot een ongeordende stapel aangroeien. Bij zijn vertrek uit Pernambuco in 1644 gingen die bescheiden mee naar de Republiek, waar ze op een latere datum werden gebundeld. Het hectische convoluut van Johan Maurits bevat over de periode van 1637 tot en met 1644 voornamelijk stukken van politieke, economische en sociologische aard, maar ook informatie over de voortschrijdende consolidatie en expansie. Onder zijn bewind werd een, overigens mislukte, poging ondernomen Salvador da Bahia in te nemen en werden de Portugese slavendepots Luanda en São Tomé bezet. Maar in die jaren bleek ook dat de WIC niet meer in staat was grootschalige militaire projecten te ondernemen: van de voorgenomen verovering van Buenos Aires moest men afzien. Noodgedwongen evolueerde het koloniale beleid van expansie naar inkrimping. Men moest opstanden van de Portugese kolonisten onderdrukken, naar de politieke loyaliteit van de Inheemsen dingen en de kustverdediging versterken. Manuel Calado’s Valeroso Lucideno van 1648 Van Luso­-Braziliaanse zijde bestaat er het onthullende boek O Valeroso Lucideno van de Portugese priester Manuel Calado (1584?-1654).27 De titel ervan is cryptisch. Het Portugese woord valeroso betekent dapper en de 27 Een fotokopie van de zeer zeldzame eerste druk uit 1648 is aanwezig in de Universiteitsbibliotheek Nijmegen P 7784. De meest toegankelijke uitgave is de door J. A. Gonsalves de Mello (1954) verzorgde in twee volumes. Dat is een erbar­melijke uitgave in gemoderniseerde Braziliaanse spelling, slecht afgedrukt op broos papier, loslatend ingelijmd en ongelukkig gepagi­neerd. Hier wordt gebruikt gemaakt van deze druk. De door mij met een plusteken gemarkeerde paginanummers ver­wijzen naar bladzijden in het tweede deel van deze druk. Historische en filologische annotatie ontbreekt; data volgens de heiligenkalender werden niet naar de gregoriaanse, en Portugese valuta’s werden niet naar hun guldenswaarden herleid. Fouten uit de eerste druk werden niet herkend en dus niet verbeterd: de bijnaam Haricots Verts van een Franse WIC-officier werd via de akoestische tussenvorm Arico Feres tot Drico Peres verminkt (+268). Het veel voorkomende mannelijke zelfstandige naamwoord estratagema (krijgslist) wordt steeds vrouwelijk opgevoerd; Sileno de Alcibíades (28, 148) betekent aceno de alvíssaras (discreet gesteld verzoek om een tegenprestatie); sulionato (259) betekent estelionato (bedrog); Délio (+29) betekent Hélio (de zon); Vetrênio (+64) betekent Turínio (Turinius, Romeinse eigennaam) enzovoort. Ook werden aan deze druk nieuwe fouten toe­gevoegd: capitães (147) betekent capitais (voornaamste); taiassuaterica (+16) betekent taiassu pecari (wild zwijn); peçados (+35) betekent pedaços (stukken); Milton (+65) = Milon (Griekse worstelaar uit de vijfde eeuw v. Chr.) enzovoort. Over Manuel Calado, zie Gonsalves de Mello 1954.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

299

niet-bestaande eigennaam Lucideno werd door de auteur uit de woorden lúcido (helder van geest) en Lusitano (Lusitaans, Portugees) gewrocht. O valeroso Lucideno kan men dus vertalen als ‘De moedige en intelligente Portugees’. Men moet lang door de tekst bladeren om te ontdekken dat hiermee de Pernambucaanse opstandelingenleider João Fernandes Vieira (†1681), alias mestre-de-campo (kolonel) en Gouverneur van de Vrijheid bedoeld wordt (+273). De volledige titel: O Valeroso Lucideno e Triunfo da Liberdade, heeft twee ondertitels meegekregen, en wel: Het herstel van Pernambuco en de verdrijving der Nederlanders uit de Staat Brazilië (p. 25), en Het herstel van Pernambuco, met welks uitvoering de dappere Portugees João Fernandes Vieira is begonnen (p. 249). Na een historische inleiding beschrijft Calado in sterke uitvergroting de geschiedenis van het eerste beslissende jaar van de Pernambucaanse op­stand van 13 juni 1645 tot eind juli 1646. Hier krijgt de hedendaagse lezer aangereikt dat het werk van de WIC-inlichtingendienst aangaande Brazilië, met uitzondering van de invasie van 1630, op alle fronten heeft gefaald. Overigens is het niet zo verwonderlijk dat de in Amsterdam en Leiden woonachtige samenstellers van dergelijke routeboeken over een beperkt inlevingsvermogen in de tropische Pernambucaanse realiteit beschikten. Men heeft geen rekening gehouden met een nederlaag, een lang­durig beleg in een mini-enclave, falende logistiek, honger en gebrek, een door tropische ziekten geteisterd klimaat, desertie en verraad, de onverzoenlijkheid van de plaatselijke bevolking en haar onvermoed weer­standsvermogen. In de confrontatie van de Nederlanders met de Brazilianen bleken de laatstgenoemden uiteindelijk de sterksten te zijn. De Inheemsen waren beter aangepast aan de tropische omstandigheden, werden niet door beriberi geteisterd en werden niet door ongeschikte kleding gehinderd. Dit wordt symbolisch aangetoond in de ontmoeting van een parmantig uitgedoste Nederlandse officier: hoed met pluimen, rokjas, kniebroek, overhemd, lange kousen, schoenen, tafzijden sjerp, degenriem en zwaard; met het Tapuia­-opperhoofd Rodela uit de Bahiaanse achterlanden: pijl en boog, koordje om de voorhuid, ijzerhouten knots; die met zijn tacape (strijdknots) ’s-jonkers schedel spleet en aan zijn stamgenoten diens kledingstukken overliet (+161). En verder in de contrasterende opsomming van de ongezonde Nederlandse azijn, wijn, brandewijn, bier, scheepsbeschuit, bokking, stokvis, gezouten vlees, boter, kaas en spek (+111, +295), naast het Braziliaanse dieet van rundvlees, schapenvlees, gevogelte, melk, maniok en de vruchten van het seizoen (+123). Niet voor niets had de Nederlandse mineraloog Willem Joosten Glimmer al rond 1630 in zijn Gelegenheyt van

300

Benjamin N. Teensma

de Capitania van Sint-Vincent opgemerkt dat de Braziliaanse Tupi-indiaan in de landoorlog ruim twee keer zo effectief was als de Europese soldaat (De Laet 1931-1937: deel vier 53r). Manuel Calado was in 1624 uit Portugal naar Pernambuco vertrokken. Als orthodox rooms-katholiek geestelijke en aanhanger van de traditioneel Portugese zeden ontwikkelde hij een grondige afkeer van de inhalige praktijken van de WIC, haar in zijn ogen calvinistische instelling en haar talrijke joodse onderdanen.28 Desondanks koesterde hij afstandelijke waar­dering voor de aristocratische manieren en gematigde instelling van gou­verneur Johan Maurits van Nassau-Siegen. Na diens vertrek naar Europa in mei 1644 koos deze priester ondubbelzinnig partij voor de opstand die medio 1645 onder de Portugezen van Pernambuco tegen de Nederlandse overheersers uitbrak. Een vol jaar heeft hij van nabij hun succesvolle strijd tegen de bezetters meegemaakt. Hij geeft een overdaad aan gegevens over de terreur der Nederlanders op het platteland, over de gegevens die zij van Portugese verra­ders ontvingen en over hun militaire tactieken in een reeks bloedige schermutselingen en veldslagen met de opstandelingen. In deze tekst wordt de lezer met zulke vanzelfsprekende natuurfenomenen geconfronteerd dat ze in de rapporten van de WIC-waarnemers, die meestal aan boord van ver uit de kust patrouillerende schepen zaten te schrijven, ontbreken. Want bij Calado kletteren de stortbuien, treden de rivieren buiten hun oevers, bemoeilijkt de doorweekte kleigrond het marcheren en steken de muggen in het mangrovebos. De hertaling van Calado’s werk uit 1985 handelt in het eerste deel over de Pernam­bucaanse gebeurtenissen vanaf de invasie der Nederlanders in februari 1630 tot aan het uitbreken van de opstand der moradores in juli 1645. Calado schetst het verslechterende sociale klimaat in de Nederlandse kolonie, de oplopende politieke spanning als gevolg van de repressieve maatregelen van de gehate overheersers, en de gewelddadige reactie daarop van de steeds door Bahi­aanse guerrillastrijders gesteunde plattelanders. Het tweede deel loopt van de veldslag op de Tabocas­berg op 3 augustus 1645 tot aan het eind van juli 1646 wanneer de auteur als afgezant van de opstandelingen naar Portugal vertrekt om koning Johan IV (1604-1656) over de toestand in de kolonie te informeren. Dit deel doet over een heel jaar het per maand bijgehouden uitvergrote rapport over de veldslagen en de herovering van alle Nederlandse fortificaties op het platteland en de uit28 Voor het (vermeende) calvinistische karakter van de WIC, zie Van Hoboken 1960 en 1962; Van Dillen 1961.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

301

eindelijke belegering van de totaal verzwakte vijand achter de wallen van zijn hoofdstad: Recife met de op het tegenoverliggende eiland aangelegde nieuwe stadswijk Mauritsstad. Toen op 13 juni 1645 de Pernambucaanse opstand tegen de Nederlanders ontbrandde, beschikten de rebellen over weinig meer dan primitieve wapens als enkele roestige vuurroers, pijlen en bogen, speren, knotsen, zeisen, kapmessen en zwaarden (pp. 15 en 111). Maar door de in augustus van dat jaar behaalde overwinningen op de Nederlanders in de gevechten bij Tabocas en het casa forte (versterkte woonhuis) van de schatrijke suikerbarones Ana Pais in Apipucos en de daaropvolgende verovering van de forten aan de Augustinuskaap, Serinhaém, Porto Calvo en de SintFranciscusrivier, kregen zij de beschikking over duizenden musketten met bijbehorende munitie. Bovendien werd hun wapenvoorraad toen ook royaal aangevuld door de komst der door de Por­tugese onderkoning van Brazilië tersluiks naar Pernambuco gezonden Bahi­aanse infanterieregimenten (p. 40). Verontwaardigd vermeldt Calado op zes plaatsen in zijn boek dat de Neder­landers onwelgevallige tegenstanders door verdrinking uit de weg ruimden.29 Het betreft vijandelijke krijgsgevangenen, matrozen van smokkelschepen en onbetrouwbaar geachte rooms-katholieke geestelijken, die aan handen en voe­ten gebonden en met een steen verzwaard overboord geduwd werden.30 De auteur laat duidelijk blijken dat hij dat volstrekt onaanvaardbaar vindt. Ook het gebruik van aaneengelaste musketkogels en opzettelijk vervuilde munitie achtte hij ethisch ontoelaatbaar(pp. 12-13). Het basisprincipe van de door hem beleden lei divina e humana (goddelijke en menselijke wet) was het tussen Portugal en Castilië gesloten en pauselijk gesanctioneerde Verdrag van Tordesillas (1494), waarbij de wereld langs een op 370 léguas (circa 2.300 km) ten westen van de Kaapverdische eilanden lopende meridiaan in twee invloedssferen werd verdeeld: een Portugese en een Spaanse. De helft ten westen van die lijn werd aan de koning van Spanje en de helft ten oosten werd aan de koning van Portugal toegewezen. In die twee zones was de verovering van overzeese gebieden en de overheersing der daar woonachtige inheemse volkeren aan de vorsten der Portugese en Spaanse dynastieën voorbehouden, die daarmee de plicht op zich hadden genomen hun heidense onderdanen te kerstenen. Het was een Portugees overigens toegestaan de Inheemsen uit zo’n terecht veroverd gebied te verdrijven om er een kerk tot lof van de Heilige Maagd 29 Over het excessief gewelddadige optreden van de Nederlanders, zie hoofdstuk 10. 30 235, 258, 262, +39, +74 en +148.

302

Benjamin N. Teensma

Maria en suikermolens te bouwen (pp. 109-10). De ideologische basis hiervoor was: In rust en publieke blijheid genoten meer dan dertigduizend Portugezen van de vruchten der uitgestrekte provincie Pernambuco, dankzij haar gerechtvaardigde bezetting door de U voorafgaande Portugese koningen krachtens de onderlinge wereldverdeling der [Iberische] vorsten om zoveel duizenden zielen tot het licht van het Geloof der Roomse Kerk te voeren, die uit onbekendheid met God in heidendom verloren dreigden te gaan (pp. 254-255).

Nederlanders behoorden uiteraard niet tot de bevoorrechte kaste der wettige wereld­veroveraars, omdat zij de koning van Spanje hadden afgezworen, protestantse ketters waren geworden, de Mozaïsche (joodse) godsdienst tolereerden en het rooms-katholicisme onderdrukten (p. 307). Om in het gemis aan een ko­lonie in het suikerrijke Brazilië te voorzien, hadden zij in 1621 hun eigen West-Indische Compagnie opgericht en in 1630 een enclave in Pernambuco veroverd. Zowel de Portugezen als de Nederlanders waren aangewezen op de werkkracht van Inheemsen en van Afrikaanse slaven. Beide partijen maakten gebruik van de deskundigheid van uit het Iberische Schiereiland afkomstige Joodse handelaren die, af­­ hankelijk van hun poli­tieke omgeving, rooms-katholiek, crypto-jood of Mo­zaïsch waren.31 In hun belegerde vesting zaten de Nederlanders geenszins van de buiten­ wereld afgesneden. Omdat zij met hun vloot de zee beheersten, konden zij op beperkte schaal op het eiland Itamaracá en in Rio Grande do Norte fou­rageren. En inlichtingen over de voorgenomen militaire acties van de vijand ontvingen zij volop van allerhande informanten, omdat de verdedigingslinie rond de stad ongehinderd geruchten doorliet. Want zowel binnen de stad als daarbuiten woonden Portugezen, nieuw-christenen, Inheemsen, Afrikanen en zelfs Nederlanders die zich onderling aan elkaar verwant voelden, en voor wie de staat van oorlog geen beletsel vormde om met elkaar contact te hou­den. Uit de groep der moradores noemde Calado de planters Sebastião de Car­valho, Antônio de Oliveira, Antônio Cavalcanti en Gonçalo de Lira als voornaamste collaborateurs; lieden die hij kwalifi31 Jood = persoon die behoort tot het Joodse volk en iemand die het joodse geloof aanhangt. Mozaïsche Jood = persoon die volgens de Wetten van Mozes leeft. Crypto-Jood = een onder dwang gekerstende Jood, die heimelijk de beginselen van de Mozaïsche Wet aanhangt. Nieuw-christen = persoon, veelal van Joodse afkomst, die al dan niet onder dwang als volwassene tot het christendom overgaat, en als zodanig gedoopt wordt. In de Iberische wereld werden ook de nakomelingen van nieuw-christenen generaties lang ‘nieuw-christen’ genoemd.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

303

ceerde als ‘Portugees van naam en taal, maar niet naar handel en wandel’ (p. 307). Daarnaast verachtte hij als rechtgeaarde rooms-katholiek de homens de nação (nieuw-christenen) die elkaar dankzij hun hechte familiebanden voortdurend inlichtingen toespeelden: ‘De Nederlanders wisten prompt wat er aan de hand was dankzij de berichten die zij ontvingen van zekere homens de nação uit Bahia, die ze over land naar hun verwanten in Recife hadden gestuurd’ (p. 139). In hen zag hij ‘verraders die onder het mom van vriendschap onder ons leven’ (p. 294), en die hem de ver­zuchting deden slaken: ‘zolang er nieuw-christenen onder ons wonen, zal het ons niet aan verraders ontbreken’ (p. 233). Maar in de Nederlands gezinde Inheemsen zag hij de voornaamste vijanden, omdat: ‘dat wrede slag van mensen [...] hoewel als vazallen des Konings uit het kapiteinschap Pernambuco geboortig, gezoogd aan de borsten van de Hei­lige Roomse Moederkerk, en onderwezen in het Geloof in Jezus Christus onze Zaligmaker, naar de vijand waren overgelopen’ (p. 50). Recife en het eiland Antonio Vaz waarop Mauritsstad gebouwd was, lagen in de delta van traag stromende getijrivieren. Op de weke uiterwaarden groeiden mangrovebossen en ander ruig struweel. In de regenmaanden van de Braziliaanse winter—die in de Europese zomermaanden valt— zakte men daar tot het middel in de bagger weg. Op die troosteloze, door muggen ge­teisterde moddervlakte, lagen de Nederlandse verdedigingsforten Frederik Hendrik en Prins Willem, die door de Portugezen respectievelijk Cinco Pontas en Afogados genoemd werden. Tussen die beide forten liep een pad over een aarden wal, met enkele redoutes of veldschansen ter bescherming ernaast. Want hun omgeving werd voortdurend onveilig gemaakt door vijande­lijke verspieders en scherpschutters, voornamelijk Afrikanen en Inheemsen, die bij laagtij de rivier overstaken en in de vloedbossen positie kozen. Dat ongastvrije gebied was voor de belegerde stad van onschatbare waarde, omdat men er brandhout hakte, gras sneed voor de paarden en achter de getijdegrens drinkwater haalde en kleren waste. Sinds de omsingeling waren zoet water, brandhout en veevoer buitengewoon schaars geworden.32 Want na hun laatste grote nederlaag op 17 augustus 1645 bij het casa forte van Ana Pais werden de Nederlanders in hun kleine enclave van Recife en Mauritsstad ingesloten en waren zij voor bevoorrading van zendingen uit de Republiek afhankelijk. Maar omdat zij de zee beheersten, konden zij vooralsnog in beperkte mate levensmiddelen uit de paar geïsoleerde 32 +131-2, +138, +142, +195, +198, +244.

304

Benjamin N. Teensma

gebieden die zij nog controleerden, Itamaracá, Paraíba en Rio Grande do Norte halen. De Portugese strijdkrachten hielden zich ondertussen in de directe nabijheid van de Nederlandse enclave op, waar zij een nieuw arraial (hoofdkwartier) inrichtten, met een reeks estâncias (redoutes) om de bewegingen van de vijand te observeren en hen zo nodig aan te vallen (pp. 90 en 137). Mettertijd werden die redoutes van casas fortes, loopgraven en palissades voorzien (p. 299). En zo waren de belegeraars er al snel toe in staat om tot vlak onder de wallen van de Nederlandse forten te sluipen en er de grazende koeien en paarden te roven en om bij gunstige wind branders in de havenkom te zenden om de daar voor anker liggende Nederlandse schepen te vernietigen (pp. 139, 181-182 en 229-230). De vrije toegang tot de aarden wal en het naastgelegen gebied moest om die reden gewaarborgd blijven, temeer omdat het garnizoen van het fort Prins Willem iedere zaterdag langs die weg bevoorraad werd (pp. 138 en170). Daarom besloot de Hoge Raad medio oktober 1645 tot de aanleg van een nieuwe redoute langs de wal. De voorbereidselen tot de bouw door het rooien van de begroeiing werden echter door fel verzet der belegeraars verijdeld (pp. 143-144). Een tweede poging in de eerste week van januari 1646 werd even­eens door een Afrikaanse eenheid onder leiding van de voormalige slaaf Henrique Dias verijdeld (pp. 190-191) en het project kon pas enkele dagen later in nachtelijke arbeid en onder he­vige schermutselingen met de vijand in het aangrenzende moeras worden uit­gevoerd (pp. 192-194). Maar Henrique Dias legde zich niet voetstoots bij het bestaan van die redoute neer, zodat hij hem in de nacht van 12 februari door vier compagnieën liet bestormen en vernielen, waarbij de bezetting van vijftig man over de kling werd gejaagd (pp. 226-228). De dichtstbijzijnde Portugese schansen werden behalve door het regiment van Henrique Dias ook bemand door het infanterieregiment van Antonio Filipe Camarão, opperhoofd van de Inheemse stam der Potiguar. Door hun grote toewijding aan de Portugese zaak en energieke steun aan het gewapende verzet tegen de Nederlanders waren ze door de koning van Spanje in de adelstand verheven en, onder de titel gouverneur, tot commandant van onderscheidenlijk het Regiment der Braziliaanse Indianen en het Regiment der Negers, Mulatten en Creolen benoemd. In de Braziliaanse historiografie genieten zij hoog aanzien als vrijheidsstrijders. De indiaan Camarão was uitermate vroom (pp. 299, 202 en 231), maar daarnaast bloed­dorstig genoeg om eigenhandig een tot het Nederlandse kamp overgegaan familielid te onthoofden (p. 67). En de zwarte Henrique Dias was zo Portugeesgezind dat hij er niet voor terugdeinsde in het oer-

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

305

woud gestichte nederzettingen van Marrons (gevluchte slaven), quilombolas genaamd, op te sporen en te vernietigen (p. 301). De Inheemse en Afrikaanse soldaten blonken uit als woudlopers en spoorzoekers. Daar­ entegen voelden de Portugezen alleen maar afschuw en verachting voor Afrikanen en Inheemsen die de zijde der Nederlanders hadden gekozen. Bij overgave werden de Inheemsen uit het Nederlandse leger dan ook zonder pardon ont­hoofd of opgehangen (pp. 50-51 en 77). Slaven niet, want die kostten geld. Als zielzorger en ideoloog van de Pernambucaanse opstandelingen was Manuel Calado meer geïnteresseerd in de resultaten, het elan en de motivatie van de moradores, dan in de bewapening en de organisatie van hun leger. Daarom vermeldt hij vaak de numerieke sterkte van de eenheden niet. Bovendien mag men de huidige Nederlandse militaire terminologie niet met de zeventiende-eeuwse Portugese verwarren. Het woord terço staat voor regi­ment, met een mestre-de-campo (kolonel) als commandant en een sargento­-mor (luitenant-kolonel of overste) als opvolgend commandant. Elk terço (regiment) was onderverdeeld in compagnieën onder commando van kapiteins. De opstandelingen hadden medio 1645 de honderden krijgsgevan­genen en overlopers uit het WIC-leger, voor zover zij zich daartoe bereid hadden verklaard, tot een Nederlands regiment onder commando van kolonel Diederik van Hoogstraten samengevoegd. Het telde onge­veer driehonderd man (pp. 130-131 en 138). Behalve Nederlanders dienden er Vlaamse, Duitse, Franse en Engelse huursoldaten in. De Fransman François de La Tour was hun overste. Omdat de klankenbrij Diederik van Hoogstraten te zwaar op de Portugese tong lag, had men diens naam tot Teodósio de Estrate omgebouwd. Ook dit Nederlandse regiment in Portugese dienst werd ingezet om de Nederlandse en­clave van de buitenwereld af te grendelen (Calado 1985: deel twee). In november 1645 bleek dit ‘Nederlandse’ regiment echter politiek onbetrouwbaar te zijn. Heimelijk onderhielden zij contact met de Hoge Raad in de belegerde stad om af te spreken samen met troepen uit Mauritsstad het Portu­gese arraial (hoofdkwartier) op een vastgestelde datum te overmeesteren en uit te moorden (pp. 157-158 en 170-171). Maar dat voornemen ketste af. De zaak kwam aan het licht toen twee Nederlandse compagnieën uit het opstandelingen­leger er in de nacht van 16 op 17 november 1645 in slaagden de Beberiberivier te doorwaden en naar Recife te ontkomen. De achtergebleven Nederlandse compagnieën werden prompt ontwapend en gevankelijk naar Bahia af­gevoerd. Vermoedelijk waren de Portugezen ze

306

Benjamin N. Teensma

ook liever kwijt dan rijk, omdat hun eigen in de tropen geboren en getogen soldaten zich veel beter aan de omstandigheden van klimaat en terrein hadden aangepast. Met verbazing vermeldt Calado keer op keer dat de Nederlandse eenheden steeds op linie werden gezet om in gesloten slagorde te opereren, zoals dat in Europa gewoon was. De in het struikgewas verscholen Afrikanen en Inheemsen konden hen zo bij tientallen tegelijk wegmaaien (pp. 7-8, 208-209 en 233). Hun mosquetes biscainhos (verzwaarde Baskische musketten), waarvan zij allengs uit Portugal en Bahia voorzien werden, bleken bovendien superieur aan de Nederlandse te zijn: Omdat wij Baskische musketten hadden die grotere vuurkracht aan langere schootsafstand paarden, werd hun formatie bij al onze salvo’s aan flarden en in wanorde geschoten (+194). Ook werden onze soldaten soms door vijandelijke kogels getroffen, maar omdat die onderweg hun snelheid verloren hadden, vielen ze voor hun voeten op de grond zonder ander effect dan een blauwe plek op de plaats waar zij doel getroffen hadden (p. 15).

Sinds het begin van het beleg op 17 augustus 1645 was Recife voor de proviandering van zijn 8.000 inwoners op aanvoer uit de Republiek aangewezen, maar die druppelde in volstrekt onvoldoende hoeveelheden binnen. Nadat in september 1645 een eerste poging van de Portugezen mislukt was om het Nederlandse eiland Itamaracá te heroveren (pp. 131-135), slaagde in juni 1646 wel een tweede (pp. 278-282). Maar ook daarvoor was de voedsel­- en drinkwatervoorziening van de stad nijpend geworden en waren de prijzen voor de schaarse levensmiddelen tot astronomische hoogten gestegen. Vol­gens informatie van een gevangengenomen indiaan overwogen de uitgehongerde Nederlanders op het eind van januari 1646 een plundertocht naar het vier léguas (± 25 km) ten zuiden van Recife liggende haventje van Candelária te ondernemen en daarvandaan met hun buit in gereedliggende sloepen naar de stad terug te varen, maar daar werd later nooit meer iets van vernomen (p. 195). Vanaf januari 1646 ontstond er een berichtenstroom over hongersnood in de stad die in de daaropvolgende maanden bleef aanzwellen.33 Een op 2 juli door vier uitgemergelde Inheemsen ingebracht bericht repte zelfs van hongeroproeren (pp. 296-297). Gedurende de hele maand van april tot 20 mei kwamen bijna dagelijks Nederlanders, Fransen, Afrikanen, indianen en zelfs vrouwen uit Recife naar ons overlopen, en allemaal zeiden zij dat men in Recife honger leed, en dat het gebrek aan levensmiddelen zo groot was dat een alqueire (schepel) 33 +139, +195, +196, +198.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

307

maniokmeel—zo hij al verkrijgbaar was—twintigduizend realen [150 gulden] kostte, reden waarom veel soldaten uit Recife naar ons arraial (hoofdkwartier) wilden vluchten (p. 255).

Na maanden van honger arriveerden pas 22 juni 1646 enkele schepen met voedsel, munitie en circa 350 soldaten met beriberi34 in de haven, op 12 juli gevolgd door nog eens twee schepen met proviand en driehonderd verzwakte ­soldaten (pp. 290 en 297). Daardoor voelden de Nederlanders zich toen weer sterk genoeg om eind juli met driehonderd man een nachtelijke uitval te wagen, die evenwel opnieuw werd afgeslagen (pp. 298-299). Door zijn vertrek naar Portugal op een niet precies bekende datum aan het eind van juli 1646 heeft Manuel Calado zijn relaas hier zonder verder commentaar of samenvatting afgebroken. De Nederlanders wisten hun armzalige verblijf in Brazilië tot 1654 te rekken. Manuel Calado behandelt de voorgeschiedenis, de uitbarsting in juni 1645, en het eerste jaar van de opstand van de Pernambucaanse kolonisten tegen de Nederlandse bezetting. Vanuit WIC-perspectief is het centrale thema van zijn boek de ineenstorting van de Nederlandse kolonie in Pernambuco. Op indirecte wijze toont de auteur aan dat het inlichtingenbureau van de Compagnie op veel terreinen heeft gefaald. Besluit De vier in deze bijdrage beschreven teksten behandelen de opkomst en ondergang van Nederlands-Brazilië. De vier samenstellers bekleedden verantwoordelijke posities die toegang gaven tot geclassificeerde informatie. Voor de WIC waren dat hoofdkaartenmaker Hessel Gerritsz, bewindhebber Johannes de Laet en gouverneur Johan Maurits van Nassau-Siegen. Aan Portugese zijde gold dat voor de Pernambucaanse woordvoerder Manuel Calado, aalmoezenier van het Portugese rebellenleger. Het cartografisch instituut van de WIC in Amsterdam was uitstekend in staat de eerste militaire operaties van de Compagnie in Brazilië van adequate inlich34 Beriberi = een deficiëntieziekte die ontstaat door een gebrek aan thiamine (vitamine B1) als gevolg van een langdurig eenzijdig dieet, zoals aan boord van schepen. De ziekte kent een ‘natte’ (met oedeem) en een ‘droge’ vorm en kan motorische stoornissen, verlammingen, het verlies van gevoel in de ledematen, hartproblemen en uiteindelijk de dood veroorzaken. Mensen die zware arbeid verrichten, zoals militairen, zijn gevoelig voor beriberi. De ziekte kwam overigens ook op grote schaal voor onder Braziliaanse slaven als gevolg van een eenzijdig dieet van maniok en een beetje gedroogd vlees (Kiple 1993: 606609).

308

Benjamin N. Teensma

tingen te voorzien: de verovering en bezetting van Pernambuco was militair een succes, maar speelde daarna nauwelijks een rol van betekenis. WIC-waarnemers, aan boord van ver uit de kust patrouillerende schepen, waren veelal slecht geïnformeerd. Verder beschikten de in Amsterdam en Leiden woonachtige samenstellers over een (te) beperkt inlevingsvermogen in de tropische realiteit van Pernambuco. Dit gold niet voor Johan Maurits van Nassau-Siegen. Als gouverneur van Nederlands-Brazilië kon hij ter plekke allerlei inlichtingen inwinnen. Soms kreeg hij ze ongevraagd en anoniem aangereikt, maar vaker kreeg hij ze door zijn ongure en alom geminachte handlanger Gaspar Dias Ferreira toegeschoven (Boxer 1957: 269-271). Hun samenleving fluisterde de ritseltaal van smeergeld, oogluiking en relatiegeschenken, waar de graaf niet doof voor was en die hij ook zelf sprak en liet spreken. Diverse documenten uit het convoluut leveren daar het stellige bewijs voor. De chronische economische crisis die de kolonie teisterde is een tweede thema, zoals een dreigbrief van de Hoge Raad aan een insolvente suikerplanter, of de smeekbede om clementie van de eigenaar van een suikermolen bij de afbetaling van zijn torenhoge schulden aan de Compagnie. Daarnaast de door de monocultuur van suikerriet veroorzaakte permanente hongersnood waar iedereen onder leed, zo ook in april 1643 het garnizoen van het Nederlandse fort aan de Sint-Augustinuskaap: ‘dat wij met vivres en costgelt mochten werden versien, opdat wij soo in elende en miserie niet en vergaen, gelijck alhier een verdriet is te aenschouwen’.35 En verder de op het platteland door guerrillastrijders uitgeoefende terreur, die door Johan Maurits als ‘stropers, brandstichters en ander quaat geboefte’ werden gediskwalificeerd.36 Al die misstanden veroorzaakten het klimaat van onvrede en verzet onder de Portugese kolonisten van Nederlands-Brazilië, dat in 1645 tot hun opstand leidde. Dat onderwerp is het centrale thema van het boek O Valeroso Lucideno van Manuel Calado. Zijn onderliggende tweede thema is het falen van de Nederlandse inlichtingendienst. Uiteindelijk hadden de WIC-bestuurders onvoldoende rekening gehouden met een militaire nederlaag en een beleg. De Nederlanders hadden de koloniale hoofdstad op een strategisch verkeerde plek in een ongezonde moerasdelta, zonder voldoende drinkwater en brandhout gevestigd. Zij hadden niet ingezien dat de ideologische kloof tussen de Nederlanders en de Portugezen onoverbrugbaar was. Daarnaast had men de fysieke conditie van de soldaten uit 35 KHA, JMNS A4-1454 f. 285, Brasilianische Sachen, 1636-1654. 36 KHA, JMNS A4-1454 f. 273, Brasilianische Sachen, 1636-1654.

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

309

het opstandelingenleger onderschat. De Nederlandse militairen hadden zich onvoldoende aan terrein en klimaat aangepast. Tegen beter weten in bleven de Nederlanders de vertrouwde manoeuvres, die zo succesvol waren gebleken in Europa, gebruiken tegen de irregulier opererende Portugese eenheden. In de confrontatie van de Nederlanders met de moradores bleken de Brazilianen en Afrikanen uiteindelijk de sterksten te zijn. Literatuur Barlaeus, C. 1923 (1647). Nederlandsch Brazilië onder het bewind van Johan Maurits Grave van Nassau, 1637-1644: Historisch, geographisch, ethnographisch. Bezorgd door S.P. l’Honoré Naber. Den Haag: Nijhoff. Bots, H. en P. E. Leroy. 1984. ‘Le Brésil sous la colonisation néerlandaise: Douze lettres de Vincent Joachim Soler, pasteur à Recife, à André Rivet, 1636-1643’, Bulletin de la Société de l’Histoire du Protestantisme Français 130: 556-594. Boxer, C.R. 1957. The Dutch in Brazil, 1624-1654. Oxford: Clarendon Press. Bracht, J. van 1981. Atlas van kaarten en aanzichten van de VOC en WIC, genoemd Vingboonsatlas, in het Algemeen Rijksarchief te ’s-Gravenhage. Bussum: Fibula-Van Dishoeck. Brienen, P. R. 2001. ‘Georg Marcgraf (1610-c.1644): A German Cartographer, Astronomer, and Naturalist-Illustrator in Colonial Dutch Brazil’, Itinerario: International Journal on the History of European Expansion and Global Interaction 25: 85-122. Cabral de Mello, E. 1975. Olinda restaurada: Guerra e açúcar no Nordeste, 1630-1654. São Paulo: Editora da Universidade de São Paulo. Calado, M. 1648. O Valeroso Lucideno e Triumpho da Liberdade. Primeira parte. Lissabon: Paulo Craesbeeck.  ____ 1985. O Valeroso Lucideno e Triunfo da Liberdade. Bezorgd door J.A. Gonsalves de Mello. Vierde druk. Twee delen. Recife: FUNDARPE. Catalogue 1867. Catalogue de la bibiothèque […] formée pendant le 18e siècle par messieurs […] Enschedé […] dont la vente aura lieu le 9 Décembre et jours suivants dans la Maison Enschedé à Haarlem […] sous la direction de Frederik Muller et Martinus Nijhoff. Amsterdam/Den Haag: Muller en Nijhoff. Dillen, J.C. van 1961. ‘De West-Indische Compagnie, het calvinisme en de politiek’, Tijdschrift voor Geschiedenis 74: 145-171. Gerritsz, H. 1907. ‘Journaux et nouvelles tirées de la bouche de marins hollandais et portugais de la navigation aux Antilles et sur les côtes du Brésil, 1629’, Bezorgd door E.J. Bondam. Annaes da Bibliotheca Nacional do Rio de Janeiro 29: 98-179. Gonsalves de Mello, J.A. 1954. Frei Manuel Calado do Salvador, religioso da Ordem de São Paulo, Pregador Apostólico por Sua Santidade, cronista da Restauração. Recife: Universidade.  ____ 1976. A cartografia holandesa do Recife. Estudo dos principais mapas da cidade, do periodo 1631-1648. Recife: Parque Histórico Nacional dos Guararapes IPHAN/MEC.  ____ 1986. ‘Joannes de Laet e sua Descrição do Novo Mundo’, in: J.A. Gonsalves de Mello (red.), Estudos Pernambucanos. Crítica e problemas de algumas fontes da história de Pernambuco. Recife: FUNDARPE [Tweede druk]. ____ 2000. ‘Koninklijk Huisarchief, Códice 1454’, in: J.A. Gonsalves de Mello, Arquivos Holandeses 6. Recife: Editora Massangana. Haar, C. van de 1961. De diplomatieke betrekkingen tussen de Republiek en Portugal, 1640-1661. Groningen: J.B. Wolters. Heijer, H. den 1994. De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg Pers.

310

Benjamin N. Teensma

Hoboken, W.J. van 1960. ‘The Dutch West India Company: The Political Background of its Rise and Decline’ in: J.S. Bromley en E.H. Kossmann (red.), Britain and the Netherlands: Papers Delivered to the Oxford-Netherlands Historical Conference. Londen: Chatto & Windus.  ____ 1962. ‘Een wederwoord inzake de Westindische Compagnie’, Tijdschrift voor Geschiedenis 75: 49-56. Hulsman, L. 2005. ‘Brazilian Indians in the Dutch Republic: The Remonstrances of Antonio Paraupaba to the States General in 1654 and 1656’, Itinerario: International Jour­nal on the History of European Expansion and Global Interaction 29: 51-78. Jacobs, J.A. 1996. ‘Johannes de Laet en de Nieuwe Wereld’, Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie 50. Den Haag: Centraal Bureau voor Genealogie. Jesus, R. de 1679. Castrioto Lusitano. Parte I: Entrepresa e restauração de Pernambuco & das Capitanias confinantes. Vários e bélicos sucessos entre Portugueses e Belgas, acontecidos pelo discurso de vinte e quatro anos […]. Lissabon: Antônio Craesbeeck de Mello. Keuning, J. 1949. ‘Hessel Gerritsz’, Imago Mundi 6: 48-66. Kiple, K.F. (red.) 1993. The Cambridge World History of Human Disease. Cambridge: Cambridge University Press. Laet, J. de 1625. Nieuwe Wereldt ofte Beschrijvinghe van West-Indiën wt veelderhande schriften ende aenteeckeninghen van verscheyden natiën bijeen versamelt. Leiden: Elzevier. ____ 1630. Nieuwe wereldt, ofte Beschrijvinghe van West-Indiën. Tweede druck, in ontallijcke plaetsen verbetert, vermeedert, met eenige nieuwe caerten, beelden van verscheyden dieren ende planten verciert. Leiden: Elzevier. ____ 1931-1937. Iaerlyck verhael van de verrichtingen van de Geoctroyeerde West-Indische Compagnie in derthien boecken. Bezorgd door S.P. l’Honoré Naber. Vier delen. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging 34, 35, 37, 40].  ____ 2007. Descrição das costas do Brasil, 1637. Manuscrito da John Carter Brown Library, Providence. Bezorgd door B.N. Teensma. Petrópolis: Kapa Editrial. Marcgraf, G. 2002. Informações do Ceará, junho-agosto de 1639. Bezorgd door E. van den Boogaart en R. Parker Brienen. Itaipava: Editora Index. Mota Menezes, J.L. 2000. ‘Olinda e o Recife, 1537-1630’, Oceanos 41: 136-150.  ____ 2006. ‘Olinda e Recife antes de 1630’, in M. Galindo (red.), Viver e morrer no Brasil Holandês. Recife: Fundação Joaquim Nabuco—Editora Massangana. Nascimento, P. 1994. ‘Rio da Prata’, in L. de Albuquerque en F.C. Domingues (red.), Dicionário de história dos descobrimentos portugueses, deel twee, pp. 915-9168. Lissabon: Caminho. Ros Larena, R. 2000. ‘O restabelecimento do passado: II. As Ilhas de Cabo Verde nas fontes documentais’. Twee delen. In: Cabo Verde: Fortalezas, gente e paisagem. Bilbao: Agencia Española de Cooperación Internacional. Ruiters, D. 1913. Toortse der Zee-vaert 1623: Samen met Samuel Brun’s Schiffarten 1624. Bezorgd door S.P. l’Honoré Naber. Den Haag: Nijhoff [Werken uitgegeven door de LinschotenVereeniging 6]. Soler, V.J. 1999. Dezessete cartas, 1636-1643. Bezorgd door B.N. Teensma. Rio de Janeiro: Editora Index. Teensma, B.N. 1997. ‘De Braziliaanse brieven van ds Vincent Joachim Soler’, Documentatieblad voor de geschiedenis van de Nederlandse Zending en Overzeese kerken 4: 1-23.  ____ 1998. ‘Dorst op de Deventer: Commandeur Gijsels’ bezoek aan Cabo Frio in Juli 1630’, Tijdschrift voor Zeegeschiedenis 17: 15-20. ____ 2005. ‘De handgeschreven Braziliaanse roteiros van Hessel Gerritsz en Johannes de Laet’, in: M.L. Wiesebron (red.), Brazilië in de Nederlandse archieven, 1624-1654: De WestIndische Compagnie: overgekomen brieven en papieren uit Brazilië en Curaçao. Leiden: Research School CNWS. ____ 2006. ‘Descrição da costa do Brasil na região de Pernambuco, ou Roteiro para os comandantes neerlandeses da expedição da conquista de Pernambuco em 1630 segundo

Nederlands-Braziliaans militair inlichtingenwerk

311

os manuscritos haienses’, in M. Galindo (red.), Viver e morrer no Brasil Hollandês. Recife: Fundação Joaquim Nabuco—Editora Massangana.  ____ 2008. ‘De wonderlijke lotgevallen in Rio de Janeiro en Buenos Aires van de gemankeerde VOC-soldaat Hendrik Coenraeds uit Breda’, in Jaarboek van de Geschied- en Oudheid­ kundige Kring van Stad en Land van Breda ‘De Oranjeboom’ 61: 126-136. Vitoria 1629. Vitoria que tres caravelas portu­guesas tuvieron contra los Olandeses que estavan edificando una fuerça en la Isla de Santiago de Caboverde. Sevilla: Francisco de Lyra. Vries, D. de en B.N. Teensma 2001. Nederlands Brazilië in zicht: De Bahia-documenten en de teksten van Soler en Baro geïllustreerd met kaarten en prenten. Leiden: Universiteits­ bibliotheek [Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek 41]. Wiesebron, M.L. (red.) 2005. Brazilië in de Nederlandse archieven, 1624-1654: De West-Indische Compagnie: overgekomen brieven en papieren uit Brazilië en Curaçao. Leiden: Research School CNWS. Zandvliet, K. 2002. Mapping for Money: Maps, Plans and Topographic Painting and Their Role in Dutch Overseas Expansion during the 16th and 17th centuries. Amsterdam: Batavian Lion International.

312

Benjamin N. Teensma

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 313

hoofdstuk tien

Marteling, muiterij en beeldenstorm Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 1624-1654 Wim Klooster Inleiding Na afloop van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) werd de West-Indische Compagnie (WIC) opgericht. Hoewel de Compagnie gesticht was voor handel en kolonisatie, werd zij in de praktijk ook als oorlogsinstrument van de Staten-Generaal in de strijd tegen de koning van Spanje gebruikt. De belangrijkste vijanden waren de twee Iberische landen, die tussen 1580 en 1640 onder de Spaanse vorsten verenigd waren in een personele unie. Over hoe die oorlog gevoerd diende te worden, liepen de meningen uiteen. De bewindhebbers van de Compagnie streefden de verovering van de rijke Portugese suikerkolonie Brazilië na—onderdeel van het zogeheten ‘groot desseyn’—, maar anderen stelden voor om een Spaanse zilvervloot te onderscheppen of strategische Spaanse plaatsen te veroveren. Eén van de vele raadgevers van de WIC was Jan Andriesz Moerbeeck, een koopman die zelf voorstander was van een invasie in Brazilië, dat hij vermoedelijk enige malen had bezocht. In een brief in 1622 somde hij enkele andere voorstellen op: Enige personen proponeren voor eerst de Havana in te nemen, eenige een fort int selve eylant van Cuba op te werpen, ende daer des konincx vloote waer te nemen. Anderen raden nieuwe Colonien te maken ter plaatse daer den Koninck niet is ofte seer weynich. Veel seggen voor eerst nodich te sijn eenige plaetsen in Spaegnien in te nemen en vast te maken ende alsoo Spaengien op de been te brengen ofte werck te geven van ’tselve wederom te winnen, ende interim na West-Indien te gaen om ’tselve te conquesteren. Menich persoon raet de engte van Panama en [de stad] Nombre de Dios [in Panama] in te nemen (‘Advies’ 1871: 238-9).

Om de eigen positie te versterken en die van de vijand te verzwakken, hebben de Nederlanders na 1621 inderdaad diverse pogingen ondernomen om in de West koloniën van de Spanjaarden te veroveren. Vooral tijdens

314

Wim Klooster

de eerste jaren van de Compagnie voerden ze, naast rooftochten, zoals de plundering van de plaatsen Silán en Sisal op Yucatan in 1624 tijdens de expeditie van Pieter Schouten, gerichte aanvallen uit op belangrijke versterkte Spaanse en Portugese plaatsen in Amerika en Afrika. De tactiek werd gekenmerkt door eenvoud: een verrassingsaanval werd gevolgd door het kapen van voor anker liggende koopvaardijschepen, een bombardement op de kustverdediging en de landing van troepen die daarop vaste punten bezetten. Dat plan faalde in Luanda (1624), San Juan (1625), São Jorge da Mina (1625) en Salvador da Bahia (1627), maar bezorgde de Compagnie wel de overwinning in datzelfde Salvador (1624) en Pernambuco (1630) (L’Honoré Naber 1928: clxxvi). De activiteiten van de Compagnie waren zo verweven met de strijd tegen de Iberiërs, dat de kamer Amsterdam fel protesteerde toen de Spaanse Kroon en de Staten-Generaal in 1633 onderhandelingen begonnen over een nieuw bestand. De kamer voerde aan dat de Compagnie zich buitengewoon verdienstelijk voor het vaderland had gemaakt, of het nu was als werkgever van soldaten en matrozen, als consument van proviand of als importeur en exporteur van goederen. Die rol, zo argumenteerden de bewindhebbers, kwam door de onderhandelingen in gevaar, want een bestand zou het einde van de Compagnie betekenen. De vroedschap van Amsterdam, spreekbuis van een groep kooplieden die voorstander was van vrijhandel, ontzenuwde het argument van de kamer door erop te wijzen dat zij de rol van de Compagnie sterk had overdreven. Voor het gemak waren de hoge kosten van de oorlog over het hoofd gezien, zoals de uitrustingskosten van de vloten en de gages voor de negenduizend zeelieden in compagniedienst.1 Hoewel het bestand er niet kwam, raakte de WIC in de jaren die volgden in de problemen. Het werd duidelijk dat ze door de enorme kosten van de oorlog een verlieslijdend bedrijf was geworden. En al liep haar martiale karakter niet meer zo in het oog, tientallen aandeelhouders die in 1668 gezamenlijk in de pen klommen om de Staten-Generaal van het nut en bestaansrecht van de Compagnie te overtuigen, verwezen toen nog altijd naar de bijstand die de WIC in de oorlog tegen Spanje had verleend. De Spanjaarden waren zo bevreesd geweest voor hun Amerikaanse bezittingen, dat zij tal van voorzorgsmaatregelen in het Atlantische gebied hadden genomen, waardoor de oorlog in de Nederlanden was veronachtzaamd. In 1 De Boer 1900; Veenendaal-Barth 2002: 248-49, Vergadering van de Staten van Holland, 15 juni 1633. De Heren Negentien, de centrale directie van de WIC, hadden vier jaar eerder al soortgelijke argumenten gebruikt (Consideratien 1629).

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 315 de twintig jaar voor de Vrede van Münster (1648) had Spanje in de Neder­ landen nauwelijks een offensief leger in het veld gebracht.2 Daartegenover waren de Spaanse defensie-uitgaven overzee spectaculair gestegen (Sluiter 1998: tabel F-III, 9; Vermeir 2001). Al is deze voorstelling van zaken zwaar overdreven, het is waar dat de Spanjaarden bang waren voor Nederlandse acties tegen hun schepen en koloniën. Met recht, want de WIC spande zich enorm in om de vijand schade toe te brengen. Deze bijdrage behandelt verschillende vormen van Nederlands militair geweld in de West in de zeventiende eeuw: de soms vernietigende veld- en zeeslagen, de behandeling van de vijandige soldateska en burgerij en de uitoefening van geweld in eigen kring in de vorm van straf. Getracht zal worden na te gaan in hoeverre het Nederlandse overzeese militaire optreden tegen Spanjaarden en Portugezen in het Atlantische gebied te kenschetsen valt als ‘authorized brutality without restraint’, als willekeurige moord en doodslag aan de gewelddadige frontier (Bailyn 2005: 62-72). Garnizoenen en wapengekletter In de Atlantische oorlog tussen enerzijds de Nederlanders en anderzijds de Spanjaarden en later de onafhankelijke Portugezen, werden in de zeventiende eeuw grotere vloten en landlegers ingezet dan op enige andere plaats in de Nieuwe Wereld. De eerste grote expeditie van de WIC vond in 1624 plaats onder admiraal Jacob Willekens, die een invasie uitvoerde met 1.240 matrozen en 1.510 soldaten bij Salvador aan de Allerheiligenbaai. Binnen een jaar werden de Nederlanders echter weer verdreven. Bij zijn kaping van de zilvervloot uit Nieuw-Spanje bij Matanzas (Cuba) voerde Piet Hein in september 1628 het commando over ten minste 3.780 man, van wie ongeveer zeventig procent matrozen waren. De vloot die negen maanden later onder leiding van admiraal Hendrick Loncq naar Brazilië vertrok om het suikergewest Pernambuco in te nemen, telde 7.280 koppen, onder wie 3.500 soldaten.3 En hoewel kleiner in omvang, bestond de expeditie die São Jorge da Mina (Elmina) in 1637 aan Portugal ontfutselde nog steeds uit 1.200 soldaten en matrozen. Vier jaar nadien voerde Jol een succesvolle aanval uit op Luanda (Angola) met zeventien schepen, vier jachten, 851 2 Nationaal Archief (NA), Archief van de Staten-Generaal (SG) 5768 (liassen WIC), Participanten van de West-Indische Compagnie aan Staten-Generaal, 1668. 3 De Laet 1931-1937: deel een 8-9; L’Honoré Naber 1928: 55; Richshoffer 1930: 33.

316

Wim Klooster

matrozen, 1.866 soldaten en 240 Brazilianen (Inheemsen). Kort daarop ging Jol in gezelschap van 664 soldaten, onder wie 215 Brazilianen en ongeveer 400 matrozen, naar São Tomé dat hij ook veroverde (Ratelband 2000: 103104, 142; Meuwese 2004). Hierna rustten de Nederlanders geen expedities meer tegen de Spaanse koloniën uit en richtten zij zich overzee alleen nog op de Portugezen, die in Europa een bondgenoot waren, maar in de West een vijand. De strijd in Brazilië stond daarbij voorop.  Het leeuwendeel van de troepen dat deelnam aan de veroveringen van Iberische koloniën vormde ook de plaatselijke bezettingsmacht. De omvang daarvan hing uiteraard af van het belang van de kolonie en van de tegenstand die verwacht werd. In het Caraïbische gebied was het grootste WICgarnizoen op Curaçao gelegerd, waar de Compagnie in 1642, acht jaar na de verovering, volgens een Spaans rapport 200 tot 250 man onder de wapenen had. Vrijwel alle troepen stierven in 1648 tijdens een epidemie. Het nabije Bonaire had een bezetting van zeventig man (1640), terwijl bij het verloren gaan van Sint-Maarten (1633) en Tobago (1637) respectievelijk een garnizoen van 95 soldaten en een burgerwacht van ‘45 mannen en twintig jongens’ werden geteld.4 Het compagniegarnizoen in Nieuw-Amsterdam in Noord-Amerika was met dat van Curaçao te vergelijken. Het fluctueerde sterk in omvang: van vijftig tot zestig man in 1643 tot circa 250 rond 1650 en 210 in 1664. Bij de overgave van Nieuw-Nederland in laatstgenoemd jaar waren er in de hele kolonie, inclusief fort Orange en de forten aan de Delaware en de Esopus niet meer dan 250 compagniesoldaten te vinden (Jacobs 2002: 4). In Afrika had het kasteel Elmina ongeveer eenzelfde bezetting als Curaçao en Nieuw-Amsterdam. Na de verovering in 1637 liet de WIC er een garnizoen van 175 man achter. De garnizoenen in de twee koloniën die in 1641 onder bevel van Cornelis Jol waren veroverd, Angola en São Tomé, krompen snel. In Luanda beschikte de Compagnie na de inname van de stad en het vertrek van Jol naar São Tomé over circa 1.450 soldaten, maar dat aantal slonk in de volgende vijf jaren tot vijf- à zeshonderd. Van de 350 man in het garnizoen op São Tomé waren er bij de capitulatie zeven jaar later nog 170 over, onder wie zestien slaven (Ratelband 2000: 130, 143, 150, 249, n.45, 286). Die aantallen verbleken echter bij de bezetting die Brazilië vereiste. De WIC-legermacht in Salvador (1624-1625) was met aanvankelijk 1.600 man, 4 Curaçao: Menkman 1942: 52; Stadsarchief Amsterdam (SAA), Archief Classis Amsterdam 224, Johannes Walrave aan Classis Amsterdam, 8 juli 1649. Bonaire: SAA, Archief Classis Amsterdam 224, Jonas Aertsz aan Classis Amsterdam, 8 augustus 1640. Sint-Maarten: Goslinga 1971: 134. Tobago: Goslinga 1971: 436.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 317 verdeeld over tien compagnieën, bescheiden geweest, maar in Pernambuco (1630-1654) had de WIC permanent enkele duizenden manschappen onder de wapenen.5 Toen admiraal Loncq in juni 1630, vier maanden na de verovering, uit Brazilië vertrok, liet hij 3.734 soldaten achter.6 Het krijgsgewoel en de vele ziekten eisten daarvan al gauw hun tol. Van deze 3.734 waren er bijvoorbeeld al 513 ziek bij Loncqs vertrek en kwamen kort nadien 34 anderen om tijdens schermutselingen. Waren er in oktober 1631 nog 4.477 soldaten en 2.240 matrozen in Nederlands-Brazilië, drie jaar later was het aantal soldaten (4.136) enigszins en het aantal matrozen (1.528) flink afgenomen. Ziekten hadden de meesten van hen naar het graf gevoerd (E. Mello 1975: 41). Die tendens zette zich daarna onverminderd voort, zodat er bij het uitbreken van de opstand van de moradores (Portugese kolonisten) in 1645 slechts tweeduizend soldaten in compagniedienst waren overgebleven (J.A. Mello 1978: 73, n. 122). Hoewel er eind jaren veertig vele duizenden manschappen naar Brazilië werden gezonden, kwamen er door de vele oorlogshandelingen en het moordende klimaat zoveel militairen om, dat zelfs voor het sterk geslonken stukje Brazilië dat de Nederlanders in de laatste jaren voor de overgave van 1654 nog restte, het garnizoen niet in sterkte toenam.7 Vooral de eerste jaren werd het garnizoen in Brazilië regelmatig aangevuld. Zo arriveerde tussen juli 1630 en februari 1631 gemiddeld om de week een fluit of jacht, veelal proviandschepen, met nieuwe troepen in Recife. In totaal betrof het meer dan duizend manschappen.8 Tussen 1632 en 1636 gingen 7.268 matrozen en 9.199 soldaten scheep naar Pernambuco.9 Hoeveel hiervan weer terugkeerden is onbekend. In ieder geval kon de Compagnie dit tempo niet volhouden. Na het uitbreken van de opstand van de moradores in juni 1645 bijvoorbeeld, arriveerden pas in de zomer van 1646 650 soldaten, van wie de meesten te ziek waren om te vechten (Calado 1648: deel twee 290, 297). Vanwege toenemende financiële problemen waren de bewindhebbers genoodzaakt om bij de Staten-Generaal 5 NA, SG 5751 (liassen WIC), Sommiere staat van maandelijkse soldij voor 1.600 mannen, bestaande in tien compagnieën, bijlage bij A. Bruyningh en M. Huygens aan Staten-Generaal, 27 juni 1624. 6 NA, SG 5752 (liassen WIC), Rapport van Gerhardt van Arnhem en Ewolt van der Dussen, augustus-september 1630. 7 In september 1649 waren van de 3.611 soldaten er 367 ziek. In mei 1654 waren er 2.052 gezonde en 454 zieke soldaten. NA, SG 12564.34 (brieven uit Brazilië), Generale lyste der sterkte, 14 september 1649; Generale lyste der sterkte, 1 mei 1654. 8 Berekend op basis van Richshoffer 1930: 62-71. 9 Berekend op basis van De Laet 1931-1937: deel drie 80-1, 135-7; deel vier 1-3, 118-9, 200-1.

318

Wim Klooster

voor hulp aan te kloppen. Onder die druk zonden de Staten-Generaal daarom verschillende secoursen (hulpeskaders) naar Brazilië. Tussen 1646 en 1650 ging het om 41 oorlogsschepen.10 Maar zelfs het respectabele aantal van zesduizend soldaten, dat werd aangevoerd, was onvoldoende. Eenmaal in Brazilië zou Witte de With, bevelhebber over de tweede vloot, schrijven dat ter verdediging van Brazilië het dubbele aantal vereist was.11 Voor de jaren 1630-1654 telt de auteur van een Braziliaans historisch woordenboek in Brazilië 239 schermutselingen te land en ter zee, waarbij Nederlandse vloten of legereenheden betrokken waren (Donato 2001: 77-81). Slechts enkele van die krachtmetingen vielen in de categorie belegeringen, zeeslagen en veldslagen. Het meest kwamen kleine operaties voor, die zo kenmerkend voor de overzeese oorlog waren. De eerste keer dat de Nederlanders in Brazilië grote verliezen leden, was bij het beleg van Paraíba in eind november en begin december 1631.12 Vijfhonderd mannen uit het Nederlandse kamp werden gedood of gewond, tegen zeventig doden en 86 gewonden aan Iberische zijde. Op 7 december waren beide partijen zo druk bezig met het begraven van hun doden, dat er weinig kanonnades of schermutselingen plaatsvonden (Richshoffer 1930: 29-32; Coelho 1982: 111). Het beleg van Salvador in 1638, dat veertig dagen duurde, kreeg een bloedig slot toen Johan Maurits van Nassau-Siegen (16041679), gouverneur van Brazilië (1637-1644), besloot een stormaanval uit te voeren. Na urenlange gevechten van man tegen man bleven volgens een Portugese telling 237 Nederlanders dood achter. Het terrein lag na afloop bezaaid met ingewanden en uitwerpselen van mens en dier, waar slangen, padden, hagedissen en andere reptielen op afkwamen. De stank maakte de overlevenden in het afgelegen Nederlandse kampement misselijk.13 Na dergelijke vernietigende bestormingen liepen soldaten vaak over het slagveld om ernstig gewonde landgenoten die nog leefden met een mes uit hun lijden te verlossen (Guerra 1979: 482). In Brazilië vochten de Nederlanders niet steeds tegen dezelfde tegenstander. In de eerste anderhalf jaar na de landing in Pernambuco bestond 10 NA, SG 5564 (liassen admiraliteiten), Aenwijsing hoe de Extraordinaris vlooten […], 28 december 1655. 11 Hij noemt een aantal van elf- tot twaalfduizend dat nodig zou zijn om de kolonie te behouden. NA, SG 12564.34 (brieven uit Brazilië), Witte Cornelis de With aan StatenGeneraal, 13 april 1649. 12 Buiten Brazilië vond vanuit Nederlands gezichtspunt de meest rampzalige slag plaats in 1625 bij de mislukte poging om het Portugese zenuwcentrum São Jorge da Mina in te nemen: 441 Nederlanders lieten het leven. Zie hoofdstuk 7. 13 Coelho 1982: 356; Boxer 1993: 112; Piso 1658: 326.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 319 het vijandelijke leger voornamelijk uit troepen gerekruteerd uit moradores, Inheemsen en zwarten, maar in september 1631 arriveerden uit Portugal, Spanje en Napels infanterie-eenheden, tercios, die het elitekorps van het Spaanse leger vormden. In 1641 maakten de meeste Spaanse troepen plaats voor soldaten uit Portugal, dat een jaar tevoren onafhankelijk was geworden van Spanje. In juni 1645 brak de opstand van moradores tegen het Nederlandse gezag in Brazilië uit. De opstandelingen waren niet te stuiten en keerden binnen zes weken de machtsverhoudingen in Brazilië om: de Nederlanders, van wie velen al jaren hadden gediend, werden van aanvallers verdedigers. De slag bij Tabocas op 3 augustus van dat jaar mag als keerpunt gelden. Die dag marcheerden 2.300 Nederlanders naar de Tabocasberg, waar rebellenleider João Fernandes Vieira (ca. 1613-1681) zich met zijn 1.200 troepen had verschanst. Hoewel de Nederlanders in de meerderheid waren en veel beter bewapend—vuurwapens in plaats van speren, machetes, zwaarden en stokken—trokken de opstandelingen aan het langste eind. Dezen werden daarbij geholpen door hevige slagregens en de valkuilen die ze over de volle omtrek van de berg hadden gegraven. Tientallen Nederlanders sneuvelden tegen slechts elf opstandelingen.14 Twee slagen op de Guararapes-berg, tien kilometer ten westen van Recife, op 19 april 1648 en 19 februari 1649, luidden tenslotte de definitieve ondergang van Nederlands-Brazilië in. Beide malen dolven de Nederlandse troepen niet alleen het onderspit, maar moesten ze ook enorme verliezen incasseren: de eerste maal, toen (naast honderden Tapuya-bondgenoten en een kleine groep matrozen) 4.500 soldaten werden ingezet, vielen er 515 gewonden en 523 doden, de tweede maal kwamen 1.046 van de 3.650 Europese manschappen om. Daarnaast deserteerden vele honderden.15 14 De schattingen van de Nederlandse troepengrootte bij deze slag lopen sterk uiteen. Boxer noemt 400 blanken en 300 indianen, Cabral de Mello vermeldt 2.300 man, terwijl Peter Hansen Hajstrup, een soldaat uit Sleeswijk-Holstein die zelf aan de slag deelnam, het hield op 1.200 blanken en 500 indianen. Het aantal van 3.650 soldaten, aangevuld met vele honderden matrozen en inheemse bondgenoten, benadert de werkelijkheid waarschijnlijk het dichtst. Hun tegenstanders waren volgens Boxer duizend, volgens Cabral de Mello 1.200 man sterk, maar 2.640 lijkt het correcte aantal te zijn. Boxer 1993: 207-208; E. Mello 1986: 287-288; Ibold, Jäger en Kraack 1995: 70-71. Bento 1971: 112. Volgens Calado 1985: 217, sneuvelden in die slag 254 Nederlanders. 15 Eerste slag: Bento 1971:83-84. Tweede slag: NA, SG 12564.34 (brieven uit Brazilië), Lyste der dooden en gevangenen […], 19 februari 1649. Beide aantallen zijn de officiële Nederlandse cijfers van de blanke doden en gewonden aan Nederlandse kant. De Portugezen schatten het totale aantal ‘Nederlandse’ doden in de eerste slag, inclusief honderden indiaanse bondgenoten, op 900. De doden die vielen in de tweede slag waren als volgt

320

Wim Klooster

Wat ging er mis? Bij de eerste slag trachtten de Nederlanders de omsingeling van Recife te doorbreken door het vijandelijke leger op te zoeken en uit te putten. Vervolgens werden aanvoerlijnen en versterkingen aangevallen. De tactiek van de opstandelingen was juist om een slag te forceren en wel in een door bodemreliëf en begroeiing onoverzichtelijke plek waar moeilijk kon worden gemanoeuvreerd, en niet op een weidse vlakte waar de Nederlanders in het voordeel zouden zijn geweest. Toen bevelhebber Sigismund von Schoppe zich tot een slag liet verleiden, liepen zijn mannen in een hinderlaag en vluchtten in grote wanorde, waardoor ze een gemakkelijke prooi vormden voor hun vijanden. Dezen maakten optimaal gebruik van hun kennis van het terrein, en buitten de nadelen daarvan voor de Nederlanders uit. De formatie van de Nederlandse troepen, zoals gebruikelijk in Europa, op linie om in gesloten slagorde te opereren, leende zich niet goed voor de kleine ruimte, waar het maken van manoeuvres lastig was en waar vuurwapens niet de doorslag gaven. Bovendien bemoeilijkte het ontoegankelijke terrein het vervoer van zwaar materieel, waarover de Nederlanders in tegenstelling tot hun vijanden de beschikking hadden (Bento 1971: 38, 62-66, 72, 74-77). Bij de tweede slag werden de Nederlanders opnieuw verrast door een vijanden die hun bewegingen hadden gevolgd en hen in de rug aanvielen. De lange tocht vanuit Recife en de warmte wreekten zich op de Nederlandse troepen, die van uitputting en dorst vergingen en zich daarom terugtrokken. Gedekt door de vegetatie nam de tegenstander posities in, vanwaar hij zich op de Nederlanders stortte, met hetzelfde resultaat als tien maanden tevoren (Bento 1971: 118-120, 123, 125-127). Al waren deze slagen dodelijk, vele soldaten sneuvelden niet zozeer door verwondingen bij de relatief schaarse belegeringen of grote veldslagen, maar vooral tijdens de vele kleinere operaties, zoals overvallen op plantages of hinderlagen, en aanslagen van guerrillastrijders die suikerplantages in Nederlands gebied vernielden en de tactiek van de verschroeide aarde toepasten. Daarnaast maakten Nederlandse overlopers en weggelopen slaven Nederlandse expedities landinwaarts om vruchten te plukken en hout te sprokkelen levensgevaarlijk. De Nederlanders leerden gaandeweg de methoden van hun vijanden te hanteren, met een uitputtingsoorlog als gevolg.16 verdeeld: 1 kolonel, 4 luitenant-kolonels, 4 majoors, 35 kapiteins, 32 luitenants, 26 vaandrigs, 49 sergeanten, 2 chirurgijns en 893 gewone soldaten. 16 Mello 1978: 138-139; Coelho 1982: 127; Boxer 1993: 80-82.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 321

Afb. 19. Gevecht op een WIC-schip.

Zeeslagen waren soms even dodelijk als veldslagen. Een erg bloedige ontmoeting vond plaats voor de Braziliaanse kust op 12 september 1631 tussen de vloten van Adriaen Jansz Pater en Antonio de Oquendo. De Nederlanders verloren drie van de zestien schepen en de Spanjaarden twee van de zesenvijftig, maar de echte tol werd betaald in mensenlevens. De compagniematrozen troffen op de veroverde Spaanse schepen zoveel menselijke overblijfselen aan dat ze alleen met stompe bezems konden schrobben. Het precieze dodental valt niet aan te geven omdat beide zijden hun eigen verliezen bagatelliseerden en die van de vijand overdreven. De Spanjaarden schatten hun eigen dodental op 600 en dat van de vijand op 2.000, terwijl volgens een Nederlandse soldaat 500 man in zijn kamp het leven lieten tegen 1.500 tegenstanders. De WIC verloor bovendien admiraal Pater, die de verdrinkingsdood stierf. Zijn collega Oquendo, de Spaanse vlootvoogd, zou acht jaar later omkomen in de slag bij Duins.17 Overigens was ook het Caraïbische gebied in de jaren 1620 en 1630 het strijdtoneel van Nederlandse vloten. Zo vuurden een Spaanse armada en een Neder­ landse vloot onder commando van Jol in augustus 1638 twee uur lang ten westen van Havana op elkaar. De Nederlanders trokken zich daarop terug 17 Het cijfer dat aan Spaanse zijde werd genoemd lijkt in elk geval te hoog, want op Paters admiraalsschip, dat vermoedelijk de grootste verliezen moest incasseren, telde men 33 doden en 28 gewonden: NA Archief van de Oude West-Indische Compagnie (OWIC) 47, Johannes van Walbeeck, D. van Waerdenburgh, S. Carpentier en Marten Thijssen aan Heren Negentien, 7 oktober 1631; Richshoffer 1930: 86-88; Coelho 1982: 94-98; Phillips 1986: 190.

322

Wim Klooster

om drie dagen later versterkt terug te keren, maar zonder de armada te verslaan. Wel slaagden zij erin de vijandelijke gelederen uit te dunnen. Op het kapiteinschip vielen alleen al twintig doden en achtentwintig gewonden te betreuren (Wright 1921: 625-627). De behandeling van vijanden Niet altijd stelden de twee partijen zich tevreden met het doden van vijanden. Het elkaar verminken kwam ook voor. Van verschillende Nederlanders die in de eerste weken na de verovering van Pernambuco in 1630 in hinderlagen vielen werd het hoofd afgehakt. Anderen werden teruggevonden met hun genitaliën in de mond (Richshoffer 1930: 58-59). WIC-soldaten lieten zich echter ook niet onbetuigd. Onder verwijzing naar de wreedheid van hun Inheemse tegenstanders weigerden de Nederlanders om Inheemsen krijgsgevangenen te maken (De Laet 1931-1937: deel drie 100; Meuwese 2012: 141). Daarnaast gingen de Inheemse bondgenoten van de Compagnie op nieuwjaars­dag 1631 zo hardvochtig te keer tegen de Portugezen dat ze vele neuzen en oren aan hun degens regen. Matias de Albuquerque (1595-1647), gouverneur-generaal van Portugees-Brazilië en kapitein-majoor van Pernambuco, stuurde daarop een trommelaar naar het Nederlandse kamp met de boodschap dat beide partijen zich aan het krijgsgebruik dienden te houden en men de doden ongedeerd moest laten begraven. De Nederlanders waren het daarmee eens, mits ook de vijand zijn Inheemse bondgenoten in bedwang hield (Richshoffer 1930: 68). Over martelingen wordt nauwelijks gerept, al vonden die zeker plaats. Een jonge Nederlandse ambtenaar die zich na het uitbreken van de opstand in 1645 had gemeld als volontair (aspirant-officier) te paard, beschreef later de hachelijke maanden van zijn gevangenschap. Hij werd gemarteld met ijzeren schroeven en verloor tijdens zijn ondervraging tweemaal het bewustzijn. Vier weken lang moest hij daarna een halsring dragen en nog lange tijd onderging hij alle denkbare vormen van vernedering. De man overleefde de gevangenschap en werkte zich nadien op tot vice-admiraal van Holland. Isaac Sweers (1622-1673) was zijn naam.18 18 NA, Archieven der Admiraliteitscolleges (AA) 2 f. 20, Journaal van Isaac Sweers. Naast volontair was Sweers in Brazilië ook nog klerk, commies van de vivres, notaris en procureur voor de Raden van Justitie (Bruijn 2005: 134). In Salvador (1625), São Tomé (1648) en Recife (1654) liet de katholieke tegenpartij zelfs de Nederlandse doden niet met rust. Na de Nederlandse nederlagen zuiverden priesters de kerken en lieten de lijken van ketters uit de gewijde grond opgraven om ze elders opnieuw te begraven. Ook admiraal Jol was posthuum dit lot

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 323 Hoe stond het met soldaten die levend in handen van de vijand vielen? Doorgaans bleven zij in de zeventiende eeuw niet lang in gevangenschap. Tijdens de Nederlandse bezetting van Salvador (1624-1625) kende de WIC zelfs geen enkele genade voor krijgsgevangenen en schoot hen standrechtelijk dood, naar het heette omdat ook de vijand Nederlandse gevangenen geen kwartier gaf (De Laet 1931-1937: deel een 41-42). Dat zulks later niet of nauwelijks meer is voorgekomen, is waarschijnlijk te danken aan een humanitair verdrag dat de twee strijdende partijen in Brazilië in 1633 ondertekenden. De Spanjaarden, die daartoe het initiatief hadden genomen, baseerden het verdrag op een gelijksoortige overeenkomst die in 1602 tijdens de oorlog in de Nederlanden was gesloten, en in 1622 was vernieuwd. Het Braziliaanse verdrag bepaalde dat de overwinnaar de overwonnene kwartier behoorde te geven zodra deze daarom verzocht. Daarnaast dienden de militairen naar rang te betalen voor hun rantsoen, en werd het de overwinnaar toegestaan groepen vijanden naar een bestemming ver van het front te brengen als hij veel krijgsgevangenen had gemaakt (De Laet 1931-1937: deel drie 153-155; Hexham 1637: Appendix 3-8).19 Bij dat laatste artikel had men lering getrokken uit de oorlogspraktijk, want dikwijls had de overwinnaar van een veldslag geen keus. Vanwege het eeuwige gebrek aan proviand was de Compagnie vreemde mee-eters liever kwijt dan rijk en zette hen daarom geregeld af op afgelegen plekken in het Caraïbische gebied of op de noordkust van Zuid-Amerika. Daar­ vandaan moesten die militairen dan maar een goed heenkomen zien te vinden. Eénmaal leverde een ondoordachte dropping van vijanden problemen op. Na de Nederlandse verovering van Paraíba in 1635 werden eerst 380 krijgsgevangenen naar het eilandje Barbuda bij Antigua vervoerd, waarna oorlogsschepen nog eens 700 Spaanse en Portugese soldaten bij Punta de Araya aan de kust van Venezuela achterlieten. Deze expeditie lokte bij de directeur van het nabijgelegen Curaçao, Johannes van Walbeeck (1601–ca. 1649), kritiek uit op het koloniale bestuur in Recife. Curaçao was pas een jaar tevoren in Nederlandse handen gevallen en de Spanjaarden hadden zich nog geenszins met dit verlies verzoend. Juist onder zulke omstandigheden leverden de Nederlanders honderden ervaren soldaten bij de vijand af (Hartog 1961: deel een 172-173). Het aantal toegestane verbanningsoorden werd daarna steeds kleiner. De kuststrook tegenover beschoren. De enige uitzondering vormde Johan van Dort, die als gouverneur van Salvador was vermoord. Silva-Nigra 1938: 135, 139; Garfield 1992: 264; Cort 1655. 19 Gouverneur Johan Maurits en zijn Raad stelden dit verdrag in 1640 tijdelijk buiten werking: Boxer 1993: 120-125.

324

Wim Klooster

Curaçao werd taboe; Spanjaarden die na de Portugese opstand van 1640 in Brazilië gevangen werden gemaakt, mochten van de Spaanse autoriteiten niet meer naar de Spaanse Kleine Antillen worden gezonden, en het Nederlandse gouvernement in Recife verzette zich tegen verscheping naar Salvador. In 1642 werd daarom een groot aantal Iberische soldaten op twee vaartuigen naar Lissabon verscheept.20 De WIC-manschappen maakten in Brazilië bepaald niet altijd onderscheid tussen vijandelijke militairen en burgers. Aanvallen op vijandelijke steden en dorpen gingen vaak gepaard met plunderingen. Grootschalige roofpartijen vonden tenminste viermaal plaats in het kielzog van veroveringen in het Atlantische gebied: Salvador (1624), Silán en Sisal in Yucatan (1624), Iguaraçu in Brazilië (1632) en Luanda in Angola (1641). Op São Tomé bleven in 1641 massale plunderingen achterwege omdat de Portugezen de verwoesting van de stad en de 54 suikermolens voor 100.000 gulden hadden afgekocht (Ratelband 2000: 146). Wat verklaart die roofpartijen? Het was zeker waar dat plunderingen ongekend veel schade hadden aangericht tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), de leerschool voor menig Duits soldaat in Nederlandse dienst (Anderson 1988: 54-55; Kleinehagenbrock 2003: 125-127). Maar belangrijker dan die achtergrond was gewoonlijk de ellendige behandeling van soldaten en zeelieden door de Compagnie. In Salvador en Luanda bestond een causaal verband tussen de ontberingen waaraan de matrozen en soldaten hadden blootgestaan aan boord van de vloot en hun wangedrag aan land. In Salvador braken de eerste soldaten die de stad binnengingen alle huizen, kantoren en magazijnen open waar ze langs kwamen en roofden wat van hun gading was. Nederlandse troepen die later arriveerden om buit te verzamelen vonden overal goederen ‘als mest vertrapt’ (De Laet 1931-1937: deel een 23-25). In Iguaraçu, circa 33 km ten noorden van Recife, vonden de plunderingen juist plaats met goedvinden van de Nederlandse officieren. Bevelhebber Diederik van Waardenburg posteerde soldaten voor de huizen, zodat de roofzuchtige infanterie ongestoord haar gang kon gaan. Tegelijk voelde hij zich verplicht de plaatselijke vrouwen tegen de soldaten in bescherming te nemen. Van Waerdenburg escorteerde hen naar een kerk en droeg een luitenant en een aantal musketiers op de wacht te houden (Coelho 1982: 122; De Laet 1931-1937: deel drie 92).

20 Jadin 1975: 173, Baltasar van de Voorde aan Heren Negentien, 8 januari 1642.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 325 Legerkapitein Maximiliaen Schade meende dat zijn landgenoten de plaatselijke bevolking geen kwaad deden. In een memorandum schreef hij: ‘Indien sich eenich officier ofte soldaet int particulier in eeniger wyse tegens eenich inwoonder quam te vergrypen’, dan wordt hij gestraft door de krijgsraad. Sommigen, zo voegde hij toe, zijn ook inderdaad gestraft.21 Maar Braziliaanse bronnen spreken soms een andere taal. Zo beschuldigde een ooggetuige de Nederlandse gouverneur van Paraíba, Ippo Eyssens, ervan te reizen met twee kisten gevuld met martelwerktuigen, waarmee hij vijandige inwoners wilde straffen. Of het tot martelen is gekomen is niet duidelijk, want Eyssens werd weldra bij één van zijn reizen door Portugese soldaten vermoord (Santiago 1984: 115). Zijn deze beweringen onmogelijk te verifiëren, het staat buiten kijf dat in de eerste maanden van 1631 in het Nederlandse kamp werd gemarteld. Slachtoffer was onder andere een Brabander genaamd Adriaen Verdonck die in de periode voor de Nederlandse invasie in Olinda onder de Portugezen had gewoond. Onder het mom van vriendschap verbleef hij bij de Nederlanders totdat een indiaan berichtte dat de Brabander elke drie dagen een brief aan Albuquerque had gestuurd met daarin vertrouwelijke informatie over Nederlandse aanvalsplannen. Verdonck werd daarom meermalen op de pijnbank gelegd en kreeg de duimschroeven aangezet. Hij bekende, ontkende vervolgens, faalde in een zelfmoordpoging en stierf ten slotte in zijn cel. Daarmee was de kous voor de Nederlanders niet af. Nadat de krijgsraad een oordeel had geveld, ‘wurgden’ ze hem op de plaats van justitie, waarna ze hem twee vingers en het hoofd afhakten. Vervolgens werd hij gevierendeeld (Richshoffer 1930: 70, 75-76). Ondanks dergelijke incidenten week de behandeling van vijandelijke soldaten in het Atlantische gebied niet wezenlijk af van de Europese praktijk. De aanvaarding door de strijdende partijen in Brazilië van een humanitair verdrag dat de gevechtshandelingen in de Lage Landen aan regels bond, bevestigt dat. Verschillen met Europa moeten op een ander vlak gezocht worden. Een transatlantische beeldenstorm In confrontaties met de Iberische vijanden in de Nieuwe Wereld waren kerken geregeld het doelwit van geweld. Het is niet overdreven te stellen dat het geweld vaak de vorm aannam van een ouderwetse beeldenstorm. 21 NA, Collectie Sweers 8 f. 208-11, Journaal van Maximiliaen Schade.

326

Wim Klooster

Er zijn tal van voorbeelden te noemen, zoals de expeditie van een groep van veertig Nederlandse militairen in Salvador (1624) om buiten de stad door jezuïetenpaters verborgen lampen en miskelken te roven (Guerreiro 1625: 36). Het jaar daarop ankerde een Nederlandse vloot onder Boudewijn Hendricksz bij Puerto Rico, waar de 700 tot 800 manschappen, zowel soldaten als matrozen, zich ontscheepten. Ze trokken in slagorde door de hoofdstad San Juan naar de kathedraal, waar ‘alle de Beelden ende andere Kerckversierselen, met der haest onder de voet geraeckten’ (De Laet 19311937: deel een 95; Wright 1934: deel een *31-*54). Zo werd de Beeldenstorm, die in de Nederlanden aan het begin van de Opstand een korte maar hevige wervelwind was geweest, overzee tot ver in de zeventiende eeuw keer op keer opnieuw opgevoerd.22 Waarop hadden de beeldenstormers het gemunt? In San Juan verbrandden ze alle schilderijen, de retabels, het sacrarium en de gezangboeken. Ze stalen het orgel, de meeste ornamenten en negen kerkklokken. De klokken zouden later in een molen worden gehangen die in Nieuw-Amsterdam als kerk dienst deed.23 In Iguaraçu (1632) roofden ze uit twee kerken alle zilver en hostieschoteltjes. In Olinda (1630) dronken soldaten uit miskelken en tooiden zij zich in liturgische gewaden en monnikspijen. Anderen tuigden hun paarden met religieuze ornamenten op (Santiago 1984: 107; Coelho 1982: 122). In Santo Tomé aan de rivier de Orinoco in Guyana (1638) staken de Nederlanders de kerk en alle ornamenten in brand, verbrandden schilderijen of sneden ze aan stukken en brachten de reliekschrijn en het tabernakel naar de Nederlandse kolonie aan de Essequeborivier (British Guiana Boundary 1898: 88, 103-105). Net als in Straatsburg, Bazel en Zürich ten tijde van de vroege Reformatie waren de aanvallen derhalve niet louter gericht tegen voorstellingskunst zoals retabels, schilderijen en beeldhouwwerken, maar tegen de gehele materiële cultuur van het rooms-katholicisme, waaronder lampen en liturgische gewaden. Ook hier bekreunden de beeldenstormers zich geen moment om de artistieke kwaliteit van die voorwerpen; ze smeten ze eenvoudigweg stuk omdat het afgodsbeelden waren. Toch hadden ze oog voor de symboliek van sommige katholieke voorwerpen, zoals het tabernakel dat werd gestolen in Santo Tomé. De Nederlanders dreven hier de spot mee om te laten zien dat het geen toverkracht bezat (Wandel 1995: 26, 85; Davis 1975: 119). 22 De beeldenstormen in de Nederlanden eindigden in 1580 (Israel 1995: 206-207). 23 Archivo General de Indias, Santo Domingo 535a, Memorandum van de Raad van Indië, 28 augustus 1626. Zie voor Nieuw-Nederland (Eekhof 1913: deel een 91).

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 327

Afb. 20. Plattegrond van Puerto Rico tijdens de aanval van Boudewijn Hendricksz in 1625.

Veel militairen gaven blijk van oppervlakkig begrip van de calvinistische theologie. Wat hen motiveerde en bond was een primair antipapisme. Een Zeeuwse legerkapitein in Pernambuco beklaagde zich bij de Politieke Raad van de kolonie dat hij moest samenwerken met een katholieke luitenant. Had hij zich aangemeld om tegen de erfvijand te vechten in naam van het ‘ware geloof’ (het calvinisme), nu ontdekte hij tot zijn ontzetting dat hij ‘papen met papen’ moest bestrijden.24 Het antipapisme nam soms kwaadaardige vormen aan. Volgens een ooggetuige in Olinda braken de Nederlanders ‘de beelden van Christus, Maria en de andere heiligen aan stukken en vertrapten ze met zulke razernij dat het leek alsof ze het rooms-katholieke geloof aan het verdelgen waren’ (Calado 1648: deel een 27; Sharp 1985: 101). Het plaatselijke WICkader gedoogde dit geweld en sanctioneerde het soms zelfs door kerkgebouwen na de invasie over te nemen en aan te passen aan de calvinistische 24 NA, OWIC 47 f. 415, Joos Calcks aan Filips van Serooskerken, 14 mei 1631. Het antipapisme in Nederlandse gelederen zou de hoge desertie van Franse soldaten kunnen verklaren. In Brazilië liepen ze in groten getale naar de vijand over en in Luanda aarzelden tweehonderd van hen niet om na de Nederlandse overgave in 1648 bij de Portugezen dienst te nemen. NA, AA 2 f. 16-18, Journaal van Isaac Sweers; Jadin 1975: 1039-1041.

328

Wim Klooster

eredienst, of door de plaatselijke bevolking op te dragen alle kerkzilver in te leveren.25 Omdat beeldenstormen selectief plaatsvonden, rijst de vraag waarom ze in bepaalde gevallen wel gebeurden, en in andere niet. Mijn indruk is dat antipapisme de dieperliggende oorzaak was, maar dat woede en frustratie over het gedrag van de vijand vaak de aanleiding vormden. De troepen onder leiding van Boudewijn Hendricksz, die zich in San Juan zo hadden misdragen, waren in eerste instantie voor de ontzetting van Salvador de oceaan overgestoken, maar moesten bij aankomst vernemen dat de stad in Portugese handen was gevallen. In San Juan in Puerto Rico ontscheepten de manschappen zich en probeerden in de volgende weken tevergeefs het fort El Morro te overmeesteren. Wellicht speelde frustratie hier een rol. In Iguaraçu was woede zonder twijfel de motivatie voor de nietsontziende aanval op huizen en kerken. De bevelhebber Diederick van Waerdenburg wilde met deze actie de lokale bevolking beletten voort te gaan met het helpen van de Spaanse soldaten (E. Mello 1975: 38). Toorn en verontwaardiging lagen ook ten grondslag aan de bovengenoemde aanval op Santo Tomé in 1638. Tien jaar eerder had een vloot onder leiding van admiraal Adriaen Jansz Pater dat stadje al eens van de kaart geveegd, zonder dat de kerken specifiek doelwit geweest waren. De tweede maal wilden de Nederlanders echter wraak nemen voor de hardhandige verwijdering van landgenoten op de nabije eilanden Trinidad en vooral Tobago (De Laet 1931-1937: deel twee 101; Goslinga 1971: 275). Een jaar tevoren had een gecombineerde Spaanse macht uit Trinidad en Santo Tomé de Nederlanders, merendeels Zeeuwse planters die zich in een fort hadden verschanst, tot overgave gedwongen. De daaropvolgende behandeling van de Nederlanders was ongehoord. Ondanks de gesloten overeenkomst dat ze hun vrijheid en goederen mochten behouden, zond de gouverneur van Trinidad enkele tientallen gevangenen naar het eiland Margarita, waar diens collega ze niet doorzond naar Spanje, maar vierenveertig van hen liet ophangen.26 Veertig andere Zeeuwen bleven gevangen, waaronder de zoon van de patroon, Cornelis de Moor. Omdat deze laatste ook betrokken was bij de kolonisatie van Essequebo aan de Wilde Kust, namen de kolonisten aldaar het op 25 Schalkwijk 1986: 108-109; ‘Memorie’ 1869: 329; Santiago 1984: 163. 26 NA, SG 5754 (liassen WIC), S. Blomaert en J. Harijnchout aan Staten-Generaal, 21 november 1637. Volgens één auteur hadden de Spanjaarden bij hun aanval op Tobago een eenheid Indianen (Caraïben) als bondgenoten (Edmundson 1901: 643). Zie ook O. Ishmael, ‘Guyana’s Western Border: Background Historical Documents,’ Jaques Ousiel aan kamer Amsterdam, 1637. Beschikbaar op de webpagina Guyana News and Information, URL: http://www.guyana.org (februari 2006).

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 329 zich om wraak te nemen. In juli 1638 voeren ze de Orinoco op, vergezeld van een indiaanse macht. Eerst plunderden en verbrandden ze de plaats Santo Tomé, en drie maanden later deden ze hetzelfde met het plaatsje San Joseph de Oruña, het bestuurscentrum van Trinidad (Edmundson 1901: 671-672; Newson 1976: 116-117). Maar een beeldenstorm had niet altijd het gewenste resultaat. Soms werkte hij zelfs averechts, zoals tijdens de slag om het casa forte (het versterkte woonhuis) van de schatrijke suikerbarones Ana Pais bij Apipucos (17 augustus 1645). In de buurt van het slagveld verscheen een man op de weidegronden van een suikerplantage met een beeld van Onze Lieve Vrouwe van Bijstand. De Nederlanders hadden het ontkleed en de armen ervan afgebroken. De man riep: ‘Een wonder, een wonder, het beeld van de Maagd Maria transpireert!’ Volgens een eigentijdse bron konden alle toegesnelden zich van de waarheid van die bewering overtuigen. Portugezen die de wapens tegen de Nederlanders hadden opgenomen, vingen zweetdruppels op in hun zakdoeken en waakten erover alsof het relikwieën waren. Zodra het beeld het opstandelingenkamp was binnengebracht, verslapten hun vijanden. De Nederlanders hielden op met vuren en boden aan zich over te geven (Santiago 1984: 278). Hoewel die gang van zaken niet is terug te vinden in verslagen van de Nederlanders, staat het onomstotelijk vast dat hun verliezen hoog waren. Volgens een soldaat waren aan het einde van de dag, op twee ‘Deutschen’ en zeven Inheemsen na, alle 300 tot 350 Nederlanders en 500 Inheemsen dood of gevangengenomen.27 De beeldenstormen betekenden gewoonlijk een grote schok voor de katholieke inwoners van de Iberische koloniën. Er was hen zoveel aan gelegen om de protestantse vernielzucht aan banden te leggen, dat het eerste artikel van het eerder genoemde verdrag van 1633 waarin grondregels werden opgesteld voor een meer humane oorlogvoering in Brazilië luidde ‘dat men gheene Kercken sal branden, noch gheene Beelden daer in zijnde qualijck tracteeren’ (De Laet 1931-1937: deel drie 153). Het hoeft geen betoog dat dit artikel niet door de Nederlanders was voorgesteld. Vernielzucht was niet het enige waarover de plaatselijke katholieken ontstemd waren. Een doorn in hun oog was ook dat de Nederlanders in Brazilië aan geconfisqueerde kloosters wereldse bestemmingen gaven door ze te gebruiken als paardenstallen, soldatenkwartieren of onderkomens voor hun korporaals. Niet minder aanstootgevend vonden zij de behande27 Het Nederlandse leger beschikte in die slag over ruim 350 Europese en 300 indiaanse manschappen. Calado 1985: deel twee 61; Ibold, Jäger en Kraack 1995: 72-74.

330

Wim Klooster

ling die sommige geestelijken ten deel viel. Alsof het vijandige soldaten betrof werden zij gedeporteerd naar Europa, het Caraïbische gebied of eilandengroepen zoals de Azoren. Daarbij ging het soms ruw toe. Volgens een Braziliaanse bron wierpen de Nederlanders ooit zelfs een aantal monniken in zee met stenen om de hals (Jaboatam 1858: deel twee 85-86, 90-91; Calado 1648: 51). De soldaten en matrozen in Nederlandse dienst onderscheidden zich derhalve bij tijd en wijle door doelgerichte collectieve acties gericht tegen de materiële cultuur van het rooms-katholicisme. Hun antipapisme vond uitdrukking in expedities tegen kerken en geestelijken. De herhaalde beeldenstormen stelden gefrustreerde en getergde manschappen in staat om zich af te reageren en tegelijk hun esprit de corps te versterken. Geheel uniek was dit verschijnsel overigens niet in het Amerika van de zeventiende eeuw. Engelse soldaten die deel uitmaakten van een invasiemacht in Santo Domingo in 1655 bekogelden een Mariabeeld met sinaasappels en hakten van een beeld van de heilige Anna hoofd, oren, neus en lippen af. Verder vernielden Engelse boekaniers bij hun overvallen op kustplaatsen in Spaanse koloniën ook nu en dan geestelijke goederen.28 Geweld in eigen kring In eigen gelederen gebruikten de Nederlandse autoriteiten ook geweld, al had dit een andere functie, namelijk het handhaven van discipline onder de soldaten en matrozen. Hoe belangrijk dat oogmerk ook was, de strafmaten doen vandaag de dag buitensporig aan, hoewel ze niet van de Westeuropese norm afweken. Daarbij was de kans op blijvend lichamelijk letsel groot. Een soldaat op de WIC-vloot naar Salvador (1624) onderscheidde zes vormen van rechtspraak aan boord die de Brede Raad (scheepsraad) kon opleggen.29 Wie vloekte werd zo hard tegen de grote mast gestoten, dat hij dagenlang niet kon zitten zonder pijn te lijden. Na een ernstiger vergrijp, zoals diefstal van brood of kleding, werd de schuldige gedurende vele dagen of weken in het galjoen, de open constructie op de boeg waarop de boegspriet rust, op water en brood gezet. In die vlak boven de waterspiegel aangebracht gevangenisruimte kon niemand droog blijven. Trok een soldaat of matroos een mes of dolk tegenover een ander, dan werd hij ‘aan de 28 Armitage 1992: 539-540; Wright 1926: 14; Earle 2003: 92. 29 Voor de rechtspleging aan boord van schepen, zie Hoogenberk 1940.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 331 mast gezet’: het wapen sloeg men dan door de handpalm van de dader aan de grote mast. Diefstal van wijn resulteerde op de vloot naar Salvador in kielhalen of van de ra vallen. Bij de laatste straf bond men de dader een touw om het lijf, trok hem aan de grote ra omhoog en liet hem dan van een grote hoogte in zee vallen. Hij kon dan ernstig lichamelijk letsel oplopen als hij zijn benen niet bij elkaar hield. Daarna moest hij naakt aan de grote mast staan om met een dik touw geslagen te worden, eerst door de officieren en dan door het scheepsvolk. Bij het kielhalen bond men de dader aan een zeil met honderden ponden gewicht aan zijn lichaam, en haalde hem vervolgens herhaalde malen onder de kiel door. Trok men te snel, dan werd de overtreder opengereten door het scherpe aangroeisel aan de romp onder de waterspiegel; trok men te langzaam, dan verdronk hij. De zwaarste straf was wurging, waarna het slachtoffer overboord werd gegooid (Richshoffer 1930: 111-112; De Laet 1931-1937: deel een 20-21). De doodstraf bleef gewoonlijk voorbehouden aan mannen die hun schip of de gehele vloot in gevaar hadden gebracht. Deserteurs hoorden bijvoorbeeld tot deze categorie. De krijgsraad van de vloot die in 1643 naar Chili voer, legde deze straf op aan elf weglopers; zes van hen liet men in zee vallen en vijf werden doodgeschoten (Schmalkalden 1998: deel een 144). Het ergste vergrijp aan boord, muiterij, komt hierna nog aan bod. De Staten-Generaal schiepen in 1625 enige helderheid door te bepalen dat wie in dienst van de VOC of WIC met voorgeschoten maandgelden of wapens wegliep, een lijfstraf opgelegd zou krijgen. Wie in tijd van nood zijn schip verliet zonder toestemming van de schipper, commies of commandeur, werd gestraft ‘met de koord’ tot de dood erop volgde, met confiscatie van zijn goederen.30 Plichtsverzuim kon in de praktijk ook voor officieren een halszaak zijn. Twee van de vijf kapiteins die zich in januari 1640 niet met volle overgave hadden ingezet tijdens een vierdaagse zeeslag voor de kust van Pernambuco stierven door het zwaard (Van Winter 1978: 118). Vijf vlootkapiteins die negen jaar eerder ook bij Brazilië in de fout waren gegaan, kwamen er echter met verbanning uit de Verenigde Pro­vin­ ciën en inbeslagname van hun goederen van af.31 30 Placcaet 1625. Zie ook NA, SG 5751 (liassen WIC), Albert Koenraats, Ph. Doublet en Jacob Hamel aan Staten-Generaal, 22 maart 1625. 31 Admiraal Maerten Thijssen schreef uit Brazilië dat verschillende schepen zich aan de loefzijde van de Spaanse schepen hadden bevonden, wat ze in staat zou moeten hebben gesteld om te enteren. NA, SG 5753 (liassen WIC), Diederik van Waerdenburg aan StatenGeneraal, 7 oktober 1631; NA, OWIC 47, Maerten Thijssen aan Heren Negentien, 7 november 1631.

332

Wim Klooster

Alle straffen in de koloniën waren doorgaans streng. Een vaak toegepaste straf was het ‘houten paard’. Als een ruiter te paard zat de veroordeelde op een scherpe rug, al dan niet met zware gewichten aan de voeten. In Brazilië werden soldaten veroordeeld om in de brandende zon op het houten paard te zitten, wanneer ze te laat terugkeerden in hun kamp, weg gingen zonder verlof van de korporaal, of hun wapen niet presenteerden als een officier voorbijkwam (Moreau 1651:153-154). Onder de soldaten die in NieuwNederland op het houten paard werden gezet, was er één die kippen had gestolen, een ander die tijdens het wachtlopen was weggelopen en verschillende mannen die betrapt waren op seks met Inheemsen of zwarten (Eekhof 1913: deel een 120). En in Elmina moesten ooit vier soldaten die te laat in het fort waren teruggekeerd drie dagen lang gedurende anderhalf uur op het houten paard plaatsnemen met 25 pond gewicht aan hun benen. Bovendien werd hun soldij vijf maanden lang ingehouden (Ratelband 1953: 141-142). Soms was de bestraffing buitengewoon zwaar, zoals in het geval van een soldaat die het garnizoen in Nieuw-Amsterdam bepakt en bezakt had verlaten. Niet alleen werd zijn haar kort geschoren en kreeg hij zweepslagen, maar in beide oren werden met een gloeiende priem gaten gebrand, zodat hij bij een volgende vluchtpoging herkenbaar zou zijn. Ten slotte diende hij twee jaar lang zij aan zij met compagnieslaven te werken (Eekhof 1913: deel een 144-145). De doodstraf werd slechts sporadisch uitgedeeld. In Brazilië gebruikten gouverneur Johan Maurits en zijn raad gedurende korte tijd São Tomé als tijdelijk verbanningsoord voor soldaten ‘die het verdiend hebben’. In feite kwam dit neer op een verkapte doodstraf voor de soldaten, die op het eiland vanwege de endemische ziekten ernstig gevaar liepen. Nadat de Heren Negentien zich hiermee hadden bemoeid, werden heethoofden in de koloniën niet meer verbannen, maar teruggezonden naar de Republiek.32 De straffen die de Nederlanders in het Atlantische gebied intern oplegden, kenmerkten zich vaak door grote wreedheid. Toch waren ze voor die tijd niet ongebruikelijk. Vergelijkbare sancties werden opgelegd aan soldaten en matrozen die dichtbij huis bleven. Lankmoedigheid was uit den boze voor de krijgsraden, want het spook van muiterij lag altijd op de loer.

32 Jadin 1975: 230, Johan Maurits en Raad aan Heren Negentien, 28 februari 1642.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 333 Muiterij Het ontbreekt in de annalen van de Compagnie en de Nederlandse oorlogsen koopvaardijvloot niet aan verwijzingen naar muiterij, al waren de gevallen minder talrijk dan in het Spaanse leger in de Lage Landen of het Engelse leger in Ierland, wier manschappen eveneens aan soms onbeschrijflijke ontberingen blootstonden (Parker 2004: 157-176; Canny 2001: 72-74). Ook Nederlandse muiters hadden soms legitieme redenen om te protesteren. In Brazilië kwamen de matrozen in dienst van de WIC in opstand toen ze ontdekten dat ze veel minder verdienden dan hun eveneens in Brazilië werkzame collega’s op de oorlogsschepen die door de Staten-Generaal naar Brazilië waren gezonden.33 In andere gevallen leidde het onthouden van tabak en wijn, die het leven aan boord nog enigszins draaglijk maakten, tot moeilijkheden. Op een karveel dat vanuit Recife huiswaarts keerde, had een luitenant een rol tabak tot zijn beschikking, maar omdat hij deze niet onder de bemanning wilde verdelen, smeet hij de rol doodleuk overboord. Als de commandant niet tussenbeide was gekomen, was ook de luitenant wellicht in zee beland (Ibold, Jäger en Kraack 1995: 110). Ondervoeding was de oorzaak van de muiterij die in 1641 in Luanda uitbrak, waar de waarschuwingen van dominee Frederick Vitteus en commandant James Henderson om niet te plunderen tot dovemansoren waren gericht. De goedvoorziene magazijnen vielen aan de hongerige troepen ten prooi (Ratelband 2000: 112-114). Lange reizen naar onbekende bestemming lokten vaak protest uit. Zoals historicus Pérez-Mallaína (1998: 211) opmerkt: ‘De angst voor het onbekende, de gruwel om nooit weer naar huis terug te keren en de proviand snel te zien slinken in het ruim of te zien rotten in de vaten, konden aanleiding geven tot een geweldsexplosie’. Zo’n explosie vond plaats op een Nederlands kaperschip dat drie maanden lang had geprobeerd Portugese schepen te onderscheppen. Gedreven door honger toen de voedselvoorraad was opgeraakt, woede over het uitblijven van betaling voor acht tot negen jaar trouwe dienst waarin ze hun leven in de waagschaal hadden gesteld, en frustratie over de onmogelijkheid om (vlak na de Nederlandse overgave in 1654) in Recife voor anker te gaan, kwamen zesenzestig mannen in opstand en koersten naar Puerto Rico.34 33 NA, SG 12564.34 (brieven uit Brazilië), President en Raad van Brazilië aan StatenGeneraal, 21 augustus 1651. 34 NA, SG 7046 (liassen Spanje), Koning Filips IV aan Vicente Richard, 20 augustus 1654.

334

Wim Klooster

Ongenoegen verbreidde zich soms van schip tot schip, zoals gebeurde op de oorlogsvloot die onder bevel van Witte de With in 1647 naar Brazilië vertrok. Met het uitzenden van duizenden soldaten zou niet alleen de in het nauw gebrachte Nederlandse kolonie in Brazilië de nodige hulp ontvangen, maar zou ook, zo was de gedachte, mogelijke onrust in de Republiek voorkomen worden. De soldaten waren namelijk gelicht uit tachtig compagnieën van het Staatse leger waarvoor Frankrijk had betaald. Met het oog op het naderende einde van de oorlog met Spanje zou die subsidie wegvallen, waardoor de soldaten op straat dreigden komen te staan. Tegenstanders van de maatregel wezen er echter op dat veel soldaten de veertig en zelfs de vijftig al waren gepasseerd en ongeschikt waren voor dienst in de tropen (Van Hoboken 1949: 100-101; A.P. 1647: 13). Omdat uiteindelijk alleen de vrijwilligers naar Brazilië werden ingescheept, werden veel minder manschappen uitgezonden dan gepland. Zij zouden weldra spijt krijgen van hun beslissing. Een contingent bevond zich zeilklaar in Zeeland toen een vloot met daarop uitgediende soldaten uit Recife terugkeerde. De verhalen die zij vertelden over honger en ontbering maakten grote indruk op de vertrekkende soldaten, die op alle mogelijke manieren probeerden te drossen (Van Hoboken 1949: 109; Moreau 1651: 192-194). Hun pogingen waren tevergeefs en velen van hen zouden omkomen in de slagen bij Guararapes. De manschappen die aan de eerste slag bij Guararapes (19 april 1648) deelnamen waren zo ontstemd over hun onbetaalde gage dat ze uitriepen: ‘Laat hen vechten die geld ontvangen hebben, wij willen zonder geld niet vechten’.35 Daarmee verwezen ze naar de officieren, die voor de campagne hun maandgeld hadden ontvangen, terwijl Jan Soldaat geen stuiver had gekregen. Het schrille contrast in betaling tussen soldaten en hun meerderen was vaak een bron van ongenoegen. Sterker nog, het was in Brazilië geen geheim dat sommige officieren een luizenleven hadden door te profiteren van het leed van hun manschappen. Ze inden de soldij van de overleden, gevangen en gedeserteerde soldaten, wier namen ze niet van de monsterrollen hadden verwijderd (‘Memorie’ 1869: 326-327). Gedeelde smart bracht zeelieden en soldaten vaak samen. Na maandenlang te zijn blootgesteld aan vrieskou, storm en regen aan boord van het WIC-schip Loanda stelden de soldaten en matrozen samen een verzoekschrift op toen het schip bij het eiland Wight voor anker lag en gereed was voor vertrek naar Brazilië. Het was gericht aan Michiel van Gogh, die na 35 NA, Aanwinsten 405 f. 311, Journaal van Witte de With, april 1648.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 335 aankomst in Recife zitting zou nemen in de Hoge Raad en daardoor de officier was met de hoogste rang aan boord: Wij versoecken met alle man dat U[w] E[dele] sal gelieven te ordonneeren dat wij onse Anckers mogen lichten om naar huijs te keeren, want wij soo niet anders vaeren willen te weten van Armoeden te vergaen, ende van sieckten, ende van andere vuijlicheijt te verstincken (Buijze 2002: 58-59).

Op elk schip konden slechte behandeling, een mager rantsoen of een combinatie van beide tot muiterij leiden.36 Zo namen de altijd talrijke Duitse soldaten op een WIC-vloot onderweg naar Brazilië eenmaal de wapens op tegen de rest. Naar het heette omdat ze geen kaas, brandewijn of tabak hadden ontvangen, stalen ze de sleutels van de bottelier en genoten twee uur lang van een goede maaltijd, terwijl ze de draak staken met de officieren van hun schip en dreigden de kapitein in zee te werpen. De vlootofficieren achtten het raadzaam om deze soldaten te pardonneren en ze zoet te houden met tabak, brandewijn en Nederlandse kaas. Om verdere opstandigheid te voorkomen werden de Duitsers daarna wel in groepen van zeven verdeeld en naar andere schepen op dezelfde vloot overgebracht (Moreau 1651: 112-113). Staking en oproer konden machtige wapens zijn voor soldaten en matrozen, ook in de garnizoenen. Uitgeput van houthakken, zout halen en bouwen aan een fort, en in het ongewisse over de plannen van de WIC die Curaçao misschien weer wilde afstaan, eisten soldaten in juni 1635, een jaar nadat zij het eiland aan Spanje hadden ontworsteld, extra betaling voor hun diensten. Toen ze nul op het rekest kregen, legden ze het werk aan het fort neer. Commandant Pierre le Grand zag de redelijkheid van hun eis nu in en beloofde de soldaten dat er gauw veel Spaanse wijn geschonken zou worden mits de manschappen stokvishout (een verfhout) bleven hakken en vervoeren (Van Grol 1934: 114-115). Niet elke soldaat werd echter tot bedaren gebracht. Acht maanden later werd een samenzwering ontdekt, op touw gezet door een groep verbitterde Franse en Engelse soldaten wier voornemen het was de commandant en de andere officieren te vermoorden. Opvallend genoeg werden ook nu de muiters gespaard, al bleef dat niet zonder gevolgen. Het fort kwam nu niet af en het respect voor de officieren was zozeer gedaald dat verschillende soldaten hun meerderen vroegen om de discipline beter te handhaven (Van Grol 1934: 117-118).

36 Gemeentearchief Rotterdam, Oud Notarieel Archief 94: 234/399, Verklaring van Arent van Capelle en zijn vrouw Jannetgen Jansdr, 23 oktober 1638. Zie ook Richshoffer 1930: 85-7.

336

Wim Klooster

In juni 1673 kwamen soldaten in Berbice in opstand toen het rantsoen was geslonken tot vier vaten spek en drie vaten vlees voor de tachtig eters in het fort. Dat betekende dat de hele voorraad in veertien dagen zou zijn uitgeput. Onder leiding van een konstabel uit Vlissingen riepen de soldaten ‘meerder kost en een andere Opperhoofd’. Op een dag stormden ze de raadskamer in waar de koloniale raad vergaderde, grepen de commandeur beet en smeten hem in de gevangenis. Ze kozen uit één van de raadsheren een nieuwe commandeur, een benoeming die onbestraft zou blijven (Van Berkel 1695: 94-96). Niet altijd was muiterij het antwoord op honger en gebrek. Soldaten maakten zich ook veelvuldig schuldig aan desertie. In verschillende delen van Brazilië dienden in 1645 aan vijandelijke zijde niet minder dan acht compagnieën ‘Nederlandse’ overlopers (J.A. Mello 1978: 145n). Een handelaar die sprekend wordt opgevoerd in een Zeeuws pamflet uit 1649 toonde zich daarover niet verbaasd: ‘Dat is niet vreemt, een hont hier, sou sijn meester wel ontloopen, alsmen hem soo tracteerden, want die vande Portegysen niet doodt gheslaghen werden, slaen wy selfs met honger en ongemack’ (Zeeusche Verre-Kyker 1649). Gebrek aan discipline kon ernstige gevolgen hebben voor de WIC-macht in het Atlantische gebied. In 1625 droeg het zelfs bij tot de teloorgang van de bezetting van Salvador. De blaam daarvoor trof in de eerste plaats kolonel Willem Schouten. De WIC-bevelhebber deed niets anders dan vloeken tegen zijn manschappen en toonde geen enkele belangstelling voor het instandhouden van de vestingwerken. Met brandende lonten en kogels in hun mond brak een groep dronken soldaten ten slotte zonder enige tegenstand van de schildwacht de deur van Schoutens huis open. Zij sloten de kolonel in zijn huis op en benoemden Hans Ernest Kijff, eveneens kolonel, tot diens opvolger. Die benoeming zou niet worden teruggedraaid, maar de discipline keerde niet terug. De soldaten behielden het initiatief en oefenden druk uit op Kijff om onderhandelingen te beginnen met de Portugezen. Vier dagen na de muiterij, op 30 april, gaven de Nederlanders zich over (De Boer 1943: 47-48). Ook de hulpvloot van Boudewijn Hendricksz, die te laat voor Salvador arriveerde en daarna een vergeefse aanval deed op Puerto Rico, had met disciplineproblemen te kampen. De orde kon na het overlijden van Hendricksz niet worden hersteld. Op de thuisreis miste de vloot daarom een gouden kans om een Spaanse zilvervloot te kapen (De Laet 1931-1937: deel een 130).

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 337 De frequentie van muiterij in de West en vooral in Brazilië is opmerkelijk, omdat dit verschijnsel in de Republiek zelf na 1589 onbekend was. En dat terwijl de gewesten zowel de soldij van het Staatse leger als (vanaf 1635) die van de troepen in Brazilië betaalden.37 Wat verklaart het verschil tussen de mokkende manschappen in Pernambuco en de tevreden troepen in patria? Het repartitiestelsel, op grond waarvan de gewesten verantwoordelijk waren voor de betaling van de in hun grondgebied gelegerde soldaten, heeft wellicht een rol gespeeld. Het was immers in het gewestelijk belang om de ‘subsidie’ rond te krijgen, want opstandige soldaten konden veel onheil aanrichten. Toch verliep de uitbetaling door de gewesten bepaald niet altijd soepel. Een betere verklaring is de dubbele financiële buffer waarover het Staatse leger beschikte. Officieren hadden hun eigen kapitaal, waardoor ze bij nalatigheid van de provincies de soldij konden voorschieten. Bovendien waren er de solliciteurs-militair, particuliere geldschieters die de soldij aan de compagniecommandant voorschoten in ruil voor een maandelijks traktement. Doordat de gewesten vaak ver achter liepen met de betaling van hun eigen garnizoenen, moesten de solliciteurs voortdurend grote bedragen voorschieten. Ze dreigden het uitgeleende geld echter nooit terug te krijgen en waren soms ten einde raad (Zwitzer 1991: 91-99; Van Nimwegen 2003: 507-511). In de Republiek waren de solliciteurs derhalve het kind van de rekening en in Brazilië, waar de functie van solliciteur-militair niet bestond en waar officieren geen krediet hadden, waren het de soldaten. Behalve in acties tegen kerkinterieurs en geestelijken sloegen Neder­ landse soldaten ook bij gelegenheid de handen ineen tegen hun meerderen. De opgekropte onvrede over gebrek aan proviand, zware werklast of onrechtvaardige behandeling lag gewoonlijk aan de rebellie ten grondslag. Besluit Na afloop van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) openden de Nederlanders in de West een derde front tegen de Iberische vijand; in de Oost was de strijd al eerder ontbrand. Het lukte de West-Indische Compagnie om de Portugezen en Spanjaarden een aantal belangrijke koloniën afhandig te maken. Sommige daarvan zouden slechts tijdelijk in Nederlandse handen zijn, zoals São Tomé, Angola en Brazilië, terwijl andere, zoals Curaçao, in 37 Al in dat jaar was de West-Indische Compagnie niet meer in staat de soldaten in Brazilië te betalen.

338

Wim Klooster

Nederlands bezit zouden blijven. De oorlogvoering te land en ter zee vereiste de uitzending van een niet aflatende stroom soldaten en matrozen, van wie de meeste Europa niet meer zouden terugzien. Het leeuwendeel van hen vertrok naar Brazilië, waar in de loop van een kwarteeuw tussen de 35.000 en 40.000 matrozen en soldaten de Compagnie en de StatenGeneraal zouden dienen.38 Waar de vijanden Europeanen of van Europese komaf waren, was de aard of frequentie van Nederlands militair geweld in het Atlantische gebied niet anders dan in de Lage Landen. De strijd tegen de Iberische troepen kenmerkte zich slechts zelden door de ‘authorized brutality without restraint’ die volgens Bernard Bailyn kenmerkend was voor de Atlantische wereld. Vergeleken met de strijd in de Lage Landen was de overzeese oorlogvoering niet buitensporig wreed. Evenmin bestond er onderscheid in de mate waarin de manschappen het gemunt hadden op burgerdoelen. Net als in de Nederlanden, plunderden en martelden de soldaten in Brazilië en het Caraïbische gebied bij gelegenheid, zonder dat de officieren hen een stroobreed in de weg legden. Het grote verschil is dat de Nederlanders zich in de West vaak lieten gaan in beeldenstormen, wat opmerkelijk is gezien de volledige afwezigheid van dat verschijnsel in de Nederlanden na de eerste fase van de Opstand. De vernieling van kerken en kathedralen stond daarbij niet op zichzelf. Soms nam het agressieve antipapistische gedrag de vorm aan van een ruwe of onmenselijke behandeling van geestelijken. Dat laatste was in overeenstemming met de praktijk in de Republiek, waar lokale overheden priesters tijdens de hele oorlog lastigvielen. Daar stond tegenover dat, mede dankzij het relatief milde religieuze klimaat ten tijde van Frederik Hendriks stadhouderschap (1625-1647), het aantal priesters in de Republiek toenam van zeventig in de beginjaren van de zeventiende eeuw tot 482 in 1638. Omdat erediensten van rooms-katholieken officieel verboden waren en daarom in het geheim plaatsvonden, waren hun kerken niet het doelwit van calvinistisch geweld. In Brazilië en Spaans-Amerika was de katholieke kerk daarentegen een vast bestanddeel van de samenleving en vormde de openbaar belijdende katholieke bevolking een gemakkelijk doelwit voor de Nederlandse soldaten. Het verschil tussen het militaire optreden aan beide zijden van de oceaan moet echter niet overdreven worden. Als het Iberisch schiereiland in 38 Een groep kooplieden en reders schatte in 1667 dat op de kust van Brazilië 25.000 matrozen hadden gediend, maar bij dat aantal waren ongetwijfeld ook zeelieden in particuliere dienst inbegrepen. NA, SG 5768 (liassen WIC), Verzoekschrift aan de Staten-Generaal om Nieuw-Nederland te heroveren, 1667.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 339 de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) strijdtoneel geweest zou zijn, dan hadden de overzee woedende beeldenstormen ook in Spanje en Portugal kunnen plaatsvinden. Dergelijke taferelen waren in de zeventiende eeuw niet eens ondenkbaar op het grondgebied van de Republiek zelf, zoals onmiddellijk na de ratificatie van de Vrede van Münster (1648) bleek. Toen katholieke geestelijken vanuit de Spaanse Nederlanden de Generaliteitslanden binnendrongen, zetten de Staten-Generaal soldaten in om priesters uit te zetten en beelden te verwijderen uit kerken, scholen en hospitalen. Die ontruiming was misschien geen spontane beeldenstorm, maar leidde er wel toe dat het antipapisme, althans voor korte tijd, tot beleid werd verheven (Israel 1982: 377-378; Israel 1995: 377-389). Militair geweld in het Atlantische gebied was niet louter gericht tegen (katholieke) vijanden. Het werd ook bijna dagelijks uitgeoefend in de Nederlandse forten en legerkampen om de discipline onder de troep te handhaven. Matrozen en soldaten werden getrakteerd op straffen waarvan de mate van geweld officieel afhing van de ernst van het vermeende vergrijp. In weerwil van de soms onmenselijke straffen was de handhaving van de discipline een vaak terugkerend probleem, evenals desertie en muiterij, vormen van verzet die in het Staatse leger vrijwel waren uitgebannen. In het vaderland was de soldij door de aanstelling van solliciteursmilitair beter geregeld dan in den vreemde, waar desertie en muiterij, veroorzaakt door magere rantsoenen, lage gages of vernedering, de potentiële macht toonden van soldaten en matrozen, zonder wie geen schip kon varen en geen kolonie behouden kon blijven. Literatuur ‘Advies’ 1871. ‘Advies tot aanbeveling van der verovering van Brazilië door de West-Indische Compagnie: Uit het archief van Hilten’, Kroniek van het Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht, 6e reeks, 2-27: 228-256. Anderson, M.S. 1988. War and Society in Europe of the Old Regime, 1618-1789. Londen: Fontana. A.P.  1647. Remonstrantie aen alle steden ende vroetschappen der Vrye Vereenighde Nederlanden, By forme van discours. Dordrecht: Philips van Macedonien. Armitage, D. 1992. ‘The Cromwellian Protectorate and the Languages of Empire’, Historical Journal 35: 531-55. Baylin, B. 2005. Atlantic History: Concept and Contours. Cambridge: Harvard University Press. Bento, C.M. 1971. As batalhas dos Guararapes: Descrição e análise militar. Recife: Universidade Federal de Pernambuco. Berkel, A. van 1695. Amerikaansche Voyagien, Behelzende een Reis na Rio de Berbice, Gelegen op het vaste Land van Guiana, aande Wilde-kust van America, Mitsgaders een andere na de Colonie van Suriname, Gelegen in het Noorder Deel van het gemelde Landschap Guiana. Amsterdam: Johan ten Hoorn.

340

Wim Klooster

Boer, M.G. de  1900. ‘Een memorie over den toestand der West Indische Compagnie in het jaar 1633’, Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap 21: 343-362.  ____ 1943. ‘De val van Bahia’, Tijdschrift voor Geschiedenis 58: 38-49. Boxer, Ch.R. 1993. De Nederlanders in Brazilië 1624-1654. Amsterdam/Antwerpen: Atlas. British Guiana Boundary 1898. British Guiana Boundary: Arbitration with the United States of Venezuela. Appendix to the Case on Behalf of the Government of Her Britannic Majesty. Londen: Foreign Office. Bruijn, J.R. 2005. ‘Isaäc Sweers, 1622-1673: Beroepssoldaat in een nog niet bestaand korps’, in V. Enthoven, G. Acda, A. Bon (red.), Een saluut van 26 schoten: Liber Amicorum aangeboden aan Ger Teitler. Amsterdam: Bataafsche Leeuw. Buijze, W. 2002. Georg Everhard Rumphius, reis naar Portugal 1645-1648: Een onderzoek. Den Haag: s.n. Calado, M. 1648. O Valeroso Lucideno e Triumpho da Liberdade: Primeira parte. Lissabon: Paulo Craesbeeck.  ____ 1985. O Valeroso Lucideno e Triunfo da Liberdade. Bezorgd door J.A. Gonsalves de Mello. Twee delen. Recife: FUNDARPE [Vierde druk]. Canny, N. 2001. Making Ireland British, 1580-1650. Oxford: Oxford University Press. Coelho Albuquerque, D. de 1982. Memórias Diárias da Guerra do Brasil. Recife: Fundação de Cultura Cidade do Recife. Consideratien 1629. Consideratien ende redenen der E. Heeren Bewind=hebberen vande Geoctrojeerde West-Indische Compagnie nopende de teghenwoordige deliberatie over den Treves met den Coning van Hispanien. Haerlem: Adriaen Rooman. Cort 1655. Cort, Bondigh ende Waerachtigh Verhael Van ’t schandelijck over-geven ende verlaten vande voorname Conquesten van Brasil, Onder de Regeeringe vande Heren Wouter van Schonenburgh, President, Hendrick Haecx, Hoogen Raet, ende Sigismondus van Schoppe, Luytenant Generael over de Militie, 1654. Middelburg: Thomas Dircksz van Brouwers-haven. Davis, N.Z. 1975.  ‘The Rites of Violence’, in N.Z. Davis, Society and Culture in Early Modern France. Stanford: Stanford University Press. De Zeeusche 1649. De Zeeusche verre-kyker. Vlissingen: Gedruckt tot Vlissingen in’t groene wout […]. Donato, H. 2001. Dicionário das batalhas brasileiras; Dos conflitos com indígenas aos choques da reforma agrarian, 1996. Rio de Janeiro/São Paulo: Biblioteca do Exército Editora en IBRASA. Earle, P.  2003. The Pirate Wars. New York: St. Martin’s Griffin. Edmundson, G. 1901. ‘The Dutch in Western Guiana’, English Historical Review 16: 640-675. Eekhof, A. 1913. De Hervormde Kerk in Noord-Amerika, 1624-1664. Twee delen. Den Haag: Martinus Nijhoff. Garfield, R. 1992. A History of São Tomé Island, 1470-1655: The Key to Guinea. San Francisco: Mellen Research University Press. Goslinga, C.Ch. 1971. The Dutch in the Caribbean and on the Wild Coast, 1580-1680. Assen: Van Gorcum. Grol, G.J. van 1934. De grondpolitiek in het West-Indisch domein der Generaliteit. Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij. Guerra, F. 1979. ‘Medicine in Dutch Brazil, 1624-1654’, in E. van den Boogaart (red.), Johan Maurits van Nassau-Siegen, 1604-1679: A Humanist Prince in Europe and Brazil. Essays on the Occasion of the Tercentenary of his Death, pp. 472-493. Den Haag: The Johan Maurits van Nassau Stichting. Guerreiro, B. 1625. Iornada dos Vassalos da Coroa de Portugal, pera se recuperar a Cidade do Salvador, na Bahya de todos os Santos, tomada pollos Olandezes, a oito de Mayo de 1624. & recuperada ao primeiro de Mayo de 1625. Lisboa: Mattheus Pinheiro. Hartog, J. 1961. Curaçao: Van kolonie tot autonomie. Twee delen. Aruba: De Wit.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 341 Hexham, H. 1637. The Principles of the Art Militarie: Practised in the Vvarres of the Vnited Netherlands: Represented by figure, the vvord of command, and demonstration. Londen: Printed by M.P. for M. Symmons. Hoboken, W.J. van 1949. ‘Een troepentransport naar Brazilië in 1647’, Tijdschrift voor Geschiedenis 62: 100-109. L’Honoré Naber, S.P. (red.) 1928. Documenten uit het archief van den Luitenant-Admiraal Piet Heyn. Utrecht: Kemink & Zoon.  ____ 1930. Reisebeschreibungen von deutschen Beamten und Kriegsleuten im Dienst der niederländischen West- und Ost-Indischen Kompagnien, 1602-1797. Den Haag: Martinus Nijhoff. Hoogenberk, H. 1940. De rechtsvoorschriften voor de vaart op Oost-Indie, 1595-1620. Utrecht: Kemink. Ibold, F., J. Jäger en D. Kraack (red.) 1995. Das Memorial und Jurenal des Peter Hansen Hajstrup, 1624-1672. Neumünster: Wachholtz Verlag. Ishmael, O. ‘Guyana’s Western Border: Background Historical Documents’, webpagina Guyana News and Information, URL: http://www.guyana.org (februari 2006). Israel, J. 1982. The Dutch Republic and the Hispanic World, 1606-1661. Oxford: Clarendon Press.  ____ 1995. The Dutch Republic: Its Rise, Greatness, and Fall, 1477-1806. Oxford: Clarendon Press. Jaboatam, A. de Santa Maria 1858. Novo Orbe Serafico Brasilico, ou chronica dos Frades Menores da Provincia do Brasil. Twee delen. Rio de Janeiro: Instituto Histórico e Geográfico Brasileiro [Eerste editie 1761]. Jacobs, J. 2002. ‘Soldiers of the Company: The Military Personnel of the West India Company in New Netherland and Elsewhere’, lezing gehouden op de Third Jacob Leisler Workshop, National University of Ireland, Galway. Jadin, L. 1975. L’ancien Congo et l’Angola 1639-1655 d’après les archives romaines, portugaises, néerlandaises et espagnoles. Brussel/Rome: Institut Historique Belge de Rome. Journael 1665. Journael, gehouden op ’s Landts-schip de Spiegel, van ’t gene gepasseert en verricht is op de Vloot van haer Ho. Mo. De Heeren Staten Generael der Vereenighde Nederlanden. Amsterdam: Jacob Venckel. Kleinehagenbrock, F. 2003. Die Grafschaft Hohenlohe im Dreißigjährigen Krieg: Eine erfahrungsgeschichtliche Untersuchung zu Herrschaft und Untertanen. Stuttgart: W. Kohl­ hammer. Laet, J. de 1931-1937. Iaerlyck verhael van de verrichtingen van de Geoctoyeerde West-Indische Compagnie in derthien boecken. Bezorgd door S.P. l’Honoré Naber. Vier delen. Den Haag: Martinus Nijhoff [Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging 34, 35, 37, 40]. Mello, E.C. de 1975. Olinda Restaurada: Guerra e Açúcar no Nordeste, 1630-1654. Rio de Janeiro/ São Paulo: Editora Forense-Universitaria en Editora da Universidade de São Paulo.  ____ 1986. Rubro Veio: O imaginário da restauração pernambucana. Rio de Janeiro: Editora Nova Fronteira. Mello, J.A.G. de 1978. Tempo dos flamengos: Influência da Ocupação Holandesa na Vida e Na Cultura do Norte do Brasil. Recife: Governo do Estado de Pernambuco. Tweede editie. ‘Memorie’ 1869. ‘Memorie door den Kolonnel Artichofsky, bij zijn vertrek uit Brazilië in 1637 overgeleverd aan Graaf Maurits en zijnen Geheimen Raad’, Kroniek van het Historisch Genootschap gevestigd te Utrecht 25, 5e reeks, 5: 253-349. Menkman, W.R. 1942. De Nederlanders in het Caraibische zeegebied waarin vervat de geschiedenis der Nederlandsche Antillen. Amsterdam: Van Kampen & Zoon. Meuwese, M. ‘Trans-Atlantic Mobility and Native Americans: Brazilian Tupi Indians in the Dutch Atlantic World, 1625-1657’, webpagina van het Atlantic History Seminar, Harvard, URL: http://www.fas.harvard.edu/~atlantic/abstr04CR.html (februari 2006). 

342

Wim Klooster

____ 2012. Brothers in Arms, Partners in Trade: Dutch-Indigenous Alliances in the Atlantic World, 1595-1674. Leiden/Boston: Brill. Moreau, P.  1651. Histoire des derniers troubles du Brésil entre les Hollandois et les Portugais. Parijs: Augustin Courbe. Nimwegen, O. van 2003. ‘Het Staatse leger en de militaire revolutie van de vroegmoderne tijd’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 118: 494-518. Newson, L.A. 1976. Aboriginal and Spanish Colonial Trinidad: A Study in Culture Contact. Londen: Academic Press. Parker, G. 2004. The Army of Flanders and the Spanish Road, 1567-1659: The Logistics of Spanish Victory and Defeat in the Low Countries’ War. Cambridge: Cambridge University Press [Tweede druk]. Pérez-Mallaína, P. E. 1998. Spain’s Men of the Sea: Daily Life on the Indies Fleets in the Sixteenth Century. Bezorgd door C.R. Philips. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Phillips, C.R. 1986. Six Galleons for the King of Spain: Imperial Defense in the Early Seventeenth Century. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Piso, W. 1658. De Indiae Utriusque Re Naturali et Medica. Amsterdam: Lowijs en Daniël Elzevier. Placcaet 1625. Placcaet ende Ordonnantie vande Hoge ende Mog: Heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlanden tegens Wech-loopers die hun in dienst vande Oost ofte WestIndische Compaignien begeven hebbende, verloopen, ofte ooc in tijt van noot haer Schepen verlaten. Den Haag: Weduwe en Erfgenamen van Hillebrant Iacobssz van Wouw. Ratelband, K. (red.) 1950. Reizen naar West-Afrika van Pieter van den Broecke, 1605-1614. Den Haag: Martinus Nijhoff.   ____ 1953. Vijf dagregisters van het kasteel São Jorge da Mina (Elmina) aan de Goudkust, 16451647. Den Haag: Martinus Nijhoff. Ratelband, K. 2000. Nederlanders in West-Afrika, 1600-1650: Angola, Kongo en São Tomé. Bezorgd door R. Baesjou. Zutphen: Walburg Pers. Richshoffer, A. 1930. Reise nach Brasilien 1629-1632: Neu herausgegeben nach der zu Strassburg bei Josias Städel im Jahre 1677 erschienenen Original-Ausgabe. Bezorgd door S.P. L’Honoré Naber. Den Haag: Martinus Nijhoff [Reisebeschreibungen von Deutschen Beamten und Kriegsleuten […], deel een] [Origineel 1630]. Santiago, D.L. de 1984. História da guerra de Pernambuco e feitos memoráveis do mestre de campo João Fernandes Vieira, herói digno de eterna memória, primeiro aclamador da guerra. Recife: Governo de Pernambuco. Schalkwijk, F.L. 1986. Igreja e estado no Brasil holandês, 1630-1654. Recife: Governo de Pernam­buco, Secretaria de Turismo, Cultura e Esportes, Fundação do Patrimônio Histórico Artístico de Pernambuco, Diretoria de Assuntos Culturais. Schmalkalden, C. 1998. Brasil Holandês: The voyage of Caspar Schmalkalden from Amsterdam to Pernambuco in Brazil. Bezorgd door A.A. Bragança Júnior en D. Martins Teixeira. Twee delen. Rio de Janeiro: Editora Index. Sharp, B. 1985. ‘The Place of the People in the English Revolution’, Theory and Society 14-1: 93-110. Silva-Nigra, C.M. da 1938. ‘A Invasão Hollandeza na Bahia 1624-1625 pela testemunha ocular Johann Georg Aldenburg 1631’, Anaes do Arquivo Publico da Bahia 26: 99-151. Sluiter, E. 1998. The Gold and Silver of Spanish America. Berkeley: The Bancroft Library. Veenendaal-Barth, J.W. en V.L. Vree (red.) 2002. Particuliere Notulen van de vergaderingen der Staten van Holland 1620-1640 door N. Stellingwerff en S. Schot. Deel zes, januari 1633april 1634. Den Haag: Instituut voor Nederlandse Geschiedenis [Rijks Geschiedkundige Publicaties, grote serie 249]. Vermeir, R. 2001. In staat van oorlog: Filips IV en de Zuidelijke Nederlanden, 1629-1648. Maastricht: Shaker Publishing.

Militair geweld in DE nederlandse atlantische wereld 343 Wandel, L.P.  1995. Voracious Idols and Violent Hands: Iconoclasm in Reformation Zurich, Strasbourg, and Basel. Cambridge: Cambridge University Press. Winter, P. J. van 1978. De Westindische Compagnie ter kamer Stad en Lande. Den Haag: Martinus Nijhoff. Wright, I.A. 1921. ‘The Dutch and Cuba, 1609-1643’, The Hispanic American Historical Review 4-4: 597-634.  ____ 1926. Spanish Narratives of the English attack on Santo Domingo 1655. Transcribed and translated from the original documents in the General Archives of the Indies and edited for the Royal Historical Society. Londen: Offices of the Society. Wright, I.A (red.) 1934. Nederlandsche zeevaarders op de eilanden in de Caraïbische Zee en aan de kust van Columbia en Venezuela gedurende de jaren 1621-1648: Documenten hoofdzakelijk uit het Archivo General de Indias. Twee delen. Utrecht: Kemink en Zoon. Zwitzer, H.L. 1991. ‘De militie van den staat’: Het leger van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Amsterdam: Van Soeren.

344

Wim Klooster

over de auteurs

345

Over de auteurs Victor Enthoven was tussen 1998 en 2011 verbonden aan het Koninklijk Instituut voor de Marine en de Nederlandse Defensie Academie, waar hij onder meer het vak militaire geschiedenis onderwees. Thans is hij werkzaam voor de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij heeft over militair historische en Atlantische onderwerpen gepubliceerd. Natalie Everts is de bezorger van verschillende bronnenpublicaties waaronder ‘Formosan Encounter’, Notes on Formosa’s Aboriginal Society: A Selection of Documents from Dutch Archival Sources, 1623-1668 (2011). Ze bereidt een monografie voor over gemengde huwelijken en Euroafrikanen in achttiende-eeuws Elmina (Ghana) en publiceerde diverse artikelen over die onderzoeksthema’s. Henk den Heijer is hoogleraar maritieme geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Hij doet onderzoek naar en publiceert over de Nederlandse handel en scheepvaart in het Atlantische gebied vóór 1800 en de geschiedenis van de visserij na 1800. Van zijn hand verschenen onder meer De geschiedenis van de WIC (1994) en De geoctrooieerde compagnie: De VOC en de WIC als voorlopers van de naamloze vennootschap (2005). Wim Hoogbergen (1944) was tot zijn pensionering hoofddocent Caraïbische Studies aan de Universiteit Utrecht. Hij was lange tijd hoofdredacteur van Oso: Tijdschift voor Suriname en eindredacteur van de serie Bronnen voor de Surinamistiek. Hij heeft vooral gepubliceerd over slavernij en marronage in Suriname. Zijn belangrijkste werken zijn: De Boni-oorlogen, 1757-1860: Marronage en guerilla in Oost-Suriname (1985), De Bosnegers zijn gekomen! Slavernij en rebellie in Suriname (1992), Het kamp van Broos en Kaliko: De geschiedenis van een Afro-Surinaamse familie (1996), De oorlog van de ser­ gean­ten: Surinaamse militairen in de politiek (2005, samen met Dirk Kruijt) en drie boeken over de Surinaamse emancipatie van 1863 samen met Hein­ rich Helstone en Okke ten Hove: Surinaamse Emancipatie: Familie­namen en plantages (2003), Surinaamse Emancipatie: Paramaribo: Slaven en Eige­ naren (2004) en Surinaamse Emancipatie 1863: Coronie (2009).

346

over de auteurs

Han Jordaan studeerde geschiedenis aan de Universiteit Leiden en autonome beeldende kunst aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. Hij promoveerde op een onderzoek naar de positie van de vrije zwarte en gekleurde bevolking van Curaçao in de achttiende eeuw. Tussen 2004 en 2012 was hij in dienst van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden. Hij werkte hier als coördinator van het project ‘The Atlantic World and the Dutch, 1500-2000’ en als onderzoeker voor het project ‘Dutch Atlantic Connections, 1680-1795’. Tussen 2006 en 2011 was hij gedetacheerd bij het Huygens ING in Den Haag, waar hij als onderzoeker betrokken was bij het project ‘Nederlanders en de cultuur in het Atlantische gebied 1670-1870’. Marjoleine Kars promoveerde aan Duke University en is gespecialiseerd in Atlantische geschiedenis. Zij is associate professor aan University of Maryland in de Verenigde Staten van Amerika. Zij publiceerde Breaking Loose Together: The Regulator Rebellion in Pre-Revolutionary North Carolina (2002) en werkt momenteel aan een boek over de slavenopstand in Berbice. Wim Klooster is hoogleraar geschiedenis aan Clark University in de Verenigde Staten van Amerika. Na zijn promotie in Leiden in 1995 was hij onder meer Charles Warren Fellow op Harvard University en InterAmericas Mellon Fellow op de John Carter Brown Library. Tot zijn publicaties behoren Revolutions in the Atlantic World: A Comparative History (2009) en Illicit Riches: Dutch Trade in the Caribbean, 1648-1795 (1998). Benjamin Nicolaas Teensma studeerde Portugees en Spaans aan de Universiteit van Utrecht. Hij was als Lusitanist aan de Universiteiten van Utrecht en Groningen, en sinds 1980 aan die van Leiden verbonden. Teensma promoveerde in 1966 aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Don Francisco Manuel de Melo (1608-1666): Inventario General de sus Ideas. Hij publiceerde zowel in het Nederlands als in het Portugees over de geschiedenis van de Amsterdamse Sefardim, de Portugese expansie in Azië, en de Nederlandse expansie in Brazilië. Teensma is geleidelijk van taal- en letterkunde naar geschiedenis opgeloefd. Hij is inmiddels gepensioneerd. Adri P. van Vliet behaalde in 1977 zijn onderwijsbevoegdheid en studeerde geschiedenis in Den Haag en Leiden. In 1994 promoveerde hij aan de Universiteit Leiden op het proefschrift Vissers en kapers: De zeevisserij

over de auteurs

347

vanuit het Maasmondgebied en de Duinkerker kapers, ca. 1580-1648, waarvoor hij in 1996 de Hoogendijkprijs ontving. Verder publiceerde hij over archivistische en maritiem-historische onderwerpen, waaronder Marine­ kapiteins uit de achttiende eeuw: Een Zeeuws elftal (2000),’Operatie Waters­ nood’: De hulpverlening door de Koninklijke Marine en de Waters­nood­ramp van 1953 (2003), Vissers in oorlogstijd: De Zeeuwse zeevisserij in de jaren 15681648 (2003) en ‘Een vriendelijcke groetenisse’: Brieven van het thuisfront aan de vloot van De Ruyter (1664/1665) (2007). Van 1989 tot 1999 was hij werkzaam bij het Rijksarchief in Noord-Brabant als hoofd Externe Dienst­ver­ lening. In 1999 werd hij directeur van het Instituut voor Maritieme Historie van de Koninklijke Marine in Den Haag. Sinds 2005, na de samenvoeging van de vier historische diensten van het Ministerie van Defensie, is hij hoofd van de afdeling Publieksinformatie en Collecties en plaatsvervangend-directeur van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie in Den Haag. Jean Jacques Vrij is zelfstandig historisch onderzoeker en publicist met als aandachtsgebied de Surinaamse samenleving in de achttiende en negentiende eeuw en een voorkeur voor een prosopografische invalshoek. Een monografie onder de titel Ambivalent burgerschap: De compagnieën vrije burgers, mulatten en negers van Paramaribo, 1775-1816 is in voorbereiding.

348

over de auteurs

register

349

REGISTER VAN PERSOONS-, SCHEEPS- EN GEOGRAFISCHE NAMEN* Aartsz, Frederick 18 Abarij 200 Abensets, L 206 Abercromby, George 24, 265 Abini 67 Abocan 82 Adriana Petronella 191 Accabré 204-205 Accara 189, 192, 196, 203, 205, 207 Accra 34, 81, 84, 99, 251 Adja 94, 251, 269 Adriaensz, Hendrick 256 Afrika 1-2, 6, 15, 18-19, 26, 38-39, 64, 178-179, 189, 218, 223, 239, 293, 314, 316 Agosu 174 Albuquerque, Matias de 282, 322, 325 Algiers 245, 260 Alicante 256, 260-261 Allerheiligenbaai 224-225, 227, 278, 280, 295-296, 315 Amazone 1, 185 Ameland 286 Amerika 1, 2, 6, 15, 24, 38-39, 76, 81, 152, 186, 209, 218-219, 221, 223, 239, 246-247, 314315, 325, 330 Amersfoort, Adriaen Jacobsen van 228, 231233, 235 Amsterdam 3, 25, 28, 30, 33, 47, 147-148, 169, 185, 187, 198, 206, 229, 253-254, 256-257, 260-261, 268, 277-281, 286, 290, 292-293, 299, 302, 307, 314 Andeslanden 293 Andries, Willem 89 Angola 3, 21, 225, 289, 292-294, 315-316, 324, 337 Animbaw 173 Annobon 238 Anomabu 81, 251, 269 Antillen 35-36, 59, 285-286, 324 (zie Caraïben) Antigua 323 Antonio Vaz 303 Antwerpen 15-16 * De scheepsnamen zijn gecursiveerd

Apipucos 301, 329 Arend, Pedro de 17 Argentinië 293 Argo 100-101 Arguin 3, 26 Arica 221 Armina 173 Arokoe 166, 173-174 Arraial Bom Jesus 290, 292 Aruba 4, 121, 133 Asante 81-82 Atlantische gebied 217-224, 241, 247, 261, 271, 314-315, 324-325, 332, 336, 338-339 Atlantische Oceaan 225, 227-228, 247, 270, 285 Atta 196, 204-205 Axim 250-251 Azië 1, 16-20, 218-219, 246-247, 289 Azoren 238, 330 Bagnuoli, graaf van 295 Bahia (zie Salvador) Bakergem, Nicolaas van 86 Baltasar, Carlos 279 Barbados 24, 270-271 Barbalho Bezerra, Luis 295 Barbuda 323 Barends, Pieter 94 Barkakoeba 171 Barlaeus, Caspar 277, 297 Batenstein 267 Baubé 205 Bazel 326 Beaujon, Anthonij 126 Beaujon, Antoine 126 Beaujon, Jan Jacob 123-126 Beck, Jacob 114 Beltran, Antonio 114, 118 Benya 72 Berberibe 305 Berbice 3-4, 6, 25-26, 28-32, 34, 36-38, 56, 151, 162, 177, 183-188, 191, 193-198, 200, 204, 207, 209-211, 336

350

 register

Bergen (Noorwegen) 271 Betsy 191 Binckes, Jacob 25 Black, Jeremy 5 Blois van Treslong, Willem Otto van 37 Bocht van Guineé 218  Boekoe 163, 166, 170-171 Boey, W.C. 34 Bois, Jan du 257, 264, 267, 269 Bonaire 4, 316 Boni 170, 174, 178 Bordeaux 260 Borremans, Reinoud 264 Bosvelt, Jacob van 116 Boutrou 267 Brazilië 2-3, 16, 21-23, 38, 147, 224, 226-227, 229-230, 237-238, 240-241, 277-281, 286, 290, 292-293, 299, 302, 307, 313, 315-319, 323-325, 329, 331-338 Breda 238, 272, 289 Bres, Adriaen Joorisz 238 Bresseau, Maurice-Henri 135-138, 140 Brielle 250 Brits-Guyana 37 Broer, Jan jr. 194 Broer, Jan sr. 194-195 Broer, Jeremias 196 Broer, Filip 194 Brouwer, Hendrik 293 Brugman 131 Buenos Aires 289-290, 292-293, 298 Buschman, Cornelis H. 37 Cabo Corso, 250-251, 261, 268, 272 Cabo Monte 230 Cabo Santo Agostinho (zie Sint-Augustinus­ kaap) Cabo Tres Puntas 266 Cabo Verde 24, 26, 249-250, 263-264 Cabral de Mello, Evaldo 294 Cádiz 217, 256, 260 Caerden, Paulus van 19 Calado, Manuel, 278, 189, 198-302, 305-308 Caleb 256-257 Callao 290 Camarão, Antônio Filipe 295, 304 Cambia 194 Campen, Hans 232 Canarische Eilanden 18, 217, 263, 287 Candelária 296, 306 Cancrijn 123

Canje 186-188, 191, 193-194, 196-197, 199-200 Cape Coast 81, 96, 250-251, 261, 268, 272 Capiberibe 289 Capitein, Jacobus 94 Caracas 132 Caraïben 2-4, 15, 20, 22, 24-25, 29-30, 32-33, 35-36, 38-39, 183-184, 218, 222, 224, 227228, 231, 237-240, 246, 261, 270-271, 281, 286, 287, 316, 321, 323-324, 330, 338 (zie Antillen) Caramansa 79 Carvalho, Sebastião de 302 Cassard, Jacques 4, 27-29, 55, 167 Castilië 301 Catharina II (tsarina van Rusland) 33 Catoenbergh 95 Cavalcanti, Antônio 302 Ceará 295 Cellarius, Johannes 266 Ceres 121-124, 135 Changuson, Pierre J. 37 Chardon, Jan Abraham 192 Chatham 262 Chesapeake Baai 25 Cheusses, Karel Emilius de 168-169 Chili 221, 293, 331 Claes 168 Claes, Adriaen 228 Clantius, Jacob Adiaensz 19 Cleerhagen, Julius 218 Clercq, Jacob 261 Cock, George 248 Coenraeds, Hendrik 289-290, 292 Coesewijne 175-176 Coevorden, Reinout van 267 Coffij 189, 192, 196, 205 Collem, Jeremias van 29 Commewijne 27-28, 31, 48, 154, 158, 163, 168 Conny, Jan 82 Coppename 66, 155-156, 164, 177 Corantijn 177, 188, 197, 199 Cormantijn 24, 249, 251, 261, 263, 265, 267270, 272 Cornelisz, Assuerus 289 Coro 118, 121 Correià de Sá, Salvador 23 Correià, Pantaleão 296-297 Coruña, La 18 Cottica 27, 31, 48, 158, 162, 165, 168, 170-171 Creutz, Carel Otto 50, 56, 63 Crijnssen, Abraham 25

register Cromwell, Olivier 247 Cuba 22, 228, 313 Culpepper, James Reynolts 265 Cumberland, hertog van (zie Palts, Ruprecht van de) Cunningham, Willem 238 Curaçao 1, 4-5, 25, 29-30, 34-38, 109-112, 118123, 125-126, 132-135, 137-138, 316, 323, 335, 337 Daendels, Jan Willem 92 Dandiran, Joo van 65 Delaware 3, 316 Delfzijl 25, 271 Demerary 3-4, 32, 34, 36-37, 120, 126, 132, 151, 190, 196, 200, 209 Denemarken 33, 247-248, 259 Den Haag 252, 297 Denkyra 81-82 Devaux, Urbain 133 Dias Ferreira, Gaspar 308 Does, Pieter van der 18-19, 217, 226 Doggersbank 102 Dolphijn 99, 200 Dornhoven, Gilles 17 Dover 260 Downing, George 252, 254, 256 Dras, Henrique 295, 304 Drielenburch, Jacomo 161 Ducasse, Jean Baptiste 26-27 Duins 321 Duivelsbroekzwamp 168 Eendracht 253, 268 Elmina 3, 6, 17, 21-22, 75-77, 79-84, 86-87, 92, 94, 96, 98-101, 102-104, 217-218, 220, 228, 231-237, 239-240, 250-251, 259, 262, 267268, 270, 293, 314-316, 332 Engeland 1, 3, 16, 23, 25-26, 29, 32-35, 45, 102, 133, 246-249, 251-252, 254, 261, 265 Enkhuizen 260 Esopus 316 Essequebo 3-4, 25, 27, 29, 32, 34, 36-37, 126, 151, 195, 209, 211, 326, 328 Estrate, Teodósio de (zie Hoogstraten, Diederik van) Estrées, Jean duc d’ 26 Europa 1, 17, 19-20, 29, 46, 52, 63, 77, 87,99, 105, 130, 151-152, 160-161, 185, 200, 203, 218, 224, 239, 246, 248, 286, 300, 306, 309, 314-316, 332

351

Everts, Natalie 5 Evertsen de Jonge, Cornelis 25 Eyssens, Ippo 325 Faesch, Isaac 110, 115-118 Fernandes, Vieira João 278, 299, 319 Fernandes Calabar, Domingos 289 Fernando de Noronha 281, 185-286 Fetu 79, 236 Filips II (koning van Spanje) 16 Filips III (koning van Spanje) 16, 222 Filips IV (koning van Spanje) 279 Flokkenius, Gerardus 266 Fortuin 205 Fourgeoud, Louis Henry 32, 161-163, 171, 204, 207 Fournie, C.A. 131 Frankrijk 1, 3, 16, 23, 25-26, 29, 32-33, 35, 46, 55, 62, 109, 120, 133, 247, 334 Frans (opperhoofd) 176 Frans, Claas 94 Frederik Hendrik, prins (stadhouder) 22, 338 Friesland 253, 256 Froom, Hendrik 250-251 Frostin, Charles 55 Funen 247, 263 Gabaai 118-119 Gabon 237-238 Gallé, Gilles 86, 100-102 Gambia 249, 265 Ganimet 155 Gelder, Anna van 260 Gelderland 254 Generaliteitslanden 339 Gerbrantz, Jan 18 Gerritsz, Hessel 277, 281, 285-287, 289, 292, 297, 307 Ghana 75 Gibraltar, Straat van 260 Glimmer, Willem Joosten 289-290, 292, 299 Goeree 24, 26, 245, 250, 262-264, 268 Goeree 266 Gogh, Michiel van 24, 334, 253 Goliath, Cornelis Sebastiaensz 295 Goudkust 3, 17, 19, 21-22, 24, 75, 79-80, 88, 99, 220, 228, 231, 236, 249-251, 235-354, 261, 263, 265, 267 Goussarie 203, 205, 207 Greinkust 231 Grijff, Hans Philipsz 232, 234-235

352

 register

Grimbier, 114 Groningen 253 Groot Baai 37 Groot-Brittannië (zie Engeland) Groot Komenda 79, 233, 236 Grote Dubbelminakreek 196-197 Guadeloupe 35-36, 132-133, 135 Guararapes 23, 319, 334 Guinea 75, 245-246, 250, 252, 254-255, 261, 268, 270 Guyana 3, 32, 36-37, 151, 173-174, 180, 185, 326 Haarlem 282, 288-289 Haexwant, Leendert 257 Hagen 128, 129, 132 Haïti 152, 183 Haringman, Marius 199 Harkenroth, E.F. 190 Hato 121 Havana 222, 228, 237, 313, 321 Heijer, Henk den 6 Heijger, J. 176 Hein, Piet 21-22, 225-226, 228, 239, 241, 285286, 315 Heinsius, Johan 152 Henderson, James 333 Hendricksz, Boudewijn 21, 223, 227-231, 240, 281, 326, 328, 336 Hercules 200 Hermansz, Govert 268 Hispaniola 17, 19 Hobroek, Dirk 94 Hoen, Govert ‘t 269 Holland 52-54, 102, 245, 259 Hollantsche Thuijn 229, 231 Holmes, Robert 24, 245, 249-251, 253 Hoogbergen, Wim 6 Hoogenheim, Wolfert Simon van 183-184, 188, 190-200, 203-207, 210 Hoogstraten, Diederik van 305 Hoorn 250 Hoorn, Jan van 264, 267, 269 Hudson, Henri 16 Hudsonrivier 16 Hughes, William Carlijon 139 Hughues, Victor 132 Hulscher, Karel 218 Iberisch Schiereiland 302, 313, 338 Ierland 333

Iguaraçú 324, 326, 328 Itamaracá 289-290, 302, 304, 306 Itapecerica 297 Ivoorkust 250 Jacobsz, Gerrit 267 Jamaïca 134, 169 Jansz, Cornelis 282-283, 289 Jantje 164 Jennen, Abraham 229 Jermes 155 Jodensavanne 169 Johan IV (koning van Portugal) 300 Johan Maurits, graaf van Nassau-Siegen 22-23, 278-279, 288-290, 293-298, 300, 307-308, 318, 332 Jolie, Jean 189 Jol, Cornelis 22, 315-316, 321 Joo, kapitein 174 Jordaan, Han 5 Kaap Hoorn 293 Kaapverdische Eilanden 224, 227, 229, 281, 286-287, 301 Kabesse, Jan 268, 270 Kampen, Jan van 253-255, 263, 266, 268 Kanaal, Het 33, 217, 229, 247, 252, 254 Karel I (koning van Engeland) 248 Karel II (koning van Engeland) 247-249, 251-253 Karel X (koning van Zweden) 247 Kars, Marjoleine 6 Kat 286 Kew 35 Kijff, Hans Ernest 336 Kikkert, Albert 121, 123, 125, 132-135 Klein Komenda 233, 235-236 Klooster, Wim 6 Kodjo, Kormantin 167, 173-174, 178 Komenda 94, 98-103, 231, 233-234 Kopenhagen 248 Korff, Jan 89 Laet, Johannes de 277, 280, 287-288, 292, 197, 307 Lage Landen (zie Nederland) Lam, Jan Dircksz 21, 227-233, 236-239 Lange 130-132 La Pro 130 La Tour, François de 305 Lauffer, Johan Rudolph 36, 123-135, 137-140 Laurens, Henry 33

register Lawa 174 Lawson, John 261 Le Grand, Pierre 335 Leiden 280, 299, 307 Les Cayes 131 Leijden 287 Lichthart, Jan Cornelissen 289 Lima 290, 293 Limoensap, Frans 94 Lira, Gonçalo de 302 Lissabon 2, 15, 21, 324 Lister, Richard 249 Loanda 334 Locke, John 46 Loenen, Jacob van 118 Loncq, Hendrik Cornelisz 22, 278, 282, 315, 317 Londen 253-254 Louverture, Toussaint 132-133, 137 Luanda 3, 21-23, 224-226, 239, 290, 294, 298, 314-316, 324, 333 Makamaka 176 Málaga 256, 260-261 Mama Cato 167 Mangelaer, Cornelis 266 Manhattan 16 Manilla 222 Maranhão 288-290, 292 Marcgraf, George 295 Margarita 328 Marigot 37 Marowijne 154, 168, 173 Martinique 26 Mascarenhas, Fernando de, Conde da Torre 296 Matanzas 315 Mauricius, Jan Jacob 55, 150, 161, 169 Mauritanië 26 Maurits van Nassau, prins (stadhouder) 220, 238 Mauritsstad 278, 294, 301, 303, 305 Medea 122-123, 127, 135 Medway 262 Meer, Pieter van der 60 Meppel, Jan Cornelisz 255-256, 260, 262, 266 Merrimack 138 Middelburg 3 Middellandse Zee 24, 245-246, 254, 256, 259-260, 263 Midden-Amerika 224 Moerbeeck, Jan Andriesz 313

353

Moor, Cornelis de 328 Moree 19, 228, 231, 236 Morgendal, Paulus 251 Mortaigne, Jean Bertrand 255, 264 Moucheron, Balthasar de 17-18, 218 Musinga 175 Napels 319 Nassy, David C. 169 Natal 285 Nautilus 133 Nederland (zie ook Republiek) 277, 290, 296, 314-315, 325, 333, 338 Nederlands-Brazilië 277, 293-294, 296-297, 300, 307-308, 317, 319 Neptunus 229 Nepveu, Jean 31, 51, 64, 67, 71, 150, 161-163, 173 Nereide 138 Nes, Aart Jansz van 256, 259-260 Nes, Jan van 259, 264, 267, 269 Newfoundland 270-271 New York 25, 270 Nicolls, Richard 24, 249, 251, 270 Nieser, Jan 87, 92 Nieuw-Amsterdam 186, 200, 202-203, 316, 326, 332 Nieuwer Amstel 3 Nieuwe Wereld (zie Amerika) 315, 325 Nieuw-Nederland 2-3, 16, 24-25, 247, 249, 251, 261, 270-271, 332 Nieuw-Oranje 25 Nieuwpoort 16 Nieuw-Spanje 315 Nieuw-Timotibo 64 Nievelt, Otto van 266 Nombre de Dios 313 Noord-Amerika 2-3, 24, 32, 246, 249, 261, 270-271, 316 Noord-Atlantische Oceaan 257 Noorderkwartier 253 Noordoost-Brazilië 281-282, 287, 292 Noordzee 217, 229, 247 Noorwegen 259, 267 Nossa Senhora da Candelária 20 Nova Zelandia 3 Nyborg 262 October 64, 70 Oldenbarnevelt, Johan van 220 Olinda 241, 278, 281-284, 287, 325-327 Oliveira, Antônio de 302

354

 register

Oorsinga, J.H. 171 Oostende 16 Oost-Indië 337 Oostzee 246-248, 259 Oquendo, Antonio de 321 Oranigienboom 229, 235 Orinoco 1, 185, 326, 329 Osei Tutu 81 Otrobanda 14, 111, 118, 123, 137, 138 Oudra, Dominicus 153 País, Ana 301, 303, 329 Palmas, Las 18 Palts, Ruprecht van de 268 Panamá 290, 313 Papadorp 168-169 Para 158, 175 Para, Abraham de 59-60 Paraíba 281, 289-290, 304, 318, 323, 325 Paramaribo 26, 28, 30, 45, 47, 52-53, 56-63, 155, 160, 162-164, 166, 174-176, 178 Paraupaba, Antonio 289 Parijs 35 Patapsco 138 Pater, Adriaen Jansz 321, 328 Pau Amarelo 284, 296 Pax, Jan Gerard 115 Pedro 168 Penedo 294 Pepys, Samuel 256 Pere, Abraham van 185 Peres, Bartolomeus 289 Pereyra, Manuel 169 Perica 158 Pernambuco 22, 241, 277-279, 281-282, 284288, 292, 296, 298-303, 308, 314-315, 317318, 322, 327, 331, 337 Perret Gentil, Abraham 120 Peru 290, 293 Philips, B.H, 138 Pieters, Reinier 286 Pinnenberg 168 Plessis, Salomon du 150 Plymouth 24, 229 Pollak 153 Pomeroon 3, 25-26 Ponamakreek 168-169 Pool, de 131 Porto Bello 290 Porto Calvo 301 Portsmouth 251 Portugal 1, 3, 20, 23-24, 222-223, 229, 278279, 290, 300-301, 306-307, 315, 319, 339

Portugees-Brazilië 22, 240, 295, 322 Postpaert 231 Poti, Pedro 289 Potosí 220-221, 289-290, 292-293 Pra 81 Prince 131 Princes Louise 256, 267 Príncipe 17, 218, 237 Pruisen 33 Puerto Rico 228, 326, 328, 333, 336 Punta de Araya 222, 323 Quassie 64 Recife 22-23, 241, 278-279, 282-283, 285, 287-288, 290, 296-297, 301, 303, 305-307, 317, 319-320, 323-324, 333-335 Reijntjes, Harmanus 101-102 Republiek 1-5, 15-16, 23-27, 29, 32-36, 38-39, 45-47, 71, 77, 101-102, 104, 112, 120, 123, 132-133, 135, 161-163, 183, 193, 198, 207208, 217-221, 224-228, 237-239, 241, 246249, 252-253, 259-261, 265, 290, 296, 298, 303, 306, 332, 334, 337-339 Reynst, Gerard 287 Rietbeeck, Bartholomeus 267 Rigaud, André 132, 137 Rio de Janeiro 238, 282, 290, 292 Rio de la Plata 288-289, 292-293 Rio Grande do Northe 285, 289-290, 302, 304 Rio São Francisco 294, 301 Rivet, André 297 Rochelle, La 17 Rodela 299 Rode Leeuw 256-257, 264 Rodier, Jean 116-117 Rodney, Georges Brydges 33 Rotterdam 253, 256, 260, 270 Rotterdam 257 Roume 133 Ruiters, Dierick 223, 280 Ruyter, Engel de 263 Ruyter, Michiel de 23-26, 245-247, 252, 254257, 259-265, 267-268, 270-272 Saba 4, 25, 36-37 Saboe 233, 236 Saint-Domingue 34-35, 55, 62, 131-134, 183 Saint-Johns, Baai van 270 Salvador 19, 21, 224-230, 239-240, 278, 280, 293, 295-296, 298, 303, 305-306, 314-316. 318, 323-324, 326, 328, 330-331, 336

register Salve, Jan Marius de 198, 202-207, 211 San Joseph de Orunã 329 San Juan 314, 326, 328 Santiago 286 Santo Aleixo 285 Santo Antônio, 287 Santo Domingo 330 Santo Tomé 326, 328-329 São Jorge da Mina (zie Elmina) São Tomé 3, 18, 22-23, 217-218, 251, 290, 292, 294, 298, 316, 324, 332, 337 São Vicente (Brazilië) 300 São Vicente (Kaapverdische Eilanden) 229, 230, 287 Saramacca 48, 50, 164, 168, 174, 176-177 Sasportas, Isaac 133 Schade, Maximiliaen 325 Schelde 217 Scheveningen 248 Schoppe, Sigismund von 320 Schotland 270 Schouten, Pieter 22, 314 Schouten, Willem 336 Sebulo, L.A. 170-171 Selwijn, Francis 251, 269-270 Senegambia 17, 218, 249, 251 Sergipe 290 Serinhaém 301 Sevilla 2, 15, 224, 286 Seymore, Hugh 139 Shama 251 Sheerness 262 Sierra Leone 230-231, 239, 250, 264, 266, 271 Silán 314, 324 Silvester, Asikan 168 Simonsz, Dirk 285 Sint-Annabaai 37 Sint-Augustinus kaap 238, 289-290, 292293 Sint-Eustatius 1, 4, 25, 29-30, 32-34, 36-37, 127, 193, 197 Sint-Eustatius 193 Sint-Maarten 4, 35-37, 316 Sint-Maartensdijk 199 Sint-Martha 268 Sirtema van Grovestins, W.A. 34 Sisal 22, 314, 324 Slavenkust 75 Smit, Samuel 270 Soler, Vincent Joachim 297 Sollicofre, D. 206 Spaans-Amerika 220, 338

355

Spaanse-Nederlanden 339 Spanje 1, 3, 16, 20, 33, 217-224, 228, 248, 256, 278-279, 290, 301-302, 304, 313-315, 319, 334-335, 339 Spiegel 259, 261, 263, 266-267 Spilbergen, Joris van 19 Spion 266 Spörche, Hendrik Ernst, baron von 161 Standvastigheid 191, 193 Star 260 Starckenborg, van 123 Stedman, John Gabriel 54, 162 Stewart, Jacobus 247-249 Stille Oceaan 293 Stoelman, P.S. 164, 167 Storm van ’s-Gravesande, Laurens 195, 198, 209 Straatsburg 326 Stubbeman, D. 206 Stuyvesant, Petrus 24 Suriname 4-6, 25-29, 31-32, 34, 36-38, 45-48, 52-58, 62-63, 65, 67, 70-71, 94, 120, 147148, 150-153, 155-157, 160, 162-164, 167168, 173, 177-179, 185-188, 191-192, 195-197, 204, 209, 249 Surinamerivier 36, 37, 47, 52, 150 Swallenberg, Augustus Willem 168 Swart, Jacob Cornelisz 264, 267, 269 Sweers, Isaack 259, 269, 322 Taag 24 Tabocasberg 300-301, 319 Takoradi 250, 267-268 Teensma, Ben 6 Tempatie 57, 60 Tempatie kreek 169 Terra Firme 17 Teunissen, Lourens 267 Texel 229, 288 Thomas 125 Thorarica 158 Tierce Cadet, Jean Baptiste 123, 133-134 Tobago 3, 25-26, 316, 328 Togo 75 Toledo y Osorio, Fadrique de 225, 227, 230 Tordesillas 301 Trinidad 328-329 Tromp, Cornelis 252 Tula 122 Uitgeest 285

356

 register

Valckenburgh, Johan 250-251, 258, 262, 267268, 270 Vaughan, John 33 Veen, Paul van der 54 Veer Abrahamsz, Johannes de 120, 123, 127 Veere 3 Venezuela 16, 113, 132, 323 Vengeance 136 Verdonck, Adriaen 325 Verenigde Provinciën 331 Verenigde Staten van Amerika 33-34, 133134, 180 Vergulden Tijger 268 Veron, Andries 19, 227, 229-234, 239 Verschuer, Otto Christiaan, baron van 161 Vertholen, Andries Cornelissen 253 Viana do Castelo 289 Victorie 268 Viginia 16, 20 Vitteus, Frederick 333 Vlaanderen 16, 217 Vliet, Adri van 6 Vlissingen 3, 18, 229, 280, 336 Volkmar, Pieter 93, 95, 97, 99-100 Vredenburch, Abraham van 55 Vries, IJsbrant de 260 Vrij, Jean Jacques 5 Vrijheid 94 Waerdenburgh, Diederick van 282, 324, 328 Walbeeck, Johannes van 289, 323 Washington, George 34 Wassenaer van Obdam, Jacob 23, 254 Watkins 138 Wel, Jacob van der 236 West-Afrika 1, 3, 5-6, 16-17, 20, 22, 24-25, 32, 37, 75-76, 218-220, 223-225, 227-229, 245-246, 249-251, 253-254, 256, 259-260, 263-264, 271-272 Westerholt, van 122-123 West-Indië 16-17, 19-20, 25, 59, 62, 102, 218, 223, 247, 270-271, 286, 313, 315-316, 337338

West-Indische Eilanden (zie Caraïben) Wichers, Jan Gerhard 52, 63 Wight 334 Wilde Kust (zie ook Guyana) 1-4, 16, 25, 27-28, 34, 36, 38, 185, 208, 328 Wiertsz 122-123, 132 Wikkie kreek 201 Wilde Eilanden 286 Wildt, Job de 254, 256, 260 Willekens, Jacob 21, 224-226, 315 Willem III, prins (stadhouder) 252 Willem V, prins (stadhouder) 34 Willemstad 29, 111, 113 Wironje kreek 200-201 With, Witte Cornelisz de 318, 334 Witte, Johan de 247-248, 252, 254-256 Witte Leeuw 20 Woortman, Pieter 86, 88 York, hertog van (zie Stewart, Jacobus) Yucatan 22, 314, 324 Zaaij (zie Osei Tutu) Zaen, Willem van der 259, 262, 269 Zandvliet, Kees 282 Zeeland 4, 25, 185, 229, 253-254, 256, 259, 334 Zephyr 200 Zeven Provinciën 193, 195 Zierikzee 266 Zoeterivier 96 Zonnestein 200 Zoute Eilanden (zie Kaapverdische Eilan­ den) Zuid-Amerika 38, 111, 183, 222, 288, 323 Zuid-Atlantische gebied 280, 297, 313 Zuidelijke-Nederlanden 219 Zuiderkwartieren van Brazilië 289 Zürich 326 Zuylen, Filips van 225-226 Zweden 33, 247, 259 Zwemmende Leeuw 17