Galicyjski Sejm Stanowy (1817-1845) [PDF]

Zitiervorschau

\

'^

>

I

I

I

GALIC\gSKI SEJM

STANOWY

De.

BRONISAW OZISKI

GALICYJSKI

SEJM STANOWY [1817-1845}

'«xcro^(h>^"

WE LWOWIE NAKADEM KSIGARNI z drukarni Wl. oziskiego

—

H.

ALTENBERGA

pod zarzdem

1905.

J.

Nicdopadj,^^-'"

Organizacya

z

installacya.

pamitny dzie,

„Dzisiejszy wiecznie

tomno

i

najmilszem wspomnieniem

który najpóniejsza po-

Najjaniejszego Pana

najwspanialszego ntwierdziciela Stanów galicyjskich

onycbe w pamici

swojej

odwiea

bdzie,

szczliwszy widok przyszoci, stawiajc nas

i

jako

organizacyi

otwiera teraz

w owym

naj-

najaskawiej

wedug wyranej woli Najkadego z osobna obejmuje." to sowa, wyjte z mowy, któr 16. czerwca 1817 wygosi na uroczystem, installacyjnem posiedzeniu nowo zorganizo-

wskazanym

który

zakresie dziaania,

ogóu

janiejszego Pana dobro

i

S

wanego galicyjskiego sejmu stanowego pierwszy dostojnik stanowy, wedug urzdowej nomenklatury piastun pierwszego „arc}"urzdu" stanowego, Prymas Królestwa Galicyi i Lodomeryi, rz. kat.

Arcybiskup Iwow^ski,

ks.

Andrzej

Alojzy hr. Skarbek

z

Po-

sawic Ankwicz. Tylko wyszym cokolwiek tonem, ale nie duchem, wyróniaa si mowa ks. Prymasa pomidzy innerai, wygoszonemi przez dalszych mówców a wynoszcemi równie donioso aktu wielbicemi askawo cesarza Franciszka I. tak, jakgdyby chodzio o zamienie samego prezesa sejmu, ówczesnego prezydenta gubernialnego a wkrótce potem gubernatora galicyjskiego, Franciszka br. Hauera, który te, chocia wanie powoany do i

górowania nad Galicyjski

caem

Sejm Stanowy.

zebraniem

w

enuucyacyach tego rodzaju, 1

stanowczo

przeegniony

zosta

w

wj^cigu

lojalnego

kraso-

mowstwa. któremu przedkadano zawsze szczegósejmów stanowych a z pierwszego installaowe text wszystkich mów, cyjnego posiedzenia niezawodnie take wzi z pewnoci sowa ks. Prymasa za dobr monet. oczach jego bowiem instytueya Stanów uchodzia zapewne za najwiksze dobrodziejstwo i zarazem za najwyszy szczyt ustpstw politycznych, na jaki wznie si zdoa ten monarcha w swojej historycznej niechci, w formalnym wstrcie ju nietylko do rzeczywistych urzdze konstytuc3^jnych, lecz nawet do samego wyrazu Cesarz

Franciszek,

relac3^e z sessyi

i

W

„konstytucya",

uywanego

ustroju fizycznego.

A

w znaczeniu gboko przejty

przez lekarza prz3^bocznego

do tego cesarz Franciszek

by przekonaniem, e jemu waciwie naley si gówna zasuga w przywróceniu pokoju europejskiego po wielkiej zawierusze wojen napoleoskich,

e

zatem

jest

dobroczyc

nietylko ludów, jego

lecz wogóle wszystkich ludów Europy. Uwaa monarch-ojca a ludy jego beru podlege nazywa swojemi dziemi nie w formie przenoni, lecz z przekonaniem, e jest to najtrafniejsze, nawet jedynie trafne okrelenie missyi, jaka mu z biegu wypadków historycznych i z zrzdzenia Opatrznoci przypada. Musia tedy ten monarcha-ojciec wierzy w szczero zachwytu swojego dziecka galicyjskiego z podarunku stanowego! Ten nastrój patryarchalny udziela si oczywicie ówczesnym koom rzdowym i skromnej prassie. Niemal równoczenie z ogo-

beru podlegych, siebie za

statutu stanowego Gazda Lwowska z 24. uszczliwia swoich czytelników nastpujc3^ra,

szeniem galicyjskiego kwietnia 1817 ze

r.

róda inspirowanego

nym

zaczerpnitym, na naczelnem miejscu poda-

dzi naiwnoci swoj rozrzewniajcym komunikatem o sytuczasie gbokiego pokoju trudno bywa pisa do gazet polityczne artykuy, zwaszcza o kraju takim, jak austryacki, który zaraz po ustaniu zewntrznej burzy wróci do dawniejszego swojego stanu i który w^^jwszy droyzn ywnoci, w^spóln wszystkim innym krajom, ledwie wystawia lad nieszcz, o jakie 25-letnia wojna nasz wiata przyprawia. Machina krajowa ma u nas swój prosty pewny ruch: 28 milionów ludzi, acyi

a

:

„W

cz

miedzy którymi Wgrzyni,

Mora-

Austryacy,

Galicyanie,

Czesi,

Lombardowie i Tyrolezykowie rzdz si maj odmienne miary i wagi a naogromnej iloci ludzi wszystko idzie swoim

Illyryjczykowie,

wianie,

waciwemi

sobie ustawami

W

wet pienidze! trybem,

tak

tak dalece,

e

i

we wszystkich krajach austryackieh

nie-

masz niechtnych, wyjwszy takich, jacy w podobnych okolicznociach wszdzie by musz. To, co jest dobrem, dzieje si bez adnej okazaoci a nawet, monaby powiedzie, z nmylnem jej unikaniem. Ztd wiele poytecznych urzdze w naszej monarchii nie dochodzi doskonale wiadomoci cudzoziemców. Nie mamy a-

budetów skarbowych, ani publicznych zgromadze rady, narodu pozwala si obej bez tego... Gdy w innych krajach trba sawy ogasza wiatu ofiary pienine rodziny pa-

dnych

ufno

lecz

nujcej, tymczasem monarcha nasz

staje

na

czele

dobroczynnego

towarzystwa, stoowe swoje wydatki stosuje do koniecznej potrzeby

powica

a cesarzowa

otrzymaa

id

wszyscy

:

chtnie

ksita

dla

ubogich

rodziny cesarskiej

piknym przykadem." A wic rzdy bez budetów

co

to, i

od

Stanów

panowie krajowi

za tak

—

bez parlamentów

to dopiero

i

bez

„zgromadze rady"

t.

j.

prawdziwy idea polityczny tych

czasów

dobr monet wzili zacytowane na wstpie Prymasa take wszyscy uczestnicy installacyjnego zgro-

Czy jednak za

sowa

ks.

madzenia „wysokich" Stanów, jak je wszyscy petenci nazywali, „przewietnych" Stanów wedug tytulatury, stale przez wydzia stanowy przestrzeganej, „panów" Stanów, jak je za przykadem cesarza Józefa II. krótko w potocznym jzyku biurokratycznym nazywano, chty

to inne pytanie.

w nowo

sigao

jeszcze

przedar si

Wszake

najstarsze pokolenie

szla-

pamici swoj zkd przez kordon

zorganizowanych sejmach stanowych

by

w

czasy

sejmu czteroletniego,

do Galicyi silny

prd

aspiracyi konstytucyjnych,

tak wiele chwilowo, za dwuletniego panowania cesarza Leopolda IL,

Xie wspomnieniem za czasów odlegych, lecz ywo pamici tkwicemi wydarzeniami wspóczesnemi byy dla wszystkich czonków sejmu stanowego z r. 1817 takie epizody napoleoskiego okresu dziejowego, jak Ksistwo Warszawskie a potem rokujcych.

w

1*

pamitne przedkongresowe enuncyaeje

cesarza Aleksandra

de

za-

I.,

porozbiorowych spoeczestwa polpowiadajce ziszczenie skiego. Chocia koDgres wiedeski nie zici pierwotnyci oczekiwa, zawsze jednak przyniós takie dwa silne ogniska polskiego ycia narodowo-konstytiicyjnego, jak Warszawa i Kraków, zkd promienie rozgrzewajce dociera musiay poza granice wytknite Królestwu Polskiemu

w

Ezeczy pospolitej Krakowskiej.

A

wreszcie

e

r.

szo take

innym dzielnicom

i

aym

wic

Polski,

i

Galicyi,

której "po

oci-

moe najduej, Ankwiczowi myl

systemie austryackim wypadnie czeka na to

ale nie daremnie.

przywiecaa,

ta

i

blisza lub dalsza przy1817 nie znika jeszcze nadzieja, przyniesie warunki penego ycia i rozwoju narodowego

czonych chwil

zawrotn

otwarcia

wyyn

wic

ks.

i

Prymasowi na wstpie przyto-

niejako

s

stanowego

sejnm

pierwszego

doda przytem,

historyczn,

tne prerogatywy' Stanów

aski",

e

Zdaje si,

gdy wyniósszy w sowach

e

na

tak

wrzekomo „wie-

„nieocenionym zakadem najwyszej

dopiero

zadatkiem

wikszych

przyszych

ustpstw.

Nie zicia si przepowiednia

oczekiwa

w

mona

Prymasa Ankwicza. Czego

ks.

po „najpóniejszej potomnoci", skoro dzisiejsza,

wcale jeszcze nie póna, nietylko nie pamici daty installacyi sejmu stanowego, lecz nawet prawie lekceway ca instytucy stanow — dotd przynajmniej tak dalece, e na dobr spraw nie uchodzi to dzi rachubie

odwiea

historycznej

sobie

w

—

za

znak

historycznej

niedostatecznej intelligencyi

politycznej,

i

caej dziajeeli kto nie ma dokadnego wyobraenia o znaczeniu 1817 1845. alnoci sejmów stanowych w latach Jak przesadne byy oczekiwania wróby ks. Prymasa Andzisiejsze pomijanie kwicza, tak nieusprawiedliwione jest znowu i

—

i

tego okresu naszych dziejów porozbiorowych

^)

w

literaturze histo-

') X. W. Kalinka w dziele swojem „Galicy a i Kraków pod panowaniem a u s t r y a e k e ra " podniós z dziaalnoci galii

cyjskiego sejmu stanowego tylko

gy

za illuslracy do

stpowanie rzdu.

pogldów

sprawy

i

uciiway, które

autora na ówczesne

posuy

pooenie

kraju

moi

po-

sejmowi stanowemu naley

ryeznej. Ze stanowiska historyi kraju

si

w

bezwarunkowo,

to

szerszym obrazie.

biszem

poznaniu

Twierdzenie to tej

jego odwieona zostaa uzasadnimy przy kocu, po

eby dziaalno dziaalnoci.

Ju

jednak nadmieni

tutaj

wzem

iistorycznego rozwoju e czy si wypadków, lecz take szeregiem instytucyi i spraw z najwiesz, autonomiczn, dob dziejow Galicyi. Zreszt gdyby nawet rzecz

ona nietylko

wypada,

ta

miaa

by

narodowych,

e

traktowana tylko ze stanowiska ogólnycli interesów to

i

w

takim razie jeszcze naleaoby

wyjtkowe pooenie nasze wymaga

historycznej

nie pomijano

sz wietno

i

w

adnej dzielnicy

bez

biorowej pracy publicznej

aby

tego,

wzgldu na

jej

pamita

w

adnej fazy poroz-

wiksz

waciwie dawniejszych urzdze. Z r.,

lub mniej-

wydatno.

Konstytucya stanowa, nadana Gaicyi statutem

1817

o tem.

in went ary zaeyl

stanowi

z 13.

kwietnia

nieznacznie zmodyfikowane wznowienie

powodu szczegóowe przedstawiew jej ramach dziaalnoci sejmu nie tej konstytucyi, stanoweo-o w stanowicym cao zamknita okresie 1817 1845 normalnego funkcyonowania Stanów, poprzedzi musimy i obraz tego

rozwinitej

—

bodaj przelotnym

pogldem na

antecedencye.

w

organizacy stanow innych prowincyi austryackich przez cesarzow Mary Teres patentem z 13. czerwca 1775 r. stanowio niejako dopenienie aktu aneksyi, formalne utwierdzenie jej nieodwoalnoci. .Jeeliby w aktach politycznych logika miaa gos uprawniony, to wobec faktu, e przy zaborze Galicyi wysunity zosta tytu wgiersko-rewindykacyjny. naleao Wcielenie Galicyi

ustrój

stanowy nowej prowincyi stosowa

do wzoru wgierskiego,

bliszego pojciom polskiego spoeczestwa

o

stanach,

bo zawie-

rajcego w sobie jeszcze niezupenie wyrugowane atrybucye wadzy pastwowej. Natomiast ustrój stanowy innycli prowincyi austryackich

wyobraa w

niegdy warowni

wan

a

dobie

tej

ju

w kocu zdobyt

i

nik ruin dugo oblegan

wielkiej

absolutn

wadz

tylko

samodzielnoci krajów,

rozbrojon

przez

i

doby-

6

monarsz. To te gdyby nie fakt, e wcinicie Galic3'i w austryacko-stanowe loe Prokriista czj si tak cile z tragik rozbiorow, humorystyczna forma moe najlepiej odpowiadaaby opisowi sytuacyi, w jakiej znalazo si spoeczestwo polskie w chwili, gdy je los nagle przeniós z hucznej i przestronnej widowni sejmikowej i sejmowej w ciasn i duszn izdebk austryacko-stanow.

Poczono ksit, hrabiów ich

tytuem

i

baronów, o

ile

opacali

z

dóbr swo-

rocznego podatku dominikalnego 75 zr. z arcybisku-

pami, biskupami

infuatami

i

w

jeden stan magnatów, obok niego

posadzono stan rycerski, obejmujcy wszystk szlacht' oraz praatów i kanoników katedralnych z równ kwalifikacy podatkow

osignicia trinum perfectum dodano dwóch delegatów miasta Lwowa, jako zadatek zapowiedzianej w przyszoci reprezentacyi miast w ogóle. I cae to gremium miao wedug nadanego statutu pod kierownictwem a waciwie pod komend gubernazgadza si w „najunieszem posuszestwie" lub w „najtora posuszniejszej pokorze" na wszystko, co sam rzd w formie postulatów podatkowych lub w inny sposób wskae i nakae! Miao jeszcze to gremium, co prawda, wszelk swobod w wystpowaniu z najtkliwszemi wynurzeniami wiernopoddaczej lojalnoci i dzikczynienia za lada jakim bahym powodem, lub nawet bez widocza dla

—

nego

powodu,

ale

z

przedstawieniem potrzeb

i

ycze

krajowych

nawet naj pokorniej szej musiao by bardzo wstrzemizawsze oglda si na gubernatora. liwe i Jako konstytucyjne dopenienie faktycznie ju dokonanej aneksyi terezyaski statut stanowy osign cel swój ju przez sam promulgacy w ówczesnym zbiorze patentów i rozporzdze.^)

w

formie

O wprowadzenie sejmów

i

w

wydziaów stanowych

regularne

normalne funkcyonowanie rzd nie troszczy si a spoeczestwu polskiemu, pogronemu w otrtwieniu porozbiorowem, nie mogo

i

^)

Do

r.

1819

Regnis Graliciae 1772 i

zbiór ten

et

nosi tytu:

Lodomeriae

initae possessionis p.

t.

Edicta die

promulgata.

rozporzdzenia krajowe az do powstania

wydawane byy

a

et

Od

mandata

septembris

11. r.

1819 ustawy

dzisiejszego dziennika

Pr ovinzial-Ge setzsammlu

ng.

ustaw

wiele zalee. Cesarz Józef patentem z 20. stycznia na tern 1782 r. wznowi statut terezyaiiski z nieznacznemi zmianami co do udziau dueiowieristwa w pierwszym i drugim stanie, oczywicie w kierunku cieniajcym, i wprowadzi go wycie 11. wrzenia tego roku z tak pomp haaliw, jakgdyby chodzio o akt niezmiernej doniosoci dla pastwa i kraju. Urzdowy opis piciodniowych uroczystoci installacyjnych, w'ród których salwy armatnie i karabinowe grzmiay nieustannie na ulicach Lwowa a biesiady

i

nastpoway

festyny

w i

kopii

a nie

w

dyrygenta caej

poniy,

oryginale

miary, koca sob tylko i

mieli przed

podpisem ówczesnego gubernatora

z

uroczystoci

tej

bez

po sobie

zakrawaby na mistyfikacy, gdybymy go

Józefa hr. Brigidy.

^)

Cesarz

w caem

pastwie nawet dotychczasow skromn rol Stanów, aby mu nie zawadzay w jego reformach, obliczonyci na przeksztacenie z gruntu wszystkich urzdze i stosunków w pastwie a zakoczonych ostatecznie ogólnym rozstrojem, z którego dopiero Leopold II. zdoa Austry wyprowadzi. CTalic3'jskich Stanów cesarz Józef ponia nie po-

Józef

trzebowa,

jak

jak wiadomo,

bo nie

miay

one po swej stronie

temu monarsze

Stany innych prowincyi

W

zawadza mogy. poniekd ustpstwem ze strony rzdów dwa razy zwoa sejm matorskim

takim stanie

nawet tej tradycyi, w rozpdzie reforrzeczy

byo

to

ju

e w cigu swoich (w r. 1786 i 1788) gównie dla utrzj^mania kompletu w Wydziale stanowym i e wysucha opinii Stanów przy unormowaniu sposobu wybierania wójtów i przysinycli w gminach wiejskich. Nawet szczodrobliwym wobec Stanów chcia by cesarz Józef, gdy w^yda 12. wrzenia 1783 r. placu starego zamku we zarzdzenie, pozwalajce Stanom Lwowie (t. z, Castrum) na budow teatru z sal redutow. Wicesarza Józefa,

uy

cej

praktycznego, ale niestety wcale nie szczodrobliwego, znaczenia

^)

Nr. 525.

Stanów gdzie

ten znajduje si w rkp. Zakadu Ossoliskich (Dosowny przekad podaem w szkicu p. t. Z hi story i galicyjskich (Biblioteka Warszawska z lutego 1904),

Dokument

take podane

s

nizacya Stanów przed

blisze szczegóy i daty 1817 przechodzia).

r.

o kolejach,

jakie

orga-

rozporzdzenie

drugie

raia'0

wedug

lipca 1783),

policzony nie jest

w

rewersu na

i

(podatku gruntowego)

24%

z

,

czego

to

poowa

tego roku

t.

funduszu

liczy

stroju, niej

si

z

j.

zamiast

rzdów

tego

12%

wzmo-

lecz

tego fiskal-

zada

swoich.

Zmian t w

syste-

najmodsze, galicyjskie Stany. Za dwuletnich monarchy galicyjski wydzia stanowy wystpi i

dwóch doniosych sprawach na widowni w roli zastpcy downika politycznych i ekonomiczno-spoecznych interesów

w

najpierw

w

(prof. St.

i

or-

kraju,

a posiadajcej

znanej z historyi sejmu czteroletniego

osobn monografi licyi

do-

wydobywajc pastwo z józefiskiego rozinstytucy stanow w ogóle, szuka nawet

poparcia dla trudnych

mie uczuy take

roku

domestykalnego Sta-

nów nalee ma." Nie podniesienie powagi Stanów midzy Galicy a Polsk byo celem

w

cz

zamiast zwyczajnej kon-

cnienie kordonu

nego zarzdzenia. Cesarz Leopold

(z 25.

midzy Stany

e wiksz

nie dat,

podwójn

„do

z

possessor, który

opaca mia

kraju przebj^wa bdzie",

trybucyi ctiodu

cesarza Józefa

„kady

którego

Starzyskiego) sprawie nadania Ga-

odrbnej, szeroko zakrojonej konstytucyi (Charta Lcopoldina)

a powtóre

w

sprawie zgubnej

dla

caego pastwa

a dla Galicyi

przedewszystkiem józefiskiej reformy podatku gruntowego. Patent

znoszcy t reform w Galicyi posiada niejako charakter kompromisu zawartego ze Stanami, o czem nam jeszcze cesarza Leopolda

póniej

W

wspomnie wypadnie. pierwszym okresie rzdów

cesarza Franciszka,

w

okre-

wojen napoleoskich, Galicya, najpierw zwikszona przyrostem z trzeciego podziau Polski a póniej znowu na rzecz Ksistwa Warszawskiego w granicach swoich okrojona, nie posiadaa waciwie adnej konstytucyi stanowej, bo wypadki tak szybko po sobie nastpoway, e zanim ociaa komissya kaneelaryi nadworsie

nej

zdoaa powzi uchway

skiego a

do nowej

Galicyi,

co do zastosowania

ju nastpia

potem ogólny stan niepewnoci

dalsza

statutu józefi-

zmiana

granic,

co do wszystkich dzielnic pol-

W

zamknity dopiero aktami kongresu wiedeskiego. tym czasie waciwie nie byo ani Stanów ani wydziau stanowego, gdy nawet yjcych deputatów mandaty wygasy wskutek upywu skich,

9

Kiedy jednak

czasu.

by

rzd

niezbdny,

w jakiej akcyi pastwowej krpowa si adnym skrupuem, aby

udzia Stanów nie

uzyska do kompletu reprezentanta Stanów galicyjskich. Powoywano wtedy deputata nawet z dawno wygasym mandatem. Tak rol np. poruczono w chwili wielkiego bankructwa w r. 1811 Antoniemu hr. Lanckoroiiskiemu, który zasiada w ówczesnej t. z. deputacyi amortyzacyjnej podpisa si na jej pierwszem kwartalnem zamkniciu rachunków z dugów pastwa jako ..deputat i

Lodomeryi." Eol takich deputatów z wygauznawanymi mandatami odgrywali Piotr hr. Zabielski, kt('»remu sejm w r. 1820 wdziczno za dugoletni publiczn wyrazi Wincenty hr. Bkowski, który w pierwszych latach panowania cesarza Franciszka bawi w "Wiedniu i wtedy zasuy si krajowi w pierwszych krokach .J. M. hr. Ossoliskiego okoo utworzenia dzisiejszego zakadu narodowego tego imienia. Dla spraw potocznych wystarczy moga kancelarya wydziau stanowego. Jej sekretarz ukasz z Lubraca Dmbski by kronik Stanów, dosuy si na tej posadzie emerytury i potem jako emeryt i kawaler orderu Leopolda zasiada w StaKrólestwa Galicyi

symi

ale

mimo

i

to

sub

i

yw

nach przez cesarza Franciszka

zorganizowanych.

naryusz

Jan Bojarski,

kancelaryi. koneypista

yw

by

Drugi funkcyo-

take

w tych z Dmb-

kronik Stanów, bo dugo pracowa razem po nim sekretarzem, piastowa t posad ju do ostatniego tchu samych Stanów. Z t kancelarya stanow mogo gubernium lwowskie od biedy znosi si jakby z fikcyjnym wydziaem stanowym. Kiedy jednak chodzio o spraw, zastrzeon sejmowi stanowemu, niepodobna byo ju ze wzgldów przyzwoitoci prawnej posun fikcyi tak daleko, eby p. ukasz z Lubraca Dmbski, albo p. Jan Bojarski, a chociaby obaj razem, byli — sejmem stanowym. A byy sprawy tego rodzaju, bo do samego sejmu naleao udzielanie indygenatu. który znowu wedug rozporzdzenia wydanego 30. gruczasach

skim. a zostawszy

—

dnia 1814, potrzebny

bowiem osoby

by

ze stanu

do nabywania dóbr tabularnych.

magnatów

i

Tylko

ze stanu rycerskiego z indy-

genatem a nadto obywatele miasta Lwowa byli wedug tego rozporzdzenia ..habilitowani" na tabularzystów. Posiadaczów nieha-

10

w

bilitowanych pozostawio to rozporzdzenie

do mierci,

ale

Dopiero póniej,

habilitowa.

e

ju

musz

sie

na

wniosek wydziau stanowego wyszo

e

rzdzenie,

sukcessorowie

maj by

1818

21. sierpnia

deseendenci niehabilitowanych

bularnycli nie

nabytych prawach

po zaprowadzeniu Stanów,

zastrzego przytem,

rozpo-

r.

posiadaczy dóbr ta-

zmuszani do sprzeday.

rzd jeszcze wicej ni wzgldy sprawy nowego statutu stanowego stanie niepewnoci nie mona jej byo pozostawi, dla Galicyi. powstajce widzc Królestwo Polskie i EzeczpoSpolit kragdy kowsk mogaby bya uroi sobie, otrzyma stanowisko odrbne wobec mnyci prowincyi austryackich. Tem Aviccej obawiano si w Wiedniu takiego urojenia, ile w kaneelaryi nadwornej lea nadesany w pocztkacli kongresu memorya gubernatora galicyjskiego Jana Piotra hr. Goessa, który zaleca nadanie Galicyi konstytucyi stanowej z takiemi zmianami w dawniejszej, aby zbliona bya wicej do reprezentacyi narodowej i w ten sposób zasaniaa panowanie Austryi w Galicyi wobec atrakcyjnego wpywu cesarza Aleksandra I. na Polaków. Cesarz Franciszek pooy kres niepewnoci i deliberaeyom kaneelaryi nadwornej, zarzdzajc proste wznowienie statutu józe-

Wzgldy

praktyczne

polityczne nagliy

do sfinalizowania

W

e

e

fiskiego

z

nic nieznaczacemi modyfikacyami.

Wyniesiony przez ks. Prymasa Ankwieza tak wysoko i pamici najpóniejszej potomnoci przekazany a dzi tak mao znany, wprost zapomniany akt konstytuc3'jny,

ogoszony patentem w caoci. ^) „Postanowiwszy z

13. kwietnia

z

w

galicyjski statut

1817

Królestwach

r.,

Galicyi

i

najsawniejszej

pamici Najjan.

') Text polski w zbiorze patentów autentycznego textu niemieckiego rewizyi cznych.

Józeta

Cesarza

wymaga i

tutaj'

Lodomeryi wraz

Bukowin zaprowadzi konstytuey stanow wedug

przez

stanowy,

przytaczamy

II.

w

co r

tumaczenie zmian stylisty-

jako

pewnych

tego,

:

11

1782 a co do Bukowiny w r. 1787 przyznanem zostao, z niektóremi do stosunków czasu zastosowanemi odmianami, oczekujemy, ze to Nasze zarzdzenie uznane zostanie przez wiernych mieszkaBukowiny za najpewniejsz rkojmie Naszej ojcoców Galicyi aski oraz szczególnego zaufania do ich wiernoci i opieki wskiej i

ulegoci. Postanowilimy zatem rozporzdzi, co nastpuje § 1. Ustanawiamy dla Naszych Królestw Galicyi

i

mianowicie:

ryi cztery stany,

tów, stan rycerski

i

stan

duchowiestwa,

i

stan

Lodomemagna-

miasta królewskie.

Stan duchowiestwa obejmuje galicyjskich arcybiskupów, § biskupów^ opatów^ tych infuatów, którym na ich prob przywieje stanowe przyznamy i teraniejsze kapituy katedralne. Stan 2.

magnatów

posiadajcych

obejmuje

nale:

baronów. Do stanu rycerskiego

i

w

nego

patencie

w^yznaczonym

Nas

przez

lub

wreszcie

ci,

1782 r. uzyskaa,

20. stycznia

immatrykulacy przodków Naszych

nale

którzy

w

immatrj^kulacy

w

przepisu wyda-

terminie wówczas

dalej

ci,

stan rycerski

indygenat

w

Lwów

którym

przez

zosta nadany,

caego cesarstwa tych

generalnej metryce stanowej.

stami na razie stolica

uznamy si

i

do rycerskiego stanu

skoro tylko uzyskaj

Naszego, i

z

hral)iów^

szlachta krajowa, która

wykazaa wedug

pochodzenie

swoje szlacheckie

ksit,

indygenat

królestwach

Pomidzy mia-

przedstawia stan czwarty, dopóki nie

spowodowanymi,

przyzna

prawa

stanowe

wikszej

liczbie miast królewskich.

§ 3.

Poniewa Bukowina ju patentem do Galicyi zostaa

do konstytueyi stanowej

przestajemy

najaskawiej

na tem

wcieleniu

14.

z

marca 1787 co

wcielona, i

przeto po-

wydajemy

w

tej

mierze nastpujce blisze postanowienia: a) Biskup bukowiski naley tak samo, jak biskupi galicyjscy, do stanu i

3.

patentu

zostay,

rowie

i

duchowiestwa, z 14. marca 1787

zaliczone

bd

masilowie,

tek zrobili, oraz

ci,

h)

do stanu

którzy

którym

Eodziny, którym wskutek §§ 2. hrabiostwa lub baronie nadane

magnatów

a

c)

djiwnifij.si~boj_a-

prawa do immatrykulacyi dotd uy-

z

My

nadali, do stanu rycerskiego.

lub Nasi przodkowie stan rycerski

12

Prawo zasiadania z gosem na zgromadzeniach Stanów Naszych Królestw Galicji i Lodomeryi cznie z Bukowin nadajemy 1) Osobom, które piastuj urzd koronny tych Krómidzy któremi katolickiemu Arcybiskupowi acilestw a obrzdku w nadanej mu godnoci Prymasa Naszyci skiego Królestw Galicyi i Lodomeryi pierwsze wyznaczylimy miejsce. bi2) Arcybiskupom obrzdku grecko- i ormiasko-katolickiego skupom, opatom oraz tym infuatom, którym przywilej ten na ich osobn prob przyznamy i deputowanym obecnie istniejcych kapitu katedralnych, z których lwowska kapitua katedralna dwóch a kada inna po jednym na sejm wysya jest uprawniona. § 4.

:

:

e

Owiadczamy

tak kanonicy, którzy jako deputowani jednak, zostan, jak inni dygnitarze duchowni, którzy wybrani kapitu nie s biskupami lub arcybiskupami, celem przypuszczenia do zgroi

madzenia stanowego przed prezesem stanowym wykaza luaj suim prebend. dokonan na niej installacy i uzyskany indy-

c

genat.

Osobom penoletnim pci mzkiej,

3)

genatu stanu magnatów lub stanu rycerskiego

które oprócz indy-

wyka

dziedziczne

posiadanie jednego lub wicej dóbr tabularnych,

pierwotny czysty podatek dominikalny

Bukowinie

w

r.

1

787

1

przypisana

w

bya

od których jako 1782 (a wzgldnie na kwota 75 zr. 4) Dwom r.

deputowanym stoecznego miasta Lwowa. Prawo to wreszcie tylko przez tych, którym jest nadane, osobicie moe by wykonywane. § 5. Zakres dziaania

tyczce si

dobra

tych

Stanów obejmuje wszystkie przedmioty samych Stanów lub jednego

Królestw,

wadza krajowa w tej mierze wyjanie zawasnego popdu ujrz si spowodowanymi, wnioski lub przedstawienia publicznemu dobru suce wystosowa do wadzy krajowej, albo za jej porednictwem do Nas, w szczeStanu, o

da,

ile

albo

od nich

Stany

z

za utrzymywanie w ewidencyi rozkad podatków gruntowych danin z nimi w zwizku stojcych, wedug zasad przez Nas postanowionych i w przyszoci postanowi si majcyci; zawiadywanie wojskowym dodatkiem kwaterowym i stanowym funduszem domestykalnym: nadawanie indygenatu: ustanawianie urzdników stanowych: propozycye co do miejsc fundacyjnych gólnoci

i

i

la dla

Królestw

tych

wskazanych

zastrzeonych

w

utrzymywanie

i

a

osobnemi

ewidencyi

rozporzdzeniami

metryki

sziaeheckiej.

bd

Waniejsze sprawy zaatwiane na zgromadzeniu sejmowem dhi, spraw potocznych ustanowiony zostanie Wydzia § 6.

;

krajowy.

Wydzia krajowy skada

§ 7.

rów

deputatów kadego

czyli

dnego deputata

z

bdzie

sie

trzech

z

Wydzia

miasta Lwowa.

z

dwóch assessoStanów je-

pierwszych

i

ten zaopatrzony zostanie

odpowiednim personalem pomocniczym oraz wyczerpujc instrukcy obejmie od dotychczasowych deputatów stanowych archiwum stanowe wraz z innymi papierami urzdowymi. kierownictwo spraw tak na zgroma§ 8. Przewodniczenie dzeniach stanowych jak w Wydziale krajowym poruczyli.my prezydentowi gubernium krajowego, zarzdzajc co potrzeba na wypadek przeszkody w tej mierze. Prezes oznacza porzdek, w jakim sprawy na sejmie pod obrady wzite by maj. Suy mu prawo gos swój odda najpierw hib na kocu. Moe take sam i

i

i

gosy

zbiera.

Co do wskazanego w § 5. zakresu dziaania Stanów nastpuje 1) Deputacye do Naszego Dworu wysyane by mog tylko za poprzednio od Nas uzyskanem zezwoleniem. 2) Prawo nakadania podatków zastrzegamy Sobie w caej peni. Jednake postanowione rozpisanie zostajcych w zwizku z podatkiem gruntowym ciarów w pienidzach lub § 9.

stanowimy

jeszcze, co

naturaliach

:

podawa bdziemy

corocznie

do wiadomoci czterech

Stanów w formie osobny cli postulatów. 3) Eozpisanie opaty lub wezwanie do dobrowolnych ofiar na cel jakikolwiek zarzdzone

by moe

Naszem zezwoleniem. 4) Indygenat z wasnego wyboru tylko osobom, które ju nale do stanu magnatów lub stanu rycerskiego Naszego cesarstwa. 5) Taxy za indygenat ustanowilimy dla stanu magnatów w kwocie 2.000 zr, a dla stanu rycerskiego w kwocie 1000 zr. Uiszczenie tych tax odbywa si ma

nadawa

zawsze

w

przez Stany tylko za

mog

tej

Stany

na Sejm zgromadzone

walucie, jaka

w

ogólnoci na

spat

wych kas wpywajcych przepisana bdzie. stpi moe tylko za Naszem zezwoleniem.

tax do podatko-

Darowanie taxy na-

14

tego

§ 10.

Sejm

w

przez

Nas

bdzie

tylko

rok zgromadza si,

Z

oznaczany.

sejmu

oprócz zwyczajnego

dnake

w

regule raz

imieniu owiadczenie gubernium, dzenie natychmiast

e

ISa

sejm

jest

je-

zoone w Xaszem zamknity, zgroma-

rozej si winno.

sd

Ciau stanowemu wyznacza si lwowski

§ 11.

dzie do

nastpi moe zwoanie Stanów,

Naszem zezwoleniem.

za

a

wanych powodów take

szlachecki

jako forum prhilegiatum. § 12. Na znak Naszej szczególnej aski przyznajemy Stanom

tych Królestw, posiadajcym prawo zasiadania

stanowe

w

z

gosem, uniformy

kolorach herbu krajowego.

Ogaszajc niniejszem gówne postanowienia o konstytucyi w tych Królestwach owiadczamy zarazem, e celem

stanowej

uroczystego zaprowadzenia Stanów

sejm

w

wyboru assessorów wydziau,

i

Naszem królewskiem miecie Lwowie 16. czerwca 1817 na ten sejm osoby wedug § polecimy, oczekujc,

e

zwoa

r.

4.

Naszego niniejszego patentu uprawnione przybd i do tego przystpi, co im w Naszem imieniu zostanie przedstawione." Gubernium lwowskie zarzdzio rozesanie tego patentu po cyrkuacli a zarazem w komunikacie urzdowym (w Gazecie lAcoicskicj z 5. maja 1817) oznajmio, e dla sprawdzenia prawa

udziau

w

we Lwowie Kazimierza

sejmie ,.

i

wydawania certyfikatów ustanowiony zosta

stanowy konsens weryfikacyjny" pod przewodnictwem

hr,

Rzewuskiego,

misarzem dla zbliajcego si

którego mianowano

pierwszym ko-

W

tym komunikacie przepisano, w jaki sposób ma by wykazywane prawo do udziau w sejza kordonem mie. Obywateli posiadajcych dobra w Galicyi (sujes mixtes) zobowizano do przedoenia oprócz dokumentów, które wszyscy przedkada mieli, nadto jeszcze wyranej deklaraeyi co do pozostania pod berem austryackiem. Zawiera w kocu ten „Projekt do stanowego munkomunikat nastpujce oznajmienie sejmu.

i

:

duru galowego sejmowi jest zostawiony;

Mo

w

si

szlachectwa stanu krajowego

z

sposobie

a certyfikat

na

pozwala

atoli

Jego Ces.

tymczasowej dystynkcyi Stanów kademu, który

to

otrzyma,

dól)r

wywiedzie

od dnia wprowadzenia go

do grona

i

dziedzictwa

15

stanowego nosi mundur polowy, którego opisanie póniej bdzie wydane." Nie bya to taka bagatela, jakby si dzi wydawao. Kwesty bowiem, czy Stanom galicyjskim ma by przyznany mundur tak samo jak Stanom innych prowincyi, szeroko omawiano w wie-

do

dugo, deskiej kancelaryi nadwornej a decyzya cliwiata sie w kocu aska cesarska przechylia szal na stron munduru!

a

Gazeta Lwowska dotrzymaa przyrzeczenia, ogaszajc jeszcze przed installacy sejmu .stanowego, jak

ma wyglda

oktrojowany

mundur polowy. Nie ma zapewne nigdzie ani wiernego portretu jednego z „panów Stanów- w takim mundurze, ani modelu mundurowego w jakiem muzeum, wic warto na pamitk powtórzy tutaj ten opis urzdowy: „Frak granatowy z szkaratnym konierzem wyogami: krój na ksztat mundurów oficerskich, t. j. z jednym rzdem guzików; spodem koo kiesze wywinicia z tego samego sukna, tylko z wypustk czerwon: kamizelka biaa; i

epolety wedug upodobana nich ierb galicyjski wypuke haftowany; guziki herbem galicyjskim kapelusz trzygraniasty ze zot szlif

spodnie biae lub granatowe do butów: nia zote

a

óte z ótym

guzikiem;

:

i

platowan; srebrno

pendent

haftowanej,

pewnego

planu,

szpada

z

wedug

rkojeci srebrn ub

upodobania

ze skóry

port d^epee srebrne."

mianowicie

kombinacyi

Dotd

srebrnolub

czarnej

si munduru urzdniczego opis trzyma

Potem jednak nastpuje taki ju wprost cudacki pomys: „Do tego munduru mona take stroju narodowego uytakowym przypadku jest kontusz granatowy z konierzem wa. i wyogami szkaratnymi upan biay, czapka czerwona z opuszk bia szabla z rkojeci srebrn lub srebrno-platowan rapcie

z oficerskim.

i

W

:

;

:

musz by srebrne mia sejm powzi urzdowego

z

a pas

postanowienia,

pierwszej

sessyi

w

ale

sejmowej

mierze adnej wskazówki. Dopiero

ogosi on

O galowym mundurze

srebrno-lity."

w

kilka

tego ogoszenia

w

znalelimy

miesicy po

tej

tej

sessyi

e

mundur galowy „ma by niebieskimi wyogami, zotem haftowanymi"

postanowienie

cesarskie,

szkaratnego koloru z i noszony by moe „tak niemieckim jakote

Z

organu

sprawozdaniu nie

urzdowego wypywa

dalej,

i

e

polskim krojem."

rysunek

tej

ory-

16 ginalnej

kompozycyi

Alkens"

drzej

mia

i

e

wniesiony

by'

kostyiiirioAvej

rzdowe

jako przedoenie

dostarcza

do

sejmu

w

Wiedniu Jprzyborów mundu-

..dworski haftarz

przepisanycli

rowo-dekoracyjnycti.

Pendant

do

cudackiego

krajowe, owe ,,arcyurzdy"

munduru

bez cienia

stanowiy

dygnitarstwa

jakiejkolwiek wadzy,

po-

zbawione wszelkiej treci, reminiscencya dawnych Stanów. Przytaczamy z organu urzdowego pierwszy kompletny etat tyci arcyze spisem ici piastunów. Zasiedli tedy, w pierwszym Primas rcfjni, arcyI. Ze stanu duchownego stanowym sejmie biskup aciski ks. Andrzej Alojzy hr. Skarbek z Posawic AnNajwyszy ochmistrz koronny Ze stanu magnatów kwicz. II. Stanisaw hr. Siemieski, najwyszy marszaek koronny Józef hr. Ossoliski, najwyszy podkomorzy koronny Antoni hr. Lanckoroski, najwyszy kuchmistrz koronny Teofil hr. Zauski, najwyszy owczy koronny Jan Kanty hr. Stadnicki, najwyszy koniuszy koronny Ludwik ksi Jabonowski, najwyszy sokolnik koronny Ignacy hr. Skarbek, najwyszy czenik koronny Xawery" hr. Chooniewski, najwyszy stranik sreber koronnych Piotr hr. Arcystolnik koronny Ludwik Zabielski. III. Ze stanu rycerskiego Kalinowski, wice-marszaek koronny Jacek Fredro, wice-podkomorzy koronny Onufry Szumlaski, miecznik koronny Kajetan

urzdów wraz

:

:

:

:

Uruski, skarbnik koronny Antoni Kownacki,

wice-stranik sreber

koronnych Jan Batowski, krajczy koronny Tomasz Dmbski, koronny Tomasz Janiszewski.

i

cho-

ry

Podalimy aby

w

t pen

ten sposób

list

niejako

pierwszych

uzupeni

statut

dygnitarzy koronnych, a

przytem

uly wa-

snemu sumieniu autorskiemu, bo potem ju w caej historyi sejmów stanowych nie nadarzy si nam sposobno do zwrócenia uwagi na te muzealne od pocztku do koca swojego istnienia dygnitarstwa krajowe.

W

w razie zmiany statutu zawysuchanie opinii, stao i trwao nadanej konstytucyi cakowicie zalena bya od postanowie cestrzegao

braku postanowienia, któreby sejmowi

bodaj

sarskich tak samo, jak

doby

absolutyzmu.

trwao

wszystkich innych patentów

To te zmieniano

statut

jednostronnie

z tej

bez

17

ogldania si na sejm, który wszystko przyjmowa do wiadomoci „najunieszem posuszestwie", albo nawet z wyrazem udanej wdzicznoci. Ju av inauguracyjnym reskrypcie cesarskim, odczytanym na pierwszem posiedzeniu sejmu, dnia 16. czerwca 1817, mieciy si wród parafrazy nadanego statutu uzupenienia Stanowi mianowicie ten reskrypt, e dwaj delegaci kai zmiany. tedralnej kapituy lwowskiej, jako reprezentanci jednej korporacyi duchownej, jednym tylko gosem rozporzdza bd. „To samo rozumie si take i o dwóch deputowanych dodaje reskrypt miasta Lwowa". Zapewne w sejmie nikt nie zrozumia, dlaczego tak wanie by miao, skoro cesarz .Józef a za nim i cesarz Franciszek w statucie stanowym wyranie zaznaczy prowizoryczno udziau samego tylko Lwowa w sejmie stanowym, skoro jeszcze dobitniej zaznaczy to take powyej powoany reskrypt cesarski temi sowy: „Dopóki si to speni nie bdzie mogo „dopóki nie uznamy si spowodowanymi, przyzna prawa (t. j. stanowe wikszej liczbie miast królewskich"), maj dwaj deputowani, których miasto Lwów na sejm posa obowizane jest, reprezentowa wszystkie miasta królewskie Naszych Królestw GaliWidocznie uwaano w Wiedniu epizod z r. cyi i Lodomeryi."

w

—

—

1790/1,

kiedy

to

cesarz

Leopold

skonno

okazywa

do nada-

nia Galieyi prawdziwej konstytucyi (Charta Leopoldina) , za prze-

krelony

w

Wtedy bowiem gubernator galicyjski wyranie nadanie sejmowi stanowemu aby w nim przez wybranych deputatów zast-

historyi Austryi.

Józef hr. Brigido takiej

organizaeyi,

pione

byy

zaleca

wszystkie miasta a nawet

i

stan

wociaski.

')

wracajc do reskryptu cesarskiego z r. 1817, co si rozumie miao, to fakt, e dwaj deputowani miasta Lwowa, majcy reprezentowa wszystkie miasta, wic nie jedn Jeeli tedy,

korporacy, lecz cay stan mieszczaski, powinniby byli rozporzdza raczej podwójnym lub potrójnym gosem z osobna, a nie tylko

jednym

z])ioroM\ym.

Co do przewodnictwa w sejmie i wydziale powoany reskrypt cesarski zawiera postanowienie, osabiajce w pewnej mierze *)

Ekp. zakadu

Galicyjski

Sejm Stanowy.

Ossoliskich, nr. 525, tom

II.

str.

659

i

i

n.

18 biurokratyczny charakter Stanów. Stanowi bowiem w^prawdzie tak

samo jak ale

e

statut,

dodawa

naczelnik

przytem,

rzdu krajowego ma

„W

co nastpuje:

razie

by

prezesem,

przeszkody bdzie

przez Nas mianowa si majcy, miejsce wydziau zastpowa. Eównie zachowujemy

arcydygnitarz krajowy

kollegium

prezesa sobie

w podobnym

mianowa

razie

innego prezesa na zgromadze-

To te rzeczywicie w pierwszym okresie sejmów Jan Kanty hr. Stadnicki przewodniczy na posiedzeniach, co nadawao zebraniu pewien Póniej jednak via facti zmienio si charakter obywatelski. wszystko. Za gubernatorstwa Arcyksicia Ferdynanda bowiem nia sejmów

z

grona arcy dygnitarzy krajowych." .

br. Krieg by jego w sejmie w wydziale.

prezydent gubernialny

bernium, lecz take

take mianowa

z

i

grona

w

alter ego nietylko

W

tym

gu-

czasie przestano

obywatelstwa pierwszego komisarza ce-

sarskiego do uroczystego wnoszenia postulatów podatkowych. Pier-

by ju z urzdu gubernator, lub jego zastpca, pozostay tylko zastpcze role drugiego ewentualnie trzeciego komisarza. Wprawdzie chodzio tutaj tylko, jak to zaraz zobaczymy, o stanowisko wycznie ceremonialne, ale w sejmach stanowych ceremonialne funkcye pozory konstytucyjne tak

wszym komisarzem a obywatelstwu

i

wielk odgryway rol,

e

i

o tej zmianie bodaj krótko

wspomnie

naleao.

cieniono

w

reskrypcie inauguracyjnym

do nadawania indygenatu

w

ten sposób:

swobod sejmów

„Obowizujemy

je

(t.

co j.

kadoczesnemu prezesowi Naszego galicyjskiego rzdu krajowego, skoro im mianowanie jego ogoszone zostanie, bez dania jakiejkolwiekbd taxy indygenat nadaway, b) aby wszystkim owym, dla których nadanie indygenatu przeznaczymy których im tym kocem wymienimy, dyplomy indygenatu bezzwocznie wydaway z wasnego wyboru nikomu c) ind3'genatu nie nadaway, kto przynajmniej stopnia rycerskiego w cesarstwie Naszem nie posiada." Nie bdziemy przytacza wszystkich pomniejszych zmian i uzupenie statutu stanowego, dokonywanych jeszcze póniej Stany)

atoli,

aby

a)

i

i

i

bez poprzedniego zasigania opinii Stanów

zarzdze, nawet wtedy, gdy jak

np. co do

w

formie zwyczajnych

duchowiestwa

zapro-

19

wadzono

iitatwienia

w

pierwotnych

warunkach uczestnictwa. Nie

chodzi tutaj przecie o taki akt konstytucyjny, któryby

na cise komentarze. Chyba patentu powoano z czasem

w

skad

sejmu,

z

to jeszcze

rektora

dodamy,

e

uniwersytetu

wybitniejszem miejscem

w

zasugiwa

bez osobnego

lwowskiego

hierarchii stanowej,

e

dalej ustanowiono z wyszych trzech stanów po dwóch bezpatnych (honorowych) czonków wydziau jako korreferentów, e w kocu cesarz zatwierdzenie wyboru tak patnych jak i honorowych czonków wydziau stanowego przekaza ze swojej pierwo-

tnej sie,

atrybucyi kancelaryi nadwornej. Ostatnia zmiana zasza

gdy rzd nie stara

sie

w

cza-

ju nawet zamaskowa lekcewaenia

caej instytucyi stanowej. Mandat deputatów wydziau stanowego trwa w nowej organizacyi Stanów sze lat, tak samo, jak wedug józefiskiego wzgldnie terezyaskiego statutu.

Wyjanienia wymaga postanowienie statutowe, czynice zaw sejmach stanowych zalenem od opacania drobnej wobec dzisiejszych stosunków kwoty podatkowej (75 zr.). Zdawasiadanie

si, e na sejm zjeday tumy szlachty, e brak by w ówczesnym Lwowie sali na pomieszczenie wszystkich czonków sejmu. Tymczasem byo im wcale wygodnie w sali dawnej biblioteki uniwersyteckiej. Nie posiadamy imiennych spisów z pierwszych trzech sessyi sejmowych (1817 1819), ale w dalszych szczegóowych wykazach nie widzimy wcale nietylko tumu, lecz nawet posiedzenia dzisiejszego sejmu takiej liczby uczestników, jak pierwszych 20 latach zasiaw miernym komplecie wykazuj. dao w stanie rycerskim 20—40, raz nawet (w r. 1837) tylko 18 czonków. stanie magnatów zasiadao w tym czasie po kilku lub kilkunastu. Eazem z innymi czonkami (dygnitarzami krajo-

oby

—

W

W

i duchowiestwem) sejm w tym okresie zgromadza 50—70 czonków. Dopiero w ostatnich latach, gdy traktowano sprawy doniose, cay kraj obchodzce (Towarzystwo kredytowe, spraw paszczyzny itd.), liczba czonków dochodzia do 100 a w kocu przewyszaa i ten komplet. Na ostatniej sessyi sejmowej (1845) byo 143 czonków, z czego przypadao na stan magnatów 32, na stan rycerski (szlacht bez tytuów) 93. Najliczniejszy niezawodnie by pierwszy sejm stanowy, zwoany przez cesarza Józefa

wymi

2*

20

w

z nadzwyczajn pomp. r. 1782 i otwarty, jak powiedzielimy, Zasiado wtedy na uroczystej installacyi w kociele pojezuickim 230 czonków. ^) Jeeli jednak ju r. 1791 wród obrad osobnej komissyi nadwornej, ustanowionej dla sprawy reorganizaeyi Sta-

nów

e w

galicyjskich, referent powiedzia,

razie zatrzymania da-

podatkowej (75 zr.) obawia si naley „straszliwie liczniejszego od osawionej francuskiej zgromadzenia

wnej kwoty licznego

,

to wyda sie moga by przyjta zasiadania w sejmie.

Assemhlee nationale" tak

^)

dostateczny do

Dla wyjanienia

sam

tylko

statucie z

kwot

r.

dominikalny tek

wedug

Stanów

to

kwota

nizka

tej

r.

1782,

M'ymiaru cesarza

przez

minimalnej

z

tutaj

przy podziale

r.

na

podatek

o czysty

pacono poda-

W

zaprowadzenia

Franciszka

w

bowiem

nie

w samym

czasu, kiedy jeszcze

terezyaiiskiego.

charakter legendy. Kiedy

okrelenie

lecz jego blisze

wic

pooy

wypada nacisk

kwestyi

podatku,

1817 zawarte. Chodzi z

e

musi niezrozumiaem, w r. 1817 za tytu

jeszcze

chwili

mia ju czci

wymiar terezyauski

1827 okreli miano wymiar

dóbr tabularnych,

rozporzdzenie

z 30.

cz

przypada powinno „nie maja postanowio, e na kad mniej jak 300 zr. podatku dominikalnego bez dodatku" wedug ówczesnego wymiaru. Poniewa przypuci naley, e do udziau w sejmach stanowych w r. 1817 zamierzano powoa nie wacilecz co najmniej redniej posiadoci tacieli kadej minimalnej, bularnej, przeto

rokrotnie

czci

t.

j.

kwot

75 zr. wypadnie

nam pomnoy

do wysokoci podatku dominikalnego

podzielonych

dóbr tabularnych,

z

nie czte-

minimalnej

lecz 6 lub 7-krotnie.

Za

siedmiokrotnem podwyszeniem przemawia fakt, e sejm stanowy z r. 1829 wyranie si uala, i nawet ludno wiejska ugina si pod ciarem podatku gruntowego, podniesionego od czasów terezyaiiskich do siedmiokrotnej pierwotnej wysokoci. Poprzestajemy tutaj na tym do objanienia podniesionej powyej kwestyi wystarczajcym rachunku, bo do sprawy podatkowej wróci nam jeszcze wypadnie w drugim okresie sejmów stanowych.

1)

2)

Ekp. Zakadu

Ossoliskich Nr. 525. Eekp. Zakadu Ossoliskich Nr. 525,

t.

II.

str.

t.

II.

str.

728. 678.

21

W

statucie nie ma wzmianki o bardzo okazaym chocia cakiem zbdnym balacie ceremonialnym sejmów stanowych, o ko-

misarzach cesarskich,

których pierwszy

z

funkcyonaryusz, drugi, ewentualnie

i

wystpowa

trzeci jako

jako

gówny

zastpcy. Jak sejm

stanowy w roli potulnego lojalnego assystenta rzdów krajowych niepodobny jest do dzisiejszego sejmu z pen atrybucy ustawodawcz i kontrolujc wobec rzdu, tak samo ówczeni komisarze i

s

niepodobni mie.

dowe czali

Cae

do dzisiejszych reprezentantów

rzdowych w

sej-

e

rz-

zadanie ówczesnych komisarzy polegao na

tera,

podatkowe w formie reskryptów cesarskich wrna pierwszem posiedzeniu sejmu a potem rk jego protokó z uchwaami sejmowemi celem

postulata

prezesowi Stanów

odbierali

z

przedoenia cesarzowi, który póniej za ich porednictwem oznajmia, e uchway przyjmuje do wiadomoci z sakramentalnie zawsze dodawanem „upodobaniem". Za to jednak co do tytularnej powagi

i

pompy na kadym kroku dzisiejsi skrorzdowi w sejmie w" kt musz przed swo-

regulaminowej

mni reprezentanci

i

imi antenatami stanowymi

tym wzgldem

dzisiejsze

tak samo,

jak

i

w kt

musz

pod

sejmy przed stanowymi.

Na pierwszy sejm komisarzami ustanowieni byli Kazimierz Ezewuski i Stanisaw hr. Mniszek. Na dwa dni przed otwarciem sejmu, 14. czerwca 1817, dokonaa si installacya komisarzy hr.

w

ten sposób,

e —

jak to opisuje organ

nie C wieczorem pojechali

oddziau jazdy"

do

w

szeeiokonnej karecie

pomieszkania

Hauera, gdzie „od bramy

urzdowy

prezydenta

domu na schodach

— w

„o godzi-

assystencyi

gubernialnego

a

do drzwi

br.

wstpu

w

dwóch rzdach onierze". Po wrczeniu reskryptów cez postulatami i kredytyw dla swej godnoci komisarze zoyli przyrzeczenie, wygosili uroczyste mowy, wysuchali równie stali

sarskich

i potem odjechali w równie, pompatyczny sposób. Zapisuje bowiem organ urzdowy co do powrotu komisarzy, e „gdy przejedali przed gównym odwachera, czyniono im przy biciu w bbny honory wojskowe a przed pomieszkaniem pierwszego komisarza sejmowego postawiono dwie strae honorowe".

uroczystej a

moe

odpowiedzi

nawet jeszcze

prezydenta

wicej

:

22

Wedug na sal

obrad

regulaminu ceremonialnego komisarze nie wchodzili na pierwszem i ostatniem posiedzeniu jak inni

zoon

miertelnicy stanowi. Prezes wyznacza deputacye,

ków kadego

stanu

w

wozia komisarzy

hro

aktuaryuszy., a deputacya ta

i

paradnych karetach,

prezentujcego. Przy wejciu do

komisarzy prezes komisarzy

Caa

ta

czczo

tej

przywozia

wród

od-

i

szpaleru wojska

wychodzili na powitanie

te

którzy

i

przy wyjciu

honorow assystency. miaa widocznie osania fikcy.

parada

rze reprezentuj

czon-

tworzyli

sali

z

sali

dygnitarze koronni,

i

z

monarch, wnoszcego

ca

fikcyi,

e

komisa-

postulaty podatkowe.

próni dostojestwa

Ca

komisarskiego wyka-

formie na kad wejciu komisarzy na sal odczytywane. Przytaczamy takie pismo z r. 1820 i dodajemy przytem. e wszystkie inne dosownie tak samo opieway, z jedyn zmian w nazwiskach komisarzy, których na kad sessy osobno mianowano. Oto brzmienie kredytywy komisarskiej

w

zuje najlepiej cesarskie pismo,

sessy sejmow wystawiane

„Franciszek ofila hr.

itd.

Instrukcya

w

stereotypowej

zaraz po

i

rozkaz

dla

JW. miego nam Te-

Zauskiego, Xaszego rzeczywistego tajnego radcy kawalera wielu orderów

belana,

nego

I.

i

Królestwach

Galicyi

i

i

wielkiego

Lodomeryi, tudzie

Batowskiego wicestranika sreber koronnych

wzgldem

tego,

co jako

c.

k.

i

szam-

kuchmistrza korondla

w tyche

W. Jana

królestwach

komisarze wyznaczeni do sejmu na

dzie

16. padziernika 1820 wiernym Stanom Królestw Galicyi Lodomeryi tudzie Bukowiny przedoy maj. Xaprzód wepod dojrza rozwag punkta objte niniejsz instrukcya, potem od wiernych i posusznych Stanów Naszych zgromadzonych w dniu oznaczonym zwykego wstpu a porozumiawszy si z nimi w tej mierze, udadz si do ich grona i oddawszy im Kasz list wierzy teiny owiadcz im Nasz ask i Nasze najwysze zadowolenie z powodu ich wiernego i posusznego zebrania si na

—

i

zm

da bd

Potem c. k. komisarze oznajmi Naszym wierposusznym Stanom, e najaskawiej postanowilimy wierne

sejm wyznaczony.

nym

i

Lodomeryi wraz z Bukowin podobnie uwiadomi o Naszych królewskich postula-

Stany Królestw Galicyi jak inne prowincye tach.

Nareszcie

c.

k.

i

komisarze

objawi Nasz3-m wiernym

i

po-

23

susznym Stanom Nasze najaskawsze w tej mierze postanowienie, (Nastpuj postulaty w suchej urzdowej stylizacyi). Gdy przy ukadaniu tych najaskawszych postulatów Naszych

jak nastpuje.

gówn uwag

dobro wiernych

Naszych posuszne Stany dadz chtnie swoje w tej mierze owiadczenie, godne ich wypróbowanej gorliwoci co do Nas i co do dobra powszechnego, e sejm wczenie ukocz, tak cile z ich wasnem poczonego, poprzedzio za uchway swoje Nam do potwierdzenia przesz. Dlatego te c. k. komisarze, w których gorliwoci i dziaalnoci celem zupenego uskutecznienia tego wszystkiego, o czem wyej rzeczone, wszelk ufno pokadamy, maj Nam wczenie w swojem najposuszniejszem sprawozdaniu donie o skutku, a wierne Stany zapewni, e ich ulego najuniesz zawsze uznawa bdziemy z ask i przychylnoci, z któr im wszystkim i kazwrócilimy

wtpimy

prowincyi, nie

na istotne

e

bynajmniej,

wierne

i

i

ca

demu

z

osobna równie jak

Wam

c.

komisarze yczliwi pozo-

k.

Dan itd." Poniewa „dojrzaa rozwaga",

zalecona

„punktów objtych instrukcy", nie

wymagaa

stajemy.

wic

komisarzom wiele czasu

co do i

trudu,

zoenie szablonowego sprawozdania stanowio obok cae zajcie komisarskie. uwagach, tyczcych si statutu wogóle organizacyi Stanów, wypada w kocu wspomnie o Bukowinie, która pod wzgldem administracyjnym stanowia tylko jeden cyrku (czerniowieeki) Galieyi, a w statucie stanowym miaa zastrzeon niejako tylko

przebycia przepisanej parady

W

odrbno wywoane

w

ten

i

prowincyonaln. Byo e Bukowina po

to

zastrzeenie czysto formalne,

wcieleniu

tem,

sam sposób przyczona do

Galieyi

zacyi stanowej, której nieznacznie tylko

w

Aastryi

zostaa

józefiskiej

organi-

do

by

zmienion kopi

sta-

wydany. Odrbno Bukowiny objawiaa si w caym okresie sejmów stanowych jeszcze i w tem, sejm lwowski otrzymywa osobno dla Bukowiny cyfrowo sfortut przez cesarza Franciszka

e

muowany

postulat

politycznego,

lecz

podatkowy,

co

jednake

rozkad podatków na Bukowinie szt odrbno Bukowiny nie ujawniaa si w sny system

i

nie

byo naturalnem nastpstwem

miao faktu,

znaczenia

i

ówcze-

by odmienny. adnym akcie

Zrepoli-

)

24 tycznego lub praktycznego znaczenia, np. przy mianowaniu komi-

sejmowych, w\vborze czonków wydziau stanowego lub czonków waniejszycli komissyi (np. dla sprawy paszczynianej, kolejowej lub sprawy Towarzystwa kredytowego) tp. O ile niedokadne sprawozdania sejmowe uprawniaj do wysnuwania wniosarzy

sków,

nigdy

ozwa

sie

i

w

w caym

okresie istnienia

sejmów stanowy cli

nich gos,

zaznaczajcy czy

to

potrzeb Bukowiny,

nia od Galicyi.

w

sessyach

W

czy to jej aspiracye

adnym

sejmowych,

ze

nie

odrbno

nie

stosunków

do zupenego oddziele-

spisów czonków,

biorcych udzia znalelimy nazwisk bojarskich, nie

spotkalimy si

nawet ani razu z nazwiskiem biskupa czerniowieckiego, któremu przecie statut stanowy zastrzeg gos w stanie najwyszym. Ta zupena bierno Bukowiny nie sprawiaa zapewne w swoim czasie zbyt wielkiego wraenia, skoro w pozostaych po wybitniejszych czonkach sejmu stanowego a w zakadzie Ossoliskich przechowanych papierach (Józefa Dzierzkowskiego, Tadeusza Wasilewskiego i Maurycego Krasiskiego) nie ma adnych wyjaniajcych uwag w tej mierze. Historyk Bukowiny najwieszej daty, profesor uniwersytetu czerniowieckiego dr. E. F. Kaindl,

cy

uwaa

który

za nienaturalne

i

poczenie Bukowiny z Galiwyjania t spraw w sposób kwietnia 1817 Stany bukowiskie

ówczesne

szkodliwe,

nastpujcy:^) „Patentem z 13. zostay z galicyjskimi poczone. .Jednake znaczna wikszo Bukowiczyków, uprawnionych do udziau w sejmie galicyjskim, usuwaa si od niego z demonstracyjn wytrwaoci. Niektórzy z nich

Lwowa a liczba tych polonofilów („Polenfreunde" poowy tuzina.*' Czy tylko owi polonofilowie prawdziwymi Polakami, ju wówczas na Bukowinie jako

tylko jedzili do nie

wynosia nigdy

nie byli

i

possessionai osiadymi?

Narzuca si

to

pytanie na widok imien-

nych spisów uczestników kadego sejmu. Mamy te spisy w komplecie od r. 1820 a znajdujemy w nich same tylko polskie nazwiska cyi

i

i

jej

')

kilka takich niemieckich, których

sejmu stanowego Prof. dr.

der Bukowina.

z

przynaleno

do Gali-

tytuu stanowiska urzdowego adnej

Eaimund Friedrich Kaindl: „Ges eh (Dritter Abschnitt)

—

Czernowitz 1898,

str.

i

eh te

24—25.

25 ulega wtpliwoci. Znalelimy, co prawda, w tych spisach take trzy nazwiska, które, sdzc z samego brzmienia, monaby przyzna mozaikowej pod wzgldem narodowoci Bukowinie (Anakadym klet Spaventi, Karol Horn i Bertrand de Domballe). swoim domyle za jednak razie historyk Bukowiny posuwa si w nie

W

daleko, jeeli Bukowinie

tak

pisuje

pierwszej

z

intelligency polityczn,

poowy XIX. stulecia przyeby ona ju wtedy „demon-

stracyjnem" usuwaniem si od sejmu lwowskiego zamierzaa upomina si o przyznanie odrbnoci prowincyonalnej. Byliby bo-

wiem

w takim

Czechów cyjnej

dziea

!

z

A

razie

drugiej

przecie

zapisuje,

e

Bukowiczycy ówczeni mistrzami politycznymi

poowy tego sam

prof.

wedug

zna inny jzyk

na innem miejscu swojego

pierwszego komisarza austrya-

raportu

ckiego po zajciu Bukowiny który

stulecia co do polityki abstynen-

Kaindl

Bazyli Balsch

oprócz

wooskiego

by i

jedynym bojarem, posiada cokolwiek

innych gaziach wiedzy, wysze wyksztacenie w prawie Ju dalej wiele ze szlachty nie umiao ani pisa, ani czyta. i

e co

najmniej tedy pierwsze bukowiskie pokolenie stanowe, uchylajc si od uciliwej w tych czasach i kosztownej podróy do Lwowa

na kilkudniow sessy sejmow, nie kierowao si zapewne zasadniczymi motywami i wyszemi aspiracyami politycznerai.

Zbliylimy si wreszcie do installacyi Stanów, z któr pod si dwie nastpne sessye sejmowe nastroju caego przedstawimy. Xa dwa zachodem zgodnie, e je za jednym przed installaey 14. czerwca prezydent Hauer ogosi w dzien-

wzgldem tak

dni

niku

urzdowym program

cz

uroczystoci

sejmu. Jak cesarz Franciszek skopiowa

na otwarcie i zamknicie z maemi zmianami józe-

fisk konstytucy stanow, tak samo br. Hauer skopiowa proprzeprowadzony gram uroczystoci installacyjnych. uoony we wrzeniu 1782 r. przez józefiskiego gubernatora hr. Brigid, program pompatyczny a do miesznoci, jeeli si ma przytem i

illuzoryczno samej konstytucyi, a w szczegóach tak pretensyonalny, jak gdyby autorowie jego mieli wicej na przed oczyma

26

myli oszoomianie gapicej si

anieli sam powód programu 16. czerwca przed kocioem pojezuickim, gdzie si uroczysto odbywaa, któr przejeday powozy gubernatorskie i dyi wzdu drogi, oddziay wojska szpaler tworzcego, a poniewa do gnitarskie, przyjazdu i odjazdu wyznaczono umylnie drog koow, cay

uroczystoci.

obszar

Ustawiono

dzisiejszego

publicznoci,

wedug

tego

ródmiecia okrajc,

przeto liczba wojska

tworzcego musiaa by znaczna. Z kocioa jezuickiego do katedry na msz uroczyst pochód, poprzedzony i zamknity oddziaem wojska, odbywa si pieszo, ceremonialnie wedug programu, w którym powiedziano, e czonkowie sejmu jak studenci maj „parami w dowolnym porzdku". Za ir. Brygidy byo jednak bez porównania wicej iuku i stuku, gdy walono z dzia salwy karabinowe przez trzy dni z rzdu, nietylko i dawano w dniu installacyjnym, lecz i w nastpnych dniach podczas obiadów na 200 osób zastawianych. Oprócz obiadów hr. Brigido urzdza przyjcia wieczorne, rozdawa gociom medale pamitkowe pamita nawet o gawiedzi, która zachwycaa si ogniami sztu1 cznymi, urzdzonymi przez sprowadzonego ad hoc pirotechnika wiedeskiego Stuwera. Za czasów cesarza Franciszka widocznie nie mona ju byo obcia wycieczonego wojnami skarbu pastwa wydatkami na tak szczodro festynow. Za to br. Hauer przecign hr. Brigid w tem, co wydatków za sob nie pocigao, mianowicie kaza bi w dzwony do upadego. „Dnia 16. czerwca — tak opiewa sam wstp jego programu — w kociele katedralnym i pojezuickim od 9 a do 10 godziny z rana we wszystkie dzwony dzwoni, przez co si zaczcie uroczystoci oznajmi." szpaler

i

bd

Posiedzenie hr.

Rzewuski

installacyjne

zaingurowat

komisarz

Kazimierz

przemow napuszyst, któr w poowie przerwa,

aby aktuaryusze odczytali reskrypt cesarski w niemieckim i aciskim texcie. Rzecz godna uwagi, w tym akcie konstytucynym

e

zignorowano jzyk polski,

mówcom utrzyma si

od pocztku do koca na wyynie extazy Na. dalszych sejmach czytano ju reskrypty sarskie niemieckim i polskim jzyku.

lojalnej.

w

co jednak nie przeszkadzao wszystkim

!

27

reskrypt

Inauguracyjny

cesarski

zaczyna

jak patenty

sie

rednim tytuem monarszym, po którym nastpowaa tura

zgromadzonych

Stanów:

„Janie AMelmoni,

taka tytula4

PrzewielebniK

Wielebni, Poboni, Wielmoni, Urodzeni, Szlachetni. Cczciwi, Milij Nam Wierni!-' Kady z panów Stanów mia tedy dla siebie oso»-

bn

przegródk tytuowa a vi ostatnie dwie bardzo przestronne przegródki ju wszyscy wygodnie wle mogli. Mimochodem zaznaczamy, e póniej nabrzmiaa jeszcze wicej ta inwokacya re„Najprzewielebniejsi, r. 1820 bowiem tak opiewaa skryptowa. Przewielebni, Wielebni, Poboni, Janie Owieceni, Janie Wielj

W

:

moni, Wielmoni,

pada

tedy

w

Szlachetni, Sawetni, Mili

ostatniej tytulaturze stanowej

cie nie jako nienalene

lecz jako

Stanom,

Nam

Wierni." Wyj-

„uczciwo", oczywi-

zbdne akcessoryum.

Po wstpie, wprowadzaEeskrypt inauguracyjny jest jcym installacy Stanów galicyjskich w- zwizek ze spokojem przywróconym Europie po wiatowej zawierusze wojennej, nastdugi.

powaa

parafraza samego aktu konstytucyjnego,

e

mieciy si w

ale

parafraza tak

podane powyej uzupenienia pierwotnego statutu i normy regulaminowe a nawet takie drokursorów (wonych) biazgi, jak oznaczenie pac odwiernego, Pvównie drobiazgowo stanowego! wydziau (portyera) i furtjana w jakim czonkowie porzdek, okrela reskrypt „rang", miejsce i

rozszerzona,

niej

przyczem punkt oryentacyjny tak jest oznaczony: „Na rodkowej i najwyszej czci miejsca na odprawienie sejmu obranego postawi si tron, na którym Nasz portret pod baldachimem umieci naley". Za to jdrnie, krótko i wzowato oznaczony zosta porzdek obrad poszczególnych

w

stanów

sejmie. Prezes

(t.

j.

zasiada maj,

wydawa w

gubernator)

tej

mierze dyspo-

zycye a iuicyatywie czonków sejmu takie zakrelono granice: „Jeeliby który z wspóczonków sejmowych jakowy przedmiot albo jakowe przedstawienie, któreby mu si potrzebnem by zdawato, wnosi zamyla, powinien poprzednio propozycy. swoj

Prezesowi przyzwoicie

owiadczy

i

Stanów

na

jego zezwolenie

ska." Naley dobrze pamita o tej gubernialnie wanej inicyatywie przy wydawaniu ogólnego sdu

to pozy-*'

koncessyono^ o

dziaalnoci

28

Po odczytaniu cesarskiego reskryptu rozlaa si formalna powód mów, w której prezydent gubernialny br, Hauer, komisarze cesarscy i Prymas arcybiskup Ankwicz najpierw prawili sobie nawzajem mnóstwo komplementów. Baron Hauer, jak sie zdaje, popad w kocu w rozczulenie, gdy wdziczny za nadany mu na samym wstpie posiedzenia indygenat, uwaajc to za „przyjcie jako rodaka", przemawia w kocu po polsku a za jego przykadem take i X. Prymas po wstpnej niemieckiej mowie nawróci si do jzyka polskiego. Najgoniej dwicza we wszystkich przemówieniach ton dynastycznej lojalnoci. Sympatye wyraone br. Hauerowi byy niewtpliwie szczere, szczer te bya

wdziczno

dla cesarza Franciszka za

bd

co

bd podan

re-

Hauer w^moszc w swojej mowie atry„podobnie i wybór wspaniaego ubioru honorowego (t. j. munduru) od Was samych zaley" mona to byo jeszcze take uwaa za szczere wynurzenie naiwnej fantazyi biurokratycznej, dla której mundur wspaniay mia urok niewysowiony. Kazimierz hr. Rzewuski jako komisarz nie móg oczywicie w- wynurzeniach lojalnego zachwytu pozosta w tyle za br. Hauerem, ale przynajmniej wplót w mow znaczcy ustp, w którym nazwa sejm stanowy „zgromadzeniem narodowem" a dzikujc za „wskrzeszenie dawnego nadania" doda: „które, jak ufam, nowemi powikszy raczy Njj. Pan w celu uszczliwienia tych krajów." Tym dodatkiem rzuci hr. Ezewuski cie na szczei na superlatywy tak wasnej mowy jak i innych przemówie, superlatywy, godne najliberalniejszej konstytucyi. Urzdowy organ tak si rozpywa w tych mowach, e zapomnia o wszystkiera zreszt, co si dalej na posiedzeniu installacyjnem stao. Znalaz jeszcze tylko miejsce na zapisanie uchway, nadajcej br. Hauerowi indygenat, ale nie wspomnia ju sówkiem o postulatach podatkowych, o podarku lubn3"m dla cesarzowej, ani nawet o adresie dzikczynnym. Za to skrztnie zapisa wszystkie salwy karabinowe i dziaowe podczas solennego naboestwa w katedrze i podczas gubernialnego obiadu, ..który petnem gustu urzdzeniem jako te wesooci goci szczególnie celowa." Koczy si to sprawozdanie sejmowe Ay urzdowym organie tastytucy Stanów. Kiedy bucye Stanów zawoa:

br.

—

ro

29 kimi wyrazami zupenego dla godnego

wanego

i

zadowolenia

przyzwoitego

poczyo si

„Wszystko

:

obchodzenia

dnia,

dla Galicyi

tak

wesoego. Zgromadzenie sejmowe, na którem sie licznie zebrani czonkowie Przewietnych Stanów po najwikszej czci w nowym mundurze znajdowali i na którem obecne byo towarzystwo znakomitych suchaczy i dam najpikniejszych, sprai

tak

wiao równie rozczulajcy ktywie historycznej

jak rozweselajcy widok."

dzi

pozosta

ze

W ju

wszystkiego

perspetylko

—

widok rozweselajcy!

Skoczya si

installacyjna

sessya,

ale

zamkn

nie

si

ni szereg festynów. Zaoga lwowska, sfatygowana parad sejmow, pewnie najduej zachowaa w pamici dat konstytueyi stanowej, gdy zadowoleni z siebie komisarze sejmowi ofiarowali z

fatyg 3250 zr. w. w., stwarzajc tem uciliwy precedens dla swoich nastpców. Generalna komenda zoya w dzienniku urzdowym podzikowanie za ten „dar znakomity, znamionuicy tak chwalebnie wspaniao narodow." Lwów przygotowywa si tymczasem na przyjcie cesarza Franciszka, który zjecha mia 10. lipca z niedawno polubion maonk. Na jego powitanie wyjechaa do Cieszyna deputacya Stanów z prezydentem br. Hauerem na czele, pewna askawego przyjcia po tak wietnie odbytym popisie lojalno-installacyjnym w dniu 16. czerwca. Nadzieja ta nie zawioda tak samo, jak nie zawiedli si w oczekiwaniach swoich podczas nastpnego pobytu

jej

za

napitkowy

cesarstwa oficyalny

we Lwowie dYo:nitarze rzdowi stanowi, w ogóle wiat we wszystkich rangach. Br. Hauer otrzyma wielki krzy i

orderu Leopolda

jako zadatek

nominacyi

na gubernatora,

która

zapada po wyjedzie cesarza. Eównoczenie mianowany zosta zastpc prezesa wydziau stanowego .Jan Kanty hr. Stadnicki, który te póniej (od r. 1820) kilka lat z rzdu przewodniczy na sessyach sejmu stanowego. Kazimirz hr. Ezewuski oprócz zatwierdzenia hrabiostwa otrzyma dorski orderu hr.

Mniszek

komisarzami

godno

tajnego radcy

i

krzy koman-

w.

Szczepana a drugi komisarz sejmowy Stanisaw krzy komandorski orderu Leopolda. Eazem z obu odznaczeni

czonkowie sejmu.

zostali

wysokimi

orderami

take

inni

30

wiat urzdniczy w gubernium suta otrzyma pamitk powe Lwowie, gdy utworzony zosta nowy depar-

bytu cesarskiego

„Oprócz tego — mówi dziennik urzz osobnym etatem. dowy przy ogoszeniu tego zarzdzenia — raczy Najj. Pan dla' dla zoenia obywatelom dowodu szczególniejszego dobra suby

tament

i

zaufania swojego postanowi, aby dwaj Galicyanie,

uksztaeenie, znani

z

prawoci swojej

majcy wysze

posiadajcy szacunek po-

i

wszechny, jako bezpatni rzeczywici radcy gubernialni w radzie rzdu krajowego zasiadali i gosowali." Jako dalszy objaw „szcze-

chci

gólniejszego zaufania" a przytem licyjskiej

„ot wtórzenia szlachcie ga-

drogi do uksztacenia

obszerniejszej

si

i

czynnego przy-

kadania do powszechnego i szczególnego dobra kraju", zarzdzi cesarz, aby ju na przyszym sejmie do wydziau stanowego wybrano oprócz patnych deputatów take bezpatnych, honorowych, po dwóch z kadego z trzech wyszych stanów. Wspomnielimy ju o tem, gdy bya mowa o zmianie i uzupenieniu pierwotnego statutu stanowego, ale bez wskazania motywów, które dopiero na tem miejscu w zwizku z powyszymi szczegóami przytoczy wypadao. Nie by to zapewne pr7ypadkowy, lecz przez rzd tak nakierowany zbieg okolicznoci,

st

installacy Stanów

e w

roku

upamitnionym

uroczy-

podró

cesarsk do Galicyi z jej licznemi nominacyjnemi, dokonane zostay tanastpstwami orderowemi ke akta takiej niezawodnie wielkiej doniosoci dla kraju, jak inauguracya uniwersytetu i otwarcie szkoy realnej. i

i

Dopiero

/

piguk. Po

na ju byo wiek

z

tej

pod koniec roku kazano Galicyi przekn gorzk pokojowych manifestacyach w caej Europie mo-

tylu

e podatek

wreszcie oczekiwa,

nadzwyczajnej wysokoci, na

spadnie bodaj cokol-

jak go wyniosy

potrzeby

w cigu wierwiekowej epoki wojen napoleoskich. Tymczasem gubernium wydao 21. padziernika 1817 r. obwie-

wojskowe szczenie,

e

cesarz,

poddanych dalszych cz3',

e w

podwójny

„jakkolwiek

wymaga

mu

ofiar,

przykro

by ma, jak w r. 1817, stuprocentowym dodatkiem", „na opdzenie potrzeb wojsko-

roku wojskowym 1818 pacony podatek

gruntowy

a oprócz tego podatku

i

ze

dodatku

od swoich wiernych

najaskawiej rozporzdzi ra-

31

wy eh

reluicya liwerunkowa

i

przydatek wojskowy, oraz na zapa-

1812 drog rekwizycyi wzitych osobny dodatek". Jakgdyby dla uzupenienia sytuacyi wojenno-podatkowej ogosi w r. 1818 take i podatek równoczenie dziennik urzdowy, cenie koni

z

r.

e

klasowy pobierany bdzie jak dotd

z

50%

dodatkiem, a podatek

(pogówne) w dotychczasowej wysokoci po 30 k. od kadego obowizanego. Podatek gruntowy naleao wedug konstytucyi

osobisty ra.

przedstawi sejmowi

w

postulacie cesarskim,

kraj carów

stanowej

a skoro tak

si

nie

na installacyjnej sessyi, wypadao zwoa sessy nadzwyczajn. Wymaga tego wprawdzie tylko pozór konstytucyjny a nie prawo konstytucyjne, które wobec notorycznego traktowania takich postulatów jako postanowie ju zapadych, wic niezalenych od stao

uchway

waa

byo

sejmowej,

illuzorycznera,

ale racya

stanu nakazy-

w

pierwszym roku po tak szumnem ogoszeniu konstytucyi stanowej. To te gubernium docesarz pragn podao w swojem obwieszczeniu zapewnienie, stpowa drog postulatow, ale chcia „Stanom drugie zgromadzenie oszczdzi" a to tem wicej, „e nowo wybrany wydzia stanowy jeszcze w zupenej dziaalnoci nie jest, a zatem niezwocznym rozkadem podatków wcale jeszcze trudni si nie moe". Przytem cesarz doda, „e na przyszo wszystkie rozpisywania podatku gruntowego zawsze przez formalne postulaty do zgromadzonego sejmu nastpi." uszanowanie

tego pozoru

bodaj

e

Za tak przykry zawód, doznany w sprawie podatkowej, niedostateczn bya zapewne rekompensata, dana wojskowymi i dworskimi honorami deputacyi sejmowej, która 22. stycznia 1818 r.

stana w burgu wiedeskim pod przewodnictwem br.

Hauera,

zalubin

i

aby

zoy

ofiarowa

gubernatora

cesarstwu uroczyst gratulacy

cesarzowej

podarek lubny

kraju,

z

powodu mistern

szkatuk zawierajc wewntrz 15.000 wieo wybitych dukatów. zajechaa do burgu z paacu kancelaryi nadwornej w siedmiu dworskich ekwipaach galowych, eskortowana przez

Deputacya

uanów

a

Odpowiedzi

od wjazdu cesarza

do i

brzmiay bardzo askawie

sali

przyjcia

cesarzowej i

na

serdecznie.

przez

gwardy

przemówienia

cesarsk. deputacji

32 z r. 1818 odbyta sie w padzierniku (27—31) odtd na zgromadzenia stanowe uywanej sali starej biuniwersyteckiej. Bya, jak prz;ed rokiem, parada wojskowa,

Sessya sejmowa

w

stale

blioteki

ju

zapewne mniejszy efekt wzbudzajca, pierwszy komisarz sejmowy, Ksawery hr. Chooniewski, ofiarowa zaodze tylko 1.000 zr. ww. nie otrzyma od komendy, jak jego poprzednik, publii za to ale

co

znacznie mniejsza

i

wnosi mona ju std,

Ezd wniós

cznego podzikowania. dziennik

e

postulat podatkowy, o

urzdowy w swojem sprawozdaniu

którym

tylko krótko

i

bez

wspomnia. Podatek gruntowy pozosta, jak wida, na stopie wojennej, skoro przy zamkniciu sejmu br. Hauer, jako Prezes Stanów, musia w mowie poegnalnej do komisarzy cesarskich podnie fakt, i sejm uchwali prosi o znienie podatków, „których niemono cigania, gdy duej potrwaj, zajmuje troskliwo Stanów." przytoczenia jakiejkolwiek daty cyfrowej

Mniej

byo mów na

tej

sessyi, mniej

extazy lojalnej

i

mniej

w

wynoszeniu konstytucyi stanowej. Za to jednak wszywstpn, stko powetowa komisarz hr. Chooniewski swoj w której zakasowa wszystkich dotychczasowych chwalców stanoprzesady

mow

prymasa ani gubernatora. Po nim ju sówkiem nie odezwa si drugi komisarz, Onufry Szumlaski. Mia, co prawda, hr. Chooniewski obfity i z jego stanowiska omin si nie dajcy materya do wynurze lojalnych dla cesarza, za jego podró zeszoroczn i upominki krajowi pozostawione, ale i z tego stanowiska nawet stanowczo przesadzi, wygaszajc np. nastpujce zdanie: „Sowem, cokolwiek majtek krajowy intelektualny wych,

i

nie w^yjmujc

realny rozwija

czynnie wspiera." logiki

wzniós si

postanowienie

i

ani

podnosi moe, to wszystko rzd nasz dobrona najwyszy szczyt lojalno-biurokratycznej

A ju hr.

Chooniewski,

konstytucyi

stanowej,

przedstawiajc sejmowi, pozostawiajce

e

cesarzowi

wszelk swobod w oznaczaniu podatków a sejmowi — najuniesze posuszestwo w milczcem przyjmowaniu postulatów podatkowych, uwaa naley za dobrodziejstwo krajowi wywiadczone. Jake bowiem inaczej pojmowa mona nastpujce zdanie „Znajc najbliej pooenie zewntrzne Swojego wielkiego pastwa i wewntrzne stosunki, jednoczc czci onego w jeden ogromny :

33

ogó,

zostawia

publicznych,

Pan Swojej

Najj.

dobry

jak

lecz

ukochane dzieci Sprawozdanie

troskliwoci

ojciec chce

oraz

wymiar ciarów wysucha Swoje

'.•'

w

oro;anu

urzdowego, jak zawsze skrupulatne

zapisywaniu kadego drobiazgu ceremonialnego

zesu krasomówczego,

nie

i kadego frawspomina jednem sówkiem o tern, e

na tej_s^syi sejm stanowy ucyyli|_wyrzj_ JL_j!'I^Jlt^^^ Ossoiskieniu podzikowanie kraju za wspania fundacj^ biblioteczna. ^lj!i_181iL sejmi_ptwarty 19. a zamknity 23. padziernika, zapewne w korzystnym nastroju przystpowa do obrad, gdy jego zesztorocza proba o znienie podatku gruntowego zostaa uwzgldniona. jakiej wysokoci przyznano ulg, o tem nie ma w sprawozdaniu urzdowem adnej wzmianki. Nie musiaa ona jednak by bardzo znaczna, skoro gubernator br. Hauer wrczajc na ostatnim posiedzeniu protokó komisarzom, Janowi Kantemu hr. Stadnickiemu i Jackowi Fredrze, prosi icli jako Prezes Stanów i w ich imieniu, aby cesarzowi podzikowali za znienie podatku a przytem przedstawili, e dzisiejszy podatek gruntowy jest mimo to z powodu spadajcej ceny ziemiopodów i trudnoci zbytu za ciki. Znamienn jest ta proba w ustach br. Hauera. wiadczy ona poniekd o tem, e br. Hauer by yczliwym krajowi gubernatorem i zasuy sobie na te gorce pochway i podzikowania, jakie przy otwarciu zamkniciu kadej sessyi sejmowej z ust mówców stanowych sysza. J. K. hr. Stadnicki jako komisarz sejmowy w^y wiza si ze

W

i

swojego zadania

padajc

ani razu

wielkim taktem politycznym

z

w

i

powag,

nie po-

przesad swoich poprzedników, chocia wobec

mia

poniekd usprawiedlisi jego powiajcy nawet takie wynurzenia, Stadnicki hr. przednik na sessyi zeszorocznej. Natomiast wplót w mow swoj bardzo zrcznie ustp, stanowicy lojalne upomnienie si o szersze rozwinicie konstytucyi stanowej. „Eeprezentacya narodowa w Stanach zgromadzonych zebrana — rzek hr. Stadnicki, nazywajc Stany tem, czemby one dopiero zosta powinny nie moe by czem innem, jak wanem w administracyi narzdziem, bo przez ni gos nasz doNajj. Pana bezporednio dochodzi." znienia podatku

przez cesarza

temat,

jakiemi popisywa

—

Galicyjski

Sejm Stanowy.

va. Jeeli dziej,

e

sejmujce

Stany

miay w

pierwszej chwili

jak

na-

pierwotna ich organizacya jest tylko zadatkiem dalszych

uprawnie, niejako zawizkiem konstytucyi, zblionej do ustroju samorzdnego, to niedugo mogy si oddawa takim zudzeniom. Zjazdy monarchów zczonych wzem witego przymierza, na których ju pierwsze sabe objawy spiskowych planów we "Woszech i liberalnych zwizków w Niemczech uznano za grone zamachy na spokój i porzdek w Europie, zapowiaday raczej cienienie tych swobód,

jakie

polsko w innych

dzielnicach

Ju w

skaa, anieli ich rozszerzenie terytoryalne.

drugiej

uzy-

poowie

1818 r. ogoszono w Wiedniu ustanowienie centralnej wadzy Moguncyi „dla cilejszego dochodzenia zabiegów rewolucyjnych, odkrytych av rónych pastwach zwizkowych" Niemiec i delegowano do niej austryackiego assessora (Antoniego Schwarza). Eównoczenie we Woszech rozpocza si akcya ledcza przeciw karbonaryzmowi, przed którym ostrzega wszystkich nawet gali-

w

i rozporzdze, najpierw uroczystem upobulli exkomunikacyjnej papiea ogoszeniem mnieniem a potem Piusa YII. Stao si to w czasie (1819 — 1832), gdy we Woszech karbonaryzm doprowadzi ju do mnóstwa procesów karnych i wy-

cyjski dziennik

ustaw

roków, wypeniajcych po brzegi Spielberg a nadto

spowodowa Austry

i

inne lochy wizienne,

do zbrojnej interwencyi

w

Sardynii

38

W

Galieyi w tej doNeapolu dla osony zachwianych tronów. podstawy do wydawania jeszcze takich upomnie, bie nie byo wiec zamiast uchyli urojone niebezpieczestwo mogy one raczej i

umysy naprowadzi na myl

gortsze

pejskich planach spiskowych.

polityki

a

Opatrzno stróem

pokoju

cem wasnycli ludów. Na sessy sejmow z

pewnoci ju

sie

powszechnej

z

usposobieniu

przekonaniu,

porzdku,

i

cesarza

politycznych

z

w

i

marze,

euro-

niewcze-

i

lekliwoci Franciszka,

e jest zesanym dobroczyc innych

1820 zjedali si tedy

r.

otrzewieni

kongresu wiedeskiego

mie

najpierw

powtóre

gbi w

do

utwierdzonego

przedwczesne

odpowiaday

upomnienia

sne

ówczesnej

w

kooperacyi

polskiej

Ale takie

jej

przez a oj-

uczestnicy

które

pierwszych latach po nim

w czamogy

zjedali si nietylko otrzewieni przygnbieni ciosem ekonomicznym, jaki spad na Galiey wskutek patentu cesarskiego 21. maja 1819, zaprowadzajcego tak zwane prowizoryum podatku gruntowego z józefisk podstaw pomiarow i szacunkow, a tem samem niweczcego t, jakby si zdawa mogo, zupenie uzasadnion napunkt oparcia,

jaki taki

politycznie, lecz nadto bardzo

e

dziej,

dwiga

zarówno

Galicya

z

cikiego

jak

przesilenia

zacznie

wymaga poprzedniego byaby poniekd akcya sejmów stanowych w nastpnym okresie. Ale sprawa ta

ekonomicznego.

bienego

mia

objanienia,

gdy

bez tego

Prowizoryum podatkowe zefiskie a zatem cego

cae pastwo

wojenno-podatkowego

z

z r.

si i

teraz

w ogóle

bodaj poniezrozu-

1819 wskrzeszao tradycye jónajstarszego, ju schodz-

odwieao w pamici

w której tej doby chwil historyczn, si nad samym brzegiem przepaci ekonomicznej swoje zawdziczaa tylko zmianie osób na tronie au-

widowni, pokolenia

Galicya znalaza i

ocalenie

stryackim

w

r.

1790.

Niepospolicie stkich polach,

bujn pomysowoci reformatorsk na wszy-

poczon

z

doktrynerstwem

do prostej nierozwagi posunitym,

i

z

gorczkowym,

a

rozpdem w dziaaniu wykona-

39

sprowadzi cesarz Józef

wczem,

cae pastwo

cesarz Leopold,

nie swoje, za

w

e

swoich na

rozwany nastpca

musia odwoanie jednych

jego,

powstrzymanie, mo-

a

uwaa

za

gówne

zada-

jedyn drog do przywrócenia równowagi zwichni-

stosunkach

i

umysach.

ta zmiana, bo

na

pdy

Józefa.

cesarza

niej

W

w

Galicyi

najdotkliwiej

najpotrzebniejsz

jednostronnem

i

bya

odbiy si reformatorskie

Nawet taka niewtpliwie

intencyami pod\'ktowana reforma, poddaiiczym,

rzdów

10 latach

lub zwolnienie innych reform

dyfikacy tej

w

stan zawiehrzenia,

taki

jak stanowi

za-

hunianitarnemi

patent o stosunku

dory wczem przeprowadzeniu od-

bia si poniekd ujemnie na ekonomicznym spoecznym ustroju kraju. Reforma podatkowa t. j. regulacya podatku gruntowego, w zaoeniu swojem niewtpliwie raeyonalna, bo zmierzajca przez i

pomiary,

klassyfikacye

podatku gruntowego

z

i

oszacowanie gruntów do przeksztacenia

pierwotnej kontrybucyjnej formy na ciar,

zastosowany do Avydatnoci ziemi,

w bdnern,

bo niemal

z

lekko-

mylnym

pospiechem zarzdzonem wykonaniu, zmienia si w experyment wprost grony w swoich nastpstwach dla opodatkowa-

nych

pastwa. Do wykonania dla

i

takiej

doniosej reformy potrzebne

byy cise

umiejtne pomiary gruntów, ich staranna klassyfikacya oszacowanie dochodu z poszczególnych klas. Dzieo tak olbrzymie w ówczesnych stosunkach, dzieo, którego dopenienie i poprawienie w kilkadziesit lat póniej dziesitki lat wypenio, chcia cesarz Józef pierwotnie w kilku miesicach letnich i jesiennych do skutku doprowadzi niecierpliwi si bardzo, przygotowawcze, gdy prace zarzdzone w kwietniu 1785, dopiero w r. 1789 od biedy tak ukoczono, e nowy podatek móg by a

przedewszystkiem i

i

od

1.

listopada

tego roku zaprowadzony.

Szczegóy

wykonania pomiar()W józefiskich zakrawaj, na bajk. Siy techniczne wystarczyy od biedy zaledwie na umiejtne podjcie pomiarów^ na przestrzeni wielkich kompleksów lenych i na stromych gruntach okolic górzystych. Reszt wykona miaa

ludno

wiejska pod kierownictwem rónych figur urzdowych nieurzdow^ch, prostej zbieraniny indywiduów, gotowych do wszelkich zada, bo na niczem si dobrze nie znajcych. Stosy i

40

rónych

poucze

instrukcji,

potrzebnej wiedzy

cae postpowanie. Nie

w

formularzy

zamiast

w rku

uproci

jest to facecya,

lecz

pewien kucharz,

tych ciekawych czasach

.misek

i

fachowej

ludzi

bez krzty

objani wikay

i

fakt historyczny,

e

poza sfer garnków,

ciemny jak tabaka w rogu, zaangaowa si na chtnie przyjty w tej roli „urzdowa" w czasie po-

patelni

i

igeometr

i

sobie czynno zajmujc i rentowii. ^) Nie zaszed ten wypadek, ale jeeli tak byo w innych prowincyach, to mona sobie wyobrazi, jakich „geometrów" uy-

chwalc

miarów,

w

Galicyi

wano do pomiarów gruntowych w naszym biednym kraju. Z niedokadnoci pomiarów czya si a do lekkomylnoci posunita pobieno w szacowaniu dochodu z poszczególnych gruntów. Brano w rachub tylko dochód surowy a kosztów kultury nie obliczano specyalnie, lecz wzito za podstaw dowolnie oznaczone przecicie, które potem przy oznaczeniu skali podatkowej zniano dla jednego a podwyszano dla drugiego rodzaju kultury.

W

na lasy

ten sposób

i

pastwiska, jako

mniej nakadu, przypada najwysza (21 zr. 15

wymagajce

naj-

17 zr. 55

kr.),

kr.

i

na rol i winnice z powodu kosztownej uprawy najnisza kwota podatkowa (10 zr. 3772 kr.); jako przecicie wzito 12 zr. ^3 tr. od 100 zr. dochodu brutto. Poniewa w Galicyi winnic nie byo wcale a za to wicej ni w innych prowincyach lasów, do których

w

partackiem

przeprowadzeniu pomiarów^ zaliczono

i

nieu-

sumy podatkowej, dla caego pastwa za postulat przyjtej, spa musia na kraj nasz udzia niestosunkowo wysoki w porównaniu z innemi prowincyami. Musiaa ta dysproporcya uderza swoj jaskrawoci, skoro przy zeytki

z

krzakami,

stawieniu

w

Wiedniu

przeto

wszystkich

ogólnej

z

operatów

tak obojtnie

pomiarowych

dla Galicyi

i

szacunkowych

wadze

usposobione

cen-

motu uznay niepodobiestwo takiego obcienia kraju i projektoway znienie do potowy tego udziau, jaki z rachunku ogólnego na Galicy przypada. Cesarz Józef jednak zgozniona w ten sposób dzi si tylko na opust w wysokoci Ys-

tralne

jn-oprio

e

^)

Dr.

Wien 1867,

Albert str.

183.

Jag r:

Kais er Joseph

II.

un

d

Leopold

II.

41

kwota

galicyjska

wana

podatkowa

niesprawiedliwa,

i

bo

bya miaa

niesychanie wygóro-

jeszcze

kosztem biednej Galicji przy-

to dowodem s protokoy komissyi, które póniej z polecenia cesarza rozpatrywaa galicyjskie grawamina podatkowe. \) Eeforma podatkowa patentem z 19. wrzenia 1789 r., ju z dniem 1. listopada tego roku w ycie wprowadzona, dopenia

nie

miary

innym zamonym prowincyom, na

ulgi

rozstroju,

w

jaki

cesarz Józef

wtrci pastwo swoj

w

po-

Belgii rywczoci reformatorsk. Do jawnego powstania nych objawów oporu w Wgrzech, spowodowanych zamachami i

gro-

na prawa polityczne, przybyo teraz wskutek reformy podatkowej urbaryalnej w prowincyaci dziedzicznych pastwa takie ogólne i niezadowolenie, e sytuacya stawaa si wprost nieznon. Niezadowolenie ogarniao nietylko szlacht, lecz i ludno poddacz. A wanie na pozyskanie tej ludnoci liczy cesarz niezawodnie, gdy z reform podatkow poczy nowy system urbaryalny, majcy zmieni paszczyzn na mierne oczynszowanie. Postanowi bowiem patent wymiarowy, e z 100 zr. surowego dochodu 70 zr. pozosta ma poddanemu bez obcienia podatkowego i

urbaryalnego,

i

miaa

30 zr.

a z reszty

na

podatek

cz jedna

gruntowy,

druga

(12 zr. 137$ kr.)

za

cz

(17

zr.

pieniny ekwiwalent za powinnoci poddacze z wolnoci umawiania si o wiadczenie tych powinnoci in natura, jednake z tem zastrzeeniem, e nie mog one nigdy przewysza powyszego wymiaru, a gdzie w danej chwili s nisze od tego 46-/3

k^'-)

wymiaru

w

"^^

wcale

stosunkach

nie

mog by

gospodarczych,

podwyszone.

grocy w

By

to

danej chwili

przewrót zaniecha-

niem uprawy na czci gruntów z powodu braku robotnika. Zamanifestowa si przytem przestrzegany przez cesarza .Józefa w catem postpowaniu dotychczasowem plan forytowania poddanych kosztem i z krzywd szlachty, plan dzi ju nawet przez niemieckich pisarzy otwarcie uznany. -) Postanowi bowiem cesarz Ossoliskich, Nr. 525, tom II, karta 614 i n. es: Die Entwicklung des gut^shcrrlich-bauerliche n Yerhiiltnisses in Galizien (1772 1848). Wien & Leipzig 1903, str. 76 i 79.

—

^)

Rkopis

2)

Ludwig yon Mis

bibl.

42

i

e ów opust ^/g podatku ma w powyszej rachubie caoci na rzecz poddaiiYch. wskutek czego w Galicyi pozostawiona by miaa poddanemu z surowego dochodu gruntowego wolna od ciaru kwota 73 zr. 56%g kr. zamiast 70 zr.. jak Józef,

w

innych prowincyaeh. Ezecz naturalna, e poddany nie mia penej wiadomoci tego dobrodziejstwa a nawet nie widzia w tern

w

bo

dobrodziejstwa,

w

braku gotówki

najmniejsza

pienina bya dla

prestaeya

wikszym ciarem,

anieli robota

Dotknitemu ju mierteln chorob cesarzowi widok

przyspieszy

ogólnego rozstroju

i

w

polu.

.Józefowi skon

którego

rozgoryczenia,

wyrazem byy alarmujce remonstracye Stanów prowincyonalnyci i relacye gubernatorów, w poczuciu wasnej odpowiedzialnoci nie ukrywajcych grozy sytuacyi. Z Galicyi wpyny wtedy dobitne przedstawienia wydziau stanowego, wykazujce, e kraj absolutnie nie jest w stanie znie tak wygórowanego w rozkadzie niesprawiedliwego ciaru podatkowego a nadto z powodu nagego i

przewrotu

w

systemie urbaryalnym wystawiony jest na niebezpie-

czestwo upadku cesarskiej

jedno

rolnictwa.

przedstawienie

w

podpisu, tak dobitne

w

innej porze

Wpyno

byoby

z

treci

z

wtedy wprost do kancelaryi grona szlachty, bez penego

a energiczne

pewnoci

i

miae w

tonie,

e

zakwalifikowane jako akt bun-

towniczy, moe nawet jako obraza majestatu, a tem samem zamiast zwróci uwag na rzecz sam, mogoby byo da powód do surowego ledztwa karnego. danej chwili jednak, wobec grocego Austryi zawikania wojennego z gotujc si prusko-polsk koalicy i przewidywanego przytem powstania w Galicyi, pismo to dao powód do ywego zajcia si spraw najpierw przez gubernatora galicyjskiego hr. Brigid, a potem przez osobn komissy w Wiedniu, która spraw galicyjskich skarg na wymiar podatku gruntowego uznaa z powyszych powodów za jedn z najwaniejszych w ca-

W

ym

okresie

rzdów

cesarza Józefa.

ktowane szlachetn otwartoci

i

Wywody

hr. Brigidy,

wyrozumiaoci

pody-

dla niedoli Ga-

wywody specyalnej komissyi wiedeskiej, która liczya si powanie z ewentualnym ruchem galicyjskim w razie wojny z Prusami, dorównyway w kreleniu ponurego obrazu pooenia kraju naszego przedstawieniom wydziau stanowego. Z tych niezmiernie licyi,

i

43 ciekawych dokumentów historycznycli wyjmujemy tylko daty potrzebne, pomijajc stron polityczn jako ju znan. \)

AVedug

relacyi

dotychczasowej

Brigidy

hr.

podatku gruntowego od

1.

Galicya

listopada 1789

996.942

kontrybucyi

Z dodaniem kosztów zarzdu,

140*^/,,).

r.

zr.

tutaj

paci miaa tytuem 2.239.787 zr. zamiast

wicej

(zatem

dodatku wojennego

stawy zboa dla wojska, kwitowanej asygnatami

z

okoo i

do-

nieoznaczonym

terminem patnoci, na ziemi w Galicyi naoony zosta ciar o 3,807.509 zr. 20 kr. wikszy ni dawniej. ^) Uznawszy taki wzrost ciarów wprost za niepodobny do zniesienia doda hr, Brigido, e pomiary w Galicyi po dwakro wielkim kosztem szlachty przeprowadzone, wypady ostatecznie dla braku si fachowych fatalnie, szczególnie co do lasów, które nawet za lat kilkadziesit nie przynios dochodu dzi albo

w

raczej

fikcyjnym

oszacowaniu

przyjtego

zrujnowanych posiadaczy

na rol zmienione.

musiaaby zupenie

Jeeli

s

przez

publicznego

jednak take uprawa roli urbaryalnym dla braku gotówki

ju dzi

szlachta

szczliwymi mieni si a

dla dobra

systemie

Z drugiej

w nowym

upa.

uszczerbkiem

z

by

wskutek tego musiayby

a

ci.

strony

tak zostaa podcita,

e

którzy strat dochodu na ^3 obliczaj

dochód spadnie do ^/g. to w niedalekiej perkompletna ruina materyalna kraju. „Przycza si

tacy, których

i

spektywie do tego

—

stoi

dodaje

—

hr. Brigido

niezadowolenie gmin

podda-

z tak wysoko podniesionej stopy podatkowej, gdy gmina miaaby teraz paci cztery razy wicej, ni dotd." Do tej uwagi hr. Brigidy dodaa specyalna komissya wiedeska nast-

niejedna

czyeh

pujc z

dalsz: „Czy chop

w

dzisiejszym

nowego systemu urbaryalnego ^)

Rkopis

biblioteki

?

W

stanie odniesie korzyci

mierze organa centralne

—

Ossoliskich Nr. 525, t. II. str. 608 i n. Lwów 1873. Rozdzia: Anonim),

W. oziski: Galiciana— Na Czechy

tej

(

30,057.939 zr. 29 kr, przy3,646.017 zr, 9 kr,, a wic okoo 21^0 (Di'- J- ^I- Chlupp: Systematisch es Ha nd buch der VIII. Autlage, Leipzig 1886, str. 28, przyp. 1.) direkten Steuern Taki procent dochodu pacia Galicya przed wstpieniem cesarza Józefa na tron austryacki. 2)

pad

dochodem

z

podatek gruntowy

w

—

sumie

(brutto)

44

wyraziy ju wtpliwo, opierajc

sw

ulga polega tylko na oszczdzeniu

czasu,

opini gównie na tern, e którego wartoci chop w swojem lenistwie^ ograniczeniu i obojtnoci na podniesienie dobrobytu oceni nie zdoa. Taka korzy nie dorówna darowinie pieninej cliociaby najmniejszej." Take i komissya specyalna uznaa proste niepodobiestwo takiego obcienia Gaicyi, jakie z pomiarów józefiskich wypado. Na jej te wniosek ju 8. lutego 1790 r. zniono doranie ten ciar o czwart cz. Cesarz Leopold cofn józefisk reform podatkow, a w patencie z 19. kwietnia 1790 wypowiedzia o niej tak surow krytyk, na jak zasugiwaa z jak si te wszdzie spotkaa. Patent ten mieci zarazem historyczny dowód ofiarnoci Stanów galicyjskich dla ludnoci poddaczej w nastpujcych ustpach:

ca i

„A

lubo przywrócenie do dawniejszych nierównie mniejszych po-

datkowych naley toci poddanym oprócz tego znaczne ulenie przynosi, przecie wierne nasze galicyjskie Stany z ywionej ku

poddanym skonnoci tyche nastpujcych

i

starannoci

same dobrowolnie ofiaroway

znaczuyci korzyci uczestnikami uczyni. Panowie gruntowi, aeby poddanym swoim ciar wyszego podatku nawet za pierwsze teraniejsze pórocze ile monoci uly, poowS tego podwyszenia nagrodz im, jakie poddani po strceniu sfolgowania przedtem ju przyznanego nad sum podatku dawniej zwyczajnego zapaci obowizani byli. które wynagrodzenie gruntowe zwierzchnoci dla uiszczenia si poddanym najpóniej do ostatniego padziernika tego roku do przyzwoityci kas cyrkularnych odwie nie zaniedbaj. 2-o Kwity, które zwierzchnoci gruntowe w r. 1789 i 1790 na oddane dla potrzeby wojennej do magazynów naturalne produkta otrzymay, ofiaroway Stany na dobro poddanych tym sposobem obróci, i kwota std wynikajca na ufundowanie tak poytecznyci szpiehlerzów gromadzkich obrócona bdzie. Oprócz tego 3-o zrzekaj si na przyszo swej miarki szesnastej, któr poddani dotd przy oddawaniu wspomoenia w zbou otrzymanego dosypa powinni byli. 4-o Ciar wybierania od poddanych podatku tym sposobem na siebie bior zwierzchnoci gruntowe, e nietylko za punktualne tego oddawanie w odpowiedzi bd, ale te poddanych od wszelkich z tyme 1-0

45

poczonreli wybierania i odwiezienia kosztów oswobodz, w ezem jednakowo im przeciwko przez upór w remanentach pozostajcym dla ulenia poboru podatkowego rodków przystojnych odmówi nie

moemy."

Krótkie rzdy cesarza Leopolda przyniosy Galicyi jak caemu pastwu tylko chwilowe ukojenie uspokojenie. wieri

ca

wiekowa burza wojenna, która potem zerwaa si nad Europ, a nad Austry av pierwszym rzdzie, sprowadzia na jej prowincye formaln powód nowych podatków, danin, poyczek, rekwizycyi, zakrawajcych na grabie (zota, srebra, ziemiopodów itp.), wreszcie tak zwanych ofiar dobrowolnych, których epilogiem ekonomicznym by synny patent z 20. grudnia 1811 r. o znieniu bankoeetli na '/s nominalnej wartoci. Przy czytaniu galicyjskiego zbioru patentów rozporzdze z okresu wojen napoleoskich po prostu w gowie sie mci na widok tego mnóstwa ciarów, które pod rozmaitemi nazwami i formami na ludno spaday. tej kollekcyi ciarów bezporednio i porednio ziemianie oczywicie najwicej byli dotknici, ale mimo to w kocu nie obeszo si Wedug gui bez formalnego podwyszenia podatku gruntowego. bernialnego oznajmienia z 15. marca 1811 cesarz Franciszek uznajc, i dotychczasowa kontrybucya gruntowa w Galicyi jest „nietylko oczywicie za maa. lecz wcale nie jest proporcyonalna i

W

do kontrybucyi wszystkich

innych

niemiecko -dziedzicznych

pro-

suszno i sprawiedliwo niezwocznie tego wymaga, aby si kraj ten w kontrybucyi równo z innemi prowineyami do ciarów pastwowych przyczynia", orzek postanowieniem z dnia 12. lutego, e w Galicyi „dotd zwyczajna dominikalna i rustykalna kontrybucya od 15. marca zaczwszy, podwojona i w podwójnej wysokoci opacana by powinna." Xa to podwyszenie bya wymówka: comme a Ja guerre! Ale w r. 1816 wojny ju nie byo, a tymczasem gubernium oznajmio, e cesarz reskryptem z 14. padziernika „rozkaza od swych wiernych poddanych galicyjskich wybra lOO^/o dodatek nad zwyczajn sum podatku." Oprócz tego dodatku zarzdzono równoczenie pobór t. z. „reluicyi liwerunkowej", która take stanowia osobliwy koncept fiskalny, obliczony na kiesze ziemian. czasie wincyi cesarstwa, a

—

W

!

46

wojny zabierano zboe w pewnej, oczywicie wyo-órowanej wysokoci (np. na r. 1806, wedug rozporzdzenia gubernialnego z 20. wrzenia 1805, yta 400.000 a owsa 555.000 ówczesnych mac). ^) Obecnie

w

pauzie wojennej kazano placie

Dla uzupenienia

wspomnie

jeszcze

w

bodaj

obejmoway

nik patentów, stano wycli

w

tej

i

zarobkowy, klasowy

i

nastpi uregulowanie

osobno

25.

rema-

rozpisywano podatek spadkowy,

ydowski, jak gdyby to oznacza miao prow danej wysokoci, jak gdyby dopiero miao i

ustalenie.

Z tego remanentu wojenno-podatkowego z

z

sejmom stanowym przedkadane. Dzienrozporzdze zawiera w okresie sejmów stereotypowo sformuowane obwieszczenia

Corocznie

wizoryczno ciarów

podatek

które

czasy pokojowe, a których

postulaty

ustaw

corocznie

mierze.

w

musimy

kraju

krótkoci o ciarach,

nentu wojenno-podatkowego przeszy nie

warto zboa

podatkowej

obrazu niedoli

klasowy,

zniesiony dopiero

maja 1829. Jako typowy

stwa fiskalnego, podatek ten podatku, czysto wojenn,

najciekawszym

cesarskiem

okaz ówczesnego

zasuy

jest

postanowieniem chaosu

i

zdzier-

na monografie. Genez tego do czasów Maryi Teresy,

odnie naley

1778 (gubernialne rozporzdzenie z 7. listopada 1778) „domwi gratuitum na koszta wojenne". Pot. z. legao ono na dodatku do podatku dominikalnego, rustykalnego Wszystkich obywateli, nie paccych adnego i przemysowego. z powyszych podatków, zaklasyfikowano jako „quartum genus hoktóra

Av

r.

rozpisa kazaa

oboono osobnym podatkiem wedug fassyi. Ow^o quartum genus hominum obejmowao duchowiestwo, kapitalistów bez realnoci wekslarzy. hurtowników, urzdników domiuikalnych kategoryi. Cesarz Józef rozpisujc podobny poi inne osoby tej datek wojenny zaliczy nawet do powyszej kategoryi. Po minnm"

i

,

sub

krótkiej przerwie za

jenny

za czasów

rzdów

cesarza

cesarza Leopolda

Franciszka

ody

rozwin si

i

podatek woz

=

wszelk

2'00123 *) Maca („]Metzen") zawieraa ^2 korca. (Korzec mierzycy (mac)^).) Ob, Edward Pitrzy oki Naszs miary i wagi nowe, str. 16. Xa Czechy naoono wtedy 391.552 mac yta i 587.328 mac owsa. :

47

w

fiskaln okazaoci, chocia

pierwszej chwili zamaskowan}-

W

nazw

poyczki wojennej.

nie

z

14. sierpnia)

wa

owo uartum genus hominum jako

1796

r.

(gubernialne

cesarz Franciszek

ani realnoci nie posiadaj,

ani nie

bj

rozporzdze-

próbowa cilej zdefinio„ow klas ludzi, którzy

mog by

zaliczeni

do stanu

pace ub pensye pastwowe, stanowe ub miejskie." Duchowiestwo wymieniono przytem w nawiasie tak, jak gdyby ono ju stanowi miao quintum geniis hominum. Skaa osób

pobierajcych

wapaci podwójn naleyto podatkow.

podatkowa zostaa równoczenie podniesiona, osobliwie co do cicieli dóbr, którym kazano

Wreszcie patentami z 1. listopada

1799

z i

r.

1799 12.

z

1804 (gubernialne rozporzdzenia

i

wrzenia 1804) ujto

dotychezasow}",

2 nazwy swej wojenny wiec nadzwyczajny, podatek w stae ramy i wcielono go do systemu podatkowego ju jako ciar, rozoony na — omnia genera hominnm! Teraz podatek klasowy obejmowa trzy

mianowicie:

kategorye, 2.

podatek klasowy

1.

nadzwyczajny

w cisem

tego

sowa

podatek od znaczeniu

i

?».

realnoci,

pogówne.

Pierwszy podatek wynosi jak poprzednio allerum tantum pierwotnego, klasowy by pobierany wedug skali 2V2— ~07o od dochodu

100 zr.

— 150.000

onierzom

w

musieli

i

fassyach

wedug sów

zlr.

wdowom

spowiada

patentu

suh fide sacerdotah

Wyjtki

i

—

sie

szlachta

byy urzdnikom,

ulgi przyznane

po polegych

w^

Wszyscy zreszt dochodów a to nohili, duchowiestwo

Mojnie.

dokadnie siih

Jide

a inni siib Jide iuratoria.

—

z

Pogówne opacali

wyjtkiem chyba dziadów notorycznych lub takich, którzy nieudolno do zarobku wskutek podeszego wieku albo choroby wykazali wiadectwem duszpasterza. Sucy zamoniejwszyscy

z

prywatnych paci rocznie 1 zr. 30 kr., parobek u chopa 30 kr., dziewka 15 kr., dzieci chopskie powyej 15 at kwoty na przepisane, nawet biedni komornicy po wsiach 30 kr. Rzemielnicy byli osobno rozklasyfikowani wedug miast i liczby ludnoci. Waciwy podatek klasowy pogówne w tej szych

osób

sub

i

wysokoci pobierane byy po wojnie do koiica r. 1829, ale w czasie w^ojen, gdy warto bankocetli gwatownie spadaa, podwyszano skal po nad suszny stosunek. Podwyszano j take z po-

48 ^'oclów

nadzwyczajnych,

patentem

np.

sierpnia 1806 pod

20.

z

form poyczki

na umorzenie bankocetli. Co do ydów, na których ciyy osobne daniny, t. z. koszerne i wieczkowe, podatek klasowy podlega odrbnym fluktuacyom. AV r. 1802 (rozporzdzenie gubernialne z 23. listopada)

woono

ydów ryczatow kwot

na

rozoona wedug

wym

z

woono gowy

5 zr. od

cay ogó, aby

in concreto na

kosztem zamoniejszych.

30 kr. od bankocetli.

w

majtku.

i

wrzenia 1804

12.

pogównego po ulgi

rodzin

ogóle

zr. podatku

1

W

r.

112.000 zr., która

W

patencie

ydów

na

miaa

oprócz zwyczajnego

przy rozkadzie ubosi mogli

W

jako

by

podatku klaso-

nie indywidualnie,

rodziny,

lecz

dozna

r. 1806 kazano ydom paci po wrzekom poyczk na umorzenie

1824 ustalono niejako

o ustaleniu

o

mówi mona

—

—

jeeli

ciar na

w tych czasach ydów spadajcy.

e

cay podatek Eozporzdzenie gubernialne z 20. lipca postanowio, ydowski ma przynosi pastwu 836.000 zr. cznie z ekwiw^alentem podatku klasowego i cigany bdzie przez wydzierawiewieczkowej, nie odpowiednio unormowanej opaty koszernej pierwotna jak tak samo skomplikowanej poborze w wymiarze i dla tych opat organu admini(z r. 1797) nazwa specyalnego i

stracyjnego:

Yercinigte

KoscherJieisch-Verzehrungs-

zilndimgs-Aufschlagsfjefdtls-Aclniinistration!

e w powysz Byli

kwot podatkow

tedy

ydzi

und Lichfer-

Zastrzeono przytem,

nie wschodzi podatek zarobkowy.

traktowani

—

\)

—

trzymajc

si

terminologii

To opatom i pote potrzebaby powici chyba jakie c^^ra-studyum datkom ydowskim z tych czasów, eby si dobrze zoryentowa terezyaiisko-podatkowej

i

cyfrowo ustali

wysza pobiena

ich

jakby jakie

extra-genus hominum.

wysoko. Dla celu naszego wystarcza poNa sejmach stanowych bowiem

informacya.

wród narzeka

na przecienie ziemian podatkami przytaczana take podatek ydowski jako porednie obcienie, uwaajc go za

^J

eby

ten

dziwolg tytularny

nie

wydawa si wymysem ar-

tobliwym, cytujemy tutaj patent cesarski z 28. wrzenia 1797 r. dla Gal icyi zachodniej (Franz des zweiten politische Gesetze

und Yerordnungen

—

tom 13,

nr.

15,

str.

44).

49

cz

odjt

dochodu,

rolnikowi.

adnego przemysu

czasy bez

i

myl przeniesie w te — dzisiejszego anti-

Kto si

handlu

i

bez

semityzmu, temu takie rozumowanie nie wyda si paradoxem. Cay wogóle powyszy pogld na podatki galicyjskie nie pretensyi do

cisego

wyczerpujcego wykazu,

i

rys charakterystyczny

w

obrazie niedoli ekonomicznej kraju z

doby. Podatek klasowy nietylko doprowadzi nia podatku gruntowego, lecz nadto

woy

ma

lecz stanowi tylko tej

wprost do podwojena dominia uciliwy,

odpowiedzialnoci zaostrzony obowizek poborowy co do pogównego. Szlachta musiaa opaca siy potrzebne do sporzdzenia mnóstwa wykazów, utrzymywania cigej ewideneyi opodatkowanych itd. i za to spadao na ni jeszcze przeklestwo wszystkich ndzarzy wiejskich, którzy pacc ten krajcarowy ale najuciliwszy podatek w niewiadomoci rzeczy czyli go zapekosztowny

i

—

wne

z

ciarem paszczynianym.

w pierwszych latach swojej organizacyi wydzia stanowy uo3' wykaz wszystkich danin publicznych, jakie gminach. Dugi ten rejestr nie obejmuje danin, na dominiach które po za dominiami gminami pewne koa kontrybuentów poZaraz

ci

i

i

nosiy. szkolne,

S

tam,

prawda,

co

prestacye

nawet takie

konkurencyjne,

cikich czasach nawet

takie

róda

myta,

drobiazgi

taxy

dochodu

itp.,

jak ale

opaty

w

tych

pastw"owego, jak

taxy, stemple, znaczenie zota i srebra, portorya itp., byy wyrubowane do nadzwyczajnej wojennej stopy. kadym razie rejestr

W

musia obejmowa istotne dolegliwoci, skoro by doczony do przedstawie wydziau stanowego do rzdu wnoszonych a raz

ten

nawet do adresu sejmowego. Z 53 wyliczonych w tym rejestrze ciarów ponosiy dominia i gminy wiejskie wspólnie 29, same dominia 21 a same gminy tylko trzy ciary (szarwarki, drogi prywatne i mosty). Zatem pidziesit numerów tego czarnego rejestru przypadao na szlacht!

Powyszy

wynikajcego ztd wycieczenia ekonomicznego Galicyi monaby prdzej nazwa pobieGalicyjski

obraz niedoli podatkowej

Sejm Stanowy.

i

4

50

nym. anieli przesadnym. W stanie takiej niedoli znajdowa si ju w chwili installacyi sejmu stanowego, ale z wyszeptanej

kraj

proby o ulg wtedy niemiao skargi szczegóów w bliszych przytoczenia bez i

powzi z

w

wyobraenia

trafnego

Ogoszenie

pania.

patentu

o

józefiskimi operatami jako

o

w tej

rozmiarach

prowizoryum

podatkach

nikt

dzi

mierze nie

mógby

niedoli

wyczer-

tej

podatku

i

gruntowego

podstaw reformy, musiao zamci

zmiany na lepsze, ale tego przynajmniej mona byo oczekiwa, e w tych operatach dokonane zostan co do Galicyi bodaj najniezbdniejsze poprawki i uzupenienia pomiarowe i szacunkowe. Jednake i ta nadzieja zawioda, gdy sprostowano tylko zmiany, które od tego czasu zaszy w stosunkach posiadania i rodzaj acli kultury a zreszt zatrzymano rezultaty pomiarów oszacowania. VC aktach wiedeskich organów centralnych znajdoway si z czasów józefiskich, jak ju wiemy, Galicyi nadziej rychej

i

dobitnie

zniy

do

uzasadnione

poowy kwot

rów wynikajc.

I z tern

stawiono znienie o

w

swoim

przedstawienia

czasie

^3;

i

podatku gruntowego jednak

wcale

aby

wnioski,

si

z

w

Galicyi

fatalnych pomia-

nie

pozo-

liczono,

postanowione przez cesarza Józefa

nawet przez gubernatora galicyjskiego,

uznane

a

hr. Bri-

gid, za zupenie niewystarczajce. Pomys józefiski, aby z regulacy podatku gruntowego poczona zostaa radykalna reforma urbaryalna. zamiana wiadcze

paszczynianych na mierne opaty, zosta teraz zaniechany, ale pewnie nie ze wzgldu na sam Galicy. lecz dlatego, e w innych prowincyach austryackich pomys ten wywoa w swoim i

czasie silne niezadowolenie.

suszne ustpstwo,

e

Poddanym przyznano jednak

podatek urbaryalny

mia by

teraz to

przy rozdziale

kwoty podatku gruntowego na poszczególne posiadoci wyczony z tej kwoty, aby obowizani do wiadcze paszczynianych nie pacili za uprawnionych. Wreszcie wyczono z józefiskich projektów domy opodatkowano je osobno wedug klas i skali, któr, mówic mimochodem, zaraz w nastpnym roku w dwójnasób podwyszono. Oprócz tego podatku domowo-klasowego postulaty galicyjskie obejmoway jeszcze podatek domowo-czynszowy (we Lwowie w Brodach) w wysokoci 18%.

postulatowej

i

i

51

Mona w

sejmie

z

wyobrazi

sobie

powszechne

rozczarowanie

1820 odczytano postulaty,

r.

wedug

których

gdy

,

ustano-

wiono dla Galicyi podatek gruntowy w kwocie 3.836.764 zr. 34 w monecie kruszcowej (2,877.573 zr. 26 kr. jako podatek ZMyczajny a 959.191 zr. 8 kr. jako dodatek nadzwyczajny). kr.

ciar w

Jak wygórowanym byt ten

dwóch

dobitnie proste zestawienie cyi

wikszej

od ówczesnej

towy przypisany na lerzy,

a

tarnych, lecz

z

W.

danej chwili, to

W

82

lat

Krakowskie,

X.

póniej

15%

opustu

mocy ustawy

kor. (halerze opuszczamy

w

25.

z

(nie z

wykae

w

Gali-

podatek grun-

1903 wynosi 10,486,572 koron

r.

po strceniu

o

dat.

i

47 ha-

powodu klsk elemen-

padziernika 1896)

dalszym rachunku"),

8,913.587

czyli 4.456.794 zr..

wic tylko o 620.030 zr. wicej. Jeeli si jeszcze wemie w rachub rónic midzy monet konwencyjn z r. 1820 a walut to postulat podatkowy z r. 1820 zmieniony na walut austryack wypadnie podnie o 191.838 zr., wskutek czego caia rónica midzy podatkiem gruntowym na r. 1821 dla ówczesnej Galicyi ustanowionym a takime podatkiem na r. 1903 Galicyi z W. X. Krakowskiem przypisanym, wyniesie ju tylko 428.192 zr.\) Jaka to szkoda, e odtd ju ani z Gazety Lwowskiej, ani z protokoów sejmowych nigdy si nie dowiemy o treci rozpraw

austryack.

sejmowych. narada,

jak

i

wali.

r.

1820 szczególnie

ciekaw

sejmu przed

by

uoeniem

musiaa poufna adresu tak samo.

na dalszych sessyach, w lokalu wydziau stanowego odbyNikt jednak nie spisa takiej narady, ani w r. 1820 ani

póniej, lacyi

AV

jak czonkowie

w

a przynajmniej nie tej

mierze

w

powiodo si nam znale

papierach,

pozostaych

po

takiej

re-

wybitniejszych

czonkach sejmów stanowych. ^) Gdyby chodzio o obcienia podatkowego, coby

pracy zakrelone,

w

W

rachub

to

porównawcze oznaczenie stosunku stanowczo wychodzio po za ramy tej

cis^le

ju

by

wzite oprócz rónicy terytoryalnej musiayby i czynniki ekonomiczne wogóle.

jeszcze inne daty podatkowe

porównania na czasy józefiskie, musiayby wzite w rachub nadto jeszcze dalsze rónice terytoryalne midzy ówczesna Galicy a t, jaka bya za czasów cesarza Franciszka i jaka razie rozszerzenia takiego

by

jest obecnie.

52 Przeciw tak wYgórowanemu postulatowi podatkowemu wystpi' sejm z r. 1820 z adresem, odsaniajcym wobec tronu

ca

niedol kraju. Tylko z adresem? Tak moe zapyta dzi kady, kto ma na myli tylko wspóczesne ycie parlamentarne z caym tak bogatym arsenaem rodków opozycyjnych, z energicznemi interpelacyami, rezolucyami i wezwaniami do rzdu, z mniej lub wicej dosadnem wyraeniem nieufnoci wobec ministerstwa lub nawet z modn obstrukcy, jako sposobem wymuszenia postawiony cli Ale sejm stanowy móg tylko w najunieuszem przedstawieniu, w tonie wiernopoddaczego stkania, a i to z cigiem ogldaniem si na humor gubernatora, jedynie baga o uchylenie zego lub naprawienie krzywdy jako o ask. To te i adres

da.

naley to ju 1820 stanowi tylko najpokorniejsz prob dowód energii, e po ckliwych poczyta ówczesnemu sejmowi za wynurzeniach lojalnego zachwytu na sessyach installacyjnych zdoco z krytyk poby si na ton odmienny, wystpi miarów józefiskich, wic z krytyk aktu rzdowego. Z tym komentarzem, który wzgldy susznoci podyktoway, przytaczamy z r.

i

bd

bd

ów adres sejmowy ^) przynajmniej co do gównych ustpów w caoci: „Nie przestajemy dzikowa TTaszej Ces. Król. Moci, Panu naszemu miociwemu, ze przez zorganizowanie Stanów krajowych raczye nam otworzy przystp do tronu Swojego. Xajaskawiej nadana konstytucya wskazujc nam drog do ratowania ojczyznv, napenia serca nasze przekonaniem, e nasze nadzieje opieraj si na nieograniczonej ufnoci, któr pokadamy w W. C. M. Przyjlimy z czci najgbsz objawione nam postulaty, lecz zgrzeszylibymy przeciw naszym najwitszym obowizkom, które na nas mio ojczyzny, wierno dla W. C. M. wzgld na przyszo wkadaj, jeelibyiny nie podnieli zasony zakiTwajeej upadek kraju, który wzmaga si w sposób wielce niepokojcy. i

*)

Midzy

wszystkich

polskim a niemieckim textem tego adresu i wogóle póniejszych adresów, zachodz rónice, których uchylenie poprawek formalnej natury. Byy one czsto potrzebne jeszcze

wymagao ze wzgldów i

stylistycznych.

53

Podatek

gruntowy,

podnoszcy si od

r.

w

1816,

podwój-

jest dla nas uciliwym tak przez swoj nym wzgldzie by cigle wzrastajc wysoko, jak przez cige ubywanie z obiegu i

i

pienidzy kruszcowych i papierowych, za czem postpuje i postpowa musi znienie ceny wszelkich podów ziemi naszej. Przy ustanowieniu podatku gruntowego w Galicyi zachodz szczególne

wzgldy, które nam jedynie s waciwe i odróniaj nas od innych prowincyi. a) Zamieszkae w kraju naszym ydowstwo opaca milion kilkakro sto tysicy zr. podatku, sum ogromn, której w aden sposób pogodzi nie mona ani z ludnoci ydowsk, bo

40

ta

kilku tysicy rodzin

i

nie przenosi,

ani

majtkowym, bo szczupy jej majtek nieruchomy duony, a kapitaów prawie wcale nie posiada. za opiera si na chwiejnym kredycie obecnie paty

bd

to z

ich strony,

z

jest

stanem

cakiem

Handel

bd

i

pienidzy,

z jej

to

za-

ydów

dla braku

powodu niedotrzymania wielu terminów wychyli si z kadym dniem do upadku, miao

wic powedzieó mona,

e

przynajmniej

datku ydowskiego opaca klasa rolnicza,

czci poza ydzi przy-

dwie trzecie do tego

czyniaj si tylko swojem ruchliwem ale czstokro niemoralnem postpowaniem, h) Podatek czopowy (podatek od trunków), mianowicie od konsumcyi gorzaki, jest tutaj bez porównania wikszy,

ni we od

innych prowincyach. Pocztkowo by on zawzgldu moralnego, aby ludno wiejsk odwie

wszystkich

prowadzony

ze

naogu pijastwa,

wzrasta

lecz

biegiem czasu

z

póniej

przesta

by

konsumcyjnym, i sta si

mimo zniajcej si konsumcyi

W

w kocu

Galicyi nie ma formalnym podatkiem gruntowym, c) adnej równowagi a nawet zblionego do równowagi stosunku midzy klas rolnicz a klasami, które si rkodzieom i innemu przemysowi oddaj, zkd pochodzi, e rolnicy wicej wytwarzaj ziemiopodów, anieli ich wewntrzna konsumcya potrzebuje; W'

latach

nic

musz

przy stagnacyi handlu za grapienidzy ceny zboa koniecznie

urodzajniejszych zatem,

przy wzrastajcym braku

i

spada. Doszlimy tedy do tego, e niektóre, nawet kosztów kultury nie zwracaj.

a osobliwie

jare ziarna,

Z tego rzetelnego obrazu Najj. Panie skutek, chociaby rolnictwo

kniony

e

—

wypywa czego

ten nieuni-

jednak

przy-

04

puszcza tach

nie

mona

poprzednich

oznaczonego

—

zostao

w

znajdowao,

podatku.

takim stanie, przecie

Moemy

nie

wprawdzie

w

jakim si

zdoamy

mie

w

la-

zapaci

ziemiopody,

kruszcowych pienidzy nie znajdziemy, a nadto podatek, chociaby w cyfrze nie zmieni si, w rzeczv samej z roku na rok podnosi si przez upadajce ceny zboa. r. 1816 rednia cena pszenicy wynosia 20 zlr.. w roku biecym za nie wice.pjat zr. AV ten sposób na zapacenie podatków oddajemy pótrzecia 1^ ^ 8 /^ Vrazv wicej z naszych ziemiopodów, anieli przed kilku latr. Brak kapitaów, potrzebnych do^ prowadzenia rolnictwa, wzrost lichwy do najwyszego stopnia, stan dóbr kameralnycli i ich sprze^^ da. coraz wicej upadajcy handel zewntrzny i wewntrzny, X wreszcie posta caego kraju zmieniona od czasu wzrastajcych podatków, najlepszym dowodem, e kraj nie jest w stanie ponosi tego ciaru. Mniemano, e wicej równomierne rozoenie podatku gruntowego przyniesie ulg i uatwi jego pobór. Z tego powodu przy"'. jto za zasad do rozkadu podatku pomiary józefiskie równoczenie dokonane oszacowania ziemi. .Ju poprzednio przedstawiy Stany W. C. M.. e pocztkowe podstawy tego dziea nie odpowiedziay zamierzonemu celowi i e ich wykonanie, przez ludzi niezdolnych do skutku doprowadzone, wicej jeszcze pomnoyo niedokadnoci. Uzna to wielki ojciec W. 0. M., uznae i Sam Xajj. Panie, gdy celem ustanowienia katastru gruntowego nowe pomiary gruntów nakaza. Prowizoryum zatem, na tej podstawie oparte, nie moe adn miar odpowiedzie zbawiennym zamiaale

•

W

•S'

'^

s

i

^

i

rom W. C. M. nie ma nikogo w kraju, ktoby nie by przekonany o niedokadnoci tego dziea." Ten ponury obraz ekonomicznego pooenia kraju stanowi niejako tylko wstpne uzasadnienie prób, w dalszym cigu dugiego adresu przedstawionych. Przedewszystkiem prosz Stany, aby cesarz wzi to pod rozwag, e sama zmiana w rozkadzie podatku gruntowego bez znienia jego ogólnej, siy kraju przerastajcej, wysokoci nie umierzy tak mocno doskwierajcej niedoli. pomiary józefiskie, przeprowadzono bez potrcenia kosztów uprawy, nietylko nie mog za podstaw susznego wyroi

e

suy

00

wnania podatku gruntowego, lecz owszem jeszcze wiksz sproto objania adres dosadnymi przj-kladam. Jako najdobitniejszy dowód niedokadnoci wyniku oszacowania i pomiarów józetiliskich uwaa naley fakt, e chocia jest przyjty przy rozkadzie podatku gruntowego, zupenie pomijany bywa przy zawieraniu umów o sprzeda i dzieraw dóbr nietylko przez prywatnych wacicieli, lecz take przez kamer cesarsk a wic przez

wadz nierówno,

sam rzd. „Racz \V. C. M. — mówi dalej adres — zway, jak wzrasta podatek gruntowy w (jalicyi. Pocztkowo paciy dominia wraz z gminami 915.705 zlr... (ialicya ma teraz paci 3,836,764 zr., a zatem w porównaniu z pocztkowym podatkiem gruntowym 4^5 razy wicej, w porównaniu z wymiarem józetiskim dwa razy wicej. Wszake jeli wemiemy na uwag, e wielka podatku ydowskiego spada ciarem na wacicieli gruntów, e znacznie od zaprowadzenia powikszony podatek czopowy zmieni si z podatku konsumcyjnego na gruntowy, e wreszcie na ziemi

cz

ci

inne opaty,

rego rolnicy

nie

pogówne (podatek osobisty), od któwyczeni, podatek od domów, dodatek na

jako to

s

fundusz utrzymania

na fundusz domestykalny, na budow budynków obwodowych oraz wiele innych opat. to trudno obrachowa dokadnie, do jakiego stopnia podniós si dróg publicznych,

—

podatek gruntowy."

Zestawiajc z

wych

w

r.

przecienie

to

brakiem kapitaów

i

z

faktem,

ziemi

e

klsk

1811 Galicyi zadaa

podatkiem

redukcya daleko

gruntowym

pienidzy papiero-

wiksz, ni innym

zastrzee podnosi, „w nadzwyczaj powolnym rozwoju swoim zostaa naraz i gwatownie od czasów niepamitnych nigdy wstecz cofnita nie znajdowaa si w tak wielkim niedostatku." To te si coraz wicej egzekucye sekwestracye, a s one przeprowadzane z wielk bezwzgldnoci szkod dla ziemian. eby „nie nadi prrnnTrcjom^^paustwa,

e

adres stanowczo

i

bez

Galicy a

i

mno

i

uywa

cierpliwoci

cesarskiej"

adres zastrzega,

e

wydziat sta-

56

nowy w osobnem przedstawieniu skreli szczegóowo dolegliwoci

w

tej

mierze.

^)

adresu zasuguje na podkrelenie z tego poodzywa sie ju w tak krótkim czasie po kongresie wiedeskim, który Polakom we wszystkich dzielnicach mia prawo narodowego bytu i rozwoju zabezpieczy. „Gdy ufno nasza

Dalszy punkt

e

wodu,

—

—

w dobro i sprawiedliwo W. C. M. omielaj si zgromadzone Stany powtórzy prob swoj, aby kandydaci na miejsca deputatów w Wydziale krajowym w przyszoci od znajomoci jzyka niemieckiego uwolnieni byli. Konstytucya nadana nam przez najsawniejszej pamici cesarza Józefa II. a take przez W, C. M. nie zawiera tak opiewa nie

ten

ustp

ma adnych

granic,

W

warunku. rzeczywistoci musz Stany i ich zastpcy Wydziale krajowym w naradach swoich uywa waciwego im jzyka, w którym kady zdanie swoje atwiej objawi moe. Najtego

w

cz

wiksza a

maa

wacicieli

jzykiem

w

czniejsza

liczba

dóbr nie posiada jzyka

gos majcych na

jest liczba

potrzebnym

stopniu

ziomków

sejmie, którzyby

wadali tym

do zaatwiania spraw.

dla nieznajomoci

by wykluczona od korzystania z nych przywilejów a wybór poowy deputatów, musiaaby

mo

niemieckiego

Najzna-

jzyka niemieckiego najaskawiej uyczodla których znajo-

niemieckiego jzyka przepisana jest jako niezbdny warunek,

ograniczaby si wbrew postanowieniu

maej

W.

C.

M.

i

wbrew

celowi

Pierwszym i najwaniejszym przymiotem wybranego deputata powinno by, aby posiada zaufanie wspóziomków, a przez to sta si godnym zaufania W. C. M. Tego przymiotu nic zastpi nie moe, kiedy tymczasem nieznajomoci jzyka niemieckiego mona zaradzi przez zaprzysionych tumaczy, jak si to dotd dzieje. Wreszcie jeeli kandydaci na deputatów otrzymaj równ ilo gosów, a zatem równe wiadectwo zaufania, natenczas niechaj ten przewag konstytueyi tylko

otrzyma,

emy

który posiada

tego

^)

arów,

o

do

pomin

Uczyni

to

liczby kandydatów.

znajomo jzyka

milczeniem,

e

Xie mojzyka narodowego

niemieckiego.

zaniedbanie

wydzia stanowy póniej, doczajc ów bya mowa.

którym powyej

rejestr

ci-

netylko

cywilizacye.

cofa

lecz

pomoc owiaty oddziaywa

za

ów wpyw, który moralno klas reaskawy wzgld na proby

nadto tamuje

na o)3yczaje

dnicti a szczególnie ludu wiejskiego.

i

beru "W. C. M. podlegych, którym pozwokrajowym zaatwia sprawy polityczne i sdowe,

prowincyi woskich, "lono

w jzyku

omiela

wierne

proby w tym

Stany

Galicyi

do

ponowienia

naj pokorniej szej

przedmiocie."

niemiaem dyskretnem westchnieniem koczy si

Jakby

e chocia obywatele galicyjscy zostaj odlegoci od stolicy nie maj szczcia przez piastowanie urzdów sta bliej tronu". Cesarz ..jako sprawiedliwy bogobojny monarcha" wejdzie troskliwie w ich cikie pooenie i i uwzgldni przedstawione proby. Po przyjciu adresu powolne skinieniom rzdu Stany owiadczyy si za przyznaniem, Bóg wie w jakim celu, danego ind}'genatu dwom wybitnym figurom niemieckiej biurokracyi, ówczesnemu radcy dworu a póniejszemu prezydentowi gubernialnemu baronowi Franciszkowi Kriegowi-Hochfelden i starocie cyrkuu adres

wyrazem

nadziei,

najwikszej

,,w

i

lwowskiego, radcy gubernialnemu Janowi hr. Castiglione. Poprzednio i

w

sam sposób uzyska indygenat radca guberni al ny cyrkuu Czortkowskiego, Antoni Taulow-Eosenthal. Fi-

ten

starosta

gury tego autoramentu

stanowy

sejui

oczywicie

i

póniej „po

ukazu" darzy indygenatem.

ma

W

Na proby zawarte w powyszym Wydzia stanowy z gubernium

adresie 7.

odpowied

otrzy-

maja nastpnego roku. decyzya cesarska wypa-

znienia podatku gruntowego odmownie, a kancelarya nadworna zaostrzya jeszcze odmow swojemi uwagami, z których wypywa, e Galicya waciwie powinnaby si czu uszczliwion, gdy w razie cisego zastosowania norm józetiskich przypadaoby na ni 5,755.149 zr. 51 kr.sprawie

da

a

wic

prawie

siejszych

dzie,

e

o

dwa miliony wicej.

centralistów.

pastwa

Galicya otrzymaa od

Take

i

co do

Wedug

kancelarya nadworna

proby

o

—

terminologii

moga bya

dzi-

powie-

prezent dwumilionowy!

zwolnienie

poowy wybieranych

deputatów wydziau stanowego od znajomoci jzyka niemieckiego jako condiionis sine qua non

wyboru,

odpowied rzdowa stara

58

e

si wyperswadowa Stanom, wielkie

ustpstwo,

deeyzyi

cesarza

jcy

znowu

c-zr

Józefa

z

to

prezent

narodowy.

1780 wszyscy

r.

powinni si

do wydziau,

waciwie iiMaa

powinny

deputaci,

kandydu-

wykaza znajomoci jzyka

mieckiego. Wprost na szyderstwo zakrawa

w

za

o;dv weducr

nie-

odpowiedzi rzdowej

e

owo postanowienie co do znajomoci jzyka niemieckiego moe wzbudza mniemania o ponieniu jzyka narodowego, lecz owszem powinno za dowód monarszej „troski

uwaga,

nietylko nie

suy

o jego

zachowanie

i

gdy

wyksztacenie",

najskuteczniej popiera

si ten cel, ..jeeli uczeni wiatli mowie oprócz jzyka narodowego take i obce jzyki sobie przyswoj." Godzi si zapisa t rezolucy jako liistoryczny dowód, e wiedeska kaneelarya nadworna ju przed 80 laty bya na tropie tej samej logiki germanizacyjuej, jak wspóczesny bakatyzm pruski zaaplikowa w Poi

znaskiem, aby barbaryzm swojej exterminacyjnej polskoci

osoni pozorami

polityki

wobec

akcyi cywilizacyjnej.

W

postulacie podatkowym na r. 1822 cyfra podatku gruntowego pozostaa mimo przedstawie sejmu niezmieniona. O tyle gorzej

wypad

ten

necie kruszcowej

postulat,

ju

take

co do

wolno

byo paci

ze

spata przypisana zostaa

w

nietylko co do podatku dominikalnego,

gruntów poddaczyei, podatek take

w

z

których

molecz

dotd wocianom

walucie wiedeskiej po kursie

=

1 zlr. mon. konw.i. 2507o (2 zr. 30 krajcarów w. w. To te w adresie z r. 1821 od razu rozbrzmiewa ton remon-

na temat podatkowy. „Nie na samym wstpie odzywaj si Stany e wymiar podatków, na rok nastpny naoonych, naszego kraju bokim nas smutkiem napeni, gdy stan iiasz nie dorównuje tak gorcej chci, z jak woli AV. C. M. zado uczyni gotowi jestemy. Kraj nasz nigdy nie byl w tak smutnem pooeniu: niedostatek pienidzy jest powszechny, rolnik uprawia stracyjny. albo raczej

lamentacyjny,

moemy

—

tego

zatai

tak

—

g-

i

ze

wstrtem ziemi,

w

stagnacyi. z zagranicy pienidz kruszcowy

która

szcie

nie

handel jest

wpywa

do nas,

odpyw naszycli kapitaów trwa cigle, po czci podatki, po czci przez sprzeda dóbr kameralnych, wreprzez emigrcy wyprzedawanie si obywateli dwukrajo-

gdy tymczasem przez

nie nagradza jego pracy,

i

59

Kapitay odjte ziemi

wycli (sujets mixtes).

tamuj postp

canie podatków

i

na opa-

obracane

warto

rolnictwa,

dóbr tabular-

nych spada w sposób nadzwyczaj niepokojcy, co ju kredyt midzy prywatnymi podkopao. Ciary uboczne, jako to: zaprowadzenie prowizoryum podatkowego, koszta komissyi cyrkularnych, dowodem przecienia podatkoegzekucye i sekwestracye. które utrzymywanie justypodnosz, ciar ten wego same przez si mandataryuszów, dostawianie rekrutów, wspomagaeyaryuszów

s

i

i

ciary stanowi oddzielny podokadnie obliczony by nie moe, jest jednak dotkliwym da wacicieli ziemi ciarem. Taki jest stan naszego kraju, na którego upadek z boleci patrzymy." Gdyby w dzisiejszym sejmie wszed pod obrady projekt z takiemi narzekaadresu z takimi ponurymi obrazami sytuaeyi z refleksyami pewnoci niami, reprezentant rzdu powstaby z i zastrzeeniami. sejmie stanowym adres odczytywano tylko na nie poddanych

i

inne niezliczone

który aczkolwiek

datek,

i

W

publicznem

rzd

nie

dzeniu i

posiedzeniu

mia

swojego

czonków

stylizowano

?

sejmu,

Czy

z

wykluczeniem

reprezentanta

na

którem

Czy jednak

dyskusyi.

poufnem zgromaprzedtem adres omawiano na tem

dalej reprezentant ten

nie

próbowa

mniej zmitygowa ferworu remonstraeyjnego Stanów?

e

pozwolono sejmowi

ali si

do syta.

przynaj-

Zdaje si,

Chocia bowiem wtedy

panowaa wiksza swoboda obrad a waciwie chocia wtedy starano si wicej utrzyma pozory takiej swobody, anieli

jeszcze

póniej

za czasów

Stany nigdy nie

e

dyktatorskiej

ów krok

ten lub

albo wyraz

mile widziany. Dlaczegó zreszt

kim skargom znana

i

prezydentury Kriega,

byyby si opary ciociaby

alom, skoro

staro-austryacka

bdzie

wanie w

dewiza

w

fiskalna

b3-

rzd opiera

tych czasach :

jednak

rzdowych

sferach

miaby si

to

wskazówce,

lekkiej

Reclcn

nieta-

przyja si

konnt

ilir

icas

ikr wpllt; zahlen milsst ihr icas ikr solltJ

To te Stany skorzystay w r. 1821 wydatnie z ciko opacanej swobody narzekania, gdy w dalszym cigu adresu zapowiedziay znowu memorya swojego wydziau z szczegóowym rozbiorem

bdów

józefiskich

i

zapdów

uciliwoci, wynikajcych tak

z

reformatorsko-podatkowych, jak

dawniejszych i

ze

wieo

60 zaprowadzonego prowizoryum podatkowego. Jatbj na zadatek tego

memorjalu apostrofuje adres cesarza temi sowy „Wielki poprzednik W. C. M. cesarz Józef IL, gdy mu rzcd wspóczesny otwar:

cie i

przedstawi

wynikego ztd

nowieniem e miary i

z

wady przeprowadzonego systemu urbaryalnego dla kraju ucisku, owiadczy najwyszem posta-

dnia

8.

serca ojcowskiego,

ale

wienia poytecznoci

e

lutego 1790,

uciliwo

systemu

e

raczej

nie

^zawsze

bya

mia

najlepsze za-

skutkiem

najlepszego

cesarz przez przesadne przedstaprzez którym zaufa, najlepsz chci dla dobra po-

systemu przez tych,

ukrycie prawdziwycti stosunków,

z

i

wszechnego bez predylekcyi dla jednej lub drugiej klasy swoich poddanych, do tego dziea spowodowany zosta." Sowa te tern gbiej w sercach naszych wyryte zostan, ile e wyrzek je monarcha troskliwy

dobro naszej ojczyzny na chwile przed swoim

o

ju mia stan przed obliczem Boga." Apostrof t nazwa uiona nietylko zrczn,

skonem, kiedy

mia,

i ju bdu,

wprost zaznacza,

si Józefa

II.

do

dawna, bo „od

towy

w

e w

jeeli si zway,

1818

r.

nie

nasób", wskutek czego, stkie dobra ziemskie

o ich podniesienie

w

tej

lecz za

jak

nawet

historycznej chwili przyznania

rzdów

podów

lecz

nastpnych ustpów adres

z

Franciszka

do roku ubiegego (1820)

do ceny

stosunku

jednym

rolnych

I.

i

od nie-

to

podatek grun-

w

podniós si

trój-

znowu dalszy ustp zaznacza,

„w^szy-

e

staranie

wystawione na tak niepewno,

stao si obojtnem,

a nikt

dóbr nabywa, nikt

nabytych do lepszego stanu przyprowadza, nikt nakoniec o przyszoci myle nie way si." Od zarzutu przesady w kreleniu takiego obrazu

kocowy

bardzo

„wszystkie inne znacznie podniesione

gazie

sytuacyi

trafny argument,

e

broni

autorów

adresu

maj

nazwy podatków osobistych lub konsuracyjnych, w kraju, w którym poza rolnictwem nie ma innego w ostatecznym przemysu, nieodzownie spada musz na ziemi wyniku obciaj samego tylko rolnika.'" opodatkowania,

aczkolwiek

i

Czy sejm ukadajc swój adres mia nadziej, e osignie cel zamierzony t. j. znienie podatków? Mia niejak podstaw do tego, gdy ówczesny gubernator Galieyi Franciszek br. Hauer

okazywa yczliwo

lub

co najmniej

wyrozumiao

dla

ciko

6]

skoatanego kraju a take liczy mona Wiedniu ze strony kanclerza Piotra

w

byo na

prób

poparcie

ir. Goessa,

który do

r,

1815 byt gubernatorem Galicyi i sdzc po przycliylnym memoryale, jaki wtedy wysa do Wiednia w sprawie nadania jej konstytucyjnego ustroju

dowych,

obecnie

z

pewnem uwzgldnieniem waciwoci

jako kanclerz nie powinien

naro-

by odmówi

swona rzecz Galicyi uczyni wyom w wieo zaprowadzonem prowizoryum podatkowera, zawioda zupenie i tym razem. Odmówiono nawet probie Stanów w ten sposób, jak gdyby chciano zapobiedz dalszemu jej wznawianiu. Wedug rezolucyi cesarskiej bowiem znienie kwoty podatkowej na Galicy naoonej, „mogoby sie dokona tylko przez wysze opodatkowanie innych prowincyi, a wic przez ich

jego poparcia.

e

Ale nadzieja,

przecienie. Jest

to

oczekiwa naley, zie uwzgldnienia

e z

powiedzie

sie

okoliczno, po której poznaniu po Stanach same odstpi od dania, poczonego w raniesprawiedliwoci."

Kilka dezyderatów narodowego charakteru, na

tej

sessyi sej-

mowej podniesionych, spotkao si z askaw.szem przyjciem, chocia nie bez zastrzee wykonanie opóniajcych. I tak nie sprzeciwiono si zamierzonemu wybiciu medalu ku czci twórcy zakadu narodowego imienia Ossoliskich we Lwowie, ale dopiero „po poprzednim wyjanieniu co do materyau, wielkoci liczby medalów, jakote wybi si majcych figur napisów" oraz z zastreeniem, e „koszta pokryte zostan tylko dobrowolnymi datkami!" Co do proby, aby pozwolono kosztem funduszu domestykalnego odnowi zagroone zniszczeniem pamitkowe obrazy i

i

w

kociele ókiewskim, przedstawiajce epizody

Jana Sobieskiego, kosztorysu

e

!

zadano

najpierw

uoenia

z

dziejów króla

przedstawienia

i

Wreszcie na instancy za teatrem polskim oznajmiono,

„przedstawieniom polskim na scenie lwowskiej nic nie

przeszkodzie, jeeli razie przedstawienia

si

znajd przedsibiorcy"

tylko

te takiej

samej

doznawa

i

bd

stoi

e w

na

takim

opieki,

jak

przedstawienia niemieckie. Jeszcze jeden

simy

z

ustp historycznego znaczenia przytoczy mu-

adresu sejmowego

z

r.

1821.

„Komissye

tak zwane pre-

62

—

—w

rce urzdników cyrwzbudzaj kularnych w pospólstwie wiejskiem ducha pieniactwa, przerywaj midzy dziedzicem a poddanymi ten wze, który stanowi jedyn rkojmi spokoju publicznego. Postpowanie dotd w tej mierze przegrawacyjne

^)

tak opiewa ten

zoone, s ródem

ustp

cigycli

niepokojów,

praw cywilnych przez W. Polecilimy Wydziaowi krajowemu, aby

strzegane, jest naruszeniem wszystkich C.

M. zaprowadzonych.

ten

z

wzgldów

wielu

przedstawi W.

niezmiernie

wany

przedmiot

obszernie

M. yczeniem jest Stanów zgromadzonych, aby klasie ludnoci wymierzana bya najcilejsza sprawiedliwo, ale wysze wzgldy wymagaj tego, aby sprawiedliwo ta woln bya od wszelkiej arbitralnoci i praw

tej

pracowitej

0.

i

wanej

cywilnych nie przekraczaa."

W

tych

przestroga,

rem

a

sowach

przebija

ju wicej

ni skarga, midzy dwo-

przestroga

aby przewrotna biurokracya nie kopaa

gromad przepaci na zgub

kraju

i

pastwa.

W tych

cza-

e

postpujc w ten sposób dziaa w duchu dyrektywy cesarza Józefa, który cyrkuom wszystkim na prawne zastpstwo poddanych równi z fiskusem poruezyt opiek mniemaa,

sach biurokracya

i

wobec dziedziców.

Z tego jednostronnego,

w por

nieposkromio-

nego, forytowania nawet napastliwych pretensyi poddaczych, wy-

robi si póniej po r. 1831, w okresie spisków, formalny system szachowania polskoci w dworach przez podeganie poddanych. Wtedy nie danoby ju sejmowi odezwa si z przestrog tak stanowcz, jak powysza, bo wtedy dziaacze biurokratyczni a la Breinl z Tarnowa i Bernd z Bochni uchodzili za dzielnych i patryotycznych wykonawców aprobowanego systemu. historyi r. 1846 powysze adresowe sowa sejmu stanowego z r. 1821

W

zasuguj na upamitnienie,

jako

dowód obywatelskiej przezornoci

w Galicyi wobec pierwszych objawów niepojtego zalepienia rzdu w tolerowaniu, póniej nawet w forytowaniu, rozstrojowej akcyi obcej nieprzyówczesnego

pokolenia

szlachty polskiej

i

cliylnej

^)

krajowi biurokracyi cyrkularnej.

Chodzio

szczynianego.

tutaj

o

skargi poddanych z

powodu przecienia pa-

63

Adres

z

r.

wiadczy

1822

godnym uwagi nawet

o sprycie

politycznym

dla dzisiejszego pokolenia, które

autorów,

ma

za

sob

ju czterdziestoletni tward szko ycia parlamentarnego. Zdawao si, e niezmieniony pomimo przedstawie sejmu wysoki postulat podatku gruntowego nie moe ju by wicej kwestyonowany, Galicyi cyi, a

eby uporu

skoro na poprzedni adres

musiaaby tego Stany

by poczona w

z

da

poczuciu sprawiedliwoci

tedy ponowne upomnienie si

o

sów

wobec

nieprzyzwoitego

e

cesarz oznajmi,

ulga dla

przecieniem innych prowin-

ulg

nie powinny.

miao

nie

ciarakteru

dano

cesarskich,

adresowi

wstp arcylojalny. rozbrajajcy z góry niech monarsz. „Obciylibymy — mówi adres — niewdzicznoci nasze serca uczui

cia.

jeeJibymy

nie wyznali

w

obliczu

Boga

i

wiata,

e

wszdzie

widzimy dowody, jak bardzo AV. C. M. stara si o to. aby przynie ulg naszemu ucinionemu krajowi, jak bardzo jednak potrzeby pastwa stoj w rozterce z serdecznem twarde stosunki yczeniem W. C. M. wstrzymuj Jego Ojcowskie zamiary." i

i

A

teraz zwrot kapitalny,

dzie,

gdy

z

którego wynika,

e

nie chodzi o pokrzywdzenie innych

cesarz jest

w

prowncyi na

brzecz

Galicyi, lecz przeciwnie o sprowadzenie takiego stanu rzeczy, aby

Galieya nie

prowineyi!

bya duej podatkiem przeciana Wyraono to oczywicie w formie

na rzecz bardzo

innych

ogldnej,

zrcznoci autorów adresu nietylko w sposobie ujmówi adres take w stylizacyi. „Winnimy przedstawnosilimy W. si przed i gdy usprawiedliwi C. M.. nie moprzyj wienia nasze w roku ubiegym, na myl nam to go, aby naoone na nas ciary inne prowincye ponosi miay. Przytoczylimy najwysze postanowienie wielkiego poprzednika W. C. M. cesarza .Józefa II. jako miernik stosunku, w jakim kraj

wiadczcej

o

cia rzeczy, lecz

—

—

i

w porównaniu z innemi prowincyami do publicznych ciapodoa im jest w stanie. Je.-li inne prorów przyczynia si nie s oszczdzane wincye o czem przekonani jestemy Galieya. która to jake ich ciar, czuj podatków w rozkadzie

nasz

i

—

—

i

od

pomiaru

józefiskiego

av

aden

sposób

postpi

a ze strat swojego handlu zboowego, mianowicie

skim, wszystko stracia,

z

nie

moga,

portem Gdaii-

mogaby temu ciarowi podoa, zwa-

64

gdy przyjta w najwyszem postanowieniu cesarza Józefa II. podstawa rozkadu nie bdzie przestrzegana ? róda tego przecienia naszego liraju trzebaby Najj. Panie wyej szul^a. Gdy pomiary józetius^ie przyjto za slia do rozli:adu podatl^ów, nagle podwyszony zosta podateli gruntowy w Galicyi. To podwyszenie nie mogo przecie inaczej nastpi, ydk t^^llio przez znienie poszcza wtecly,

datliów

w

innyci prowincyaci."

Postawiwszy spraw

enie

podatl^u gruntowego

dliwoci

t.

j.

na

e

stanowisliu,

tern

Gaicya nie ma na

proszc

myi

zepchnicia na inne prowineye pastwa

o zni-

niesprawie-

czci swo-

ciaru,

ecz przeciwnie domaga si tyllio sprawiedliwoci t. j. przypisania inn3'm prowincyom tej nadwyki ciaru, jak za nie sama niesusznie ponosi, móg ju sejm bez obawy o lekcewaenie delikatnej admonicyi cesarskiej pofolgowa swoim alom i znowu dobitnie zaznaczy podatkow niedol kraju. A wanie w tym roku stosunki tak si zoyy, e remonstracya sejmowa moga oprze si na wyjtkowo smutnej sytuacyi ekonomicznej. Byt to bowiem rok klsk elementarnych. „Tysice ludzi

jego

obowizli:owego

zostay

—

wedug sów

adresu

zasiania, dobytek gospodarski

—

bez

pola bez sposobu

bez chleba,

monoci

utrzymania.

Ale naj-

wicej trwoy nas to, e chocia ten rok do urodzajnych zaliczy zbioru gradem zniszczona zosi nie da, chocia znaczna

cz

staa, cena

podów

ziemskich spada

a zatem

i

w tyme

stosunku

kwota podatku podnosi si, bo na jej uiszczenie wikszy obróci musimy. Tak c. k. gubernium jak zboa pozby i my wszyscy jestemy wiadkami, jak w tym roku lud wiejski, zwiedziony faszywemi wieciami poktnyeh pisarzy, i maj by zakadane nowe kolonie na Wooszczynie z wolnoci od wszelkich opat i innemi dobrodziejstwami uposaone, tumnie wyrusza od c. k. urzdów cyrkularnych paszportów emigracyjnych. i

istotna

zapas

i

da

Kiedy lud wiejski chce porzuca osady ojców swoich i ziemie potem tylu pokole skropion, kiedy przykadem dotd niewidzianym zdarzyo si to w cyrkuach od granic Bukowiny oddaloemigrowania nigdy nie panowaa, to wtpi nie nych, gdzie

ch

mona,

e

ruchu." Nie

przecienie podatkowe

pomin

przytem adres

jest i

gówn

przyczyn

niebezpieczestwa,

tego

jakiem

65

pod wzgldem spoteczn3"m grozi ten ruch odrywajcy chopa od instynktów rozstroziemi i przez to rzucajcy go w wir pokus jowych. Jak trafnie ocenia sejm t wanie stron wiejskiego ruchu emigracyjnego ju wtedy, gdy on zdawa si by tylko wyi

jtkowem

przemijajcem

i

zjawiskiem,

na

to

dowodem

dzisiejsze

stosunki kraju.

przecienie podatkowe

Jeeli wiejski,

równie

uczuwa

dotkliwie

tak

e

wedug dalszej osnowy dotkliwym musia by ten ciar podatkowy dla rzecz

to

naturalna,

w ówczesnym

niów, na które

lud

adresu

ustroju stosunków publicznych

domi-

pa-

rónorodnych z wydatkami poczonych funkeyi administracyi publicznej. Po wyliczeniu ciarów tej kategoryi. sejm w adresie posun si o krok dalej, anieli w" poprzednich, latach. Przypomnia bowiem rzdowi, e wobec cznoci klas interesów spoecznych, zuboenie wacicieli ziemskich musi i handlu, e zgubnie wpywa na dol rkodzielnictwa, przemysu jeeli nadmiadalej paiistwo samo sobie klsk finansow gotuje, stwo

zepchno

tyle

i

rem podatków podcina

wane ródo

takie

dochodów, jakie stanowi

gospodarstwo rolne.

Kocz

prob,

pozwoli osobnej deputacyi

aby cesarz

do Wiednia legliwoci

i

i

si

te

wszystkie grawamina podatkowe

zoy

u stóp tronu

uda si

Stanów

przedstawienia wszystkich do-

potrzeb kraju.

ozwa si w adresie I na tym sejmie, jak na poprzednim, w sprawach papostpowania gos przestrogi dla rzdu co do szczynianych. Tym razem chodzio sejmowi o to, aby co do prepoddaczyeh przestrzegano preskrypcyi pobieono ustawicznemu wznawianiu sporów tensyi

wiejskiej,

ju

wiedzielimy,

simy

—

mówi

z

natury skonnej

w

widocznie adres

—

w

i

ze strony

do pieniactwa

cyrkule

o ustanowienie

ten sposób za-

i,

jak

protegowanej.

ludnoci

wyej ,,Xie

nowego prawa,

popro-

ale o za-

kodex przez W. C. M. postanowiony. chowanie ziemi, ani o prawa w ogóle gmiwasno Nie chodzi tutaj ani o nom suce, których naruszenie nigdy nam na myl nie przyszo, lecz jedynie o spory wypywajce ze stosunku poddaczego. Po tego, które zawiera

upywie

dugiego szeregu

lat,

czci w zapomnienie poszy, Galicyjski Sejm Stanowy.

gdy okolicznoci nie

jestemy

w

po

stanie

najwikszej

zebra rod^

6G

ków obrony. Zaley nam najwicej na domowy nie by zakócony, aby poktni

w ludzie

tem,

aeby

pisarze

nasz

spokój

nie zaszczepiali

wiejskim ducha niezgody, nie odrywali go od

roli

i

pracy,

do czego powoanie go przeznaczyo, i nie ogaacali go z maego i tak ju mienia przez prawne wydatki i koszta. To prawo moe

sta si

jeszcze poyteczniejszera

dominiów. Zreszt

dla ludu wiejskiego,

anieli dla

wysze wzgldy jawnie zalecaj potrzeb

utrzy-

s

pierwszem mania ludu wiejskiego w spokoju, gdy dominia narzdziem rzdu i wadzy wykonawczej. Zatem w^ze czcy gminy z ich dominiami wzmacnia a nie osabia naley." Nowy to dowód przezornoci, obywatelskiego i jasnego pogldu na interes publiczny. Dlaczegó na nieszczcie Galicyi gos ten nie znalaz posuchu u rzdu? Mówimy na nieszczcie, bo jest to fakt niewtpliwy, e gównie dziki tej monoci cigego wznawiania urosa póniej hajdamai przeduania sporów paszczynianych, cka powaga Jakóba Szeli w caym obwodzie Tarnowskim. Deputacya, zapowiedziana w adresie, nie W3'braa si do Wiednia, gdy wtedy ju zamierzona bya podró cesarska do Galicyi. Przysza ona do skutku w roku nastpnym (1823). Dnia 29. wrze-

nia stana deputacya stanovya przed cesarzem Franciszkiem we Lwowie i wrczya mu przedstawienie w sprawie przecienia podatkowego

oraz

ogólnej

niepomylnej

Przyjcie u monarchy musiao

by

istotnie

sytuacyi

ekonomicznej.

bardzo askawe,

cho-

tem bliszych szczegóów w ródach urzdowych. Wnosimy to z listów prywatnych mecenasa Józefa Dzierzkowskiego, przechowanych w rkopimiennych zbiorach zakadu Ossoliskich. jednym z tych listów zapewnia Józef Dzierzkowski. e cesarz hji bardzo uprzejmy zadowolony, e nawet wprost powiedzia, i w Galicyi zasta lepszy stan rzeczy, anieli mu w Wiedniu cia

ma

nie

o

W

i

przedstawiano.

Sessya sejmowa

przyjciu

deputaeyi

dniejszym nastrojem.

z r.

przez cesarza,

askawem

odznacza si

Widocznie otucha wyniesiona

z

pogo-

audyencyi

si sejmowi i wzbudzia nadziej uwzglgrawaminów podatkowych. Przebija ta otucha z tonu ca-

przez deputac3'c udzielia

dnienia

1823, odbyta bezporednio po

stanowej

67

ego

W nych,

w

adresu, którj

stanowi

wypad

t^-m roku

krótko,

jak gdyby

mia

tylko dopenienie formalnoci ceremonialnej.

toku rozpraw,

wyonia

wymienionych

sie,

protokole nawet pobienie nie streszczo-

danie

niektórych obywateli", wcale nie-

rzdowe inspirowanych,

a jak sie zdaje przez sfery

naleaoby prosi

„czy nie

kwest3^a,

w

„na

odbywa si tylko co trzy owiadczy si przeciw temu

maj

Sejm

lata."

aby sejm

cesarza,

w

Galicyi

„prawie jednomylnie"

gdy

wnioskowi,

„poszanowanie, ja-

aby goowszem pragn, aby ten drogi upominek nietknitym przekazay nastpcom swoim.'* Natomiast na dalszy wniosek uchwaliy Stany prosi cesarza, aby sessye sejmowe przeniesione zostay na najdogodniejsz dla ziemiastwa por kontraktów w pocztku czerwca. Na t prob odpowiedziano z Wiednia, e stanie si jej zado, jeeli Stany galicyjskie za przykadem tyrolskich zgodz si na to, aby najpierw dokonywany by rozkad podatków a potem dopiero postulaty podatkowe wchodziy do sejmu. Na taki warunek sejm nie przysta, kie Stany

soway

za jego

dla przywileju stanowego,

odmian

nie pozwala,

lub uchyleniem, lecz

przenoszc niedogodno pory

nad jakiekolwiek cienienie

atry-

bucyi swoich.

Na stkie te

sie

kadzie,

przed

to

lata,

ostatecznie

odbywao si

tak samo,

wotoway i

nie

prowincyi

z

chty galicyjskiej.

rzdu

consequence!

podnie,

objawia si zdrowy

niegdy

jak

e w

zmys

:

o

tem

wiadectwem ródo wem et

niepodobna tego nie

jednak

ówczesnego pokolenia dobrze,

e

zud jest pod wzgldem prawnym praw politycznych, e nie daje sejmowi praw, stanowa pozory,

ubrane

w

(Languedocyi)

Ute niie avcc ces trois

uchwaach sejmu stanowego

polityczny

Wiedziano

skoro to wszystko

francuskich

dehout

A

tych

za

po jego roz-

lub dopiero

wychodzio,

na jedno

podatki dla

mots: accorde sans

uzna

czy corocznie, czy ten akt milczcej zgody

rozoeniem podatków

na zgromadzeniu jednej stany

wszy-

skrupuy konstytucyjnego charakteru. Czy bowiem sejm „z czci naj pokorniej sz" postulatów podatko-

stanowy wysucha wych raz na trzy

dokona

mogyby si miesznymi wyda

pierwszy rzut oka

napuszysty ceremonia,

e

szla-

caa konstytucya a nie gwarancy lecz

wreszcie

tylko

same

rzd sam 5*

68 nie ogldajc si na nikogo, móg wszycieni, nawet cakowicie uchyli. Wiedziano o tern ale przytein pamitano o tern, e samemu sejmowi

pytajc si nikogo

nie

i

stko zmieni,

doskonale,

i

rki przyoy ley twardo broni nawet nie wolno

dy

do ich rozszerzenia

drog

do pozbycia

Z obrad niej

tycti i

pozorów konstytucyjnyci

Stany

jednak

przygnbieniu kraju fundusz

prob

nie

domestykalny,

na-

raczej

balastu konstytucyjnego.

podnie

po raz pierwszy rzucona zostaa

rynaryi.

i

wzmocnienia, anieli torowa rzdowi

si niewygodnego dla sessyi sejmowej

tej

e

do adnej podobnej arbitralnoci,

e

jeszcze naley,

myl zaoenia szkoy

na

wete-

w ówczesnem ciekiem ekonomicznem mogy przyj tak znacznego ciaru na wic zwróciy si w tej mierze do rzdu

pomoc pastwow. któr otworzy nowy gubernator Lur. 1824, dwik hr. Taaffe, poprzednio ju przez Stany w indygenat wyposaony, zasza zmiana w porzdku dziennym wprawdzie formalnej tylko natury, ale zawsze pod pewnym wzgldem znaczca dla rzeczy samej. Xa pierwszy punkt wysunite zostao sprawozdanie doroczne Avydziau stanowego, który swój skromny zakres dziaania zdoa tak wyz3'ska, e mia coraz wicej do powiedzenia. Skromnym by ten zakres co do atrybucyi, bo ogranicza si tylka z

Xa

o

sessyi z

do dawania opinii

mniejszy

przedstawie,

aspiracyi

skromno

narodowych,

ale jeszcze skro-

bo co tylko wychodzio

zagadnie podatkowych, zwaszcza

bliszych i

lub wnoszenia

co do spraw,

to

w

po za sfery naj-

sfer

interesów

ju stanowio nadzwyczajno.

T

wydziau charakteryzuje poniekd pocztek jego sprawozdania za rok 1823. „Stao si zado woli yczeniu caego narodu!" Tak opiewa wstp, otwierajcy wyobrani w om lat po kongresie wiedeskim rozlegy horyzont zakresu

dziaania

i

polityczny z koncessyami na rzecz reprezentaeyi narodowej.

dugo jednak czonkowie sejmu

Nie-

inenti ora tenehant, bo bezpore-

dnio po tym wstpie nastpuje przedzielone tylko dwukropkiem nastpujce objanienie: „Medal majcy uwieczni pami wspó-

ziomka

w

naszego

Józefa

istotnem wykonaniu!"

Maxymiliana

hr.

Ossoliskiego

ju

jest

69

wydzia stanowy uywajc tak wielkich sów na postpi w najlepszej wierze, bo w ówczesnych stosunkach uczczenie pamici takiego filaru polskoci, jakim by twórca zakadu narodowego im. Ossoliskich, mogo na prawd uchodzi w oczach caego kraju za nadzwyczajne ustpstwo. iS"ieehe wic na rachunek ówczesnego systemu rzdowego a nie samej tylko skromnoci wydziau stanowego idzie w caoci przesadny ton tego ustpu. Ale niechby on zarazem dzi budzi zdrow retieksy wszdzie, gdzie si w naogowym pessymizmie zapomina Bieduy

mae

sprawy

rónicy co do miary, w' jakiej w pierwszej i w ostatniej wierci ubiegego stulecia w Galicyi „stawao si zado woli i yczeniu

caego narodu". Sprawozdanie

z

w

dziau czynnoci

sprawach ekonomicznych

rozpoczyna wydzia stanowy temi sowy „Najj. Pan w roku biecym szczególniejsz zwróci raczy uwag na stan naszego kraju w swej mdroci wiele wyda zarzdze, które w przyszoci i niemao przyczyni si do postpu dobrobytu tych królestw". 1 ten wstp zapowiada wicej, anieli kraj faktycznie otrzyma a tem samem uwaany by moe take za charakterystyczny objaw ówczesnego przygnbienia skromnoci w pretensyach. Za wielkie :

i

i

uwaano ju to, e rzd podniós co od zboa, po czem oczekiwa naleao podwyki cigle spadajcej ceny produdobrodziejstwo

ktu krajowego.

Eównoczenie otrzyma wydzia przyrzeczenie

—

mimochodem mówic dopiero w kilka lat póniej spenione — e upadego handlu gdajiskiego prezydyum kamery nadwornej zajmie si spraw ustanowienia konsulatu austryackiego w Gdasku. Dalsza koncessya polegaa na znieniu ca wywozodla podniesienia

wego od drzewa, którego zbyt uatwiony mia

dla kraju

istotnie

niemae znaczenie. Przy tej sposobnoci uchylono t anorraalno. na granicy poczonej tak cile z Galicy Bukowiny pobierano

e

dotd z

pod

drzewa

i

nazw

taxy

lasowej

opat

od

drzewa,

wyrobów

wapna. Dla podniesienia chowu byda rozszerzono kurs

weterynaryi na uniwersytecie a wreszcie przyznano kilka stypen-

dyów dla galicyjskich uczniów szkoy lenej w Mariabrunn, z czego wydzia zaraz skorzysta, aby podnie potrzeb zaoenia osobnej

!

70

szkoy lenej we Lwowie. Xa

tern

koczy si

szereg dobrodziejstw

rzdowych

w sprawozdaniu wydziau i wiele odbdzie wykazywanie rezultatów wieo przez nadal zajmowa Wiele miejsca zajmuje

td

rzd na

koszt funduszu domestykalnego

zaprowadzonego urzdze-

prawd mówic, dzi pozazdroci wyodznaczajcym si, jak wiadcz pene polece,

którego,

nia sanitarnego,

pada tyra czasom, zarzdze a nawet czstych poucze zbiory ustaw i rozporzdze, troskliwoci nietylko o tumienie chorób, lecz take o popraw stosunków zdrowotnych

w

ogóle.

Chodzi

okulisty stanowego dr. Potakowskiego,

tutaj

doroczny raport

o

ju samemi

cyframi bieda-

ków pielgnowanych uleczonych z choroby oczu wiadczcy wymownie o poytecznoci instytucyi. Dr. Potakowski doniós przytem, e z powodu choroby nie móg w cigu roku objecha programowo oznaczonej liczby cyrkuów, ale za to „zastpowa tymczasowo w uniwersytecie lwowskim nieobecnego profesora poonictwa w jzyku polskim." Godzi si zapisa jako rys charakterystyczny czasów ten dowód rozczulajcej harmonii midzy okulistyk i ginekologi, dwiema gaziami sztuki lekarskiej, które odtd tak si rozbiegy, e juby ich teraz aden wskrzeszony i

funkcyonaryusz

gn

nie

sanitarny

zdoa.

eby

maczona, zaznaczamy

stanowego

autoramentu razem

bya

sprzfaszywie tu-

doroczne

sprawozdania

jednak ta uwaga nie

tutaj,

e

wszystkie

wydziau wystawiaj bardzo pochlebne wiadectwo gorliwoci tak dr. Potakowskiemu jak i po jego mierci drui uytecznoci giemu okulicie stanowemu dr. Sawikowskiemu. jak mówi w}^„Ze szczególnej aski Najj. Pana dla kraju — najwyszem postanodzia dalej w swojem sprawozdaniu wieniem z 31. sierpnia 1824 ciar kosztów budowy bud3^nków

—

cyrkularnych

przeniesiony zosta

fundusz kameralny!"

z

funduszu domestykalnego

Dlaczego ustpstwo

to

na

poczytane zostao za

dowód „szczególnej" aski, nad tem tutaj nie warto si zastanaciekawszem byoby rozwizanie kwestyi, wia, gdy bliszem i

ju dotd fundusz kameralny tych kosztów wyrcza si funduszem domestykalnym.

dlaczego lecz

nie ponosi,

71

ju ulga w nadmiernych ciarach publicznych ma zasugiwa na nazw szczególnej aski, to prdzej naleaa sie ona Jeeli

innym przez wydzia bez tego dodatku zapisanym aktom cesarskim z tego roku, mianowicie ulgom przyznanym co do dni szarwarkowych przez gminy wiejskie odbywanych, dodatków do funduszu drogowego przez dominia

miasta opacanych, wreszcie co

i

do podatku przemysowego, który we Lwowie pobierany

Byy to

podatku zarobkowego.

by eli

pierwsze oznaki,

sejmu galicyjskiego zaczynaj w^ydzia

w

tych oznakach

w

e

by

na skargi

obok pro-

i

Wiedniu zwraca uwag. Je-

spostrzega

soca

pierwsze

promienie

aski monarszej, przebijajce ciemne zbite chmury fiskaliznm na horyzoncie galicyjskim, to jak si wnet pokae, trafn stawia prognoz i móg sobie pozwoli pewn przesad w ocei

nieniu tych oznak.

1824 musimy jeszcze podnie ustp o funduszu domestykalnym, którym ju póniej nie bdziemy si zajmowa, chocia kade doroczne sprawoZe

sprawozdania

wydziau stanowego

za

r.

wydziau powica mu uwagi. Funduszem tym, który powstawa z dodatków nakadanych corocznie do podatku dominikalnego, gospodarowa wydzia wzorowo. Chocia dodatki te byy nieznaczne (pocztkowo P^., krajzacara a potem jeden krajcar od zr.), mimo to ze stanu kasy pomytak w rezultat legoci za lata ubiege okaza si r. 1824 lny, rok nastpny (1825) nie potrzeba byo nakada osobnego dodatku. Fundusz domestykalny, w tych czasach speniajcy poniekd zadanie dzisiejszego funduszu krajowego a zrzekajcy si na cay rok dodatków do podatków, zakrawa wprost na bajk Kto dzi ugina si pod ciarem cigle wzrastajcego dodatku krajowego a myl nie siga przytem po za horyzont swojej ksieczki podatkowej, gotów moe stan taki nazwa idezdanie

i

ena

!

alnym. a

w

A

jednak nic

konsekwencyi

miliwo

i

lepiej

nie illustruje ówczesnego politycznego

ekonomicznego ponienia kraju, jak ta wstrzenie w\ypywajca z braku potrzeb, lecz

podatkowa,

sposobnoci do akcyi okoo wymuszona brakiem kompetencyi spoecznych. zaspokojenia mnóstwa zada ekonomicznych i

i

""""^

"79

Po odczytaniu dorocznego sprawozdania wydziau, zawierajcego na wstpie i w zakoczeniu wynurzenia lojalnoci, adres w r. 1824 by ju waciwie zbyteczny. Uchwalono go jednak, powtórzono w nim wyrazy lojalnej wdziaby nie byo przerwy i

cznoci za uzyskane

ulgi.

krótko wspomniano

w

Jakby tylko dla zaznaczenia stanowiska

adresie

wociaei sekwestraeyjnych Sessya sejmowa

z

ciarze podatkowym

o

1825 stanowi zwrot

r.

i

dolegli-

egzekucyjnych.

i

w

niedoli podatko-

dotd dodatek w^ojskowo-kwaterowy austryackiego niezwykym dotego dodatku na r. 1825 ju zapaci

wej kraju. Zniesiono pobierany i

to

z

tym

datkiem,

w

e

w

fiskalizmu

historyi

cze

jeeli kto

kasach rzdowych,

liczka

kwota uiszczona bdzie przyjta jako zana naleny podatek gruntowy. Równoczenie z t deeyzy

cesarsk zakomunikowano sejmowi drug, uchylajc dotkliwe dla rolników galicyjskich przez wydzia stanowy z alem podnoszone utrudnienia w handlu woami na targu oomunieckim. Najprzyjemniejsz jednak nowin przynioso pismo cesarskie, odczytane i

w

sejmie przez komisarzy

królewskich

w

sprawie postulatów po-

datkowych. Zniono wreszcie podatek gruntowy,

kwoty :1836.764 zr. 23 kr.

zlr.

Znika

ta

dotychczasowej

z

wic o 688.190 na 3,148.574 zlr. 11 odnosia si wprawdzie nie do zwyczajnego

34

kr.

kr.

podatku gruntowego, lecz do nadzw^rczajnego dodatku,

nica formalna nego.

nie

Wywalczy

w kadym

razie

uwaane przeze

wpywaa

tedy,

donioso

wyprosi,

czy

osign

na

sejm

Avybaga

stanowy

od pierwszej chwili

i

ask

pieni-

wymczy,

ustpstwo

nie za

ale ta ró-

rezultatu

ale

podatkowe,

wyjtkowo

dla

reklamowan, lecz tylko za naprawienie krzywdy, za czciowe zdjcie ciaru, przez biedny kraj za inne o tyle ode za-

kraju

moniejsze prowincye ponoszonego. strzegana jeszcze

dotd w

wedug

Austryi,

Przebija z tego zwrotu prze-

zwaszcza

co

do

ciarów

kade ustpstwo przyznaje si publicznych, metoda, nie od razu, kiedy bj to z najwiksz przyjto wdzicznoci, lecz powoli, dopiero pod naciskiem prób ponawianych, lub jak dzi w parlamencie pod groz przymusu obstrukcyjnego. wic dopiero wtedy, gdy ustpstwo przestaje ju by cenione z wdzicznoci której

i

r3

traktowane.

wane

w

A

to

i

reku biednego

byo

zapisa naley,

e

wytrwae

cierpliwe,

a po-

suszno

przemawia, nawet

co do atrybucyi politycznych

sejmu stanowego

upominanie si

za czein

o to,

broni zwyciezk. Ezecz

sejm tym razem

w

e

wobec uwzgldnienia ycze swoich adresie ju tylko dzikczynne frazesy wysun

naturalna,

sn

e

w Austryi wiedziano ju to dobrze, na plan pierwszy. Ale pod groz dotkliwej szkody niewolno nigdy uzna si zupenie zadowolonym, tern mniej wtedy, gdy jak w tym wypadku do zupenego zadowolenia nie byo jeszcze dostatecznego powodu. To te w

sejmowym

adresie

nie

pominito

i

tyra

razem

utyskiwa

na niedol ziemiastwa. Ta tylko zachodzi rónica, e utyskiwania nie kocz si ju prob o dalsze znienie podatku gruntowego, lecz

wyraeniem alu, i ziemia w Galicyi cigej zniki ceny produktów „nie i

w

adresie

—

i

da nam

moe

wobec braku daje

—

jak

kapitaów

mówi

Stany

jakibymy na pokrycie pilnych potrzeb pastwo-

nie

idc za gosem W. C. M., wych przynie pragnli." Do

takiego

dochodu,

tego arcylojalnego wynurzenia do-

dano dwie pro.by niedraliwe. bo skarbu pastwa nie dotykajce. Jedna proba tyczy si ulg i pewnych ustpstw dla Towarzystwa

zaoenie podniesione 1821 r. a formalnie zainicyowane w r. 1822 weszo ju w r. 1825 w faz przygotowawczych czynnoci, druga za zmierza ku podwyszeniu od roku kredytowego,

ustanowionego

ca

którego

a,

jak praktyka wykazaa,

wcale niedostatecznego

od obcego zboa.

Dla strapionego niepowodzeniem materyalnem dyrektora tewe Lwowie J. N. Kamiskiego uchwali sejm na

atru polskiego tej

sessyi

subwency po 2000

zr. m. k. rocznie

z

funduszu do-

Przyznano wreszcie indygenat komenderujcemu generaowi Galicyi J. K. hr. Fresnelowi i wiceprezydentowi gubernium Augustowi Longinowi ksiciu Lobkowi-

mestykalnego na okres picioletni.

tzowi. który zaraz

potem mianowany zosta gubernatorem

Galicyi.

III.

Przelotne zudzenia. Gdy w dniu 16. padziernika 1826 r. czonkowie sejmu stazebrali si w sali biblioteki uniwersyteckiej na pierwsze posiedzenie dorocznej sessyi, musia w ich gronie w poufnych rozmowach objawia si nastrój zupenie odmienny od tego, w jakim si dotd na sessye zjedali. Ju przed rokiem przecie pky twarde lody fiskalizmu w do znacznie znionym postulacie podatkowym, wic mona byo ztd zaczerpn nadziej, e po pierwszym rysie w tych lodach nastpi dalsze, e mianowicie powiedzie si sejmowi wykoata w Wiedniu zasadnicz zmian, zepchnicie wymiaru podatku gruntowego z dawnych podstaw nowego

józefiskich na inne, stosunkom kraju

dajce.

Tem

mielej

mona

153^0

i

susznoci

oddawa si

takiemu, dodajmy zaraz tutaj, zudzeniu, — krajowych stan reprezentant jednego

w

Austryi

i

kratycznych, dla

wielki

u dworu

August Longin

ksi

na

odpowia-

nadziei

czele

w miaych

w

—

rzdów

najwietniejszych

posiadajcych rodów arystoLobkowitz.

którego sympatye

spoeczestwa polskiego byy znane, który sympatye

tylko ostentacyjnie

wet

wpyw

e z

lepiej

takiej

wystpieniach swoich

hipotezach genealogicznych

objawia, z

te nie-

lecz

na-

zamierzchej prze-

szoci oprze chcia na wspólnoci krwi. Wobec takiego gubernamóg niejeden z czonków sejmu zamarzy nawet o zdobyczach politycznych, wchodzcych w zakres aspiracyi narodowych, dla

tora

75

w

których zreszt

niedotrzymanj^eh zapowiedziach kongresu wie-

nawet prawny punkt oparcia. Co najmniej ju moga powsta myl o rozszerzeniu miesznie szczupego zakresu dziaania sejmu, skoro w Czechach przed rokiem zaszed ten fakt znaczcy, e przy obmyleniu funduszu amortyzacyjnego na dugi pastwa, sejm stanowy powoany zosta przez rzd do zezwolenia na sprzeda dóbr koronnych, któremi w Galicyi ju przedtem, w czasie zawieruchy wojennej, dowolnie rozporzdzono. z gubernatorstwem ks. Lobkowitza czono rzeczywicie pewne oczekiwania, o tem wiadczy komplement, jaki mu wydzia w dorocznem sprawozdaniu z czynnoci, uoonem jeszcze przed installacy nowego gubernatora, chocia dopiero po niej mówi to sprawozdanie o nomiw sejmie odczytanera. „Nigdy wybór i wola Najj. Pana nie moga sie nacyi ks. Lobkowitza zgodniej zej z powszechnem caego kraju yczeniem." Zaraz na wstpie do sejmu. ks. Lobkowitz sprawi niespodziank, wygaszajc mow powitaln w" jzyku polskim, którego te i potem stale uywa. O pierwszej mowie powitalnej wspomina protokó

deskiego znalazby

sie

e

zoy

—

—

mi

urzdowy

lakonicznie,

e

bya „pen

treci", a Gazeta

Lwowska

nazywa j „pen dostojnoci". O tej treci i dostojnoci nie ma adnej bliszej wzmianki, ale mona si domyle, e tre odpowiadaa powyszemu komplementowi. Ceremonia przestrzegany przy kadem otwarciu sessyi sejmowej tyra razem wzbogacony zosta, nowym, senzacyjnie brzmi-

cym szczegóem. na

Eeskrypt cesarski do

wstpie posiedzenia,

Owiecony Wuju

i

si

zaczyna

ksi, miy Nam

ks.

Lobkowitza, odczytany

tak

tytulatur:

wierny!"

Od

„.Janie

tego tytular-

nego wujostwa do rzeczywistego byo tak samo daleko, jak od napuszystych tytuów dygnitarzy koronnych sejmu stanowego do ich treci, jak np. od wielkiego stranika sreber koronnych do

nad srebrami

rzeczywistej stray

byo w

kraju!

powodu,

e

której

„Wujem" by

ckiego, jako

Oheim).

Moe

których

nigdy nie

Lobkowitz tytuowany

z

tego

ksicej rodziny Lobkowitzów, otrzyma w XVn. stuleciu od cesarza niemie-

nalea

protoplasta

koronnemi,

ksi

do

te]

linii

lionorow odznak, tytu „kochanego wuja" (Lieher za czasów cesarza Franciszka tytu ten mia jeszcze

76

uyty zosta' dla podniesienia splendoru imponujce znaczenie nowego gubernatora. Dzi dziwolg ten potrzebuje ju koniecznie i

komentarza

z

historyczno -genealogicznej

domu Lobko-

kroniki

witzów.

Dopiero po wszystkich ceremoniach installaeyjnycli przystpiono do odczytania sprawozdania wydziau

czynnoci ubiegego

z

si ono od uczczenia w podniosych wyrazach wiekopomnej dla kraju pamici Józefa Maxymiliana hr. Ossoliskiego, który zmar w Wiedniu na pocztku roku. Wydzia stanowy poroku. Zaczyna

czyni natychmiast wszystkie wiezienia zbiorów do mieszczenie,

w

wzniesienia budynku

i

zasuy si

czem wielce

rego zrcznoci technicznej

zarzdzenia

potrzebne

Lwowa i

celem prze-

na

icli

po-

krajowi Józef Bem. któ-

gorliwoci bezinteresownej, jedynie

chci suenia krajowi kierowanej, publicznie hod zoono. Odtd zakad Ossoliskich wysuwa si ju na pierwszy plan agend wydziau stanowego. on

t agend

!

A

z

Pamita

jak troskliwoci o

wszystkiem

porzdkuje dochody, uzupenia

je

i

i

gorliwoci spenia si o wszystko,

troszczy

poyczkami

i

subwencyarai

z

fun-

duszu domest^-kalnego, aby tylko przyspiesz^- wykoczenie dziea,

—

obywatelst\To do niesienia pomocy krótko mówic formaln propagand, tak potrzebn w tych czasach zgnunienia. nawet otrtwienia ycia narodowego. Mia w tej akcyi wydzia rce swobodne, gdy wielkie dzieo narodowe dokonywao si zgodnie z przychyln dla Ossoliskiego decyzy monarsz,

zagrzewa

rozwija

ksi

a stojcy na czele rzdów krajowych Lobkowitz, szczerze popiera prace wydziau. Do ofiarnoci obywatelstwa dla zakadu Ossoliskich zwraca si wydzia z tak apostrof: „Mamy to pochlebne w dziejach naszych wiadectwo, e gdzie rzecz si toczya o dobro i saw ojczyzny, nigdy naszej monoci ale raczej naszego serca i szlachetnych uczu radzilimy si!" Ta gorca

apostrofa

bya

potrzebna,

czy, niedostatek

w

gdy

jak to poprzednio

kraju jest tak wielki,

dami biecymi kresu upywajcego roku

..i

wydzia

zazna-

rzadko który docho-

dosign moe."

Ustp o zakadzie Ossoliskich stanowi niemal poow caego sprawozdania dorocznego. Z dalszej poowy chyba ten jeszcze szczegó — to curiosiatis erga — podniesiemy, e dom na biura i

wydziau stanowego wynajty zosta

w

tjm roku na dalsze trzyI av tym lokalu, który biorc za miar czynsz chociaby nawet z najszerszem uwzgldnieniem rónicy w stosunkach najmu, dzi dogadzaby np. jalecie za czynsz

—

roczny

1050 zr. m.

k.

kiemu towarzystwu zaliczkowemu, nie byo

z

pewnoci

za ciasno

caej ówczesnej pseudoautonomicznej magistraturze krajowej, skoro jeszcze

tam

wanie odbywa si mogy

czonków sejmu spraw biecych itd.

nia

dla

wszystkie

poufne zebra-

ukadania adresu, wstpnego omawiania

Jeszcze przed zwoaniem sejmu otrzyma wydzia stanowy gubernium uwiadomienie, e osobna komissya, do której ze Stanów powoany zosta Tadeusz Wasilewski, obradowa bdzie nad projektem zaprowadzenia opaty konsumcyjnej pod nazw akcyzy. Informacye Wasilewskiego o planach rzdowych musiay bardzo zaniepokoi czonków sejmu i wzbudzi obaw, e nowy podatek obciy przemys gorzelniany a tern samem porednio i produkcy roln, skoro ton adresu w tym roku jest znowu tak lamentacyjny jak przed znieniem podatku. Zreszt naleao take wyzyska sympatye nowego gubernatora dla kraju. To te adres wraca do narzeka na krzywdzce Galicy pomiary józefiiiskie przedstawia postpujcy cigle upadek materyalny ziemiastwa. „Warto dóbr ziemskich mówi adres spada na poow, zaezem poszed z

i

—

—

niemono

upadek kredytu,

dopenienia

zobowiza

kontrakto-

wych pomnoya liczb procesów, lichwa wzrasta niesychanie, odjte roli kapitay obrotowe musiay jej upadek sprowadzi, miosobami ustaa prawie sprzeda dóbr, a dobra poniej wystawione na sprzeda w drodze sdowej pozbywane sprzeda popotowy wartoci szacunkowej. Prawo przepisuje, niej poowy wartoci nie jest dopuszczalna midzy osobami prywatnemi, a tymczasem najczciej takie sprzedae odbywaj si dzy prywatnemi

s

e

z

braku pienidzy

cenia podatków a te jeszcze

w

ziemi

w

kredytu

ziemi.

raz zasekwestrowany,

Najznaczniejsza

zapacenie podatków,

z

Niemono

obecnoci sdu...

uciliwe egzekucye

wicej niszcz wacicieli

majtku

nie stracony.

i

sprowadza

ujm

cz tej

moe

dochodu

czci,

i

pa-

sekwestracye,

Posiadacz redniego

uwaa

go z

ujm

któral)y

za

zupe-

funduszu na

utrzyma moga

78

waciciela

ca

z

jego rodzin, idzie 'na dyety sekwestratora

obojtnie

patrzy

cigym

na

bowiem, dbay tylko o swoje na gospodarstwo rolne, które u nas

Sekwestrator

koszta sekwestracyi.

korzyci,

i

gorliwym dozorem waciciela prosperowa poddanych nie jest lepszy... Liczba ich zmniejsza si z roku na rok w sposób zatrwaajcy." Obiega wtedy zacza po kraju pogoska, e jzyk niemiecki ma by zaprowadzony we wszystkich czynnociach wadz sdowych. Musiaa ta pogoska ju wtedy mie pewn podstaw, skoro tylko pod

i

naszych

moe...

Stan

wydzia

nie czekajc

rk

wymowne

na zebranie si

sejmu

przedstawienie do rzdu. Sejm

wasn

wniós na

w

adresie ze swojej

strony przedstawi w sposób dobitny szkodliwo takiego pomysu, przypominajc przytem dawniejsze enuncyacye cesarskie, zapewniatroskliw opiek jzykowi poljce poszanowanie a nawet i

skiemu.

Byo to w kadym razie znamiennym, ale w danej chwili wród skonnoci do zudze zapewne pominitym, znakiem chwiejnoci polonofilstwa gubernialnego, e pogoska taka powstaa wanie

w

sejm

mowami

chwili,

gdy gubernator

ks.

Lobkowitz

otwiera

i

zamyka

polskiemi.

Eok 1827 by ciki dla kraju. NaAviedzia go bowiem niezwyka klska elementarna, nadzwyczajna posucha, której ofiar na znacznej

Tem

przestrzeni

kraju

pady

bya

klska,

e w

dotkliwsza

ta

zasiewy wiosenne

i

siano.

tym wanie roku zaciya

wicej ni kiedykolwiek egzekucya wzrastajcych nieustannie zalegoci podatkowych a prawo nie zaliczao posucliy do rzdu klsk elementarnych, uprawniajcych do dania ulg podatkowych. adresie swoim sejm pooy nacisk na potrzeb wypenie formuujc albo raczej nie powtarzajc ju nienia tej luki

W

i

poprzednio sformuowanych

prób swoich

co do

potrzeby

zasa-

dniczej rewizyi systemu podatkowego, poleci tylko kraj dobremu

sercu

i

W

opiece cesarza.

tym roku cikim na szczcie omino kraj- niebezpieczestwo egzekueyi znacznej kwoty (189.338 zr. 55 kr.), któr skarb wojskowy reklamowa za lata wojenne 1812—3 tytuem zalegych naleytoci kwaterowo-koszarowych. Do uiszczenia tej

79

prawnym, jak wszystko co z tej hyc pocignity fundusz domestykalny. na który oczywicie musiaby by rozpisany osobny doCesarz zarzdzi datek do podatku gruntowego (dominikalnego). odpisanie tej pretensyi skarbu pastwa zapewne na wniosek guzalegoci

chwiejnym

o

tytule

epoki wojennej pochodzio,

w

Wiedniu.

decyzya

czego

bez

bernatora,

Móg

chylnego Galicyi

mia

taka

ks.

mogaby bya zapa

nie

tedy sejm ustpstwo to

uwaa

za dzieo przy-

Lobkowitza.

Eozmiar klski elementarnej z r. 1827 okaza si w caej peni dopiero w nastpstwach, które w zimie lego i na wiosn nastpnego roku w caej grozie na jaw wystpiy. To te do tej klski wróci wydzia w swojem dorocznem sprawozdaniu a sejm w adresie z r. 1828. Z przytoczonych tam szczegóów wystarczy powtórzenie

dla illustracyi

cego

pooenie

Z powodu

rolnika.

sprzedawano na skór

jednego,

przedstawiaj-

najdosadniej

wielkiego

braku

paszy

po 2 zr. wiedeskiej waluty,

której

bydo war-

to

zostawaa do monety konwencyjnej w takim samym stosunku, jak dzi np. korona do rubla. Sprzedawano tedy bydo na skór po cenie krajcarowej Wiosna zapowiadaa wprawdzie urodzaj bardzo obfity, ale gdy przyszo do zbioru, wszystkie oczekiwania !

rolników

zostay

gorzko

zawiedzione.

pokry nawet kosztów

okolicach nie

Zbiór

zbioru a

pszenicy

ciga

w

wielu

sota utrudniaa

wpyna

na stan zboa w polu. znowu powstaa obawa o pasz. Nie koniec na tem. bo spada jeszcze na kraj klska, od lat 48 niezapamitana. Zwaliy si na zbiór ziemiaków

i

tak szkodliwie

e

pola

w

uprawione

chmury

6 cyrkuach Galicyi

Stanisawów szkody.

i

Koomyja)

Wreszcie

szaraiiezy

i

stano

od

wschodu.

Avskutek czego

Brzeany. Zoczów, na Bukowinie rolnicy ogromne ponieli

(Tarnopol,

Czortków,

take widmo zarazy Bessarabii Wooszczyzny

przed rolnikami

jak si zdaje z woami, sprowadzonymi stamtd na spekulacy. Wszystko razem wziwszy, adres sejmowy nazwa stan kraju wprost okropnym" przypomnia przytem nietylko konieczno znienia podatków, lecz take potrzeb poprawienia kredytu przez zaoenie projektowanego ju na poprzednich sessyach Towarzystwa kredytowego. Uczyni to w formie dobitnej i uroczystej temi sowy „Nie

bydlcej, zawleczonej

i

z

,.

i

:

80 chcemy, aby nam wspóczeni

emj

potomkowie nasi wyrzucali, sie zleran, któremu w pierwszych,

i

nieczynnoci dali podnie pocztkach mona byo zaradzi." Chlubnie to wiadczy o zmyle obywatelskim ówczesnego sejmu, e w roku tak fatalnym, wród klsk zapowiadajcych jeszcze gorsze czasy, nie zapomnia o moralnych potrzebach spoeczestwa, mianowicie o szkoach, lecz owszem wysun je to w zdrowym kierunku. w adresie niejako na pierwszy plan mówi ten adres — zakady naukowe, z których wy„Mamy i

—

chodz

urzdnicy,

zdolni

prawnicy,

w

ogóle ludzie wiatli,

ale

jzyka we Lwowie

oprócz szkó normalnych dla pocztkowej nauki, szczególnie

szkoy realnej dla kupców mamy. i w Brodach, adnych szkó, w^ którychby rozmaite klasy spoeczestwa nabywa mogy wiadomoci potrzebne do ich powoania brak nam mianowicie szkó technicznych, gospodarskich i tym podobnych, a przytem wydziau medycznego w lwowskim Uniwersytecie. Galicya nie moe by porównywana z innemi prowineyami monarchii, w którycli od dawna zaprowadzone zakady rozprzestrzeniaj wiato na wszystkie stany i na icli rozmaite powoania, ksztacc ludzi poytecznyci we wszystkich zawodach. U nas brak szkó techniczny ci sprawia, e wszyscy cisn si do gimnazyów, yceów i do uniwersytetu a odbywszy tam wszystkie studya, nie znajduj potem miejsc, któreby ich powoaniu odpowiedzie mogy." Z tej uwagi nie wynika bynajmniej, eby sejm mia na myli zakadanie szkó fachowych kosztem innych. Adres podnosi owszem, e zarzdzone cesarskiem rozporzdzeniem z 12. kwietnia 1826 ograniczenie liczby uczniów w gimnazyach i ówczesnych instytuniemieckiego,

oprócz

nie

;

tach filozoticznych, jakkolwiek

w

moe

usprawiedliwione

i

innych prowincyach, „nie okazao si jeszcze takiem

gdzie nietylko nie

miejskich,

lecz

ma

nawet

zdolnymi ludmi obsadzonych

zbywa

na

sposobnych

potrzebne

w

Gaieyi,

magistratów

justycyaryuszach

zastpcach dominikalnych, gdzie nie ma równie dostatecznej duchownych." Prosi tedy sejm przedewszystkiem o ucliylenie lub zagodzenie tych ograniczeii a nastpnie dopiero o zaoenie szkó technicznych i wydziau lekarskiego, przez co „dana

i

liczby

81

sposobno do nabywania wiadomoci rónym stanom powoaniom przydatnych sama przez sie zmniejszy nacisk do gimnazyów i

i

instytutów filozoficznych."

w

Wreszcie prosi sejm

winnoci poddanych

uoone

roboty kraju

zostay,

podniesienia

i

„aeby

adresie swoim,

osobiste po-

nie na liczb godzin, lecz na pewien

niemao przyczynioby

co

wiejskiego

ludu

oby

dziedzicom zaufanie

rego

adne gospodarstwo

a co

do

sie

wymiar poytku

waniejsza przywróci-

spokój domowy, bez któpoddanych tem mniej wiejskie utrzyma si i nai

a

leycie rozwija nie moe."

Decyzya

cesarska

probach sejmowych

o

co do

szkó nie

wypada zgodnie z niemi, ale bya osodzona zae na razie mimo pewnieniem, e sie pamita bdzie o nich

ze wszystkiem

i

odmówienia

lekarskiego

stypendya,

udzielane uczniom

udajcym si na wiedeski wydzia

galicyjskim

koj

wydziau

lekarski, zaspo-

potrzeby kraju co do pomocy lekarskiej.

Sessy z r. 1829 zaingurowa wydzia stanowy dwoma z zadowoleniem do wiadomoci przyj etemi komunikatami. Cesarz decyzy swoj z 14. lipca zezwoli na zaoenie towarzystwa gospozatwierdzajc

darskiego

przedoone

sobie

statuta

i

wyraajc

Stanisawowi hr. Duninowi Borpodniós potrzeb stworzepierwszy kowskiemu, który w r. 1817 nia tej instytucyi. Dalej zniós cesarz pogówne (podatek osobisty). By to, jak ju przedstawilimy na wstpie, podatkowy remanent przytera

monarsze

czasów

wojennych,

zadowolenie

nieracyonalny

w samem zaoeniu

dotkliwy dla klas najbiedniejszych. Z galicyjski wydzia stanowy proby innych prowincyi.

czyy

Gospodarstwo rolne po

caym

si

prob z

wniesion

pewnoci

szeregu

a wielce o to przez

zgodnie take

klsk elementarnych,

które je w ostatnich latach nawiedziy, znalazo si teraz wobec „Rok ubiegy — mówi adres fatalnej konjunktury handlowej.

sejmowy handlowe

adna szej

— w

smutnem nas przekona dowiadczeniem, e stosunki caej Europie tak odmienny wziy kierunek, i nam

nie pozostaa

nadzieja,

aby kiedykolwiek

weszy w powszechny handel

koszta rolnika nagrodzi Galicyjski

Sejm Stanowy.

mogcej.

pody

ziemi na-

podniosy si do wartoci, Porty morza czarnego, najyi

"

82

niejszjmi otoczone krajami, jak trafnie powiedzia jeden z piibiicystó\Y, eiai wszystkim pugom Em'opy, gdy dostarczaj handlowi przeszo 3 milionów korey zboa.

stawia

w

porty

te

gdaski oywi si

pych kapitaów

odzyska

by

handel

W

e

po-

liandel

miar

szczu-

przedsibranym

ani

moe, skorzystalimy z tej korzystnej dla dostawilimy do Gdaska drog wodn

nie

zboowego pory

dawn wietno.

bez czego

naszych,

ani rozwijanym liandlu

oczekiwa naleao,

nieczynnoci, i

Gdy wojna ocienna

i

Jaki by rezultat tego przedspawionego zboa dotd ley niesprzesiwzicia? Znaczna dana w szpichlerzaeh gdaskich a. co smutniejsza, mimo tego wywozu za granic cena wszystkich podów rolnych spada nagie handlu na Zatem z powrotem pokoju z pocztkiem wiosny... morzu Czaruem zgasn musi i ten saby promyk iandlu gdaskiego. Có si wic stanie z podami ziemi naszej, przechodzcymi potrzeb wewntrznej konsumcyi?" przeszo

tysicy korey zboa.

sto

cz

i

Jestto jednak tylko

wstp

waciwego

do

tematu adresowego,

do skargi na ucisk podatkowy. Ale tym razem nie chodzi ju, jak

w o

o

poprzednich utyskiwaniach, gównie o podatek gruntowy, lecz nowy grony dla stosunków ekonomicznych kraju ciar fiskalny, ow akcyz (podatek konsumcyjny, mianowicie od trunków),

która, jak

widzielimy

ju w

poprzednio,

jako projekt rzdowy, obudzia

w

w

i

nych,

do

wartoci

obciy

dotkliwie

wajc w

Wysokoci swoj, wynoszc wedug

obawy.

stosunku

wódki

najbiedniejsz

zaciy równie

caym

na

W

takim

stanowi waciwie porednie procedura

niesychanie

procent

adresu wysoki,

ludnoci a wpynapojów propinacyjna przemyle gorzelnianym

warstw

sposób deprymujcy na konsumeye

prawie propinaeyjnem. towego.

fazie swojej,

ziciy si najgorsze przewi-

raz po zaprowadzeniu tego podatku

dywania

pierwszej

sejmie suszne wtpliwoci. Za-

A w

do tego

poborze

lizm austryacki

i

skadzie

a znaczne

przyczya si i

wici

nowy podatek

rzeczy

podwyszenie podatku grundokuczliwa

i

pena szykany

sposobie wydzierawiania podatku.

prawdziwy tryumf, posugujc si

Fiska-

w

agen-

dach dla swojej wygody patnymi przez dominia urzdnikami a do-

kuczajc im

i

szykanujc

je

jako

interesentów

na

wasn rk.

83

s ustpy

Historycznym dowodem tego tryumfu

adresu,

w których

e

si wprost,

wykonanie nowej ustawy podatkowej „cigno na wacicieli dóbr ledztwa fiskalne, przykrzejsze od samego podatku, zakócenie spokojnoci domowej... i inne ycie zatruwajce dolegliwoci moralne" To te koczy si ta skarga adresowa takiemi wymownemi sowy „Nigdy ani wicej ani spieszniej kraj nasz nie potrzebowa opieki W. C. M. Stoimy nad przepaci, która ma pochon wszystko, co nam po tylu klszlachta ali

!

:

skach jeszcze pozostao."

O politycznym

nastroju kraju

nowych, zapisujce tylko wnioski

i

suche

protokoy sejmów staa rzadko wspomina-

uchway

e

si jaka dyskussya w ogóle toczya, nie daj aWskazówki w tej mierze zawieray chyba poufne przed kadem posiedzeniem w lokalu wydziau odbywane narady, po których jednak nie pozosta aden lad urzdowy. Zajce

o tem,

dnego wyobraenia.

prywatne

o takich naradach zawieraj papiery niektórych wspóczesnych dziaaczy stanowych (Maurycego Kraiwybitnych

piski

skiego, Kazimierza hr. Krasickiego,

usza Wasilewskiego

gdy

wypyna ju paszczyzny.

sienia

teraz

byy

zbliamy, najwicej

itd.),

ale

Alexandra

hr. Fredry,

formalnie na

widowni stanow sprawa

A wanie w

tych

czasach,

szawie,

na

owe poufne obrady sejmujcych Stanów^ powinny

zachca

pi

który

losaci Galicyi

znie-

do których si

uczestników do takich zapisków.

Na sejmie z r. 1830 w przewodnictwie J. K. zastpowa chwilowo nieobecnego ks. Lobkowitza. Z tokou sejmowego niktby si nie domyli tego, e

waa si

Tade-

tycz si one dopiero tych czasów,

lir.

Stadnicki

suchego prosessya odby-

wybuchem listopadowym w Warw nastpstwach swoich ciko odbi si take na a przedewszystkiem sprowadzi dwuletni przerw tygodni przed

w

obradach sejmowycli i ustpienie sympatycznego gubernatora. Co prawda w samej Warszawie tak wczesny wybuch nie by jeszcze wtedy przewidywany, ale przynajmniej wystpoway tam ju dobitne objawy wrzenia, które sigao do gbi spoeczestwa i w bliszej lub dalszej przyszoci zapowiadao burze. i

Galicyi zarzucano zawsze,

w gbokiem

e

upieniu narodowem,

wybucli listopadowy

e

z

zasta

j

tego upienia obudzia sie 6*

84 spieszc

swoim

ze

iidziaeni

pierwszych

strzaach,

zarzut

uzasadniony,

jest

przyznanie

w

powstaniu

nawet

nie zaraz po

wród kampanii. Jeeli ten w kadym razie naley si Galicyi

to

agodzcych. Widzielimy przecie, jak pooenie ekonomiczne, jak silnem przygnwanie, w której koncentrowao si wtedy

okolicznoci

opakanem byo bienie

w

dopiero

lecz

jej

klassie

tej

A w r. 1830 wanie wzroso jeszcze to przygnbienie wskutek nowych klsk, zapisanych w formie rozpaczliwej w adresie sejmowym. Pomór byda, choroby zwiastujce bliski pochód cholery, zupeny nieurodzaj w ycie, pojawienie si nowej plagi, myszy polnych w niesychanej mnogoci, wszystko to „Zagraa nam Najj. Panie gód streszcza adres w tych sowach: poczucie narodowe.

—

tern straszniejszy,

cianin jak

i

dzajnych

tanich

i

i w caym

w^aciciel dóbr

na

kraju nie

ma

zapasów, bo tak

musia w poprzednich

utrzymanie

i

latach

wouro-

na opacanie podatków wy-

sprzeda swoje zapasy za bezcen i to w tem wikszej iloci, im nisza bya ich cena... Utrzymauie wasnych rodzin i opacenie podatków z trudnoci w tym roku przyjdzie nawet majtniejszym wacicielom ziemi." Nie byo w tych sowach przesady, obliczoWidmo godu stano nej na W3'jednanie uastpstw od rzdu. samego rzdu zwoaniem sejmu, wskuprzed oczyma jeszcze przed tek czego urzdy cyrkularne prz3'pomnialy dominiom, e ciy na nich obowizek wspomagania ludnoci poddaczej. dodatku nowy podatek konsumcyjny w wysokoci swojej poboru spotgowa dolegliwoci na zeszorocznym i w sposobie sejmie podniesione. Adres sejmowy stwierdza fakt, e wskutek nowego podatku zamknito ju kilka browarów i e we Lwowie wskutek obcienia now akcyz nawet samego zboa, zapanowaa Sejm przejty by obaw o zupeny sytuacya bardzo przykra. upadek propinacyi i wskutek tego w adresie formalny traktat po-

W

wica

okreleniu jej prawmej strony. Kiedy w ten sposób wzrós materya do alów adresowych, sposobnoci do wynurzenia ceremonialnej podziki za dowody a-

cesarskiej mniej byo na tym sejmie, ni kiedykolwiek. Jakby w przewidywaniu duszej przerwy w obradach swoich prosi sejm, ale bezskutecznie, aby dla sprawy zaoenia To-

skawoci

85 warz3'stwa

w

kredytowego,

zwoana,

zostaa

sessya

nadzwyczajna

czasie kontraktów.

Z

tern

wszystkiem po dziaalnoci

ks.

Lobkowitza

w

zakresie

ekonomicznego pooenia kraju bardzo cenny upominek, który jednak wobec przerwy w funkcyach Stanów ju nie z protokoów sejmowych lecz ze zbiorów ustaw prowincyonalnyci z r, 1831 (Nr. 158) wydobywa musimy. Deadministracyi pozosta

take

dla

i

kret gubernialny z 18. padziernika 1831

w

gnione ulgi co do zalegoci któremi Galicya

w

ostatnich czasach

—

r.

ogosi

Galicyi upra-

podatkach bezporednich. „Klski, nawiedziona zostaa

—

tak

temu krajowi cigle i przywizania, okazane przeze przy zbiegu tak wielu niepomylnych wydarze, zwróciy na siebie szczególn uwag Najj. Pana i pobudzaj Go do cigej troski o to, aby wszelkiemi nadarzajcemi si drogami krajowi temu uyczona zostaa wedug monoci pomoc sie

zaczyna

ten dekret

uczuwa si daj,

i

których skutki

a

niemniej rozliczne dowody wiernoci

ulga."

Temu

obiecujcemu wstpowi odpowiadaj te istozalego podatkow Darowano bowiem tak dominikaln jak rustykaln tym kontry buentom, u których ona po koniec 1831 r. nie przewyszaa kwoty podatkowej na r. 1831 wiele

ca

tnie ulgi przyznane.

przypisanej. Kontrybuentora

z

zalegoci przewyszajc powysz

spaty przewyki trzyletni termin w ten sposób, e kto w pierwszym roku zapaci poow dugu obok caej biecej nalenoci podatkowej, temu darowana zostaje druga poowa, kto za w pierwszych dwóch latach uici w ten sam sposób dwie trzecie ub w trzech latach trzy czwarte zalegoci, temu pozostaa trzecia wzgldnie czwarta ma by odpisana. Odnosi si to do podatku gruntowego, urbaryalnego, dziesicinnego i domowego. Zalegociom w podatku zarobkowym wyznaczono tylko termin jednoroczny, ale take z opuszczeniem poowy w razie, gdy druga poowa uiszczona zostanie bez ujmy dla biecego podatku. podatku osobistym (w pogtównem), który niedawno cakiem zniesiono, odpisane zostay wszystkie zalegoci bez dalszych zastrzee. Pamitano wreszcie po susznoci i o tych, którzy po koniec r. 1831 nie popadli w adn zalego. Takim punktual-

miar wyznaczono

do

cz

W

86

nym kontrybuentom darowano na gruntowego,

urbaryalnego

i

1832

r.

dziesicinnego

do podatku

dodatki a jeeli

punktualno

objawia sie w podatku zarobkowym, polecono odpisa naprzód poow kwoty przypadajcej na r. 1832.

ta

Jeeli nie unikatem, akt szczodroci

w

Czy szczodro

kraju.

to

w kadym

caej bistoryi ta

pyna

pie uznania lojalnoci Galicyi,

dowego

w

ssiedniem

wia pastwu, motyw

wyjtkowym

razie

podatkowo-egzekucyjuej

gównie

która

w

z

jest ten

naszego

wyraonego we wst-

czasie

powstania listopamniej kopotu spra-

Królestwie Polskiem

w Wiedniu obawiano ? By moe, e take w gr z celem politycznym, jako ro-

anieli si

ten wcliodzi

dek wzmocnienia ducha lojalnoci na

przyszo. Ale

rozstrzyga-

jcym hyl niewtpliwie wzgld ekonomiczny, nieodzowna konieczno pofolgowania krajowi, który przygnieciony nadmiernym nawet wród normalnych stosunków ciarem podatkowym, nawiedzany od szeregu lat klskami elementarnemi, w ostatnich czasach take epidemiami a w kocu materyalnie bardzo dotknity nastpstwami powstania listopadowego, znalaz si To te te znaczne ulgi, przyznane Galicyi, w kadym razie uwaa naley za dowód, i zale-

przebiegiem

w pooeniu

i

wprost rozpaczliwem.

goci osigny wysoko

jcym

niedostatkiem

z

wprost

szydzc w poczeniu z panurodków egzekucyj-

wszelkich pogróek

i

nych.

Po upadku Warszawy granice

pastw ociennych,

i

przejciu resztek armii polskiej przez racya stanu

wymagaa wobec gronej

mciwej potgi cara Mikoaja zaniechania wszelkiej kokieter}'! spoeczestwem polskiem w Galicyi a przedewszystkiem odwoania ks. Lobkowitza ze stanowiska gubernatora we a

politycznej ze

Lwowie. Powoany do Wiednia na wysz wprawdzie w pensyjnej skali ale pod wzgldem politycznym nierównie nisz posad, ks. Lobkowitz wystosowa ztamtd do wydziau stanowego poewygnanie „w czuych jak mówi sprawozdanie wydziau razach" i oczywicie równie czu a pewnie serdeczn otrz3'ma na to odpowied. Wkrótce potem ogoszono w dzienniku ustaw

—

—

prowincyonalnych jednoczenie

zapad

(29. sierpnia 1832)

minacy Arcyksicia Ferdynanda na wojskowego

i

no-

cywilnego

87 general-gubernatora

a Franciszka

w

prezydenta giibernialnego

W w

chwili

ogoszenia

br.

Kriega van Hochfelden na

Galicyi.

tych nominacji

zapanowaa zapeMne

wzgldu na towarzyszce im okolicznoci wysnustd prognoz polityczn pewna obawa, ale najwikszy pes-

Galicyi ze

wan

symista firma

i

móg

nie

bankructwem

e w

przewidywa,

rzdowa zamknie dla siebie

swoj i

czternacie

dziaalno

lat

póniej

ta

takiem niesychanem

równie niesychanem nieszczciem dla

owszem okolicznoci, z któodwoanie ks. Lobkowitza byo tylko nastpstwem jego zaangaowania si w rokowania z wysannikami warszawskiego rzdu narodowego o porednictwo w Wiedniu a zreszt nie odbije si zgubnie na stosunkach kraju. Galicyi, jak

r.

rych wynosi

1846, Zaciodzity wtedy

mona byo

w

Cesarz Franciszek

nawet,

poprzednio

goci podatkowych wystawi,

e

przyznanyci ulgach

jak widzielimy,

co do zale-

dekret pochwalny

zachowaniu si Galicyi podczas powstania listopadowego a w^

texcie

ustp: i

nominacyjnego

dekretu

„Spodziew^amy si

poddani tyci królestw^

Arcyksicia

dla

przytem,

e

i

umieci

teraz taki

Nasi wierni mieszkacy

w Naszym

wyborze osoby, urodzeniem, tak znakomitej, ojcowskie Nasze zamiary

godnoci zasugami wdzicznie uznaj." Arcyksi Ferdynand, który mimo niemiych dla jako wodza wspomnie z pod Easzyna z pew^noci nie móg oprze si temu sympatycznemu wspóczuciu, jakie wród powstania listopadowego i w chwili jego upadku objawio si dla Polaków w cai

ej Europie, nie wyjmujc monarchii austryackiej, rozpocz swoje rzdy w^ Galicyi w sposób, który mu zjedna gorce uznanie w'yZ wielk gorlisi najpierw^ do akcyi informacyjnej, objedajc niektóre cyrkuy zostawiajc wszdzie po sobie wdziczne wspodobroczynno, która go mnienia za uprzejmo, popularno zawsze wybitnie cechowaa a dla której teraz w kraju choler i godem wycieczonego tak szerokie otW'ierao si pole. Stosunek nowego gubernatora do szlachty zapowiada si dobrze, gdy Arcyksi Ferdynand by w swoich pogldach spoecznych do gbi konserwatyst, przeciwnym wszelkim zamachom na panujcy

dziau stanowego na najbliszej sessyi sejmowej.

woci wzi

i

i

patiymonialny,

ustrój

nawet po rzezi przyszo do tej

rzezi

e

pooy

Waciwym

jednak

krótkowidztwa

nominacyi nikt przypuci nie za

w

politycznego

biurokraeyi

tej

móg,

o

e

w

w

i

wobec

sie stanie

Br.

nie zapisa sie

Galicyi

ogóle admini-

którym take

historyi Galicyi zapisanym.

pierwszym pobytem

w

Wiedniu

niektórych sprawach galicyjskich,

jak np.

kraju a póniej jako radca dworu

w

rzdami

jego

okresie spiskowym.

kierownikiem

stracyi kraju bj^ prezydent br. Krieg,

zawsze krwawo

najwytrwalej,

do tak stanowczego zacliwiania tego ustroju,

i

naley na karb postpowania biurokraeyi w to

w Wiedniu wanie pod

broni

którego

tarno\Yskiej.

w

chwili

demonem, na Krieg bowiem le w pamici

by nawet usunym w sprawie wprowa-

dzenia w ycie fundacyi J. M. hr. Ossoliskiego i w pierwszych przygotowawczych krokach do zaoenia Towarzystwa kredytowego. Moe nawet w chwili objcia posady prezydenta gubernialnego br. Krieg zamyla wspózawodniczy z Arcyksieciem w jednaniu sobie miru wród szlachty. Wiadomo bowiem e w wygórowanej

Krieg nie zna granic, e mianowicie mimo jak zasyn w wiecie biurokratycznym, zaczynajc od podrzdnej manipulacyjnej suby, marzy o gubernatorstwie Galicyi ju w czasie rzdów swojego niegdy towarzysza modzieczych wybryków, br. Hauera. ambieyi swojej

br.

szalonej karyery,

Ale

w

chwili,

gdy

Arcyksi

Ferdynand

i

br. Ivrieg

stanli

zaspia si ju obokami spiskowymi, z których w^ nastpstwie spa miay na kraj najpierw procesów o zdrad stanu a w kocu gromy aresztowa, rewizyi katastrofa r. 1846. Dopóki akcya spiskowa nie popada zupenie

we Lwowie,

galicyjski horyzont

i

pod kierunek zapaleców cznego,

biurokracja

z

emigracyjnego toAvarzystwa demokraty-

cyrkularna,

której

dziaalno ju przedtem

stanowemu powody do skarg i ostrzee, nie wystpowaa jeszcze miao z podeganiem poddanych przeciw dziedzicom. Od chwili jednak, gdy matadorowie spiskowi wydali haso wedug przykaza towarzystwa demokratycznego i zacz si w kraju spiskowy werbunek ludu za pomoc przynty paszczynianej, biurokracya ze swojej strony ju bez skrupuów rozpocza akcy rozstrój ow w przekonaniu, e pog-

jak widzielimy

daw^aa

sejmowi

89

przepa midzy dworem

biajc

a

gromad,

zaloezpieeza

Krieg nie zastanawia

pastwo nad

przed rewolucyjnymi zamysami.

13r.

wszystkiemi konsekwencyami

akcyi, albo raczej jego przenikli-

wo

bya

ograniczona,

tak

tej

e

zdoa

nie

przewidzie

sie

konse-

kwencyi.

W ksi

kadym

razie

Ferdynand

i

kolwiek otrzewieni

niem swojem tego pewnie,

ks.

e

stanowej a kraj stej

linii

br.

ju

gdy do Lwowa zjedali ArcyKrieg, czonkowie sejmu stanowego, jakktóre postpowaz przelotnych zudze, chwili,

Lobkowitz

móg

rozbudzi,

nie

przewidywali

wchodz w schykowy okres caej konstytucyi wstpuje ju na pochy drog, wiodc w^ pro-

ku niezmiernej

zabarwionych, nie

w

katastrofie.

W monotonnych protokoach

albo raczej bezbarwnych,

ma adnych znaków

ostrzegajcych

przed

t

i

jednakowo sejmowych

pochyoci.

S

pocha-

lady wykoleje, które zachodziy peryodycznie i niay liczne ofiary. Takie lady stanowi kilkakrotne wstawienia si sejmu stanowego za wizionymi spiskowcami. kraju symptomy blizkiej zmiany spostrzegano ju na zachowaniu si rzdu wobec emigrantów, pocztkowo po r. 1831 tylko

W

za pierwszemi oznakami prdu komitetów z tamtejszych Francy spiskowego, który powia od przymusowem im polskich, ledzonych i nagabywanych. Zagroono wydalaniem do Królestwa Polskiego, jeeli do pewnego terminu

w

Galicyi tolerowanych,

ale

ju

i

mieli by na koszt pastwa Zarazem zagroono karami wszystkim, którzyby po tym terminie dawali przytuek emigrantom. Po wyprawie Zaliwskiego nie' byo te adnej wtpliwoci, e Austrya i Prusy w swoicli dzielnicach polskich zastosuj si do dyrektywy cara

nie z

zgosz si w cyrkuach, skd

jego granic

wydaleni.

Mikoaja. Ale o tern kraj dowiadywa si nie z obrad lub uchwa adresowych sejmu stanowego, lecz z dziennika ustaw i rozporzdze. Ogosi on 21. stycznia 1884 r. ukad zawarty 4. stycznia midzy Austry, Eossy Prusami „wzgldem wzajemnego wydai

wania osób, które zbrodni stanu, obrazy majestatu lub zbrojnego powstania winnemi stan si, albo w zwizek przeciwko bezpiechodzio tutaj rzdu zamierzony wdadz si." czestwu tronu i

o polskich

spiskowców, tego nie potrzeba

e

si byo dopiero domy-

90

la,

bo to wyranie zaznaczono

w

obwieszczeniu.

W

kilka mie-

sicy póniej (15. maja 1834 r.) ogosi dziennik ustaw uroczyst przestrog przed zaciganiem si do tajnycli stowarzysze, poda-

jc

przytem surowe przepisy karne,

wane

bd.

nikt nie

które

Przestroga ta przebrzmiaa

zwaa.

w

takicli

razaci stoso-

bez wraenia,

na

grob

IV.

Dorobek na schyku. w

swojej dziaalnoci, kiedy ona na wulkanie spiskowym, sejm stanowy tak inicyatyw jak i praktycznymi rodkami wykonania doprowadzi do skutku szereg projektów, którymi trwale zapisa sie w pamici kraju, w historyi jego ekonomicznego i spoecznego rozwoju. stokro wicej od tego dorobku na schyku osignitego znaczyoby takie pokierowanie losami sprawy publicznej, aby nie mogo byo przyj do katastrofy r. 1846, to prawda, ale za to odpowiedzialno nie spada na sejm stanowy. Mia on rce skrpowane ju w swojej organizacyi, która, jak to widzielimy, nie dawaa mu adnego tytuu do wystpowania w roli ciaa repre-

Dopiero

odbywaa si ju

ostatnim okresie niejako

e

zentacyjnego kraju,

wic

do podniesienia

gosu ostrzegajcego

ani

dou, wobec spoeczestwa wystawiou góry, wobec rzdu, nego na zalew propagandy spiskowej. Zorganizowany w statucie konstytucyjnym jako korporacya przewanie, niemal w-ycznie, ani u

szlacht obejmujca, sejm stanowy wzity

by

we dwa

ognie. Ea-

dykalna frakcya spiskowców nie oszczdzaa szlachty, jako gównej zapory w drodze do wytknitego sobie celu, rzd ze swojego sta-

uwaa szlacht za jdro polskoci, wic take za gówn zapor w swoich dnociach, a obie strony, jakby idc w zawody, podkopyway w dwóch kierunkach grunt pod nogami szlachty, jedna, aby lud wiejski pozyska dla planów spiskowych, druga, aby ten sam lud przerobi na si posikow w walce z tymi planami.

nowiska

92

A

w tej korporacyjnej roli swojej sejm stanowy wlaciMie adnej swobody dziaania. Wobec atrybucyi zakrelonych w statucie z 13. kwietnia 1817 mielsze wystaj^ienie z jak akcy, a choby tylko przestrog polityczn, mogo mu by wreszcie

nie miat

Xawet

za krok buntowniczy.

poczytane niemal

jak zniesienie paszczyzny sejm stanowy,

by

rzd

przez

W

a

w

takiej

sprawie

jak póniej zobaczymy,

do bezsilnoci skrpowany.

1831—32

okazaa sie konstytucyjna bezpodatkowym, w którym z pozoru, mianowicie z brzmienia patentu konstytucyjnego, najwiksza mu miaa ingerencya. cigano bowiem w tem jeszcze dwuleciu podatki bez sejmu i bez skrupuu, a nikomu w Wielatach

wadno

Stanów nawet

najlepiej

w

zakresie

suy

dniu pewnie na

no nego

myl

nie przyszo bodaj

jakim dekretem gubernialnym w §.

lub

14.,

zamaskowa rodzaju dzi

t

arbitral-

tak osawio-

dodatkowem zatwierdzeniem faktów dokonanych.

Wybrano wprawdzie podatki w wj^sokoci przez ostatni sejm do wiadomoci przyjtej, (1830) uchwalonej, waciwie tylko ale móg rzd podwyszy sobie t wysoko dowolnie w dwójnie mógby by ztd powsta aden konflikt z sejmem. nasób i

Wywoanie

takiego konfliktu przez sejm a chociaby tylko miel-

za ingerencya Stanów, byoby w ówczesnym ustroju prawnym konstytucyjnym pastwa w najlepszym razie uwaane za naiwno, na któr i uwagi zwraca nie naley. 1833 sejm odb3' si przy wyjtkowo wcale licznym r. udziale czonków. pimie cesarskiem sejm zwoujcem niema wzmianki o dwuletniej przerwie Sessy otworzy jej powodach. nowy gubernator, Arcyksi Ferdynand, ocz3'wicie ju niemieck przemow. Wydzia stanowy wspomnia tylko w swojem spra-

si

sze ujcie

i

W

W

i

e sejm nie móg si zebra w^ r. 1831 wTzekomo powodu cholery w' Galicyi panujcej a w r. 1832 z powodu spónionego prz3'jazdu nowego genera- gubernatora. Dopiero w dalszym ustpie ogldnie przemkn si wydzia stanowy w swojem sprawozdaniu przez gówny powód, wypadki r. 1830/1. Zby je, bo zby musia, w tych kilku sowach: „Czas od ostatniego posiedzenia naszego upyniony obfitym by w wane bolesne wypadki, które wszystkich kadego dotkny. Krainy nawozdaniu, z

i

i

93

wprawdzie wojna, ale ywioy srogo swoj na nas wywarty." Przeskoczywszy niejako z wojny na temat klsk ywioowych, wydzia znalaz si ju na bitym gocicu sprawozniszczya

szej nie

zdawczym, bo

istotnie cholera,

niezwykle

sroga zima

i

niedosta-

godowej spotgowany, stanowiy obfity a bardzo powany i uw^agi godny materya, nie tyle dla sejmujcych, którzy to wszystko na wasne oczy widzieli, jak dla nowego

tek do formalnej

kieski

genera-gubernatora, dopiero

Serdeczne

wozdaniu cesarzowi

w

rzdy swoje rozpoczynajcego.

podzikowanie i

cikich

rzdowi

wyrazi wydzia za

wydatn

w

swojem spra-

uyczon

pomoc,

kra-

pomoc materyaln lekarsk, bez której kraj nie byby si obszed wobec rozmiarów klski. Podzikowa dalej wydzia za odpisanie zalegoci podatkowych, za ulg w podatku konsumcyjnym. za ustanowienie czterech stypendyów po 200 zr. m. k. dla galicyjskich uczniów wiedeskiej szkoy politechnicznej i za pozostawienie w sdach jzyka aciskiego, w którego miejsce zamierzano zaprowadzi jzyk niemiecki. Kurtoazya lojalna kazaa wydziaowi przedstawi w sprawozdaniu powoanie Arcyksicia Ferdynanda na genera-gubernatora w miejsce tak dobrze w pamici kraju zapisanego ks. Lobkowitza jako objaw szczególnej askawoci cesarza dla Galcyi. Ale ju nie sama tylko kurtoazya. lecz take i wzgldy utylitarne, mianowicie pozyskania sobie jeeli nie przychylnoci to przynajmniej urzdowej wyrozumiaoci, podyktowaa wydziaowi nastpujcy ustp sprawozdania o br. Kriegu „Do pomocy i wyrczenia Jego Król. Moci w mozolnem dziele rzdzenia krajem wybrany zosta wysokich przymiotów ducha i zasug, który najdusze zasugi w tym kraju i dla niego pooy a potem powoany na wyszy urzd pastwowy w stolicy o Galicyi nigdy nie zapomnia,

jowi

tych

latach,

i

ma

ch

m m

:

wszystkich tutaj znany i wysoce ceniony, którego Stany 1820 jednomylnie do galicyjskiego indygenatu prz^^jy." Szukajc wobec zaciemnionej sytuacyi politycznej punktu oparcia w patryarehalnym nastroju rzdów cesarza Franciszka,

przez

w

r.

wydzia

silnie

jalnoci

i

jc

adres

uderzy tym razem

w

uwielbienia dla ojcowskich

niezwykle

gorc

najdwiczniejsz strun

rzdów monarchy,

apostrof do tronu,

lo-

zaczyna-

apologetycznem

94 podniesieniem owoców dugiego panowania jego przymiotów

zaywa owoców

„Teraz zaczynaj ludy

mylno

staw Twojego panowania,

i

s

mody

jednomylne

Twoicli zanosz nie

Koczy si

osobistjei.

gortsze, nigdzie

gbszego

z

o

cesarza

ten

dla

sowy:

temi

dugiego pokoju i o poprzeduenie drogicli dni

do Boga.

Nigdzie

pochodz

nie

hodem

i

wstp

mody

te

uczucia, anieli

w Gaicyi a szczliwe s Stany, gdy mog W. C. M. wynurzy cze mio narodu, który zastpuj a oraz losy kraju tego zoy nada w rce W. 0. M. z nieograniczonem zaufaniem." i

i

Krótko tym razem zbyt i

w

jego potrzeby

gównie zajt si

a

uzna sejm

poprzesta

musi

i

jzykowymi. Zaoe-

gdy

niezbdne,

cz

na

liczba

próniaków

Avobec

modziey

gimnazyach wielka niedostateeznem wyksztaceniu

„mnoy si

a wskutek tego

za

kraju

razie nie dawniej,

w

frekwencyi

ograniczenia

w kadym

szkolnymi

postulatami

tecinicznycli

nie szkót

pooenie ekonomiczne

adres

mierze, krócej

tej

normalnem

spokoju publi-

dla

Poniewa „mowa jako wyraz myli tylko dokadne zrozumienie wyrazu

cznego niebezpiecznych".

jest

od

daje

niej

nieoddzielna,

za pomoc mowy udziela si mog pojcia mowy wadze umysowe ludu tak samo jak rozwija si nie mog", przeto usilnie upomina si sejm

pojcie my.i.

tylko

a bez wyksztatcf^nia

jednostek

w

adresie o

istniejcych,

w

wiksze uwzgldnienie jz3'ka polskiego

w

takim

Wgrzech

prowincyach, na

w

i

ma

jak to

stopniu,

szkoach

we woskich pod tym wzgl-

miejsce

Czechach. Galicy a

dem bya upoledzona, gdy wedug rozporzdzenia z r. 1827 od nauczycieli gimnazyalnych wymagano znajomoci nie jzyka polskiego, lecz tylko jednego z dyalektów sowiaskich. „Mowa polnie ska — mówi adres zaznaczajc niestosowno tej normy

—

jest

dyalektem

mowy

sowiaskiej, chocia od

ona osobn gramatyk

jzyków sowiaskich,

i

literatur

o

jzyku polskim

w

stosunku

nawet potrzeba akcie

jak adres

byto

e

do

si róni

takie

innych

ówczesne opakane stosunki szkolne

to

w

woski

prymitywne pouczenie

jzyków

dawa rzdowi

do tronu,

Ma

od bratnich

od niemieckiego,

jak holenderski

lub iiszpaski od francuskiego."

mona a wanym

tak

a

niej pochodzi.

i

najlepiej

to

stowiuiiskich

w

takim po-

charakteryzuje

Galicyi a zarazem

i

owcze-

95

sn

opakan

administracj pastwa. Za tern pouczeniem idzie szereg postulatów jzykowych, które wobec dzisiejszego stanu rzeczy wygldaj tak samo naiwnie, jak to pouczenie. równie

Na nastpnym

sejmie

ksicia Ferdynanda,

zagajonym

(1834),

przez

lecz

prezydenta

br.

nie

przez Arc}^-

Kriega,

ju

ode-

zwao si stumione echo wypadków, które kraj cay w napreWydzia stanowy w sprawozdaniu z czynnoci niu trzymay. wspomina o „przykrycli wydarzeniach, które dozakadu Ossoliskich" z powodu tajnych druków pocieszajc si, e „niema najdalszej obawy, aby ten wany narodowy instytut i statuta jego przez Najj. Pana uwicone uszczerbek poniosy. Zasania go bowiem najwyszy protektorat J. C. M. a nad jego utrzymaniem, caoci rozwojem czuwaj rzd krajowy i wydzia z lekka tylko

tkny

i

stanowy, zawsze troskliwy o zachowanie tego zaufania, którem go

Stany zaszczyciy."

Wicej ju dowiedzie si mona po przedstawieniu

rolnem

z

powodu

sytuacyi politycznej

e w

smutnych

adresu sejmowego, który

z

stosunków,

nadzwyczajnej posuchy

ustp nastpujcy:

jakie

w

gospodarstwie

zapanoway,

powici

„Racz uwierzy Najj. Pa-

przywizaniu do uwiconej zamiowani do ustaw, spokoju porzdku spoecznego, adnej prowincyi rozlegego cesarstwa nie ustpujemy. Jednake na znaczn ilo osób, -midzy temi na niektórych wspóobywateli naszych i poddanych W. 0. M. w najwikszej czci jednak na wygnaców z pastw ssiednich, nie,

wiernoci

osoby Twojej

i

domu

i

dziecinnem

cesarskiego,

w

i

pado

podejrzenie

o

zbrodnie

polityczne

i

pocigno

za

sob

ledztwo z uwizieniem. To nieszczsne, przez nas wszystkich z gtobokiem ubolewaniem przyjte zdarzenie, miao wpyw szkodliwy na spokój kraju, gdy dla przedsiwzicia aresztowa odbywano wiele rewizyi domowych a spokojne rodziny zostay w przestrach obawy pogrone. Oddajemy si nadziei, e toczce si ledztwa wyka niewinno wielu uwizionych a na wszelki wypadek ywimy otuch, e sprawiedliwo W. C. M. od maej liczby tych, których wina zostaaby uznana, odróni raczy przewaajc wikszo wiernych poddanjT-h galicyjskich. Aby za niewinni od winnych jak najprdzej oddzieleni byli i pierwsi i

96 zwróceni zostali swoim rodzinom albo

ulegli,

w

drudzy albo surowoci prawa doznali niewyczerpanej laski W. C. M., prosimy a

iby Xajj. Panie raczy nakaza jak najspiezakoczenie tych od przeszo roku toczcych sie proce-

najgbszej,

czci

szniejsze

W

sów kryminalnych. nie nieszczsnego

zapewniony

niezmienn

i

ten sposób zatrze

wydarzenia,

na zawsze

zniknie

mioci

si

wewntrzny

dla najlepszego

w

pamici wspomnie-

spokój kraju zostanie

wszelka zapora

monarchy

i

midzy nasz

Jego ojcowskiera

ku nam zaufaniem."

Xa prob to

t

cesarz oznajmi,

e

,,o

tyle

j

uwzgldni,

o ile

da si ze sprawiedliwoci pogodzi."

Szeciodniowa sessya sejmowa z r.-lSSi5. której w zastpstwie Areyksicia Ferd^^nanda br. Krieg przewodniczy, rozpocza si pod znakiem aoby po mierci cesarza Franciszka. Wydzia stanowy na samym wstpie oznajmi sejmowi, e w jego zastpstwie

zoy

u stóp tronu wyraz swojego alu

po mierci cesarza,

któ-

nazwa „wzorem monarchów", a nadto hod wiernopoddaczy nowemu cesarzowi, Ferdynandowi I. Jeeliby z jednego szczegóu zewntrznej aoby wnosi mona byo o popularnoci zmarego rego

w

cesarza

w

Galicyi,

to

takim stopniu, jak

szcza

w

bya

w

ona znaczn, chocia oczywicie nie innych prowincyach dziedzicznych, zwa-

Wiedniu, który uwielbia cesarza Franciszka.

Tym

szcze-

nastpujca kilkuwierszowa wzmianka w ogólnem sprawozdaniu wydziau z czynnoci: „Koszta aobnego naboestwa za dusz p. cesarza Franciszka I. z wystawieniem ozdobnego muzyk, wyniosy 2.387 zr. 4 kr. katafalka, ubraniem kocioa mon. konw." Biorc za miar ogólny stosunek cen ówczesnych do obecnych, mona koszt tej aobnej manifestacyi w dzisiejszej walucie oszacowa na 15.000 koron. Wysili si wic wydzia po Nadto jeszcze nad wszelk miar na wspaniay obchód aobny dla uwiecznienia pamici cesarza Franciszka przeznaczono z fun-

góem

jest

i

i

!

duszu domestykalnego 20.000 zr. na instytut dla sierót. Ezdy nowego monarchy zainaugurowane zostay

inowacy

calem ziemiastwie wielkie wywoaa zaniepokojenie. Podatek konsumeyjny od napojów mia by zastpiony od najbliszego roku podatkiem naoonym na sam produkcy

podatkow,

która

w

!

97

W

na podatek

konsumcyjny na poki aiistryackiego ustawodawstwa podatkowego, zawsze wówczas uwydatniaa sie prawdziwo przysowia niemieckiego Nichts Besseres kommt nach Zdyskredytowana w poprzednich adresach sejmowych akcyza bya wódki.

dawniejszych utyskiwaniach

sejm zapomnia o

e

tern,

jeeli gdzie,

to

:

uciliwa co do swojej wysokoci a dokuczliwa w sposobie poboru, ale rozkadaa si na ogó konsumentów w stosunku znonym, nowy podatek za mia zaciy na gorzelniach, które w tych czasach cikiego przejcia ekonomicznego w daleko wyszym stopniu

ni

dzisiaj stanowiy niezbdne akcessoryum gospodarstwa Z tego powodu nowy podatek uwaano w kraju waci-

rolnego.

wie

za

znaczne

e

gruntowego.

podatku

podniesienie

naga zmiana grozia ziemianom

wielkiemi

stratami

W

dodatku

z

tego po-

przewidujc jej wcale, pozawierali ju umowy na sprzeda wódki po cenach na dawnej kalkulacyi opartej. Wszystkie te grawamina przeciw nowemu podatkowi wypeniy dugi i suchy ale umiejtnie uoony memorya do cesarza. By on w formie swojej odpowiedniejszy jako pismo wydziau stanowego dla ministerstwa, ale sprawa bya tak ywotna,

wodu,

nie

dalsze terminy o

e w

ten sposób chciano

Oprócz tego

nowego monarchy

memoryau

gorc

„Pozwól Najj. Panie lili

iu

take

nada

jej

—

sejm

nacisk niezwyky.

w

krótkim adresie

instancy za winiami

mówi

adres

—

wniós do

politycznymi.

aby radosne uczucia dzie-

rodacy nasi, którzy oskareni o zbrodnie polityczne od duszego czasu w wizieniu pozostaj. Ich niewinne ro-

dziny

i

ci

pogrone w aobie, wychowanie

ich dzieci cierpi na tern

zawiso utrzymanie udziau w narzuconej im winie. Powró Najj. Panie niewinnym midzy nimi wolno, zbkanym winnym oka ask, aby wród powszechnych bogosai mniej wiestw na caym obszarze pastwa nie pyny inne zy, jak zy

niemniej, jak zarzd ich majtku, od którego osób, które nie

radoci

i

mogy mie

wdzicznego

uniesienia."

na t prob poleci oznajmi sejmowi, aby zarzdzono moliwe przyspieszenie i zaa-

Cesarz Ferdynand

e

„wyda

rozkaz,

twienie ledztwa."

Galicyjski

Sejm Stanowy.

'

Zakad Ossoliskich,

dla którego

sejm prosi

o portret ce-

powodu sprawy uwiezionego dyrewzbudza nieufno rzdu. Odmówiono boktora Sotwiiiskiego, wiem tej probie pod pretextem, e zakad ten, jako niedawno otwarty, jeszcze nie móg zoy dowodów swojej publicznej uysarza Franciszka,

widocznie

z

tecznoci.

Sessya sejmowa z r. 1836_ otwarta zostaa wanem oznajmieniem wydziau stanowego, e cesarz rozkaza zniy postulat podatku gruntowego o 271.000 zr. 45 kr. t. j. o cay dotychczas dopisywany dodatek nadzwyczajny. Wynosi ten nowy postulat podatkowy tylko 2,877.573 zr. 26 kr. Nadto otrzyma wydzia stanowy z kancelaryi nadwornej rezolucy na zeszoroczne przedstawienie adresowe w sprawie podatku od wyrobu wódki. Eezolucya ta, bardzo starannie omawiajca poszczególne punkta owego przedstawienia i uwzgldniajca niektóre dezyderaty pod wzgldem kontroli poboru podatku, powinna bya w poczeniu ze znieniem podatku gruntowego nastroi sejm do ywych wynurze wdzicznoci i zadowolenia w dorocznym ceremonialnym adresie. Tymczasem wyraenie wdzicznoci brzmi lakonicznie, o zadowoleniu nie ma wcale mowy a danie dalszego znienia podatku, mianowicie od wyrobu wódki, zostao ponowione i uzasadnione dobitnie w ten sposób. „Produkcya wódki jest jedyn gazi przemysu w Galicyi, która nie powstaa z nadziei wielkich zysków, lecz wymuszona zostaa na producentach zboa deprecyacy tego artykuu a teraz dla utrzymania yznoci pól i wykarmienia byda staa si ju niezbdn. Nie moe wic Galicya by porównywana z innemi prowincyarai, które majc wielorakie zyskowne gazie przemysu, znaczne kapitay handel kwitncy, produkuj Gdyby nawet tylko tyle wódki, ile z zyskiem spieniy mog. przemysu w tych prowincyach na podatku ucierpie jedna miaa, to strata z innych róde atwo powetowana by moe. Sam rzut oka na rónic w cenach wódki wystarczy do wzbui

ga

dzenia przekonania,

e

ulga Galicyi przyznana

do opodatkowania równowagi

Wreszcie adres

da

midzy ni

nie przywraca co

a innemi prowincyami."

wprost do zrozumienia,

e

nowy podatek od

99

wódki jftst dla kraju gruntowym.

Na

wane

klsk wiksz

od

ulgi,

w

przyznanej

ostatniera posiedzeniu sessyi sejmowej

podatku

podniesiono dwie

poruczono je opiece wysprawy ekonomiczne dziau. Mianowicie nowy arcybiskup lwowski ks. Pisctek podniós potrzeb rychego wprowadzenia w ycie Towarzystwa gospodar- ^ skiego w zasadzie ju przez rzd dozwolonegO^a deputat Tadeusz ^^^ dla kraju

Wasilewski

w

i

spraw zaopiekowania si przemysem naleaoby zaoy bank akcyjny, aby by przemysu, jak dla rolnictwa stanie si Towa-

zainicyowa

Galicyi. dla którego

tak podpor

dla

rzystwo kredytowe.

Z kroniki sejmowej r. 1836 zapisa naley jeszcze uchwaN o nadaniu indygenatu Leonowi ks. Sapiee. Wstpuje tedy na/ widowni publiczn mkzrktor"ego"imi zasugi pooone w póniej-^ szej dziaalnoci zapisay na honorowej karcie historyi ekonomif cznego rozwoju Galicyi.

cigle nad biedn Galicy wiszcej gstej chmury popad w r. 1837 wiey grom w formie jakiego nowego podatku lub zmiany dawnego na gorszy, ale za to rozlaa si bardzo przykra, nawet niepokojca sota egzekucyjna. Pocinito z impetem rub podatkowo-egzekucyjn i przystpiono do

Z

tej

datkowej, nie

w

pierwszem dziesicioleciu po reformie podatkowej (1821—1831) urosy do znacznej wysokoci. Ulgi, przyznane w tej mierze w r. 1831 we-

cigania wszystkich poddaczych zalegoci,

dug podanego powyej w

które

okazay si

streszczeniu rozporzdzenia,

bezwzgldne postpowanie egzekucyjne mogo w danych stosunkach sta si wielk klsk krajow z tego

niedostatecznemi.

powodu,

e

Dalsze

nie sami

tylko

poddani

wystawieni byli

Dziedzice bowiem byliby take pocignici do wielkich

na ruin.

ciarów,

raz

cign

si tytuu odpowiedzialnoci dominiów za zalege oboprawnego niedajce podatki poddanych, powtóre z tytuu wizku do wspierania poddanych przez bezwzgldn egzekucy w bycie swoim zachwianych. Tem mielej móg sejm upomnie zalegoci si u rzdu o zwolnienie rygoru egzekucyjnego, ile w znacznej czci pooy wypado na karb niewaciwego postz

i

e

powania organów podatkowych.

Stwierdzono bowiem,

e w

pier-

100

wszych

one

w nowy porzdek rzeczy nietylko w wymiarze popobdziy, lecz nadto pominy w zastosowaniu nowycli

jeszcze

datku

które uzasadniay odpisanie podatku.

przepisów warunki prawne,

w

Zawinili wprawdzie

minia

natarczywe

take sami kontrybuenci

mierze

tej

wedug maxymy

do

nie

organa rzdowe niewo-

podatkowej,

po reformie

latacli

prawnej

rigilanibus iura scripta,

ich strony

z

doeliodzenie

prawa

niedbal-

i

e

ten sku-

zalegoci podatkowyci za jeeli interesenci wyka, e zachodz prawne wa-

uznano

dopuszczalne,

do-

przypisa

wypadao wicej niedowiadczeniu nieporadnoci, anieli stwu. To te przedstawienie sejmu odnioso przynajmniej tek,

i

ale to

dodatkowe odpisanie

runki po temu.

Sprawa zalegoci podatkowych elementarnemi sprawia,

e

da

bo na to nie

ton

nie ostrzejszy,

aoniejszy, ni

lecz

e w

w

w poczeniu

sejm adresowi swojemu

byby

z

z

klskami

r.

1837 na-

Krieg

br.

pozwoli,

Godnem uwagi

latach poprzednich.

jest

aosnej sejm potrafi pod polityczn cenzur przemyci skarg na upoledzenie Galicyi niejako Kriega br. wobec innych prowincyi, wic na niesprawiedliwo rzdu. Wyrato,

ono

tej

formie

to nie tak

to faktycznie

jasno

ówczesne stosunki tej

i

ju

nieraz

w

dobitnie, jakby to tyle

dzi sejm uczyni

uczyni,

razy

sposób wcale znaczcy

prowincyi od ostatniego

z

i

jak

jak na

sowy:

^Stan

nietylko

si nie

temi

zebrania sejmowego

polepszy, lecz owszem pogorsz si

zawsze

ale

dnia na dzie.

Brak goto-

wizny coraz wicej daje si uczu i tamuje wszelkie przemysowe Nasze pody surowe nie maj ani ceny kosztowi produkcyi odpowiedniej, ani odbytu po najniszych cenach. Wielu wacicieli dóbr, nie mogc wydoa podatkowi na prodiikcy przedsiwzicia.

wódki naoonemu, musiao szcze ich liczba

w

roku

kroku rozpaczliwego,

zamkn

swoje gorzelnie,

biecym bdzie

przez co

i

je-

do tego

najwyszemu skarbowi dochodu

ubywa, krajowa produkcya si zmniejsza

s

wiksza

przymuszona

i

producenci pozbawieni

swoici podów spienienia swojej pracy surowych. Do tego niwo tegoroczne zawiodo oczekiwania gospodarzy, nie mona si spodziewa obfitego zbioru ziemniaków a w wielu miejscach wocianin bdzie potrzebowa pomocy do

jedynego sposobu

i

101

wyywienia

Nim

zasiewu.

i

podczas tegorocznycli kontraktów

ni dotd trudnoci

znalezienia na

dach przy wypacie

dugów

i

tej

w

zy

ten

jeszcze

przewidziany, niepomylne stosunki

daway

upadku ceny dóbr,

ni

kupca,

procentów

móg by

urodzaj

prowincyi

w

oraz

w

sie

uczu

wikszej

wikszych zawowyszej stopie

w

procentowej przy nowych poyczkach.

Kiedy zatem inne prowineye pod btogiem berem Waszej Ces. Moci cigle si podnosz Eacz i zakwitaj, Galicya coraz wicej chyli sie ku upadkowi. rzuci okiem

Najj. Panie

przez

sprawiedliwoci

i

dobroci

na ten

w

natur hojnie wyposaony, do wszelkich ulepsze

myle

i

kraj,

prze-

gospodarstwie sposobny a przecie tak daleko za innemi

prowincyami pozostajcy," Za

to,

gdy chodzio

troskliwo rzdu o Gdy bowiem zapada

jak

o

finanse

ofiar

Galicyi

dla interesu narodowego,

bya

a

nadto wygórowana.

uchwaa, podw^yszajca roczn subwency

dla teatru polskiego z 2.000 na 4.000 zr., nie pozwolono

kona wrzekomo

dlatego,

e

jej

wy-

„pobór dodatku domestykalnego zawsze

trudnociom podlega." A tymczasem wanie fundusz dow ogldnej administracyi wydziau stanowego nietylko nigdy nie mia niedoboru, lecz owszem tak wydatne nadwyki, na cele publiczne (np. przy budowie gmachu e móg wiele

jeszcze

mestykalny

oy

dla biblioteki Ossoliskich).

Osobna komissya cznie z wydziaem stanowym miaa dla w r. 1838 przygotowa konkretne wnioski w sprawie przykrego podatku od wódki. Nie przyszo jednak do tego dla braku zgody wikszoci na poszczególne propozycye. Skoczyo si wszystko i w tej komissyi i w adresie sejmowym na ponowieniu ogólnikowej proby o znienie podatku w sposób sessyi sejmowej

krótki

w

i

daleko

poczuciu

bniejszem

mniej

natarczywy,

ponnoci zabiegów

—

dlatego,

e

w

do

szczerego

anieli

moe

—

moe

przed rokiem, co jest

prawdopodo-

sejmowi zaleao teraz najwicej na wy-

proszeniu odwiedzin cesarskich,

sobnoci

a

na sprowadzeniu

przedstawienia

najlepszej spo-

dolegliwoci

i

ycze

si z monarch. Za czasów cesarza Franciszka takie zetknicie si wyszo na korzy kraju, wic teraz mogo wzbudzi nadzieje. „Zwiedzie ju Najj. Panie — tak apoosobistem zetkniciu

i

102

wszdzie witany

cesarstwa,

my

I

róne prowincje rozlegego egnany bogosawiestwem udów.

ywimy radosne oczeliiwaTwoj obecnoci, aby W. C,

uszczliwieni zostaniemy

móg

M.

i

talie najdobrotliwszy monarelio

e

nie,

—

Ferdynanda

strofuje adres cesarza

osobicie przekona si o stanie

a zarazem

wiernoci

o

i

mioci

potrzebach tego fraju

i

Hic

naszej.

ames

dici

Pater

atque Frlncepsl"

Adres sejmowy zawiera

ju sam treci swoj konstytucyi stanowej

zasiada

mia

prob

owietla

z r.

1817.

jeden deputat

z

z

natury konstytucyjnej, która

karykaturalno

jednej strony

Poniewa w

miast

w

a

wydziale stanowym

caa

sejmie

reprezenta-

skadaa si z dwóei tylko delegatów miaLwowa, przeto ,,W3ioór" deputata miejskiego do wydziau stanowego uctiodzi musia wprost za fars polityczn. Prosi tedy sejm cesarza, „aby mu askawie pozwolono wybiera deputata miejskiego do wydziau z caego grona obywateli miasta Lwowa cya stanu miejskiego sta

i

ewentualnie tych miast, którym jeszcze

Na prob

bdzie."

e

„poniewa

t

z jednej

otrzyma sejm strony

nie jest

w

gos w

sejmie udzielony

odpowiedzi oznajmienie,

wykazana potrzeba zmiany

1817

a z drugiej strony sprawa rozszerzenia uczestnina niektóre miasta galicyjskie zostaa cesarzowi przedoona, wniosek zarzdzenia tymczasowej zmiany zostaje pominity." Niemal szyderczo brzmi argument, nie zostaa wykazana potrzeba zamiany statutu stanowego z r. 1817, jeeli si

statutu z

w

ctwa

r.

sejmie

e

zway,

e

statut ten

nizmem, jak

w

by ju w pierwszej

chwili nietylko anachro-

innych prowincyach austryackich,

dycyi historycznej

przynajmniej

przechoway si

w

których tra-

reminiscencye

dawmych stanowych sejmów, z wadz monarsz do walki stajcych, lecz, jak to na wstpie zaznaczylimy, form bez treci, urga-

jc

Któ sejmach. o stanach mia wykazywa potrzeb zmiany statutu z r. 1817? Sejmowi byoby to poczytane za zbyt zuchwa zachciank moe historycznym tradycyom polskim

i

wreszcie

nawet

w

czasie,

gdy gubernatorem

by

ks.

Lobkowitz. Obecnie za

rzdów Kriega, nie byo w sejmie miaka, pomysem z wasnej inicyatywy odezwa.

któryby si

z

takim

103

Na dalsz prob adresow o pozwolenie, aby teatrowi polpodwyszy subweney z funduszu domestykalnego, jeeli ju nie o ^-£KJ-

SPIS osób ^v

NAZWISK

ksice

wj-mienionyeh.

(Cyfry oznaczaj stronice).

Aleksander

cesarz rossyjski 4,

I.,

10.

mundurów stanowjeh ]6. Ankwicz Andrzej Alojzy hr. Skarbek z Pos.'awic ks., Arcybiskup lwowski lac, Prymas królestwa Galicji i Lodomeryi 1, 4, 10, 16, 28. Alkens Jdrzej,

wiedeski

dostawca

przyborów

do

Augustynowicz Leon 121.

Badeni Kazimierz 121. Badeni

Wadysaw

119.

Balsch Bazyli, bojar bukowiski 25

Bakowski

hr.

Wincenty

9.

Batowski Jan 16, 22.

Bem

Józef,

genera 76.

Bojarski Jan, sekretarz Stanów 9.

Borkovvski Dunin hr. Stanisaw 81.

Borowski

br.

Teodor 121.

Brandys Wojciech 121. Brigido hr. Józef, gubernator Galicyi 7, 25, 26, 42. 43, 50.

136 Castiglione hr. Jan, starosta

Choonie-wski

lir.

Xawery

Lwowski

57.

16, 32.

Cywiski Franciszek 121. Czetsch-Lindenwald Karol, starosta Przemyski 109.

Dmbski Dmbski

z z

Lubraca ukasz Lubraca Tomasz

9.

16.

«

Domballe de Bertrand 25. Duniewicz Edward 121. Dzieduszycki hr. Kazimierz 119, 121.

Dzieduszycki

lir.

Stanisaw Alexander 121.

Dzieduszycki hr. Tytus 128.

Dzierzkowski Józef 24, 66.

Ferdynand

cesarz 96,

I.,

Ferdynand

dEste,

86-88, Franciszek L,

92, 93. 95, 96, 110, 118^ 121, 122, cesarz

45-47,

97, 102.

Arcyksi, genera - gubernator 1,

2,

8,

10,

17,

20,

22,

Gralicyi

18,

35,

125—127.

23. 25, 26, 28, 29.

60, 75, 87, 93, 96, 98, 101.

Fredro hr. Alexander 83, 108, 121.

Fredro hr. Jacek 16, 33. Fresnel hr. J. K., genera komenderujcy 73

— 75.

€rowacki Edward 121. Gfoess hr. Piotr, gubernator Gfalicyi

Gouchowski Hauer

br.

hr.

Agenor 108

Franciszek,

31-33,

gubernator

60, 88.

Horn Karol 25.

Jabonowski Jabonowski

ks.

Karol 119

— 121.

Ludwik 16. Jabonowski hr. Ludwik 121. Janiszewski Tomasz 16. ks.

Jasiski Józef 121.

10. 61.

— 110. Gfalicyi

1,

21,

25.

26. 28. 29,

137 Józef II, .

cesarz

7,

3,

8,

10,

17,

19,

39—43,

50,

56,

58.

60.

62-64.

Kalinowski Ludwik 16.

Kamiski Jan Nepomucen

35, 73,

109.

Kolowrat hr. Liebsteinski, minister 109.

Kownacki Antoni 16. Kotarski Karol 109.

Kozowski Anastazy 121. Kraiski Antoni 120. Kraiski Maurycy 24, 83, 108-112, 118, 121, 123, 125, 128. Krasicki hr. Kazimierz 83, 108, 111, 112, 114, 118. 121.

Krasiski Krauss Krieg •

hr.

Filip,

Leopold 116. prezydent gubernialny, póniej minister 109.

br. Franciszek,

93, 95,

prezydent gubernialny

96, 100,

102,

107,

109,

18, 35, 57, 59,

110, 115,

87—89,

118, 122, 123,

125, 127.

Kriegshaber Antoni 117.

Krzeczunowicz Kornel 119.

Kuziemski Micha

Lanckoroski

ks.

119.

hr. Antoni 9,

16.

Laskowski Felicyan 121, Leopold

II.,

cesarz 3, 7, 8,

Lewicki Micha-

Lobkowitz

ks.

85—88,

ks.,

I.,

44-46.

August Longin, gubernator Galicyi 73—76, 78, 79, 83, 93, 102.

Marya Teresa, cesarzowa Mikoaj

17, 39,

Metropolita gr. k. 119.

5,

46.

cesarz rossyjski 86, 89.

.Mniszek Stanisaw 21, 29.

Mysowski Antoni 121. Mysowski Franciszek 116. Ossoliski hr. Józef Maxymilian Ostrów^ (Drdacki)

Maurycy 112.

9,

16, 33, 68, 76, 88.

138 Pieczykowski

121.

i\reliton

Pietruski Izydor 117,

121.

Pillersdorff br., kanclerz 109.

Pischtek de Paula Eraneiszek

ks.,

ac. Arcybiskup lwowski 99.

Podlewski Mikoaj 121. Podle wski Waleryan 119.

Polakowski

dr.,

okulista stanowy 70.

Potocki hr. Alfred 104.

121.

Rosenthal-Taulow Antoni, starosta Czortkowski 57.

Eucki Konstanty 121. Eussoeki hr. Wodzimierz 119.

Ezewuski Sanguszko

hr. I^azimierz

ks.

14, 21, 26,

Wadysaw

28, 29.

121.

Sapieha ks. Leon 99, 104, 105, 110, 120, 121, 128.

Schwarz Antoni 37. Siemieski hr. Stanisaw Siemoski Anastazy 121.

16.

Skarbek

hr.

Ignacy 16.

Skarbek

hr.

Stanisaw 103.

Skaryski Mieczysaw 121. Skaryski Fortunat 121. Skrzyski Ignacy 121.

Skrzyski Ludwik 119. Skrzyski Wadysaw 121.

Sawikowski dr., okulista stanowy Sotwiski Konstanty 98.

70.

SpaTenti Anaklet 25. Stadion hr. Franciszek 109, 128. Stadion hr. Eiidolf 127. Stadnicki hr. Alexander 119. Stadnicki hr.

Edward 121.

Stadnicki hr. Jan Kanty

16,

Stadnicki hr. Kazimierz 110.

Stadnicki hr. Leon 121.

18, 29, 33, 109.

139 Starowieyski Stanis-taw 119.

StaTzeski hr. Leopold 121. Stuwer, pirotechnik 26. Szela Jakób 66. Szeliski Kazimierz

121.

Szumi auski Onufry 16, 32. Taaffe hr. Ludwik, gubernator Galicyi 68.

TJruski Kajetan 16.

Wasilewski Tadeusz 77, 83, 99, 111—115, 125.

Wiesioowski Wojtarowicz

hr.

Franciszek 118, 122.

.Józef ks.,

biskup Tarnowski 108.

Wolaski Franciszek 120. Wysobocki Hieronim 121. Zabielski hr. Piotr 9, 16. Zaleski

Wac-aw 109, 110, 119.

Zaliwski Józef 89.

Zauski

hr. Józef

Zauski

hr.

Teofil

119. 16, 22.

arski Kazimierz 121.

^yfS^S^S^SSJS^^y^

•

TRE. Str. I.

II.

Organizacya

i

installacya

1

Niedola podatkowa

37

m. Przelotne zudzenia *

lY.

V. Spis

•

Dorobek na schyku

•

Spucizna sejmu stanowego nazwisk osób

w ksice

wymienionych

.

.

.

.

74

.

.

.

.

91

127

135

Waniejsze Str.

bdy

druku:

14 wiersz 23 od góry zamiast: konsens 23

poprzedzi

6

Zo

dou

43

„

48

.,

22 od góry

64

„

23

67

.

67

.

4 od

czyt. fi

wiele

n

21 7o

n

Aufschlagsgefa tls„

konses poprzednio

wielu

127o AiifschlagS' gefalls

87

97 97

ziemi

ziemskicli

n

12 od dou

rozoeniem

V

rozpisaniem

12

n

jego

n

ioh

4

r>

wycieczonego

n

wycieczonym

n

„

15 od góry

cenach

•n

cenie

.

28

narzuconej

r.

zarzuconej

Tl

^r^^^EW^'

\

PLEASE

CARDS OR

SLIPS

UNIYERSITY

DB /99

J684

DO NOT REMOYE FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY

-oziski, Bronisaw Galicyjski sejm stanowy, 1817-18A5